Ayfer Tunç-Annemler Size Gelecek

BR MANNZ YOKSA ANNEMLER SZE GELECEK
Ayfer Tun
www.altkitap.com
BR MANNZ YOKSA ANNEMLER SZE GELECEK

Ayfer Tun
altkitap - anlat 2
BR MANNZ YOKSA ANNEMLER SZE GELECEK Ayfer Tun

Ocak 2001 Yayna Hazrlayan: Dzelti: Tasarm: Tasarm Uygulama: Yekta Kopan Yekta Kopan Faruk Ulay Adnan Kurt 2001 altkitap ve Ayfer Tun Yaptn tm yayn haklar sakldr. Tantm iin yaplacak ksa alntlar dnda yayncnn izni olmakszn hibir yolla oaltlamaz. www.altkitap.com editor@altkitap.com
Yazar Hakknda
Ayfer Tun 1964'te Adapazar'nda dodu. stanbul Erenky Kz Lisesi'ni ve Siyasal Bilgiler Fakltesi'ni bitirdi. Edebiyat zerine ilk yazsn 1983'de Edebiyat 81 dergisinde yaymlad. O tarihten itibaren eitli dergilerde yazlar yaymlad. 1989 ylnda Cumhuriyet gazetesinin dzenledii Yunus Nadi yk Armaan'na katld, "Sakl" adl yksyle birincilik dl kazand. Ayn yl ilk hikye kitab olan Sakl Cem Yaynevi tarafndan yaymland. 1989 ylnda gazetecilie balad. Sokak dergisinde, Gne ve Yeni Yzyl gazetelerinde alt. 1992 ylnda ilk roman Kapak Kz Simavi Yaynlar tarafndan yaymland. 1995 ylnda Oya Ayman'la birlikte yapt bir gazetecilik almas olan kiyzl Cinsellik adl aratrma kitab Altn Kitaplar'dan kt. 1996'da Maara Arkadalar, 2000'de Aziz Bey Hadisesi adl yk kitaplar da Yap Kredi Yaynlar tarafndan yaymland.
"bu hayat byledir dostum, yaanan gn mazi olur, en deerli hatralar, unutulur... unutulur...*"
Yekta Kopan Federico Fellini, ocukluunun talya'sna mercek tuttuu "Amarcord" adl filmine, ilkyazn geliini mjdeleyen pamukuklarn uumasn gstererek balar. Havalarn snmasyla yolculua kan pamukuklar, gn boyunca bir alalp bir ykselerek, saydam, arlksz ve sonras belirsiz varlklarn hissetirmek iin ellerinden geleni yaparlar. Film boyunca karmza kan ve tpk bizler gibi scakkanl bir ulusun temsilcileri olan Rimini kylleri de, kendi dnyalarnda, kendi zamanlarnda ve kendi karmaalarnda, pamukuklar gibi uuup dururlar. Ama pamukuklar gibi sonras belirsiz bir uu deildir bu. En azndan Fellini tarafndan pelikle kaznan ve bir ocuun gznden gnmze tanan (ve yarna da kalacak olan) bir yolculuktur. Fellini, anlarna sahip kmtr. nk bilir ki kaydedilmeyen anlar bilinmeze doru uacaktr. Salinger, 1951'de yaynlanan roman "Catcher in the Rye"da (Gnlelen / avdar Tarlasnda ocuklar), ba karakteri Holden Caulfield'in azndan Amerikan genliinin kinci Dnya Sava sonras bunalmlarn ve yozlam toplum karsndaki tekbalklarn anlatrken, fona olduu gibi dnemin gndelik hayatn ve simgelerini yerletirir. Holden, yolculuu boyunca girdii cafelerin dekorasyonlarn, genliin plak salgnn, niversitelerin birbirlerinden ayrt edilmelerini salayan giyim tarzlarn anlatr. nk bilir ki, bir dnemin altn izerken, toplumun genel davran eilimlerinin ve simgelerindeki ortak paydalarn kayda geirilmesi, itenlii salayacaktr. Amerikan edebiyatnn son dnem temsilcilerinden Bret Easton Ellis, "American Psyhco" (Amerikan Sap) adl romannda kayt konusunda snrlar zorlar ve btn bir roman 80'lerin Reaganc Amerikasnda ykselen yuppie kesiminin ortak yaamlar ve nesneleri stne kurar. Hatta romann olay rgsn, bu "markalar imparatorluu"na ve yaam tarzlarna fon olarak kullanr. Yuppie'ler iin yaam prospekts tadnda ilerleyen roman, ykselen Amerikan sa iin bir bellek kayddr bir anlamda. Tanpnar, "Her devrin ve yaayn kendisine gre bir insan tasarrufu vardr ki, btn bir zihniyeti ve inkr g realiteleri ifade
nsz - Yekta Kopan
ii
eder" der ve btn eserlerinde ieriden kaytlar tutmaya zen gsterir. Yaad dnemin kaydn tutan sanatlar listesi vermek deil amacm. Elbette bu liste uzayp gider ve her okur kendi rneklerini ekleyebilir. rnein ben bir okur olarak, bylesi bir listeye katkda bulunacak olsam, Ayfer Tun'un "Mikail'in Kalbi Durdu" yksn eklemeden edemem: "imdi dnyorum da, Mikail dknt Anadolunu altrp caddeye ktktan sonra arabay durdurmu, stne vinileks klf geirilmi direksiyonuna ban koyup, hrsndan alam olabilir." Sahi ka kii anmsyordur, direksiyonlara geirilen vinileks klflar... 1970'li yllar dnyada ve Trkiye'de yaanan 68 hareketlerinin glgesinde kalan, gndelik yaam stnde pek durulmayan, siyasi olaylar, toplumcu hareketler ve ekonomik skntlarla anmsanan yllar. O gnleri yaayanlarn aklnda ounlukla ak gnler, Karaolan, ar sanayi hamlesi, muhtra, hayali mobilya, milliyeti cephe, kemer skma gibi siyaset kaynakl szler kald. Boynuzlu diye arlan troleybsler, bir ok evin bfelerini ssleyen camdan fil biblolar, t iiyle yaplm karpuz dilimi eklindeki araba ssleri, piramit eklindeki karton Meysu meyve sular ve daha bir ok nesne ile btn ev halk yattktan sonra televizyonun baba tarafndan kapatlmas, sobann stne mandalina kabuu koyup evi gzel kokutmak, balkonlar aras teleferik sistemiyle komularn rg ii deitirmesi gibi bir ok davran kalb unutuldu gitti. Behiye Aksoy'un byleyici sesi kimin kulanda kalmtr? 80'lerden sonra da alan Trkiye, 70'li yllardaki kapal ve tekine yknen yaam tarzn unutmada hi zorluk ekmedi. Ayfer Tun, "Bir Maniniz Yoksa Annemler Size Gelecek"de hayatmzdan pek kolay kardmz 70'li yllarn nesnelerini, davran biimlerini, szlerini ieriden kaytlarla nmze seriyor. zellikle ehirli yaamn btn simgeleri o yllar yaam olanlarn anlarn tazelemek, yaamam olanlarn tanmalarn salamak iin resm-i geit yapyor. Kitap, o dnemi yaamak/yaatmak isteyen herkes iin keyifli bir okumann tesinde, bir bavuru kitab olma zellii tayor. Sonuta Tun'un almas, belleini iyiden iyiye yitirmeye balayan bir toplumun bireyleri iin aynaya bakma frsat yaratyor. Ayfer Tun'un kitabnn her satrnda yeni bir yolculua karken, bu kaytlarn aynasnda kendimizi seyrederken, Fellini'nin szlerini anmsamamak elde deil: "Biliyorum, biliyorum, biliyorum, / Elli yanda bir adamn / Elleri temizdir hep / Ve ben gnde kez ykarm ellerimi, / Ama yalnz ellerimi kirli grnce / Anmsyorum / ocuk olduum gnleri."
* Banu'nun 1975 tarihli "unutulur" adl arksndan
indekiler
Neden, nasl? Saklamba Oynayan Kaleye Mum Diksin Burdaym rtmenim! Buras Trkiye Radyolar, haberleri veriyoruz Televizyonunuzu Kapatmay Unutmaynz Eurovision ark Yarmas Mzik... mzik... mzik... N'ayr, n'olamaz! Gle gle giy, stnde paralansn Genliin Duygu Defterleri Afiyet Olsun Bir Maniniz Yoksa, Annemler Size Gelecek Bir Yerden Bir Yere Gitmek... 9 11 35 50 55 75 82 98 103 114 120 128 132
Neden, nasl?
anssz mydk? Hakszlk olur imdi... Cemal Sreya
Lisede yatl okurken hafta sonlar trenle ehrime dnerken, Sreyya Plaj stasyonu'nu karmamaya dikkat ederdim. nk eskiden denize paralel uzanan demiryolu Sreyya Plaj'nn yanndan geerdi. Plaj evreleyen, st kabartma resimli duvarlara bakmaktan ok holanrdm. Bir duvarda beyaz mayolu, grbz ve neeli gen kzlar denizde top oynarken resmedilmilerdi, dierinde bir dizi gen kz birbirlerinin omuzlarna doru kollarn uzatmlard. Kzlarn kafalar kocamand, oransz ve kt resimlerdi, ama ok sevimliydiler. Sreyya Plaj'n ve demiryolunu neelendiriyorlard. O duvarlarn hep orada kalacan ve ne zaman zlesem gidip bakabileceimi sanyordum. Bir gn o duvarlar skld, demiryolu ile plajn arasna geni bir sahil yolu girdi. Hayatmz renklendirmi kk eylerin yok olacan, olabileceini, ilk kez o duvarlarn boluunu hissedince anladm. Gemiimizi oluturan o dikkate demez, sradan, nemsiz, alelade eyler bir aradayken meer ne kadar anlamlym. Bu kitapta benim ve yatlarmn ocukluk ve ilk genlik yllarnda 70'lerde- var olan kk, nemsiz, alelade, sradan, basit eyleri sralamaya altm. O yllar hatrladka bizim kuak iin anlaml olan bir on yldan, baka trl anlamlarla yklenmi baka bir on yla getiimizi, bu arada bym olduumuzu grdm. Bym olmak myd iimi burkan, yoksa o tuhaf masumiyet miydi, bilmiyorum. Bizim kuan on yln bakalar baka trl adlandrabilir, ama ben "tutumluluk a" demek istedim. Yanan iki lambadan birinin sndrld, kurunkalemlerin bir arpa boyu kalana kadar kullanld yllar... Bu kitaba hafzam kaynaklk etti. Bazen doruluundan kuku duyduum eyleri arkadalarma sordum. Ama ivi oyununun nasl oynandn, arkadalarm anlattlarsa da bir trl hatrlayamadm. Bir memur ocuu olarak 70'li yllar Adapazar ve zmit'te geirdim. Bat'nn bu iki kk ehrinde farkl sosyal tabakalara da girip karak bydm. Erkek kardeim yoktu, bu yzden rnein snnet
Annemler Size Gelecek- Ayfer Tun
trenlerini yazamadm. O yllarda stanbul'da memur aileler nasl bir hayat yaarlard, bilmiyorum. Yanl hatrladklarm oktur, hi hatrlamadklarm vardr. Anlattm eylerin kimilerini abarttm, kimilerinde neelendim. En azndan benim hayatmdan kt iin "-di'li" gemi zamanla yazm olsam da, anlattm eylerin bazlar hl yayor. Ama yarn var olacaklarndan emin deilim. Ben ocukken bykler konumalarna "bizim zamanmzda..." diye balarlard: "Gaz lambasnda ders alrdk." Bu kitapta ben de "bizim zamanmzda..." diye sze balyorum. "Cep telefonu yoktu, ehirlerarasna telefon balatrdk." Gelecekte onlar da sze "bizim zamanmzda..." diye balayacaklar, "internet yoktu, faks ekerdik." Kd oldum olas seven biri olarak gelecekte sze yle balanmamasn dilerim: "Bizim zamanmzda kitap diye bir ey vard, kttan yaplyordu. Dnebiliyor musunuz?" Ayfer Tun stanbul, Ocak 2001
10
Saklamba Oynayan Kaleye Mum Diksin

