Aurkibidea

3 6
Ondarroa 2009 AURKEZPENA
Ondarroa Erdi Aroan On dala 100 urte

Ondarroako Kronikak Erdi Aroan

10 1909an jaiotakoak 14 Ondarroan Arrantzaleen Kofradia BI: 30 36 42 43 44 54 58

Santa Klara eta San Pedro (1909-1927). 1909-05-24ko itsas hondamendia Ondarroako Arrantza-ontziak (1967/1976) Ondarroako Baxurako Arrantza-ontziak (2008) Ondarroako Arrasteko Arrantza-ontziak (2008) Emakumeak arrantza munduan. Baxurako Arrantzaren Historiaz Jardunaldiak (2009-10-10/25) Arrantzale eta arrantza familien bizimodua. Oroitzapenak grabatzen (2009ko irailean)
Ondarroa, arrantza herria

JABEA: ONDARROAKO UDALA Txomin Agirre Udal Liburutegia 48700 ONDARROA 9 4 6 8 3 3 3 4 3 LEGE GORDAILUA: B I - 1 - 1 . 5 4 7 - 8 2 ERREDAKZIOA: ONDARROAKO HISTORIA ZALEAK ohzaleak@hotmail.com

Ondarroa: Herria eta Herritarrak

ONDARROA 2009
H
beteak. emen gatoz aurten ere Ondarroa 2009 urtekariarekin, azken urte hauetan jarraitu dugun bideari atxikia. Ohiko atalak aurkituko dituzu baina berritasunez 2009an zehar Ondarroako baxurako arrantzaren historia jorratu dugu bereziki, eta lan honen emaitza urtekariaren atal ezberdinetan islatzen da. Ondarroa, arrantza herria atalean, lehenik eta behin, jardunaldi hauen egitaraua eta argazki kronika aurkituko duzue, eta erakusketako paneletan oinarritutako artikulu bat: Ondarroako emakumeak arrantza munduan. Atal berean izango duzu jardunaldion karietara antolatu ditugun mahainguru-topaketen berri, baita azken batzarrean jasotako testigantzen gainean landutako beste artikulu bat ere, arrantzale eta arrantzale familien bizimoduari buruzkoa. Oroitzapen hauek grabatu egin ditugu eta Ondarroako Herri Artxiboan gordeta daude, benetako altxorra baitira. Gure eskerrik beroena topaketa hauetan parte lagundu diguzuen gizon eta emakume guztioi. Ondarroa, on dala 100 urte atalean, arreta berezia eskaini diogu Ondarroako Santa Klara Kofradiak 1909an pairatu zuen apurketa mingarriari, eta 1927ra arte herrian bi kofradia Santa Klara eta San Pedro- egoteak sortzen zuen tirabira eta harreman korapilatsuei. Argazkien Otzaran arrantzari lotutako argazkiei eman diegu lehentasuna. Argazki horietatik asko herritarron borondate onaren emaitza dira. Eskerrak eurei ere! Artxiboak arakatzen atalean, urtekari honetan baxurako arrantzari buruz argitaratu diren artikuluen zerrenda osoa aurkituko duzu, azpigaietan antolatuta. Ondarroa, Euskal Kulturaren habia atala inoiz baino mardulago azaltzen zaigu. Ohiko atalez gain bi artikulu azpimarratuko genituzke. Bata, Kirmen Uribe ondarrutar idazle eta urtekari honen laguntzaileari egin diogun elkarrizketa. Hainbeste zorion jasotzen ari den une honetan, geurea ere ezin falta! Bestea, uztailean antolatuko genuen herriko Ondarroako margolari eta eskultoreen erakusketan aurkeztu ziren koadro batzuen irudiak, gutxitan bezala, koloretan. Urtean zehar jorratu dugun beste arloa, II. Errepublikan zehar egunkarietan idazten zuten ondarrutarren artikuluen bilduma izan da. Udal Kudeaketa Batzordetik Augustin Zubikaraik idatzitako kronikak biltzeko proposamena jaso genuenean, egokiena ikerketa hori II. Errepublikan zehar idatzi zuten Ondarroako kazetari guztiei zabaltzea zela pentsatu genuen, eta hala onartu zuen udalak ere, eskatutako dirulaguntza emanez. Julen Urkizak batu ditu Zubikarairen artikuluak, eta guk gainontzeko zazpi kazetarienak. Bilketa lan honen zertzelada txiki batzuk sartu ditugu urtekarian, eta uztailean erakusketatxo bat ere antolatu genuen gai honen inguruan. Bukatzeko, OHZren dinamikari dagokionez 2010. urtea, hausnarketa eta barne antolamendu urtea izango dela uste dugu. Jardunaldi eta ekintza ezberdinak aurrera atera beharrak etengabe martxan egotera behartzen gaitu sarri. Hamar urteko ibilbidearen ostean, geldialdi bat egiteko unea heldu dela uste dugu, jarraitu dugun ibilbideari buruzko balorazioa egin eta hurrengo urteotako erronkak zehazteko. Orain arte bezala, zuen laguntza izatea espero dugu. Informazio gehiagorako: ondarroakohistoria.wordpress.com

ondarroakohistoria.wordpress.com
IDAZKARITZA: Yolanda Urro s o l o AZALA: Felix Beristainen Itsas neskatila. ARTIKULO EGILEAK: Fernando Agirre Jesus Mari Aramaio P e l l o Aramaio Ioan Arantzamendi Naiara Arrizabalaga Ion Iaki Art e t x e Felipe Egigure n J o k i n t x o Patxi Etxaburu Gotzon Iparragirre Jose Ituart e Z i n t z o Joseba Ituart e Mari Kruz Lekunberri Ibai Muiz Imanol Oruemazaga Augustin Zubikarai MAKETAZIOA: 11 barri Nekane Akarre g i ARGAZKIAK IRUDIAK: Eskerrik asko borondatez eure n argazki eta irudiak laga dizkigutenei. Mila esker eta segi zuen altxor hori gurera ekartzen, Udal Liburutegira, guk gustura kaleratuko ditugu hemen-eta. INPRIMATEGIA: Ona Tailerrak. Iruea. TIRADA: 7 5 0 a l e

68 Erretratuen Otzara. 78 1947. urtean gertatua. 80 Betirako bizipoza galdu eragin zioten gizonarekin egindako
hankerkeriaren historia. 96 Andoni Arrizabalaga: heriotz zigorraren 40. urteurrena 108 Komunikabide alternatiboak Ondarroan (II).
36ko Gerra

124 1936ko gerran eraildako eskumatarrak. 127 Ondarrutar Ertzainak 128 Serapio Elu eta J. Arantzamendi trabajadoreetako
lanak eta ezbeharrak gogoratzen (1939-1942)
Ondarroa, euskal kulturaren kabia

136 148 156 161

Ramon Zubiaurre pintorea. Ondarroako margolari eta eskultoreak erakusketan. ALAZEAN: Pedro Lasarte eta Juan Bidegain elkarlanean. Herriko idazleen txokoa: 161 Ondarroa del Batzoki (F. Egiguren, "Jokintxo"). 162 Bilbao, Geuria ixango da (Ituarte "Jose Zintzo") 163 Alai, alai eta Eutsi, marielak (A. Zubikarai) 164 Antxoa eta itxas errietako esaera batzuk (A. Zubikarai) 166 Kirmen Uriberekin berbetan 169 Ondarroako Arrantzaleen giroko berbak: G-K (jarraipena) 179 "Made in Ondarru" 2009.
Artxiboak arakatzen

181 "ONDARROA" urtekarietan Baxurako Arrantzari buruz idatzitako

artikuluen zerrenda 188 "El Moro Vizcano" y su encuentro con un ondarrutarra en la guerra de Crimea

Ondarroako Historia Zaleak

ONDARROAN, 2009KO ABENDUA

Akatsak zuzentzen

191 Hutsuneak Ondarroa 2008 urtekarian

O n d a r r o a 2 0 0 9

Ondarroa, 1890-95ean. Seguraski, Ondarroari egin zitzaion lehenengoetariko argazkia.

