TEK PART DNEMNN "SLAMCI"BABAKANI: M.

EMSEDDN GNALTAY

Ar. Gr. Bayram Ali ETNKAYA* I- GR Toplumlar kltr, inan, adet ve geleneklerin, nesilden nesile aktarabildikleri lde ayakta kalmaya muvaffak olurlar. zellikle yirminci yzyln son yllarnda, belirttiimiz faktrler daha da nem kazanmaktadr. Tarihi yzlerce asra dayanan bir milletin evlatlar olarak, gemiimize, kltrmze, inan ve benliimize sahip kmamz ve bu deerleri muhafaza etmemiz, bizim ve bizden sonraki nesillerimiz iin bir gvence olacaktr. Toplumlarda en ge dejenerasyona urayan gelerin banda din ve kltr gelmektedir. Bunlarn sonraki nesillere ulatrlmasnda yazl ve szl bilgi birikimi, elbette milletlerin kaderlerini belirlemektedir. Osmanl Devleti'nin ktada farkl din, dil ve rka mensup insanlar bir arada bar iinde yaayabilme ortamna hazrlad Ortaada, Bat karanlk dnemini yaamtr. Fakat Osmanl Devleti'nin ykselme (zirve) dnemi, zaman ierisinde duraklama, gerileme dnemlerinden geerek, yerini yklmaya brakmtr. Osmanl Devleti'nin son iki yzylnda Bat'ya ynelik ve ona ak bir siyaset uygulanmtr. zellikle Osmanl Devleti'nin son eyrek yzyl, ok farkl dnce ve uygulamalara sahne olmutur. Kukusuz bunda Islahat Ferman'nn, Tanzimat ve Merutiyet Dnemlerinin etkisi byktr. almamzn konusu olan M. emseddin Gnaltay da Osmanl Merutiyet Dnemi fikir akmlarndan byk lde etkilenmitir. Yaad zaman diliminin farkl ynetim biimlerinin hakim olduu bir dneme rast gelmesi, onun ehemmiyetini bir kat daha artrmaktadr. Trk siyasi ve fikir hayat, en youn dnce hareketlerine ve tartmalara -bu dnemle ilgili inceleme ve aratrmalar ok az olmakla birlikte- sahne olmutur. Halbuki, gerek Osmanll Devleti, gerekse yeni Trkiye Cumhuriyeti ile ilgili alnan kararlara ve uygulamalara, bu zaman dilimindeki fikir ve eylemler kaynaklk etmitir. II- HAYATI emseddin Gnaltay, "yorgun ve hasta" Osmanl ile yeni Trkiye arasnda kpr vazifesini yerine getiren ender fikir ve siyaset adamlarmzdan birisidir. Gnaltay 1883 ylnda Erzincan'a bal Kemaliye (Ein)' de dnyaya geldi. Babas huzur derslerine katlm Mderris Ethem Efendi, annesi Saliha Hanm'dr.emseddin Bey, skdar'da Ravza-i Terakki'de Vefa dadisi'nde okuduktan sonda Daru'l-Muallimin-i Aliye (Yksek Muuallim Meektebi) ye girmi, fen kolundan mezun olmutur. Bilimsel almalar yapmak maksadyla yurt dna giderek, Lozan niversite'si'nin Tabiyat (Doa Bilimleri) blmn bitirmitir. Bir mdddet retmenlik yapmtr. 1914' de Daru'l-Fnun Edebiyat fakltesinde Trk Tarihi
* C. . lahiyat Fakltesi slam Felsefesi Ar. Gr.