70'li yllarda ocukluunu yaayanlar, byklerinden "imdiki ocuklar ok ansl!" szn ok sk duyarak bydler. Odalarmz aydnlatan elektriin, haftada en az bir kere ailecek gidilen sinemann, ekmee srlen vita yann, bizleri okullarmza tayan belediye otobslerinin, asfalt yollarn, pilli bebeklerin, aradmz her eyi bulabildiimiz arlarn, krkbelik plaklarmz aldmz pikaplarn, kurulunca yryen arabalarn ve daha buna benzer, bize imdi ok gln ve ilkel gelen, ama o zamanlar hayatmzda ayrcalkl bir yer tutan btn bu ilerlemeyi her frsatta bize hatrlatp, kymetini bilmemizi istediler. Ksmen haklydlar. ounluu, karda yamurda okullarna yryerek gitmiler, gaz lambasnn nda ders almlar, krpntlardan yaptklar toplarla, bebeklerle oynamlard. Ekmek karneli yllar grmemi olsalar bile, o yllarn ac veren hikyelerini ezberlemiler, ocukken bymek zorunda kalmlard. Ama imdiki kuak ocuklarna ayn eyi sylemiyor. Bu an ocuklarnn yaadklarnn ans olup olmadndan kimse emin deil. 70'li yllar, zellikle kk ehirlerde baheli evlerle apartmanlarn berabere kald bir dnemdi. Zaman, baheli evlerin aleyhine iledi. O yllarda hayatmza giren televizyon dilimize de yeni kelimeler sokmu ve bylece kolektif bir hayata gnll olarak katlmtk. "Domates gzeli" olarak tandmz Ayen Gruda'nn televizyon araclyla yaylan esprilerinden biri olan "apartman ocuu, poroblemli ocuk" tanmlamas, anlalr bir eydi. O sralar sadece glmekle yetindiimiz bu esprinin anlamn da byynce kavradk, hayatmzdan btn baheli evler ekilince. ster apartmanlarda, ister baheli elerde yaasnlar, tm ocuklar iin "sokaa kmak" deyimi vard. Hl var, ama sokaklar ok deiti, stelik eskisi gibi gvenli de deil. Sokaa kmak tanmlanm bir
11
zgrle adm atmak demekti. Okuldan gelince sokaa klr, akam olup hava kararana, anneler yemee arana kadar, kan ter iinde sokakta oynanrd. Yaz tatillerinde sokaa kmak ise, btn bir gn sokakta geirmek demekti. O zamanlar iki trl anne vard. Birincisi "geleneki" anneler, ikincisi "modern" annelerdi. Geleneki anneler de ikiye ayrlrd. "Geleneki-iyi anneler" ve "Geleneki-kt anneler." Geleneki iyi-anne ocuun, ocukluun ne demek olduunu bir tr igd ile bilir, ocuunu uzaktan kollar, rahatsz etmez, ok terlediini fark edince usulca gelip srtna tlbent veya havlu koyar, ackm olabileceini dnerek reelli ya da salal ekmek hazrlayp verirdi. Geleneki-iyi annelerin gzleri ocuklarnn stnde olurdu, ama belli etmezlerdi. Tanmlanmam bir disiplini, ocuun keyfini karmadan uygularlard. Geleneki-kt anneler bencildiler. ocuklarn kahvaltdan sonra hemen sokaa kklar, hi ilgilenmezlerdi. Byle anneleri olan ocuklar acknca eve gidip bir eyler yemek isterler, ama anneleri komuda ene alyor olurdu. Ya arkadalarndan otlanrlar ya da evde bulduklar ekmek parasna domatesi katk ederlerdi. Terlerler, terleri srtlarnda sour, ama hep byle yaadklar iin hasta olmazlard. Disiplinden uzak, kendi balarna geirirlerdi gnlerini. Modern annelerde ise kendilerine gre tanmladklar bir "ocuk yetitirme bilinci" vard. Bu, abartlm, neredeyse maddelere indirgenip anayasa hkm gibi yazlm bir disiplin anlayyd. Bir kere sokaa kmann saati vard. Modern anneler ocuklarn her istedikleri zaman sokaa salmazlard. ocuklarnn hangi ocuklarla oynayacan, hangi oyunlar oynayacan kendileri seerler, ocuun fikrini almazlard. Bazlar meslek sahibi olan bu anneler, mahallenin serbest ocuklarnn byk ounluunu kt huylu bulurlar, onlarla oynamalarn istemezlerdi. stn kirletmeme zorunluluu da ocuk zgrlne vurulan bir darbeydi. Modern annelerin bu disiplin anlaylar, ocuklarnn mahallenin ocuklar arasna rahata karmasna engel olur ve bu ocuklar kendilerini dlanm hissederlerdi. Pamuk helva, leblebi tozu, macun almalar yasakt, ayva alamazlar, sapanla ku vuramazlard. Kendilerine modern diyen bu tr annelerin ocuklar btn aamalar geerek sokaa kmay baarrlarsa da, ikide bir eve arlrlard. Bu yzden uzun srecek oyunlara "birazdan annen
12
arr olum," gerekesiyle alnmazlar, anne-babasnn arayp sormad, hava kararana dek smklerini ekerek top peinde koan ocuklar ma yaparlarken, bu garipler uzaktan onlara bakarak ve o anda annelerinden nefret ederek bakalarnn oynad oyunlar seyrederlerdi. Asla kfr edemezler, eek bile diyemezlerdi. Kalabalk gruplarla oyun oynamak iin en uygun yerler bo arsalar ve yangn yerleriydi. 70'li yllarda, zellikle Bat'daki ehirlerin bymesi hzlanmt. ehir geniledike zerine bina yaplmam, ama yaplmas planlanan bo arsalar ehre dahil oluyordu. ou sahipli arsalard, ya sahibi bir blmne ev yapmt, kalanyla ilgilenmiyordu, ya da aslnda tarla olan bu arsa uzun yllardr ekilmedii iin, bo ve bakmsz bir halde ehir hayatnn paras olup, ocuklarn oyun alan haline gelmiti. Arsasnda oyun oynatmayan arsa sahipleri vard elbette. Ahaptan kgire geiin neredeyse tamamland bu dnemde, sk sk yangn kar, ayakta kalm olan ahap evler bir gece iinde kl olurlard. Ertesi sabah kmrlemi ahap ynndan hl ince bir duman tter, evre mahallelerden yangn yerine bakmaya gelinirdi. Yangnn zerinden birka ay getikten sonra, yangn yeri ksmen temizlenir ve bylece ocuklarn oyun oynamas iin uygun bir alan haline gelirdi. Ancak yangn yerinde tatan yaplm bodrum ve zemin katnn harabesi, ilk kat pencerelerinin demir parmaklklar gibi kalntlar bulunduu iin, bu alanlar top oynamaya elverili deildi. Kmrlemi tahta paralarnn son kalntlar da topraa kartktan sonra yangn yerinin sanda solunda otlar biter, rzgrn uurduu glhatmi tohumlar boy verir ve yangn yeri neelenirdi. Bu tr yerlerin alternatifleri olan ve ada ehircilik kavram iinde nemli bir yer tutan; salncaklarn, kaydraklarn, tahterevallilerin bulunduu ocuk baheleri -yaknlarda varsa eer- o zamann ocuklar iin bir lks ya da bekisini kzdrp elenmek iin bir frsatt. Bu tr parklara bir yn ikaz ve yasak levhalar aslr, okumas yazmas olmayan bekiler ocuklar bu parklara sokmamak iin ellerinden geleni yaparlar, ocuklar da bekiyle urap onu ileden karmay bir oyun haline getirirler ve elbette ok elenirlerdi. Ama o zamann bekilerinin hepsi sanki birer Murtaza idi. Salncaa yle binmek yasak, byle binmek yasakt, tahterevallide yle durmak yasak, byle durmak yasakt. Talardan yrsen yasak, imlere
13
bassan zinhar yasakt. Beki devlet demekti, kendini devlet sanrd ama ocuklar devleti bilmiyorlard. Dolaysyla ocuk parkna bekiyi delirtmek iin gidilir, genellikle iman olan beki aznda ddyle ocuklar kovalamaya balaynca bo arsaya ya da yangn yerine kalrd. O zamanlar ocuklar ocuk parklarna deil, bo arsalara aitti. imdiki ocuklarn pek ounun adlarn bile bilmedii bitkiler, arsalarda boy verirdi. Buralar bahar gelince ilerine ballbaba karm papatya tarlalarna dnerdi. Haylazlarn en sevdii bitki pisi otuydu. Bunlar kopartlr, kzdrmaktan en ok zevk alnan ocuun gmleinden ieri atlp kalrd. Pisi otundan kurtulmaya alan ocuk kavgac bir tipse olay byr ve dv balar, suratlar kpkrmz kesilir, gmleklerin dmeleri kopar, kollar sklr, st ba toz-toprak iinde kalr, toza bulanan yzlerde gzyalar ya da ter ince, temiz yollar izerdi. ocuk saldrgan deil, mzmz bir tipse, elencenin tad olmaz, mzmz ocuk sinir bozan ince ve ritmik bir alayla evine gider ve iine pisi otu atan ocuu "Anneee! Murat iime pisi att!..." diye alayarak ikyet ederdi. Mzmzlk ocuklar arasnda en sevilmeyen zellikti ve mzmz ocuklarn iine elence ksn diye deil, mzmz ocuk oyun alann terk etsin diye pisi otu atlrd. Daha haince eyler yapmaya yarayan bitki srgan otuydu. zellikle yangn yerlerinde, duvar diplerinde, bolca yetiirdi. Havalarn snmasyla birlikte ortlar giyilir ve bembeyaz bacaklar meydana kar, muzr ocuklar ktla koparp tuttuklar srgan otlarn zellikle kzlarn bacaklarna, kollarna srp kaarlard. Isrgan otu ok yakard. Dedii yerler hemen kabarr ve kzarr, yakc bir ac vererek kanrd. Papatyalar imenlik alanlar bembeyaz grntleri ve ksack saplaryla batan baa sardklarnda, ilk bir hafta ileride romantik olaca belli olan kk kzlar bunlar toplar, saplarn tutup sa rgs gibi rerek ta yaparlar, balarna takp drmemeye alarak dikkatli admlarla gezerlerdi. Papatyayla fal baklrd. Mahalledeki olanlardan birine k, yeni yetien gen kzlar papatyalarn beyaz ta yapraklarn seviyor, sevmiyor, seviyor, sevmiyor diyerek teker teker kopartrlar, son ta yapra kaldnda seviyor kmsa sevinten deliye dnerlerdi. Yangn yerleri bu tr yabani otlarn ve hznl aalarn yeriydi. Ykntlar arasnda ban ge uzatm bir ayva aac, on be-yirmi
14
yllk yangn yerinde, yangnda kl olmu aacn kklerinden yeniden doar, btn kavruk ve elimsiz grntsne ramen sapsar ayvalar verirdi. Belki ok tatsz ayvalard bunlar, ama hibir zaman olgunlamalar beklenmezdi. Erikler de yle. O zamanki ocuklar eriklerin aata birer can erik halini almasna hi izin vermezlerdi. Gzle grlr bir bykle ulaan erikler talan edilir, bu arada aalarn dallar krlr, byk zarar grrlerdi. Bu sahipsiz aalar sanki kendilerini ocuklara adamlard. ocuklarn hain saldrlarna ramen meyva vermeyi srdrrler, her bahar canlanr ve yeillenirlerdi. Geri her mahallede sahipsiz aalarn ve sokak hayvanlarnn melei bir "Bcr Hayriye" bulunurdu. Benim ocukluumun getii ehirde, Bcr Hayriye, yangn yerindeki ayva aacnn grltl bir koruyucusuydu. Aacn tepesinde bir ocuk grmeye grsn, hemen bcrlnden umulmayan gr bir ses ve kala k nedeniyle paytak yrmesinden beklenmeyen bir sratle yangn yerine dalar, ocuklar il yavrusu gibi karlar ve birka gn Bcr Hayriye'ye grnmezlerdi. Yakaladklarn dverdi, anneleri bundan yaknacak olsalar korkarm annelerini de dverdi. Belki de anneler Bcr Hayriye'nin her akam akcierle besledii yzlerce kedinin bir ordu oluturup zerlerine akn etmesinden korkarlar, Bcr Hayriye'ye "Sen ne hakla benim ocuumu dvyorsun?" diyemezlerdi. Ama Bcr Hayriye bile eriklerin olgun birer erik olmasn salayamazd. Baz evlerin bahelerinde byk, grkemli dut aalar olurdu. Dut bereketli ve cmert bir aat. Kimseden esirgenmezdi. Beyaz ve kara, hangisi olursa olsun lezzetli bir meyvayd. Toplannca fazla dayanmaz, hemen yenmesi gerekirdi. Bahesinde dut aac olan aileler, mahallenin ocuklarna istedikleri kadar dut toplamalarn sylerler, ama, dut silkeyim derken aacn dallarn krmamalar iin, neredeyse yalvarrlard. Bahesinde dut aac olan ailenin, genellikle zerine dut silkelenen bir de rts olurdu. Bu byk rty birka kii ularndan tutar, biri aaca kar ve dallara vurduka dutlar patr patr rtye dklrd. rtye biriken dutlar geni bir tepsiye alnr, bana geilir, ykanmayan bu meyva afiyetle yenirdi. Yolculuklarda meyva almak deti vard. Bu, ocuklarla byklerin tatl bir su ortakln paylat bir detti. Bir ehirden bir ehre gidilirken geilen bir kyde, yol kenarnda bir meyva bahesine denk
15
gelindiinde, derhal suta buluma yaanrd. Pazarda be kilosu paraya satlacak kadar ucuz bir meyva olsa bile, fiyatnn nemi yoktu. ekici olan o meyvann az bulunur ya da pahal olmas deil, o anda hrsz gibi szlerek dalndan yemekti. Bu masum hrszlk elbette zel otomobille yaplan bir yolculuk srasnda yaanrd, araba kolayca grnmeyecek bir yere ekilir, sessizce inilir, baheye szlr ve meyva toplandktan sonra usulen sahibi aranr ya da biri grrse ne denecei konuulurdu. Byklere gre, bu masum hrszln ad "gz hakk"yd. Ayiei ve msr tarlalar da en az meyva baheleri kadar itah ac ve hrszlk drtsn uyandrc bir etki yapard. Ancak ayieklerini koparmak ok zor olduu ve en gerekli olduu zamanlarda kimsenin cebinden bir ak kmad iin zavall iekler ortalarndan yarlarak para para yrtlr, genellikle kabuu kolaylkla kacak kadar olgunlamam olduu iin ziyan olur, atlr veya eve gtrlp gnee kurumaya braklrd. Tarladan msr almak, bu hrszlklarn en kolayyd. nk ok uzun boylu bu bitkinin tarlas iinde grlme ve yakalanma ihtimali her zaman azd. Ama ocuklar iin msr almak, hemen annda yenecek bir ey olmad iin meyva kadar zevkli deildi. O zamann erkek ocuklarnn ve Erkek Fatma kzlarnn en sevdii oyun futboldu. Bo arsalarda, bulunamyorsa sokak aralarnda, ak alanlarda, imenliklerde, okul bahelerinde drt iri ta bulunur, bunlarla iki kale direi iaret edilir ve bar ar futbol oynanrd. Futbolun gzel taraf, oyundan nce takm kurmakt. Hayatn pek ok alannda olduu gibi, ocuklarn dnyasnda da lider ruhlular vard ve her zaman rgtleyici olurlard. Onlarn takm kaptan olmalar tartlmazd. Ama bazen birden ok lider ruhlu ocuun bulunduu gruplar grlr, onlarn arasnda kyasya bir liderlik kavgas yaanrd. Takm kurmak iin iki lider, arkadalaryla top oynanacak alanda bir araya gelirler ve gayet demokratik bir biimde kendi takmlarn seerlerdi. Bunun iin iki lider ocuk en iyi futbol oynayanlardan balayarak arkadalarnn adlarn sylerlerdi. Ama ilk oyuncuyu seecek olann belirlenmesi iin "aldm verdim" yaplrd. ki ocuk birbirlerinden belli bir mesafe uzaklarlar ve srayla bir ayak atarlard. Sa ayakla balarlar, sonra sol ayan topuu, sa ayan burnuna deecek ekilde srayla ayak atlr, bu arada "aldm verdim, ben seni yendim" tekerlemesi sylenir ve sonunda hangi ocuk dierinin ayana basarsa, ilk oyuncuyu semek hakk onun olurdu.
16
lk sz syleyecek olan belirlendikten sonra, iki lider srayla oyuncularn seerlerdi. Oyuncularn seme aamas her zaman ackl durumlara da sahne olurdu. nk en sona kalan oyuncu, en kt top oynayan anlamna gelirdi ki, bu tip ocuklardan uyank olanlar atlp daha batan hakem olmak istediklerini belirtirler, bylece en son seilen en kt topu olma sfatndan kurtulmu olurlard. Takmlar kurulduktan sonra ma balard. O zamanlar genel olarak top oynamak denilen bu oyunda penalt, faul, aut atlar hakem olan ocuun kafasna gre belirlenir ve genellikle bu malar kurallar konusunda fikir birlii salanamad iin kavgayla biter, birka hakem deitirilir, en kt topu olduklar iin kenarda mahzun gzlerle oyuncular seyreden ocuklar, beklenmedik bir ekilde hakemlik ansnn domasna ok sevinirlerdi. O zamanki futbolun zellii kuralszl ve malzemesizliiydi. Forma bir hayal, kolayca paralanmayan futbol topu ise nimetti. Hal saha diye bir kavram yoktu, ama ehirler bo arsalarla doluydu. Patlayan top yenisi alnamyorsa, ii gazete ktlaryla doldurularak dikilirdi. Futbol arsalarda ya da sokakta oynanrd. Oynarken, zaman zaman top oyun alannn dna kaard. Byle durumlarda daha oyunun banda "Atan alr spor" denir, bylece topu oyun alannn dna karan takmn -onlarn sahasnda auta km olsa bile- alaca kurala balanm olurdu. Her zaman itiraz edilebilir, kavga kabilirdi. Problem en ok golleri sayp saymama konusunda kard. Kar tarafa gol atlr, yiyen takmn oyuncular itiraz ederler, gol saydrmamaya alrlarken, ilerinden biri "gol abi" demi bulunursa, gol attn iddia eden takm bu frsat asla karmaz, "Adamnz gol diyo" derler, bylece yiyen takm gol kabul etmek zorunda kalr, durumu "evet gol" diye onaylayan arkadalarn beraberce dverlerdi. Futbol yalnz ocuklarn deil, byklerin de tutkusuydu. ocuklar kendi aralarnda "uslu uslu" futbol oynarlarken, oradan geen bir byk, bir anda oyuna giriverir, bazen arkadalar da ona katlrlar, oyun rndan kar, bir anda kklerle byklerin oynad bir maa dnrd. Bykler kklere sert girince tartma yaanmaz, derhal penalt verilirdi. nk ne de olsa sert giren byk, csse avantajn kullanyordu. Penalt verilir, byklerin girmesiyle oyunlar berbat olmu ocuklar "gidin evinize ya, brakn da oynayalm" diyemezler, ilerinden biri penalt atar, ama byklerden biri kalecilie merakl
17
olduu iin kaleye geer ve ounlukla penalt gol olmaz, bylece aslnda oyunun sahibi olan yaparlard. Futbol sreye dayal bir oyun olmasna ramen ocuklarn dnyasnda skora dayal bir oyundu. Krkbeer dakikadan iki devre halinde oynanmaz, ne kadar oynanaca oyunun banda ocuklar arasnda kararlatrlrd. O gnk oyun "bete devre onda biter", "altda devre on ikide biter" veya "drtte devre sekizde biter" olabilirdi. Bete devre, be gol atldktan sonra kalelerin deitirilmesi, on gol atlnca da oyunun bitmesi anlamna gelirdi. kar dnyas, o zaman da kar dnyasyd. Hele ocuklarn dnyas gaddar, ahlaki kurallarla tanmam bir dnyayd. Futbol topuna sahip olan ocuk, takmn doal lideriydi. Ama ikide bir "verin topumu, ben gidiyorum..." diye oyunbozanlk ederse, bir sre sonra futbol topuyla ba baa kalr, bo bir arsada kalecisiz direklere ut eker dururdu. Ortada san bir top oyunu olsa bile, programl, kurall bir oyun deildi. Topla oynanmas da art deildi, gece yatsna kalndnda ocuklar, hatta gen kzlar arasnda yastklarla, okulda apka ya da kakolle oynand da olurdu. Bu oyunun topsuz versiyonu, birden geliirdi. Ortalarda sarsak ve dalgn dolaan biri grldnde "hadi unu ortada san yapalm," szyle oyun balar, apkas ya da bir eyas elden ele dolaan ocuk, eyasn kapabilmek iin ortada drt dnerdi. Bu oyunun en gldrc, ama bir o kadar da hazin olan beden eitimi dersinden nce eofmanlarn giymek iin soyunmu olan bir ocuun eofmann topak haline getirip atmak ve ocuu donla ortada koturmakt. Byle durumlarda ortada san oyunu ekilde sona ererdi: Bir, ieriye retmen girer ve hepsine zlgt eker, eofman dierlerinden alp donla gezen ocua vererek onu bu ayptan kurtarrd. Ama ocuk zellikle de kadn beden eitimi retmenine donla yakalanm olmann utancn mr boyu iinden atamazd. ki, ortada san olan ocuk mzmz ve gsz bir tipse bir keye ekilip alamaya balar ve bu gzyalar oyunun tadn karr, oyuna katlm olan yufka yrekli bir ocuk dayanamayarak eofman arkadalarnn elinden alarak ocua verirdi. ocuk eofmanna kavumu olmakla birlikte itibarn kaybederdi ki, bu, oyunlara mzmzl ve ocuklar, byklere konu mankenlii
18
hogrszl yznden bir daha katlamamas anlamna gelirdi. , ortada san olan ocuk kendinden beklenmeyecek bir fkeyle kavgaya giriir, birden kavga byr ve bazen kine dnerek, gnlerce srerdi. Topla oynanan ortada san iin birinin san olmay kabul etmesi, kura ekilmesi ya da bir tekerleme yoluyla ortada san olunmas gerekirdi. Bu konuda ok baarl olduunu dnerek kendiliinden ortada san olmay kabul edenler nadiren de olsa kard. Ortada san oyununda ama, sann dndaki oyuncularn hzl hareketlerle birbirlerine attklar topu yakalamakt. Ortadaki san topu yakalad anda, topu son atan kii ortada san olur ve oyun sklncaya kadar srerdi. Grup halinde ip atlamak eski zaman ocuklarnn vazgeemedii oyunlardan biriydi. Ancak ip atlamada ya grubu biraz yksekeydi. Ortaokullu, hatta bazen liseli kzlar, pikniklerde ablalar, anneler bile ip atlarlard. Tek bana ip atland gibi, grup halinde de ip atlamak mmknd. Tek bana atlanan ipin hibir zellii yoktu ve sadece arkada bulamam ya da arkadalar o srada megul olan ocuklarn enerjilerini tketmeye yarard. Grup halinde ip atlamada ise, iki kii ipi evirir, dierleri atlard. p atlamann bir usul vard. ki "abla" ipi evirirken, dierleri sraya girerler, nce birer kez, sonra ikier kez, derken beer, onar kez ip atlanrd. Sonra iki kii birden ayn ritim iinde atlar, derken bu say e bee kar, sonunda topluca atlanrd. Bu ip atlamalarn arasna manili atlaylar da girerdi. Sras gelip de atlayann bilip sylemek zorunda olduu birtakm maniler vard. Bunlar ehirlere gre deiirdi. O zamann ocuklar kolayca becerdikleri oyunlar zorlatrmak iin ellerinden geleni yaparlard. ift ip atlamak da bunlardan biriydi. Byle durumlarda ip iki kat yaplp evrilir, birinden atlansa da dierine taklma ihtimali olduu ve birok beceriksiz takld iin oyun daha zevkli bir hale gelirdi. Top, ip genellikle ak, yasz havalarn oyunlaryd. Ama souk, yamurlu, karl havalar oyun oynayamamak anlamna gelmezdi. Sobann banda oturulur ve talarla oyun oynanrd. Her ne kadar ehir olsa da, doayla yine de ili dl yaanan yllarda ta bulmak hi de zor bir ey deildi. Ta bulmak nemliydi, nk be ta oynayabilmek iin taa ihtiya vard. O zamanlar bu talar kolaylkla bulunur, bulunan her dzgn ta daha kt olann yerini alr ya da
19
kaybedilme ihtimaline karlk yedekte beklerdi. Eskiden hemen her kz ocuunun ksa bir dnem de olsa cebinde be ta bulunurdu. Birbiriyle ayn boyda olan be tane ta ile oynanan bu oyun birka kiiyle oynanabildii gibi, yalnz da oynanrd. Fndk byklndeki bu be ta avuca alnr, yerden bir-iki kar yukarya, havaya hepsi ayn anda atlarak salrd. Sonra biri ele alnr, yine havaya bir-iki kar ykseklie atlr, yere dene kadar yerden bir ta alnr ve yerden alnan bu ta eldeyken havadaki de kaplrd. Elde bylece iki ta olurdu. Bunun ad 'birlik'ti. Sonra ayn ta yine havaya atlr, yere dene kadar bu kez yerden iki ta birden alnr, yine havadaki ta derken tutulur, bu kez elde ta bulunurdu. Sonra ayn ilem ta ve drt ta iin yaplrd. Adlar da 'ikilik', 'lk' ve 'drtlk't. Oyun bununla bitmezdi. Ta kapma ii bittikten sonra, bu kez sol elin oyuncu solaksa sa elin- iaret ve ba baparma alarak bir yay oluturulurdu. Bu parmaklarn ular yere deerdi. Yine be ta yere salr, kafa ta havaya atlr, havadaki ta yere dmeden nce bir ta fiske vurularak bu yaydan ieri sokulur ve havadaki ta yere dmeden kaplrd. Sonra ayn ilem iki, ve drt ta iin yaplrd. Bir ta bu yaydan ieri sokmak kolayd, iki ta da yle. Ama, havadaki ta yere dmeden farkl alanlara salm drt ta birden ieri sokup sonra havadaki ta kapmak maharet isterdi. Bu oyunun daha ileri aamalar da vard. aret parma ve orta parmak bir V harfi oluturacak ekilde alr, parmaklarn ular yere deer ve ayn ilem tekrarlanrd. Kzlar nasl be ta oynamaya merakl ise, erkekler de misket oynamaya meraklyd. Kzlarn arasndan Erkek Fatma kmas doald ve bu Erkek Fatmalar takdirle karlanrd ama, erkek ocuklarn arasndan fazla "Kz Ali" kmazd. Dolaysyla genellikle kzlar erkek oyunlarn bilirler, ama erkekler kz oyunlarn bilmezler, ya da bilip bilmezlikten gelirlerdi. Miskete baz ehirlerde bilye, bilya, baz ehirlerde de mile denirdi. Misket erkek ocuklar arasnda en favori oyundu. Hemen her erkek ocuun bir misket torbas olur, eline para getike ii deiik renklerde prl prl yanan bu misketlerden satn alrd. O zamanlar bakkallarda en ok satlan eylerden biri de misketti, her bakkalda bol miktarda bulunurdu. O kadar cazip bir eydi ki misketler, haar ve armaya eilimli ocuklarn bakkal oyalayarak misketlerin bulunduu kavanozlara ellerini daldrmalar sk rastlanan bir eydi. Ancak bu haar ve "argan" ocuk elini misket kavanozuna
20
daldrd anda, kula keskin bakkal misketlerin akrtlarna dner, ocuk da "amca bu kaa?" diye sormak zorunda kalrd. imdi de kolaylkla bulunabilen, ama artk ssl minik filelerde, k dkknlarda satlan bu misketler, ortasnda sar, krmz, turuncu, mavi gibi eitli renklerde bir gbek bulunan, bir cam kreydi. Fndk byklnde olan bu misketlerin, ceviz byklnde olanlarna kafa veya ba denirdi ve kafa, oynarken sra bana konulan misketti. Misket oynamak beceri isteyen bir tr kumard. nk bir nesneyi kazanmak ya da kaybetmek sz konusuydu. Genellikle dzgn toprak zeminde oynanrd. ocuklar misketlerini getirirler, herkes ka misket koyuyorsa bu misketler kafa bata olmak zere sraya dizilirdi. Her ocuk srayla elindeki misketlerden birini bu sraya doru atard. Bu sra misketin vurmasyla bozulur, bozulan ksm vuran ocuun olurdu. Kafa misketini vuran btn misketleri alrd. Misket srasn kafa da dahil olmak zere vurmak hi de kolay deildi. Beceriksiz ocuklarn misketleri dizilmi misketlere demez, saa sola kaard. Oyunun keyfinin yan sra, misket biriktirmek sanrm bu iin en zevkli ksmyd. Baz ocuklarn en sevdikleri ve az rastlanan trden misketlerini oyunda kaybettikleri zaman geri alabilmek iin yzlerce misket tldkleri olurdu. Bakkala ii farkl renkte yeni misketler geldii duyulduu zaman, bakkala akn edilirdi. Islak toprak zeminde bildiimiz ivilerin topraa atlmasyla ivi oynanrd. ivinin her atlnda dedii noktalar birletirilir bir alan oluturulurdu. Tam olarak hatrlayamadm bu oyunda ama kar taraf alanna hapsetmekti. Topa evirmek ise gerekten maharet isteyen bir oyundu. Topa koniyi andran, hatlar yuvarlak, keskin kesi olmayan sivri ucuna bir metal paras akl bir oyuncakt. Bu metal parasnn olduu yerden balayarak topaca ince bir sicim dzgn biimde dolanr, bir el maharetiyle topa yere atlr ve ipinden kurtulan topa kendi etrafnda hzla dnmeye balard. Baz ocuklar topalarna ip bile sarmazlar, parmaklarnn ustaca bir hareketiyle yere braktklar topacn uzun sre dnmesini salayabilirlerdi. Futbol malarnn televizyon araclyla hayatmza girmesiyle birlikte, futbol sadece topla oynanan bir sokak oyunu olmakla kalmad, kendine uygun oyuncaklar da retti. Tik tak bunlardan biriydi. Baz
21
ehirlerde futbol sahas diye adlandrlan bu oyunu oynayabilmek iin dzgn bir tahta paras, bol miktarda ivi ve bir yirmi be kuru gerekiyordu. nce marangozlarn nnde dolalr, marangoz raklarna siftinilir ve byk boy bir kitap byklnde dzgn bir tahta paras bulunurdu. Sonra bu tahta parasna nce ksa kenarlarna kale direklerini ifade etmek zere ikier ivi aklr, sonra dier oyuncular ifade edecek ekilde eitli miktarda, oynarken kmayacak kadar derine ivi aklrd. Baz ocuklar bu tahta parasna nce kalemle orta yuvarla, yar alanlarn ve dier izgileri izerler, sonra bu futbol sahasnn minyatr rneine ivileri akarlard. Oyun, orta sahaya konulan bir yirmi be kuruun parmakla itilmesiyle oynanrd. ki oyuncu srayla bu yirmi be kuruu iaret parmaklaryla iterler ve kaleyi belirleyen iki ivinin arasndan geirirlerse gol atm olurlard. Yoktan var edilen bir oyuncakt tik tak. 70'lerin ortalarnda, oyuncak firmalarnca retilmii kt. Bu oyuncak ocuklarn, hatta byklerin elinde yllarca dolat, bilgisayarl futbol oyunlar bu oyunun saltanatna son verdi. Yeil plastik bir zemin zerinde 22 tane ukur vard. Her bir ukurda da bir futbolcu minyatr bulunurdu. Bu futbolcular iki takm oluturduklar iin iki farkl renge boyanm, yani "forma giymi" olurlard. Fndk byklndeki beyaz futbol topu bu zemin zerinde ukurlarn eimine gre hareket eder ve bir ukurda dururdu. Bu futbolcu minyatrlerinin ayaklarnn bulunduu yerde, sivri bir u vard ve bu u sayesinde minyatrler ukurlarda bulunan lastik yuvalara oturtulurlar ve her yne doru gayet esnek bir ekilde hareket ederlerdi. Bu oyunu oynayan ocuklar, lastik yuvann esneklii sayesinde futbolcuyu gererek topa vururlar ve top zeminin durumuna gre, baka bir futbolcunun ukurluuna giderdi. Bylece pas vermi olurlard. Ama top kar oyuncunun futbolcularnn ukuruna giderse, top kaptrlrd. Ayn tik takta olduu gibi top kaleden geerse gol atlm saylrd. Bu hazr oyuncan elbette tik taka gre ok stn ynleri vard. Bir kere topu havalandrmak ve bylece topu kaleye gndermek mmkn olabiliyordu. Ancak bu pahalya satlan ucuz oyuncak ksa sre iinde yalama olur, futbolcu minyatrnn oturduu lastik yuva geniler ve futbolcu durmaz olur, dursa bile topa vurmak iin gerildii anda yerinden kard. Seksek genellikle ilkokul andaki kz ocuklarnn itibar ettii bir oyundu. Tebeirle veya kmrle yere kutular ve daireler izilir, dzgn
22
bir mermer paras tek ayak stnde sekerek ittirilir ve geldii kare veya dairenin puanna gre puan alnrd. Baz ehirlerde kaydrmaca veya kaydrak da denir ve kutularnn, dairelerinin biimleri, puanlar ehirlere gre farkllklar gsterirdi. Seksek bugn hl oynanyor, ama arabalarn gemedii sakin sokaklar azaldka, bu oyun okul bahelerinde skp kalyor. Bir gn belki bu evrensel oyun da tarihe karacak. Uzaktan kumandal arabalarn, deil grlmek, duyulmad o yllarda, hayat ocuklar yaratc olmaya zorluyordu hep. Bazen yaratclk bir ticari dehadan fkrrd. Pek nadir olurdu geri. 70'ler ve 80'ler boyunca bir tek kez oldu. 70'lerin ocuklar uultusu sokaklar dolduran, bir yaz mevsimi boyunca sren laklak lgnln hatrlayacaklardr. Laklak lgnl srasnda iler gler braklm, baheler kaderlerine terk edilmi, ev ileri ihmal edilmi, hibir retici taraf olmayan bu garip oyuncak, zellikle yeni yetien gen kzlarn ellerinden dmemiti. Laklan ok byk kavgalara yol at hatrlardadr. Durmadan laklak oynayan komularnn grltsnden fenalk geirip zerlerine saldranlar, srekli laklak oynayan ve ii gc brakan kzlaryla kavga eden anneler, sinir bozucu sesi yznden laklak oynamas yasakland iin arkadana gidip btn bir gn onun evinde laklak oynayan, akam olduunu unutan ve anne babas tarafndan aranmaya klan kzlar gibi vakalar, o dnemde ok yaand. Laklak bir ana sapa bal iki kiraza benzeyen bir oyuncakt. ki sapn birletii yerde parman iine girebilecei bir ember vard. Kiraz andran kreler sert plastikten yaplmayd, birbirine vurunca gayet tok bir ses karyordu.Bu ember eklindeki yuvaya iaret parma sokuluyor, parman kk bir hareketiyle iki krenin birbirine arpmas salanyordu. Ama bu yle tuhaf bir fiziksel durumdu ki, laklakta baarl olanlar parmaklarnn ucunu oynatarak, bu nesneye verdikleri hareketle iki krenin parman altnda ve stnde ok hzl bir ekilde, aralksz birbirine arpmasn salayabiliyorlard. Parmak yukar aa hareket ettike bu iki sapn ucundaki kreler ayr ynlere doru hzla gidiyorlar fakat, 360 derecelik dnlerini tamamlayamayp, birbirlerine arpyorlard. Bu ok hzl oluyordu ve inanlmaz bir ses kyordu, aralksz bir lak lak lak lak lak.... Bu oyun bizden nceki kuan tank olduu hulahop lgnl gibi bir eydi,
23
ama ondan ok daha yararszd, nk bedene bile bir yarar yoktu. Neyse ki fazla uzun srmedi, bir yaz mevsimi boyunca mucidine tonla para kazandrdktan sonra, geti gitti ve sadece bizim kuan anlarnda kald. Yoyo sempatik bir oyuncakt. Hibir zaman bir lgnlk halini almadysa da, zevkli bir his olarak, zellikle kzlarn parmaklarnn ucunda bir zaman salland durdu. Yoyo parlak ve hafif kttan yaplm, yassca bir toptu. ok ince bir lastiin ucunda sallanrd. Lastikle orta parmaa bal olan bu top avuca alnr, sonra avu yere bakacak ekilde alp top braklrd. nce lastik, parlak kttan topu aaya salar ve hemen ardndan topu yukar ekerdi. Lastiin esnemesi zerine kurulmu bu oyuncak, tespihin byklere verdii gibi bir rahatlk ve elence duygusu verirdi. Aspirin firmasnn yapbozlar da bir dnem, imdinin gamewatch'lar gibi ellerden dmemiti. Avuca sabilecek, yeil, kare bir zeminin iinde birbirine gemeli minik kareler vard. Bu kareler nce kartrlr, sonra doru yerlere doru itilirdi. Yani nce bozulur, sonra yaplrd. Byk kare hatrladm kadaryla 16 eit paraya blnmt ve iinde 15 tane kk kare vard. Bir karenin yeri botu ve bu boluk kullanlarak minik karelerin yerleri deitirilirdi. Bu gemeli kareler doru yerlere yerletirildii takdirde, zerinde yuvarlak iinde Bayer yazan amblemi ve Aspirin yazs kyordu. Sonra baka firmalar zerinde markalar olan, oyuncaklar zerinde eitli resimler olan yapbozlar rettilerse de, hibiri Aspirin kadar aklda kalc olmad. Bir de 80'lerin banda kan ve hl rastlanan Rubick zek kp vard. Alt farkl renkte birok kk kpn bir araya getirilmesiyle oluturulmutu. Bu minik kpler aa yukar, saa sola doru hareket edebilen bir dzenein iindeydiler. Minik kpler doru olarak bir araya getirilirse, byk kpn her yz farkl bir renk oluyordu. Pek az kii her yzeyi farkl bir renkte olacak ekilde minik kpleri bir araya getirebildii iin pek az evde bulunur, daha nce denemi ve baaramam olanlar da fazla itibar etmezlerdi. Gnmzde dev boyutta olanlarnn bile kolaylkla bulunabildii puzzle'larn ad o zamanlar yapboz'du ve genellikle ocuklarnn eitimine nem veren ailelerin satn ald bu yapbozlar yapldnda, Pamuk Prenses, Uyuyan Gzel gibi bildik masallarn resimleri kard. Kibrit toplamaca olarak da bilinen mikado oyunu sabr ve dikkatten pek holanmayan ocuklarn itibar etmedii bir oyundu. Televizyonun
24
birka gn ve birka saat yayn yapt, birok eve televizyonun henz girmedii yllarda, bykler de kibrit pleriyle mikado oynarlard. Orijinal mikado pleri genellikle bilinmezdi, zaten bulunduu ev de ok nadirdi. Ama birok evde kibrit pleriyle, adnn mikado olduu bilinmeden mikado oynanrd. Birka paket kibrit p bir anaa doldurulur, anak dz bir zemin stne ters evrilirdi. lk oyuncu nce dierlerinden bamsz duran bir p alrd, sonra giderek ortadaki yna yaklard. Ama, herhangi bir p kmldatmadan mmkn olduunca ok kibrit p toplamakt. Bir p alaym derken bir dierini hareket ettiren oyuncu, srasn kaybederdi, dier oyuncu p toplamaya balard. En ok kibrit p toplayan oyuncu, oyunu kazanm saylrd. Kibrit baka oyunlara da yarard. Kibrit atmaca da bir oyundu. Bu oyun ksa sre sonra sknt veren bir ey olduu iin sadece vakit geirmeye yarard. Gen erkeklerin arkadalarn beklerken, kahvede bu oyunu oynadklar grlrd. ounun ceplerinde yzeylerine deerleri yazlm bir kibrit kutusu bulunurdu. Kibrit kutusunun her bir yzne deerini ifade eden rakamlar yazlrd. Ksa ve dar olan yzeyi 20, uzun ve dar olan yzeyi 10, geni ve uzun olan n ve arka yzeyi ise 5 puand. Bu kibrit kutusu ksa yzeylerinden tutularak havaya atlrd. Havada birka takla atan kibrit kutusu dnce, grnen yzeyindeki puan, kutuyu atan oyuncunun olur, sonra sra dierine geerdi. Can skntsndan srekli kibrit kutusu eviren ve her atta kibrit kutusunu dik bir ekilde oturtup 20 puan alan ok delikanl vard. Uzak aklarn yllaryd. k olunan kii seviyor mu, sevmiyor mu, ok merak edilirdi. Kibrit fal bakmaya da yarard. ki kibrit p kutunun iki kenarna sktrlp yaklr, snmesi beklenirdi. Snm plerin grntsne gre tahmin yrtlrd. pler birbirlerine doru eilmilerse bu ak olacak, da doru eilmilerse hi mit yok. Biri da, dieri brne doru eilmise birinin gnl var, dierinin yok... Kibrit ve ila kutular bata olmak zere, btn kutular becerikli ve yaratc ocuklarn kendilerine oyuncak kamyon, araba, ev vb. eyleri yapmak iin dikkatle biriktirdikleri nesnelerdi. Kibrit plerinden ev yapma tutkusu da emekli babalarda sk grlen bir hastalkt. Devlet Su leri'nden veya Tapu Kadastro'dan emekli olmu baba, bir sre baheyle ilgilenir, sklr, kahveye devam eder, sklr, sonunda yank kibrit plerini biriktirmeye balar, bunlardan gnler sren uralar
25
sonucu ev yapard. Emekli babann zaten bo ve bol olan vaktini bu biimde deerlendirmesi fena bir ey deildi. Yank ular st ste gelecek ekilde evini ina eder, ona eik bir at yapar, tam baca yapacakken kibriti biter, bir kutu kibrit alp yakmak yerine, evdeki yank pleri biriktirir, kars mutfakta biriken kibrit plerini eskaza atacak olursa kyameti koparrd. Bacanana, baldzna, kaynbiraderine, yeenlerine haber salar, yank pleri kendisine getirmelerini ister, bir ev biter bitmez bir ncekinin neredeyse ayn yeni bir eve balard. Buraya kadar bir sorun yoktu. Baba vernikle prl prl cilalad bu sakil ve kitsch evleri "bfeye koyacam" diye tutturup, eve her gelen misafire bunlar gstererek vnmeye kalknca, evin yeni devrin beenisiyle yetien gen kz ileden kard. Oyun oynamak iin her zaman bir nesne gerekli deildi. Bulunamad da olurdu. Byle durumlarda, sadece bir grup ocuun veya gencin bir arada olmas yeterli olabilirdi. ki ocuk souk ve yamurlu bir gnde dar kamyorlarsa el piirmece oynarlard. ocuklardan biri nce kollarn uzatr, avularn aar, karsndaki ocuk da avucunu dierinin avucunun zerine koyard. Eli altta bulunan ani bir hareketle stnde bulunan ele bir aplak indirmeye alr, dieri de apla yemeden elini ekmeye alrd. Oyunun uzad zaman gerekten elleri piirdii, refleksleri zayf ocuun kpkrmz ellerle oyunu brakmak zorunda kald grlrd. Byklerin nderliinde biraz kafa altrmaya ve dikkatli olmaya yarayan basit oyunlar da vard. Mesela "kalkt kabak yatt patlcan" bunlardan biriydi. Bu oyun iin ka kii bir arada bulunuyorsa her biri kendine bir sebze ad alrd. Biri soan, dieri patates, bir bakas lahana olurdu. Biri ban dizlerine doru eerek kendi ad neyse, diyelim ki fasulye, "kalkt fasulye yatt soan" diye barr, soan olan oyuncu yatar, kalkarken, "kalkt soan yatt domates" diye barr, ne olduunu unutan veya yanl hareket yapan yanar, oyun d kalrd. Bu oyun iin sebze isimleri semek art deildi, ehir isimleri, -kalkt zmir yatt Diyarbakr-, iek isimleri -kalkt gl, yatt lale- gibi, birok eyin adlarn semek mmknd. Ama sanrm aydanlk oyunu bu oyunlar arasnda en zevkli olanyd. Bir grup genle veya akll ocukla oynanabilen bu oyunda, ebe olan oyuncu nce bulunulan meknn dna karlr, sonra ift anlam olan bir kelime tutulurdu. Diyelim bu kelime atlet. Ebe olan
26
oyuncu kelime tutulduktan sonra ieri girer ve herkesten srayla bir cmle kurmasn isterdi. Ancak cmle iinde bu kelimenin gemesi ve bu kelime yerine "aydanlk" denmesi artt. Atlet kelimesi tutulmusa, birinci oyuncu "annem bana pazardan yeni aydanlk ald," ikinci oyuncu "Trk aydanl yarmada birinci oldu," nc oyuncu, "kn iime mutlaka aydanlk giyerim," drdnc oyuncu "aydanlklarn yarmasn seyretmeye gidelim" trnden cmleler kurard. Btn oyuncularn iinde atlet kelimesi geen, yerine aydanlk diyecekleri bir cmle kurmas zorunluydu ve her oyuncu bir ncekinin kulland anlamda deil, dier anlamda cmle kurmalyd. Ebenin tahmin hakk vard. Eer ebe bu gizli kelimenin ne olduunu bulursa yarmay kazanrd. Bilemezse ona ark syleme, horoz gibi tme, amuda kalkma gibi, yenileni gln veya zor durumda brakacak bir ceza verilirdi. Herhangi bir nesne gerektirmeyen, deli doktoru, tilki tilki saat ka, sessiz sinema gibi, bazlar bugn de oynanan ok eitli oyunlar vard. Saklamba evrensel bir ocuk oyunuydu, hl oynanyor. "nm, arkam, sam, solum sobe" tekerlemesi de yllarn gemesiyle unutulacak bir oyun tekerlemesi deil. Yaz akamlarnda mahallenin genlerinin de saklamba oyununa katldklar ve birbirlerinden holanan gen kzlarla delikanllarn "saklamba oynuyoruz" diye gizli kelere kapandklar ve duvar arkalarnda, bodrumlarda elbette saklamba oynamadklar bilinir, bu yzden tutucu ehirlerde, zellikle gen kzlarn bu tr oyunlara katlmamalar iin anneler tarafndan byk dikkat sarf edilirdi. ocuklar arasnda saklamba oynama teklifi yapldnda, teklifi yapan ocuk, oyuncular belirleyebilmek iin basit bir melodisi olan klie bir cmle sylerdi. "Saklamba oynayan, kaleye mum diksin!" Bunun iin avucunu bir tas gibi yere doru aar ve saklamba oynamak isteyenler iaret parmaklarn tas gibi alm avucun iine sokarlard. Kaleye mum dikmeyen oyuncu saklamba oynamak istemiyor anlamna gelir ve ounluk kaleye mum dikmiyorsa, baka bir oyun oynanrd. Bir baka deyim de "birin", "ikin", "n" eklinde uzayp giden bir deyimdi. Bu, ncelik sras sz konusu olan oyunlarda, ocuklarn dilinde "ben birinciyim", "ben ikinciyim", "ben ncym" anlamna gelirdi. Saklamba oynayacak ocuklar bir araya gelirler, ebe yzn bir duvara veya aaca dayayarak yksek
27
sesle yze kadar sayar, sonra "nm arkam, sam, solum sobe" der ve dnp saklananlar aramaya balard. Ama ebenin saklanan ocuklar grp sobe noktasna, "sobe" diyerek elini vurmasndan nce, saklanan ocuklarn o noktaya ulamalaryd. ok iyi saklanm ve bir trl bulunamayan ocuklarn bulunmasndan mit kesilince ebe "Tamam kurt oldun, k" diye barr, ok iyi saklanm olan ocuk bylece kard. Ebe yanl birini sobelerse, "anak mlek patlar"d. Ebe "Aye, grdm, duvarn arkasndasn," der; ebenin syledii yerden Ahmet karsa, dier oyuncular "anak mlek patlad" diye barrlar, bylece oyun bozulur, ayn ebeyle yeniden balanrd. Saklamba btn ocuklar tarafndan bilinen bir oyundu, ancak, n d trua'nn o zamanlarda da pek az ocuk tarafndan oynandn sanyorum. Adna baklacak olursa, ithal bir oyundu. Tabii bu oyunu oynayan ocuklarn hemen hibiri n d trua'nn ne demek olduunu bilmezler ve bu kelimeyi ndturva eklinde telaffuz ederlerdi. n d trua oynayabilmek iin bir grup ocuk bir araya gelirler, ilerinden biri ebe seilirdi. Ebe yzn bir duvara dayar ve bir sre beklerdi. Bu ksa sre iinde ebenin arkasnda sralanm olan dier oyuncular ebeye doru birka adm atarlard. Ebe kendi belirledii bu srenin sonunda yksek sesle "n d trua!" diye bararak birden arkasna dner, dnd anda hareket halinde olan oyuncu yanar, oyundan kar, tek bir kii kalana kadar oyun srerdi. ocuklar dnyasnn bir ilgin oyunu da "gzellik mi, irkinlik mi" oyunuydu. ocuklarda rol yapma duygusunu ortaya karan bu oyun iin bir grup ocuk, tercihen kocaman dallar olan bir aacn evresinde bir araya gelirlerdi. Civarda aa yoksa, stne tnenebilecek bir duvar, bir odun yn ve benzeri bir eyin bulunmas, ocuklarn kuracaklar kompozisyonlarn canl olmasna yardm ederdi. Bu oyunda ilk seici oyuncuyu saptamak iin "portakal soydum/ baucuma koydum/ ben bir yalan uydurdum", "Terazi lastik cimnastik/ biz size geldik bitlendik" gibi, ehirlere hatta mahallelere gre deien binlerce tekerlemeden biri sylenirdi. Bu tekerlemelerin uygulanmas her yerde aynyd. Tekerlemeyi syleyecek olan ocuk nce iaret parman azna sokar, "Oooo!" der, sonra kelimenin ritme uygun den her bir parasn her bir oyuncuya denk gelecek ekilde ve bir sonraki oyuncuyu iaret ederek tekerlemeyi sylerdi. rnein portakal- soydum- baucuma- koydum tekerlemesinde
28
her bir para bir ocua denk gelirdi. Tekerleme hangi ocukta sona ererse duruma gre o kazanr veya kaybederdi. Gzellik mi irkinlik mi oyununda ilk nce bir kiinin seilmesi gerekirdi. Bu nedenle tekerlemenin bittii ocuk seici oyuncu olurdu. Okullarda bo geen dersler, kt ve kalemin gerekli olduu oyunlarn oynanmasna yarard. Byle bo geen bir derste isim, ehir, hayvan oynamak, skc bir tarih dersinden ok daha yararl olurdu. Cehaletin kltre gre daha ok prim yapt gnmzde, ocuklarn artk oynamaktan pek holanmadklarn sandm isim, ehir, hayvan, 70'lerde ocuklarn favori oyunlarndan biriydi. Bunun iin bir deftere dikey izgiler ekilir, isim, ehir, hayvan, eya, bitki gibi balklar bu dikey izgiler arasnda oluan kolonlarn balarna yazlrd. ocuklarn bilgi durumlarna gre bu kutulara aa, lke, meyva gibi kutular da eklenebilirdi. Biri iinden alfabenin harflerini sayarken, bir bakas "dur" der, dur dendiinde hangi harf akldan gemise o harfle oyun balard. Harf diyelim ki A, isim kutusuna Ahmet, ehir kutusuna Ankara, hayvan kutusuna at, eya kutusuna ayna, bitki kutusuna ayva veya A ile balayan baka kelimeler yazlrd. Bunlar yazlrken, kimse kendi yazdn bakasna gstermezdi. Kutularn doldurulmas iin makul bir sre beklendikten sonra, puanlamaya geilirdi. En yksek puan hi kimsenin yazmad kelime alrd. Mesela on ocuktan alt tanesi ehre Ankara, tanesi de Adana, bir tanesi de Artvin yazmsa, Artvin yazan en yksek puan alr, Ankara yazan alt tanesi de en dk puan alrlard. kinci turda harf deiir ve belli bir sre oynandktan sonra puanlar toplanr ve en az akla gelen kelimeleri bulmu olan ocuk en yksek puan alm olduu iin oyunu kazanrd. Baz harfler belal olurdu. Mesela P, J, V gibi harflerle ehir ya da hayvan bulmak zor olabilirdi. ocuklarn bilgisi apnda, bulunan kelimeler eitlenir, kimi zaman yle bir ehir ya da hayvan olmad iddia edilir, ispat iin haritalar, ansiklopediler alr ve bulunan ehir veya hayvan itiraz eden ocuun gzne sokulurdu. Yaratcln snrlarn zorlayan ve ocuklarn ve hatta byklerin kahkahalar iinde oynadklar bir oyun da kim, kimle, nerede oyunuydu. Oyuna katlan herkes eline birer kt ve kalem alrd. lk blmn ad kim, sonrakinin ad kimle ve dier blmlerin adlar da srasyla nerede, ne yapt, kim grd ve ne dedi olurdu. Herkes ayn
29
anda kim blmn doldurur, yazdn katlayarak yanndakine verirdi. Her oyuncu kendisinden ncekinin kdnda bu kez kimle blmn doldurur, yine kd katlayarak yanndakine verirdi. Ne dedi blm de bittikten sonra, ktlar alr ve kim, kimle, nerede, ne yapt, kim grd, ne dedi blmlerinin farkl kiiler tarafndan doldurulmasyla oluturulan cmleler okunurdu. rnein yle bir cmlenin kmas ok doald: "Ajda Pekkan, Ecevit'le, hamamda, greti, kaleci Yasin grd, uykum geldi dedi." Bu oyundan lke gndeminde bulunan tm nller nasiplerini alrlard. Kim, kimle, nerede oyunu bykler arasnda oynand zaman cinsel armlara ok ak olur ve herkes kendi cinsel mizah anlay snrlar iinde bu oyuna katlr ve elenirdi. Nokta nokta ok masum bir oyundu. Bu, "an kitaplarnz, 20. sayfadan 45. sayfaya kadar aln, gelecek derste yazl yapcam" diyerek rg ren veya gecikmi mektuplarn yazan, bu srada en ufak bir t kt takdirde kyameti koparan retmenlerin derslerinde, ders almak yerine oynanmas tercih edilen bir oyundu. Sessizce oynanmas mmknd. Kareli defter bu oyunlar iin idealdi ve orta telinden usulca koparlan bir sayfaya her biri bir karenin kesine gelmek zere yzlerce noktack konur, yeteri kadar byk bir kare elde edilince, sra arkada hafife drtlerek, ona hazrlanm bu nokta nokta kd gsterilirdi. ki oyuncunun oynayabildii bu oyunda her oyuncu srayla iki noktay birletirirdi. Ama, taraf birletirilmi karelerin drdnc izgisini ekerek bir kutu elde etmekti ve kutuyu elde eden, kutunun iine adnn ba harfini yazard. Noktalar hzla birletirilir ve bir sre sonra iki taraf doldurulmu kutunun nc tarafn da doldurmak zorunda kalnrd ve dier oyuncu rahata kutuyu tamamlard. Dorusu t karmadan snfta oturulmas gerektii zamanlarda, fen bilgisi kitabn okumaktan ok daha elenceliydi ve sadece "inekler" nokta nokta oynamak yerine kurbaalarn sindirim sistemini okumay tercih ederlerdi. Adam asmaca bo geen ya da retmenlerin iinin getii derslerin favori oyunuydu. Bu oyunu iki oyuncu oynard. Oyunculardan biri nce iinden bir isim tutar, kdn arkasna gstermeden yazard. rnein Trkn oray. Kda hafif aralklarla yan yana nce alt ksa izgi izer, sonra biraz boluk brakp be izgi daha izerdi. Bu izgiler tutulan kiinin adnn alt, soyadnn be harfli olduu anlamna gelirdi. Dier oyuncu yaygn bir harfle balard. A yazard rnein
30
kdn bir ucuna. smi tutan oyuncu Trkn oray'n A'larna denk gelen izgilere A yazard. Sonra br oyuncu diyelim ki B derdi. B harfi olmad iin nceden hazrlanm daraacna kafann yuvarla izilirdi. Oyuncu bir baka harf syler, o da yoksa kafaya gvde izgisi eklenirdi. Bundan sonra drt hakk kalyordu oyuncunun. ki kol izgisi ve iki bacak izgisi. Boluktaki harfleri tahmin etmek birka harf sonra mmkn olur ve oyuncunun adam aslmaktan kurtulurdu. Patlangolar ise yapm beceri isteyen oyuncaklard. Haarla, haylazla yarard. Erkek ocuklar bilirler, yaparlar ve kullanrlard. Bunun iin uygun aa dalndan ii bo bir silindir elde edilir, bunun iine oturacak biimde bir silindir daha yontulurdu. Azna konulan itlembik aacnn henz sararmam tohumlar, iteki silindir sapndan tutulup ieri itilince, mermi gibi hzl gider ve ok can actrd. Gnmzde oyuncak dkknlarnda satlan sapana Adapazar ve evresinde "ku lastii" denirdi. yi bir sapan yapmak, o yllarda erkek ocuklarn ve haar kzlarn btn yaz tatillerini alabilirdi. Sapan ta atmaya yarayan ilkel bir silaht. Zararl olabilirdi. Ama sokakla btnlemi bir ocuk sapansz olamazd. nce atal eklinde bir aa dal gerekliydi. Dal salam olmal, krlmamalyd. Byle bir dal bulununca uzun uzun yontulur, przsz bir hale getirilirdi. Sonra bu saplarn ularna yirmi santim kadar lastik balanrd. yi bir sapan iin balanacak lastiin geriliminin yksek ve kuvvetli olmas gerekirdi. En iyi lastik serum hortumlarndan oluurdu. Harln kt olduu yllard, ou ocuun cebinde para bulunmaz, bulunsa da macuncuya, pamuk helvacya giderdi. Bu yzden eczac kalfalarna siftinirler, yalvar yakar kullanlm serum hortumu alrlard. Sonra sra, ta paralarnn yerletirilip tutulaca nemli paraya gelirdi, bunun en iyisi meinden olanyd. Mein ayakkab tamircilerinde bulunurdu. Btn bu malzemeyi aramak, bulmak, toplamak, sonra en iyi sapan yapmak zaman isterdi, ocuklarn zamanlar vard. Byle iyi bir sapan kymetli eya snfna girer, baz ocuklarn sapanlar efsane olurdu. O yllardan gnmze ok gelierek gelen, gzelleen, ama bu srete o krlgan duygularn kaybeden oyuncaklar uurtmalar oldu. talarn bir sekizgen oluturacak biimde bir araya gelmesiyle gvdesi yaplr, bu gvde krmz-mavi defter kab ktlaryla kaplanr, sonra ayn kttan kuyruk taklrd. Yllar iinde hem hazr satlr oldular, hem de ok deitiler. ta filan kullanmadan yaplan,
31
umayan, kullanlm defter ktlarn kopmayacak ekilde eritler halinde yrtarak kuyruk yaplan, sonra da makara iplii balanan zavall uurtmalara "eytan uurtmas" denir, ilkokula gitmeyecek kadar kk ocuklar evlerin pencerelerinden bunlar rzgra tutarlar, uurtma uurduklarn sanrlard. kinci Dnya Sava srasnda yaanan ktlk yllarn grm olan, eker yokluundan ay pekmez veya kuru zmle itiklerini anlatmaktan pek holanan cumhuriyeti kuak, ocuklarna tketimi deil, tasarrufu retiyordu. Yokluklar ve tasarruf eitimi o yllarda ocuklarda biriktirme tutkusunu da gelitirmiti. Her ocuk bir ey biriktirirdi. Biriktirilen eyin deerli olmas gerekmezdi. nemli olan biriktirmekti. En ok biriktirilen ey gazoz kapayd. Gazoz kapa biriktirmenin bir raconu vard. Az bulunan gazozlarn kapaklar daha kymetliydi. O yllarda Pepsi ve Coca Cola yerel gazozlara gre daha pahal olduu iin, kapaklar da doal olarak daha kymetliydi. Bira kapa toplayanlar, bakkal nlerinden ok, ehir iindeki tekel bfelerinin nlerinde aranrlard. Bu ii ciddiye alan ocuklar topladklar gazoz kapaklarnn envanterini tutarlard. Kk bir deftere, 35 amlca, 42 Yedign, 15 Pepsi, 9 Tekel Biras, 8 Tuborg, 66 Nee Gazozu, 24 Elvan gibi, ellerinde hangi kapaktan kaar tane bulunduunu yazarlard. ok gazoz kapa olan ocuklarn itibar da byk olur, be yz adet kapak dilden dile geerken, abartlarak on bin kapaa kadar kard. Biriktirilen bir baka ey de futbolcu resimleriydi. Bunlar genellikle leblebi tozu, iklet gibi yiyeceklerin promosyonuydu. Bir sigara paketinin yars byklnde, renkli ama ok kt baslm bu kartonlarn n yznde futbolcunun resmi, arka yznde ise futbolcu hakknda bilgi bulunurdu. Kumara eilimli ocuklar bu resimlerle oyun oynarlard. Scak yaz gnlerinde glge bir kede iki ocuk, ellerinde futbolcu resimleri koleksiyonlar, yan yana otururlard. Birer resim seerler, st ste koyup duvara dayarlar, sonra duvardan ellerini ekerlerdi. Resimlerden kiminki ste derse, her iki resmi de o ocuk alrd. Bu resimler eitli oyunlarn pazarlk konular da olurdu. ocuklardan biri oyun oynamak istemiyorsa, koleksiyonun eksik paras olan Hollanda milli takmndan "sar fare" Cruyff'un resmi rvet olarak teklif edilir ve oynamayan ocuk durumu bir kez daha deerlendirirdi.
32
Araba resimleri de biriktirilirdi. ki trn hatrlyorum. Birisi yine futbolcu resimleri gibi gayet kt baslm kartonlar, dierleri ise ikletin ayn zamanda paket edildii, yal kd andran, ince bir kda baslm resimler. Bunlar buruuk olduklar iin tercih edilmez, karton olanlar biriktirilirdi. Bunlarn da n yzlerinde arabann resmi, arkasnda ise araba hakknda gayet geni bilgi olurdu. Arabalarn azami hzlar, silindir saylar, beygir gleri, kapasiteleri gibi bilgiler ocuklar iin hi anlamadklar halde, ok deerli bilgilerdi. Caddelerinden ancak Anadol, Murat 124, Renault 12, arada bir 1960 model bir Opel veya Ford geen ocuklar iin adlarn doru telaffuz edemedikleri bu arabalarn resimleri, gerek birer hazineydi. Bu bilgiler, bilgi ocuklar yaratrd. Sanayide usta olan bir akrabadan edinilmi yarm bilgilerle arabalar zerinde fikir yrtlr, Lamborghini'nin Maseratti'den stn olduu, Mustang'in bunlarn yannda havagaz olduu iddia edilirdi. Tabii Mustang Masteng olarak deil, yazld gibi okunur, Chavrolet'ye evrole deil chavrolet denir ve bu kartonlarda genellikle bilgilerle arabalar birbirini tutmaz, Mustang resminin altnda Porsche yazar, arkasnda ise Maseratti'nin bilgileri yer alabilirdi. O zamann ocuklar bu arabalar filmlerde bile gremezlerdi. Artist resimleri de biriktirilen resimlerdendi. zerinde halka kpeli zenci kadn resmi bulunan ad yanlmyorsam Zambo olan ikletlerin iinden dnemin nl artistlerinin kard. Sadece ok tannan oyuncular deildi bunlar. Esen Pskll, Devlet Devrim, Feri Cansel, Kuzey Vargn gibi artistlerin de resimleri kar, kzlar bunlar biriktirirlerdi. Bir ara bir iklet veya ikolata paketinden ilgin bir ey kyordu. Minik bir kartonun n yznde bir lke haritas ve bayra bulunuyor, arkasnda o lkenin ad, ynetim ekli, nfusu, yzlm, bakenti, para birimi, balca retimi, geim kaynaklar yazyordu. 70'lerin sonuna doru kzlar yeni yeni kmaya balam olan kt peeteleri biriktirmeye bayldlar. ikolatalarn parlak ktlar da biriktirilirdi. Hatta alp defter yapraklar arasna konur, dmdz olmalar salanrd. Baz babalar, koleksiyon ad altnda sigara paketi veya kibrit kutusu biriktirirlerdi. Yabanc sigara bulunmuyordu, ok az yerli sigara eidi vard. Babalar veya gen erkekler ellerine geen Pall Mall, Marlboro, HB vb. yabanc sigaralarn paketlerini saklarlar, birka yl sonra bunlar kurtlanr ve evleri kurt sarard. Kimileri de minyatr iki ieleri biriktirirlerdi.
33
Resim biriktirilirdi. Ne ie yarayaca bilinemeyen tahta paralar biriktirilirdi. akl ta, ila kutular, kibrit pleri, gazete-dergi kesikleri, misketler, dzgn aa dallar, dikilerden arta kalm kuma krpntlar, artk yn ileleri, teller, iviler, her ey biriktirilirdi. ocuklarn geni dnyalarnda neyin ne zaman gerekli olaca asla bilinemezdi.
34
Burdaym rtmenim!
Krkikindi yamurlarnn, pastrma yaznn, kocakar souklarnn, filizkran frtnasnn zamannda yaand, cemrelerin vaktinde dt o yllarda yazdan gze yavaa geilir, okul mevsimi gelirdi. Sanki yln ilk ay ocak deildi de, okullarn almasyla birlikte hayatn ritmi deiecei iin eylld. Okula yazdrma sreci anne-babalarn ok nemsedii bir yn meselenin halliyle balard. "Aman ocuum iyi okusun" diyen aileler ocuklarn hangi okula ve retmene yazdracaklarna ok dikkat ederlerdi. ocuk evinin karsndaki okulda, gler yzl, gen ve tatl bir retmende okumak iin yanp tutuur; ama baz anne-babalar disipliniyle ve ocuklara kolej kazandrmasyla hret yapm, sert, otoriter ve genellikle yal bir retmenin grev yapt, cehennemin dibindeki bir okulu tercih ederlerdi. Bu hretli retmenlerden ocuklarn ruh hallerini anlamalar deil, baz yal retmenlerin "kerrat cetveli", baz snop retmenlerin de "katlama levhas" dedikleri arpm tablosunu adamakll retmeleri, okumay ksa srede sktrmeleri ve kolej kazandrmalar beklenirdi. ocuklarnn okumas iin her trl fedakrl yapmaya hazr olsalar da, baz aileler ee dosta az eemezler, bulunduklar mahallenin okuluna ocuklarn yazdrrlar, ama okulun en iyi retmenine vermek iin byk aba harcarlard. Bu yzden orta halli ailelerin oturduu mahallelerin hemen her okulunda "zenginler snf", "alkanlar snf" "torpilliler snf" gibi trl adlarla adlandrlan aibeli snflar oluur, ocuunun "tembeller snfna" dtn fark eden bir anne, okulu basp ortal birbirine katabilirdi. Kayt sevimsiz bir ilemdi. ocuklar ilgilendiren tek taraf kayt sonunda ocuklarn bir okul numarasnn olmasyd. Bir numaras olmak ne demek bilmeseler de, ocuklar bundan holanrlard. yle derine ileyen bir eydi ki bu, insan ilkokul numarasn hi unutmaz, unutamazd.
35
70'li yllarda okula balayan ocuklarn ou okulu sevmedi. O yllarn eitim anlay kat disipline dayanyor ve itaatkr, tek tip renci yetitirmeyi hedefliyordu. zgr dnce akldan bile gemiyordu. Aynlk ylesine vurgulanyordu ki, birok retmen sorduu sorulara snfn hep bir azdan cevap vermesini ister, cmleleri ocuklara hep bir azdan okuturdu: "Ali-bana-top-at, at-Aliat." Aynln, disiplinin, herkes gibi olmann dayatld okullar, sevimsiz ve gidilmesi ne yazk ki mecburi olan yerlerdi. Okullar oumuz sevmedik, ama o sevimsiz hatralarn iinde, okul alverileri hep sevimli ve neeli bir yer tuttu. Okullar almadan birka gn nce alveri yaplrd. Ayakkab, palto, orap, anta ve benzeri giysiler ailelerin zevkine ve gcne gre seilir, ocuklarn beenileri fazla dikkate alnmazd. Zaten pek fazla seim ans da yoktu. Srt antas, imdiki gibi pazarlarda bile satlacak kadar bol ve ucuz bir eya deildi. Omuza aslan, uzun askl, su geirmeyen kaln kumalardan yaplm okul antalarn gizlice makyaj yapmaya balam liseli kzlar kullanrlard. Onlar yalarnn da verdii duyguyla aynlamaktan uzaklamak ve "ben" olmak iin, antalarnn zerine yaz yazarlar, basit resimler yaparlar, retmenler ve anne-babalar buna kzarlard. Okul iin kullanlan antalar birbirine ar benzerdi. Hemen hepsi siyah, kahverengi, lacivert, nadiren krmz veya uuk mavi olan, stten ksa sapl, adi suni deriden imal edilmi antalard. Kapaklydlar ve gn iinde bozulup bir daha almayan teneke kilitleri vard. Krkl gzleri ok defter-kitap alrd. levseldiler ama genellikle irkin ve adiydiler. Hayatn bugne gre ok daha fazla kolektif yaand o yllarda anta, ahsi ve sevilen bir eyayd, sahibine bir bymlk duygusu veriyordu, ama nlk yle deildi. nlk aynln, tek tip olmann temsilcisiydi. "Neden siyah nlk giyiyoruz?" diye soran ocuklara, anneler ve retmenler yllarca "kir gstermedii iin" dediler. Bu cevapta doruluk pay vard kukusuz. amar ykarken annelerin ellerini para para yaran, macun kvamndaki "Gne" sabunlarnn kullanld o yllarda, kir gstermeyen kumalar elbette deerliydi. Ama siyah, ayn zamanda susmann ve itaatin de rengiydi. Siyahta
36
btn renkler kayboluyor ve ayn snfta okuyan avukat, ii, tamirci, retmen, memur, subay, mhendis, hademe, bakkal, kuyumcu, terzi, kasap, doktor, elektriki, manifaturac ocuklar "imtiyazsz, snfsz, kaynam bir kitle" oluyordu. Btn ocuk giysileri gibi, okul nlkleri de birka beden byk dikilir, ocuklarn iinde kaybolduklar, dizlerinden aaya kadar uzanan bu nlklerle birka yl idare etmeleri beklenirdi. ocuklar ocukluklarn hep bedenlerine byk gelen giysilerle geirdiler. imdi yine tek tip, ama hi deilse deniz mavisi olan bu siyah nlklere, o zamanlarda da beyaz yaka taklrd. Titiz, iyi ev kadn anneler, kartonu andran sert bir kumatan kesilmi, ucuza satlan hazr ve pratik yakalar tembel annelere layk bulurlard. Onlarn tercihleri kendi diktikleri yakalard. Her ykamadan sonra mutlaka kolalanan bu yakalar ok sert olduklar iin ocuklarn boyunlarn keserdi. Beyaz dantel yakalar ise eitim hayatnn zerine ina edildii "aynlatrma" ilkesini delen, ama delmesi ho grlen yakalard. Marifetli annelerin kzlar dantel yaka kullanrlar ve genellikle sallantl altn kpe takarlard. Zorunlu eitimin be yl olduu, ilkokulu bitirmenin "beten kmak" olarak adlandrld o yllarda; ortaokula balamann en gzel taraf siyah nlklerden kurtulmakt. Ortaokul ve liselerin egemen rengi yine arballn iareti olan gri ya da lacivertti. Kzlar lacivert jile veya etek-sveter, beyaz gmlek; erkekler lacivert ceket, gri pantolon giyerlerdi. Orta iki, kzlarn ince orapla tant ve gzlerini makyaj malzemelerine diktikleri dnemdi. Krtasiye dkknlar bugne gre ok daha alakgnll, ama yine de byleyiciydiler. Kimilerinde, krtasiye malzemesinin yan sra damga pulu ve matbu ktlar da satlrd. Onlar biraz karanlk ve kt dkknlard, az eit bulundururlar, genellikle ara sokaklarda olurlard. Ama kk ehirlerin en gzel caddesinin stnde, byk, zengin bir krtasiyeciye rastlanr; bunlar damga pulu deil, aksine koleksiyon pulu ve pul defteri de satarlard. Bu gzel dkknlarda cazip ocuk kitaplar, pergel takm, iletki, gnye, yirmi drt gzl suluboya takm, yalboya ve suluboya fras da satlrd. 19 Mays trenlerinin o zamanlar vazgeilmez pabucu olan pisipisiler ve izci kyafetlerinin fular, ddk, ak gibi aksesuarlar da buralarda satlrd.
37
Ortaokul ve liseliler krtasiye alveriini, okul aldktan sonra yaparlard. retmenler ilk derste istedikleri malzemeyi rencilere yazdrrlard. "Trkeci alt ortal izgili ve iki ortal izgisiz beyaz defter, matematiki drt ortal harita metot, fenci alt ortal sar defter," ister; kimi retmenler defterlerin mavi, kitaplarn krmz ktla kaplanmasn "emrederdi". Tketimden ylesine uzak yllard ki, defterleri kapaklarndaki uyduruk resimler dnda birbirinden pek az ey ayrrd. Defterler ya beyaz kttan, ya samanl sar kttan, izgili, izgisiz veya kareli idiler. Samanl kttan yaplan sar defterler ucuz olduklar iin baz retmenler ille de sar defter isterler, heves edip de beyaz defter alan ocuklar, "baban ok zengin galiba" diye balayan, bir yn aalayc cmleye maruz kalrlard. Defterden yaprak koparlmas kesinlikle yasakt.Ama her yasak gibi buna da uyulmazd. Bitmemi defterlerin kirlenmi sayfalar bile msvedde olarak kullanlrd. Kt ok deerliydi. Okullarda genellikle kurunkalem kullanlr, balklar krmz kalemle yazlrd. Tkenmezkalem retmenler tarafndan pek ho karlanmazd. Defterlerin sol kenarlarnda marj belirtmek zere incecik bir krmz izgi bulunur, baz yaratc ocuklar bu marj boluuna "kenar ss" yaparlard. Kenar sslerinden en ok bilineni sa rgsyd, zellikle kareli defterlere ok dzgn izilebilirdi. Kitaplar, defterler bugnk gibi salam deildiler, kaplanmalar gerekirdi. Her ne kadar kt ktlara, kt baslm olsa da, zerlerinde bebek, kedi, otomobil desenleri bulunan kap ktlar 70'li yllarn ikinci yarsndan sonra bollap ucuzlad. Onlar knca sadece krmzs ve mavisi retilen, pelr kdn andran, hrtl kap ktlarndan hemen vazgeildi. imdi bana ok sempatik grnmekle beraber, o ktlar da seme ans tanmad iin, ayn siyah nlkler gibi, ar bir tekdzelik duygusu veriyorlard. Defter kaplamak uzun okul hayatnn balarnda elenceli, giderek skc olan bir ilemdi. Bir kap kdyla iki defter kaplanrd. Blnen kt yere yaylr, tam ortasna denk gelecek ekilde defter konur, defterin orta noktalarna gelen yerlerin bir ksm kesilir, bylece iki erit oluurdu. Bu eritler ie kvrlr, sonra defterin kapa bu kap kdyla rtlr, kapaklarn sanda ve solunda kalan geni ktlar gen
38
yaplp katlanr, zamkla kapaa yaptrlrd. Bankas mterilerine plastik defter kaplar datrd. Bu kaplar deftere geilirdi, ama ok kullanszd. Defter ikide bir kaptan kar, derdi. ocuklar bu defter kaplarnda bulunan Bankas logosunun zerine beyaz kt koyarlar, kurunkalemle kd karalarlard. Bu yaplnca bankann logosu kda kard. O yllarn retmenlerinin byk ksm aynl neriyor, tm rencileri "mum gibi" klmak iin aba harcyorlard. zgrlk deil, itaat asld. Farkllk deil, "herkes gibi"lik makbuld. Bazlar o kadar ileri gitti ki, defter ve kitaplarn kaplanaca ktlar, zerlerine yaptrlacak etiketi, etiketin defter veya kitabn neresine yaptrlacan, hatta etikete bilgilerin hangi srayla yazlacan bile tarif ettiler. Btn bunlar disiplin sandlar. Dnemin anlayna gre bunlar erdem saylyordu. Aynlatrma byk lde itaatkr bir kuak yaratmak, biraz da snfsal farkll bastrmak iin kullanlan, tehlikeli bir yntemdi. taatkr bir kuak yaratamadlar. zgrl, zgr dnceyi neren retmenlerin says, 70'lerle birlikte hzla artt. Aksini dnen meslektalaryla attlar, hatta bazlar ar faturalar dediler. Almanyallar 70'lerde pek ok ocuun ilk kez grd pek ok eyi getirdiler. Fermuarl, iinde birok kalemin yer alabildii, silgi, kalemtra, hatta dolmakalem iin ayr gzleri bulunan, ok katl kalem kutular da bunlardan biriydi. Ondan nce, srgl tahta kalem kutular vard. Bunlar, srgs alnca iinde iki uzun, bir de yuvarlak olmak zere gz olan, pek az kalem alabilen kutulard. Kalemden holanan ve birok kaleme sahip olmak isteyen ocuklar kalemlerini bu kutulara sdramazlard. Kurunkalemler o kadar adi olurlard ki, srekli ular krlr, ikide bir kalemtrala amak gerekirdi. ocuklar yaprak gibi kalem yongas reten bu kalemtralarla kalemleri amaktan holanrlar, ucu ine gibi sivri kalemlerle yazmak isterlerdi. Ancak tasarruf eitimi alm olan retmenler, hem tasarruf hem temizlik gayesiyle, bu kalem amalar bir dzene koymak isterler ve hemen her snfta karatahtann yannda bulunan p kutusunda almasn art koarlard. Bu art, garip bir ekilde kalemtra kuyruu olutururdu. Ucu krk kalemini alan ocuk bu kuyrukta sraya girer ve
39
en az kalemi kadar adi olan kalemtrala kalemini aar, ucunu fledikten sonra srasna dnerdi. Kalemtra konusu derindi. Kalemtralarn birer "kalemyiyen" olduuna inanan baz babalar, ocuklarnn kalemtra kullanmalarn yasaklar, kurunkalemleri kalemtra grm m diye her akam kontrol ettikten sonra, jiletle veya keskin bir bakla kendileri yontarak aarlard. Gnmzde plastik hale gelen ve krtasiyecilerde satlan say fasulyeleri, gerek kuru fasulyeydiler. lkokul bire giden her ocuun basmadan dikilmi minicik bir kesesi, bunun iinde yeteri kadar kuru fasulyesi olurdu. Aritmetik dersinde torbadan fasulyeler karlr, fasulye bir yana, iki fasulye de br yana konur, sonra iki fasulye dier nn yanna getirilir ve hepsi saylnca be ettii anlalrd. lkokul birinci snfta alnmas gereken bir baka gere de say boncuu idi. Abaksten ok say boncuu denen, sar krmz, mavi boncuklarn tellere dizili olduu bu boncuklarla toplama karma renilirdi. Okul, imdi de olduu gibi her pazartesi sabah bayrak treniyle alr, -cumartesi gnlerinin tmyle tatil olmasndan sonra- cuma akamlar bayrak treniyle kapanrd. Tren okulun bahesinde tm rencilerin snflarna gre sraya girmesiyle balard. rencilerin girdii ana kapnn nnde bir-iki mdr muavini, mzik retmeni, bazen mdr hazr bekler, retmenler snflarn durumuna gre baheye dalm olurlar ve rencilerin tm sraya girdikten sonra, stiklal Mar okunurken hafta sonu gndere ekilmi olan bayrak, gnderden indirilirdi. En kdemli mzik retmeni nce rencilere ses verir, sonra "bir, ki, " der ve mar hep bir azdan okunmaya balanrd. "Korkma snmez bu afak./ Larda yzen al sancak./ Snmeden yur." Ardndan sra Trkm, doruyum'a gelirdi. renci andna btn ocuklar "Trkm doruyum" derlerdi. Her gn bir baka ocuk and okur ve okuturdu. ocuk ne kar, balard okumaya. "Trkm!" Btn okul hep bir azdan tekrar ederdi. "Trkm!" "Doruyum!", "Doruyum!" renci bu and allagelmi bir biimde paralarna blerek okur, her paray btn okul tekrar ederdi. "Trkm, doruyum alkanm. Yasam kklerimi korumak, byklerimi saymaktr. Yurdumu milletimi zmden ok sevmektir. lkm ykselmek ileri gitmektir. Ey bugnlerimizi salayan ulu Atatrk!
40
Atn yolda, gsterdiin lkde, hi durmadan yryeceime ant ierim. Varlm Trk varlna armaan olsun." Her okulda ve devlet dairelerinin birounda bir "yangn kesi" bir de "Atatrk kesi" bulunurdu. Yangn kesi bugn de birtakm khne devlet dairelerinde rastlanan trden, birka basamakl tahta bir krsden ve basamaklara konmu olan kum dolu teneke kovalardan oluurdu. Krmzya boyanm her bir kovann zerinde beyaz yalboyayla bir harf bulunur, bunlar okununca "YANGIN" yazd anlalrd. Bu kovalarn arkasndaki duvara, aprazlama birer kazmakrek, yanna da matbu bir yangn sndrme talimat aslrd. Zamanla bunlara bir yangn sndrme cihaz eklendi. Matbu talimatlara okullarda ok sk rastlanrd. Sivil Savunma, Veremle Sava, Stma'yla Sava talimatna hemen her okulda rastlamak mmknd. Atatrk kesi ise genellikle ksa bir kaide stne konmu, Atatrk'e pek benzemeyen bir bst, matbu stiklal Mar, Atatrk'n Genlie Hitabesi, yine Atatrk'n "Hayatta en hakiki mrit ilimdir", "Ben sporcunun zeki, evik ve ahlaklsn severim", "Salam kafa salam vcutta bulunur", "Trk n, al, gven", "Sanata nem vermeyen bir milletin hayat damarlarndan biri kopmu demektir" gibi szlerinden birkann bulunduu ereveli yazlarla, birka Atatrk fotorafndan oluurdu. Buras genellikle okulun rencilere ait olmayan, ssl kapsndan girilince karlalan keydi. Mfetti gelme dnemlerinde duvardaki yazlar ve ereveler artar, temizlii ciddiye alnrd. Okullarda pazartesi sabahlar denetime ayrlmt. Hafta sonu yaplmas gereken devlerden trnak ve dilere kadar yaplan denetimler haftay sevimsiz klmak iin bire birdi. Geri mendil ve trnak kontrol sadece ilkokullarn ilk snflarnda yaplrd ama, liselerde de aksi bir suratla gne balayan retmenler saa baa takarlar, ten rengi ince orab veya hafif topuklu ayakkaby derhal grrlerdi. Her rencinin en az bir mendili olmas zorunluydu. Mendil ve trnak kontrol temizlik fikrini gelitirmek iin yaplyor olsa da, trnaklar uzun ve kirli olan renciler arkadalarnn yannda azarlandklar iin, bu kontrol gurur krmaya yarard. retmen "mendillerinizi karn, trnak kontrol yapcam" deyince, temiz mendil
41
sraya, iki el de avular yere bakacak ekilde bu mendilin zerine konurdu. retmen sralarn arasnda dolap trnaklarn kesik ve temiz olup olmadna bakard. lkokulun ilk snflarnda sk sk yaplan bu kontrol, snflar bydke unutulur, liseye gelindiinde birden hortlard. Artk ama trnaklarn temiz olup olmadna deil, uzun ve ojeli olup olmadna bakmakt. Hafta sonu trnaklarna srd ojeyi karmay unutmu ya da belki bu hafta kontrol olmaz umuduyla karmam olan birok liseli kz, retmenin niyetini anlar anlamaz ojelerini kemirerek karmaya alrlard. Liselerde sigara aramas bahanesiyle rencilerin zel eyalar pervaszca kartrlr, antalar, hatta st balar aranrd. Aseton, ruj, oje tamak ve sigara imek kesinlikle yasakt. Ama btn bu sk aramalara ramen antasnda oje, ruj, aseton, cmbz bulunduran kzlara rastlanr, stelik nasl baarrlarsa, kontrollerde pek az yakalanrlard. lkokul snflarnn duvarlarna Atatrk resminin yan sra, bir "alar atlas" aslrd. Yontma ta devri, cilal ta devri, maden devri, orta a, yeni a, yakn a; bu alar aan olaylarn resmedildii bir duvar atlasnda buluurdu. Yoksul mahallelerin yoksul okullarnda, fedakr ve idealist retmenler bunlar bizzat kendileri yaparlard. Birinci snflarn duvarlarnda da "mevsimler tablosu" vard. Sonbahar yapraklar sararm aalar, k kardan adam, ilkbahar iek am aalar ve yaz denizde yzen insanlarla ifade edilir; her mevsimin ay bu tabloda gsterilirdi. Birinci snflarda bir duvarda da okuma fileri bulunurdu. "Ali bana top at" gibi basit cmlelerden oluan filer byk kartonlara yazlr, duvara boydan boya gerilmi iplere aslrd. Okumay renme srecinde bu filer kesilip nce kelimelere, sonra da hecelere blnr, blnm paralar yine bu iplere aslrd. Okumay sken renci bu heceleri okur, birletirip cmle kurard. ztrke eilimi balamadan nce, okullarda yazl snavlara imtihan, szl snavlara da mlakat denirdi. Dildeki yenilemeyle birlikte yazl snav ve szl snav olan bu kelimelere baz retmenler yazl yoklama, szl yoklama deseler de, renciler ksaca yazl ve szl derlerdi. Yl sonunda baz retmenler "kurtarma yazls" yaparlard. Notlar ilkokulda be, ortaokul ve lisede on zerinden verilir, snavlarnn ortalamas be olmayan rencilerin katld kurtarma
42
yazls genellikle retmenin insafa geldii ve yarm yamalak da olsa cevap vermi tm rencileri geirdii snavlara denirdi. retmenin hangi konuyu ilediini yazp imzalad defter ile yoklama fii masann stnde hazr dururdu. Her retmenin yoklama yapmas gerekirdi. Baz retmenler yoklamay snf bakanna yaptrrlard. Snf bakanna "snf mmessili" diyen yal retmenler vard. Snf bakan, bakan yardmcs ve eitsel kollarn yeleri seimle ibana getirilirdi. lk seimler daha birinci snfta snf bakan seimiyle yaanrd. rencilerin kiilik zellikleri bylece ortaya kard. Kim hrsl, kim lider ruhlu, kim psrk, kim seviliyor, kim arkada canls, kim merakl, az ok belli olurdu. Snf bakan olmak renciye gurur vermekle birlikte, retmenin kendinden isteyecei bir yn angaryay da yklerdi. En byk ayrcal konuanlar tahtaya yazmakt. Snf bakanndan sonra eitsel kollarn seimine sra gelirdi. Temizlik kolu, Kzlay kolu, gezi ve inceleme kolu, tiyatro kolu, kltr edebiyat kolu, trafik kolu, salk kolu gibi, kt zerinde tasarlanrken ok iyi dnlm, ama pratikte hemen hi uygulanmayan bu kollarn yeleri seimden birka ay sonra hangi kola seildiklerini bile unuturlard. 70'li yllarn okul hayat, siyah nlkle, demokratik seim uygulamasyla, tek tip olma anlayyla ve daha birok unsurla imtiyazsz snfsz bir genlik kitlesi yaratmay amalam olsa da, birok iyi niyetli kural bile ayrmlara yol at, ihbar, ispiyonu tevik etti. rnein ilerici retmenlerin "onur kolu", tutucu retmenlerin "haysiyet divan" diye adlandrdklar bu kola, genellikle snfn en onurlu, kiilikli ocuklar deil; en itaatkr, ispiyonculuk ve muhbirlik eilimleri yksek, bencil ocuklar seilirdi. Bir tr ayrcalk kazanrlar; bunun karlnda sigara ien, okuldan kaan arkadalarn ihbar etmeleri istenirdi. Temizlik kolu yelerinin grevi temizlii tevik etmek, snfn ve evrenin temiz olmasna dikkat etmek iken, bu kola snfn en sessiz ve yoksul kzlar seilir ve tahtann temizlii bizzat onlara yaptrlrd. Kzlay kolu bayramlarda Kzlay pulu satar, gezi ve inceleme kolu yeleri retmenlerin bahar piknii dzenlemelerini seyrederlerdi. Salk kolu okulun ilkyardm dolabndan sorumlu tutulurdu.
43
Kck ocuklarn ruhunu yaralayan bir baka uygulama da, okumay sken ocuun gsne krmz kurdele taklmasyd. Baz retmenler bunun okumay skmeye tevik amac tadn iddia ediyorlard ama, okumay henz skememi olduu iin btn snfn gsnde krmz kurdele varken, hl kurdelesi olmayan ocuun aptal muamelesi grmesine, arkadalarndan ve okuldan nefret etmesine neden oluyordu. Bu nedenle baz akl banda retmenler bir-iki gn arayla btn rencilere krmz kurdele takarak bu ayrm ortadan kaldrrlard. Eitsel kollar her zaman ve btn okullarda hep kt niyetli deildi. Baz retmenler bunu rencilerin yararna kullanrlar, onlarn sosyallemelerini ve gelimelerini salarlard. Okul veya snf gazetelerini kendilerini tevik eden retmenlerinin sayesinde ocuklar karr, tiyatro gruplar kurulur, oyunlar sahnelenir, dans gruplar oluturulur, deprem, sel gibi toplumsal felaketlerde bu kollar yardm toplarlard. Kt zerinde her ey k duruyordu da, uygulamaya gelince genellikle sapyordu. Farklla kesin cephe alm bu eitim sistemi bir dnem zellikle erkek ocuklarn gururlaryla oynad, onlarn gen ruhlarnda ar yaralar at. 70'lerde uzun sa modas vard. Erkeklerin salar omuzlara deecek kadar uzatlyordu. Erkek renciler de buna heves ederler, yazn anne-babalarnn muhalefetine ramen uzattklar salarn, okul alnca ileri szlayarak kestirirlerdi. Baz hogrsz babalarn ocuklarn dve dve berbere gtrdkleri oluyordu. Ama bu yine de baba ile oul arasnda, yani "yen iinde" bir meseleydi. Oysa okullarda uzun sa, ok gurur krc olaylara neden olurdu. Disiplin tutkunu -nedense byk ounluu kadn olan- retmenler okulun giri kapsnda ellerinde makasla beklerler; salarn uzun bulduklar erkek ocuklarn salarndan, en olmayacak yerden bir tutam alabildiine derin keserlerdi. Alnnn ortasnda bir tutam sa yok olmu ocuun eve gitmesine de izin verilmez, ocuk gln grnyle ve onuru krlm bir halde btn gn derste nne bakarak otururdu. Okul k hemen berbere gider, retmenin dibinden kestii tutam yznden, salarn o kadar ksa kestirmek zorunda kalrd ki, utancndan yerin dibine girerdi. Oysa gzel, yakkl grnmek isterlerdi, holandklar kzlar vard. Hele salarna ok
44
dkn olurlard. O zamanlar bunun gen erkek ocuklar nasl etkileyecei hi dnlmezdi. Disiplin ruh salndan daha nemliydi. Okula uzun sal geldi diye byle onur krc bir muameleye maruz kalm bir kuaktan okulu sevmeleri elbette beklenemezdi. retmenler 70'lerin ikinci yarsnda, liselerde de siyasi rgtlenmelerin artmas, rencilerin "kaytsz artsz itaat" kuralna kar kmalar nedeniyle, disiplini uygulamak konusunda yeterince kararllk gsteremedilerse de, 70'lerin ilk yars ok ar geti, retmenlerin bir ksm zamanlarn bir harf retmekle deil, ocuklarn klk kyafetlerini dzene koymakla geirdiler. lkokullarda beslenme saati, beslenme antas, su mataras ve st tozlar vard. stten kapakl ve sapl, plastik bir kutudan ibaret olan beslenme antalarn birbirinden ayran ey, renkleriydi. 60'larda st tozunun yan sra, yatl okullarda tuhaf renkli, allmadk kokulu peynirlerin datlmasyla da hafzalarda yer eden "Amerikan yardm" hl devam ediyordu. Beslenme saatinde st tozlarn suyla kartrp bir gme doldurmu olan grevli ieri girer ve "st" datrd. Baz okullarda bu "st"e poaa byklnde bir ekmek de eklenirdi. ocuklar yanlarnda bu "st" iebilmek iin bardak ve verilen ekmee katk olabilecek yiyecekleri getirirlerdi. ie gemi emberlerin almasyla oluan bir tr portatif bardaklar ocuklar arasnda ok revatayd. Katland zaman yer kaplamayan bu tuhaf eyin emberleri alp ekilince bardak oluyor, ama mutlaka szdryordu. Katklar peynir, kfte, zeytin gibi kuru, ortal kirletmeyen yiyeceklerdi. Yannda meyva yemek serbestti. Ama bu meyvalarn herkesin alabilecei meyvalardan olmas, yani muz olmamas istenirdi. Muz o yllarn en pahal meyvasyd. Baz retmenler getirilecek yiyecekleri belirlerlerdi. Peynir yenecei gn herkes peynir, zeytin yenecei gn herkes zeytin getirir, bylece ocuklarn birbirlerinin yiyeceklerine zenmesi nlenirdi. Fakir cumhuriyet en azndan ehirlerdeki ocuklarnn saln korumak iin alarna dikkat ediyordu. iek as, verem as ve karma alar okul andaki ocuklara cretsiz yaplrd. A gnleri korku ile elencenin i ie getii gnlerdi. Dersin ortasnda anszn kap alr, bir hemire ile elinde kocaman bir salk antas tayan
45
salk memuru ieri girerdi. "Ac geldi!" cmlesiyle snflar dalgalanrd. "A olmalyz. Nedeeen? Hastalanmamak iiiin! A salmz koruuur!" Sonra en cesurlar baa geer, korkaklar sralarn altndan karlr, bir a kuyruu oluturulurdu. Salk memuru ya da hemire, grnce bugn bile baylmaya neden olacak byklkteki ineyi karr, ayn rnga ile iindeki ila bitinceye kadar birka ocuu alar, sonra kaynamakta olan dier rnga alnr, yine birka ocuk alanrd. A olan cesur ocuk gsn gere gere gidip srasna oturur ve arkadalar sorard: "Acd m?" "Ck. Pire srd gibi oluyor." Cesurlar hayranlkla, korkaklar alayla izlenir, her snfta alayp baran, kendini yerden yere atan, hatta dp baylan birka ocuk kard. Asn olan ocuun evine gitmesi serbest olduu halde, hibiri gitmez, a olan arkadalarnn hallerini izlerdi. A olmann tek iyi taraf, ertesi gnn tatil olmasyd. O gn biraz ate ykselir, ann olduu yerde hafif bir ime grlr; bu ocuun annesine naz yapmasna, sonra da dar kp oynamasna yarard. A tatilleri sokakta oynayarak geirilirdi. Byle gnlerde sokaklardan "al kolum! al kolum!" inlemeleri ve alaylar ykselir, oyunlar bozulurdu. Dokunulduunda a yeri ok acrd. lkokullarda resim derslerinin ad resim-i idi. Bu derste yalnzca resim yaptrlmaz, renkli elii ktlarndan kedi merdiveni, kt katlayarak veya katlanm ktlar keserek iek, bcek, bebek yaplr, patates basks, ip basks yaptrlrd. El ele tutumu ocuklardan ya da am aalarndan oluan kt dizileri yapmak da yaygnd. nce uzun bir kt bir kare oluturacak ekilde katlanr zerine bir kollarn am ocuk veya am aac figr izilir, sonra bunlar birka noktadan birbirini tutacak ekilde kesilirdi. Kesilmi ktlar alnca yan yana bir yn ocuk veya am aac ortaya kard. Patates basks yaplaca zaman okula patates getirilir, ortadan ikiye blnr, iine kalemle bir desen izilip oyulur, sonra bu kntl blm boyanarak resim ktlarna baslrd. p basksnda ise uzunca bir ipin iki ucu tutulup gerilir, eitli renklerle para para boyanr, bir kdn yarsna bir desen oluturacak ekilde yerletirilirdi. Kdn kalan yars ipin stne kapatlr, skca bastrlan kdn iinden ip ekilirdi. p ekilirken zerindeki boyalar ktta ho
46
lekeler brakr, bylece deiik renklerin kaynat bir desen elde edilirdi. Beden eitimi dersinin ad oldum olas beden, retmenin ad bedenciydi. Eofmanlar ortaokul ve liselerin ihtiya listelerinin nemli bir kalemini olutururdu. En yaygn olanlar, yanlar iki sra beyaz eritli, nden fermuarl lacivert eofmanlard. Baz okullarda ort giyilirdi. Kkl okullarn byk ounluunun spor salonlar vard. Beden eitimi dersleri kn buralarda, yazn okul bahesinde yaplrd. Baz okullarn bahelerinde basketbol sahas ve trmanma demirleri bulunurdu. Ama yaygn olarak kullanlan gereler zeri sert, yeil bir kumala kapl, takla minderleriydi. Bunlarn stnde ters takla, dz takla atlr, kpr kurulur, mekik ekilirdi. ylesine tozlu olurlard ki, bulunduklar yerden alnp yere atldklar zaman havaya bir toz bulutu ykselirdi. 70'lerde renciler bugne gre daha fazla resmi bayram kutlarlard. Bayramlar duygu seline neden olmuyordu, ama trenden sonra okul tatil oluyordu. lk bayram 29 Ekim Cumhuriyet Bayramyd. 23 Nisan Ulusal Egemenlik ve ocuk Bayramndan sonra, hemen 1 Mays Bahar Bayram gelirdi. Bu biraz manidar bir bayramd. lkokul ocuklar bunun sadece Trkiye'de bahar, birok lkede ii bayram olduunu bilmezler, o gn piknie gidilecei iin sevinirlerdi. 70'lerin ikinci yarsnda, siyasallama ile birlikte birok lisede bunun ii bayram olduunun alt izilmeye balanm, pikniklerin yerini boykotlar ve eylemler almt. 12 Eyll darbesiyle birlikte bahar klna girmi ii bayram tamamen kaldrld. 19 Mays Genlik ve Spor Bayramnn yorgunluu gemeden 27 Mays Hrriyet ve Anayasa bayram gelirdi. 12 Eyll ynetimi bu bayramn da gereksiz olduuna karar vererek kaldrd. 30 Austos Zafer Bayram yaz tatiline denk geldii iin hafzalarda hi yer etmemiti. Btn resmi bayramlardan nce ilkokullarda snflar sslenirdi. Snfa bol miktarda krepon kd, elii ktlar, balonlar getirilir, renk renk kedi merdiveni, zincirler yaplr, snfn orasna burasna bunlar aslrd. Kartondan kesilmi harflerle camlara "23 Nisan kutlu olsun", "Trk n al Gven" yazlr, balonlar iirilip Atatrk resmi sslenir, kt fenerler aslrd. 29 Ekim zellikle okullarn bando
47
takmndaki rencileri ve izcileri ilgilendirirdi. Bando takmnda trampet, zil, davul, flt, melodika alnr; takmn epeyce pahal olan srmal, pskll kyafetini alabilecek gte olan rencilerin en yeteneksizleri, -yani byk ounluu- trampet alard. zciler byk mitlerle izci olurlard. Dalarda ate yakp kamp kuracaklar, vahi hayvanlarla savamay, iz srmeyi renecekleri, kendi yemeklerini kendileri yapacaklar vaatleriyle kandrlrlar; bunlardan pek az gerekten izci olabilir, izci kamplarna katlabilirdi. Byk ounluu trampet alarak resmi bayramlarn geit trenlerine katlmakla yetinirlerdi. Yeni balayanlara yavru kurt denirdi. zcilerin marlar, yeminleri, mataralar, ddkleri, fularlar, aklar, kasketleri, apkalar vard. Kz izciler mini etek, erkek izciler ort giyerler, 29 Ekimlerde yamur altnda geit srasnn kendilerine gelmesini beklerlerken souktan donarlard. Kostml bir bayram olan 23 Nisan yaklarken ocuklar bir sevin, dar gelirli aileleri de bir dnce alrd. lkokul retmenlerinde bir yaratclk kaygs grlr, oturup model izenlerine, ailelerle birlikte dkkn dkkn dolap kuma seenlerine rastlanrd. Rontlar, skeler, masal canlandrmalar planlanr, resmi geitte giyilecek gazi, Pamuk Prenses, Anadolu kz, balerin, Uyuyan Gzel, kedi, tavan kostmleri diktirilirdi. Folklorcularn da katldklar ve ikide bir durup halay ektikleri resmi geit kafilesinin sonunda, kostm diktiremedikleri iin okul formalaryla yryen ve imtiyazsz snfsz bu kaynam kitleye kaynaamayan yoksul ocuklar yer alr, tren sonunda onlar bekleyen tayyrl anneleri olmad iin evlerine dalrlard. 10 Kasm bayram deil, anma treniydi. 70'lerde anma trenine tm vatandalar katlrlard. zal iktidarna kadar 10 Kasm'da iki satmak yasakt, elence yerleri kapatlrd. Sinemalar ve tiyatrolar almaz, mzikli lokantalarda mzik alnmazd. 10 Kasmda iki satlmamas o kadar bilinen bir eydi ki, ikili yemeklerde iki gecikirse, muzip bir davetlinin "bugn 10 Kasm m, hani rak?" demesi anlalr bir espriydi. Yerli mal yurdun malyd, her Trk onu kullanmalyd. Cumhuriyetin ilk yllarnda tm lke tarafndan kutlandn, yllar sonra dnemin gazetelerinden, fotoraflarndan rendiimiz yerli mal haftas; 70'lere
48
gelindiinde ieriini ve ideolojik anlamn byk lde kaybetmi ve "meyva yeme haftas"na dnmt. nce hangi rencinin hangi meyvadan ka kilo getirecei tespit edilirdi. Kivi ne yetiiyor, ne de ithal ediliyordu. 70'li yllarda ocuklarn hibiri ananas tatmamlard. Hi muz yememi olanlar bile kabiliyor ve yerli mal haftas, yoksulluk nedeniyle hi muz tatmam olan ocuklarn bu efsanevi meyvay tatmasn salyordu. Teorik olarak renilmesi gereken lkemizde retilen mallar tercih etmemiz gerektii, bylece lke kalknmasna katkda bulunacamz ise de, yerli malndan anlalan tek ey, ders boyunca yenilen meyvalar olurdu. Okullar skcyd, sevimsizdi, disiplin yuvalaryd. Ama okuyanlar genti. Bu yzden retmenlerine kk akalar -bazen byk akalar- yaparak, k olarak, kopya ekerek, okuldan kap sinemaya giderek o yllar geirdiler ve hep hatrladlar. Hatrladklar zaman holandlar, nk genliklerini hatrlyorlard.
49
Buras Trkiye Radyolar, haberleri veriyoruz