ONDARROA ERDI AROAN

O N DA R R O A E R D I A R OA N

CRONICAS O NOTICIAS MEDIEVALES SOBRE ONDARROA

Fernando Agirre Aramaio

ACE 610 AOS.

Segn algunos historiadores, San Vicente Ferrer predic por Bizkaia. De Gipzkoa pas a Ondrroa y de Lekeitio a Bilbao.

Perdn de los Reyes Catlicos por los servicios prestados por Martn Garcia de Likona de Ondrroa (abuelo de San Ignacio) en cerco de Baza (Granada) , antes de la finalizacin de la llamada reconquista en Granada.

HACE 520 AOS.

Receptoria de testigos en el pleito de los dueos de las herreras de Arizmenda, merindad de Markina y valle de Berriata y Rentara de Amallo con el alcalde de las herreras de dicho valle de Amallo.

HACE 550 AOS.

El rey Enrique IV decret destierro de 4 aos a la villa de Ximena, entonces frontera de los moros, a los ms famosos banderizos de ambos lados (Oacinos y gamboinos). Entre ellos al bisabuelo y to de San Ignacio por parte de madre,a Ladrn y Pedro de Balda (padre e hijo del bando gamboino); pero tambin fueron desterrados por parte paterna de San Ignacio, Juan Prez de Likona. En esa fecha, un ondarrs tambin fu desterrado a Andaluca: Gonzalo de Arantzibia (Antxubiku).

HACE 510 AOS.

Que Pedro Ibez de Sazonal , vecino de la merindad de Zorroza y Rodrigo de Goitiniz, vecino de Ondrroa, escribanos, entreguen las escrituras del proceso y pesquisas sobre la muerte de Pedro Ruiz de Ibarra a Adn de Carcasa.

Lope Ibez de Rentara, vecino de Ondrroa, reclama a Martin Zuri de Zubieta, maestre de nao, de Rentara (Gipzkoa), la devolucin de cierta cantidad prestada por el flete de una carabela para pescar en Irlanda.

Pleito entre Iigo Ortiz de Ibarguen de Gernika, contra Ana de Illoro de Ondrroa, sobre restitucin de los bienes gananciales obtenidos durante el matrimonio de Martn de Olano y Mara Lpez de Olano.

HACE 500 AOS.

Martn Prez de Urresti con Martn Prez de Arteaga, ambos vecinos de Ondrroa, pleito sobre restitucin de una casa y bodega.

HACE 500 AOS.

Domingo de Burgoa y Mara Martnez de Burgoa, su mujer, y vecinos de San Pedro de Berriata contra Marina de Iramategi y Domingo de Iramategi, su hijo, vecinos de Ondrroa. Apelacin sobre bienes dotales de Mara Ortiz, hija de los actores.

HACE 530 AOS.

En las ordenanzas de la Hermandad de Bizkaia a iniciativa de Isabel La Catlica, que consta de 107 captulos, aparece como representante de Ondrroa , Juan Prez de Meabe.

HACE 510 AOS.

Al Corregidor de Bizkaia, licenciado Cueto, ordenan que haga pesquisa sobre el impuesto que Martn Ruiz de Arantzibia, preboste de Ondrroa demanda en los hierros y otras mercaderas que se cargan en la villa.

HACE 500 AOS.

Pleito entre Mara Ortiz de Elexpura contra Martn Martnez de Meabe, vecinos de Ondrroa, sobre cumplimiento de una escritura de donacin y cesin de bienes a cambio de alimentos.

HACE 500 AOS.

Tolosa. Probanza de Francisco de Arronamenda, vecino de Rentara y de los herederos de Andrs Prez de Endaeta y los herederos de Pedro de Olea, vecinos de Ondrroa, y consortes, para la restitucin del valor de 5 navos, los cuales fueron robados y tomados hace 20 aos por Filipo de Rebastan y consortes, en el Condado de Flandes, cuando los susodichos llevaban mercancas de los puertos de Denia y Alicante al dicho condado.

HACE 520 AOS.

A los oidores de la Audiencia que determinaron acerca de la falsa relacin y robo de nao hecha contra Pedro de Urresti, de Ondrroa, con ocacin ste llevaba moros desde Mlaga a las proximidades de Lebrija, ocurrido al tiempo de la toma de aquella ciudad.

HACE 510 AOS.

En el puente viejo o Zubi Zarra, de madera que una ambas partes de la ra, se colocaron unas argollas para amarre de las embarcaciones. Su reconstruccin en 1.689, habla de la reforma de uno de los estribos item que aya de tener dicho pilar dos andanas de perrotes que sobresalgan a la fachada un pi, fuertes y gruesas para que se puedan amarrar los navos.

HACE 500 AOS.

Martn de Azarronaza de Markina, testamentario del rico Martn Ibez de Markina, contra Juan de Gorostiza y Juan de Markina, vecinos de Ondrroa, herederos de Fernando de Gorostiza, sobre el pago de importe de las ganancias obtenidas por Fernando de Gorostiza en sus viajes como maestre de nao, propiedad de Martin Ibez de Markina.

HACE 520 AOS.

Nombramiento a Diego de Astudillo, corregidor de Ordua y de las villas de Bilbao, Lekeitio, Ondrroa y 13 villas ms.

HACE 520 AOS.

HACE 500 AOS.

HACE 500 AOS.

Fernando Agirre Aramaio

ONDARROA, ON DALA 100 URTE

Ondarroa, 1896an. Mollan, traineruak arraina ateratzen otzaretara.