ve slam Kavimleri mderrisi olarak dersler vermi, sonra da lahiyat Fakltesi dekanlna atanmtr. 1915 de ttihat ve Terakki Frkas'ndan Erturul (Bilecik) mebusu olmu ve bu grevi 1920 de Meclis-i Mebusan dalnncaya kadar srdrmtr. Ayn zamanda Daru'lFunun'daki derslerini de ihmal etmemitir. Gnaltay, bir mddet ttahat ve Terakki bakanlnda bulunduktan sonra 1918 de kurulan Teceddd Frkas'nn1 kurucular arasna katlmtr. Mtarekeden sonra kurulan Divan- Harp'de, harp sorumlusu olarak, ttihat ve Terakki'nin ileri gelenlerini sorgulayan komisyonda grevlendirilmitir (1918). Ankara Hkmeti 1920 de kurulduktan sonra, stanbul belediye meclis yeliine ve reis vekilliine seilmesinin ardndan Anadolu ve Rumeli Mdafaay Hukuk Cemiyeti'nin stanbul ubesinde faaliyetlerini srdrmtr. Mustafa Kemal'in emriyle stanbul Cumhuriyet Halk Partisi tekilatn kurmaya memur edilmitir. 1923 de II. Byk Millet Meclisi'ne Sivas Milletvekili olarak giren Gnaltay, Sivas ve ardndan Erzincan milletvekilliini 1954 ylna kadar srdrmtr. Milletvekilliiyle birlikte stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi'nde Tarih profesrl yapm, dersler vererek renciler yetitirmitir. Hasan Saka'nn istifasndan sonra 15 Ocak 1949 da Trkiye Cumhuriyeti'nin 14. Babakan sfatyla tek parti devri Cumhuriyet Halk Partisi'nin son hkmet bakanlna seilmitir (15. 1. 1949-22. 5. 1950). Ankara lahiyat Fakltesi'nin almas ve dini eitime arlk verilmesi, serbest seimlerin yaplmas ve 1946 seimleriyle aibelerin son bulmas onnu babakanlk dneminin nemli olaylarndandr. 14 Mays 1950 seimlerinde Demokrat Parti'nin ounluu almasyla Babakanlktan uzaklap, 1950 seimlerinde Erzincan milletvekili olarak Meclis'e girmi, 1954 seimlerinde milletvekili seilememi, 1958-59 yllarnda C.H.P. stanbul l Bakanlndabulunduktan sonra 27 Mays 1960 ihtilalinde Kurucu Meclis yeliinde grev alm, 1961 ylnda C.H.P. den stanbul Senatr olmutur. Ancak bu greve balamadan vefat etmitir (19 Ekim 1961). Cenazesi Ankara Cebeci Asri Mezarl'na defnedilmitir2. III- LM KL Gnaltay, hayat boyunca ilimden ve ilim evresinden bir an iin dahi olsa ayrlmamtr. Yaamnn byk bir blmn politika oluturmusa da, o, politika iinde dahi ilmi almalrn srdrm, aratrmalar yapmtr. Millet Meclisi'ndeki konumalarnda da sk sk tarihi olaylardan, aratrmalardan bahseden ve bunlar gndeme getirmekten ekinmeyen bir tavra sahip olmutur. limden ve aratrmalarndan uzak kalmadnn en somut kant; kendisinin 1930'da Trk Tarih Kurumu'nun kurucu yeleri arasnda yer alm olmasdr.

1 Mondros Mtarekesi'nden (30 Ekim 1918) sonra iktidardaki ttihat ve Terakki Frkas olaaanst bir kongre

ile kendisini feshetme karar ald. 1 Kasm 1918 de toplanan kongrede Teceddd Frkas adyla yeni bir parti kuruldu. Geni bilgi iin baknz Ana Britannica, "Teceddd Frkas" mad., Ana yay., stanbul 1990, XX,477. 2 Meydan Larousse, "Gnaltay" maddesi, Konya, ty., V,433; Ana Britannica, "Gnaltay" mad., X,159-160; ubukcu, . Agah, "Cumhuriyet Devrinin Bir Dnr . Gnaltay'n Dini Dncesi", AF. 50. Yl Armaan, Ankara 1973, s. 185; Cokun, smail, Trkiye'de Sosyoloji, stanbul 1991, s. 174.