Televizyondan nce hayat radyoyla yaanr, saatler radyoya gre ayarlanr, lkede ve dnyada olup bitenler radyodan renilirdi. Sigara paketi byklndeki el radyolarndan, koca dolap boyundaki "mbleli" radyolara kadar, her ailenin apna gre bir radyosu vard. Dijital teknolojinin ad bile yoktu. Radyoyu amak mutluluk verici bir eylemdi. Lambann olduu yerde keskin, lambadan uzaklatka glgelenen bir k radyonun n panelini doldurur, byleyen kutu yava yava snr, derken ses gelirdi. "Yurttan Sesler korosunu dinleyeceksiniz..." Radyo iinden taan tm seslerle hayatmz zenginletiriyor, bize dnya denen kocaman bir yuvarlan zerinde yaadmz hatrlatyordu. ehirleraras yolculuklarn az, ehir iindeki en uzak mesafelerin bile yryerek gidebileceimiz kadar ksa olduu dnyamzda radyo, yalnz sesiyle deil, zerindeki ehir adlaryla da bizi bylerdi. Ankara, stanbul, Varova, Sofya, Viyana, Mnih, Washington, Tel Aviv, Moskova, Kahire, Paris, Atina, Prag gibi; her biri taze bir hayalin kapsn aralayan bu ehir isimleri, ne yazk ki sadece radyonun zerinde yazl kalr; ne kadar urasak da, parazitli bir yaynn arasnda bulabildiimiz yegne yabanc ses, Kahire radyosundan taan Arapa arklar olurdu. Bugn Trkiye'de yayn yapan iki binden fazla radyo varken, o yllarda zel radyoyu hayal etmenin imkn yoktu. Radyo yaynlar devlet tekelindeydi. Ankara ve stanbul radyolarndan baka, bugn de yaynlarn benzer ekilde srdren "Terete efem" yayn yapard. Dnemin elit yaynclk yapan tek radyosu olduu iin, onu biraz okumu yazmlar ve byk ehirlerde yaayanlar dinlerlerdi. Halkn byk ounluu ark trk alan, yarmalar yapan, elendiren Ankara veya stanbul radyosunu tercih ederdi. TRT FM o zamanlarda
50
da klasik mzik yayn yapar, caza yer verirdi. Trke, ngilizce, Franszca ve Almanca olmak zere drt dilde haber yayn yapard. TRT FM'de gevezelik yoktu. Operalar, konertolar, caz konserleri yaynlanr, her eserin kime ait olduu belirtilir, operalarn konusu yumuak ve tatl sesler tarafndan anlatlr, klasik mzie, byk mzisyenlere ilikin ayrntl bilgi verilirdi. "Te-te-te- Teleskop" diye bir cmlenin jeneriinde yer ald program genlerin ok ilgisini ekerdi. TRT FM stereo yayna getiinde merakllar bunu pek nemsediler. Ama cihazlar pek gelikin saylmazlard, stereo yaynn farkll pek ok radyoda anlalamad. Polis radyosu ise TRT FM'in tam tersiydi. Sekin yaynclk bir yana, TRT'ye gre ok daha serbest yayn yapyordu. Dnemin popler arklarnn yan sra, Orhan Gencebay'n son arklarndan, kran Ay'n yank sesine kadar, arabeske tmyle yer verdii iin, zellikle ofrlerin en sevdii radyoydu. Ama polis radyosunu ilgin klan mzik yaynndaki geni yelpaze deil, gnde birka kez yaynlanan kayp ahs ve alnt oto ilanlar blmyd. Bu ilanlar kimi zaman gldrc, kimi zaman rpertici olurdu. zellikle kayp ahs ilanlar, dinleyicileri karanlk hikyelere ekerdi. Genellikle diksiyonu pek dzgn olmayan bir spiker kayp ahslar okurdu: "Ahmet Yldz, 12 yanda, zerinde kahverengi bir ceket ve siyah pantolon bulunan Ahmet Yldz, 19 Ekim 1974 tarihinde evinden ayrlm, kendisinden bir daha haber alnamamtr.Grenlerin veya bulunduu yeri bilenlerin en yakn polis karakoluna haber vermeleri rica olunur. Nurhayat Gkdemir 44 yanda...." byle uzayp giderdi liste. Derken kayp ahs ilanlar biter, bir iki ark-trkden sonra alnt oto ilanlarna sra gelirdi. O yllarda ou ailenin alnacak otosu olmad iin, bu blm pek de etkilenmeden dinlenirdi. "34 AB 555 plakal, mavi renkte, Murat 124 marka ara alnmtr. Yerini bilenlerin..." Bir sre sonra polis radyosu yaynlarna son verildi ve ofrler yine krkbelik plaklarna dnmek, Bir teselli ver'i plaktan dinlemek zorunda kaldlar. Bize dnyann drt bir tarafn tayan radyo kibirli deildi, seviyesiz de deildi. Fazla denetimli, fazla kurallyd. Hayatmz da yleydi. Yayn sabah altda balar, yedi olduunda nce gong vurur, ardndan
51
anons spikeri tarihi sylerdi. "Bugn 14 Eyll aramba. Demirbank iyi gnler diler. Demirbank. Demirbank..." 70'li yllarda bu corafyada yaayan ve radyo dinleyen hemen herkesin hafzasna bu cmle kaznd. Bu iyi dilekten sonra sabah yedi haberleri balard. "Buras Trkiye radyolar. Haberleri veriyoruz. nce zetler." 70'lerde "ajans haberleri" deyimi kalkmt. Ama o yllarn yallar haberlere hl ajans diyorlard. Birok evde bykbabalar saate bakarlar, "radyoyu an, ajans karmayalm" derlerdi. Haberlerin bitmesi hemen elenceli bir programa geilecei anlamna gelmezdi. Sra hava ve yol durumuna gelirdi: Havann hangi blgelerimizde paral bulutlu veya ak ve gneli olacan renmekle kalmaz, denizin de genellikle "mutedil dalgal" olduunu renirdik. "Adana-Pozant karayolunun 15. kilometresi yol almalar nedeniyle trafie kapal olup, gei tek eritli olarak Adana-Osmaniye yolundan verilmektedir. aret ve iaretilere uyulmas..." Yollar, heyelan, kar ya, bakm ve asfalt almalar yznden kapal olur ve gei hep tek eritli olarak verilirdi. Gece on bir haberlerinden sonra spiker "Seyir, Hidrografi ve Oinografi Dairesi'nden bildirilmitir" der; rzgr, deniz, dalga durumu konusunda vatandalar aydnlatlrd. Uzun yllar boyunca sabahlar on civarnda "Arkas Yarn" ardndan da "Okul Radyosu" yaynland. le haberlerinden sonra, reklamlar balard. Bir saate yakn sren reklamlar bal bana bir programd. Dnemin reklam ajanslarnn bu program iinde beer-onar dakikalk blmleri vard. retim az, reklam verecek firma az, harcanacak para da azd. Ama reklamlar neeli, elenceli olurdu. Bu ajanslar sunduklar reklam anonslarn dinlenebilir klmak iin, kendilerine ayrlan sre iinde, birka dakikalk programlar yaparlard. En ok banka reklamlar yaplr, aralarda gnn sevilen arklarnn ilk ktalar alnrd. Dramatize blmler yine anonslar ile arklar arasna serpitirilirdi. "Hayvanlar lemi" de byle bir blmd. Bu programda iki ocuk ile efik amca rol alyordu. Dramatik kurgu gerei, ocuklar bir yerde bir hayvann resmine rastlam, okulda retmenleri dev vermi ya da adn duymu olurlar, efik amca da ocuklara zebra, suaygr, antilop, gergedan, fok, pars, bukalemun, penguen gibi eitli hayvanlar hakknda bilgi verirdi. Bazen "te
52
sorusu, nedir dorusu" gibi yarmalar yaplr, dinleyicilere sorular sorulur, cevaplar gndermeleri iin posta kutusu adresleri verilirdi. Dnemin nl sanatlar kk programlar yaparlard. Zeki Mren'in "gznz yolda, kulanz bende olsun sevgili ofr kardelerim" anonsuyla balayan mini program yllarca hafzalarda yerini korudu. Bu cmleyi duymak iin Arkas Yarn ya da Radyo Tiyatrosu dinlemek gerekiyordu. Hl devam eden bu iki yapm 70'li yllarn en ok ilgi gren radyo programlaryd. Radyo Tiyatrosu haftada iki gece ve cumartesi sabahlar yaynlanr, Arkas Yarn ise hafta ii her sabah yayna girerdi. Dnemin nl oyuncular bu dramatize yapmlar seslendirir, nl tiyatrocular ynetirdi. nce bir ses "Radyo Tiyatrosu" derdi. Ardndan mzik eliinde ayn tatl ses, temiz bir Trkeyle balard: "Yldzlara Bakmak. Yazan: Behet Necatigil. Yneten: Filanca.... Oynayan sanatlar..." Arkas Yarn'da oyunculara "Bu blmde rol alan sanatlar" denirdi. Ardndan efektr gelirdi: Korkmaz akar... ocuk Bahesi ise Okul Saati'nden sonra yayna girerdi. Hafta ii her gn, sabahlar iin leden sonra, lenciler iin sabahtan yaynlanr, on be dakika srerdi. Bir ya da iki hafta devam eden merakl, elenceli, hafif polisiye-macera ocuk hikyelerinden oluurdu. Radyo hayat dzenliyordu, yoksulluk ve yoksunluktan gelen toplumu deitirmeye alyordu. Elendirmekten ok eitmeyi, retmeyi amalyordu. Okul Saati okullarn mfredat programlarn takip ederdi. zellikle ortaokul rencilerine hitap eden Okul Saati'nde tarih, corafya, fen bilgisi gibi dersler kimi zaman dramatize edilerek, kimi zaman spiker tarafndan anlatlarak sunulurdu. En elenceli blm yabanc dil dersleriydi. Almanca ve Franszca dil dersleri de olmasna ramen, o yllardan hafzalarda kalan "Hello ildrn hav ar yu tudey?" diyen ses oldu. Radyo her zaman elenceli, keyifli deildi. Haberler bazen ok skc olur; hele Meclis Saati, Olaylarn inden, Silahl Kuvvetler Saati gibi programlar ocuklarn hi ilgisini ekmezdi. Ama edebiyattan holananlar iin haftada bir gn, gece on civarnda yaynlanan Bir Roman Bir Hikye ise doyulmaz bir programd. Programn anonsundan sonra spikerin sesi duyulurdu: "Refik Halid Karay'n
53
Yzen Bahe adl romann kaldmz yerden okumaya devam ediyoruz." Okunan romansa kalnan yerden devam eder, ksa bir hikye ise okunup bitirilirdi. Genellikle Trk yazarlarnn eserleri tercih edilir, spiker ok dzgn okur, teklemez, kekelemez, diyaloglu blmlerde konuan ocuk ise, sesine ocuk sesi tonu, yal ise yal sesi tonu verirdi. Radyo o yllarda edebiyattan ok yararlanr, dinleyiciler de bu programlardan edebiyat lezzeti alrlard. Ama radyo her eyden nce mzik demekti. Her evde pikap yoktu, her an mzik dinlemek mmkn deildi, radyo gnn byk blmnde mzik yayn yapard. ki mziksiz programn arasnda bir mzik program olurdu. Solistler Geidi, Trkler Geidi gibi baz mzik programlarnn, ok standart bir format vard. Yurttan Sesler Korosu radyonun kadrolu sanatlarndan oluan bir topluluktu. Bu topluluklar programa balamadan nce saz sanatlarnn adlar saylrd. En son saylan "Ve Atilla Mayda" ise tpk "efektr Korkmaz akar" gibi, binlerce kez dinlendii iin akllarda "Ve Atilla Mayda" olarak kald. Radyo eitim kadar denetimdi. Denetimden gemeyen bir ark radyoda alnamazd. Dnemin popler arkclarndan ounun arklar denetimde beklerdi. Orhan Gencebay, Ferdi Tayfur gibi arabeskilerin arklar 70'li yllarda radyodan hi yaynlanmad. O yllarda halk arasnda Trk hafif mzii denilen, pop arklarna radyoda Trke szl hafif mzik denirdi. Genellikle "hafif" bulunur, hor grlr, ama ocuklar ve genler en ok Trke szl hafif mzii severlerdi. Radyoda vakit doldurmak iin en ok bu mzik kullanlrd. Akam haberlerine be dakika kalmsa, "Trke szl hafif mzik" anonsu duyulurdu. Genellikle, byk ounluuna Fecri Ebciolu tarafndan Trke sz yazlm, yabanc bir ark alnr, ikinci, ta atlasn nc arknn ortasnda mzik kesilir, haberlerin balayacan belli eden "dt dt dt" sesinden sonra anons duyulurdu: "Buras Trkiye radyolar. Haberleri veriyoruz. nce zetler..." Szleri Trke olmayan hafif mziin ad ise hafif mzik ya da d kaynakl mzik idi. ounlukla szsz paralar, yine boluk doldurmak amacyla alnr, zaman gelince mzik bana sonuna baklmadan kesilir ve program balard.
54
Televizyonunuzu Kapatmay Unutmaynz