10
JAIOTZA IZENA GURASOAK AITAREN GURASOAK AMAREN GURASOAK

ON DALA 100 URTE

Patxi Etxaburu Ajarrista

O n d a r r o a 2 0 0 9

I-03 I-05 I-09 I-11 I-15 I-16 I-16 I-17 I-18 I-23 I-25 I-29 I-31 II-01 II-02 II-05 II-07 II-09 II-18 II-20 II-20 II-21 II-21 II-25 II-26 III-02 III-04 III-08 III-17 III-18 III-19 III-20 III-21 III-28 IV-01 IV-01 IV-04 IV-04 IV-14 IV-16 IV-19 ANAKABE URRUTIA GREGORIO BEITIA AMALLOBIETA DEMETRIO IDUETA LARRINAGA JOSEFA LAGARDA BENGOETXEA ANBROSIA MUGARTEGI URKIDI JOSE AGUSTIN URRISTI URIARTE ANTONIA LANDARIBAR LARRINAGA ANTONIO ANAKABE UGALDE ANTONIO SANTON TOMAS MALDONADO ELBIRA AROSTEGI ARANBERRIA ALFONSO ARRIZABALAGA ARANTZAMENDI ELBIRA URANGA ZUBIKARAI JULIA AGIRRE AGIRRETXEA FERNANDO LERSUNDI ARKOTXA JOSE ZELAIA SARAS IGNAZIO MARURI BADIOLA JUSTO LANDAZABAL ZELAIA ROSARIO OSA OTXOA GILLERMA ALKORTA LANDARIBAR RAFAEL ALKORTA BARRUETABEA JOAKINA BELAUSTEGIGOITIA ETXABURU RUFINO ARAKISTAIN ETXABURU ALEJANDRO GALDOS GALLASTEGI BIKTORIANA TXAKARTEGI AROSTEGI SERAPIO AZPITARTE LEKUE SEBASTIAN BURGOA OSA PEDRO ETXEBARRIETA MONASTERIO BONIFAZIA BADIOLA IRIONDO JUAN ETXANO GOIKOETXEA SEBERIANA TXURRUKA URIARTE JOSEFA LARRINAGA BEDIALAUNETA JOSE GOJENOLA ETXABURU M DOLORES URROSOLO BADIOLA JUAN ETXABURU BADIOLA GLORIA BIKANDI TXURRUKA DOLORES ELU BEDIALAUNETA FRANTZISKO URRIOLABEITIA TXURRUKA BIZENTA URREISTI ALDAZABAL BIZENTA ALDAZABAL MARTIJA ZIPRIANO ODRIOZOLA BADIOLA ENGRAZIA ARZUAGA LEKUE BALENTINA Jose Anakabe Eizagirre-Jeronima Urrutia Arrizabalaga Migel-M Andres Laka Arakistain Jose Ignazio Idueta Aristi-Damiana Osa Bedialauneta Agustin Gomezkorta (Mutriku)-Marta Ikaran Unanue Domingo Ignazio Mugartegi Retolaza-M Agustina Berridi Iturrino Simeon Antonio Urristi Alegria-Rufina Lezaola Bikandi Toribio Landaribar Goitia-Klaudia Zelaia Abaroa Pedro Jose Anakabe Urkiza-M Agustina Mugarteg Usobiaga Doroteo (Fuenmayor)-Apolinaria Romera (Cenicero) Biktor Arostegi Zularika-Sebastiana Otxoantesana Arriola Meltxor Arrizabalaga Pagoaga-M Rosario Badiola Lekue Joakin Uranga Amilibia (Getaria)-Jeronima Mendizabal Irueta (Mutriku) Salbador Agirre Walt-M Ramos Garramiola Egurrola Antonio Arkotxa Aranbarri-Josefa Pagate Urriolabeitia Juan Bautista Zelaia Anzuriza-M Joakina Bedialauneta Joaristi Erroman Maruri Ibazeta-Dominga Arrizabalaga Pagoaga Frantzisko Landazabal Agirre-Salustiana Garagarza Gonzales (Legutio) Bizente Osa Ibazeta-Josefa Antonia Alegria Alegria Tomas Antonio Alkorta Urbieta (Mutriku)-Bizenta Olasolo Arrizabalaga (Xemein) Jose M Alkorta Amutxastegi-M Rita Agustina Osa Urreisti (Mutrikukoak) Rufino Belaustegigoitia Arakistain (Zornotza)-Arizona Garramiola Berridi Martin Arakistain Bengoetxea-M Josefa Egurrola Arias (Berriatua) Romualdo-Biktoriana Josefa Deograzias Txakartegi Dulanto-ruiz-Josefa Antonia Egurrola Aranbarri Pedro Jose Azpitarte Laskurain (Mallabia)-M Josefa Olabarria Arriola (Markina) Jose M Burgoa Iturrino-Akelina Eizagirre Aramaio Frantzisko Solano Etxebarrieta-Jesusa Barrientos (Lekeitiokoak) Jose Andres Badiola Ibarmia-Josefa Bolibarbeitia Onaindia (Bilobar) Pedro Manuel Etxano Ugartetxea-M Kontze Oiederra Mugartegi Julian (Xemein)-Juana Gandiaga (Etxebarria) Juan Jose Larrinaga Abaroa-M Kruz Urrosolo Urresti Jose M Gojenola Alegria-Ana M Larreategi Elixondo (Berriatuakoak) Ignazia M Urrosolo Urreisti-M Dominga Solabarrieta Alegria Rafael Etxaburu Odria-M Magdalena Urruzuno Arrillaga Juan Ignazio Txurruka Elu-M Gertrudis Urristi Alegria X X -Frantziska Elu Bedialauneta Diego Urriolabeitia Treku-Serafina Aranbarri Lezaola Asentzio Baltasar Urresiti Imaz-Juana M Alkorta Amutxastegi (Mutrikukoak) Domingo Balentin Aldazabal Lariz-Manuela Olarreaga Arregi (Berriatua) Isidro Odriozola Orbea (Azpeitia)-Josefa Ramona Epelde Armendia (Mutriku) Auteliano Arzuaga Zabala (Azpeitia)-Balentina Bidasoro Erkizia (Zumaia) Domingo M Urrutia Alegria-Benantzi Etxaburu Osa Antonio Arrieta Arana (Mutriku)-Juana Bautista Iturriza Urruzuno Juan Jose Idueta Etxano-M Dominga Egiguren Egiguren Gabiola Matias Bengoetxea Gainza-M Dolores Zendoia Iturrino Jose M Urkidi Agirre-M Santos Bedialauneta Arriola Jose Joakin Uriarte Iturrino-M Teresa Arrasate Antxustegi Emeterio Larrinaga Burgoa-Josefa Kristina Arantzamendi Aramaio Jose Ignazio-M Dominga Aranbarri (Berriatuakoak) Jose-M Dolores Rivas (Nerjos-Malagakoak) Jose M Aranberria Sotrelus (Getaria)-M Presentazionazio Badiola Arano Pedro Manuel Arantzamendi Agirretxea-Nikanora Bilbao Arostegi (Mundaka) Andres Zubikarai Arriola-M Martina Balenziaga (Berriatua) Froilan Antonio Agirretxea Zelaia-Luzia Urresti Arrizabalaga Rafael Estanislao Arkotxa Odria-Josefa Bernedo Makazaga (Berriatua) Pedro Saras Zirikiain (Zaragoza)-M Santos Urristi Alegria Domingo Badiola Arrizabalaga-Josefa Ignazia Aulestiarte Bereikua Jose Manuel Zelaia Aranbarri (Markina)-Leonarda Josefa Juaristi Plaza Sebastian Otxoa Makuso-Mikaela Amias Beakoetxea (Ea) Jose Bentura Landaribar Goitia-Josefa Antonia Alegria Aretxaga Salbador Juan Bautista Barruetabea Legarda-Josefa Joakina Iriarte Larrinaga (Mutriku) Alejandro Etxaburu Ibazeta-Nikolasa Bengoetxea Gainza Estanislao Etxaburu Ibazeta-Brigita Anjela Garramiola Berridi Domingo Blas-Agustina Biktoria Mutio (Ea) Biktor Arostegi Zularika-Sebastiana Otxoantesana Zularika Sebastian Azpitarte Bengotxea-Balbina Urkiola Landaribar Jenaro Felipe Osa Urkiza-Toribia Ibazeta Gillermo-Gabriela Foruriaga (Elantxobekoak) Jose Eusebio Iriondo Azpiazu-Eugenia Barinaga-rementeria Laka (Xemeingoak) Santiago Goikoetxea Leniz (Gizaburuaga)-Magdalena Iturrazpe Amias (Amoroto) Frantzisko-M Gregoria Pagate (Berrizkoak) Pedro Kruz Bedialauneta Arrizabalaga-Petra Uribe Badiola Florentino Etxaburu Zelaia-Frantziska Ignazia Galdos Burgaa Erruperto M Badiola Egurrola-Juliana Urristi Iturriza Jose Bentura Badiola Alegria-M Kristina Zarraga Goiogana Antonio Txurruka Lezaola-Josefa Antonia Elu Urristi Domingo Akelino Bedialauneta Bengoetxea-Leonarda M Dolores Guenaga Elordi Jose M-M Ignazia Iruretagoiena (Xemeingoak) Juan Bautista (Berriatua)-Josefa Agirre Alegria Jose Domingo Martija Olariaga-Martina Simona Txurruka Garate (Mutrkukoak) Kanuto Badiola Arano-Jakoba Irueta Osa X X -Benita Lekue