Gnaltay, 1941 ylndan itibaren vefat tarihi olan 1961'e kadar bu kurumun bakanln yapmtr. Tarih kongrelerine katlm; tebliler sunmutur. Trk Tarih Tezi'ni gelitirilmesinde ve resmi tarih kitaplarnn yazlmasnda etkin grevler almtr3. M. emseddin Gnaltay, Bat taklitilii karsnda milletin uyandrlmas, Batllarn ve Batclarn iddialarnn aksine slam'n gelimeye engel olmad, yanl anlaylardan kaynaklanan aksaklklar bulunduu, slam'n ana kaynaklarndan renilmesi gerektii, Trk milletinin slam Medeniyeti'nin olumasnda ve yerlemesinde nemli roller stledii gibi konular zerinde durmutur4. Trk ve slam Tarihi alanndaki almalar, Cumhuriyet dneminde daha ok Anadolu, Mezopotamya ve ran'n ilk a tarihi zerinde younlamtr5. Gnaltay, Batllarn yapm olduu tahrifleri ve iftiralar, ilmi metodlarla almak suretiyle, zekalar emberleyen fikir kapitlasyonlarndan uzaklaarak boa karlacana iaret etmitir. Bunun iin de Trk ocuklarnn sahip olmas gerekli olan ilmi metodun tahrifleri, vesikalara ve belgelere dayanarak sonusuz brakmak olduunu; bu yntemle de pein fikirlerin isnadlarn hakszlk ve iftiralarn ortadan kalkacan savunmutur. Ona gre, bunlar yapabilmek iinncelikle "hykleri kazarak, mezarlar deerek tarihten nceki zamanlar aydnlatacak eserleri meydana karmak" gerekmektedir. Dier taraftan kitabeleri derleyerek, arivleri didikleyerek yerli ve yabanc ktphanelerde tarihimizle ilgili vesikalar toplayarak yazl devirleri aydnlatmak lazmdr. emseddin Bey, Byk Trk Tarihi'nin ortaya karlmas iin, ncelikle yukarda zikredilen faaliyetlerin yaplmasnn gerekliliini belirtmitir6. Gnaltay'n ilmi ahsiyetinde, "ilim ve fende ada uygarl benimsemek" dncesi yatmaktadr7. IV- ESERLER A- Eski Trk Harfleri ile Yazlm Eserleri: Zulmetten Nura (1925); Hurafattan Hakikate (1916); Maziden Atiye (1923); Tarih-i Edyan (1922); Felsefe-i la sbat- Vacib ve Ruh Nazariyeleri (1923); slam Tarihi (1922); Mufassal Trk Tarihi (1922); slam Dini Tarihi (1924); Fennin En Son Kefiyatndan (1912); slam'da Tarih ve Mverrihler (1923); Muntehap Kraat (1923). B- Yeni Trk Harfleriyle Yazlm Eserleri: Mslmanln kt ve Yayld Zamanlarda Orta Asya'nn Umumi Vaziyeti; Mezopotamya-Smerler: II. Babil mparatorluu (1934); Suriye ve Palastin (1934); Trk Tarihinin Ana Hatlar Eserinin Msveddeleri (1934); braniler (1936); La Decande du Monde Musulman Est-Elle Due A L'nvasion des Seldjocides? (1937); Trk Tarihihin lk Devirleri Uzak ark, Kadim in ve Hind (1937); Trk Tarihinin lk Devirlerinden Yakn ark, Elam ve
3 Kara, smail, Trkiye'de slamclk Dncesi, stanbul 1987, II,403-404. 4 Bkz. Gnaltay, emseddin, Zulmetten Nur'a, stanbul 1. Bask, 1331, s. 98 vd; Gnaltay, Maziden Atiye,

stanbul 1923, s. 8-153.

5 Kk, Abdurrahman, "lim, Fikir ve Siyaset Adam Olarak M. emseddin Gnaltay", baslmam

makale, Ankara 1992.

6 "Trk Tarih Kurumu Bakan Prof. . Gnaltay'n Nutku", Belleten, cilt 2, say 29, s. 57. 7 ubukcu, agm., s. 185-187.