Radyo alakgnllyd, vakurdu, inatyd ama yeni deildi. Televizyon ise hayatmza ar bir vaka olarak girdi. markt, kaprisliydi ve ok ekiciydi. Televizyonla birlikte zellikle kk ehirlerde hayatn ar ritmi deiti, alkanlklar terk edildi. Yazn evlerin baheleri bo kald. ay bahelerinde oturup dondurma yiyenler azald. K gecelerine tat veren akam oturmalarndan vazgeildi, komular bir araya geldiklerinde ortaya kan iskambil ktlar ekmecelerde unutuldu, sinemalar bo kald, kzlar naklarn gndz iler, babalar gazetelerini "dairede" okur oldular. Ar, ama kendine gre lezzeti olan bir yaama biimini, siyah-beyaz bir ekranda deien grntler belirler oldu. Bize tanma ve alma zaman vermiti. nceleri haftada birka gn ve birka saat yayn yapyordu. ok az eve girmiti, gnlk hayat bu birka saatlik yayndan pek etkilenmiyordu. ocuklarn dnda, televizyona maddi durumu elverili, yenilikten holanan babalarla, yeni evli "modern" iftler ilgi gsteriyorlard. Orta halli ailelerin ou, bu merakn da geeceine inanyor, birka saatlik keyif iin hatr saylr derecede pahal olan bu yatrm yapmaya pek yanamyordu. Oysa televizyon ocuklar iin mthi bir eydi. Biraz televizyon seyredebilmek iin aile terbiyelerinden dn vermekten ekinmediler. Bir eve arlmadan gitmenin ayp olduunun skca retildii yllarda, ocuklar arlmadklar halde televizyonlu evlere gitmeye, bana oturup her eyi unutmaya baladlar. Haftada birka gn yayn yaplan dnemde bir baml kitlesi olumam, ama adaylar belli olmutu.Yayndan bir saat nce atklar televizyonun karsna kurulup, netlik ayar yapmaya yarayan ve birtakm geometrik ekillerden oluan bar grntsne gzlerini dikenler, bir yandan da uzun bir dt sesinden ibaret olan sinyali dinleyenler tipik televizyon bamls adaylaryd. Televizyon dzenli yayna geince hemen "mptela" oldular.
55
Televizyonun her gn akam yediden gece yarsna kadar yayn yapmaya balamas sosyal hayatn sonunu getirdi. Yaama biimi hzla ve epeyce derin bir ekilde deiti. En byk ve tek elence televizyon oldu. yle bir elenceydi ki, sinemalar seyircisizlikten kapand, tiyatrolar iflas etti. Televizyonu gereksiz, hatta zararl bulan babalarn inad, ocuklarnn srar karsnda krld, televizyon hzla evlere girmeye balad. Ailelerin kendi ilerindeki hayatlar deitii gibi, evreleriyle ilikileri de deiti. Ekran bir mknats gibi herkesi kendine ekiyordu. Hali vakti yerinde olup, komularndan, ahbaplarndan nce televizyon alm olan aileler; bu yeniliin ncs olma gururunu yaadlarsa da, evlerinde ayaklarn uzatp, rahata televizyon seyredemediler. nk televizyonla birlikte gece gezmelerinin, akam oturmalarnn nitelii hzla deiti. Televizyondan nce aileler arasnda nazik ziyaretler yaplrd. Kadn-erkek bir arada oturulur, hal hatr sorulur, sohbet edilir, aylar iilip meyvalar yenir, hatta iskambil oynanr; herkes ortak bir lemin paras olurken; bu ziyaretler, televizyon seyretme seanslarna dnt. Bu toplumun geleneksel terbiyesine gre misafiri kabul etmemek, ikramda kusur etmek, surat asmak, misafirin varlndan duyulan rahatszl belli etmek; toplumsal hayattan tmyle soyutlanmay gerektirecek kadar byk ayplardan sayld iin, yenilikte nc aileler her gece evlerine dolan misafirleri arlamaktan yorgun dtkleri gibi, gnllerine gre televizyon da seyredemediler. Televizyonu olmayan ailelerin iinde kavga eksik olmuyordu. ocuklar televizyon alnsn diye tutturdular, anneler onlar gizlice ve ustaca desteklediler. Bir gn zerine bir ev kondururum da, bamz sokacak bir evimiz olur diye dnerek, arsa alp borca girmi babalar "hayr!" dedike ocuklar surat astlar, anneler srtlarn dnp yattlar, evlerde kavga havas esmeye balad. ou baba bu srar karsnda yenik dt, elinde kalem kt hesaba kitaba oturdu; taksitli satlar imdada yetiti de, bir televizyon alnabildi. Grgnn nemsendii, "aile terbiyesi alm" sfatnn ok sk kullanld yllarda, iyi aile olmann koulu varlkl olmak deil, grgl olmakt. Aileler mal varlklarn sergilemeyi grgszlk olarak kabul ederler, davranlaryla, nezaketleriyle asaletlerini ortaya koymaya
56
alrlard. Maddi durumlar birbirinden farkl olsa da, benzer terbiye yapsna sahip aileler daha sk grr, yakn olurlard. Hemen her mahallede grgs kt, terbiyeden uzak birka aile bulunurdu. Bu tip aileler sosyal hayattan tamamen soyutlanmasalar da, onlarla fazla samimi olunmaz, dostluklar ilerletilmezdi. Zengin ama grgsz bir aile parasnn gcyle e dost sahibi olamaz, yoksul ama grgl bir aile evreden sayg, itibar grrd. "Fakir ama gururlu" yllard; ahlak, grg, nezaket, haddi bilme gibi deerler maddi varlktan daha byk bir zenginlii ifade ederdi. Byle "fakir ama gururlu" aileler meraktan atlasalar da, televizyon alm olan ahbaplarna arlmadan gitmezlerken, "hem fakir, hem gurursuz" aileler televizyonlu komularn hayatlarndan bezdirdiler. Yemek saatlerinde misafirlie gitmek ok ayp olduu halde, onlar yemek saati filan dinlemezlerdi. Televizyon taksitlerinin yan sra, her akam eve doluan misafirleri arlamaktan czdanlarnn dibi delinmi aileler, mtevaz bir akam yemei yemeye hazrlanrlarken, misafir aile at kap gelir, "buyrun Allah ne verdiyse yiyelim," cmlesinin tamamlanmasn bile beklemeyip sofraya yanarlar, bir gzleri televizyonda, afiyetle yemeklerini yerler ve kendi evlerindeymi gibi rahat, televizyon seyrederlerdi. Ev sahibinin koltuuna misafir baba, ev sahibesinin yerine misafir anne oturur, ocuklar odann dier rahat kelerini kaparlard. Ev evlikten kard. Misafir ocuklar ekirdeklerin kabuklarn saa sola saarlar, misafir baba kln ortala silker, misafir anne ayaklarn altna alp bir yandan televizyon seyrederken bir yandan srekli konuur, bir baka misafir ayn demli bulur atrr, beriki ak bulur, dem ilave ettirir, kimisi yannda bir dilim limon ister ve ev sahipleri cinnet geirecek raddeye gelirlerdi. O yllarn televizyon sahibi aileleri evde yok numaras bile yapmak zorunda kaldlar. Pek kolay bir numara deildi, ou zaman baarszlkla sonulanyordu. Ama yine de misafirden bunald halde yzsz misafirlerine "bir manimiz var gelmeyin!" diyemeyen yumuak aileler tarafndan bavuruluyordu. Televizyon sosyal hayat altst ettii kadar, aile hayatn da sarst. Dzenli yayna balamasyla birlikte, bir anda birok evin hayatnda dzen bozuldu. Aslnda aptal kutusu olduu kimileri tarafndan ok
57
gemeden anlalmt ama, bu bilgi baz aile bireylerinin televizyona esir olmasn engelleyemedi. Ekran karsna mhland iin yemei yakan kadnlarla kocalar arasnda byk kavgalar kt. Baz kocalar e ve ocuklaryla ilgilenmeyi unuttular. ocuklarn okul durumlarnda da ciddi baarszlklar grlr oldu. devlerini yapmadklar ve altm dedikleri derslerine aslnda almadklar, yl sonunda karneler alnnca belli oldu. Karne gn geldiinde, ocuk eitiminde sk bir dayan yararl olduuna kesinlikle inanm babalar, ocuklaryla "yalnz konumak" istediler, birok evde kyamet koptu, ama zayf dolu karneyi eve getirince dayak yiyen ocuklar, yine de yaz tatillerini televizyonun banda geirmeyi tercih ettiler. Dayak ocuklar televizyondan caydramad. Radyoyu anlamakta glk ekmi olmakla beraber, yine de kabullenmi olan yallarn televizyonla karlamalar ok daha dramatik oldu. Genellikle ileri yalarnda ehir hayatyla tanm olan ve evden pek kmayan bu yallar televizyonu kabullenmekte glk ektiler. eytan icad olarak grd televizyonu seyretmeyi reddedenler, "git buradan, giiit!" diyerek televizyona bastonuyla vurmaya kalkanlar, "nasl oluyor da bunca adam bu kck kutunun iine syor?" diye bktrncaya kadar soranlar, anlatld halde anlamayp yine soranlar, hatta televizyona kan kiilerle konumaya kalkanlar, o yllarn elenceli hikyeleriydi. Ama seyrettiini anlamayp durmakszn ev halkna sorular soran halalar, teyzeler, yengeler ok can skcyd. "Kime dedi? Niye dedi? O ne dedi? Niye yle dedi? Kim dedi? Ne yapt? Niye yapt?" sorularnn ard arkas kesilmez, ev halkndan byle biriyle televizyon seyretmek azap haline gelirdi. Bir de televizyon seyrederken annda yorum yapanlar vard. Dayanlmazdlar. Katili daha ilk sahnede p diye bilirler, ama dizi boyunca on kere fikir deitirirler, her fikir deitirdiklerinde deerli grlerini ev halkna yksek sesle sunarlard: "Katil uak demitim ama deil, kadnn kocas." Bir de ekranda ne grnyorsa onu adeta hissedenler vard. Ya yerli yersiz glerler, ya korkup lk atarlar, ya byk hayret nidalaryla olay yaarlar, hibir ey yapamazlarsa tuhaf sesler karrlard. Onlar hi susmazlard. Bir ksm ise bir sonraki sahneyi tahmin eder ve yksek sesle anlatrlard. "Babas kza baracak, olan kz pecek, eve gidiyor, orada katili yakalayacak..."
58
Byle bir halayla televizyonda film seyretmektense, gidip yatmak daha iyi olurdu. Durgun bir su gibi ar akan hayata inanlmaz bir hareket ve heyecan getirerek ssleyen televizyon elbette bakeye yerletirilecekti. Televizyon giren her evde oturma dzeni deitirildi, divanlar, koltuklar, sehpalar televizyona gre yeniden yerletirildi. O yllar her odaya bir televizyonun dt yllar deildi, bir taneydi, tekti ve dzen ona gre alnyordu. Evlere aksesuarlaryla birlikte girmiti. Televizyon sehpas bunlardan biriydi. Yllar boyunca evlerin birounda televizyonlar, tekerlekli, standart bir sehpann zerine kondu. Gsterisiz, sradan bir sehpayd bu. Sekizgen grnmndeydi, soluk renkli formikayla kaplanm, ak raflardan oluuyordu. En st rafna televizyon konur, simetrik olarak datlm dier raflarna dantel rt serilir, zerlerine resim erevesi, biblo, bebek, vazo gibi eyler yerletirilir, her gn bu raflarn ve zerindekilerin tozu alnrd. Sehpann ykseklii iyi ayarlanmt. Televizyon oturanlarn tam gr mesafesine denk geliyordu. Bu sehpann televizyonun altndaki ilk rafnn dierlerinden dikkat ekici ekilde ksa olmasnn bir anlam vard: Bu, televizyonun dier tamamlayc aksesuar olan reglatr koymak iin tasarlanmt. Elektrikte sk sk voltaj deimeleri yaanrd. Voltajn aniden dmesi ya da kmas, televizyonun onarlamayacak kadar bozulmasna neden oluyordu, bu nazik aleti korumak iin reglatr almak artt. Reglatr televizyonun nemli bir parasyd. Birok evde bu televizyon sehpasndan vard, kalan evlerin birouna da televizyon dolab girdi. Televizyonun hayata girmesiyle birlikte, onu da iine alacak ekilde vitrin dolaplar yaptrmak yaygnlat. Kk ehirlerin orta halli aileleri masife gre ok daha ucuz olduu iin, formika kapl, vitrinli, byk dolaplar tercih ettiler. Bunlarn yannda bir de standart televizyon dolaplar vard. Hazr satlan bu dolaplar da formika kaplyd. Altnda ift kapakl, tek rafl byk bir dolap olur, stnde de televizyonun konaca blme bulunurdu. Televizyon kutuyu andran bu blmeye yerletirilir, seyredilmedii zamanlarda bu blmenin srgl kapa ekilip kapatlrd.
59
Eyalarn uzun sre kullanld, kymetli olduu zamanlard, evin en deerli eyas zerine byk, dantel bir rt rtlerek korunduu yetmezmi gibi, bir de dolabn kapa iyice kapatlr, bylece tehlikeden, tozdan korunmu olurdu. Ama btn bu televizyon dolaplarnn iinde bir tanesi vard ki, en elenceli olan oydu. Bu dolabn srgl kapann yerinde genellikle mavi renkli bir cam bulunur, televizyon bu mavi camn ardndan seyredilirdi. Mavi cam grnty biraz bulanklatrsa da, renkli televizyon dleri kurmaya bile ekinenler bu mavi camn verdii renk duygusundan holanrlard. Baz evlerde bu camlarn birka renkli olanlarna rastlanrd. nne byle bir cam konmu olan televizyon seyredilirken konuan iki kiiden birinin yz uuk pembe, dierininki mavi olur; turuncu olmas gereken gne yemyeil parlard. Byk evleri, byk vitrinleri, byk koltuklar, byk olaylar, byk liderleri seven Trk halk; televizyonun da en byn sevdi. Evlerin tmne o yllarda en byk boy olan 61 ekran televizyon girmiti. Televizyonun boyutu konusunda herkes hemfikirken, markalara gelindiinde grler deiiyordu. Alman patentli bir televizyon markas olan ITT Schaublorenz'in televizyonda yaynlanan reklam o yllarda byk ilgi ekmiti. Reklam filminde bir aile babas kollar ahap, rahat bir koltukta oturuyor, "Benim televizyonum," diyor, sonra orta parmann orta boumunu koltuun koluna kere tk tk tk diye vuruyor ve ekliyordu: "iyidir!" Sonra d ses konuuyordu: "Ay ti ti aplorenz" Yine bir Alman markas olan Blaupunkt da Schaublorenz kadar olmasa da ilgi grm, piyasaya reklam kampanyas yaparak girmiti. Reklam filminde Blaupunkt'un Almanca'da "Mavi nokta" demek olduu anlatlyordu. Ama ne yazk ki televizyonlarmz siyah-beyazd ve biz o noktann mavi olduunu gremiyorduk. Grundig, Philips ve Saba markalarna da birok evde rastlanyordu. Japonlar teknolojinin tahtna henz kmamlard. Gnmzde araba markalar zerine konuulmas gibi, o yllarda da evlerde televizyon markalar konuulurdu. Schauplorenz mi iyidir, Grundig mi stndr gibi, markalar zerine anlamsz tartmalar yaplr, her aile babas kendi ald televizyonun markasn, futbol takmn savunur gibi savunurdu.
60
yiydi, hotu televizyon, dnyamz dolduruyor, bizi alp lemden leme srklyordu. Ah bir de renkli olsayd! Siyah-beyaz sinemadan renkli sinemaya geie tank olan bizler, renkli televizyonun nasl byleyici olabileceini tahmin etmekte hi zorluk ekmiyorduk. Ama renkli bir ekrana kavumak iin epeyce beklememiz gerekti. 80'lerin ilk yarsnda, nce ksmen, sonra tamamen renkli bir televizyonla tantk. Renkli televizyona gei uzun yllar almad. abucak geildi. Bu yenilik elbette misafirliklere yansd, renkli televizyon almakta acele eden aileler bir sre misafir saysnda art yaadlarsa da, televizyonun hayatmza yeni girdii yllardaki kadar iddetli deildi. Ama renkli televizyon ar komplekslere neden oldu. Tutumluluk ann kapanp, tketim yllarnn baladn iaret ediyordu. O zamana kadar yoksulluundan utanmayan ve yoksul grnmemek iin onuruyla badamayacak davranlara eilim gstermeyen toplumda, yoksulluundan utanma ve gizleme eilimleri balad. Ekranlarn renklendii ilk yllarda baz ocuklar, evlerindeki televizyonun hl siyah-beyaz olduunu syleyemediler. Televizyon bizi elendiriyor, zyor, heyecanlandryor, haber ediyordu. Ama yine de bazen karsnda ok sklyorduk. nk tek bir kanal vard ve TRT ne yaynlyorsa onu seyretmek zorundaydk. Kendi snrlar ierisinde kendi hr gr, kendi alkantlaryla yaayan bir lkenin ardan da olsa dnyayla tant o yllarda, baka lkelerde birok kanal olduunu duyuyorduk. Be kanal byk rakamd, ama Amerika'da seksen kanal olmasn aklmz almyordu. "Nasl yani?" 80'lerin ortalarnda TRT 2 ile tannca anladk ki, oluyormu. Bir dmeye basnca TRT1 bir dmeye basnca TRT2 kyormu. Ama yine de hepsi buydu. zel televizyonlarla tanmak iin 1990 ylna kadar sabretmemiz gerekti. Star1 ile balayan zel televizyon maceramzn aktrleri ba dndren bir hzla artt ve hayatmza kmamak zere girdiler. 70'li yllarda seyrettiimiz birok televizyon kahramann unutmak istesek de unutamadk. Sinemadan ok farklydlar. Her hafta dzenli olarak evimize giriyorlar ve yeni maceralarn tayorlard. Prime time, reyting, izlenme pay filan gibi zel televizyonlarla birlikte tantmz kavramlar yokken, TRT fena yayn da yapmyordu dorusu. Dizilerin
61
yan sra, klasik edebiyat uyarlamalar, sinema tarihinin nemli filmleri televizyon yaynclnda nemli bir yer tutuyordu. Ama yine de hafif ve elenceli olan dizi filmler seyirciyi daha ok kendine ekiyordu. Klasik edebiyat uyarlamalarnda ve nitelikli dizi filmlerde ngiliz egemenlii, aksiyon-macera ve komedi dizilerinde Amerikan egemenlii hemen kendini gsteriyordu. Baz diziler alatan, bazlar gldren cinstendi. Gldren dizilere sit-com dendiini bilmiyor, sadece glp geiyorduk. Kk Ev alatan dizilerdendi. ok ilgi grmt. zellikle ocuklar ve kadnlar yoksul bir ailenin balarndan geen olaylardan oluan Kk Ev'e baylrlard. Ailenin yeleri birbirlerine ok balydlar. Laura'nn ailesi iin yapt fedakrlklar her blmde seyircilerin gzlerini alamaktan kan anana evirirdi. Laura ve ailesi Amerika'da kk bir kasabada yayorlard. Dizinin kt kz Nelly'ydi. Her blmde, iyi kalpli, zeki ve gzel olan Laura'y kk drmeye urard. Nelly'nin ailesi atlarn ektii bir araba ile dolarken, Laura ve ailesi her durumda yrrlerdi. Dizide bir ara Laura'nn ablas kr oldu, haftalarca kr kald da, bu iyi ailenin bana gelen felakete alamaktan, neredeyse seyircilerin gzleri kr olacakt. Kk Ev her blmde alatrken, Tatl Cad gldrrd. Cumartesi gnleri haberlerden nce yaynlanrd. izgi film olarak hazrlanm, renkli halini hibir zaman gremediimiz elenceli bir jenerii ve jenerik mzii vard. Tatl ve zeki bir cadnn "lml" kocasyla yaadklar maceralar konu ediniyordu. Tatl Cad minik burnunu sevimlice iki yana oynatarak istediini yapabiliyordu. "lml" olan kocas Darren, karsna byclk yeteneklerini kullanmasn yasaklamt. Tatl Cad da bir lml gibi yaamak istiyor ama, kocas g durumda kalnca byclk yeteneklerini kullanmak zorunda kalyordu. Trk seyircisinin ilk tant polisiye dizilerden biri Komiser Colombo oldu. Amerikan yapmyd. Yoksullar arasnda ilenen gereki cinayetleri deil; zenginlerin dnyasnda yaayan zeki katilleri konu edinirdi. Komiser Colombo'yu dier polisiye dizilerden ayran bir zellik vard. Katilin kim olduu sorusu zerine deil, Colombo'nun katili nasl bulaca sorusu zerine kurulmutu. Her blmde nce ilenen cinayeti grr, katili tanrdk. Kamera btn ayrntlarn ve ipularnn zerinde durur ve seyirciye her birini adamakll gsterirdi.
62
Cinayet ilendikten ve katil ortadan kaybolduktan sonra olay mahallinde korkun grltler karan, eski psk bir araba durur, iinden buruuk, beyaz pardss, elinde purosu ve not defteriyle Komiser Colombo inerdi. Sakard, bir gzn ksarak konuurdu, bazen densizdi, unutkand, ya da yle grnrd. Colombo'nun her blmde sk sk ilenen iki zellii vard. Birincisi, katili bktracak kadar ok soru sorard. Katil aptal ve sarsak, hatta gln bulduu bu ufak tefek komiserin ilk sorularna sevimlilikle ve nezaketle cevap verir, espri bile yapard. Ama Colombo'nun sorular bitmezdi. Tam gidecekken dnp bir soru sorar, kapdan kar, katil derin bir nefes almken tekrar ieri girer, bir soru daha sorar, katilin sinirleri giderek zayflamaya balard. Seyirci Colombo'nun zenginliklere hayran, yalaka bir ifadeyle sorduu bu sorularn aslnda tuzak olduunu bilir, katilin haline iin iin glerdi. kinci zellii ise srekli karsndan ve kaynbiraderinden sz etmesiydi. Ya kaynbiraderi yeni bir araba alm, ya da kars sanat galerisinde bir resim grm olurdu. Ama kars da, kaynbiraderi de sadece Colombo'nun azndan duyulan kahramanlard, dizide rolleri yoktu. Komiser Colombo son on dakikaya kadar hep yanl kiiyi katil zanneder, ama film boyunca hep "bir soru kafasn kurcalar"d. Katilin kim olduunu grm olan seyirci bir an nce doru adrese gitmesi iin sabrszlanrken, Colombo kafasn kurcalayan ve genellikle olayla ilgisiz gibi grnen bu soru sayesinde katili bulurdu. ounlukla esmer, balketinde, geni kalal Trk kadn tipine alk olan Trk erkekleri, 2000 ylnda ekilen sinema filmi de gsterime giren Charlie'nin Melekleri ile ince gzellii kefettiler. Dizinin barolnde kadn oynuyordu. Biri esmer, biri kumral, biri sarn. Biri zekiydi, biri iyi judo yapyordu, br de iyi niancyd. zellikle dizinin sarn olan Farah Fawcett Trklerin gzellik anlayn allak bullak etti. Kat kat kesilmi dalgal sar salar vard. ok gzel glyordu. Erkekler kadar kadnlar da bu ince ve zarif sarna hayran olmulard. Dnemin gazete ve dergilerinde sk sk ona ilikin haberler yaynlanyordu. Kuafrlerden salar tpk Farah Fawcett gibi kesilmi kadnlar kyor, birok kadn ona benzemek istiyordu. melek de zayft, uzun bacaklydlar ve dar pantolonlar
63
giyiyorlard. Bir dirhem etin bin ayp rtmedii zaten anlalmt ama, bu kadn bu gerei ispat ediyorlard. Dizinin dier iki oyuncusu Kate Jackson ve Jackline Smith magazin basnn bir sre ilgilendii dizi film oyuncular oldularsa da, hibiri Farah Fawcett'in yakalad poplariteyi yakalayamamt. Ancak bir dnemin muhteem kadn Farah, hayranlarnn bekledii baary srdremedi ve kendi lkesinde gzden dnce, bir ksm hayran onun "aslnda yeteneksiz" olduuna karar verdi. Charlie'nin Melekleri'nin de bir ablonu vard. kz elenceli bir plan yaparlarken mutlaka Charlie arar ve onlar tehlikeli bir ie koard. Charlie sadece telekonferansla konuurken srtndan grdmz patrondu. Baka bir meknda bulunan kzlar planlarnn suya dmesine pek de zlmezler, Charlie'nin verdii bilgileri dinlerlerken, patronun yardmcs ve kzlara talimat veren esprili karakter Bosley slayt makinesiyle kzlarn peine decei adamlarn fotoraflarn gsterir ve takip edecekleri olay hakknda ayrca bilgi verirdi. Kzlar zehir gibiydiler, leb denmeden leblebiyi anlarlard. Bazlar Scak Sever filmindeki rolyle tanklmz pekitirdiimiz Tony Curtis'i ve 007 James Bond filmleriyle iyice tandmz Roger Moore'u Kaygszlar dizisinde seyretmitik. Jenerikte siyah gzlkl bir adam, taraf denizlerle evrili olduu halde pek grmediimiz bir spor, su kaya yapyor, bir baka adam da ahane bir deniz motorunu kullanyordu. Bu dizide iki kaygszn evresi gzel ve yar plak kadnlarla doluydu. Olaylar lks otellerde, plajlarda, kumarhanelerde, tatl hayatn yaand meknlarda geiyordu. Tatl Sert dier polisiyelerin aksine, ngiliz yapm bir diziydi. u sralarda bir zel televizyon kanalnda tekrar yaynlanan Tatl Sert'in iki kahraman vard: Mister Steet ve Miss Peell. Polisiye olduu kadar, hafif bilimkurgu zellikler tayan Tatl Sert'te ikili sadan direksiyonlu, antika arabalar kullanrlar, Emma Peell ok iyi dvrd. Dizide baz kt niyetli bilim adamlar dnyay yok edecek bombalar yaparlar, milyonlarca insan ldrecek virsler retirler, beyinlerdeki bilgileri okuyup aktaran ve kt niyetle kullanlmasn salayan aletler icat ederlerdi. Hipnoz, fizik, uzay bilimi pek de kurcalanmadan kullanlr, zarif Emma dar tulumlar giyer, centilmen Steet ise melon apka takp baston tard.
64
Sokaklarda kimselerin kalmamasndan anlald kadaryla, Trkiye'de son blmyle tm zamanlarn en yksek reyting rekorunu krm olan dizi Kaak't. Karsn ldrmekle sulanan bir doktor olan Richard Kimble ile peindeki kt polis yllarca ekran bandaki seyirciyi soluksuz braktlar. Kaak ad stnde umutsuzca kayor, tam yakalanacakken bir yolunu buluyor, yine kayordu. Dnyann birok lkesinde ayn ilgiyle izlenmi, hatta dizinin birka ayr sonu olduu, deiik lkelerin deiik sonlar izledii sylenmiti. 90'larda baroln Harrison Ford'un oynad bir sinema filmi olarak da ekildi. Televizyonda bilimkurgu ile esasl bir rnek sayesinde tantk: Uzay Yolu. Uzay boluunda ar ar szlen uzay gemisinin ad Atlgan, kaptannn ad Kirk't. Kaptan Kirk, imdiki dijital teknolojinin glebilecei kadar ilkel, bir yn alteri, dmesi, evrilen kolu olan, byk ekranl bir kumanda masasnda oturur, ikide bir kprye arlrd. Kaptan Kirk bu byk ekrandan uzay izler, Atlgan'n hareketlerini takip eder, tehlike annda ekranda baz noktalar yanp snmeye balard. Hep tanmlanamayan bir gk cismi yaklar, Atlgan'a arpmas tehlikesi yaanr, uzayda kaybolunur, bilinmeyen bir gezegen kefedilir, hatta bu gezegene inilir ya da gemide oksijen azalrd. Dizinin Kaptan Kirk'ten daha fazla hatrlanan karakteri ise Mister Spock't. Volkanlyd. Kalarnn d ularnn havaya kalkk ve kocaman kulaklarnn kedi kulan andrr gibi sivri olmas sayesinde onun dier insanlardan farkl, yani Volkanl olduunu anlyorduk. Kulaklar o kadar dikkat ekiciydi ki, o yllarda kocaman kulaklar olan ocuklara arkadalar Mister Spock derlerdi. Uzay Yolu'nun btn karakterleri vcutlarna yapan, parlak elbiseler giyerler, kaplar yaklanca kendiliinden alrd. Bu kaplar nedense tek bir izgi halinde birlemezdi de, dileri birbirine geerdi. Dizinin en unutulmaz ve bugn bilim adamlarn yakndan ilgilendiren unsuru ise "nlanma" hadisesiydi. Bir yere gitmek gerektii zaman, gidecek olan nlanma blmesine girer, zerine bir k verilir ve bylece yok olurdu. Hemen ardndan gitmek istedii yerde kendini nlanm olarak bulurdu. Uzay Yolu'ndan sonra onun bir tr devam olan Uzay 1999 yaynland ama, Uzay Yolu kadar ilgi toplamad. Uzay Yolu zel televizyonlarda ksa sren, baarsz macera yaayan dizilerden biri oldu. Birka yl nce bir zel televizyon kanal byk mitlerle yayna soktuu diziyi tutmaynca kaldrmak zorunda kald.
65
Byk aileleri, aile bireyleri arasndaki srtmeleri, kar atmalarn, yasak aklar konu alan dizilerin ilk rnei Zengin ve Yoksul'du. ok tutmutu. Biri zengin dieri yoksul iki karde arasnda gelien dizinin en aklda kalan karakteri, yoksul kardein peindeki Falconetti'ydi. Falconetti'nin kr olan bir gz siyah bir bantla kapalyd. Zengin ve Yoksul ok tuttu, ok seyredildi, ama karakterlerinin hibiri Dallas'n karakterleri kadar iyi hatrlanmad. 70'lerin sonlarna doru yaynlanmaya balayan Dallas, yaynland srada hayatn durmasna neden oluyordu. Sokaklarda kimseler kalmyor, ertesi gn okullarda, iyerlerinde seyredenler seyredemeyenlere Dallas' anlatyorlard. 90'lara gelindiinde, vaktiyle hayat durduran bu diziyi satn alp yayna sokan bir zel televizyon, baka kanallarda baka programlarn seyredildiini fark edince, elindeki Dallas stokunu sabah yedide yaynlayarak bitirdi. Amerikan dizileri hotu, botu, elendiriyordu. Ama dnya klasiklerinin televizyon uyarlamalar da en az Amerikan dizileri kadar ilgi gryor ve Charles Dickens'n adn bile duymam, eitimsiz seyirci, Byk Umutlar' ilgiyle, merakla ve gzleri yaararak seyrediyordu. Hele Jack yaynlanrken gzler alamaktan kan anana dnm, dizi filmle ayn ad tayan ocuun hayat yakndan takip edilmiti. David Copperfield, Anna Karenina, Sava ve Bar, Siyah Lale ilgi grm klasik eserlerdi. BBC yapm televizyon dizileri ise kalitesiyle dikkat ekiyor, byk seyirci topluyordu. Aadakiler Yukardakiler, Kaptan Onedin, Dk Caddesi Desi gibi diziler farkllklarn hemen ortaya koymulard. Televizyonun tam gn hayata girmesiyle birlikte birka izgi film karakteri hemen hayatmza girdi. Bunlardan biri Ay Yogi idi. Ay Yogi alnacak bir piknik sepeti grr, "Ho ho, piknik sepetleri efeem!" der, arkada Bobo'nun mymnt sesini duyardk: "Ama Yogi..." Akll Bdk akll bir kpekti, akllca cevap veren bym de klm ocuklarn bir dnem takma adlar "akll Bdk" oldu. imdi Tom ve Jerry adyla seyrettiimiz sevimli kedi ve fare o zamanlar da vard. Ama fareler iki taneydi, Bcr'la Gcr. Altan Karnda onlar Bcrrr ve Gcrrr diye r'lerin stne basarak seslendirirdi. Hl bir televizyon
66
kanalnda yaynlanan Ta Devri yalnz ocuklarn deil, byklerin de ok ilgisini ekmiti. Fred ve Barney tipik aile babasydlar, akmakta ailesi kpek yerine Dino adnda kk bir dinozor besliyordu. Saksaanlar pikap, filler du veya elektrik sprgesi olarak kullanlyor, dinozorlar antiyede vin olarak grev yapyorlard. Pembe Panter ise soylu bir karakterdi, basit bir izgi filmden ok tedeydi. Bir beyaz eya firmasnn reklamlarnda kullanlan izgi film karakteri Bay Merakl ise yaynland sralarda seyirciyi ok artmt. Ekranda nce bir el grnts kyor, Bay Merakl'y iziyor, sonra da sk sk duruma mdahale ediyordu. Bay Merakl kendini yerden yere atp glerken bir uuruma m decek, hemen el grnyor ve uurumu silip bir yol yapveriyordu. Bay Merakl srekli konuuyordu ama, sylediklerinin hibiri anlalmyordu. ocuklara sadece sabahn krnde yaynlanan iddet ykl izgi filmler layk grlmyor, televizyonun altan haberlere kadar olan saati ocuk programlar ile dolduruluyordu. Bizim Sokak format dardan alnm, ama yerli mal bir programd. Her hafta bir harfin tantld bu program, stdyoda hazrlanm bir sokak dekorunda geiyor, stden komulara kadar birok sakin sokan gnlk hayatn dramatize ederken, alfabenin harfleriyle iliki kuruyorlard. Gen bir Levent Krca ile gen bir Kksal Engr, Ali ile Veli'ydiler. Oyun Treni'niyle her hafta bir ehre gidiyorlar ve ocuklara o ehrin zelliklerini anlatyorlard. "Bizler Ali Veli makinist, bunlar vagonlarmz..." diye balayan ho bir jenerik arks vard. Yabanc bir kukla program olan Pilli Bebek ok etkileyiciydi. Tuhaf bir atmosferi vard, kuklalar ok ar hareket ediyorlard. Hababam Snf Filmleri'nin Hafize Ana's Adile Nait bir dnem ocuklara televizyonda masal anlatt. Masala balarken ocuklara "kuzucuklarm" diyordu. Gnmzde her birini birka kereden fazla seyretmeye tahammlmzn olmad, kamak iin uzaktan kumandalara sndmz, stelik ou da baarl olan reklamlar; o yllarda duraand, teknik adan ilkeldi, ou da ok skcyd. Ama yine de yoksunluklarla dolu gemiimizin hatrlatclar oldular. Televizyonla birlikte reklamlar hayatmza girdiinde tketim nedir bilmiyorduk. Annelerimiz dolma yaptklar kabak ilerinden mcver piiriyorlar,
67
amar ykadklar suyu tuvalete dkyorlar, kaan oraplarn atmayp biriktiriyorlard. Reklamlar hissettiimiz bir eyi iaret ediyordu, ama henz gremiyorduk. Marketler bakkallarn saltanatn ykmam, lkenin ihmal edilebilir bir aznl dnda neredeyse tamam neskafeyi tatmamt. Reklamlar yalnz ses ve birka cmle olarak deil, ayn zamanda grnt olarak hayatmza girdi. Program kesilip reklamlar yaynlanmazd, imdi ekrann neredeyse yarsn kaplayarak film seyretmenin tadn karan bant reklamlar yoktu, zaten yle alttan yaz geirecek teknoloji sz konusu deildi. Ana haber blteninden sonra, reklamlarn logosu kar ve arka arkaya bir yn reklam, bazen ayn reklam birka kere, hatta st ste yarm saate yakn yaynlanrd. Reklamlarn ilk logolarndan biri, ii bir yn minik punto "reklamlar... reklamlar... reklamlar..." yazsyla doldurulmu ekran byklnde bir kk r harfinden oluuyordu. Bu logo knca anneler bulak ykamaya gidiyorlar, babalar biraz reklamlara bakp biraz gazete okuyorlard. Oysa ocuklar reklamlar seviyorlard. ki reklam arasnda televizyonda beyaz bir helezon kar, dnerdi. Bazen stanbul Reklam Ajans'nn logosu ksa bir sre grnp kaybolurdu. stanbul Reklam'n telefon numarasn unutmak mmkn m? 22 22 22. Byk ounluu skc, yleyiz byleyiz diye maln anlatan reklamlard. Ama bazlar bugnlere kadar geldiler. izgi film olan zocam reklam ok ilgi grmt. Bir apartman kapcs, "donuyoruz" diyenle "yanyoruz" diyen apartman sakinleri ve kalorifer dairesi arasnda kouturuyor, bir apartman sakini "Yneticimiz uyuyor muuu!" diye baryordu. Sonra atya zocam deniyor, elinde tespihle, keyif atan kapc, "st kattakiler donmuyo, alt kattakiler pimiyo, benim de koumaktan tabanlarm imiyo" diyordu. Bay Elmor ise E.C.A armatrlerinin izgi kahramanyd. Bir tr spermendi. Musluu damlatan ev kadn lk la bararak Bay Elmor'u arr, Bay Elmor elinde antasyla uarak o eve gelir, damlatan musluu atp yerine E.C.A takard. "Bira bu kapan altndadr" slogan ok konuulmu, ama asl Jill oraplar aknlk yaratmt. Birtakm kalabalklar sokaklarda yryor, meydanlar, yollar insanlarla doluyor ve Halit Kvan'n sesi
68
ykseliyordu:
"Atn!
Atn!
Atn!
Eskimi
oraplarnz
atn!
Atamyorsanz paspas yapn!" Atlp yerine yenisi alnacak olan orabn markas Jill'di, o sralarda televizyonda Charlie'nin Melekleri yaynlanyordu, tm kadnlarn hayranln kazanan karakterin, yani Farah Fawcett'in dizideki ad Jill'di. Atn demek kolayd, ama dnemin reklamclar o yllarn kadnlarna kak oraplarn kolay kolay attramayacaklarn bildikleri iin, paspas yapmay nermilerdi. Haksz kmadlar. Jill oraplar fazla yaamad ama, Jill reklam srasnda btn evlerde kak oraplar biriktirilmeye ve onlardan paspas yaplmaya baland. Kak oraplar sa rgs eklinde rlyor, rgnn bir ucu bklp, merkez nokta oluturuluyor, sonra erit bu merkez noktann etrafna dikilerek bytlyordu. Bu paspaslara yakn zamanlara kadar birok evde rastland. "Kaplar Elka'dan" slogannn tuhafl maln kendisindeydi. Henz hazr mobilyann bile yaygn olmad bir dnemde, hazr kap almak seyirciye pek mantkl gelmedi. Sanko Pantolon'un reklam da artk hazr giyime gemenin zamannn geldiini hatrlatyordu. Altn Yldz ekici bir reklam filmi yaynlamt. Yakn ekimde bir makas bir kuma kesiyor, televizyonda dev boyutlar halinde grlen bir diki inesi ile dme kumaa dikiliyordu. Akbank reklam sarlar diyaloguydu. ki emekli yolda karlayorlar, biri dierine soruyordu: "Akbank'a m gidiyorsun?" Elini kulana koyarak duymaya alan dier emekli cevap veriyordu: "Hayr Akbank'a gidiyorum." Yakn zamanlara kadar syleneni anlamayp anlamsz bir cevap verenlere "Akbank'a m gidiyorsun?" dendi. Pazar gnleri brek alr, amar ykanr, t yaplr, pazartesi gnleri yeni bir hafta balar ve cumartesi geceleri elenilirdi. Televizyon hayatmza girdikten sonra, elencenin ad televizyon olmutu. Programlar hafta ii gnlerde olduu gibi saat on iki olmadan bitmez, Trk halk, cumartesi geceleri on ikiye kadar otururdu. Televizyon cumartesi geceleri "taa on ikilere kadar" oturan seyirciyi elendirmeyi vazife bilmiti. Haberlerden sonra elence programlar yayna girer, stne bir de yabanc film yaynlanr ve gece bazen "bire kadar" sarkard. Cumartesi geceleri yaynlanan elence
69
programlarnn bir ablonu vard. Bunun dna kld pek grlmemiti. Sunucusuz bir elence program dnlemezdi. Sunucu "bir cumartesi gecesi daha sizlerle birlikteyiz..." trnden klie bir cmleyle program aar, ardndan -be kiilik bir dans grubunun gsterisi sunulurdu. Bu dans grubu uzun yllar boyunca Tolgahan Dans Grubu, sunucu da uzun sre Cemile Kutgn oldu. Dans grubunun yeleri bir rnek giyinirler ve mzie uygun den birtakm senkronize hareketler yaparlard. Ardndan bir trkc, bir Trke szl hafif mzik sanats, ardndan bir Trk sanat mzii sanats kard. Bu en klasik ablondu. Aralarda skeler de olursa elence programlar tadndan yenmezdi. Programn sonunda dans grubu bir daha, bu sefer baka giysilerle kar, sunucu "inizden nee, gnlnzden sevgi eksik olmasn sayn seyirciler, haftaya ayn saatte bulumak zere, hepinize iyi geceler diliyorum,"diyerek program kapatrd. Televizyonda pme, sevime grntleri yaynlanamazd. Dnya sinemasnn en nemli rneklerinden biri bile olsa, denetiler filmi nceden seyretmi, pme sahnelerini kestirmi olurlar; seyirci de birbirine yaklaan iki dudaktan sonra alakasz bir sahnenin gelmesini yadrgamazd. Repertuar, denetim, kara liste, magazin gazetelerinde sk sk konu edilir, kara listeye alnan arkclar ar konuur, repertuara alnmayan arklarn sahipleri demeler verirlerdi. Arabesk kesinlikle yasakt, TRT iin Orhan Gencebay diye bir mzisyen yaamyordu. ylesine yasakt ki, herhangi bir yerli filmde eskaza bir arabesk ark varsa, o bile kesilirdi. "Yerli Drama" diye tantlan filmlerde eek bile denemez, argo kullanlamaz, yaa, f, be trnden nidalar sylenemez, ulan denemezdi. Yaynlanacak olan dramalarn Trk rf ve adetlerine aykr olmamas, ar ve haya duygularmz incitmemesi, milli gururumuzu zedelememesi gerekirdi. Dnyada pek ok ey olurdu, Trkiye'de de. Ama pek azn televizyondaki haberlerden renmek mmknd. Televizyon haberleri devletin sesiydi. lkeyi ynetenlere kanunlarla belirlenmi srelerin ayrlmas zorunlu olduu iin, haberler devlet protokolnn resmi geidine benzerdi. Grnt azd, spikerler haberleri kttan okurlard. "yi akamlar sayn seyirciler, TRT Haber Merkezi'nin
70
hazrlad haber bltenini sunuyoruz..."Bazen ift, bazen tek spiker haber okudular. Bazlar ok nl oldu. Dier deil, "diiger" diyen Ayta Kardz, kaln caml gzlkleriyle hatrladmz ve gen yata len Zafer Cilasun, sonralar masal kasetleri dolduran lk mset, dzgn Trkesiyle hep dikkat ekmi olan Jlide Glizar, Tuna Hu, Erkan Oyal, etin eki tannm spikerlerdi. Telaffuz yanl yapmazlar, okurken teklemezler, ktlar kartrmazlard, disiplinliydiler. Haberlere canl yayn konuu filan alnmaz, konuklara ba sonu belli olmayan cmlelerle sorular sorulmazd. Konuklar ak oturum programlarna katlrlar, orada soru yamuruna tutulurlard. Can Akbel dnemin nemli bir spikeriydi. Bir ara, haberlere yorum katt bir program sunuyordu. Gecenin son programyd, ad Gne Bak't. Ama Trk halk programa baka bir ad koymutu: Kele Bak. Evden kmak iin gc de, sebebi de olmayan yallarn en ok merak ettikleri program Hava Durumu'ydu. Yedi blgeye ayrlm olan lkemiz haritasnn nnde hava durumu spikeri dikilir, kartonlara elle izilmi bulut ya da kar resimlerini gstererek havann nasl olacan anlatrd. O yllarda teknolojik donanm az olduu, "uydudan alnan grntler" hi olmad iin meteoroloji hava durumunu nadiren bilirdi. eitli vesilelerle kendileriyle yaplan rportajlardan anlald kadaryla, dnemin televizyoncular iyi niyetli ve disiplinliydiler. zveriyle alyorlard. artlar ilkel, teknoloji yetersizdi. Ya stdyonun elektrikleri kesilir, ya film kopar, ya gsterme cihaz bozulur, bu yzden televizyon ikide bir "arza nedeniyle yaynmza bir sre ara" verirdi. Arza hallerinde ekranda yllarca espri unsuru olan bir grnt belirirdi: Necefli Marapa. Ekran siyah-beyaz olduu iin deerli talar hakknda fikir yrtemediimiz bu nesnenin necefli marapa olduu altnda yazard. Grevliler insaflydlar. Arzalar gideremeseler de, arza esnasnda ekrana gelen sabit grntleri arada bir deitirirlerdi. Bir film kopma annda seyirci yine necefli marapay beklerken bu kez Dden elalesi ya da Antalya'dan bir grnm belirirdi. Artk be dakika m srerdi arza, iki saat mi, orasn Allah bilirdi. Televizyonun g bela yayn yapabildii emekleme dneminin favori sabit grnts ise "Ltfen bekleyiniz" yazsyd. Elle yaplm bir resmin altna iri harflerle "ltfen bekleyiniz" yazlmt, ama neden
71
bekleneceine dair bir bilgi iermezdi. Yine de "Televizyonunuzu kapatmay unutmaynz" uyarsnn eline hibiri su dkemedi. Televizyon tek kanaldan ok kanala, siyah-beyazdan renkliye geinceye kadar ok bekletti bizi ama, birka saat yayndan en azndan hafta sonlar tm gn yayna geii ok da yava olmad. 70'lerin ikinci yarsnda, cumartesi ve pazar gnleri yayn leden sonra balyordu. Hafta sonlarn renklendirdii bir gerekti, zellikle spor-toto oynamann yaygn olduu yllarda, pazar gnleri futbolu eve getiriyordu. Pazar gnleri Telespor adyla yaynlanan bu programlar esnasnda, atletli babalar spor-toto kuponlarn dizlerine koyarlar, birok maa canl balanlr, skor renilir, ma aralarnda skeler yaynlanr, dnemin canl yayn sunucularndan Cenk Koray ve Gne Tecelli espriler yaparlar, canl yaynda ark sylemek zere gelmi fazla ar top olmayan arkclarla sohbet ederler, kk yarmalar, Pembe Panter ve Bay Merakl gibi izgi filmlerle bir pazar gn doldurulurdu. Cenk Koray Telekutu adl yarma programyla zdelemiti. Stdyoda, zerinde numaralar bulunan st ste yerletirilmi bir sr kk kutu vard. Telefonla stdyoya balanma teknolojisi olmad iin, Cenk Koray stdyodaki bir seyirciyi davet eder, bir numara semesini isterdi. Seyirci setii numaray syler, Cenk Koray elindeki listeden o kutunun iinde ne olduuna bakard. Sonra seyirciyle pazarlk balard. Cenk Koray seyirciye terlik vermek ister, seyirci kabul etmez, terliin yanna bornoz ekler, olmad, tencere takm, yine yetmezse elektrikli zgara gnlnden kopar, seyirciye "hangisi?" diye sorard. Bu hediyeleri alp gitmek mi ister, yoksa kutusunu atrmak m? Seyirci inatysa Cenk Koray da az deildi. Hepsini siler, yeni batan balard. Bir sa kurutma makinesi, bir bebek arabas, yanna porselen kahve fincan takm... Baz seyirciler Cenk Koray'n teklifini kabul eder, bazlar da "kutumu an" diye tuttururlard. Dnemin klielerinden biri olan PTT esprisi ylba gecesi ncesinde yaygn olarak yaplrd. ktktan ksa bir sre sonra tketilmi olmasna ramen, dnemin espri anlayn kavramakta ge kalm olanlar buna baylrlard. "Ylba gecesi ne yapacaksnz?" "Hi, PTT'ye taklacaz." Aslnda tkenmi bir espriydi ama "sosyal
72
ierii" hi azalmad. Enflasyonla tanm, bolluktan yoklua doru gitmekte olan orta snf, ein dostun bir araya geldii byk ylba yemeklerinden, pijama ve terliklerin giyilip televizyonun karsna oturulduu mtevaz ylba gecelerine geti. 70'lerin ikinci yarsnda ylba gecesini evde tombala oynayp televizyon seyrederek geirmek zorunda kaln bir nedeni enflasyonsa, bir baka nedeni de terr yllar olmasyd. Birok ehirde sokaa kma yasa uygulanyor, gece on ikiden sonra sokaklarda kimseler kalmyordu. Gece sokaa kmak korkulu bir macera haline geldii iin, ylba geceleri sokaa kma yasa ikide balatlsa da, ou aile evinde kalmay tercih ediyordu. Tek kanal olan televizyonun o gece yapaca programn hazrlklarn gazeteler yakndan takip ederlerdi. 31 Aralk gn kan gazetelerde ylba programna byk yer ayrlr, saat kata kimin kaca dakika dakika yazlrd. Saat tam on ikide kim kacak, kim hangi arky syleyecek, hangi skelerde kimler rol alacak, mutlaka belirtilirdi. Ylba gecesi televizyon tmyle elence programna ayrlr, haberler ksaca geilir, programa katlacak sanatlarn ekrana kacaklar saatler hret durumlarna gre belirlenirdi. Akam yedi civarnda en az hayran olan sanatlarla program balar, giderek sanatlarn hret seviyeleri ykselir, saat on ikiyi vurduunda nce ekranda bir alk kyamet kopar "Ho geldin yeni yl" yazs grnr ve gecenin assolistine gelirdi sra. Assolisti izleyen ilk bir-iki sanat da hret bakmndan assolistten aa kalmazd. Saat birden sonra, orta snfn ortalama deerlerine gre fazla hretli olmasa da, kendine zg seyircisi olan "zellikli" sanatlarla program devam eder, televizyoncular Trk halknn byk ounluunun yattna kanaat getirdikten sonra, d kaynakl mzie geilir ve sabaha kar ylba program son bulurdu. Fazla tannmam ses sanatlar iin ylba gecesi televizyona kmak hrete ulamann en kestirme yollarndan biri olarak alglanrd. Tannm sanatlar iin tam on ikide ekranda olmak byk prestijdi. Bunun kavgas gnler nceden yaplr, programn perde arkasnda olup bitenler annda gazete sayfalarna yansrd. Falancann ekrana kmak iin kulis yapt, filancann "o varsa ben
73
yokum" dedii, bir assolistin on ikiyi be gee kmas teklif edildii iin kyameti kopard btn ayrntlaryla yazlr, TRT'nin bu yl seyirciye bir kyak ekip Orhan Gencebay' karaca duyulurdu. 1980 ylna gelinceye kadar, birka yl boyunca ekrana dansz karlmas meselesi tartlm, dansz de arabesk gibi zinhar yasak olduundan "yenilik" bir trl gerekleememiti. Bu byk olay 1980 ylba gecesine nasip oldu ve o yl Trkiye televizyonlarnda ilk kez bir dansz Nesrin Topkap, saat tam 12'de, elinde bir baston, zerinde gsn ve kalalarn kapatan alvarms bir kostmle televizyona kt, bylece Trkiye'de televizyona kan ilk dansz unvann alm oldu.
74
Eurovision ark Yarmas