Pedro Frantzisko-Juana Antonia Domingo Paskoal-Erremigi Anjela Gabriel Antonio-Gabriela M Julian-M Dionisia Rufino-Manuela Domingo M Prudentzio-M Ignazia Pedro Benito-Migela Saturnina Larrinaga Jose Fernando-M Bentura (Berriatukoak) Franando (Cenicero)-Emilia Maldonado (Marbella) Joakin-Gillerma Martin Erroman-Hilaria Juan Bautista-Zesarea (Berriatua) Silberio Pedro-Silbestra Esteban M-Joakina Ignazia Jose M-M Anjeles (Deustu) Juan Bautista-Roka Antera Marziano Kruz (Araza-Araba)-Ramona Zelaia Urbano Ramon-Frantziska Pedro Leon-Isabel Romualda Rafael M (Mutriku)-Juana Jose-Karlota Fernando Silberio-M Kontze Ignazio Balbino-Mariana Katalina (Lekeitio) Martin-M Karmen Jose Joakin (Markina)-Ignazia Lekue Justo Marko-Klotilde Osa Kresentzio (Lekeitio)-Inozentzia (Elantxobe) Domingo Segundo-Gabriela Leona Nazario Tiburtzio-M Paula (Mendexa) Jose M (Bolibar)-Andresa Iriarte (Berriz) Blas Nikanor (Donostia)-M Pilar Santiago (Lekeitio)-M Juana Etxaburu Juan Tomas-M Jesus Martin Agapito-Dominga Matea Juan Frantzisko-Anjela Domingo-Ana M Jose M-Josefa (Amalloa) Jose M (Mutriku)-M Agustna (Berriatua) Salustano Antoniaao-Josefa Antonia (Mutriku) Jose Frantzisko-M Gabina Juan Pablo (Zumaia)-Pabla Erromana

1909an JAIOTAKOAK

JAIOTZA IZENA

GURASOAK

AITAREN GURASOAK

AMAREN GURASOAK

O N D A R R O A ,

O N

O n d a r r o a 2 0 0 9

D A L A 1 0 0

IV-24 IV-22 IV-29 V-03 V-06 V-11 V-12 V-12 V-12 V-19 V-20 V-23 V-25 V-26 V-26 V-31 VI-17 VI-18 VI-23 VI-26 VI-27 VI-28 VI-30 VII-03 VII-04 VII-04 VII-07 VII-07 VII-10 VII-11 VII-13 VII-13 VII-14 VII-21 VII-22 VII-23 VII-23 VII-24 VII-27 VII-28 VIII-01 VIII-04

GABIKA-ETXEBARRIA BERISTAIN MARKOS ARRIOLA NABEA JAIME ETXEBERRIA MARKUERKIAGA LUIS EIZAGIRRE SIARRA ALEJANDRO ARANBERRIA LERSUNDI ESTANISLAO ARRASATE ARRIOLA TRINIDAD URRUTIA ARKOTXA DOMINGO BURGOA LEKUE LUISA URKIAGA RIANE ELBIRA GARRAMIOLA MAGUREGI IGNAZIO OSA AMUTXASTEGI TEODORO AKARREGI LARRINAGA JOSEFA AGIRRE SANTA MARIA FELIPE ARANTZAMENDI GOROSTOLA FELIPA PEREZ JAIME FELIPE DOROTEO ARISTONDO ARRIOLA SEGUNDO ETXABURU BURGOA FELIXA ALKORTA ZABALA BLAS ETXABURU ARTETXE JUANA BEDIALAUNETA ALBERDI ALEJANDRO BERNEDO SESMA MARIA LEKUE ARZUAGA FELIXA AGIRRE ETXABURU EBARISTA IRIONDO AULESTIARTE MARIA GALLARDO REDONDAS JOSE ETXEBARRIA AGIRRETXEA M KARMEN AKARREGI LASARTE JOSE BADIOLA MARKUERKIAGA ISABEL BEDIALAUNETA BEITIA M KONTZE NABERAN GARTZIA JOSE AZPIAZU BADIOLA MARIA PLAZA ARRIZABALAGA FELIXA BURGOA IDUETA JULIANA ARRIZABALAGA ARANBURU M ROSARIO LARRINAGA IBARLOZA JOSE GUENAGA ARRIZABALAGA JOSE AZPILLAGA EGIGUREN SANTIAGO BADIOLA BURGOA M ASUNTZION BADIOLA BERASTEGI JOSE OREGI BEDIALAUNETA JUANA ETXABURU ZULARIKA M ANJELES URRISTI GALDOX DOMINGO

Juan Bernardino (Lekeito)-Rufina Zeledonio Joakin-M Blanka (Arrazua) Isidro Zezilio (Deba)-Justa Rufina Jazinto (Amoroto)-Estebana Katalina (Berriatua) Jose M (Mutriku)-Buenabentura Sandalio M-Ursula Bartolome Juan Bautista-Nikolasa Bernabe M-M Antoniaa Justina Lekue Florentino (Elantxobe)-Josefa (Ferrol) Domingo M (Berriatua)-M Juana Esteban Ebaristo-M Antonia (Mutriku) Biktor Agapito-M Kontze Jose Agustin-Maximiana (Mutriku) Migel Baldomero (Berriatua)-Juana Josefa Emili (Markina) Esteban (Mutriku)-Martina (Xemein) Jose M-M Andres Nartziso Joakin-M Andresa (Berriatua) Felipe-Frantzjska Juan de Dios-M Jesus Sotero Agustin-Balbina Jose Ignazio-Gillerma Jabier (Itziar)-M Jesus Joakin Fakundo (Xemein)-M Kontze Ignazio (Madril)-Agustina (Bilbo) Santos Leon-Antonia Fermina Jose Martin-Juliana Teodora Federiko Migel-Josefa Manuela Gregorio Akilino-Frantziska Jabiera Jose Justo-Konstantzi Santos-Emiliana Jose Bentura-Kalixta Jose Antoniaao-Mikaela Josefa Juan Jose-Josefa Ramona Sebastian Juan (Otxandio)-Dionisia Donato M-Gregori M Magdalena Migel-Juana Angel-Paskoala Petra Domingo Eusebio-M Antoniaa Bentura (Itziar) Erroman-Nikolasa (Donostia)-Domingo Erroman Oregi Plaza Pedro Jose Etxaburu Zelaia-Susana Juliana Zularika Alegria Lino Antoniao-Maria (Berriatua)

Jose Gabika Agirre-sarobe (Ispaster)-Petra Arostegi Ugarrebia (Gizaburuaga) Jose Antonio Arriola Garramiola-Manuela Josefa Otxoa-antezana Etxebarria Jose M Etxeberria Agirregabiria (Deba)-Nikolasa Dominika Krespo Trueba (Riva-Santander) Jose M Eizagirre Ikaran-Katalina Antonia Gojenola Urrutia (Berriatukoak) Juan (Berriatua)-Manuela Irigoien (Mutriku) Indalezio Arrasate Badiola-Petra Olabe Eizagirre (Mutriku) Domingo M Urrutia Alegria-Benantzi Etxaburu Odria Bartolome Burgoa Ibarloza-Timotea Badiola Arrizabalaga Agustin-Sotera Landabaso (Elantxobekoak) Jose Martin Garramiola Maguregi-(Aulestia)-Josefa Antonia Artolazabal Kareaga (Zenarruza) Jose Manuel-Mikaela Antoniaa Urristi (Mutriku) Jose Rafael Akarregi Bakeriza-Buenabentura Josefa Mendizabal Dulanto-ruiz Juan Saturnino Agirre Lekue-M Rita Eusebi Zuazaga Badiola Ignazio-Eduarda Agirretxea X X X X Juan M-Josefa Astigarraga (Mutrikukoak) Juan Jose Zelaia-M Kontze Ozerin Iturriza Jose Migel Alkorta-Frantziska Kereketa (Urrestilla) Damaso M Etxaburu-Agustina Zelaia Olabarria Juan Bautista Bedialauneta Solabarrieta-Dominga Egurrola Azpiri (Ereo) Juan M Sesma Makazaga (Mendexa)-Salustiana Bereikua Etxaburu Sebastian Lekue Bengoetxea-Balbina Urkiola Landaribar Domingo Agirre Aranbarri-Josefa Antonia Zubikarai (Itziarkoak) Jose M Iriondo Juaristi-M Martina Azumendi Aristondo (Xemeingoak) Sebastian-Trinida Marinez (Madrilekoak) Jose Etxebarria Ugarte (Bedia)-Josefa Pagoaga Garramiola Jose Akarregi Bakeriza-Klara Larrinaga urrosolo Gaspar Badiola Ibarmia-M Teresa Txakartegi Frantzisko Bedialauneta Anzuriza-Josefa Ignazi Bengoetxea Ibarra Meliton Gartzia Azpiazu-Erromana Ibarloza Egiguren Pedro M Azpiazu Aramaio-Nartzisa Maximiana Aristondo Egaa Frantzisko Plaza Egurrola-Dominga Zabala Olabarria (Berriatukoak) Nikomedes Burgoa Burgoa-Juliana Basabe Ortuoste (Santa Ageda-Gipuzkoa) Meltxor Isaak Arrizabalaga Pagoaga-M Rosario Badiola Lekue Federiko (Otxandio)-Josefa Ormaetxea (Barrika) Kasimiro Guenaga Laka-Manuela Antonia Azpiri Larrinaga (Berriatua) Juan Tomas Egiguren Urrosolo-M Ana Egaa Pagoaga Domingo Badiola Arrizabalaga-Josefa Ignazi Aulestiarte Bereikua Jose Buenabentura Badiola Alegria-M Kristina ZarragaGoiogana Domingo Eroman Oregi Plaza-M Josefa Muguruza Lezaola (Berriatukoak) Antolin Antonino Etxaburu Egiguren-M Josefa Zelaia Ainzuriza Frantzisko M-Joakina Ugarteburu (Markina)