Mezopotamya (1937); Trk Tarih Tezi Hakkndaki nhitatlarn Mahiyeti ve Tezin Kati Zaferi (1938); Tarih Lise I (1939); bn-i Sina'nn ahsiyeti ve Milliyeti Meselesi (1940); Yakn ark II (1946); ran Tarihi (1948); Yakn ark IV, Hrriyet Mcadeleleri (1958); Persler'den Romallara Kadar: Selevkaslar, Nebatiler, Galatalar, Bitinya ve Bergana Krallklar (1951)8. V- DN VE TOPLUMSAL DNCES Gnaltay, dini, tarihin her devresinde insanln maneviyatna hatta maddiyatna hakim tek amil eklinde vasflandrmaktadr. Ona gre din, cemiyet hayat ile ilgili olup toplumun iinde bulunan fertlerin zaruri olarak kabul ettikleri bir takm telakki ve amellerin heyeti mecmuasndan ibaret olan ictimai bir messesedir. Gnaltay, dinin fert ve cemiyet hayatndaki fonksiyonu zerinde dururken, mlhit ve ateistlerin fikir babalarndan saylan Dante'den alntlar yapmtr. Dante'nin dnceleri ile dinin gereklilii meselesini ilemesi enterasan bir yntem olarak emseddin Bey tarafndan kullanlmtr9. emseddin Gnaltay akl ile nakil atrsa akli delilin tercihi ve nakli delilin ise tevilinin slam'n esasndan olduunu savunmutur. Ona gre yeni yeni ortaya kan mesele ve problemlerin zmsz olmayaca, kyas ve ictihat yollar ile bunlarn stesinden gelineceine iaret ederek "ctihat kapsnn" kapal olmadn belirtmitir. Zaten ictihat metodunun kullanlmasna dinen memur olduumuz, slam'n esasl noktalarndandr. Bylece ilerlemeyi engelleyici ve snnlandrc bir skntnn slam Dini'nde yerinin olmad bir gerektir. Gnaltay, ilmi, dini ve fenni ilimler diye ikiye ayrm; her ikisinin de mslmanlarn ilerlemesi iin gerekliliine inanmtr10. Gnaltay'n maarifle ilgili problemleri ortaya koymas ve zmler sunmas, hem kendi dnemi hem de gnmz eitim sistemimiz iin bir kazantr. Zira sorunlar ve skntlar byk oranda benzemektedir. O, retmenliin zel ve saygn bir meslek olduunu, bunun iin de her nne gelenin "lanettayin bir mektep ahadetnamesi veya sathi bir imtihana istinaden tayin edilen muallimelerin" muallim yaplmamasn; bilmek ile "talim" in farkl durumlar olduunu; yine okullarda uygulanan programlarn insanmza uygun olmayn; krpe zihinlerin ne kadar faydasz ve gereksiz bilgilerle megul edildiini iddetle eletirmitir11. M. emseddin Bey, gerileme ve tkenmenin sebepleri ierisinde tekkelerin de menfi ynde byk bir fonksiyon icra ettiini belirtmitir. Ona gre tekkeler Osmanl Devleti'nin dier devletler karsnda g kaybetmesi ile birlikte esas vazifelerini yerine getirememi; atalet, miskinlik ve asker kaaklarnn sndklar mekanlar haline dnmtr. Aslnda tekkeler, insanlarmzn sosyal ilikilerini dzenleyen, kiilik haklarn anlatan, toplum iindeki sosyal statlerinin gerei olan ahsiyeti kazandran scaksevgi yuvalar olmutur. Ayrca millletimizin savalar, felaketler ve musibetler karsnda sabrl ve metanet sahibi olmalar, manevi ve ruhi kemale ulamalar bu toplum ocaklarnda gereklemitir. Ancak dier kurum ve tekilatlardaki (askeri, idari, iktisadi...) gerileme, dalma ve koordinasyon
8 etinkaya, B. Ali, M. emseddin Gnaltay ve Fikriyat, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Ankara 1994, s.

36-37.
9 Gnaltay, Zulmetten Nura, s. 55-59. 10Gnaltay, age., s. 99-159. 11Gnaltay, age., s. 304.