Avrupa'nn yannda, kendimizi zengin ocuun bahesine duvarn stnden bakan yoksul ocuklar gibi hissettiimiz 70'li yllarda, eytann bacan krmay beklediimiz ve her seferinde taptaze umutlar beslediimiz en nemli yarma Eurovision'du. Uzun yllar boyunca sesimizi duyurmay, "biz de varz" demeyi bekledik. Henz "Avrupa Avrupa! Duy sesimizi, bu gelen Trklerin ayak sesleri" sylemi yaratlmam, Galatasaray Sper Kupa'nn sahibi olmamt. Futbolda umudumuz yoktu, bari mzikte bir eyler yapabilseydik. Trkiye semelerinden itibaren tek yumruk olurduk. Hemen herkesin Eurovision'a katlacak para hakknda bir fikri, lmne savunmaya hazr olduu grleri olurdu. Trkiye elemelerinde iyi mzik deil, "lkemizi temsil kudreti" arardk. Kendimizi gstermeli, lkemizi tantmal, baarl olmalydk. lk kez 1975 ylnda Semiha Yank'nn Seninle Bir Dakika adl, hi de fena olmayan parasyla baladmz Eurovision serveni, nce lke iinde derin sarsntlara neden oldu. O yl, TRT jrisinin yan sra, bir de halk jrisi oluturulmu, iki jrinin sonular birbirinden ok farkl olduu iin, sonular tartmalara yol amt. TRT jrisi Semiha Yank'y, halk jrisi ise Ali Rza Binboa'y semiti. Sol sylemin gnlk hayata hzla szma eilimi gsterdii yllard, halk jrisi Binboa'nn sol elinin avucunu ap nah! dercesine syledii "Yarnlarda!... Yarnlarda hep mutluluk var!..." arksn pek sevmiti. "Yarn" kelimesi o yllarda baka bir anlam ifade ediyor, sanki gelecee dair tm umutlar ykleniyordu. Halk "sol sylem"i setii halde, yumuak, romantik bir ark olan Seninle Bir Dakika ile gittiimiz ilk Eurovision'dan sondan nc olarak dndk. Oysa Semiha Yank iyi bir arkyla katlmt yarmaya. "Seninle bir dakika, mutlandryor beni / Bir dakika siliyor canm yllarn zlemini"
75
eklinde uzayp giden szleri vard. Semiha Yank'nn urad hsran bizi yldrmad. lk yarmadan sonra, birbirine benzer srelerden getik. Trkiye elemeleri kimi zaman sessiz sedasz, kimi zaman biraz grlt kopararak yapldktan sonra, yarmadan birka hafta nce bir cumartesi gecesi yarmaya katlan tm lkelerin kendi arklarn tanttklar bir bant yayn ile maraton balard. Bu yayn, katlan lkelerin hazrladklar kliplerden oluan, ama o yllarda adnn klip olduunu henz bilmediimiz "Eurovision'a Doru" programyd. Gs milli gururla dolu seyirci, rakiplerini tanyaca bu programn yaynlanaca geceyi nemser, misafirin en anlaylsn kabul ederek, gndzden erez-ekirdek alarak geceye hazrlanr, televizyonun karsna geerdi. Daha nceden kura ekilmi, her lkenin hangi srayla kaca belirlenmi olurdu. Eurovision'a Doru programn seyrederek yaracamz lkeler hakknda fikir edinir, her zaman ansmz yksek bulurduk. Ertesi gnk gazetelerde ilk bee, hatta belki ilk e gireceimiz yazlrd. Yarmann habercisi olan bu program evlerde tam kadro seyredilmezdi. Genellikle genler ilgilenir, zaten kapal bir lkede yayor olmann verdii skntyla, aralanan bu pencereden Avrupa'ya bakmaya alrlard. Bu yarmann bilmem ka lkenin televizyonundan ayn anda canl yaynlanaca gece, milli hislerimiz dorua kard, tek yrek olarak kenetlenirdik ve bozum olmaktan bkmazdk. O gnk gazeteler yarmann yaplaca lkeye gitmi olan ekibimizle ve en yakn rakiplerimizle yaptklar rportajlar yaymlarlar, bizi favori gsteren, "Trk ekibinin bu ylki paras muhteem" gibi demeler veren bir-iki szde uzman ve mzisyenin grlerine yer verilir, Yunanistan ve Trk ekiplerinin sarma dola ektirdikleri fotoraflar baslr; bylece hem milli gururumuz okanr, hem de Atatrk'n "yurtta sulh cihanda sulh" szne sadk kaldmz dnya leme gstermi olurduk. Gazeteler bununla kalmazd. O gne zel Eurovision sayfalar yaymlarlard. Sayfalarda katlacak olan lkelerin hangi arkc, hangi grup, hangi para, hangi besteci, hangi sz yazar, hangi orkestra efi ile katlacaklar liste halinde verilir, sayfalar kutulara blnr, bu kutulara katlan arkclarn veya gruplarn fotoraflar ile lkelerin
76
bayraklar konur, haklarndaki bilgiler saylp dklrd. Seyircinin bu yarmayla yakndan ilgilendiini bilen baz gazeteler bir adm ileri giderler, daha puanlamaya geilmeden, yarmann yapld srada seyircinin kendi verdii puan yazmas iin lkeleri alt alta sralayp karsna bo kutucuklar koyarlar, kendi verdikleri puanlar buraya yazmalarn nerirlerdi. Avrupa'ya sesimizi duyuramadmz yllarda bu yarma basit bir mzik yarmas deil, milli varlmzn snand, milli gururumuzun okand veya krld bir yarmayd. Onuncu Yl maryla bym bir neslin ocuklar olarak, bizler dostumuzu dmanmz bu yarmada tanrdk. Yarma gecesi parti ve devlet brokrasisinin skc haberleri bitmek bilmez, yemek oktan yenmi, ay demlenmi, seyirci eline kd, kalemi, kendi verecei puanlar yazaca gazeteyi alm olur, televizyonun karsna geerdi. Nihayet haberler biter, reklamlar yaynlanr, Eurovision'un logosunun ekranda grnmesiyle birlikte yarma balard. Eurovision yarmalar bir nceki yl kazanm olan lkede yaplrd. TRT'nin byle durumlarda canl yayn tecrbesi olan Bengl Erdamar ve Blent zveren gibi sunucular da nceden sz konusu lkeye gitmi olurlard. Onlarn grevi yarma annda srann hangi lkede olduunu ve bizim kmamza ka lke kaldn sylemek, puanlamaya geildiinde, ngilizce ve Franszca olarak tekrarlanan puanlar Trkeye evirerek sylemekti. Yarmadan nce her lkenin jrisi tantlrd. Telefonla lkelere balanlr, jrinin szcs bir-iki esprili laf eder, Trkiye'nin jrisine sra geldiinde, jrimiz Trke konutuu iin Bengl Erdamar'n bunlar evirmesine gerek kalmazd. lke jrilerinin tantlmas bittikten sonra ilk lkenin arksyla yarma balard. Mzik balayp sanatlar sahnede yerlerini aldktan sonra, o zamanlar Trkiye'de yaplamayan birtakm teknik numaralar yaplr, ekranda lkenin ad dnerek gelir, byr, klr, bizim iin ok arpc olan bir grafik tasarmla lkenin, arkcnn, arknn, bestecinin filan ad ekrana yazlr, lkenin bayra da ekranda yerini alrd. Milli hisleri ayaklanm olan seyirci arkclar dinler, favorilerini belirlerdi. Baz evlerde, -Trkiye'nin birinci olaca eklinde bir ham hayal pek
77
kurulmad iin- Almanya ya da ngiltere birinci olacak eklinde iddiaya girilirdi. Norve, Almanya, ngiltere, rlanda, srail, Fransa, Belika, Yugoslavya, sve, Danimarka, Hollanda gibi lkelerin sanatlar srayla ekranda boy gsterdii srada; anneler ya t yapar, ya meyva soyar; genler ise fikirlerini beyan ederlerdi. Kbrs Rum Kesimi ekranda Kbrs olarak yazlsa da TRT sunucular stne basa basa, Kbrs Rum Kesimi derlerdi. Avrupa'ya zg olan bu yarmaya Fas'n ya da srail'in katlmas birok evde tartma konusu olur, "biz nereden Avrupal oluyoruz?" diye sorup cevap aramak akllara gelmez de, "srail nereden Avrupal oluyormu?" sorusu dile getirilirdi. Sra Trkiye'ye geldiinde cokulu evlerde bir alk kopard. "Hazinesi be cent'e muhta" bir lkenin, kapal snrlar arasna skm halk, uluslararas bir ekranda bayran ve lkesinin adn grnce heyecanlanr, milli coku, milli histeriye dnrd. Pr dikkat paramz dinlenir, bittiinde baz gzlerin suland grlr, buna karlk baz om azllarn "yine sonuncuyuz" dedii olurdu. om azllara itibar edilmez, paramzn birok lkeninkinden rnein Norve veya zlanda'dan ok daha iyi olduu iddia edilir, dmanlarmzn varl nedeniyle ilk bee giremeyeceimiz ama ilk onda muhakkak yer alacamz fikri birok seyirci tarafndan paylalrd. Nihayet arklar biter ve puanlamaya geilirdi. te, asl dikkat kesildiimiz ve heyecandan trnaklarmz yediimiz blm buydu. Ekranda puanlama tablosunun yer almasyla birlikte heyecan balard. Her yl 20 civarnda lkenin katld bu yarmada, katlm srasyla lkelere balanlr, her lke kendi hari olmak zere 1'den 12'ye kadar eitli lkelere puan verirdi. En yksek puan 12 idi. 12 de gzmz yoktu, ele gne rezil olmayacak kadar puan alsak bize yetiyordu. lk srada yarm olan lkenin jrisi puanlarn kendi dillerinde verir, yarmay organize eden lkenin simltane evirmenleri de annda ngilizceye ve Franszcaya evirirlerdi. Televizyondan duyardk: "Germany one point" Bengl Erdamar annda tercme ederdi: "Almanya bir puan." Bengl Erdamar, Blent zveren veya TRT sunucusu her kimse, bir yandan da fikir yrtrd: "12 puan galiba ngiltere alacak sevgili seyirciler..."
78
12 puan alan lkenin ekibi grntye gelir, bestecisiyle, arkcsyla ekip sevin iinde kucaklarken, biz barmza ta basardk. 5 puana kadar her lkeden umutlu olurduk. 5'ten sonra puan beklemek kendimizi kandrmakt. 5 puan verilmi ve hl biz alamamsak, umudumuzu bir sonraki lkeye saklardk. lk , drt, hatta be lkenin bizi pas gemesi, hi puan vermemesi umudumuzu krmazd. Srada daha 15 lke olur, bize de puan verecek bir lke elbet kard. Ama puan verme sras Yunanistan'a veya Kbrs Rum Kesimi'ne geldiinde, puan bekleyecek kadar ahmak deildik. Zaten biz de azlaryla ku tutsalar onlara puan vermezdik. Ama Almanya'dan hep puan beklerdik. Ne de olsa orada yaayan vatandamz vard. Almanlar da genellikle bizi pas geerlerdi, krlrdk. Son lke de puanlarn verinceye kadar, sabrla bize de Allah rzas iin bir puan veren ksn diye beklerdik. kmazd. Birka kez be puanla idare ettik. Genellikle ya sonuncu, ya sondan ikinci-nc olurduk. Ajda Pekkan Fas'tan, Mazhar-Fuat-zkan ls svire'den 12 tam puan almlard da, kulaklarmza da gzlerimize de inanamamtk. Birok evde yarma sonuna kadar seyredilir, son lke de puann verdikten sonra milli gururu ar yara alm bir lkenin fertleri olarak televizyonlarn kapatrlard. Baz aileler ise daha gereki davranrlar, puanlamann daha yarsnda sonunculuk grnd iin, yarmay sonuna kadar seyretmezlerdi. Ertesi gnn gazeteleri ykm edebiyat yaparlard. "Yine sonuncu olduk!" "Birinci olduk ama sondan!" gibi balklar atlr ve baarszlmz tek bir nedene balanrd. "Trk'n Trk'ten baka dostu yoktur!" Avrupallar kuyruk aclar olduu iin bizi sevmiyorlard, dmanlarmz yine kulis yapmt, baz siyasi gler bizim Avrupa'daki varlmza engel olmak istiyorlard. Bazlar da Eurovision yarmasnn Avrupallarn gznde hi nem tamad tezini savunurlard. Onlara gre bu nemli bir yarma deildi, Avrupal seyircinin byk ounluu bu yarmay seyretmiyor, hatta yapldnn farkna bile varmyorken; biz bu yarmay fazla abartyorduk. Ciddi mzik otoriteleri bata olmak zere birok kii bu tezi savunurdu, ama bu akllca cmleler Avrupa'ya henz ayak seslerini duyuramam olan Trkiye'nin gururunu kurtarmaya yetmezdi.
79
Baarszlmzn sebebinin Trk dmanl olduuna inancmz birka gn iinde sarslmaya balar, ilk ok atlatldktan sonra, daha ince meselelere gelirdi sra. Tartmalar yaanr, bizi temsil eden parann seiminde dnen dolaplar, verildii iddia edilen rvetler, yaplan kayrmalar ve buna benzer iddialar zerine speklasyonlar yaplr; derken baarszlk unutulur ve yeni yarma ile birlikte yeniden umutlanrdk. Bazen baarszl dorudan kendimizde aradmz oldu. etin Alp'in Opera adl arksyla sfr puan ald yarmadan sonra Trk dmanl edebiyat unutulmu, bu paray kimin setii tartlmt. Kimler katlmad ki bu yarmaya... Nilfer'den Nkhet Duru'ya, MF'den Timur Seluk'a kadar pek ok sanat, bu yarmada milli gururumuzu temsil etti. Ama Ajda Pekkan' Petrol adl arksyla, ok byk umutlarla gndermitik. Ne de olsa Paris'te, Olympia'da sahneye km, ok mhim bir sanat zannettiimiz Enrico Macias'la birlikte ark sylemiti. Topkap Saray'nn damlarnda, Dolmabahe Saray'nn kapsnn nnde ekilen, bir turizm firmasnn reklam filmine benzeyen klibi vard. Klibin finalinde benzini biten ok lks bir otomobili, at arabas ekiyordu. Trk halk klibi ok beenmi ve bu esprinin btn Avrupa'y etkileyeceine kesinlikle inanmt. Btn mesajlar tamamd, bizim Ajda'mz dnyada da bir taneydi. Trk halk nelere inanmamt ki? Futbolda sekiz sfr yenilir ve ezilmediine inanrd. htilallerin memleketin menfaati iin yapldna inanrd. Dnyann sadece Trk olduu iin kendisine dman olduuna inanrd. Hep bir eylere sonuna kadar inanrd. Ajda Pekkan da baarl olacana inanmt. Ama hsranla dnd ve dner dnmez bunalma girdi. Hayatn baarya endekslemi, baarszla tahamml olmayan Ajda Pekkan bu fiyaskonun etkisini yllarca stnden atamad. 90'l yllarda Trkiye nce Onlar adl grupla ilk ona girdi, ardndan gen bir Trk arkcs ryalarmz gerekletirerek nc olmay baard. Ama artk bu baarnn bir nemi kalmamt. Eurovision "hakikaten nemsiz" bir yarmayd. Fatih Terim'li, Hakan kr'l Galatasaray varlmz Avrupa'da kantlamt. Tarkan' grnce Takaan! Takaaan! diye isterik lklar atan ve kaplar kran Fransz
80
kzlar sesimizi duymutu. stelik Avrupallarn bu yarmay seyretmedii tezini; biz de onlarca kanal arasnda dolarken seyretmeyerek kantlamtk. Artk milli his ve milli gurur konusunda, biz ve byklerimiz kadar duyarl olmayan bir kuak genlii temsil ediyordu.
81
Mzik... mzik... mzik...

Sinemann renklendii, salarn uzad, paalarn bollat, zgrlk bir sylemin yaygnlat 70'li yllarda, gramofonlar evlerden ekilmi, taplaklarn yerini krkbelikler almt. ster pikaplardan tasn, ister radyodan yaylsn, her evde mzik vard. Bugn olduu gibi hayata elik ediyor, zellikle genler mziksiz duramyordu. Okullarda mzik dersinden geebilmek iin hi deilse biraz mandolin tngrdatmak gerekirdi. Mandolin bir mzik aletinden ok, bir okul gereciydi. Krtasiyecilerde bile satlr, siyah kumatan, az bzgl, evde dikilmi klflarda tanrd. Cumhuriyetle birlikte gzn Batya dikmi aileler, uygar insanlarn en az bir mzik aleti alabilmeleri gerektiine inanrlar, okumu anne-babalar ocuklarn, okullardaki mandolin kurslarna gnderirlerdi. Okulun mzik retmeni tarafndan verilen bu kurslarda nota okumak da retilir, doalama almaya izin verilmezdi. Mzik derslerinde mandolin, gitar, melodika, blok flt, akordeon, az mzkas sesleri birbirine karr, zamann kaliteli retmen yetitiren okullarndan olan Gazi Eitim Enstits'nn mzik blmnden mezun olmu retmenler keman, trompet filan alarlar, baz eski okullarda piyano bile bulunurdu. Klasik Bat mzii ve sazlar retilir, bir aleti doru drst almay beceremeyen ocuklar, en azndan Mozart'n Beethoven'n, Chopin'in hayatn; nefesli, telli, vurmal alglarn neler olduunu, metronomun ne ie yaradn, altonun, sopranonun, baritonun, sol anahtarnn, portenin, re minrn, fa majrn neye dendiini ezberleyip mzik dersinden geerlerdi. Mandolin almay beceren yetenekli ocuklar kurs retmeninin eve dev olarak verdii aptal ocuk arklarn alacaklar yerde, dnemin popler arklarn dktrrler, ama kursta retmenlerinden azar iitirlerdi. Trk sanat mziinin ve popler mziin ad gemez,
82
caz, maz hi retilmezdi. Mandolinden sonra gitara geilir, liseli genler ocuka bulduklar mandolinin yerine gitar almay tercih ederlerdi. Gitar romantik bir mzik aletiydi. 70'lerin balarnda genler yazn kumsallarda ate yakarlar ve gitar alarlard. Ama zamanla solcu olanlar romantizmi kusur olarak grmeye balaynca, gitar almay braktlar. zel radyonun kavram olarak bile olmad o yllarda devletin TRT'sinde mzik yayn fazla ciddiydi. Televizyonda uzun siyah etek ve beyaz bluz giymi, yatl okullarn yal ett retmenlerine benzeyen kadnlar ve siyah takm elbiseli erkekler korosu, kadnlar nde erkekler arkada olacak ekilde dizilirler, erkekler ellerini arkada, kadnlar karnlarnn stnde birletirirler ve hep bir azdan "teeenni teeenni, tennenni tenenen..." diye balaynca, evdeki ocuklar ve genler skntdan patlarlard. Yaz akamlarnda, yeni sulanm akamsefalaryla evrelenmi, hanmeli veya sarmak gl kokan bahelerde radyolar alr, Zeki Mren'in billur sesi, "Bakmyor emi siyah feryade..." derken bykler ilenirler; ayn anda tlleri uuan odalarda genler pikaplarna Fsun nal'n son krkbeliini koyarlar, "Senden baka senden baka/ Sevemem ben hi kimseyi" arksn syleyerek dans ederlerdi. Orta halli ailelerin byk ounluunun evinde bir pikap vard. Pikap gnlnce mzik dinleme ans veriyor, radyoda ve televizyonda kendine yer bulamayan pop ve arabesk ancak pikap sayesinde dinlenebiliyordu. Evlerde bulunan pikaplarn byk ounluu portatifti. Hoparlr genellikle kapanda bulunan, tamak iin sap olan bu pikaplar mzie dkn genlerin en deerleri eyalaryd. alnaca zaman kapa alr, plak konur ve inesi dikkatle plan stne yerletirilirdi. Pille de alan portatif pikaplar bahede, deniz kenarnda, piknikte bile alnr; hatta okula gtrlr, ders aralarnda alr, yeni kan plak arkadalara dinletilirdi. Baz pikaplar k mzik dolaplarnn iinde sabittiler. 60'l yllarda da var olan bu mzik dolaplarnda radyo ile pikap bir arada bulunurdu. Bazlarnn krkbelikleri ve longplay'leri koymak iin ayr ayr gzleri bulunurdu. Portatif pikaplarda bir plak bitince yenisini yerletirmek gerekir, mobilyal pikaplarn birounda ise, bir dzenek sayesinde birka pla
83
srayla dinlemek mmkn olabilirdi. Dinlenecek plaklar st ste, plan dnd platformun stnde bulunan yere yerletirilir, akll pikap biten plan yerine, sradakini indirip, almaya balard. Plak genlerin en kymetli hazinesiydi. Gelecek yllarda hafzalardan da silinecek olan plaklar incecik, sert, siyah plastikten yaplmt. Tam ortasnda, pikaptaki demir ubua oturtmak iin bir delik bulunurdu. Bunun evresinde gnmzn metal elli liralar byklnde olan bir blm krlmaya elveriliydi. nk otomobil pikaplarnda alnan plaklarn ortasndaki bu blmn krlmas gerekirdi. Henz teyp hayata girmemiti. Arabalarda ounlukla radyo bulunur, Orhan Gencebay dinlemeye merakl baz ofrler aralarna pikap taktrrlard. Ortasndaki blm krlm olan plaklar evdeki pikaplarda alabilmek iin, pikabn aksesuar olan bir para kullanlrd. Pikabn demir ubuuna nce krlan blme denk gelecek byklkte, yuvarlak plastik taklr; sonra plak yerletirilirdi. Her pikapta bir ayar dmesi vard. Burada 33, 45 ve 78 rakamlar bulunurdu. Ayar 33'e getirilince longplay alnr, 45'e gelince krkbelik plaklar alnrd. 78'lik plaklar 70'li yllarda rastlanan bir ey deildi. Her plan kendi ayarnda alnmas gerekirdi. Bazen ayar 45'te unutulur ve pikaba bir longplay konur; o zaman ses hzl, ince ve gln bir hal alr; pikap 33'lk ayarda iken krkbelik plak konunca, tam aksine ar, kaln bir ses kard. O yllarda "33 devirli" yaygn kullanlan bir deyim olmutu, ok ar konuan insanlarla dalga gemek iin "33 devirli" denirdi. Gnmzde televizyondaki mzik kanallar sayesinde mzikmarket adn alan plaklarda, plan yan sra pikap inesi de satlrd. Plan stne konan ve alnmasn salayan kolun ucunda bulunan ine hor kullanld takdirde krlr ve deitirilmesi gerekirdi. Bu yzden plaklar eitli marka pikaplar iin ine bulundururlard. Plaklar dikkatli kullanmak gerekirdi. Sert plastikten yapldklar iin toza ve scaa kar duyarlydlar. Toz plan izilmesine, scak da yamulmasna neden olurdu. Plaklarna zen gsterenler plaklarn ortada brakmazlar, aldktan sonra kt kaplarna koyarlard. Plaklarn genellikle iki kab olurdu. Biri incecik pelr kdndan i kab, dieri kartondan, zerinde arkcnn resmi, arklarn ad bulunan
84
karton kab. ok titiz olanlar plaklarn her iki kaba da dikkatlice yerletirirler, zensizler plaklarn bir keye atarlar, bu yzden plaklar izilirdi. Plaklarn pikaba konmadan nce yumuak bir bezle silinmesi tavsiye edilirdi. izilen plaklar taklrd, taklan plaklar mziin tadn karrd. Pikabn inesi plan izilmi noktasnda takl kalr, bir trl ilerleyemez ve plak srekli ayn eyi alard. "Taklm plak" deyimi de o yllarda sklkla kullanlrd. Genellikle can skc olan bir durumdan hep ayn cmlelerle durmadan sz edenler iin "taklm plak gibi durmadan ayn eyi sylyor" denir, can skt anlatlmak istenirdi. Plaklar saklamann en iyi yolu plak antalarna veya albmlerine koymakt. ok pratik eyalard. Bir kitap gibi dnlmt. ok sayda effaf plastik yapraklardan oluur, her birine bir plak konurdu. Krkbelik veya longplay'ler iin ayr boylar vard. Karton kaplaryla konabilecei gibi, kaplarndan karp yerletirmek de mmknd. Plak alnaca zaman bu plak albm alnr, kitabn sayfalarn evirir gibi yapraklar evrilir, istenen plak seilirdi. Hayatmza girer girmez kabul gren ve hzla yaygnlaan teypler aslnda daha nce de vardlar. Ama genellikle mzik dinlemek iin deil, ses almak iin kullanlyorlard. Byk, hantal ve ar aletlerdi. Bu teyplerin simit byklndeki iki makaras yerlerine konur, bantlar bir yn yerden geirildikten sonra alrd. Makaral teypler bir tr hatra defteriydi. Gnmzn video kameralarna, o gnlerde ancak bu makaral teypler yaklaabiliyordu. Hatralarna dkn aileler bu makaral teyplerden edinirlerdi. Baz zel gnlerde bu teyp kurulur, aile yelerinin tmnn sesleri alnrd. Rasgele konumalar tercih edilmez, aile bireylerinin anlaml birer cmle sylemeleri istenirdi. Kimileri ailesine teekkr eder, kimileri ark syler, ocuklarn da iir okumalar istenirdi. Teyplerin mzik dinlemek iin yaygn olarak kullanlmas pikaplar ve plaklar hzla zirveden indirdi. Gnmzde kaset-alar denilen teypler pikaplara gre ok daha pratikti. Orta snfn hayatna giren ilk teypler ok ilkeldi. Kalnca, byk boy bir kitap byklndeydi. Kaset stten konuluyor ve stten baslan dmelerle altrlyordu. Minicik ve gsz olan hoparlrleri zerindeydi. Pille de alan bu teypler kolay tanyor, ama pilin bitmesine yakn sesler mthi arlayordu.
85
Bu ilkel teypler birer "kasetyiyen"di. kide bir kaset sarar, abuk bozulurlard. Ses bir gider bir gelirdi. Giderek gelien modellerin, bu ilkel teyplerin yerini almas hi de uzun srmedi. Bir ara kartu alan teypler kt. Kartular kasete gre daha bykt, daha kapal bir grnts vard, kasete gre stnl yoktu ki, hi yaygnlaamad, abucak silindi. 70'lerin genliinin hatralarnda plaklarn nesne olarak ayr bir yeri oldu. Plaklar kalcyd, izilmezlerse eer, yllara meydan okuyabiliyorlard. Ama ayn genlik kasetlerin plaklara gre stn yanlarn ok abuk kefetti. En byk stnl doldurulabilmeleri, oaltlabilmeleriydi. Bir plak zerinde ne yazyorsa oydu, doldurulamyor, deitirilemiyordu. Plaklar plaklara ayrdklar yeri azaltp kasetlere daha byk yer ayrrlarken, bir yandan da kaset doldurma iine soyundular. Konuyla ilgili herhangi bir yasal dzenlemenin olmad yllard, plaklar kk bir cret karlnda mterilerinin verdikleri listelere gre kaset doldurmaya baladlar. Bunun iin srekli alveri yaplan plakya gidip, kasetin hangi yznde hangi paralarn bulunacan gsteren liste verilir, plak da kaseti doldururdu. Gnlnce ve pek fazla para harcamadan mzik dinlemenin en iyi yolu buydu. Teyplerin ounluu ift kasetli deildi, kayt yapma ans ok azd, stelik sesler kaliteli kaydedilemiyordu. Bu yzden plakda kaset doldurtmak tercih edilen bir uygulama olmutu. Gzler darya da bakyordu. Hippiler hakknda az ok bir eyler duyulmutu. TRT FM kanal yabanc mzik hakknda ipular veriyordu. Dnemin genlik ve mzik dergileri yabanc pop listelerini, rportajlar evirerek yaymlyorlard. Ama bu yabanclarn paralarna ulamak kolay deildi. yi plaklar byle durumlarda kendilerini hemen gsteriyorlard. Listeleri sk takip ediyorlar, merak edilen yabanclarn kasetlerini numunelik de olsa getirtiyorlar, bunlardan oluturduklar listeleri mterilerine sunuyorlard. Yalnz plak deil, haberciydiler. Vitrinlerini canl tutarlar, yeni gelmi yerli ya da yabanc bir kaseti duyururlar, kendi listelerini cameknlara asarlard. inin erbab plaklarn her zaman hazr listeleri vard. Yabanc popun yan sra, bulunmas zor arklardan da semeler yaparlar, her biri farkl mzik beenisine sahip geni bir mteri yelpazesine hizmet verirlerdi.
86
Bir
arkc
kitlesel
hrete
ancak
televizyon
sayesinde
ulaabiliyordu. yi rneklerinden biri Sezen Aksu oldu. ok dar bir kitle tarafndan tannan Sezen Aksu ilk kez sanrm bir ylba gecesi televizyona kmt. Ertesi gn btn Trkiye tarafndan tannyordu. Sallantl kpeleri ve topuzu vard. Salar kkllyd. "Altn gm prlanta/ Zmrt, sedef, yakutla/ Kim mutlu olmu dnyada?" eklinde szleri olan bir ark syledi. Bu arknn nakaratnda hep ayn yerde ve ayn biimde bir gzn krpyordu. arks fena deildi. Sempatikti, scakt, hareketleri rahat ve itendi. Ertesi gn herkes Sezen Aksu'yu konuuyordu. Kalc bir deiim yaad, gz krpmakla yetindii jestleri at. zgn bir arkc, besteci, sz yazar oldu, arkasndan gelecekleri yetitirdi. lk kt gnden bugne her albmyle olay yaratt. Arabesk olarak tanmlanmad halde, bu toplumun mziine damardan girdi. Sezen Aksu'nun 80'li yllarda yapt sahne gsterilerinde, kendiyle dalga geerek, taklit ettiini itiraf ettii Ajda Pekkan bir yldzd, ama sper ve star kelimeleri gnlk dile girmemi olduu iin sperstar olarak adlandrlmyordu. Sezen Aksu ne kadar kendisiyse, Ajda Pekkan da o kadar deildi. O bir artistti. arklarndan daha ok grnmne dikkat ederdi. imdi olduu gibi o yllarda da modeli sk sk deien sar salar, giyimi, kalemle yapt illeri, Enrico Macias', Olypia konserleri, yapmack diksiyonu, bildiini iddia ettii Franszcas, aklar, evlilikleri, yurtd seyahatleri, verdii rportajlar ile bir btnd. Kendi ark yazamyordu. Ama mzik sektr kendi kendini yaratan bu yldz iin ok alyordu. Yurtdnda tutmu arklara derhal Trke sz yazdrlyor, Ajda Pekkan da aranjman denilen yabanc kaynakl arklar sylyordu. Bir yn arks Fecri Ebciolu'nun ya da lk Aker'in yazd szlerle iz brakt. 2000 ylnda kard albmde, '70 ve sonrasnda dillerden dmeyen eski arklarn yeniden yorumlad. Nilfer o yllarda ok genti. ok varlkl, sanayici bir ailenin kz olduu syleniyor, paradan ok kariyerine nem verdii konuuluyor ve takdir ediliyordu. Gl sesi hemen dikkati ekmi, abuk tannmt. O da aranjman sylyordu. "Atlkarnca dnyor, dnyor/ Dnya durmadan dnyor, dnyor/ Yalnz dnmeyen bana sensin...",
87
"Bo vermiim, bo vermiim, bo vermiim dnyaya/ Alamak istemiyorsan sen de bo ver dnyaya..." eklinde szleri olan arklar dillerden dmedi. Dnemin en nl sz yazar Fecri Ebciolu'ydu. 60'lardan beri nn srdryordu. Yazd ark szlerinin okluu asndan baklrsa, bir tr Aysel Grel'di. Sz yazd arklarda kafiye tutturur, yazdklarnn anlaml olmasna dikkat ederdi. Top sakallyd, gle yzlyd, konuma tarznda ho bir taraf vard. Bazen televizyonda sohbet programlarna kar, anlarn ok tatl anlatrd. 90'l yllarda nce fel oldu, bir sre sonra ld. Bir baka sz yazar Sezen Cumhur nal'd. Sz yazarlnn yan sra televizyonda ve radyoda mzik programlar da yapard. Siyahi arkclardan bahsederken kulland "ikolata renkli arkc" tanm onu bir fenomen haline getirmiti. arklar anlatrken kulland sonbahar yapraklar, bitmeyen aklar, kumsallara vuran dalgalar gibi standart kelimelerden oluan klie cmleler zamanla birer "Sezen Cumhur nal klasii" oldular. Nkhet Duru da zamann starlarndan biriydi. spanyollar andryordu, bugn olduu gibi hayat doluydu, canlyd, gzel dans ediyordu. Ali Kocatepe'nin besteledii bir dizi ark syledi. Bunlardan birka "Ben sana vurgunum", "Melankoli", "akr" idi. Onun da hareketli bir ak hayat oldu, magazin basnnn gndeminden dmedi. 60'larn sonunda altn yllarn yaayan grup Beyaz Kelebekler'di. Adlarna yakr ekilde bembeyaz giyinirler ve papyon takarlard. Grubun sadece solisti kadnd. ok seviliyorlard. Geirdikleri bir trafik kazasnda grubun yesi yanarak ld. Halk bu kazadan ve lmlerden ok etkilendi. Kazadan sonra grup bir daha toparlanamad ve dald. 70'li yllarda kendileri yoktu artk, ama 60'lardan beri sregelen nleri nedeniyle arada bir konuuluyorlar, 60'larda yaptklar arklarn plaklar hl dinleniyordu. Televizyona ilk kan pop arkcs Erol Bykbur oldu. ok hareketli bir arkcyd. Takm elbise ve ince kravatla mzik hayatna balam, 70'lerde giyim kuam anlaynn deimesiyle birlikte, Elvis Presley'in giyimini andran yeni bir imajla hayranlarnn karsna kmt. Deri, set, ya da parlak kumatan yaplm, dar, pskll, kimi zaman tal, pullu gsterili giysiler
88
giyerdi. ovmendi. Siyah salarnn nlerini uzatp hafif kabartarak arkaya tarard. O zamanlarda da ses getirecek demeler vermekten ekinmezdi. Evli-barkl kadnlar bile bu bembeyaz, parlak dileriyle glen adama hayrandlar. Halk trklerini Bat mziine uyarlad. Ama 70 genliinin lgnca hayran olduu arkclar arasnda ilk sralarda gelmiyordu. 60'larn mzii yerini daha farkl bir tona brakmt, Erol Bykbur ise tarzn srdryordu. lhan rem ksa srede tannp sevilen arkclardan biriydi. Mzie baladnda ok genti, kendi bestelerini kendi yapyordu. Masum yzl ve utangat. Diksiyonunda bir pelteklik vard, bu da onu baz kzlarn gznde daha da sevimli klyordu. Art arda birka plak yapt. Baz arklar ok tuttu. En nl iki arksnn "Sazlklardan havalanan bir rdek gibi sesin/ rkek akn kararsz" ve "Bo ver bo ver arkada baka bulursun/ Btn mrn neeyle sevinle dolsun/ En kt gnlerimiz hep byle olsun/ Mutluluklar bizimle, keder yok olsun" eklinde szleri vard. zellikle rdekli arks zamannn nnde giden zeki genlerin dikkatinden kamam, sevgilinin sesinin rdee benzetilmesi elence konusu olmutu. lhan rem yapt arklarla, mzie ar vaka dzeyinde bir romantizm getirdi. Dnemin genlik ve mzik dergisi Hey'in hemen her saysnda onunla ilgili bir haber bulunurdu. Ar romantizmin yerini ar realite alnca, 80'lerde genliini yaayanlar iin tatl bir ocukluk ans oldu. Erol Evgin'in arklarnn romantizmi lhan rem'den farklyd. Ak aclarna ve yalnzla gnderme yapan arklar sylyordu. O da hzl nl oldu, uzun yllar nn srdrd. "Gel sen ne ektiimi bir de bana sor/ Sensiz yaamak neymi bir de bana sor/ Evlerin klar bir bir yanarken/ Bendeki karanl bir de bana sor" diyordu. ok tutan arklarnn szleri idem Talu tarafndan yazlyordu. 80'lerin balarnda mzikallerde de rol alan Evgin'in salarnn peruk olup olmad halk arasnda ok merak edilen bir konuydu. Zerrin zer ilk ktnda soyadn kullanmyordu. Metal ereveli, yuvarlak "entel" gzlkler kullanyor, dirseklerine kadar gm bilezikler takyordu. Genliin byk ounluunun adn bile duymad Janis Joplin'in hayranyd. Televizyonda sar salarn savura savura ark syleyince birden dikkat ekmiti. Seni seviyorum
89
adl allmadk bir arky, allmadk bir biimde sylemiti. Sradan bir kadn saylmazd. Marjinal bir k yapt, "dzgn" olmaktan yana anne-babalar bu "lgn" kadndan pek holanmadlar ama, baz genler sesi ok gl olan bu kadn sevdiler. Zerrin zer inili kl mzik hayatnn bir yerinde, marjinallikten uzaklat. Mzik hayat da, zel hayat da hl gel-gitlerle dolu olan Zerrin zer'in ablas Tlay zer'in bir arks ok tutmutu. Bu arknn "kimiz bir fidann gller aan dalyz" diye balayan szleri "Sen benimle, ben seninle bu hayat yaamalyz/ Severek birbirimizi hayatta hep glmeliyiz" eklinde devam ediyordu. Szlerin pek parlak olduu sylenemezdi, ama bir fidann iki gl olmak "imgesi" orta snf genlerini ok etkilemi olmalyd ki, ark uzun sre liste ba oldu. Tlay baka arksyla hatrlanamad, mzik hayatn fazla srdrmedi. Samanyolu arks ok sevilen Berkant, yakkl bir adamd. Yeni yetien gen kz-ocuklardan ok; o yalarda kzlar olan kadnlarn kalbini almt. Sanki hafif esintili ay bahelerinde Berkant, ilk genliini geride brakm evli kadnlara yarm kalm bir ak hatrlatrd. 60'l yllara denk gelen hreti 70'li yllarda uzun srmedi. arklar eski tip bir romantizmi hatrlatyor, salarn uzatld, zensiz, savruk bir giyim anlaynn genler arasnda hzla yayld, zgrlk lklarn atld dneme denk dmyordu. Btn Trk erkeklerinin bykl olduu yllarda sakall olan Atilla Atasoy eczacyd, Osmanbey'de hl var olan eczanesi ikide bir gazetelere kard. "Dilenciyim akn iin" arks ok tutmutu. "Kan ve gl, glle diken sevgimle ben/ Birbirine dnk srt sen ve ben" arksn skender Doan sylyordu.. Alpay "Eyllde gel eyllde okul yoluna/ Beraberce yryelim, gireyim koluna" arksn sylemek iin biraz yal saylrd. Ama yine de liseli klarn hit arks Eyllde Gel oldu. Erdem Alkn ve Ersan Erdura o yllarn yakklar, Engin Evin ise tuhaf bir arknn, gen kzlarn kalbini pek de hop ettirmeyen solistiydi. "Boaznda dmlenen hkrk olaym/ Unutma beni, unutama beni/ Glgen gibi adm adm/ Her solukta senin adn/ Sen sevdin ben unutmadm/ Sen de unutma beni, unutama beni" romantik bir arkyd. Esmeray sylyordu. Siyahiye yakn esmerlikteydi. "Unutama Beni" ile ayrlan klarn kalbine girmi; "Gel tezkere, gel tezkere bitsin bu gurbet/ Evde bacn, anan, baban yzne hasret" adl arksyla da oullarn askere yollam olan annelerin yank sesi olmutu.
90
Trkiye'nin katld ilk Eurovision yarmas birok arkcy mzik dnyasna kazandrm, tannmann bir yolunun da buradan getiini gstermiti. Semiha Yank Eurovision'u kazanarak hret oldu. Bir akrobatn kzyd, yllarca babasyla panayrlarda akrobatlk yapmt. Ali Rza Binboa, Yeim ve Yeliz Eurovision yarmas sayesinde mzik dnyasna girdiler ve 70'ler boyunca mzikte var oldular. Cici Kzlar da Eurovision sayesinde hretle tant. arklarnn szleri "Ah kalbim ben senden ok ektim/ Syle nedir bu halin/ Valla sen delisin, delisin" diye uzayp gidiyordu. kiiydiler, ilerinden biri kvrck salyd. zerinde kocaman birer kalp olan sveterler, mini etekler giymilerdi. Liseli kzlar andryorlard. Bir sa ayaklarn, bir sol ayaklarn ileriye atarak arklarn sylyorlar, "delisin, delisin" ksmna gelince birden ellerini balarnn yanna gtrp, delisin anlamnda saa sola dndryorlard. Cici Kzlar bu "Delisin"le birka yl boyunca iyi i yaptlar. Ancak grubun mzik hayat fazla uzun srmedi, dald. bo pantolon asks takyordu, imand, gzlklyd, elinde balon vard. "Benim balonlarm vard/ Onlar kimler ald" arksn sylyordu. Meral-Zuhal kilisi ikizdiler. Birbirlerine su damlas kadar benziyorlard. Mini etek ve uzun izme giyerler, ortadan ayrdklar uzun salarn omuzlarna salarlard. Kadky yakasnda oturduklar, onlar orada birlikte dolarken grenler tarafndan iddia edilirdi. arklarndan hibirini hatrlayamadm bu ikilinin, hangisinin Meral, hangisinin Zuhal olduu hibir zaman anlalamad, zaten anlalmasna da gerek yoktu. Gzin-Baha kilisi de dnemin nl ikililerinden biriydi. "Kymde enlik var, kymde dn" arksn syleyen Kartal Kaan 70'lerin ikinci yarsnda mzikaller devrinin aranlan sanatlarndan oldu. Aylin Urgal ve Ayla Dikmen televizyondaki elence programlarnda sk sk rastlanan yzlerdendiler. Her ikisi de talihsiz kazalarda ldler. Nil Burak'n arklarndan ok Kbrsl olduu konuulurdu. "Eyalar toplanm seninle birlikte/ Anlar salm odaya her yere/ Sevdiim o koku yok artk bu evde/ Sen kadnm..." arks zamana kar direnmiti. Tanju Okan sylyordu. 90'l yllarda Urla'ya yerleen ve srdrd sakin hayat, birok hastalk geirdikten sonra yine ayn
91
yerde noktalanan Tanju Okan, dnemin yan ban alm arkclarndand. Nilgn Atlgan gle yzl, neeli, ince sesli bir arkcyd. Ka krkbelik yapabildi bilmiyorum, ama Cumhuriyetin 50. ylnda 1973'te alan Boazii Kprs'nn ilham verdii, "Boaz kprs inci gerdanlk/ Altndan getik, kahkaha attk./ ek kayk krekleri gezdir seven u kalpleri/ Mavi gk, martlardan ayrma sevenleri" eklinde szleri olan neeli arks zellikle radyoda ok alnmt. Fsun nal dnemin popler isimlerinden biriydi. Sarnd, sahnede kazk gibi durmaz, ark sylemekle yetinmez, dans ederdi. Ayn zamanda tiyatro sanatsyd. Senden Baka ve Oh Olsun adl arklar ok tutmu; Ertem Eilmez, ektii Mnir zkul'lu, Adile Nait'li duygusal komedi tarzndaki iki filme bu iki arknn adn vermi, her iki filmde de Fsun nal oynamamsa da, arklar jenerik mzii olarak kullanlmt. Bir filme adn veren ve jenerik mzii olan bir baka ark da Sev Kardeim'di. enay (Yzbaolu) sylyordu. enay televizyonun haftada birka gn, gnde birka saat yayn yapt yllarda televizyona kan arkclardan biriydi. Sahne denince akllarna abartl makyajlar ve pullu, parlak tal tuvaletler gelen arkclarn aksine, televizyona hafif bir makyajla ve pantolon giyerek kyor, gitar alyordu. nceleri ngilizce arklar syledi. Sev Kardeim arks ok tuttu. Birok ark sylediyse de Sev Kardeim'den baka, bir de Honki Ponki aklda kald. Szleri anlamszd. Birtakm garip kelimelerden oluuyor, ama tuhaf bir tekerleme oluturuyordu. Her gn yeni bir arkcnn piyasa koullarna gre ambalajlanarak kartld bir a yaamyorsa da, 70'ler Trkiye'nin mzik tketim potansiyelinin byk olduunu gstermiti. TRT'nin btn kat tutumuna ramen plaklar duyuluyor, arkclar tannyor, mzik piyasas yayordu. lkenin nfusu genti, hareketliydi, mzie dknd. Yabanclar da bu potansiyelin farkndaydlar. Anna Marie David bir Fransz'd, ama bozuk bir Trkeyle syledii "Bir pantalon, bir gmlek" arks ok tutmutu. Trkiye'yi ve Trkleri ok seviyor, karsna kan her gazeteciye bunu sylyor; bu da milli gururumuzu okuyordu. Anna Maria ise kt televizyon programlarnda spanyol
92
sanat olarak tantlyordu. spanyolca arklar sylyor, spanyol ingenesi gibi giyiniyordu. Ama onun aslnda spanyol deil Trk olduuna dair yaygn bir sylenti vard ve azyla ku tutsa, toplumun bir blmn spanyol olduuna inandramyordu. 60'larn yldz saylan Dario Moreno zmir doumluydu, ama Fransa'da ne kavumutu. Damardan alt bir arkyla, Arkadamn Aksn'la Trk popler mziinin unutulmazlar arasna girdi. Yaasayd daha pek ok arky Trk mzik tarihine akaca kestirilebilen Dario Moreno, 70'li yllarda ld. arknn, "Hakkm yok seni sevmeye/ ktn karma ne diye/ Sen bakasnn malsn/ Kalbim bunu nerden anlasn/ sterse kalbim alasn/ Arkadamn aksn" eklinde devam eden, zellikle "mal" ksm fazla gerici olan szleri; akn pek snrl yaand bir dnemde gizli kalan pek ok kalp yarasn aa karyor ve arkadalarnn aklarna k olan genler, bu arky tek balarna dinlemeyi tercih ediyorlard. 2000, 70'lerin hatrlanmaya ve yad edilmeye baland bir yl oldu. 2000'de yetikin olanlar ocukluk anlarn dolduran 70'leri btn ayrntlaryla hatrlamaya alyorlar. Bugn birok yaynda ve anda sz geen, deinilen, hatrlanan daha bir yn arkc vard. arkclarnn hepsini anmann mmkn olmad 70'lerde, Moollar, Erkin Koray, Fikret Kzlok, Blent Ortagil beenisi incelmi genlerin tercihiydiler. Erkin Koray Kzlar da Aln Askere, pler, Sevince, Estarabim ve Fesuphanallah ile byk bir dinleyici kitlesine ulamt. Kurtalan Ekspres Bar Mano'nun orkestrasyd. Bar Mano Anadolu kaynaklaryla beslenen, ama pop ruhuna uygun, ayn zamanda kendine zg mziiyle kitlelere ulamt. 2000 yln gremeden len Bar Mano, yzklerinin tmn karmadysa da, 80'lerden sonra kaftan giymeyi brakmt. Oysa 70'lerde henz beyazlamam uzun salar ve uzun byklaryla, giydii kaftanlarn eteklerini savurarak, ellerinin kendine zel hareketleriyle Dalar Dalar', te Hendek te Deve'yi syler, hakknda srekli sac ya da solcu olduuna dair speklasyonlar yaplr; ama o her iki tarafa da ait olmayarak, mziini yapard. 70'lerde okuyan genlerin akl popta; alma hayatna atlm, hayattan ufak amarlar yemeye balam genlerin akl ise
93
arabeskteydi. Orhan Gencebay tm taksici ve sanayi arlar camiasnn idolyd. raklar, kenar mahallelerde oturan evli kadnlar, gen kzlar, kuafr kalfalar, tuhafiyeciler hayata heyecanla, duyguyla katlan herkes, 90'l yllarda "best of" olarak karlan ve adna Orhan Gencebay klasikleri denen arklarn "hastas"ydlar. Bir Teselli Ver, Dertler Benim Olsun, Hatasz Kul Olmaz, Ben Doarken lmm, Batsn Bu Dnya, Bir Araya Gelemeyiz, Hor Grme Garibi ve dierleri alanlarnn alamayacak klasikleri oldular. Orhan Gencebay arabeski temsil kudretini tek bana elinde tutarken, Ferdi Tayfur ortaya kt. O da "Susadm emeye varmaz olaydm/ Elinden bir tas su imez olaydm" ile kendi kitlesini yaratt. Bylece arabeskin zirvesine iki kral yerleti, maiyet ikiye blnd. Orhan-Ferdi ekimesi uzun yllar srd. 70'lerin sonlarna doru iki ey oldu. Birincisi Trk halk Blent Ersoy ile tant. "Kz yzl" bir oland. Sesi gzeldi ve ok gzel "okuyor"du. En adal Trk musikisi arklarnn bile altndan kalkyor, Trk halknn cinsel kimliini rtk de olsa kabullendii Zeki Mren'in tahtna aday gsteriliyordu. O yllarda papyonlu, takm elbiseli fotoraflarnn kapaklarnda bulunduu longplay'ler, albmler yapt. Glen Bubikolu'nun sevgilisi rollerini stlendii filmlerde oynad. Blent Ersoy'un "artistik" vasf hakknda kehanette bulunanlar yanlmadlar. Yalnz arkc deil, gsteri dnyasnn nemli bir "artisti" olarak balad hret yolculuunda ilerledi. 1981 ylnda ameliyatla kadn olma ve cinsel kimliini afie etme cesaretini gsterdi. kincisi Kibariye'nin ilk k idi. "Kimbilir bu gidiin dn olacak m/ Ah nasl yollarna bakacam kimbilir" arksyla bir anda tannd. Ama bugnk Kibariye'den ok farklyd. ok zayft, sessiz, hznl bir hali vard ve daha gzel sylyordu. Kimbilir ok tuttu, plaklar ok satld ama sonra Kibariye ortadan kayboldu. Tekrar k ancak 80'lerin sonlarnda gerekleti. 70'ler elence hayatna gazinolarn yn verdii yllard. 50'li ve 60'l yllarn nazik, seviyeli, ailece gidilen gazino ortam, o yllarda gazinolarda alm kiiler tarafndan her frsatta anlatlp vlrd. 80'lerde gazino dnyasnn sonunun gelmesiyle birlikte, 70'lerin epeyce canl olan gazino hayat, kr gz-badem gz muamelesi
94
grd. vle vle bitirilemedi. Oysa zellikle Zeki Mren'in kitsch'i sahneye tamas ve byk kabul grmesiyle birlikte, o bahsedilen seviyeli gazino hayat bitmi, gazino mzik kltrnn deil, yeni biimlenen bir hayat tarznn paras olarak tanmlanr hale gelmiti. 70'lerde de gazinolar, yine byk ehirlerin malydlar. Kk ehirlerde nl assolistlerin sahne ald gazinolar yoktu. Bat'nn kk ehirlerinin zenginleri sk sk maaile stanbul'a giderler, bir gazinoda nl arkclar dinleyip dnerlerdi. Bunu yapacak gc olmayan orta snflar ve gazino kltrn seviyesiz bulanlar iin Trk sanat mziini dinlemenin yolu plaklardan ve radyo-televizyondan geiyordu. Ama radyo ve televizyonda Trk sanat mzii TRT denetimi altndayd. Nitelikli Trk sanat mzii arklar radyo sanatlar tarafndan, zerlerine l topra serpilmi gibi okunduu iin tat vermezdi. Oysa gazinolar ve gazinolarda yaanan sra kavgalar o yllarn en byk magazin malzemesiydi. Zeki Mren'in bir gazinoda sahneye kmas her zaman bal bana olayd. Gazeteler pazarlklarn, anlamalarn btn ayrntlarn saat saat yaymlamann yan sra, Zeki Mren'in gardrobunda bulunan giysilere bile sayfalarca yer verirler; Mren de rengrenk, pullu, tal, acayip vatkal, kuyruklu, tyl bluzlardan ve pantolondan oluan kitsch giysilerini gazetecilere takdim ederdi. En nl giysisi gm lame, yksek topuklu izmelerle tamamlanan mini ort ve bluzdan oluan bir "btnlk"t. Mren yapma ieklerin ya da otrilerin elik ettii giysilerine "mavi dnya, pembelim, efsane" vb. gibi adlar da koyard. 70'li yllarn zellikle ikinci yarsn tarihsel olarak da dier yllardan ayran faktr, gnlk hayatta "siyasi dozun" giderek artm olmasyd. 12 Eyll 1980'e kadar srecek olan, siyasetin hayatn her alanna nfuz etme eilimi, 70'lerde sradan insanlarn bile yaama biimlerini deitirmi, giyim kuamdan, arkadalk anlayna, spordan mzie kadar birok alan etkilemiti. Siyasi hayatn az-ok iinde, ya da en azndan sol sempatizan olan herkes iin Ruhi Su, mzikte almas mmkn olmayan en nitelikli isimdi. an sanats olan Ruhi Su, halk trklerini bu forma uygun biimde sylyor ve olaanst saz alyordu. Televizyon ya da
95
radyodan sesini duymak imknszd, solcu olduu iin yasaklyd. Konserleri tklm tklm dolard. Btn solcular Ruhi Su kasetlerinin nnde saygyla eilirler, tpk Nazm Hikmet'in byk airliini asla tartmadklar gibi, Ruhi Su dinlemenin zevkli olup olmadn da kesinlikle tartmazlard. Cem Karaca birok siyasi nitelikli ark yapm olmasna ramen en azndan benim aklmda- ilerinden en ok Tamirci ra kald. arknn szleri, snfsal bir yky anlatyordu. Oto tamircisinde alan rak, tamirhaneye arabasyla gelen bir kapitalist kzna k oluyor ve ustas bunu fark ediyordu. Arada snfsal uurumlar varken akn ak olmayacan dnen usta ra uyaryor ve arkda yle deniyordu: "isin sen ii kal, giy dedi tulumlar." Cem Karaca'nn solcu, ama elit olmayan bir sylemi vard. "Namus belasna garda dktmz kan bizim/ Namus belasna garda yattmz dam bizim..." eklinde szleri olan Namus Belas'yla yalnzca ehirli genlerin deil, kasabal solcu genlerin de idol olmutu. Resimdeki Gzyalar arksyla yllara meydan okuyan ve 90'larn sonunda ekilen Ar Roman adl filme jenerik mzii olduunda bir kez daha dzenlenen bu arknn sahibi Cem Karaca, 1980'de yurtdna kamt. Karaca Turgut zal'n kendisini affetmesiyle birlikte Trkiye'ye dnd. Zlf Livaneli balamasyla mzik dnyasna sk bir giri yapt. Solcu yllarda hemen her frsatta Zlf Livaneli dinlenirdi. "Karl kayn ormannda yryorum geceleyin/ Efkrlym, efkrlym, elini ver nerde elin" arks bir "meyhane klasii" oldu. Edip Akbayram Sabahattin Ali'nin szleriyle "Dertlerin kalknca aha/ Bir sitem yolla Allah'a/ Grecek gnler var daha/ Aldrma gnl aldrma" arksn sylemiti. yle tutmutu ki ark, ay bahelerinden, dn salonlarna, misafir odalarndan berber dkknlarna kadar her yerde bu ark dinlenmiti. 90'lara gelindiinde, MHP'liler, vaktiyle duyduklarnda tylerini diken diken eden bu arky kendi dnlerinde, hep bir azdan sylediler. Solcularn arkcs denince akla gelen isimlerden biri de Selda'yd. Her kaseti heyecanla beklenir, kar kmaz kaplrd. Yapl, sert yzl bir kadn olan Selda, ima eden deil, adamakll tavr koyan szler yazlm solcu arklar sylyordu.
96
Sadece bir blmn sayabildiim, zamannda mzik dinleyicisinin ilah olmu daha ok sayda mzisyen geti 70'lerden. Kimileri bir kere parlayp snd, kimileri biraz daha kalc olabildiler. Aralarnda altn plak, platin plak dlleri alanlar oldu. O yllarda altn ve platin plak dlleri verilir, Hrriyet gazetesi halkn oylaryla Altn Kelebek dllerini datrd. Radyo, televizyon ve mzik dallarnda verilen Altn Kelebek dllerine aday sanatlar gazetede ilan edilir, okuyuculardan gazetedeki formlar doldurarak gndermesi istenirdi. Okuyucularn oylaryla hemen her yl aa be yukar ayn isimler Altn Kelebek dllerini alrd. O yllarn arklarn allayp pullamak yeni "trend" oldu. Bir zamanlar daha ilkel bir dzenlemeyle sylenmi arklar yeniden dillere doland. Gen popular kendileri daha domadan mehur olmu arklar sylyorlar. Dergilerde 70'lerin mzii ile ilgili ok ey yazlyor, btn ayrntlar hatrlatlyor.
97
N'ayr, n'olamaz!
Anadolu'nun batsnda 70'lerde ehirlerde, kasabalarda, hatta byke kylerde bile sinema vard. Televizyon tutsakl henz balamamt. Salonlar bykt, gsteriliydi. Aplikler yanar, duvarlar yalboya resimlerle, tavanlar kartonpiyerlerle sslenirdi. Filmin gsterildii beyaz duvarn nnde byke bir sahne olur, ehre gelen tiyatro kumpanyalar bu sahnede temsil verirlerdi. Gong vurur, klar azalr, zerinde byk bankalarn adlar yazl olan kadife perdeler ar ar alrd. Grkemli bir atmosferi vard salonlarn, genellikle krmz deri kapl, bir-iki tanesi srekli gcrdayan koltuklar olurdu. Grkemli olsalar da pek konforlu deildiler. Ses ou zaman patlar, salonun her yerine eit dalmaz, yazn ok scak, kn da genellikle souk olur, havalandrma sistemi bulunmad iin havas arlard. Kk ehirlerde her seansta iki film gsterilirdi. Birok sinema sabah, leden sonra matine ve akam suare olmak zere seans yapard. Baz sinemalarda iki film birden yabanc, birounda ilk film yerli, ikincisi yabanc olurdu. Kenar mahalle sinemalarnda her iki film de genellikle yerliydi. lk filmler ounlukla barol oyuncularnn ok mehur olduu, yeni vizyona girmi, genellikle renkli filmler olurken, ikinci filmin barolnde ikinci derecede oyuncular oynard. kinci film daha nce gsterilmi olabilirdi, ounlukla siyah-beyazd. "Be dakika ara" yazs, birinci film bitince belirirdi perdede. Sigara ienler hemen kendilerini fuayeye atarlar, anneler iini tutmay beceremeyen ocuklarn ekitirip sylenerek tuvalete yollanrlard. "Be dakika ara"y keyifli klan, satclard. Alaska ve frigo sadece sinemada satlan yiyeceklerdi. Aradan yllar getikten sonra tekrar tadldnda, tadnn hi de muhteem olmad grlen alaska ve frigo iin ocuklar lrlerdi. Memur ocuklar iin pahal yiyeceklerdi. Bu yzden doyuncaya kadar yenmez, her sinemaya gidite alnmazd. Be dakika arada salona ekirdekiler ve gazozcular dalard. Gazozcular iine kocaman buz kalplar koyduklar teneke kovalarn
98
gazozla doldururlar, aacaklarn teneke kovaya ritmik bir ekilde vurarak seyirciyi uyarrlard. Patlam msr satclar imdiki kadar yaygn deildi. Her ne kadar her sinema salonunda kocaman bir "Kabuklu yemi yemek yasaktr" tabelas bulunsa da, seyircinin byk ounluu msr yerine ayiei yemeyi tercih ederdi. Filmin ilerleyen sahnelerinde salonu inanlmaz bir ekirdek itleme uultusu kaplar, her seanstan sonra salonun batan aa adamakll sprlmesi gerekirdi. Klk sinemalarn kendince bir konforu, en azndan grkemli bir havas vard. Ama yazlk sinemalar ok konforsuz, hatta sala olurlard. Yazlk sinemalarda en adisinden seilen tahta sandalyelerin srtlarna uzun bir srk aklr, bylece oynamas nlenmi olan sandalye dizileri baheye sralanrd. Bu tahta sandalyeler yle rahatsz olurdu ki, iki filmi birden seyretmeyi baarmak pek mmkn deildi. Bu yzden ya evden gelirken minder getirilir, ya da sinemadan kiralanrd. Beyaza boyanm bir duvar perdenin yerini tutard. Yazlk sinemalarn ounluu derme atma olduu iin tuvaletleri bulunmaz, bulunanlara da pislikten girilmezdi. Oysa ocuklarn -gazoz da itikleri iin- ileri gelirdi. Film oynarken anneler aktrmadan ocuklar ndeki sandalyenin ayana ietirlerdi. Apartmanlar ehir hayatna yavaa szmaya baladklarnda, bazlarndan yazlk sinemalar grnyor, balkonda oturulunca rahata film seyredilebiliyordu. Sinema tutkunu ocuklar bu dairelerde oturanlara, para vermeden rahata film seyredebildikleri iin imrenirlerdi. Oysa yazlk sinemaya bakan balkonlar olanlar durumdan ikyetiydiler. Yedi gece boyunca ayn filmi seyrediyorlar, daha nc gecede btn diyaloglar ezberliyorlard. stelik misafir arlamaktan yorgun dyorlard. Yazlk sinemaya giden genler iin en elenceli ey havann azizliine uramakt. Anszn bir yamur indirirdi. Genler slanmaktan holanrlard. Ama ocuklarn tp hasta olmasndan korkan anneler hemen toparlanp gitmek isterlerken, iki sra arkada holand ocuk oturan kz, kt adam nder Somer yznden birbirlerinden ayrlm olan Ediz Hun ile Filiz Akn'n kavuup kavumayacaklarn merak ettiini ileri srerek slana slana oturmay isterdi. Anne "kalk"
99
diye srar eder, kz holand ocuun oturmakta olduunu grdke kalkmak istemez, makine dairesinden gelen kta yamur damlalar tek tek seilirdi. ster yazlk, ister klk sinemada olsun, film seyretmenin tadn karacak eyler sk sk yaanrd. Yerli yersiz film kopar, perdede birtakm titremeler grnr, ortalk kararrd. Salonun klar yanar, seyirciler dnp makine dairesinin o kck, kare eklindeki penceresine bakarlard. Makinist filmi genellikle yanl sarar, sonraki sahne baa gelir ya da bazen film alakasz bir yerden devam ederdi. Seyirci yksek sesle makinisti uyarr, hata fark edilir, dzeltilirdi. Bazen de ses giderdi. Makinist sesin gittiinin ou zaman farknda olmaz, perdede azlar alp kapanr ama ses duyulmaz, byle durumlarda seyirci "Makinist ses!" diye barrd. En kts elektriin kesilmesiydi. Ne zaman gelecei bilinemezdi nk. Seyirci arada bir akmak yakar, etrafna bakar, ama aresiz ylece otururdu. Elektriin birka saat gelmedii bile olurdu. Bazen seyirci beklemekten sklr, eer filmin ok baysa ve elektriin uzun bir sre gelmeyecei renilmise iletmeci seyirciye parasn iade ederdi. Trk sinemasnn tarihi zerine birok kitap yazld, birok oyuncu ve sinema emekisi bu kitaplarda yerini ald. Ama genellikle barol oyuncularna, sinemada iz brakm byk isimlere yer verildi. Bazlar emekleriyle de, oyunculuklaryla da byk olamadlar. Ama o yllarda beyaz perdede grndler, tanndlar, ikletlerden resimleri kt. Sessiz kahramanlarn byk ounluu bugn unutuldu; kitaplarn pek azna, pek az satrla girebildiler. Genellikle mutlu sonla biten filmler birbirlerine ok benzerlerdi. Neredeyse her filmden birinde esas olan kr olur, yine neredeyse her filmden birinde zengin baba fakir gence k olan kzn evlatlktan reddedip sonra nadim olurdu. Trk sinemasnda klieden geilmezdi. rnein krlk kliesi ylesine yaygnd ki, bir senarist bir filmde deiiklik olsun diye Emel Sayn' sar yapmt. arkc olan Emel Sayn sahnede birden duymamaya balyor ve dudak okuma renip bir teleskop satn alyordu. Hafzasn kaybetme, uak kazasnda ld sanma, iftiraya urama ok sk rastlanan konulard.
100
Senaryolarda zaman, zemin, gereklilik ilikisine kafa yoracak zaman olmad iin olaylar tesadfe balanr, tesadfn dibi delinirdi. Akl ve mantk d hikyelere de ok rastlanrd. Hatta bunlar Trk sinemasnn "hususiyetiydi" bile denebilir. Adam bir baka adamla konuurken "tesadfen" grd karsnn iffetinden derhal phe ederek sorgusuz sualsiz terk edebilir, ya da lmcl bir hastala yakalanan kadn, sevdii adam zmemek iin kendinden nefret ettirmek isteyebilir, karsna geip kahkaha atarak "Seni sevmiyorum ite, seninle gnl elendirdim, elendim anlyor musun?" diyebilirdi. Trk filmlerinin byk ounluunda "adadaki aa" vard. Sevgililer birer amn arkasndan karak kadra girerler, birbirlerine yaklarlard. Adadaki aa yoksa filmin getii ev "kulu kk" idi. Kulu kkte davet verilir, merdivenin duvarnda bulunan kularn altnda orkestra alarken, evin sahibesi merdivenlerden inerdi. Ayrlan sevgililerin hemen hepsi nedense deniz kenarnda birbirlerine doru koarak kavutular ve sarldlar. Esas olan kucaklad kz havaya kaldrd, birlikte dndler, esas kz da bacann birini mutlaka dizinden krd. Rejisrler nedense k ortasnda inin cinin top oynad kumsallarda birbirlerine koturduklar sevgilileri, bir de ar ekimde gsterdiler. ffetsiz bildii karsn terk eden babalar ocuklarna inanlmaz tesadflerin sonunda rastladlar. Byle durumlarda ocuklar gerek babalarna "Size baba diyebilir miyim amca?" dediler. Kkte yaayan kadnlar dnceli ve durgun grdkleri erkek kardelerine ya da kocalarna "Nen var kuzum?" dediler. Filmlerde evlenmeden hamile kalan kadnlarn tm, det dnemleri geciktii iin deil, i esnasnda dp baylarak hamile olduklarn rendiler. Her seferinde de arlan doktor, "Mjde, yaknda anne oluyorsunuz" dedi. Prodktrler filmin bana, jenerikten nce "filanca film iftiharla takdim eder", film bitince de "Son" yazmay hi ihmal etmediler. Ynetmenlere rejisr, kameramanlara foto direktr, ynetmen yardmcsna reji asistan dendi. Arka jenerik hemen hemen hi olmad. Hayatlar Beyolu'nun arka sokaklarnda hazin bir ekilde biten sinema emekileri, figranlar kahvesinde son sigaralarn ierek son gnlerini yaadlar ve sessiz sedasz ldler, sessiz sedasz
101
gmldler. Yeilam Soka'nda bir arada bulunduklar kahvelerin camlarna kk ktlar asld ve cenazeleri iin para topland. Ama 70'lerde ocuk ve gen olanlar iin sinema hep byl bir trendi.
102
Gle gle giy, stnde paralansn