Antonio M Beristain Pagoaga-Eskolastika Fermina Aranburu Meabe-ansorena (Aulesti) Juan Domingo Nabea Zabala (Arrazua)-Ramona Totorikaguena Arruspide (Ibarrurri) Domingo Manuel Markuerkiaga Arrasate-Bizenta Solabarrieta Badiola Jose Manuel Siarra Gandiaga (Zenarruza)-Agustina Larreategi Elustondo (Berriatua) Nikolas Anbrosio-Frantziska Bernedo (Mendexa) Luzio Arriola Odria-Saturnina Etxaburu Zelaia Jose M Arkotxa Amutxastegi- (Mutriku)-Benantzi Eduarda Amutxastegi Juan Jose Lekue Solabarrieta-Dominga Ibaibarriaga Barruetabea Santos (Toskana)-Italia-Josefa Unzeta (Corua) Juan Eusebio (Markina-Etxebarria)-Rufina Urizar Argoitia (Lekeitio) Antonio-Mikaela Ituarte (Mutriku) Migel Ignazio Gisasola (Xemein)-Faustina Antonia Osa Iturrrino Frantzisko M Ansorregi-M Frantziska Barrenetxea (Mutrikukoak) Gregorio-Manuela Plaza (Brerriatukoak) Manuel (Madril)-Manuela Argoitia (Bolibar) Jose M (Xemein)-Lorentza Urbieta (Mendaro) Esteban Klemente Arantzamendi-Agapita Rosa Etxaburu Gainza Domingo Jose-M Bautista (Larreategi) Jose Gabriel Artetxe Arrizabalaga-Josefa Laskurain Iriondo Domingo Alberdi Argoitia (Mutriku)-Juana Bautisrta Makazaga Aldazabal Antonio (Markina)-Maria Urrizti Imaz (Mutriku) Aureliano Arzuaga Zabala (Azpeitia)-Balentina Urdasoro Erkizia (Zumaia) Jose Silbestre Etxaburu Gainza-Ebarista Bizenta Lekue Laka Bartolo Aulestiarte Laka-M Antonia Zaldunbide Pagoaga Jose-Tomasa (Bilbokoak) Froilan Antonio Agirretxea Zelaia-Luzia Urresti Arrizabalaga Esteban Lasarte Arrizabalaga-Maria Urkiaga Azpiri Leon Pedro Markuerkiaga Arrasate-Justa Pagoaga Garramiola Pedro Beitia Iturriza-Frantziska Jabiera Eizagirre Iramategi Manuel Gartzia Gonzalez (Mames de Campos-Palentzia)-Martina Jabiera Larrinaga Urkiola Jose Manuel Badiola Zubikarai-Telesfora Gazagaetxebarria Otxoa-antezana Migel Jeronimo Arrizabalaga Etxaburu-Frantziska Egurrola Iramategi Jose M Sotero Idueta Agirre-M Teresa Idueta Plaza Jose M Arrizabalaga Larrinaga-Juana Azpiazu Ibarloza Migel Antonio-Eustaki Zelaia Jose Andres Arrizabalaga Alegria-Jeronima Azpiazu Maguregi (Berriatua) Roke Egiguren Lekue-Frantziska Antonia Iriondo Ansorregi (Mutriku) Juan Jose Burgoa Badiola-M Mertzedes Egiguren Larrinaga Isaak Migel Berastegi Usobiaga (Deba)-Paula Zabala Olabarria (Berriatua) Bernardino Bedialauneta Iramategi-M Hilaria Beitia Iturriza Jose M Zularika Ibazeta-M Rita Alegria Juaristi Manuel-Mikaela Kalzakorta (Berriatukoak)

U R T E

11

12
O n d a r r o a 2 0 0 9

JAIOTZA IZENA GURASOAK AITAREN GURASOAK AMAREN GURASOAK

O N D A R R O A , O N D A L A 1 0 0 U R T E

VIII-06 VIII-06 VIII-07 VIII-08 VIII-08 VIII-09 VIII-09 VIII-11 VIII-13 VIII-14 VIII-16 VIII-16 VIII-19 VIII-24 VIII-30 VIII-31 IX-01 IX-01 IX-03 IX-03 IX-06 IX-08 IX-09 IX-11 IX-12 IX-16 IX-16 IX-19 IX-19 IX-19 IX-29 IX-29 X-02 X-09 X-11 X-12 X-14 X-16 X-17 X-18 X-19 GARTZIA ALKORTA DOMINGO TXAKARTEGI LARRINAGA M KRUZ SOLABARRIETA ARAMAIO JOSE REI AZEDO EMILIANO BENGOETXEA BADIOLA BALBINA LERSUNDI GURRUTXAGA JOSEFA IRIONDO JAIO JOSE M LANDARIBAR ARKOTXA JOSE M EGIGUREN BADIOLA HIPOLITO GARATE URRUZUNO M ASUNTZION AGIRRETXEA BALENZIAGA ROKE URKIOLA BURGOA BITORIANO REMENTERIA IBAZETA SABAS IBARLOZA GATZIA MODESTO ETXABURU ETXABURU ISABEL AZPIRI OLASOLO MARIA GALLASTEGI ETXABURU IGNAZIO ANSOLA IBAZETA FRANTZISKO OSA ETXEBARRIA ANTONIO PAGATE ARANBERRIA JOSE M ZARRAGA ARANBARRI MARIA GARROTE PEDRO KONSUELO ZARRAGA ARAMAIO MARIA BILBAO ARAMAIO KONSUELO GARITAONAINDIA MUGARTEGI AMADO BIKANDI ETXANO EUFEMIA ETXABURU ARISTONDO EZEKIEL ZABALETA LAUZIRIKA JOSE ZABALETA LAUZIRIKA MARTINA GOROSTIAGA BILBAO DEMETRIO ETXABURU BURGOA FEDERIKO BARRENA ETXEZARRETA AGUSTIN LAKA IDUETA ANGEL LABIN IRUSTA PABLO ETXABE OLEA M PILAR EGAA ANSORREGI M PILAR EGAA ALEGRIA JORGE AGIRRETXEA RUIZ DE ASUA EDUBIJIS GUENAGA ARANTZAMENDI EDUBIJIS IBARLOZA AKARREGI ANGELES LAKA MARURI JUANA Martin (Iurreta)-M Frantziska Isidro-Frantziska M Jose M-M Asuntzion Emilio (Sevilla)-Isabel (Kintanilla de Torres-Palentzia) Doroteo Makario-M Kleope (Elantxobekoak) Domingo-Genoveva Juan (Markina)-Josefa (Albiz) Fidel Santiago-Nikolasa Modesta Meltxor Antoniao-Luziana Domingo Lorentzo-Fabiana Anbrosio Fermin-M Ageda (Berriatua) Martzelino-Maria Pablo Tiburtzio (Etxebarria)-Tekla (Donostia) Pantaleon Benito-Lorentza Migela Ezekiel Kandido-Prudentzia Saturnina Gregorio Florentino-Josefa (Etxebarria) Luzio (Elantxobe)-Saturnina Jose M-Sabina Luisa Zirilo Salbador-Rufina Simona Etxebarria Domingo-M Rita Bernardina PedroJose-Dionisia Simeon-Inozentzia Domingo Florentzio-Ma Pilar Telesforo-Dominika Jose Antonio (Zaldua)-Simona M Manuel (Berriatua)-M Dominga Etxaniz (Xemein) Juan Bautista-Salbadora Domindo-Ma Josefa (Xemein) Domindo-Ma Josefa (Xemein) Demetrio (Elantxobe)-Bizenta (Donostia) Kasto Antonio-Manuela Frantziska Silbestre Anbrosio (Eibar)-M Luisa (Azkoitia) Ignazio Demetrio-M Teresa Pedro Antonio (Miera-Santander)-Isabel Tomasa Juan Bautista-Maria Jose-Frantziska Antonia Luisa (Mutriku) Zipriano Angel-Florentina M Juan Bautista-Isidora (Zuriano-Araba) Domingo Ezekiel-Bitori (Berriatua) Domingo M-Agapita Juana Eusebio Andres-Gregori Toribi