eksiklikleri, bu "kamil insan" yetitirme hedefi ierisindeki sevgi ve kardelik yuvalarnn bozulmasna zemin hazrlamtr12. O, tekkelerin eski kimliklerine kavuturulup, slah edilebileceini ve tekrar "feyizli messeseler" haline dntrlebileceini savunmutur. Ayrca kendi zamanndaki tekkelerin ilev ve durumlarn da sorgulamay ihmal etmemitir: "... Gerilemi medreseler son asrlarda Gelenbev gibi nadir birka zat yetitirmi olduu gibi, tekkeler de ihtimal ki, birka mmtaz sima yetitirmi; ihtimal ki bugn de bozulmam, rndan kmam baz tarikatlar kalmtr. Tekkelerin bugnk hali zamann ihtiyalar, asrn medeniyeti ile telif edilelebilir mi?"13. Dnrmz, kaza ve kader konusunda fatalistler (kaderciler) in fikirleri zerinde durmutur. Fatalistler her eyin ezelde takdir edilip tayin edildiini, mukadder olan ne ise onun gerekleeceini ve takdire kar herhangi bir tedbir almaya gerek kalmad fikrini tamlardr. onlara gre; fiiller ve olaylarn gereklemeleri tabiat d ve onun stndedir. Bundan da anlalaca zere fatalizm, beerin irade ve seme hakkn elinden tmden almas sebebi ile "cebr" bir konuma dmtr14. O, bu noktada fatalizm ile determinizin bir mukayesesine girmitir: Fatalizm, itikadi bir mezhep olduu halde, determinizm, fenni ve tecrbi bir meslek felsefesidir. Determinizm, meydana gelen olaylarn ve fiillerin cmlesini illiyet (nedensellik) prensibi ile aklayan her nevi hadisenin bir takm sebep ve zorlama ile zuhur ettii fikirlerini ileri srmektedir. Bu dnce ekol, tabii kanunlarn kapsam ierisinde var olan her eserin bir messiri fikrine dayanmaktadr. nsandaki irade bir tasarlamadan baka bir ey deildir. Halbuki tasarlama fiilin tasviri annda en ok tesir eden ve konu olan sebebe tabidir. Dolays ile deterministlerin anlay insanda gerek anlam ile irade ve ihtiyarn olmadn bize gstermektedir. Bizim irade ve seme zgrl (hakk) olarak vasflandrdmz, deterministlerin anlaynda bir mecburiyet ve aresizliktir15.

VI- TRKE VE YABANCI DL MESELES Gnaltay, Trke ve yabanc dil tedrisatnn gereklilii zerinde de fikirler serdetmitir. Dnrmz, fikirlerini arlkl olarak ifade ettii "Zulmetten Nura" adl eserinin ilk basklarnda yabanc dil retimine deinirken Arapa ve Farsa tedrisatnn lzumu zerinde durmutur16. Fakat eserinin daha sonraki basklarnda Arap ve Fars dili retiminin zerinde durmad gibi, o blmleri eserinden karmtr. Kanatimizce bunun sebebi zamann devlet politikas ile uyumak ve mevcut iktidara kar muhalefet etmemek gibi nedenlerin bulunduudur. O, kitabnn son basklarnda yabanc dil retiminden bahsederken de, o gnn artlarnda revata olan Franszca retimini kastetmekte ve

12Gnaltay, age., s. 194. 13Gnaltay, age., s. 194-196. 14Gnaltay, age., s. 351-352. 15Gnaltay, age., s. 353. 16Gnaltay, Zulmetten Nura, Tevsii tbaat matbaas, 2. Bask, stanbul 1331, s. 342.