Orta snf iin temiz ve derli toplu giyinmek ok nemliydi. Evlerde gnlk giysi ve dar giysisi ayrm vard. Bir kadnn evde giydii elbisesinde olan en ufak bir leke bile ayplanr, byle bir kadn hemen "pasakl" damgasn yerdi. Pasakl olmak bir kadn iin en ar hakaretlerden biriydi. Televizyonda Pasakl Sally adl bir dizi film yaynlanyor, stne bana dikkat etmeyen kadnlara da "Pasakl Sally" deniyordu. Etei skk veya sarkm bir elbiseyle, kak orapla dar kmak utan nedeniydi. Ayakkablarn boyal olmas artt. Yollarn ou asfalt deildi, sokaklar kn amurdan geilmezdi. Bu yzden birok evin kapsnn nnde, amurlu ayakkablar srtp temizlemek iin yere aklm uzunca bir demir paras bulunurdu. Srnce hemen kuruyan ve kendinden parlayan ucu sngerli ayakkab boyalar olmad iin, genellikle pazar gnleri aileden biri boyanacak ayakkablar toplar, yayd bir gazetenin stne sralar, Nuri Leflef marka ayakkab boyas ve cilas, snger, fra, parlatmak iin bir para kadife kuma kullanarak, ev halknn ayakkablarn boyard. Boyanacak ayakkablarn kazyarak amurlar temizlenir, slak bezle silinir, boya ayakkablara sngerle yaylrd. Ardndan cila kutusu alr, orta ve iaret parmana dolanan bir bezle kutudan cila alnp ayakkabya srlr, bu ilem birok kez tekrarlanrd. Cila kuruduktan sonra parlatmak iin nce fra kullanlr, ayakkablar adamakll fralandktan sonra, kadife parasyla parlatlrd. Bu ilemler azmsanmayacak kadar vakit alr, ama sonunda ayakkablar ayna gibi parlard. Erkeklerin trasz dar kmalar ho karlanmazd. Habersiz misafir gelmesi ihtimali yksek olduu iin, babalar pazar sabahlar bile tra olurlar, salarn tararlard. Pantolon tsn iyi yapan kadn, iyi ev kadn saylrd. Pantolon ts ift izgi olmu bir erkein kars pek makbul saylmazd. Giysileri tsz giymek sz konusu bile deildi. Evlerde i amarlarndan havlulara kadar her ey tlenirdi.
103
Orta snfa mensup kadnlarn byk ounluu ana hatlaryla modaya uymaya dikkat ederdi. Yallarn, hayattan kopmu insanlarn modaya uymamalar anlayla karlanr; yasl, kederli insanlarn canl bir moda takipisi olmalar da tuhaf bulunurdu. Moda o yllardan beri byk deiimler geirdi. Bireyselleme ve zgrleme moda izleyicisini bld, kimileri yaanan hayatn nne geen modann abartl yaklamna harfiyen uyarlarken, kimileri moday umursamaz oldular. Oysa o zamanlar pek lgnca hatlara sahip olmayan modann bir arl vard. Herkesin kendi tarzn yaratmas beklenmezdi. zellikle orta snfn gen kadnlar buna dikkat ederler, genel geer bir moda anlaynn fazlaca dna dmek istemezlerdi. Moda bir ylda geip gitmezdi. Birka yl ana izgiler korunur, bylece tutumluluk ann insanlarnn "yaptrdklar" giysilerinin eskiyecek kadar giyilebilmesine zaman tannrd. Giyinmenin gnmz genliinin anlamakta glk ekecei kat kurallar vard. Kadnlarn ayakkablaryla antalarnn ayn renkte olmas zorunluydu. Siyah ayakkab giyip eline kahverengi anta alm bir kadn alay konusu olur, mantosu elbisesinden ksa bir kadn gln ve rk bulunurdu. Yaygn olan kendine gre bir stille giyinmek deil, modann en azndan kaba hatlarna uygun biimde giyinmekti. 70'lerde, orta snfn aile kadnlar iin eziyetli bir moda vard: Etekler miniydi. Kk ehirlerin ada kadnlar kendilerini modaya uymak zorunda hissediyorlar ve mini etek giyiyorlard. Ama hem mini etek giyip, hem aile kadn olmak kolay deildi. Byle ksa elbiseler giyen kadnlar, erkeklerle kark bulunduklar ortamlarda mini etekleri yznden ok sknt ekerlerdi. Birok kadn yannda earp tar, oturduu zaman iyice yukar ekilen eteinden bacaklar grnmesin diye dizlerine rterdi. Yannda earb olmayan kadnlar hrkalaryla, hibir ey bulamayanlar antalaryla bacaklarn gizlemeye alrlard. Hem mini etek giyip, hem de oturmay bilmek ok nemliydi. Bu yzden daha ilkokulda okuyan ve doal olarak mini etek giyen kz ocuklar oturma konusunda sk sk uyarlrlard. 70'lerin "aile kadnlar" mini etein iinde pek rahat edemediler. Bu yzden 70'lerin ikinci yarsnda ba gsteren "midi" ve "maksi" etek modasn gnlden desteklediler.
104
zellikle gen, evli kadnlar mini de giyseler, midi de giyseler erkeklerin de bulunduu topluluklarda rahat etmek istiyorlard. Onlarn imdadna pantolon-etekler yetiti. Etek gibi grnen, aslnda geni kesilmi, yan yana durduunda tam bir etek grnts veren paalardan oluan bu pantolon-eteklerin zellikle fitilli kadifeden yaplanlar ok ilgi grd. 70'lerin banda mini etek-pantolonlar hem mini giymek, hem de rahat hareket etmek isteyen kadnlara kolaylk salarken, etek boylarnn uzamasyla birlikte pantolon-eteklerin de boylar uzad. Giyim denince akla orlon ve jarse gelirdi. Orlon dokununca gcr gcr bir ses karr, jarse terletirdi. Yazlk bluzlar, ocuk ortlar, hrkalar orlondan evlerde anneler tarafndan rlrd. O yllarda mehur olan yaprak, kirpik, baklava gibi adlarla anlan motifler ve di di boluklardan oluan eitli ajurlar, bu orlon hrka ve bluzlar birbirinden ayrr, ak ve pastel renkler tercih edilirdi. Orlonlar al rmek iin de ok elveriliydiler. al ok kadnca bir aksesuard, hemen her kadnn gardrobunda biri beyaz, biri siyah ve mutlaka uzun pskll iki al bulunurdu. Ancak kadnlar bu aksesuar gece giyimlerinde dekoltelerini rtmek iin kullanrlard. Birka yldr zellikle gen giyiminde yaygn bir ekilde rastlanan jarseler o yllar iin byk yenilikti. Jarse esnek bir kumat. Deseni iyi gsteriyor, vcuda oturuyordu. Dier kuma eitlerine gre daha ucuzdu. O yllarn japone veya karpuz kollu elbiseleri iin genellikle jarse tercih ediliyordu. Ama terziler dikerken toplanan bu kuma pek sevmezler, esnek olmayan, tok kumalar tercih ederlerdi. 70'li yllar, 80'lerde ve 90'larda ok gln bulunan bir moda akmnn toplumun hemen her kesiminde karlk bulduu yllar oldu. Ama 90'larn ilk yarsnda, vaktiyle ok glnm olan bu moda, 2000'li yllara yaklarken bir anda yaygnlat. Ayn 70'lerde olduu gibi favoriler uzad, dizlerin altndan itibaren anormal genileyen ve spanyol paa olarak bilinen pantolon paalar ve apartman topuklar grld. Paalara gln ilemeler yapld, yakalar geniledi, ama yine de, yeniden uygulanan bu modada hafif bir "milenyum" izgisi fark ediliyordu.
105
"Ciddi" kadnlar tayyr giyerler, gen ve havai olanlar elbise tercih ederlerdi. Burda dergisi yaynlad elbise modellerinin patronlarn da verir, giysilerini kendi diken birok kadn bu dergiyi yakndan takip ederdi. Bylece hem modaya uygun giyinmi, hem de meseleyi ucuza halletmi olurlard. Evli barkl, oluk ocuk sahibi kadnlarn pantolon giymesi allm bir ey deildi. Bu yzden genellikle etek ve ceketten oluan dpiyesler, tayyrler giyerler, boyunlarna arbal bir fular balarlard. Baz kadnlar tayyrlerinin yakasna yapma iek takmay severlerdi. Tayyrlerin yakasna ille bir ey taklrd. zerinde sahibinin adnn ba harfleri bulunan altn veya gm yaka ineleri kuyumcuda yaptrlr, yaka ineleri, rozetler kullanlrd. Dpiyes ve tayyr klasik bir giyim tarzyd. Moda olan ise vcuda smsk oturan, dar jarse gmlekler, dar sveterlerdi. Bunlarn altna mini etekler giyilir, diz altna kadar uzanan dar izmelerle grnm tamamlanrd. Seilen renklerde snr yoktu. ingene pembesinden fstk yeiline, gece mavisinden koyu mora kadar hemen her renk kullanlyordu. Giyilen dar kazaklar bol renkli, izgili veya iliydi. Bu renk bolluuna ramen, aksesuar olarak bir de renkli boncuklar taklr, giysileri kaln veya ince bir kemer sslerdi. Verev izgilere, geni yakalara, iri desenlere 70'li yllarda ok sk rastlanrd. Dekolte kk ehirlerin mazbut hayatna pek uygun dmedii iin plak omuzlara, ak srt ve gslere pek rabet edilmezdi. Ancak dn, nian gibi ok zel gnlerde yakas ak elbiseler ho grlr, dier zamanlarda incecik askl giysiler, derin dekolteli elbiseler, hele gbei akta brakan bluzlar hi giyilmezdi. 60'l yllarda ayakkablarn burunlar ine gibi sivri, topuklar akl almayacak kadar inceydi. Btn bu ince hatlar, zarif grnm 70'lerde tamamen ortadan kalkt. Apartman topuk modas kt. zellikle gen kz ve gen kadnlarda ok kaba grnl bu ayakkablara rastlamak olaan hale geldi. Yere tamamen oturan ayakkablarn altna bazen bir kara varan ykseklikte, yumuak bir maddeden topuk ekleniyor ve bu garip ayakkablar giyen kadnlar bir kar ykselmi oluyorlard. 90'larn sonunda yeniden hortlayan kaba hatl ayakkab modas, 80'li yllarda ortadan kalkm, kadn ayan daha zarif gsteren, klasie yakn modellere dnlmt.
106
nsanolunun -bence- bugne kadar bulduu en anlamsz giysi olan tulumlar ise, 80'lerin rnyd. Tulum i hayatna ait bir giysi eidiydi, ihtiyatan domutu, i esnasnda kullanlrken pratik yararlar salyordu. Ama sadece i hayatnda anlaml olan bu giysi modaya tannca, bir garabet dodu. Beline ucuz grnml, kaln kemerlerin takld, zellikle Ahu Tuba'nn, oynad btn filmlerde itibar ettii o kullansz ve sakil giysi, bir moda fantezisi olarak bir dnem varln srdrdkten sonra, kalkt. 90'larn sonunda andmz yllarn modasnn birok unsuruna dnld. Salar uzad, etekler ksald, pantolon paalar geniledi, ucuz ve parlak ssler yeniden grnr oldu. Ama 70'lerin erkek modasn belirleyen baz izgilere dnlmedi. Kocaman dml ve ksa tutulan kravatlar moda sahnesine kamadlar. Ekose takm elbiseler ve geni gmlek yakalar da yle. dnyas giyimde klasik izgiden ve biraz da kendi tarzn yaratmaktan yana tavr koydu. Oysa 70'lerde erkek modas bugnden bakldnda ok glnt. Takm elbiselerde gmleklerin ve ceketlerin yakalar ok geniti. Arbal renkler deil, ttn, hardal, mavi, hatta ac yeil bile giyiliyordu. Resmi ortamlar sz konusu deilse, yeni ehirlilemi ve para kazanmakta olan erkekler; yakalar geni, parlak ve dar gmleklerini gbeklerine kadar ayorlard. Spor giyimden anlalan kravatsz gmlek giymek ve yakalar amak, cepsiz pantolonlar tercih etmekti. Cepsiz pantolonlarn kemer blmleri olmazd. Vcuda smsk oturur, dizlerden aasnda paalar alabildiine bollard. Bunlar dk belli ve iddial renklerde dikilmi pantolonlard. ehirlilemenin ilk admnda bulunan ve klasik giyimi bir tr geri kalma olarak gren bir grup erkek, bu cepsiz, kimi zaman st beyaz renginde olan dar pantolonlar giyerler, gmlekler de cepsiz retildii iin, sigara paketlerini oraplarnn iine sokarlard. Oysa tanmas gereken sadece sigara paketi deildi. Czdan, anahtarlk, akmak, tarak da tamak gerekirdi. Bunun iin sapndan bilee geirilen portfyler kullanrlard. Cepsiz pantolon giyen baz ticaret erbab, suni deriden yaplan bu portfylerde senetlerini, ek defterlerini de tarlard. Zevki incelmemi ve gsterii seven erkekler bir dnem papyon ve kravatla birlikte altn kolye taktlar. Altndan yaplm kaln bir zincirin
107
ucunda, zerinde sahibinin ad yazan veya burcunun simgesi bulunan dikdrtgen, altn bir plaka bulunurdu. Cepsiz pantolon giyen erkekler de altn zincirleri takarlar, gbeklerine kadar atklar yakalarnn iinde, bu altn zincirli kolye gs kllarna karrd. Neyse ki altn kolyeyi gstermenin maddi varl yeterince ortaya koyamad belli oldu, gsteri amal bu moda abuk geti. Kk ehrin orta snfnn gece hayat yoktu. Farkl bir giyim tarzn gerektirecek zel geceler de snrlyd. Gece kyafeti ancak nian, dn, snnet gibi trenler iin gerekliydi. Kadnlar bu trenlerin sahibi iseler, giysiler nem tar, deilseler daha kolay geirilirdi. Orta ya gemi hemen her kadnn gardrobunda, davetli olduklar dnlerde giyilmek zere simli orlondan rlm bir bluz, parlak bir gece antas, topuklu bir ift ayakkab ve her durumda giyilebilecek siyah bir etek bulunurdu. Buna karlk gece hayat kltrne uzak birok kadn, yaknlarnn dn sz konusu olduunda abiye giyimin lsn karrlar, bu tr giysilere alk da olmadklar iin, ne yapacaklarn arrlard. Hem dekolte giyerler, hem de bir elleriyle srekli gslerini kapayarak dolarlar, hem en zarifinden ok yksek topuklu pabu giyerler, hem de ayaklarnn arsndan duramayp, gizlice pabularn karrlard. K dnlerinde ok ince kumalardan kolsuz elbiseler diktirirler, sonra souktan titredikleri iin omuzlarna o zarif kumalara hi uymayan mantolarn alrlard. Yzk, bilezik, kpe, gerdanlk, parlak tal toka, bro gibi taklarn hepsini birden takan kadnlara da rastlanrd. ocuklar byle zamanlarda fazla zenli giydirilirdi. O yllarda zellikle annelerin en holand ey, ocuklarn bym de klm gibi giydirmekti. Kz ocuklarna minyatr tuvalet veya gelinlik diktirenler, olan ocuklarna minyatr takm elbise giydirip kravat takanlara rastlanrd. Erkekler zel gnlerde takm elbise giyerlerdi. 70'lerin banda incecik klotlu oraplar yaygn deildi. Tutumluluk zendiriliyor, hemencecik kaan ve bu yzden pahalya mal olan ince oraplar gndelik olarak giyilmiyordu. Kadnlarn byk ounluu kolay kamayan, kaln ve kaba oraplar giyerlerdi. giyimde ince
108
zevkten yoksun, kaba ve duygusuz kadnlar kaln, klotsuz oraplar giyerler, don lastiinden yaptklar halkalarla bunlar bacaklarna tuttururlard. alan ve dardaki giyimine zen gsteren kadnlar ince oraplar giyerler, kaan oraplarn hemen atmayp ya arlardaki rclerde rdrrler ya da kendileri tamir ederlerdi. Kaan oraplar ilerine bir ampul konarak gerginletirilir, en incesinden dantel tyla tamir edilebilirdi. Anszn kaan oraba oje veya uhu srlr, kaan noktann aalara kadar akmas nlenirdi. ounluu klotsuz olan bu ince oraplar giyen zenli kadnlar don lastii kullanmazlar, jartiyer giyerler, klotlu orabn yaygnlamasyla birlikte pratik anlamn kaybeden jartiyerlerin orap tutturmak iin kullanlan kk dmelerine incecik oraplarn sktrrlard. Naylon klotlar ekmeceleri igal edinceye kadar kadnlar, erkekler ve ocuklar genellikle patiska don giyiyorlard. 70'lerin balarnda evlere topla patiska alnr, herkese don biilip dikilirdi. Penye klotlar henz yoktu. Naylon klotlarn yaygnlamas i amar anlayn deitirdi. Salksz, ama ok pratikti. Kolay ykanyor, kolay kuruyordu. Ardndan penye amarlar grlmeye baland. Ne ie yaradn gnmzde tam olarak anlamann pek kolay olmad kombinezonlar 70'lerin favorisiydi. Hemen her kadnn siyah, beyaz ya da ten rengi birka tane kombinezonu olurdu. Dizin bir kar stne kadar uzanan, incecik askl, gs ksmnda genellikle bir desen bulunan kombinezonlar sentetik kumalardan yaplyor, hem fanila hem jpon vazifesi gryordu. Kombinezonlarn salksz olduu ok abuk anlald, giyenleri hemen terletiyordu. Kadn giyiminde pantolonun yaygnlamasyla birlikte kombinezonlar byk oranda ortadan kalkt. 70'lerde gen toplumu bir knye modas sarmt. nce gm knye olarak kt. Kaln gm bir zincirle iki ucundan tutturulan kaln gm bir tabakaya kabartma harflerle sahibinin ad yazdrlyordu. Bu kaln, gm knyelerden ehirli genlerin byk ounluunda vard. Cinsiyetsiz bir modayd, orta snf ailelere mensup hem kzlar, hem erkekler ayn knyeden takyorlard. Tanma vesilesi oluyor, olanlar holandklar kzlarn adlarn hemen reniyorlar, knye zerinde okunan isimlerden byk genlik aklar douyordu. Genlerin
109
knyesiz dolamadklar yllarda, pek grgl saylmayan, gsterie dkn evli kadnlar altn zincir taktlar. Evlenme pazarlklarna konu olan bu zincirler metreyle sipari ediliyordu. Birbiriyle uyumsuz tm taklar ayn anda takanlara rastlamak ok olaand. Ayn yllar top kpe modasnn yaygnlat yllar oldu. Minik altn kreler halinde hazrlanan bu kpelerin topluine ba kadar olanlarndan nohut byklnde olanlarna kadar eitli boylar vard. Gsteri dkn kadnlar bir yn bilezik takarlar, bunlar hi karmazlard. Birbiriyle uyumsuz bir yn bilezik ayn kolda ngrdar, arada altn zincire de rastlanrd. Erkekler 70'li yllarda salarn uzattlar, ama bir yere kadar. O yllarda uzun olarak alglanan salar omuzlar biraz geebiliyordu. Bir erkein salarn beline kadar uzatmas, atkuyruu yapmas, bir de kulana kpe takmas sz konusu bile deildi. Salar gibi favoriler ve byklar da uzundu. 80'lerde ve 90'larn ilk yarsnda akaklarda ksack kesilen favoriler 70'lerde alt ene kemiklerine kadar uzanyor ve gr grnmesi tercih ediliyordu. Byk ok yaygnd, stelik 60'l yllarn tersine, alttan ve stten kesilmi incecik byklar deil, bol, gr byklar makbuld. Salar gibi favoriler ve byklar da taranr, solcular byklarn aaya doru tararlar ve dudaklarn kapatrlarken; dierleri srekli yana doru byklarn svazlarlard. Byklarn ular aaya inmiti, o yllarn lkcleri azlarnn iki yanndan abartl bir ekilde aaya doru inen byklaryla, solcular dudaklarn rten byklaryla tannyorlard. Salara herkes dknd. Salarn limon suyu srerek yattranlara, bira srenlere ya da briyantin kullananlara ok sk rastlanrd. Prl prl parlayan briyantinli salarda tarak dilerinin izleri kalrd. Gnmzde jle ve kpk gibi sa ekillendirmekte kullanlan malzemeleri genellikle genler tercih ederlerken; o yllarda limon suyuna en ok Ayhan Ik tipli erkekler itibar ederlerdi. Gr salar olan erkeklerin kzlar keserken bavurduklar hareketlerden biri yandan ayrp alnlarna dktkleri salarna parmaklarn tarak gibi geirip arkaya doru atmalaryd. Ne dorudan kapdan sat yntemiyle alan pazarlamaclarn tanttklar ucuz kozmetikler, ne de byk parfmeri maazalarnda
110
inanlmaz eitlilikte bulunan pahal "mstahzar"lar vard. Ancak byk ehirlerin zengin semtlerinde k maazalarda yksek gmrk bedeli denmi pahal kremler, losyonlar, parfmler satlrd. Kk ehirlerde eczanelerde ya da ayn zamanda i amar, mendil, orap da satan dkknlarda birtakm kremler, losyonlar ve makyaj malzemeleri bulunurdu. Provitamin B5'li, ikisi bir arada ampuanlar, sa kpkleri, jleleri du jelleri, vcut losyonlar yoktu. Sa ve vcut temizliinde genellikle beyaz sabun, zeytin yetien blgelerde zeytinya sabunu kullanlyordu. ampuan ve sa kremi vard, satlyordu ancak, kullanm 70'lerin ikinci yarsnda yaygnlat. Oje, fondten, ruj, allk, far, maskara, rimel gibi makyaj malzemeleri pek kaliteli olmamakla birlikte, kolayca bulunur ve alnrd. Yine de salar ykanrken son durulama suyuna katlan yarm ay barda sirkenin salar parlattna, papatya suyuyla alkalamann sararttna, kaynatlm ceviz yapra suyunun sa dklmelerini durdurduuna inanlrd. Bunlar pek yanl eyler de deildi. O yllarn kozmetikleri doann kendisinden elde ediliyordu. Sa boyamada en ok kullanlan malzeme knayd. Hemen her kadn sana kna yakmay bilir; knaya ay, soan kabuu, rastk ve benzeri malzemeler katarak rengini zevkine gre deitirirdi. Knann yan sra, salarn salkl olmas iin yumurta sars ile halis zeytinya kartrlr, bununla sa dipleri ovulur, limon ve zeytinyana gliserin ve gl suyu da katlarak el kremi yaplrd. Yourt ile bal kartrlarak yze srlr, yazn salatalk dilimleri cilde yaptrlrd. Tokalon, Cire aceptine, Nivea dnemin nl kozmetik markalaryd. Bir de Havilland marka fondten vard, birok kadn sokaa kmadan nce mutlaka bunu kullanrd. Kuafre "sa yaptrmaya" gidilirdi. 70'lerin balarnda sa tuvaletinde doal grnm tercih edilmez, salarn yaplm olduunun belli olmas arzu edilirdi. Yaplm satan anlalan da tuhaf topuzlar, abartl lleler, ucu kvrlarak alnn veya yanan belli noktalarna yerletirilmi peremlerdi. zellikle topuzlar ok dikkat ekiciydi. Topuz ile yapay llelerin bir arada kullanld sa modelleri de vard. Yaplacak sa nce ykanr, taranr, kaln veya ince metal bigudilerle sarlr, kulaklara midye kabuuna benzeyen plastik
111
kapaklar rtlr, baa seyrek bir file geirilir ve ardndan kadn "makineye girer"di. Bu gnll ikence sresince kadnlar sigara ve kahve ierler, fal baktrrlar, gevezelik ederler ve o yllarn kadn ve moda dergilerini kartrrlard. Ksa kesilmi salar alabildiine kabartlr, peremler tek tek yze oturtulurdu. Bir yanan zerine den tek perem pek haval bulunur, buna bir de dudan kenarna kalemle yaplan bir ben ilave edilirdi. Abartl ve kocaman topuzlarn yan sra, lle, stelik alabildiine yapay lle modas vard. akaklarn tam stnden alnan birer tutam sala yzn iki yanndan birer lle sallandrlrd. Baz yoksul kuafrlerde salarn atr atr yanmas pahasna, ocakta kzdrlan maalarla lle yaplrd. Lle maas makas andrrd. Ald zaman aradaki bolua sa sktrlp sarlr, bir sre beklenip alr, bylece sa tutam lle haline gelirdi. Topuz ve lle yaplm saa sprey sklr, salarn etraf sanki bir dikenli telle kaplanr, sprey sklm sa ok zor taranrd. Sa modasnda biri yine 70'lerde, dieri 80'lerin banda iki devrim yaand. Bunlardan biri Charlie'nin Melekleri dizisindeki Jill'in yani Farah Fawcett'in sa modeliydi. Salarn rengi epeyce alyor, sarn bir grnm elde ediliyordu. Televizyonda naklen yaynlanan dn treniyle birlikte bir anda mehur olan Prenses Diana'nn sa modeli de benzer bir lgnlk yaratmt. O da doal ve Avrupai bir modeldi. Birok kadn ellerinde gazeteden kestikleri Prenses Diana resimleriyle kuafrlere gidip, bu modelin aynsndan istediler. Bugn geerlilii kalmayan "Erkekler sarnlar sever, esmerlerle evlenir" kliesi o yllarda doru gibi grnyordu. Aile kadnn sarn olmas -doal sarn deilse- pek allm bir durum deildi. Kk ehirlerde gen, evli kadnlar Ajda Pekkan'n sarnlklarna imrenseler de, yapamazlard. 70'lerin toplumsal ahlak anlay sarnlar "potansiyel hafifmerep" grrd. Ama 70'lerin ikinci yarsnda cesur evli kadnlarn bir ksm salarn sarya boyatt. Bana kalrsa o dnemde asl ilgin olan, btn toplumsal nyargya ramen salar sarya boyatmak deil, kalara mdahale etmekti. Bir dnem, kadnlar kalarn akl almaz bir ekilde incelttiler, hatta tamamen aldlar, her sabah salarnn rengine uyan bir kalemle
112
kendilerine ka izdiler. Kalarn yok olduu sralarda kirpikler zirveye kt. Kalar kalemle iziliyor, ama bu izgilerin altnda bir avu kirpik bulunuyordu. Kendiliinden gr kirpikleri olan kadnlar alabildiine boyuyorlar, olmayanlar takma kirpik takyorlard. Dnemin takma kirpikleri ok yapay grnlyd. Plastii andryor, belli aralklarla birtakm sivrilikler gz evresince sralanyordu. il modasnn ncs Ajda Pekkan olmutu. Pek uzun srmedi. Salarn ak sarya boyatp ortadan ayrd ve kalarn tamamen ald dnemde Ajda Pekkan burnuna ve evresine kalemle il konduruyordu. Birok kadn bunu hzla taklit etti, yzlerine kondurduklar kzl noktacklarla irin ve sevimli grnmek istedi. Hayat kolaylatran bir yn alet henz yoktu, olanlar da orta snfn hepsinde yoktu. Evlerde yaplmas gereken ilerin byk ounluu elle yaplyor, eller sabunlu, sodal sulardan bir trl kmyordu. Gzler, yanaklar, dudaklar, salar boyanarak idare ediliyor, ama ellerin ypranmln nlemek hi de kolay olmuyordu. Birok kadnn yz ok gzel, bakml ve makyajlyd, ama elleri ypranmt. Trnaklarn uzatsalar da ypranml gideremiyorlard. Ellerin de gzellemesi ancak ileri aletlerin yapmasyla mmkn oldu.
113
Genliin Duygu Defterleri