Meliton Alkorta Belasko (Pelaio de Mena)-M Antonia Albarez (Espadaa-Santander) Deograzias Txakartegi Dulantoruiz-Josefa Antonia Egurrola Aranbarri Lonjinos Dimas Solabarrieta Badiola-Manuela Frantziska Urkidi Agirre Rafael Rei Gurierrez (Sevilla)-Josefa Gonzalez Gutierrez (Arapal-Sevilla) Pedro Pablo Bengoetxea Abaroa-Petra Aristi Egurrola Nikasio Migel Gurrutxaga Dulanto-ruiz-Anizeta Idueta Osa Jose M-Martina Azumendi (Markinakoak) Jose Bentura Arkotxa Goitia-Josefa Antonia Alegria Aretxaga Faustino Egiguren Anzuriza-Juana Bautista Arrizabalaga Pagoaga Juan Jose Garate Eizagirre (Mutriku)-M Rosa Elu Eizagirre (Berriatua) Fernando Agirretxea Zelaia-Eulalia Frantziska Ibazeta Zelaia Andres Urkiola Landaribar-Eusebia Dominga Bergara Galdox Jose Andres (Etxebarria)-Remigia Maretina Juaristi Migel Antonio Ibarloza Egiguren-Eustakia Antonia Zelaia Olabarria Gabriel Ramon Etxaburu Zelaia-Monika Eizagirre Aramaio Domingo-Katalina Antxustegi (Amoroto) Aciselo Marin Gallastegi Egiguren-M Jesus Goitia Ibarguen (Elantxobe) Martin Artola Burgoa-Paskasia Badiola Elordi Juan Ramon Osa Ibazeta-Felipa Zubikarai Burgoa Juan Jose Pagate Basterretxea-Marziana Burgoa Aramaio Markos Antonio Zarraga Goiogana-Amadea Lorentza Badiola Arrizabalaga Manuel-M Paskoal Jose Romualdo Zarraga Goiogana-Juana Ma Aramaio Egurrola Laureano Bilbao?-Zezilia Etxaburu Ozerin Juan Antonio Gatitaonaindia Gerenabarrena (Zaldua)-Luzia Alkorta Itabe (Axpe) Ignazio-Juana Bautista Aldazabal (Berriatukoak) Teodoro Etxaburu Zelaia-Petra Badiola Ugartetxea Jose Ma Zabaleta Ondarza (Azpilgoeta-Mendaro)-M Juana Bautista Burgoa Arantzamendi Jose Ma Zabaleta Ondarza (Azpilgoeta-Mendaro)-M Juana Bautista Burgoa Arantzamendi Romualdo Gorostiaga Sagarbarria-(Ea)-Asuntzion Ibarloza Txakartegi (Elantxobe) Florentino Etxaburu Zelaia-Frantziska Ignazia Galdox Burgaa Ziriako M Barrena Bermudez-Josefa Dominika Larrar Arozena (Azpeitiakoak) Dionisio Laka Idueta-Kleta Bedialauneta Solabarrieta Joakin Labin Alonso-M Karmen Barkin Perez (Mierakoak) Juan Bautista Etxabe Aranbarri (Elgoibar)-Ana M Eizagirre Aramaio Jorge Ansorregi Olaso-M Dolos Arregi Urrosolo Luis Egaa Arrate (Mutriku)-M Josefa Olasolo Larruskain Jos Agirretxea Zelaia-Eulalia Frantziska Ibazeta Badiola Kasimiro Guenaga Laka-Manuela Antonia Azpiri Larrinaga (Berriatua) Migel Ibarloza Korta-Mikaela Antonia Urristi Arrizabalaga Dionisio Laka Ibazeta-Kleta Bedialauneta Solabarrieta

Juan Bautista Alkorta Kereketa-Juana Josefa Barinagarrementeria Amallobieta (Berriatua) Juan Jose Larrinaga Abaroa-M Kruz Urrusolo Urresti Daniel Aramaio Santiso-Maria Basterretxea Egurrola Julian Azedo Etxabe (Baron-Caceres)-Josefa Ruiz Gartzia (Kintanilla de las Torres) Salbador Badiola Arrizabalaga-Balbina Larrinaga Maguregi Mariano Gurrutxaga Etxenike (Irun)-M Rosario Larraaga Otxoa Jose M (Munitibar)-Martina Mendibe (Markina) Rafael Arkotxa Odria-Josefa Bernedo Makazaga (Berriatua) Antonio M Badiola Badiola Zularika-M Dolos Larrinaga Urrosolo Jose Lorentzo Urruzuno Arrillaga-Frantziska Egaa Bernedo (Mutriku) Pedro (Berriatua)-M Dominga Arrizabalaga Esteban Klemente Burgoa Arantzamendi-Agapita Etxaburu Gainza Sabas Bernardo-Balentina Foruria (Busturia) Paulo Gartzia Gartzia (Carrion de los Condes-Palentzia)-Simona Gazagaetxebarria Beitia Rafael Basilio Etxaburu Odria-Magdalena Urruzuno Arrillaga Ignazio (Etxebarria)-Frantziska Areitio (Barinaga) Jose Ramon Etxaburu Odria-Gillerma Akarregi Bakeriza Frantzisko Antobio Ibazeta Jauregi-Josefa Antonia Zubizarreta Elordi Jose Osa Ugarte (Bedia)-M Josefa Pagoaga Garramiola Jose M Pagate Aranberria Sotrelus (Getaria)-M Presentazionazion Badola Arano Jose M Aranbarri Alegria-M Frantziska Barrutabea Agirre Jhose Pedro-Eugenia Garrote (Abelin de Sayago-Palentzia) Ignazio Aramaio Alegria-Florentina Uribe Arriola Daniel Aramaio Santiso-M Basterretxea Egurrola Domingo Ignazio Mugartegi Betolaza-Agustina Berridi Iturriza Gregorio (Mutriku)-Ana Josefa Plaza (Berriatua) Ezekiel Kandido Aristondo Egaa-M Dolos Larrinaga Egiguren Jose Ma Lauzirika Urrosolo (Xemein)-Josefa Aretxabal Gandiaga (Ziortza) Jose Ma Lauzirika Urrosolo (Xemein)-Josefa Aretxabal Gandiaga (Ziortza) Laureano Bilbao (Bilbo)-Zeledonia Zezilia Etxaburu Ozerin Bernabe Burgoa Ibarloza-Saturnina Uzin Alegria Juan M Etxezarreta Garikano (Legorreta)-Frantziska Etxaniz Leizarralde (Azpeitia) Juan Domingo Idueta Aranbarri-Manuela Zabala Amallobieta (Berriatua) Jeronimo Irusta Elordi-Josefa Antonia Elu Korostola (Berriatua) Rafael Olea Alegria-M Josefa Azpiazu Argoitia Juan Bautista Ansorregi Egurrola-M Juana Epelde Armendia (Mutrikukoak) Juan Bautista Egaa Urizar-Frantziska Egurrola Arias (Berriatua) Manuel-Lorentza Buruaga (Munia-Araba) Kastor-Trinitate Arregi (Berriatua) Domingo Jos Akarregi Bakeriza-Klara Larrinaga Urrosolo Domingo Roman Maruri Ibazeta-Dominga Arrizabalaga Pagoaga