okullarmzda en ok nem verilmesi gereken derslerden birisi olarak Trke dersini grmektedir. Trke'nin yabanc kelimelerin etkisi altnda acnacak bir durumda olduunu; ayrca dil kurallarnn ve imla usulnn belli ve sabit olmas gerektiini savunmaktadr. bu handikab amak iin, ncelikle renci serbestce okumaya, dzgn ifadelerle konumaya altrlmal, sonra dilin esas ve kurallar retilip edebiyat derslerine geilirse zaman ve emek kayb nlenmi olur. O, rencilere ayrca edebiyat derslerinin verilmesi halinde bunun efkat, insaniyet, mrvvet ve vatanperverlik gibi melekelerin uyandrlmasnda katkda bulunacana iaret etmitir17. VII- BATI HAKKINDAK DNCELER emseddin Bey, Bat'nn ifte standart uygulamalarn ve yaad dnemde vuku bulmu olaylar karlatarmal bir ekilde vermitir. Ona gre, Avrupa srekli insanln hamisi, zulmn dman olduunu, Dou milletlerine kar bir gurur vesilesi olarak propagandasn yaparken, akilerin melun cinayetlerini (Balkanlar'da) grmeyerek, arka yklenmek, onu ezmek ve "Hilal'in" parlayan n ortadan kaldrmak iin aba sarfetmektedir. Bir de Batnn Mslmanlara medeniyet dersi vermeye almas,Douyu barbarlkla sulamas, medeni (!) Avrupa'nn "Ha" namna besledikleri irkin emelleriyle elimektedir.Ancak insanlk tarihi ve adalet, insanlk adna beeriyeti hunharca katledenleri,smrenleri,kann emenleri ve bunlara gz yumanlar lanetliyecektir* . Gnaltay,gelimi Avrupa'nn arka insanlk dersi veren ve bu hususta Mslmanlar insafszca, haksz ithamlar altnda brakan basn-yayn organlarnn, kanl haydutlarn zulmlerini, zafer destan eklinde vasflandrmaktan haya etmeleri gerektiini belirtmitir. Gerekten, iinde bulunduumuz asrn banda ve sonunda Bat Uygarl'nn Dou'ya, zellikle mslmanlara kar izledii politikada byk deiiklik olmamtr. Balkanlar'da, Ortadou'da ve Afrika'da Avrupal devletlerin plan ve projeleririnin gnmzde de daha gelimi metotlarla devam ettii grlmektedir. Ona gre, Avrupa'nn memleketimizle bu derece yakndan ilgilenmesindeki en nemli faktr, karlardr. Onlarn faaliyet ve ihtiraslarna gerekli ortam hazrlayan ve belki tevik eden eyde bizim cehaletimiz, sanat ve ticarette, ilim ve fende bu derece geri kalmlmzdr. O, Avrupa'nn uygulad ifte standart politikasn rnekleriyle sergiledikten sonra, "Avrupa niin bizim paralanmamz istiyor?" sorusunu cevaplamaktadr: Bat, slam'n yeniden doacak gneinin Trkiye ufukalarnda olabileceini dndkce asabilemekte, bu sebepten gelecein siyasi kararlarna sahip bir slam hkmetinin varln tehlikeli grmektedir. Zira bu hkmetin, smrgeleri altnda olan mslmanlara rnek tekil edebilecei dncesi, onlara gelecei tehlikeli ve korkun gstermektedir18.

VIII- LAKLK VE 163. MADDE HAKKINDA

17Gnaltay, age., s. 345--347. * Bu grler "Balkan Sava" srasnda ifade edilmitir. 18Gnaltay, age., s. 39-40.

emseddin Gnaltay'n laiklikle ilgili grlerini, Diyanet leri Bakanl'nn 1949 yl btcesi grmeleri yaplrken yapt konumalardan belirliyebiliriz. Diyanet btcesi ile ilgili konumalardan sonra Babakan ve Sivas mebusu olarak yle konumutur: "Laik bir devletin, laik meclisinde hibir dini esas hakknda hibir ferdin konuma hakk yoktur. Biz burada din kurucu bir heyet deiliz. Devletin siyasi, idari, iktisadi ve kltrel esaslarn ve milletin mdafas vastalarn dnmek ve nizamlamakla mkellefiz. Her dinin esas zerinde konumak, o dinin ilim adamlarna aittir. Bizim kuracamz lahiyat fakltesinden yetien genler memleketin ihtiyac ne ise, ona gre bir veche verirler. Biz burada bu meselelerde fazla konumak hakkna sahip deiliz... Yalnz Diyanet leri Bakan'nn cevap verecei mevzu zerinde, mesul hkmet reisi sfatyla ben cevap vereceim. Bizim memlekette herkes hrdr, hr olan bir memlekette yaayan insanlarn akidelerine tecavz etmek, hibir vatandan hakk deildir. Herkes kendi kanaati ile kalr. Biz falan mezhebin adamdr veya falan dine mensup diye kimse zerinde bir hkm yrtemeyiz ve kendisini ne iin bu inantasn diye mesul tutamayz"19. Her ne kadar Gnaltay, bir yandan lahiyat fakltelerinin kurulmasn destekliyerek, dini yksek tedrisata nem verse de, dier yanda 163. maddenin kmasnda nemli rol oynamtr. O, 163. madde ile ilgili yaplan Meclis grlmelerinde bu madde hakknda unlar ifade temitir: " 'rtica yoktur' diyorlar, bunu ben de kabul ediyorum. Ancak Komnizm irtica simas halinde tezahr edebilir, ettii yerler de vardr. Fenalklarn olmasn hep birlikte istemiyoruz. Fakat bunu nleyecek kanunu yapalm. Bu tasarlarla kimseyi asmyoruz, kesmiyoruz. Hadise kmadan fiili sabit olmadan hi kimseyi mahkum edecek deiliz. Bu kanun demokrasiyi ldrmek iin deil, yaatmak iin getirilmitir. Bir memlekette huzur ve skun olursa, herkes fikrini serbest sylemek imkanna malik olur"20. Bu konumalardan sonra Gnaltay hkmeti 163. maddeyi kabul etmitir*. IX- SONU emseddin Gnaltay'n yaad zaman diliminde, fikir akmlar ok eitlilik gstermi; hepsi de gerileyen, yklmaya doru giden devletin "Nasl kurtulaca" sorusunun cevabn kendilerinin vereceine inanmlardr. emseddin Bey, II. Merutiyet dnemindeki fikir akmlarndan slamlama, Trkleme ve Muasrlama akmlarnn sentezinde Ziya Gkalp'in fikirlerini benimsemitir. O,kurtulu yolu olarak, bu fikir cereyann grm ve bunlardan biri dierine feda edildii takdirde, toplumsal gelimenin ve ada ilerlemenin gerekleemeyeceine inanmtr. O, her zaman vg ile bahsettii demokratl ve siyasi kiilii ile Trkiye Cumhuriyetini tek parti ynetiminden ok partili demokratik dneme tamtr. Hazrlad seim kanunuyla da almas g olan statkoyu ortadan kaldrmtr. lk lahiyat ve mam Hatip Kurslar'nn almas onun babakan iken gerekletirdii icraatlardandr.