The Beatles topluluu 60'larda takm elbise giyiyor, kravat takyordu. Ksa sal ve ksa favoriliydiler. 70'lerde salarn uzatmlar, renkli ve iekli gmlekler giymilerdi. Genlik her dnemde deiiyor, hatta zaman onlar deiik klyorlard. 70'lerin kk ehir genlii romantikti. Klieyi, zellikle klie iiri ok severdi. Kzlar hatra defterleri arasnda gl yapraklar kurutur, bebek resimleri biriktirirlerdi. Aka dkndler. Toplumsal yarglarn glgesi altnda zihinlerinde gelien ak fikri, "yuva kurmay" gerektiriyordu. Temiz aklar, saf kalpler, en temiz duygular dnemin temel klie unsurlaryd. Hatra defterleri 60'l, 50'li, hatta daha eski yllardan beri srdrlen bir gelenekti. Hemen her gen kzn, hatta ilkokul andaki kz ocuklarnn birer hatra defteri vard. Az sayda da olsa romantik ve duygulu erkek ocuklar da hatra defteri tutarlard. Ama genellikle bu defterlere kzlar itibar ederlerdi. Hatra defterleri mmkn olduunca ssl hazrlanr, kapanda "Hatra Defteri" ibaresi bulunur, krtasiyecilerde onlarca eidi satlrd. En ilgin olan kilitli hatra defterleriydi. Kapanda genellikle romantik bir manzara resmi veya byke bir kalp, iek -genellikle gonca gl- bulunur, resim plastikle kapl olurdu. Olur olmaz ahslar tarafndan alp okunmas nlemek zere, bu defterlerin tenekeden yaplm, minicik kilitleri ve anahtarlar vard. Kilitli defterler hatradan ok gnlk tutmak iin kullanlr, ancak kzlarnn kendilerine ait zel hayatlar olamayacana inanan anneler bu kilitli defterleri pek ho karlamazlard. 70'lerde birok gen kz, kilitli gnlk veya hatra defterlerini annelerinden karmak; anneler de bir yolunu bulup bu defterleri okumak ve kzlarnn kime k olduunu, "ne kadar ileri gittiini" renmeye almak iin uratlar. Hatra defterlerinin yazlmasnn bir adab, defterlerin adeta klasiklemi bir i dzeni vard. "yi aile kzlar" genellikle ilk sayfay annelerine, sonra babalarna, sonra srasyla kardelerine, pek
114
sevdikleri hala, teyze ve enite gibi aile byklerine ayrrlard. Sevilen retmenlere birer sayfa ayrlmas dettendi. "Kt kzlar" bu kurala uymazlar, aileyi reddederler ve defterlerini sadece arkadalarna yazdrrlard. yi arkadalara nden sayfa ayrlr, kendini defter sahibinin iyi arkada zanneden biri, defterin sonuna doru kendine sayfa ayrlm olduunu grnce bozulup, defteri yazmay reddedebilirdi. Snfn sessiz ve ili kzna ya da mahcup ve gsterisiz olana defterde hi sayfa ayrlmad olur, kendilerini itilmi, unutulmu bulan bu tr arkadalar kahrlanrlard. Hatra defterlerinin bir ilevi de gizli aklar ifa etmekti. Defterin sahibi kza ilgi duyan olan ok ince kelimelerle duygularn ifade edebilir, kalemi kuvvetliyse kza k olduunu ok ustaca belli edebilirdi. Defter sahibi kz ktse bunu anlamaz ya da olana ilgi duymuyorsa anlamazlktan gelirdi. Ama defteri okuyan dier kzlar derhal bu gizli ak sezerler ve konu kulaktan kulaa aktarlr, ak ifa olur, kz olana ilgi duymuyorsa olay karr, ocuu herkesin iinde rezil eder, o sayfay yrtp atar veya benzer olaylar yaanrd. Bir defter yazlsn diye birine verildiinde, daha nce yazm olanlarn yazdklarnn okunaca kesindi. Bu nedenle defter yazlrken dikkatli olunmas gerekirdi. 70'lerin sonlarna doru hatra defterlerine yazlanlar klie olmaktan bir nebze ktlar, hatta bazen dneme gre esprili bir slup kazandlarsa da, genellikle klie metinler her zaman bu defterlere egemen oldu. rnein yzlerce hatra defterinin yzlerce sayfasnda yazlar "Sevgili arkadam filanca, kalbin kadar temiz defterinde bana da bir sayfa ayrdn iin..." cmlesiyle balard. yle tantk, byle tantk, sen yle iyisin, byle iyisin trnden cmlelerle bu zorlu i tamamlandktan sonra, bir iir yazlmas da detti. 70'lerin ilk yarsnda ve ncesinde genlikte "toplumcu-gereki" eilimler yaygn olmad ve genliin temel meselesi ak ve romantizm olduu iin iirler genellikle basmakalp ak iirleri olur, ayn iire bir yn defterde rastlanrd. Ak zerine veciz szler yazmak da dnemin detiydi. "Ak bir sudur / i kudur", "k olup dnmektense uyuz olup kanmak daha iyidir" trnden "veciz" szler liseli gen kzlarn defterlerinde yer alrken, "Sepet sepet yumurta sakn beni unutma" "Hayat bir gemi
115
yoktur dmeni" gibi cmleler daha kk yataki kzlarn defterlerini sslerdi. Yine bu defterlerin temel amac arkadaa mutluluk dilemekti ve bu dilek ounlukla "hayatn dikenli yollarnda sana baarlar dilerim" cmlesiyle zetlenirdi. 70'lerin sonlarna doru yazdrlan hatra defterlerinde toplumcugereki bir yaklam grlmeye baland. Nazm Hikmet'in ya da Ahmet Arif'in iirleriyle noktalanan yazlarda, aktan mekten sz edilmekten vazgeildi, toplumcu dilekler arlk kazand. Bu dnemin hatra defterlerinde "halkmzn kurtuluu iin savamalyz", "kadn olarak haklarmz savunmalyz", "topluma yararl olman dilerim" trnden cmleler artt. Toplumcu-gereki dileklerle bezenmi hatra defterleri ku ve iek resimleriyle ssl deildiler. Sade ve ardlar. Kalemler kuvvetlenmi, yazlan yazlar uzamt. En yaygn rastlanan dizeler "Gnei zaptedeceiz, gnein zapt yakn" ile "Grmecim yeil soan gndermi, karanfil kokuyor cigaram" idi. Anneler, babalar ve retmenler klie cmle kurma konusunda birincilii hi kaptrmadlar. Hemen her deftere "Biricik yavrum","Sevgili kzm" cmleleriyle baladlar ve yazlarn amaz bir ekilde "alkan, vatanna faydal, hayrl evlat olman dilerim" ve benzeri cmlelerle bitirdiler. Hatra defterleri uzun yllar genliin en zel, en mahrem defterleri oldu. Anket defterleri daha yaratc ve daha "gen defterler"di. Byklere yazdrlmaz, ancak gen ruhlu bedenci ve mzikiden yazmas rica edilirdi. Anket defteri iin genellikle "kareli-harita metot" defterleri kullanlrd. lk sayfasna cevaplanmas istenen sorular sralanrd. Anket defterleri genlerin birbirlerini tanmalarn, eilimlerini, zevklerini, kiilik zelliklerini renmelerine yarard. Erkek ocuklar anket defteri hazrlamaktan holanmasalar da, doldurmaya baylrlard. Souk ve mesafeli bir ifadeyle hazrlanm, "ar taklm" sorularn yer ald bu defterlerde baz kzlar rekor krarlar, birbirini tekrar etmeyen iki yze yakn soru bulurlard. Sorularn bazlar yaratc, bazlar haddinden fazla klie olur, ilgin sorularla dolu anket defterleri dilden dile ve elden ele dolard. Sorularda sizli-bizli bir ifade egemen olur, sanki defteri dolduran, yakn arkada deilmi gibi mesafeli bir yaklam hissedilirdi.
116
Adnz,
soyadnz,
okuduunuz
okul,
alyor
musunuz,
alyorsanz nerede'den sonra, "en sevdiiniz " aratrmas balar; en sevdiiniz renk, artist (kadn/erkek-yerli/yabanc), arkc (kadn/erkek-yerli/yabanc) topluluk, yemek, roman, spor gibi genel sorulardan sonra, daha kiisel bir blme geilirdi. Bazlar durumu abartr ilk deil ilk bei, hatta ilk onu sorarlarsa da, yaygn olan say t. Kiisel blm kar cinse ilikin beenilen zellikleri saptamaya yarard. En sevdiiniz gz rengi, her anket defterinin olmazsa olmaz sorusuydu. Sonras gelirdi: En sevdiiniz sa rengi veya esmerlerden mi, sarnlardan m holanrsnz, giyimde tercihiniz spor mu, klasik mi, bir erkekte/kadnda en nefret ettiiniz huy nedir, bir kadnda/erkekte ne ararsnz gibi sorularla kar cinsin istenen ve istenmeyen zellikleri tespit edilirdi. Bu blme sevdiiniz kadn/erkek ya gnnzde size ne alrsa hounuza gider, hangi takm tutuyorsunuz, uurlu rakamnz, burcunuz, burcunuzun zelliklerini gsteriyor musunuz, bo zamanlarnz nasl deerlendirirsiniz gibi sorular da girer, ardndan "hayata ve aka dair" sorulara sra gelirdi. Bu blmn en bilinen ve tm defterlere damgasn vuran sorusu "ssz ada" meselesiydi. Bir ssz adaya dseniz yannza alacanz ey sorusu klasikti, klieydi, bu biliniyordu, ama nemli olan buna klie olmayan ve inandrc bir cevap vermekti. En yaygn cevap plaklarm, kitaplarm, uurlu kolyem trnden, beklenen cevaplard. Ama buna rnein ryalarm, ak mektuplarm, basketbol topum gibi bir cevap veren gen dikkatle incelenmesi gereken bir kiilik anlamna gelirdi. Sorular cevaplanrken ou zaman daha nce doldurmu olanlarn cevaplarndan kopya ekilirdi. Defterler soru ve cevapla snrl olmaz, yan sayfalara dergilerden kesilmi resimler, karikatrler yaptrlrd. Hatta baz defterlerde "ltfen soldaki sayfalar bo braknz", "ltfen sizden nce cevaplam olanlarn cevaplarndan kopya ekmeyiniz", "ltfen sorular bo brakmaynz" gibi cmleler bulunabilirdi. Bu trden defterlerin sahipleri ok aktif kzlard. evreleri geni olur, kendi ilgi alanlarnda daha ok soru retirlerdi. Baz anket defterleri ierdii ilgin sorular nedeniyle efsane olmulard. Anket defterleri,
117
hazrlayan kzlar tarafndan ok ciddiye alnrlard. Sorulardaki sizlibizli ve mesafeli ifade de bunu gsterirdi. Ama baz erkekler hi ciddiye almazlar, sorularla dalga geerler, yeni komik sorular eklerler ve kzlarn karizmalarn bozarlar, bu yzden byk kslkler yaanabilirdi. Uurlu rakamnz sorusuna 8754356, burcunuz nedir sorusuna eek, en beendiiniz kadn artist sorusuna Mrvvet Sim yazanlar kar, kzlar ok nemsedikleri bu defterle bu ekilde dalga geen erkek arkadalarna ciddi ekilde kserlerdi. Gazeteler ve dergiler kt ktlara baslyordu, fotoraflarn da renkleri solgundu, ounlukla net deildiler. Tipo matbaalarda baslan gazetelerde yer alan fotoraflarda, milyonlarca noktack fotoraflar bozuyordu. Ama genlik idollerinin peindeydi. Kendine dnya kurmak ve bu dnyay kk ayrntlarla sslemek istiyordu. Artist defterleri bu idollerin tespit edilmesine yaryor, defter sahibinin genlik heyecanlarn belgeliyordu. Bat pop mziinin arkc ve gruplarn kapal snrlara ramen yerli dergiler ve mahalledeki plaklar araclyla takip eden kzlarla; hayalleri Fatma Girik, Trkan oray ve Erol Evgin'le snrl kzlar farkl karakterlerde artist defterlerine sahiptiler. Gz Bat'da olan kzlar zellikle Hey dergisinden, dier gazete ve dergilerden kestikleri resimleri defterlerine yaptrrlard. Bunlar izgisiz, beyaz, basit okul defterleriydi. Resimlerin yaptrld sayfalardaki boluklarda hayran olunan nl yldzlara dair bilgiler yer alr, sadan soldan renilen bu bilgiler defterlere geirilirdi. Bilgilerin arasnda mutlaka kafiyeli ve ll basmakalp ak iirleri bulunurdu. Baz "ar felsefi" cmleler de gelecee bakan genlerin dnya grn zetlerdi. Batl eilimleri olan ve taral olduklarn bilmeyip taradan holanmayan bu kzlar bulurlarsa- blucin giyerler, yabanc markalara dkn olurlard. Ama yabanc markalara kolayca ulamalar mmkn olmazd. nk Trkiye o zamanlar her markann bulunduu bir tketim cenneti deildi. Gz Bat'da olan kzlar yabanc mzik gruplarn takip etmekle kalmazlar, grubun davulcusu kim, bas gitarcs kim, szleri kim yazyor, besteleri kim yapyor, "grubun beyni" kim tek tek bilirler, hatta aralarnda bu konuda sidik yartrrlard. Dleri bunlarla snrl deildi. Arkadalarla klan adrl tatiller, birtakm marjinal filmler,
118
Batdaki genlik hareketleri de onlar tarafndan bilinir ve elden geldiince Batnn trendleri izlenirdi. Blucinlere yaz yazmak modasn onlar balattlar, hippilere ilgi duydular, atlaslarda gizlice Nepal ve Katmandu'nun yerine baktlar. Hayalleri Hlya Koyiit'in bir filmde giydii elbise, Engin alar'n yakkll ve deniz yzbas Ediz Hun'la snrl olan genellikle "beten km" ya da ilkokulu bitirdikten sonra kz enstitsne gitmi kzlarn ounun dnyas dard. Onlarn defterlerinde yerli artistler ve arkclar bulunur, yazdklar iirler daha klie olur, zaten ounlukla bir an nce evlenecek aa gelmelerini bekleyen anneleri bu defterleri yakaladklar zaman sobaya atarlard. Chat a deildi. Dnya kk, defterlerin ufku geniti.
119
Afiyet Olsun
70'lere gelindiinde evlere buzdolab girmi ve yaygnlamt. Bu yzden o yllarn ocuklarnn ou bu icadn hayat nasl deitirdiine tank olmadlar. Ar bir deiimin sembolyd buzdolab. nce byk ehirlere girmi, sonra yava yava kk ehirlerin varlkl kesiminin, derken orta snfn hayatn deitirmiti. Yaynlamas yava oldu, ama girdii mutfakta devrim yaratt. Byk ehirlere "frijider" adyla girmiti. Yaygnlarken, ad buzdolab oldu. Ama yine de, gen kzl byk ehirlerde gemi bykanneler, herkesin buzdolab dedii bu eyaya "frijider" demeyi srdrdler. 70'lerde buzdolab olmayan evlerde yiyecekleri saklamak iin teldolap kullanlyordu. Teldolap kapa ve yan yzeyleri incecik sinek teliyle kaplanm, hava alabilen, birka rafl basit dolaplard. Yiyeceklerin scaktan deil, sinekten ve kedilerden korunmasn salyordu, bu da az ey deildi. Mutfaklar ya ok kk ya ok bykt. Evler yaplrken gelecein ne gibi bulular getirecei kestirilememi, dzenleme var olan eyaya gre yaplm olduu iin kk mutfakl evlerde buzdolaplar, mutfaa en yakn odann misafiri oldular. Byk mutfakl evlerde ise mutfak ayn zamanda oturma odas olarak kullanlrd. Buzdolaplar bu oda-mutfaklarn en gsterili eyas oldu. Mutfak duvarna oyulmu ocaklarda ate yand yllardan gazocaklarna gei ok nceleri yaanmt. 70'lerde hemen her evde ikisi byk, biri minicik, gz olan tpgazl ocaklar vard. Bugnk tezgh st ocaklardan farkl olarak, dikdrtgen eklindeydiler, emayeden imal ediliyorlard. Bu ocaklara enerji veren, LPG olarak bilinen tpgazlar nl markalarn adyla anlrlard. stanbul evresinde yaygn olarak kullanlan marka Aygaz, Ankara evresinde en tannan marka da pragaz olduu iin, bu ocaklara gazl ocak filan deil, dorudan Aygaz ya da pragaz denirdi. Ocak deil, Aygaz kslr, yemek Aygazda pier, pragaza ay konurdu.
120
"Frnl aygaz" ise uzun zaman lks eya muamelesi grd. Frnda piecek yiyecekleri evde hazrlayp frna gndermek deti yaygn olduu iin, evlerde frnl ocaklara pek rastlanmazd. Baklava, brek, msr ekmei, gve, tel kadayf gibi yemek ve tatllar bayram baklavalar evde hazrlanp frna yollanrd. Frnc ufak bir piirme creti karlnda bunlar piirirdi. Birok evde pazar gnleri brek alr, hazrlanan tepsi frna gnderilip piirtilirdi. Baz ehirlerde frnda pide yaptrma deti vard. Pidenin ii evde hazrlanr, evin ocuu pide iiyle frna gider, frnc ekmek hamurunu aar, iine ocuun evden getirdii kyma veya peyniri doldurur ve hazrlad pideleri ekmek frnnda piirirdi. 70'lerin balarnda artk kk ehirler de "ehir" oldu. inde odun yaklan, zellikle ky ekmei piirilen ilkel frnlar kylerde kald, mahalle frnlar teknolojik olarak geliti. Frnclar elektrikle alan yeni makinelerini zrt prt aamadklar iin mahallenin frn ihtiyacn karlayamaz oldular. Bylece frnl ocaklar yine nce gen kzlarn eyizleriyle birlikte evlere girmeye balad. Frnlar sofalara, komu odalara yerletirilmedi, tezghlar gerekirse krld, frnl ocaklara yer ald. Mutfaklarda kullanlan ilk frnlar pek kullanl deildi. Bir tepsi baklava piirirken neredeyse tpn yars bitiyor, ileri teknoloji rn olmayan bu frnlardan brein yars yank yars i kyordu. Evde yaplan brein pahalya gelmesi tutumluluk ana hi de uygun dmyordu. Bahardan yaza geilirken ar iindeki byk manavlarda turfanda sebzeler boy gsterirdi. Her sebzenin neredeyse her mevsimde bulunur olduu gnmzn insanna artk bir ey ifade etmeyen "turfanda" o yllarda gelmekte olan mevsimin sevinli bir habercisiydi. Baz aileler btn tutumluluklarna ramen turfanda yemeyi det edinmilerdi. Baz aileler ise tutumludan ok cimriydiler, turfanda yemenin o sevinli lezzetini tatmak iin para harcamay israf olarak grrlerdi. lk turfanda sebze bakla ve kabak olurdu. Ardndan mevsimin ilk fasulyesi, ilk patlcan, ilk domatesi sofraya geldiinde, o sofra daha neeli, daha mutlu olurdu. Sadece yaz sebzeleri turfandadan saylrd. lk pien zeytinyal taze fasulyeye ku st muamelesi yaplrken, ilk pien kapuska zellikle ocuklarda pek sevin yaratmazd.
121
Deil marketlerin manav blmleri, marketler bile yoktu, bugnk sabit pazarlara benzeyen ve halka da sat yaplan yerlere "hal" denirdi. Manavlar tutumluluk a iin hesapl saylmazlard.Manavdan sktka alveri yaplr, evlerin sebze-meyva ihtiyac pazarlardan karlanrd. Baz kadnlar grup halinde pazara gitmeyi tercih ederlerdi. Kk ova ehirlerinde nnde byke bir kasas olan, tekerlekli arabalar tama ilerinde kullanlrd. Bir bisikletin nnde, sele yerine byke bir kasa vard. Aracn iki tekerlei bu kasann iki yanndayd. Pedalla tekerlekler evrilirdi. Pazar kurulduu gnler bunlar duraa dizilmi taksiler gibi pazarn giriine sralanrlard. Topluca pazara gelen kadnlar bu arabalardan birini kiralarlard. Arabac kadnlarn peinde dolar, kadnlar alveri yaptka yklerini arabaya koyarlard. Pazardan mahalleye dnldnde her kadn kendine den paray arabacya verir, bylece yk tamadan pazar dolalm olurdu. Mahallelerde birka bakkal bulunsa da, her ailenin srekli alveri yapt belli bir bakkal olurdu. Bakkallar sradan bir esnaf deil, tan, ahbap, hatta bazen ailenin yakn dostu idiler. Bakkallk ince iti. yi bakkal mterisine dostuymu gibi davranr, skntsn anlar, derdine derman olmaya alr, bu arada paay da kaptrmazd. O yllarda iki tr bakkal vard. Mahalle bakkallar ve ar bakkallar. Mahalle bakkallar kk, mtevaz dkknlard, her ey bulunursa da satlan mallarn kalitesi mahallenin gelir duruma greydi. Sradan bir mahalle bakkalnda konserveler, arkteri rnleri pek satlmaz, buna karlk zellikle ocuklarn ayan kesmemek iin, misket, eker, gazoz, biskvi bolca bulunurdu. ehirlerin byk bakkallar ar iinde olurdu. Tklm tklm malla dolu olan bu dkknlar, aslnda hem bakkal, hem arkteri idiler. Zeytin ve peynir eitlerinin kalitesiyle n yaparlard. ar iinde byk bir dkkn olan bakkal, daimi mterilerine zel muamele yapar, kalitesinden emin olmad peyniri, tereyan satmaz, siparilerini mutlaka yerine getirirdi. Hl baz kk ehirlerde byle byk ve kkl bakkallar varsa da, saylar giderek azald, marketlerin tketim lgnln krklemesi karsnda byk ounluu teslim olup kapand. ar bakkallarna her gn gidilmezdi, ama mahalle
122
bakkallar gnlk hayatn ayrlmaz bir parasyd. Onlar hayatn bu kadar ayrlmaz paras klan ey ise veresiye defterleriydi. Mahalle bakkallarnda mehur "Veresiye satan-pein satan" tablosu bulunmazd. Kstah dkknlarn duvarlarnda sk sk rastlanan bu tabloda, resmin zemini ikiye blnmt. Bir blmde tamtakr tahta kasasnn banda, zayf, alamakl, st ba dklen bir adam oturuyor; bombo dkknnda fareler cirit atyordu. Altnda byk harflerle "Veresiye Satan" yazyordu. Resmin dier blmnde ise, iinden para taan elik kasasnn bana oturmu, aznda puro, parmanda valye yzk bulunan, arkasna yaslanm, gbekli, iyi giyimli bir adam oturuyor, altnda "Pein Satan" yazyordu. Bir mahalle bakkalnda en olmayacak resim buydu, zaten olmazd da. Mahalle bakkallar veresiye ile ayakta dururlard. Bteleri snrl, memur ailelerinin yaad mahallelerde her bakkal veresiye verir, sabit gelirliler maalarn alnca nce bakkal borcunu derlerdi. Veresiye defterleri karlkl tutulurdu. Hem mterinin hem bakkaln defteri olur, yaplan alverilerin tutar her iki deftere de yazlrd. Ay banda borcunu deyecek olan baba defteri elinde bakkala gider, karlkl hesap yaplr, bor denir, "dendi" diye not edilip zeri izilir, yeni bir sayfa alrd. Bakkallar alelacele yar okunur yar okunmaz bir yazyla doldurduklar bu defterleri temiz tutmadklar iin, okullarda retmenler ocuklarn bakmsz defterlerine "Ne bu byle, bakkal defteri gibi?" derlerdi. Her iki defterdeki hesap birbirini tutard. Krk ylda bir tutmad olursa, tekrar gzden geirilir, tutmayann ne olduu bulunurdu. Aradaki fark ihmal edilebilecek kadar azsa bakkal onu ikram eder, konuulmazd bile. liki karlkl gven zerine kuruluydu. arya uzak mahallelerin "iyi" bakkallar evlerde diki dikildiini dikkate alarak fermuardan diki inesine, renk renk makara ipliklerinden engelli ineye kadar ok eitli mal bulundururlard. K banda soba boyas, bayramlarda hazr eker kutular satmak da iyi bir bakkaln akl etmesi gereken eylerdi. Esnaf birbirine drmek, baka bakkaldan alnm bir maln paketiyle bakkala girmek aypt. Orta snf byk marketler aldnda, uzun zaman ii dolu market torbalaryla bakkallarnn nnden geemedi. 70'lerin balarnda mutfaklarda asl sorun olan yiyecek tavuktu. imdiki gibi tavuk iftlikleri, kesilmi, yolunmu, paralara ayrlm ve
123
gayet iyi paketlenmi tavuklar yoktu. Canl alnmas, kestirilmesi, yolunmas, atee tutarak zerindeki ty artklarnn ttslenmesi gerekirdi. Btn bu zahmet tavuu misafirlerin gznde en kymetli yiyecek yapyordu. Bir misafire tavuk piirmek, biraz da "sizin iin nelere katlandk, grn" demekti. ki ekilde tavuk alnrd. Ya mahallenin kasabna sipari edilir, ya da pazardan satn alnrd. Kasaplar her zaman kesilmi tavuk bulundurmay gze alamazlard. Tavuk ete gre ok daha abuk bozulur, stelik bozuk tavuk yiyeni zehirlerdi. kide bir elektriklerin kesildii, kesilen elektriin ne zaman geleceinin belli olmad yllard, ancak riske girmeyi gze alan, ar iindeki byk kasaplarda kesilmi ama yolunmam tavuk bulunur, mahalle kasaplar ise sipari olursa tavuk getirtip keserlerdi. Kasaplarn tavuklar pazara gre biraz daha pahal olurdu. Bunca zahmetli olmasna ramen, her evde arada bir tavuk piirilir, tamamen doal yemlerle beslendikleri iin ok lezzetli olan tavuu sevmeyene pek rastlanmazd. Pazarlarda ayaklarndan birbirlerine balanm canl tavuklar satlrd. Tavuu kestirmek bir dertti. Baz babalarn elinden bu i gelirdi. Hatta yle ki, bir gn gelip de market raflarnda en bol ve kolay bulunacak eyin tavuk eti olacan asla tahmin edemedikleri iin, kan grmeye dayanamayan oullarna tavuk kesmeyi retmeye kalkarlar, bu vahi eylemi grmek istemeyen ocuklaryla tartrlard. Yemee balamadan nce ocuklara mutlaka "ellerini ykadn m?" diye sorulurdu. Yoksunluk yllar olsa da, temizlie nem verilirdi. Hl yrrlkte olmas gereken terbiyeye gre herkes oturmadan ve ailenin en by ilk lokmasn almadan yemee balanmazd. Adab- muaeret kurallarn reten kitaplarn satld yllarda, grgl ailelerde yemei yapana mutlaka "eline salk", yemek bitince birbirine "afiyet olsun" denirdi. Gnmzden farkl olarak, o yllarn yemek yeme terbiyesine gre, ocuklu masalarda uzun uzun gevezelik etmek, srekli konumak doru bulunmazd. Hatta yal ve tutucu bykler konuan ocuklar serte "yemekte konuulmaz" diyerek uyarrlard. Evde tavuk pitii zaman lades tutumamak olmazd. Tavuk piirilirken lades kemii krlmasn diye gs eti ortasndan kesilmez,
124
kemiin salam kalmasna dikkat edilirdi. Tavuk paralanp datlrken lades kemii ayrlr, yemekten sonra veya yemek srasnda iki kii lades tutuurdu. Kemiin iki ucu iki kii tarafndan tutulur, "nesine?" diye sorulur, gmleine, dondurmasna, kitabna, o srada ne isteniyorsa ona lades tutuulurdu. Tutuanlar bu ince kemii kendilerine doru ekerler ve kemik krlrd. Lades tutuanlardan uyank olan hemen elindeki kemii kar tarafa uzatr, "bak bakalm hangimizinki daha uzun?" diye sorar, kar taraf safsa kemii alr, veren "lades!" diye barr, bylece oyun daha balamadan biterdi.Tavuk lezzetli bir yemekti, ama sorunluydu da. nk her tavuun iki budu, her sofrada da butta gz olan ikiden fazla kii olurdu. Genellikle ailenin ykn, cefasn eken anneler boyun ve kanatla idare ederler, boyun kemiini uzun uzun kemirirlerken, tavuun en lezzetli yerinin boynu olduunu iddia ederlerdi. ocuklar iin kfte patates dayanlmaz bir yemekti ama, asl dayanlmaz yiyecekler sokakta satlrd. Leblebi tozu, macun, pamuk helva, elma ekeri, horoz ekeri, simit, ikolata bunlarn banda gelirdi. Sakzlarn hayattaki yeri bambakayd. ocuklar Mambo, Golden, Pitipit gibi iinden futbolcu, artist, araba resimleri kan sakzlar alrlar; baz kadnlar ve gen kzlar, be dakika sonra eneleri artan am sakzn inerlerdi. ocuklarn sakz inemelerine aldr edilmezken, kadnlarn ve gen kzlarn insan iinde sakz inemeleri ok ayp karlanrd. ocukluunu 70'lerde yaam olanlarn hibirinin unutmad yiyecek leblebi tozuydu. Kk, yuvarlak ve yenebilen bir kutuda olur, yannda adi plastik bir kak verilirdi. Leblebi ezilip toz haline getirilir, bazen eker eklenirdi. ok tehlikeli bir yiyecekti. Nefes borusuna leblebi tozu kat iin boularak len ocuklara ok sk rastlannca, 70'ler bitmeden yasakland. Leblebi tozu lezzeti iin deil, elencesi iin yenirdi. Aznda leblebi tozu varken konumak, kardakinin yzne bir un bulutunun yamasna neden olurdu. Baz haar olanlar azlarnda leblebi tozu varken tkrldm kzlarn yzne yzne "snf" derler ve tkrldm kzn yz gz leblebi tozu iinde kalrd. Mahallelere macuncu gelirdi. Macuncunun koni eklinde kapa olan, yuvarlak, teneke bir tepsisi olurdu. Bu tepsinin ii sekize
125
blnmt, her bir gze farkl renkte macun konurdu. Macunlar limonlu, karanfilli, portakall, naneli gibi deiik tat ve renkte olurlard. Macuncu macuna spatulasn daldrr, bir kartan daha ksa olan tahta bir ubua macunu sarar, sonra limonlu suya batrp uzatrd. Macun yerken tahta ubuklara deince, diler iddetle kamard. Elma ekerini rk elmalardan yapmak sanki detti. Geri yenen ksm ekeriydi, elma yalanp zerindeki eker bitince bir-iki dilenir, sonra atlrd. Pamuk helva ise ocuklarn gz nnde yaplrd. Pamuk helvacy seyretmek bir zevkti. O da belli saatlerde arabasyla mahalleye gelirdi. Arabasnn tuhaf bir dzenei vard. Ortasnda bulunan byk tepsinin altnda ate yanar, helvac pedalla dzenei altrr, tepsiye eker serper, o kuru, tkr tkr tozeker tepsi dndke pamuklar, pembeleirdi. Pamuk helvann yenmesi zordu. Pembe bir pamuk ynn sran ocuklarn azna burnuna eker yapr, avular yzleri yap yap olurdu. Pamuk helvadan baka, kt helva, susaml helva, leblebi helvas, fndk helvas, fstk helvas gibi, ou uydurulmu bir yn helva eidi vard. Krlm leblebiler, fndklar, fstklar koyu bir adaya atlarak kaynatldktan sonra ince uzun paralar halinde kesilirdi. Kimilerinin st susamla kaplanrd. Yenilikler karsnda bykler temkinli, ocuklar cesurdu. ocuklar her kan yeni yiyecei ne yapp edip denerlerdi. 70'lerin ocuklar var olan be eit ikolatann tmn bilirlerdi. ok lezzetli olduklar sylenemezdi, ou ikolata deil, pralindi, stelik pahalyd. Ama yine de ikolatayd. Birka marka ikolata vard. kp kaybolmuyorlar, uzun sre bakkal dkknlarnda bulunuyorlard. Tp ikolata ise kt zaman ocuklar arasnda lgnlk yaratt. Di macunu tp gibi bir tpn iine doldurulmu olan yumuak ikolatay yemek iin tpn kapa alyor, bir dakika iinde tp emilerek bitiriliyordu. Tp ikolata ktktan sonra, bayramlarda mantar tabancalarna ayrlan para, bunlara yatrlr oldu. Ucuna adi plastikten minik bir sap taklm ve kapal bir emsiye biimi verilmi olan emsiye ikolata, bayramlarda ikram edilen ktl ikolata, ancak kz istemeye gidilirken alnan madlenler ikolatann kk dnyasn oluturuyordu. Trkiye'deki ikolata efsanesini Almanyallar ykt. Onlarn yllk izinlerinde ee dosta getirdikleri ikolata byk bir sevincin yannda,
126
derin bir hzn de yaratt. Onlarn getirdii olaanst ikolatalar tadnca anladk ki bizim yediklerimize ikolata denemezdi, ikolata asl buydu. Rengrenk ktlarla kapl, fndkl, kuru zml, ilekli bu nefis eyler gerekten ikolatayd, ama ne yazk ki her zaman bulunmuyordu. ocuklarn gzdesi gazozdu. Artk su muamelesi yaplan gazozlar, sabit gelirli aileler iin pahal bir iecekti. Kk ehirlerde scak yaz gnlerinde konu komuyla birlikte ay bahesine gidilirdi. nceden sadece bir gazoz iebilecekleri konusunda tembihlenen ocuklar garsonun gazozu amadan getirmesini tercih ederlerdi. nk garson gazozun kapan aarken kard o ses ocuklara mthi haz verirdi. O zamanlar kalnca, yal kttan yaplan pipetlere kam denir, gazoz iesinin iine bu kt pipetler konur ve ocuklar gazozla oynamaya balarlard. Guruldatrlar, yudum yudum ierler, pipeti inerlerdi. Bitmesin diye srekli oyalandklar iin kt pipetler gazozun iinde ier, ucunu da inedikleri iin, ne kadar ekilse de tkanm pipetten bir trl gazoz gelmez, garsondan yeni pipet istenir, garson getirmez, ocuklarn keyfi kaard. O zamanki gazozlarn ocuklarn arasndaki ad sade, meyval, kola deil; beyaz gazoz, sar gazoz, kara gazozdu. Coca Cola'ya "Koka Kola" deil "cococola" denir, bazlar Pepsi'ye dkn olurlard. Yurt apnda bilinen ve bulunan Uluda, Yedign, Fruko, amlca, Elvan, Ankara Gazozu gibi gazozlarn yan sra, her ehrin kk imalathanelerinde retilen ve sadece o ehirlilerin bildii kendi gazozlar da vard. Adapazar'nn yresel gazozu Nee Gazozu, Balkesir'inki Fertek Gazozu'ydu. Bunlar nl markalara gre daha ucuzdu, okul kantinlerinde, sinemalarda, bfelerde en ok yerel gazozlar satlrd. Schweppes gazozu ilk ktnda byk ilgi grmt. Meyva sular pahal ieceklerdi. Meysu'nun piramit eklindeki kt paketlerde satlan meyva sular bir dnem ok ilgi grm, renkli cam ielerde satlan Tamek'in vine, kays ve eftali sular ok sevilmiti. Teneke kutularda satlan her trl souk iecek iin ok beklemek gerekti. Gazoz imenin ocuklar iin elzem olduu, iilemezse hasta olunan yerler sinemalard. "Be Dakika Ara"nn en gzel taraf gazoz iilecek olmasyd.
127
Bir Maniniz Yoksa, Annemler Size Gelecek