JAIOTZA IZENA

GURASOAK

AITAREN GURASOAK

AMAREN GURASOAK

O N D A R R O A ,

O N

O n d a r r o a 2 0 0 9

D A L A 1 0 0

X-24 X-27 X-27 X-27 X-31 XI-02 XI-02 XI-03 XI-04 XI-05 XI-06 XI-09 XI-10 XI-12 XI-12 XI-14 XI-15 XI-15 XI-16 XI-17 XI-18 XI-19 XI-20 XI-21 XI-27 XI-28 XI-29 XI-30 XII-01 XII-06 XII-08 XII-10 XII-11 XII-11 XII-13 XII-16 XII-22 XII-30

ETXABURU ELIZONDO TERESA ARAMAIO URRISTI SEBERIANO BERGARA AROSTEGI AGUSTIN URIBE OSA LIBORIO IRUSTA ZABALA BITORIANO OSA SALEGI FRANTZISKA AJARRISTA ARAMAIO POLIKARPO EGURROLA ARRIZABALAGA DAVID ARRASATE MARKUERKIAGA PED. GILLERMO ARANTZAMENDI MUGARTEGI ISABEL AZPILLAGA ETXABURU ANGEL SANTISO EGIGUREN GREGORIO MARURI BEDIALAUNETA MARURI TXAKARTEGI URRISTI TERESA ZUAZUA LEKUE JOSE M ARRIOLA URANGA M PILAR LAKA URKIDI JOS M OLARREAGA LARRI-NAGA DOLOS ZUBIKARAI URRISTI ANTONIO ALDARONDO GUTIERREZ BITORI BEDIALAUNETA BENGOETXEA ISABEL ZABALETA AMALLOBIETA DOMINGO OLARREAGA TXURRUKA M PRESENTACION BADIOLA AZPIAZU ZEZILIA BADIOLA TXAKARTEGI M KONTZE ARGOITIA BADIOLA M ASUNTZION PORTU URRIOLABEITIA ANDRES ETXABURU LANDARIBAR ANDRESA ARTOLA ZABALETA PILAR URRUZUNO ESPILLA LORENTZO EGAA ITURRINO M KONTZE BAKERIZA SOLABARRIETA RUFINA BEDIALAUNETA ZUAZO SIMEON URRUTIA BURGOA LUZIA BADIOLA ARAMAIO EULOJIO SESMA LARBURU FRANTZISKO ELU EGAA FRANTZISKO ARANTZAMENDI AMALLOBIETA FRANTZISKA

Simon Juan-M Jesus Pedro Juan -Barbara M Aureliano-Angela Jos Ignazio-Josefa Antonia Julian-Juana (Xemein) Domingo Ramon-Ramona Lorentzo-Sotera Domingo-M Pilar Katalina Baltasar Frantzisko- M Felixa Nikolas Antonio-Isabel Agustina Jikanor Teodoro-Balbina Frantziska Jos Luis-M Asuntzion Gregorio M-M Kandida Deograzias Basilio-M Pura Frantzsko Ildafonso (Sopela)-Leona Julian-M Frantziska Antonia Antonio Juste Jos Seberiano-M Pilar Faustino-Dominga Saturnina Jos Manuel-Maria (San Bizente de la Barkera) Pedro Alejandro-M Bisitazio Domingo Meltxor -Karlota Rafael Domingo-M Dominga Espektazio Blas-Zezilia Jos M-Ildefontsa Juan-Fidela Domingo-Katalina Pedro Kruz-Klaudia Julian-Fernanda Antonio-Narzisa (Berriatua) Jos Frantzisko-Antonia (Mutrikukoak) Ramon Antonio-Teodora Henrika Marzial Simeon-Eleuteria Paskoala (Getxo) Pedro-Margarita Fernando M-M Jesus Domingo M Margarita (Urdaneta) Jos Domingo-Margarita (Mutriku) Isidro M (Mutriku)-Klotilde

Rafael Basilio Etxaburu Odria-M Magdalena Urruzuno Arrillaga Ignazio Aramaio Alegria-Florentina Uribe Badiola Polikarpo Bergara Galdox-M Josefa Korpion Abaroa (Lekeitio) Lorentzo Uribe Laka-Juliana M Arostegi Zularika Jeronimo-Josefa Antnia Elu (Berriatua) Jos Manuel-M Frantziska Azpiri Larri-naga Polikarpo Ajarrista Alzibar (Mutriku)-Josefa Juana Ibazeta Arantzamendi Jos Benito Egurrola Zelaia-Sotera Urriolabeitia Treku Jos Frantzisko Arrasate Etxebarria-Manuela Korta Etxebarria (Zestoa) Simeon Arantzamendi Bakeriza-Isabel Urristi Aulestiarte Juan Tomas Azpillaga Urrosolo-M Ana Egaa Pagoaga Gregorio Frantzisko Santiso Aulestia-Juana Josefa Idueta Plaza Jos Domingo Maruri Ibazeta (Bilbao)-Ana Balentina Aramaio Santiso Kasimiro Txakartegi Dulanto-ruiz-Frantziska Landaribar Alegria Frantzisko Ildefonso Zuazua Bilbao-Antonia Sarria Aresti (Sopelakoak) Pedro Arriola Garramiola-Manuela Idueta Goiogana Sotero Urkidi Laka-Juana M Ezkizabal Aldasoro (Ataun) Frantzisko Antonio Olarreaga Arregi-M Magdalena Urristi Alegria Frantzisko Zubikarai Burgoa-Karlota Garramiola Zelaia Ramon Kasimiro (Pasaia)-M Jesus Agirretxea Juan Bautista Bedialauneta Solabarrieta-Dominga Egurrola Azpiri (Ereo) Jos M (Mendaro)-M Juana Bautista Burgoa Biktor Agustn Txurruka Arregi-Luisa Lezaola Etxea Dgo. Robustiano Badiola Etxaburu-Antoni Alejandra Gregori Goiogana Etxebarria (Portugalete) Martin Badiola Txakartegi-M Kontze Legarda Arrizabalaga Diego Argoitia Retolaza (Berriatua)-Eufemia Leizaola Bikandi Jos M Portu Eizagirre (Usurbil)-Luisa Urristi Alegria Silbestre Etxaburu Gainza-Ebarista Lekue Laka Klaudio Migel Artola Arano-M Pilar Bengoetxea Abaroa Jos Lorentzo Urruzuno Arrillaga-M Frantziska Egaa Bernedo (Mutriku) Fermin Egaa-Maria Txurruka (Mutrikukoak) Sotero Bakeriza Dulan-ruiz-Balbina Etxano Otxoa X X -Gregori Bedialauneta Iramategi Pedro Urrutia Alegria-Kandida Artetxe Gandiaga Martin-M Magdalena Antonio (Markina)-Maria Urristi (Mutriku) Jos Antonio Elu Urristi-Bizenta Frantziska Txurruka Lezaola Pedro M Arantzamendi Urkidi (Berriatua)-M Katalina San Martin Arriola (Mutriku)