19TBMM. Tutanak Dergisi, VIII. dnem, ctima: 3, cilt: 16/2, ubat 1949 konumalar, s. 451. 20TBMM. Tutanak Dergisi, VIII. dnem, Birleim: 104, oturum: 3, 8 Haziran 1949, s. 597-98. * 163. madde 12. 4. 1991 tarihinde 3713 sayl kanunun 23. maddesi ile yrrlkten kaldrlmtr.

Tek parti dneminin son babakan lahiyat profesr M. emseddin Gnaltay dnce, fikir ve basn zgrlklerinin srekli destekleyicisi olduu iddiasnda bulunmutur. Ancak onun bu iddialar 163. madde gibi yasak koyucu maddeleri (10 Haziran 1949) karan bir hkmetin bakan olmas ile thmet altnda kalmtr. emseddin Gnaltay, Merutiyet dneminde slamc-ttihatc; mtarekeden sonra ttihat ve Terakki'yi yarglyan komisyonda; Cumhuriyet'in ilk yllarnda Cumhuriyetci, Kemalist, Demokrat; 1960 htilali'inde oluturulan Kurucu Meclis yesi; "htilal'den sonra CHP.'nin stanbul Senatr olmutur. Onun tm bu grevleri bir potada toplayabilmesi olduka ilgin bir durumdur. Bu srece paralel olarak zaman ierisinde gerek fikirlerinde, gerekse eserlerinde nemli ve kkl deiiklikler olmutur. X- KAYNAKLAR Ana Britannica, "Teceddd Frkas" mad., Ana yay., stanbul 1990 Cokun, smail, Trkiye'de Sosyoloji, stanbul 1991. etinkaya, B. Ali, M. emseddin Gnaltay ve Fikriyat, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Ankara 1994. ubukcu, . Agah, "Cumhuriyet Devrinin Bir Dnr . Gnaltay'n Dini Dncesi", AF. 50. Yl Armaan, Ankara 1973. Gnaltay, emseddin, Zulmetten Nur'a, stanbul 1331. Gnaltay, Maziden Atiye, stanbul 1923. Kara, smail, Trkiye'de slamclk Dncesi, stanbul 1987. Kk, Abdurrahman, "lim, Fikir ve Siyaset Adam Olarak M. emseddin Gnaltay", baslmam makale, Ankara 1992. Meydan Larousse, "Gnaltay" maddesi, Konya, ty. TBMM. Tutanak Dergisi, VIII dnem, ctima: 3, cilt: 16/2, ubat 1949 konumalar. TBMM. Tutanak Dergisi, VIII. dnem, Birleim: 104, oturum: 3, 8 Haziran 1949. "Trk Tarih Kurumu Bakan Prof. . Gnaltay'n Nutku", Belleten, cilt 2, say 29, s. 57.