Haberli habersiz, eli bo-dolu, erken ya da ge gelse de; gelip be dakika oturup gitse de; yatya kalsa da; ba keye kurulup gitmek bilmese de; misafir kutsald. Bir evin bereketi olduuna inanlr, her trl kaprisi ekilirdi. letiimin gnmzdeki gibi yaygn olmad yllarda her an, her durumda, her trden misafir gelebilir, hepsinin kusursuz bir ekilde arlanmas gerekirdi. Evin ocuklarnn misafirlerin ellerini pmesi artt. Hatta gelen misafir ev sahiplerinden yalysa, ev sahipleri de misafirin elini perlerdi. Elini ptren, pene "el penlerin ok olsun" derdi. Haberli gelen, ev halknn nemsedii kiiler, evlerin yasak blgesi olan misafir odalarna alnrlard. Bunlar apartman dzenine geilmeden nce evin mutfakl oturma odasndan kk, dier odalarndan byk olan, evin en iyi denmi odasyd. Misafir gelmedike kaps almaz, kn sobas yaklmazd. Apartman dzenine geildikten sonra evin en iyi blm olan salonlar misafir odas olarak kullanld, kaplar yine kapal tutuldu. Fakat bu aba uzun srmedi. 80'lerde genliklerini yaayanlar evin en iyi odasnn misafirlere saklanmasn kabullenmediler ve ailelerin gnlk hayat salonlara tand. eit eit misafirlik vard. Kadnlar arasnda yaplan kabul gnleri, akam oturmalar, yatl misafirlikler, yemek misafirlikleri... Hepsinin kendine gre bir adab, uyulmas gereken kurallar vard. Kabul gnlerinin kendine zg kurallar daha belirgindi, ama yllarla birlikte nitelii en ok deien misafirlik tr oldu. 70'lerde kabul gnleri kadnlar arasnda herhangi bir zel ama tamadan yaplan ziyaretlerdi. Ancak zamanla dehetli deiimlere urad, ticari bir nitelik kazand, klasik misafirlik ve ev sahiplii anlayn ykarak nce altn gnne, sonra dvizin daha krl bir yatrm arac olmasyla birlikte dolar ve mark gnne dnt. Gndelik oturmalar kabul gnlerinden farkl bir misafirlik tryd. Teklifsiz gidilmeyen bir komuya ve uzun zamandr ziyaret edilmemi
128
bir ahbaba gitmek zere birka kadn szleirler, ev sahibine haber vermek zere bir ocuk gnderirlerdi. ocua ne diyecei iyice belletilirdi. ocuk annesinin ve dier "teyzelerin" gitmek istedikleri kadnn kapsn alar, tam retildii ekilde "bir maniniz yoksa annemler size gelecek" derdi. Byle durumlarda aslolan ev sahibinin ocua "buyursunlar!" demesiydi. Kadnlar arasnda bir misafirlik jargonu vard. Olu ya da kz evlenmi bir kadna "Allah mesut etsine", olu askere veya uzak bir yere giden kadna "Allah kavutursuna", doum yapm kadna veya annesine "gz aydnna", ziyaret edilecek olan kadn yeni bir ev alm da tanmsa "gle gle oturun"a gidilir; bu ziyaretlerin ad, hasta ziyaret edilecekse "gemi olsuna", gidilecek kii bir yaknn kaybetmise "basalna" gitmek olurdu. Televizyonun hayata giriiyle birlikte tm kurallar ve adabyla birlikte kaybolan misafirlik tr akam/gece oturmalar oldu. Bunlar ailece yaplan ziyaretlerdi. 70'li yllarda muhafazakr ailelerin byk ksmnda bile kadnl erkekli oturmalardan kanlmaz, kk ehirlerde hemen her akam, aileler birbirlerine gider gelirlerdi. Bu tr ziyaretler genellikle aile dostlar arasnda yaplrd. Her evde yatya gelecek misafir iin yatak, yorgan, havlu bulunur, hemen her eve sk sk yatya misafir gelirdi. 70'lerin ocuklar televizyonun henz hayata girmedii ve uzun gecelerin ok skc getii yllarda, eve yatya gelen misafirler gitmesin isterlerdi. Srekli yenip iilir, misafir ocuklarla oynanr, gllr, evde bir hareket ve nee hkm srer, bu da ocuklar ok elendirirdi. Yatya gelen misafir yakn akraba ise uzun kalabilirdi. Uygun yataklar yaplr, evde fazla divan yoksa yere yatak serilirdi. Evde birbiriyle akraba birka ocuk bulunuyorsa, yere serilen yataklara ocuklar yatrlr, onlar bu yeni durumdan ok holanrlar, bir trl uyumazlar, glrler, bazen kavga ederler, "bir iki tp" oynarlar, ya byklerinden azar iiterek susarlar veya uyuyakalrlard. Misafirlie eli bo gitmek olmazd. Gnlk misafirlikte genellikle eker veya tatl gtrlrken; yatya gidilecekse ev halknn gnln almak zere mendil, orap, havlu, kuma, nakl rt, vazo, biblo, ocuklara oyuncak, ikolata, terlik gibi hediyeler gtrlrd. Yatya
129
gelmi ve baka bir ehre dnecek olan misafir mutlaka yolcu edilir, trene veya otobse bindirilir, eer almamsa bileti btn itirazlara ramen ev sahibi tarafndan alnr, yolculuk uzun srecekse misafirin yanna brek, ekmek aras kuru kfte gibi yolluk verilirdi. Haberli ya da habersiz gelsin, tm misafirlere yaplacak ikramn ve arlamann bir sras ve adab vard. 70'li yllarda orta-st snflarda bile eve ayakkabyla girilmezdi. Bu nedenle gelen misafire hemen terlik verilir, her evde misafir terlii bulundurulurdu. Gelen misafir, misafir odasna alnr, yer gsterilir, oturtulur ve hatr sorma seremonisi balard. ocuklar dahil, herkese tek tek hatr sorma art olduu iin, "naslsnz?" fasl epeyce uzun srer, herkes kibarca cevaplarn verirdi. Sonra havadan sudan konumalar yaplr, ardndan misafirlere kolonya dklrd. Btn evlerde limon kolonyas bulundurulur, be dakikalna uram kiilere bile mutlaka kolonya dklrd. Kolonyay eker tutma izlerdi. Agzllk ok aypt, bu nedenle tutulan ekerden bir tane alnrd. Evde bir kz ocuu veya gen kz varken, kolonya-eker ikramn annenin yapmas ho karlanmazd. Anne bu ikram bir trl akl edemeyen kzna "hadi kzm misafirlere kolonya dk" diyerek, kznn fikirsizliini ve havailiini ak etmek istemez, kzna bakp ka gz oynatmaktan bir hal olurdu. kramn sras hi deimezdi. Kolonya ve ekerden sonra sra kahveye gelirdi. Ama kahve ikram etmenin de bir zaman vard. Erken ikram edilen kahve, "kahveni itin, kalk git" demeye gelir, ge kalan kahve de misafir nemsenmiyor anlam tard. Bu nedenle makul bir sre beklendikten sonra "kahvenizi nasl iersiniz?" diye sorulurdu. Kahveden sonra biraz vakit geer ve mutfaktan ay hazrl sesleri gelirdi. ay kuru kuru, yannda bir ey olmadan ikram etmek de ev sahipliine smayan davranlardand. Hele misafir geleceini haber vermi de, bir kuru ay imise, bu, o eve bir daha gelmeme sebebi bile olabilirdi. Misafir habersiz bile gelmi olsa ocuk bakkala gnderilir, kaymakl biskvi, tuzlu ubuk veya frndan taze simit aldrlr, bu da yaplamyorsa ekmek kzartlr, yannda biraz peynirle ikram edilirdi. O yllarn gelenek ve anlayna gre, misafir gittii evden karn tok kmak zorundayd. ay ikramnn da bir yolu yordam vard. Birok evde misafirler iin alnm kesme ay bardaklar, porselen, metal, hatta gm ay
130
tabaklar, ay kaklar, porselen pasta tabaklar bulunurdu. Misafirlere tketim yllarna geile birlikte kda dnen kuma peete verilir, ardndan iinde maasyla ekerlik, ayn yannda ikram edilecek yiyecekler, sonra da dantel rt serilmi bir tepside ay gelirdi. 70'lerin balarnda ayla birlikte incecik kesilmi limon dilimleri de servis edilirdi. Bunun iin kk limon atallar kullanlr, hatta bunlar pasta takm denilen kk atal bak ve ay ka takmlarna dahil olurdu. 70'lerin sonlarna doru bu zarif ikram ortadan kalkt, birok ocuk evi kartrrken bir kenara atlm limon atallarn buldu. kram edilen yiyeceklerin tmn bir rpda yemek, taba silip sprmek ok aypt. Tabakta bir miktar yiyecek brakmak grgllk kabul ediliyordu. Yiyeceklerden biraz daha alnmas konusunda srar etmek ev sahibinin greviydi. Bu anlay zamanla yerini "kendinizi evinizde gibi hissedin" anlayna dnnce, herkes tabandakilerin tmn bitirmekle kalmayp, yeniden doldurmaya alt. Misafiri pastaneden alnm yiyeceklerle arlamak, "siz zahmet etmeye demezsiniz" anlamna gelir ve ok ayplanrd. Ev kyafetiyle misafir karlanmaz, misafir de zensiz bir giyimle ziyarete gidemezdi. Misafirin yannda ba ke geilip oturulmaz, en iyi ke misafirlere verilirdi. Misafirin szn kesmek, onu kmseyici laflar etmek, bandan geen kt bir olay hatrlatmak da doru deildi. kram toplulukta bulunan en yal kiiden balard. Her ne olursa olsun misafir kutsald ve asla kovulmazd. Bir misafirin kovulmas lme kadar srecek bir ksle neden olabilirdi. Bir evde misafir olan kii, o evin halknn korumas altnda demekti. Misafire dardan yaplacak herhangi bir kt davran, ev sahibine yaplm saylrd ve bu tr davranlar nlemek ev sahibinin greviydi. Genellikle misafir misafirliini, ev sahibi ev sahipliini bilirdi. Misafirler hayatn kimi zaman elenceli, kimi zaman can skc unsurlaryd.
131
Bir Yerden Bir Yere Gitmek...

Kk ehirlerde yrnrd. Zaten ok seenek yoktu. 70'lerin balarnda byk ehirlerde var olan belediye otobs a, kk ehirlerde henz ok zayft. Otobsler yle ktt ki, tek numaralydlar. ehir iinde bir yerden bir yere faytonla gidilirdi. Faytonlar, birok ehirde payton denilen, bir ya da iki atn ektii ok zarif arabalard. Hele krkl faytonlar ok gzeldi. ehirlerin arnavutkaldrml sokaklarnda atlarn nallarn akrdatarak geerler, zellikle akam zerleri gne iyice eilmiken, ehrin ahap evlerinin sraland dar sokaklarna bir gemi zaman havas verirlerdi. Krkl faytonun ii krmz, d siyah deriyle kapl olan kr yal havalarda faytoncu tarafndan kapatlrd. Krmz deri koltuuna imanca iki kii rahatlkla, zayf kii skarak oturabilirdi. Bu koltuun karsnda da arkalksz dz bir oturma yeri olur, buraya da yolcu oturduu zaman dizler birbirine deerdi. Yolcularn oturduu blmn nnde daha ykseke bir yerde faytoncu otururdu. Aileler fayton tuttuu zaman ocuklar faytoncunun yanna oturmak isterlerdi. Elleri kaml faytoncular kn ya da yamurlu havalarda kara muambadan, pelerine benzer bir giysi giyerlerdi. Faytonlarn iki yanlarnda fenerleri olur, geceleri bu fenerleri yakarlard. Atlarna zenirler, onlar kurdelelerle, boncuklarla sslerlerdi. Faytonlarn arkasnda, tekerlekleri birletiren kaln, uzun bir demir ubuk bulunur, mahallelerin yaramaz ocuklar fayton geerken arkaya aslrlar, bu ubua kp otururlard. Byle durumlarda faytona aslamam olan ocuklar faytoncuya "Arkaya kam!" diye barrlard. Faytoncular ocuklarn faytona aslmasndan holanmazlar, uyarlnca kamlarn arkaya doru savururlard. Havada geni bir yay izen kam rzgr gibi ses karp, ubua aslm ocuklarn bacaklarnda aklard. Faytona binmek hotu, ama taksiye binmek havalyd. Kk ehirlerde fazla binen olmad iin ok az taksi bulunurdu. Pahalyd,
132
ancak ehrin zenginleri sk sk taksiye binecek mali vaziyete sahip olurlard, onlarn da ounun arabas vard. Ama 70'lerin ortalarna gelindiinde kk ehirlerdeki taksi miktar artmaya balad. Otomobiller ikiye ayrlrd: Taksiler ve hususiler. Kk ehirlerin alt snflar otomobili ou kez taksi olarak grdkleri iin, tm otomobillere taksi derler, yeni zel otomobil alm bir aileden sz ederken "taksi almlar" szn kullanrlard. Bazlar taksilere "damal" derlerdi, bugnk gibi sar renkli deildiler. Taksileri hususiden ayran ey, pencerelerinin altnda bulunan ve aracn etrafn saran damal eritti. Sar-siyah, sar-krmz gibi renklerde olan bu damal erit, aracn taksi olduunu gsterirdi. Byk ehirlerdeki taksilerde ilkel bir tr taksimetre vard, kk ehirlerde hi yoktu. Bu yzden taksiye binmeden nce ofrle sk pazarlk yaplr, bu pazarlk ok can skar, bazen byk kavgalara neden olur, bazen de gz gre gre kazk yenirdi. Taksiye binmenin ad da halk arasnda taksi tutmakt. Taksiye binecek gte olanlar "taksi tuttuk da gittik," trnden cmleler kurarlar, bu cmleyi ederken hafife byklenmeden edemezlerdi. stanbul'a giden kk ehirliler buradaki taksi bolluuna aarlard. Orta snfn arabas yoktu, ama hayalleri vard. Gelinlik kzlar hayallerini byk tutma eilimindeyseler, evlenecekleri prensin mmknse beyaz arabal olmasn arzu ederler, ama ne yazk ki ou zaman bu hayaller gerek olamadan yalanrlard. Kanaatkr orta snf yeleri o yllarda -hatta hl- "tosbaa" ya da "kaplumbaa" denen Volkswagen'e fit olup ayaklarn yerden keserlerdi. Ama ehrin varlkllar, mal mlk olan, iletme altran zenginlerinin tercihi Chevrolet, Chrysler gibi byk Amerikan arabalaryd. Doktorlar Amerikan arabalarnn yan sra, Avrupa arabalarna da meraklydlar. Peogeot, Opel, Ford, Citroen gibi markalar tercih ederlerdi. Kk ehirlerde birka Mercedes bulunur, bunlarn kime ait olduu tm ehir halknca bilinirdi. Zaten ok fazla "hususi" olmaz, hangi arabann kimin olduu p diye sylenirdi. 70'lerin daha banda orta snf, hayallerinin gerek olmas ihtimaliyle karlat. Murat 124'ler retildi. Sonraki yllarda model ad Sere olarak deitirilen bu otomobiller, orta snfn araba hayallerini
133
ulalabilir kld. Hemen hemen ayn tarihlerde Renault 12 serisi piyasaya kt. O da zamanla Renault Toros serisi oldu. Her modelin ayr tutkunu vard, ama o yllarn araba "mtehasss"lar, nden ekili olduu iin Renault 12'lerin Trkiye artlarna daha dayankl olduunu sylyorlard. Murat 124' Murat 131 izledi. Renault 12'nin de station modeli kt. Trkiye'nin yollar yerli mal otomobillerle yava yava tanmaya balamt. Orta snf otomobil hayallerine kavumutu. 80'lerde ekonomideki kkl deiimle birlikte, hem yerli hem ithal otomobil says hzla oald. 90'larda yeni yerli otomobil fabrikalar ald, ithalat artt ve otomobil bir orta snf ryas olmaktan kt. Orta snf iin araba ok kymetliydi. Her pazar ykanr, sokaklardan sabunlu sular akar, sonra gcr gcr ykanm arabaya binilir, ailece gezmeye gidilirdi. Arabalar drt vitesliydi, bazlarnn yan aynalar bile yoktu. Klimal araba telaffuz edilmiyordu. ounda emniyet kemeri yoktu, olanlar da makaral deildi. Salkm saak kenarlardan sarkard. Koltuklar ayarlanabilir deildi. Bu yzden birok ksa boylu baba, koltuun altna ve arkasna birka minder koyard. Araba kullanan kadn yok denecek kadar azd. Olanlar kk ehirlerde derhal hret yaparlard. Yolculuk bal bana bir servendi. Uzak veya yakn ehirlere gitmek her zaman heyecan verirdi. nsanlar baka ehirlere gtren tatlarn banda trenler gelirdi. inden tren yolu geen ehirlerin hayatnda tren, nemli bir renkti. Kimileri iin istasyonlaryla nirengi noktas, kimileri iin saatleriyle zaman iaret eden unsurlard. stasyona yakn oturanlar trenlerin geli gidi saatlerini mutlaka bilirler, seslerinden cinslerini ayrrlard. 70'li yllarda elektrikli trenler sefere balamt, ama hl kara trenler kurum ykl dumanlar ve durunca boalttklar buharlaryla nemli bir figrdler. Buharl trenlere kurum sat ve lokomotifi bu kurumdan simsiyah kesildii iin olsa gerek, kara tren denirdi. Kara trenler kmrle alt iin, istasyonun yaknlarnda kmr ynlarna rastlanrd. Byk istasyonlar ocuklar iin muhteem bir oyun alanyd. Tamir bekleyen vagonlara saklanarak saklamba oynamann tadna doyulmazd. ehrin iinden geen demiryollarnda hemzemin geitlere rastlanrd, tren geide yaklarken geidi kapatan
134
kol otomatik deildi. Kulbede oturan grevli an alarak kolu indirir, ardndan trenin dd duyulurdu. Tren geip gittikten sonra, geidi kapatan kol yine an alarak kaldrlr, geit alrd. Kara trenlerde birinci ve ikinci mevki uygulamas vard. Elektrikli tren seferlerinin artmasyla birlikte, yava giden ve kurum saan kara trenler seferden kaldrld, birinci-ikinci mevki uygulamas da son buldu. Yk trenlerinin vagon saylar ok fazla olur, ocuklar gece yataklarnda, uyku tutmad srada geen trenlerin vagonlarn, seslerine dikkat ederek sayarlard. Yk trenleri hzn verirdi. Baka ehre tayin olan memurlar ev eyalarn yk trenleriyle gnderirler, ehirler arasnda byk tama ileri trenlerle yaplrd. lkenin bir ucundan br ucuna gitmek iin otobs vard, ama ktt, sefer says ok azd, stelik pahalyd da. Oysa trenler ok ucuzdu. Ama yolculuk ok uzun srerdi. stanbul'dan Kars'a en az gnde gidilir, trende yatlp kalklr, dier yolcularla ahbap olunur, yolluklar birletirilir, byk istasyonlarda tren durduunda inilir, istasyon emelerinden ielere su doldurulurdu. Uzun yol trenlerinin ou konforlu deildi. Restoran bulunmazd. Trene srekli seyyar satc biner, yolluklar abucak bittii iin seyyar satclardan hahal rek, kete, simit, cier-ekmek, ayran alnrd. Kk ehirlerde her yere yryerek gidilirken, 70'lerde stanbul'da tramvaylar kaldrlm, yerine halk arasnda "boynuzlu" denilen troleybsler konmutu. stanbul'un hayatnda 80'lerin ilk yarsna kadar saltanat sren troleybsler yolculuu sk sk sinir harbine evirirlerdi. Elektrik hattna bal iki "boynuz" ile alan troleybslerin ikide bir boynuzlar kar, ofr iner, alkn hareketlerle boynuzu yerine takar ve yola devam ederdi. Bazen elektrik kesilir, ayn hat zerindeki troleybsler arka arkaya sralanr, yolcular inip yrmek zorunda kalrlar, troleybsler gidebilmek iin ylece durup elektriin gelmesini beklerler, bu arada trafik fel olurdu. 80'lerin ilk yllarnda troleybsleri kaldrdlar. Bylece "boynuzlular" hayatmzdan kt. 70'lerde stanbul otobslerinde bileti uygulamas vard. Otobse arka kapdan binilir, hemen kapnn azndaki biletiden bilet alnr ve bileti "ne ilerleyelim beyler" derdi. Sonra bileti uygulamas kaldrld ve ofrn yanna bilet kutusu konuldu. Bu durumda arka kapdan
135
binme kural deitirildi, n kapdan binilip arka kapdan inilir oldu. Dolaysyla cmle "arkaya ilerleyelim beyler" oldu. ofr tklm tklm dolu otobslerde her binenin bilet atp atmadna bakar, rencilerden paso gstermelerini isterdi. Artk tamamen kaldrlm olan zemini tahta Magirus'lerde biletinin oturduu blm ylece durur, ekilmi di gibi bir boluk duygusu yaratr, ama neeli genler buraya geip otururlard. 80'lerde stanbul'da krkl otobsler sefere kondu. Bunlar bir krkle birbirine balanm iki otobsten oluuyordu. Macaristan mal olduu sylenen Ikarus marka bu otobslerin kaliteleri, uzun sre hem stanbullunun hem de gazetelerin gndemini oluturdu. Krkl otobslerde koltuk ok azd, bylece nfusunu artk tayamayan stanbul'un, hi deilse otobslerinin daha ok yolcu tamasn salanyordu. Siyah, kaln bir lastikten oluan krk ksmnda tutunma yerleri vard. Krkl otobsler virajlarda savrulduu iin bu blmde gerekten sk tutunmak gerekirdi. Nurettin Szen'in stanbul Belediye Bakan olmasndan nce, ETT otobsleri krmz-beyazd. ok ho grnrlerdi, abartl deillerdi. Sonra bir tr halk oyuna bavurularak renkleri turuncu ve lacivert olarak deitirildi. 80'lerin ortalarna gelindiinde zel teebbs ayakta alklanr olmu ve zel halk otobsleri stanbul'un hayatna girmiti. Otobs says bylece artmt, ama bunlarda "mavi kart" gemiyordu. Oysa mavi kart, dar gelirli iken, enflasyonlu yllarla birlikte "ok dar gelirli" olmu stanbullu iin byk avantaj salyordu. imdi manyetik bir deme ekli olan "akbil"in yerine o yllarda mavi kart kartlrd. Bunun iin ETT'nin ilgili merkezlerinden birine gidilir, fotoraf verilir, kart doldurulurdu. Mavi kartn her ay yenilenen kuponlar vard. Srekli yolculuk edenler iin vapur kart ve banliy trenlerinde geen tren kart da vard. Banliy trenleri imdi de olduu gibi Anadolu yakasnda Haydarpaa-Gebze arasnda, Avrupa yakasnda da Sirkeci-Halkal arasnda sefer yapard. Banliy trenleri inanlmayacak kadar kalabalk olur, yolcularn bir ksm ak kaplardan sarkarak giderlerdi. Hl olduu gibi ok bakmszdlar. Ama stanbul'a "hususiyet" veren tat vapurdu. Birinci Boaz Kprs yaplncaya kadar, boazn iki yakasn arabal vapurlar
136
birletirirdi. Harem-Kabata, Harem-Sirkeci arasnda ileyen bu arabal vapurlar, nispeten az olan zel aralar iki yaka arasnda tayordu. imdi kprlerde ekilen trafik ikencesinin bir benzeri arabal vapur beklenirken ekilir, bazen saatlerce arabal vapur kuyruunda vakit ldrlrd. Arabal vapurlar ikenceydi ama, ehir hatlar vapurlaryla karya gemek byk bir keyifti. 70'lerde iskelelere turnike konmamt, vapura jetonla deil, biletle binilirdi. Yazn akta veya vapurun yan tarafnda oturabilmek iin acele edilir, baz yolcular iskele verilmesini beklemeden vapura atlarlard. ay oca ve bfe st katta olurdu. Sigarann henz yasaklanmad yllarda vapurun st katna kmak, yazsa akta, ksa ierde oturup bir sigara tellendirerek ay imek ok ho bir eydi. 70'lerde vapurlarda lks mevki uygulamas vard. st katn bir blm lks mevki olarak ayrlmt. Hasr koltuklarla, sehpalarla donatlmt. Lks mevkide yolculuk yapmak isteyen yolcu bu blme geer, bileti az sonra gelip lks mevki farkn tahsil ederdi. Ama bu uygulamay bilmeyen baz yolcular lks mevkie geip hasr koltuklara kurulurlar, az sonra grevli fark cretini almak iin geldiinde, kt bteli yolcu buradan kalkmak zorunda kalr ve ok incinirdi. Bu uygulama snfsal bir ayrm yaratt iin deil, vapurlar yolcu saysna yetiemedii iin kalkt. Lks mevkie de bir yn koltuk konuldu ve bylece vapurlarn tama kapasiteleri artrld. Vapurlarn en elenceli taraf seyyar satclard. Vapur kalktktan az sonra, akla hayale gelmeyecek eyler satan seyyar satclar gsterilerine balarlar, "bu saati alp gitmiyorsunuz, yannda bir adet tarak, bir adet dolmakalem, be permatik, bir el feneri, drt adet kalem pil..." eklinde uzayp giden listeyi sayarlard. Hibir zaman bir mal tek bana satmazlar, yanna mutlaka bir eyler eklerler, bylece sattklar mal cazip klmaya alrlard. Seyyar satclk mesleinin zirvesi, duayeni, "ba seyyar satc" ise Burhan Pazarlama'yd. Unutulacak bir karakter deildi. Slogan "Yine dalarn ardndan, yine Burhan Pazarlama'dan" idi. Uakta bile sat yaptn iddia ediyor, sat yaparken araya ciddi ciddi reklam alyordu. Burhan Pazarlama'nn satt belirli bir ey yoktu. Pahal kol saatlerinden kantaron otuna, pilli
137
bebekten bak takmna, sve aksndan kfuruya, limon skacandan rendeye, atal bak setinden Paabahe bardak takmna, krtasiye setinden klk yn oraba kadar, her eyi satyordu. Asistan vard, asistan satlacak paketleri hazrlarken, o, patatesi dantel gibi desenli kesen rendeyi tantmaya balard. Yaratc bir adamd, hazrcevapt. Yolcularla konuur, ilgisiz grnmeye alanlara bular, gzel kzlara iltifat eder, hatta aslrd. stanbul vapurlarna birka yl binmi ve Burhan Pazarlama'dan bir ey almam yolcu ok azd. Vapur yolcular arasnda bir fenomen, elenceli ve artc bir hikyeydi. Hakknda, ok zengin olduuna, artk otomobil sattna, iflas ettiine, bankerlie baladna dair, birbirini tutmayan sylentiler dolard. Burhan Pazarlama vapurlarn en elenceli parasyd.
"Sreyya Plaj'nn kabartma resimli duvarlarna borcumdu benim btn bunlar..."

Ayfer Tun'la "Bir Maniniz Yoksa Annemler Size Gelecek" zerine bir rportaj
altkitap : Giderek belleksizlemeye balayan bir toplumda, hem de 70'ler gibi siyasi gndermelerin dnda pek de stnde durulmayan bir dnemin sosyal yaamnn belgelenmesi fikri nasl dodu? Ay f e r Tu n : o k b a s i t , d u r u p d n d m z a m a n , " A m a n Allahm, ya okumasaydm o kitab!" diyeceim kadar basit ve t u h a f b i r e k i l d e g e l i t i b u f i k i r. S a n r m 1 9 9 5 y l y d , Ta r i h Va k f Ya y n l a r ' n d a n k a n A b d l a z i z B e y ' i n O s m a n l A d e t , M e r a s i m v e Ta b i r l e r i a d l i k i c i l t l i k k i t a b n o k u d u m . O k u r k e n ok elendim. Kitap dnemin yaayn, elence hayatn, detlerini, yemeklerini, esnafn, ksacas gnlk hayat yapan her eyi olabildiince ayrntl olarak anlatyordu. Fakat bir sre sonra "bir soru kafam kurcalamaya" balad. Tpk Komiser Colombo'nun kendini zme gtrecek olan sorunun dizi film boyunca kafasn kurcalamas gibi. Soru uydu: Bir insan yaamakta olduu zaman yapan unsurlar, herkes kendisiyle birlikte yaadna gre niye anlatsn? Bugn hepimizin bildii aydanl, tuvalet kadn, uzaktan kumanda aletini, kitab, disketi, taksiye binerken ofre ne dediimizi, nasl selamlatmz, cep telefonlarnda ksa mesaj gnderirken tamam anlamnda "OK" yazdmz, simitleri, sinema gielerini, gazoz ielerini velhasl bugn hayatmz dolduran binlerce ayrnty anlatmak iin aba gstermeyiz. O zaten vardr ve herkese b i l i n m e k t e d i r, t o p l u c a b i r a r a y a g e t i r i l m e s i s a n k i p e k d e a n l a m l d e i l d i r. Oysa Abdlaziz Efendi, artc bir ileri grllk gstermi, bir gn bunlarn hibirinin kalmayacan tahmin etmi ve her eyi ince ayrntlaryla birlikte anlatmt. Bu fikre hayran kalmtm. Sonra fark ettim ki, ocukluumu ve ilk genliimi yaadm yllara, 70'lere ilikin anlarm
Sylei- Ayfer Tun
ii
g i d e r e k z a y f l y o r. Ay r n t l a r k a y b e d i y o r u m . O y s a b t n b u ayrntlardan sosyolojik bir panorama karlabilir -bu bakalarnn ii- kendimi ve gnm anlamak iin buna i h t i y a c m v a r, b y l e b i r k i t a b y a z m a k f i k r i k a f a m d a ekillenmeye balad. altkitap : Kitabnzda dnemin mzik dinleme alkanlklarndan bayramlamalarna, eitim sisteminden radyo ve televizyon yaynclna, modasndan ak ilikilerine pek ok konuya deiniyorsunuz. Hem de btn bu kaytlar, znel bak asn bir kenara brakarak, olabildiince nesnel yapmay baaryorsunuz. Bylesi youn bir ierii olan kitabnzn hazrlanmas aamas nasl geliti? Ay f e r Tu n : B e n i b u t r b i r k i t a p z e r i n d e d n m e y e zorlayan eylerden biri de, kitabn "Neden, nasl?" balyla yazdm nsznde de anlattm gibi Sreyya Plaj'nn kabartma resimli duvarlarnn sklmesi oldu. O duvarlar ok severdim. Pazar gnleri Adapazar'ndan yatl okuduum okul olan Erenky Kz Lisesi'ne trenle giderken beni neelendirirdi z e r i n d e k i r e s i m l e r. A m a b i r g n s a h i l y o l u y a p l d v e o duvarlar yok oldu. Bugn sevdiimiz, ebedi olduunu sandmz birok eyin bir gn yok olabileceini o zaman hissettim. Sanki o kabartma resimli duvarlara borcumdu b e n i m b t n b u n l a r. K a f a m k u r c a l a y a n s o r u n u n c e v a b n verdikten sonra 70'li yllarn ayrntlarn not etmeye baladm. be notu bir araya getirdiimde o yllarda kan Ye n i Y z y l g a z e t e s i n i n K a f e P a z a r a d l e k i n d e b i r k a s a y f a halinde yaymladm. Sonra uzun zaman tembellik ettim. Ne not aldm, ne zerinde altm. Ama insan zihni bazen i n s a n n k e n d i s i n e r a m e n g i z l i g i z l i a l m a y a d e v a m e d i y o r. Fark ettim ki, ynla notu kafama almm. Geen yl mart ya da nisan ayyd, kada dktm, kurguladm ve yazmaya baladm. Kafamda aldm sandm notlarn en az on misli ayrnty da yazarken hatrladm. Ya z d m h e r e y i n m u t l a k d o r u o l d u u n u a s l a i d d i a e t m i y o r u m . Ya n l h a t r l y o r d a o l a b i l i r i m . A m a b i r i l e r i b u n l a r dzeltecek. ok eksiim olduunu biliyorum. Eminim ki bir bu k a d a r d a h a y a z l a b i l i r. A m a b u n u n s o n u y o k . altkitap : B u a l m a n n a r k a s g e l e c e k m i ? Ya n i s i z c e 2 0 1 0 y l n d a 9 0 ' l a r a n l a t a n b i r k i t a p y a z l a c a k m ? Ya z l s a b i l e b u d e r e c e i l g i e k i c i o l a c a k m ? Yo k s a , m i z a h n v e hznn iie getii bu renkli yap 70'li yllara m zg? Ay f e r Tu n : B e n i m i i n a r k a s g e l m e y e c e k . i m d i l i k . B e n aslnda bir atmosfer yazarym. inde bulunduum atmosferden deil, kaybettiim atmosferi aramaktan ya da
Sylei- Ayfer Tun
iii
yazyla yeniden kurmaktan holanyorum. 2010 ylnda eer 90'lar benim iin anlaml bir atmosfer tayan yllar olursa yazabilirim. Aslnda benim yazp yazmamam hi nemli deil, m u t l a k a y a z l m a l . A n c a k n e m l i b i r n o k t a v a r. E s k i d e n deiim hi deilse bir on yllk periyotlar halinde yaanyordu. Bugn alt aylk periyotlar halinde deiim y a a n y o r. B i r n e s n e n i n y a d a b i r e i l i m i n h a f z a d a v e hatrada yer edebilmesi sanrm bir kuaa mal olmasyla mmkn. imdi hibir yeniliin, hibir nesnenin, hibir olayn m r a l t a y d a n f a z l a s r m y o r. r n e i n c e p t e l e f o n l a r hayatmza yaklak be yl nce girdi. lk telefonlar hatrlayacak olursak tula byklnde, kaba, konumas imknsz nesnelerdi. Aradan birka yl gemeden onlarca model deitirildi ve optimal boyut ve ilevin bile tesine geildi. Bu be yl ierisinde hangi cep telefonu markas biimiyle, ileviyle hafzalarmzda yer alacak, bir kuan hemen tm bireylerinin zihinlerinde aa be yukar ayn karlklar bulabilecek kadar nemli oldu? Sanrm herkes k e n d i i l k c e p t e l e f o n u n u h a t r l a r, a m a b u b i r o r t a k p a y d a oluturmaz. Deiim ok hzl, ayrca insan topluluklar eskisi kadar homojen de deil. 70'li yllarda yaygn olan kabaca drt t o p l u m s a l t a b a k a d a n s z e d i l e b i l i r d i : M e m u r l a r, e s n a f , i i l e r v e k y l l e r. i m d i s n f l a r i i f a r k l l k l a r o k . K k m e m u r, o n d a n b i r a z d a h a b y k m e m u r, o m e m u r d a n b i r a z d a h a b y k m e m u r, y a n g e l i r i o l a n m e m u r, y a n g e l i r i o l m a y p i k i n c i i y a p a n m e m u r, b y k m e m u r, o r t a m e m u r, h l h a y s i y e t l i y a a y a n m e m u r, y o k s u l l u u g u r u r u n a y e d i r e m e y e n m e m u r gibi, her biri farkl yaama biimi zellikleri sergileyen kategorilerden sz edebiliriz. Bu da szn ettiim trden ayrntlarn kuaklar arasnda devredilmesini bana kalrsa o k z o r l a t r y o r. Ben sosyolog deilim, ama yazar olarak baktmda her on yln ayn derecede hznl ve renkli olduunu dnmyorum. 60'lar baka trl heyecanlar yllarym, ama rnein 30'lar ok heyecan verici, ok cokulu buluyorum. Dnsenize topyekn bir deiim, alfabeden g i y i m e , m z i k t e n a l m a h a y a t n a k a d a r. K u r u l u u n heyecann toplumun hemen bireyi kolektif olarak yayormu. (Zaten kurulu yllar bana hep heyecanl gelmitir) Buna karlk 50'li yllar pek cazip bulduumu syleyemem. Benim gzmde cumhuriyet koucularnn yorulduu, bir tr duraklama ve gerileme devri. Peki 70'leri benim iin bu kadar renkli klan ne? Bir kere t a n k o l d u m . Ya a d m . k i n c i s i 8 0 ' l e r i n i k i n c i y a r s n d a n itibaren dnyaya almzla birlikte, aslnda ok mahzun, bir
Sylei- Ayfer Tun
iv
yanyla masum ve birok eye ramen marur yllar olduunu dndm. 70'lerin Trkiye'si btn zaaflar, yanllklar, siyasi hayatn btn olumsuz yanlarna ramen, gnlk hayat asndan ok naif yllard gibi geliyor bana. 90'lar yeni getik. Zihnimiz o yllar henz yerli yerine koymad. Onlar tasnif edilip ktphaneye yerletirilmeyi bekleyen kitaplar gibi duruyorlar henz, benim iin. 2010 ylnda 90'larn ok ilgin olacan dnyorum. Ama bir yabanc gibi mi bakacaz iinden getiimiz o yllara, yoksa kalbimizde, ruhumuzda bir eyleri kmldatacak m, bundan emin deilim. nk artk -epeydir- kolektif bir hayat, pek de fazla mdahale edemeden yayoruz. altkitap : Kitabnzla hem bir 70'li yllar belgesi o l u t u r u y o r, h e m d e b u b e l g e y i 9 0 ' l a r n k l t r n n b i r paras diyebileceimiz internet teknolojisi sayesinde okurla buluturuyorsunuz. nternet yaynclna bak anz renebilir miyiz? Ay f e r Tu n : B e n k d o k s e v i y o r u m . Tr u ff a u t ' n u n o muhteem filmi Fahrenheit 451'de rpermitim, kitabn yok olduunu "farz eden" bir film olduu iin. Kitap bir nesne olarak insanln en byk bulularndan biri ve bence insann "mtemmim cz" olarak kalacak. Ancak internet yaynclnda beni ok heyecanlandran ve tarif edemediim b i r c o k u y a k a p l m a m a n e d e n o l a n b i r e y v a r. S o n s u z sayda oalabilmesi. Bu pek dnmek istemesem de z i h n i m i s r e k l i m e g u l e d i y o r. n k b i z - k i t a b m d a d a yazdm gibi- tutumluluk ann ocuklaryz. Her bir oaltmann bizim iin bedeli vard. En azndan ihmal edilemez bir emek gerektirirdi oaltmak. Bu yzden elimizdekini iyi saklardk. Oysa altkitapta yaymlanan bir kitaba ulamak ile nesne olarak yaymlanm bir kitaba ulamak ayn ey deil. Bu sonsuz sayda oaltlabilme " o l a b i l i r l i i " b e n i o k h e y e c a n l a n d r y o r. S a d e c e b u d e i l elbette. nternet yayncl hayatn her safhasnda, pek zahmetsizce yaznn ve dolaysyla bilgi ve dncenin de y e r a l m a s n s a l y o r. B i r b i l g i s a y a r o l a n i n s a n , b u n u i s t e s i n y e t e r. n t e r n e t y a y n c l b a h a n e m i k t a r n i d d e t l e a z a l t y o r. Bilgisayar olan biri "kitap okuyamyorum nk ok pahal, nk bulamadm, nk haberim yok" trnden bahaneler r e t m e y e k a l k a r s a a r t k g l n o l u r. Ta b i i g r n t i l e y a z y buluturduu nokta ayr bir heyecan ve coku konusu. Sanrm tek zaafl olduu taraf okur ile kitap arasnda kurulan o nesneletirme kaynakl ban zayf olmas. Ya t a n z d a k i t a p o k u r s u n u z a m a i n t e r n e t t e n i n d i r i p k a l d n z b i r k i t a b n s a y f a l a r s a a s o l a s a l r.
Sylei- Ayfer Tun
Ben ktphane severim. Bir kitabn ktphanede ya da kitaplkta ayn zamanda gnl ba kurduum bir nesne o l a r a k b u l u n m a s h o u m a g i d e r. B u y z d e n B i r M a n i n i z Yo k s a Annemler Size Gelecek ayn zamanda kitap olarak da yaymlanacak. altkitapta yaymlanan, zel bir edisyon. altkitap okurlarnn nceden bir blmne ulamas iin h a z r l a n d . B u a d u z u n k i t a p , Ya p K r e d i Ya y n l a r ' n d a n yaknda yaymlanacak. Kitap versiyonu sanrm altkitapta y a y m l a n a n n k a t . r n e i n d n l e r, l m l e r, g n l k h a y a t n k k a y r n t l a r , - m a r l e y l e r, s o b a b o y a l a r , AT M makinelerinin olmad yllarda bankadan para ekebilmek i i n k u y r u a g i r m e l e r, o y n a d m z o y u n l a r n b i r b l m , ehir hayat ve benzeri blmler altkitap edisyonunda yok. 70'li yllara ilgi duyan ve kitabm okuyacak olan okurlardan bir ricam olacak. Dikkatlerini eken yanllar -ki olduundan eminim, zavall bir hafzam var sonuta- benim hatrlayamadklarm, bu kitapta sz geen veya gemeyen nesnelerin fotoraflarn, ksacas bu kaytlar daha salamlatrmaya yarayacak eyleri bana gnderirlerse ok s e v i n i r i m . K i m b i l i r, b e l k i b i r e k y a p a r m d a h a s o n r a . A d r e s i m a b i l g i n @ y k y k u l t u r. c o m . t r. Te e k k r l e r.

Ayfer Tunç-Annemler Size Gelecek

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ayfer Tunç-Annemler Size Gelecek

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

BR MANNZ YOKSA ANNEMLER SZE GELECEK

BR MANNZ YOKSA ANNEMLER SZE GELECEK

BR MANNZ YOKSA ANNEMLER SZE GELECEK Ayfer Tun

nsz - Yekta Kopan

Annemler Size Gelecek- Ayfer Tun

Saklamba Oynayan Kaleye Mum Diksin

Annemler Size Gelecek- Ayfer Tun

Annemler Size Gelecek- Ayfer Tun

Annemler Size Gelecek- Ayfer Tun

Annemler Size Gelecek- Ayfer Tun

Annemler Size Gelecek- Ayfer Tun

Annemler Size Gelecek- Ayfer Tun

Annemler Size Gelecek- Ayfer Tun

Annemler Size Gelecek- Ayfer Tun

Annemler Size Gelecek- Ayfer Tun

Annemler Size Gelecek- Ayfer Tun

Annemler Size Gelecek- Ayfer Tun

Annemler Size Gelecek- Ayfer Tun

Annemler Size Gelecek- Ayfer Tun

Annemler Size Gelecek- Ayfer Tun

Annemler Size Gelecek- Ayfer Tun

Annemler Size Gelecek- Ayfer Tun

Annemler Size Gelecek- Ayfer Tun

Annemler Size Gelecek- Ayfer Tun

Annemler Size Gelecek- Ayfer Tun

Annemler Size Gelecek- Ayfer Tun

Annemler Size Gelecek- Ayfer Tun

Annemler Size Gelecek- Ayfer Tun

Annemler Size Gelecek- Ayfer Tun

Annemler Size Gelecek- Ayfer Tun

Annemler Size Gelecek- Ayfer Tun

Annemler Size Gelecek- Ayfer Tun

Annemler Size Gelecek- Ayfer Tun

Annemler Size Gelecek- Ayfer Tun

Annemler Size Gelecek- Ayfer Tun

Annemler Size Gelecek- Ayfer Tun

Annemler Size Gelecek- Ayfer Tun

Annemler Size Gelecek- Ayfer Tun

Annemler Size Gelecek- Ayfer Tun

Annemler Size Gelecek- Ayfer Tun

Annemler Size Gelecek- Ayfer Tun

Annemler Size Gelecek- Ayfer Tun

Annemler Size Gelecek- Ayfer Tun

Buras Trkiye Radyolar, haberleri veriyoruz

Annemler Size Gelecek- Ayfer Tun

Annemler Size Gelecek- Ayfer Tun

Annemler Size Gelecek- Ayfer Tun

Annemler Size Gelecek- Ayfer Tun

Televizyonunuzu Kapatmay Unutmaynz

Annemler Size Gelecek- Ayfer Tun

Annemler Size Gelecek- Ayfer Tun

Annemler Size Gelecek- Ayfer Tun

Annemler Size Gelecek- Ayfer Tun

Annemler Size Gelecek- Ayfer Tun

Annemler Size Gelecek- Ayfer Tun

Annemler Size Gelecek- Ayfer Tun

Annemler Size Gelecek- Ayfer Tun

Annemler Size Gelecek- Ayfer Tun

Annemler Size Gelecek- Ayfer Tun

Annemler Size Gelecek- Ayfer Tun

Annemler Size Gelecek- Ayfer Tun

Annemler Size Gelecek- Ayfer Tun

Annemler Size Gelecek- Ayfer Tun

Annemler Size Gelecek- Ayfer Tun