Antonio Elustondo Etxea-Tomasa Urkiza Asumendi (Berriatua) Juan Urristi Arrizabalaga-Josefa Ignazi Elu Bikandi Luzio Arostegi Zularika-M Ignazi Ansola Ulazia Bruno Ramon Osa Erkiaga-Jazinta Lorentza Aldekoa Aristi (Abando-Bizkaia) Domingo (Etxebarria)-Dominga Elu (Berriatua) Martin Salegi Rementeria-Frantziska Egaa Mugika (Itziarkoak) Pedro M Aramaio Zubikarai-Josefa Ramona Arantzamendi Bakeriza Timotea Arrizabalaga Arano-Atanasia Nikolasa Alberdi Lekue Sebero Markuerkiaga Arrasate-Engrazia Nafarrate Nafarrate (Urrunaga-Araba) Domingo Inazio Mugartegi Retolaza-Agustina Berridi Iturriza Migel Domingo Etxaburu Ibazeta-Juliana Eizagirre Aramaio Eusebio Egiguren Ainzuriza-Barbara Ikaran Urkarai (Amoroto) Frantzisko Benito Bedialauneta Ainzuriza -M Goiogana Fernando Urristi Ondarza-Erremigi Teresa Arakistain Bengoetxea Domongo Jos Felix Lekue Laka-Josefa Ramona Zubikarai Zaldunbide Joakin Uranga Amilibia (Getaria)-Jeronima Mendizabal Idueta (Mutriku) Jos M Urkidi Agirre-M Santos Bedialauneta Arriola Pedro Larri-naga Abaroa-M Frantziska Alegria Zubikarai Frantzisko M Urristi Aranberria-M Joakina Ugarteburu Ibaibarriaga (Markina) Anizeto-Eulalia Gartzia (San Bizentekoak) Matias Felipe Bengoetxea Gainza-Josefa M Dolos Zendoia Iturrino Pedro Jos-Katalina Etxaburu Antonio Txurruka Lezaola-M Kosefa Antonia Elu Urristi Biktoriano Azpiazu Egiguren-M Josefa Goikoetxea Antxustegi (Mendexa) Jos Isidro Txakartegi Alegria-Eleuteria Josefa Urristi Burgoa Sotero Bernardo Badiola Lekue-M Asuntzion Ajarrista Egurrola Diego Urriolabeitia Treku-Serafina Aranbarri Lezaola Jos Bentura Landaribar Eguen-M Rosario Arrizabalaga Bedialauneta Jos M Zabaleta Ondarza (Elgoibar)-Maria Burgoa Arantzamendi Joakin Espilla (Markina)-Zeferina Leizaola (Markina) Juan TomasIturrino-Maria Ituarte (Mutrikukoak) Matin Solabarrieta Burgoa-Akilina Azpiri Ugartetxea Antonio Zuazo Uriarte-Dominga Bilbao Bernardo Burgoa Ibarloza-Saturnina Uzin Alegria Pedro M Aramaio Zubikarai-Josefa Ramona Arantzamendi Bakeriza Manuel Antonio (Usurbil)-M Josefa Landa (Urdaneta) Juan Frantzisko Egaa Bernedo (Mutriku)-Petra Martina Urruzuno Arrillaga Juan Andres Amallobieta Oiederra-Josefa Antonia Osa Bedialauneta

U R T E

Ondarroako Parrokiako Agiritegiko datuak Derion jasoak 13

ON DALA 100 URTE

ON DALA 100 URTE

ARRANTZALEEN KOFRADIA BI ONDARROAN (1909-1927)

Imanol Oruemazaga Baseta

LEHEN ATALA

KOFRADIEN BANAKETA: GERTAERA ETA ONDORIOAK

ONDARROA XX. GIZALDIAREN LEHEN HAMARKADAN
SANTA KLARA KOFRADIARI BURUZ ZENBAIT JAKINGARRI Santa Klara kofradian biltzen ziren Ondarroako arrantzale guztiak. Arrantza arautzea eta arrantzua komertzializatzea ziren bere helburuak gehien bat. Kofradiako bazkideak urtero biltzen ziren azaroaren 2an egiten zuten Batzar Nagusian. Bertan txalupa jabe eta patroiak soilik biltzen ziren. Gaur egun harrigarri egiten bazaigu ere, tostartekoek, -herriko arrantzale gehienak!- ez zeukaten sarrerarik Santa Klara Kofradiako Batzar Orokorretan. Are gutxiago Zuzendaritza Batzordean. Batzar Orokorretan arazorik garrantzitsuenak eztabaidatzen ziren, Besteak beste, urteko Maiordomoak aurreko urteko (1) diru kontuak ematen zituen, eta hurrengo urtean Kofradiaren egunoroko arazoak bideratzeaz arduratuko zen Zuzendaritza Batzordea aukeratzen zuten (2). Urtean zehar beste Batzar Orokor batzuk ere egiten ziren tarteka. Santa Klara kofradiak bazuen biltokia eta arrain salmentarako "lonja" ere. Artibai ibaiari atxikia, Zubi Zaharraren alboan. Bazituen bere langileak: Santiago Badiola "talaxeru"; Domingo Etxaburu, Pedro Aranbarri eta Matias Bengoetxea "kontadoreak"; lonjako salmentetaz arduratzen zen Pedro Arantzamendi "agoazila"; seineroak, pregoijoleak... Gainera bere bazkideen eta hauen etxekoen zerbitzurako kontratu bereziak eginak zituen Anacleto Gaztanondo eta Celedonio Arriola herriko osagileekin, eta J. A. Garramiola herriko botikariarekin. J. A. Garraiola botikariari dagokionez, aipa dezadan hemen Zuzendaritza Batzordeak 1905.04.28an hartu zuen erabakia, erabaki honek izugarrizko eragina izango baitzuen urte batzuk geroago Santa Klara Kofradian gertatuko zen banaketan. "... en atencin a que el primero de Junio de milnovecientos seis expira el plazo del servicio farmacutico contratado con D. Jose Antonio Garramiola, y en atencin a los malos servicios que ha prestado a esta cofrada motivados principalmente por su enfermedad que es pblico y notorio, se acord no prorrogar por ms tiempo, por ser peligroso para la salud de los agremiados y asociados de esta cofrada; y que as se le participe por ser el plazo de diez aos, segun acuerdo de esta cofrada de fecha 2 de Mayo de 1896"(3).

GIRO POLITIKOA
II. Gerra Karlista liberalek irabazi arren, Ondarroan liberalen eta karlisten arteko elkarbizitza berreskuratua zegoen XX. gizaldiko legen urteetan. Normaltasuna zen nagusi. Honen lekuko datu esanguratsu bi aipatuko ditugu hemen. Bata, Alamedan bertan zegoen "Caf Espaol" (gero "Circulo Tradicionalista" bihurtu zena). Bertan biltzen ziren hainbat herritar liberal, karlista eta tradizionalista. Bestea, 1901-11-10ean egin ziren udal hauteskundeetara aurkeztu ziren 14 hautagaietatik bat bakarra aurkeztu zen "kontserbadore" moduan. Beste denak, "independente" gisa. Egoera politiko "normal" hura erabat apurtuta geratu zen abertzaleek "Euskal Lagun Artea" 1903.08.14an ireki zutenean. Are gehiago, 1903.11.08 udal hauteskundeetara lehen aldiz aurkeztu eta 1904.01.01ean alkatetza lortu zutenean. Ondarroako lehen alkate abertzalea! Gertaera honek erabat sumindu zituen tradizionalistak. Indar guztiekin prestatu ziren hurrengo udal hauteskundeeta-

Ondarroako Kofradia biak. Ezkerrean, Santa Klara, eta eskuman, San Pedro.

ogoangarria Ondarroa osoarentzat 1909ko maiatzaren 13a. Egun honetan, halaber, gizaldiz-gizaldi Ondarroako arrantzale guztiak bildu ohi zituen Santa Klara kofradiako hainbat bazkidek betiko Kofradia utzi eta Kofradia berria sortu zuten, San Pedro izena jarriz. Banaketa hura gogoratu eta, batez ere, banaketaren arrazoiak aztertzeko gonbidapena egiten zigun OHZ taldeak ONDARROA 2007 urtekarian. Ondarroa bezalako arrantza herri txiki baten bi kofradia egotea ez baita normala. Gonbidapen hura beste inork jaso ez duenez, hemen natorkizue nire lan honekin. Gertaera hura ulertzeko bere kontestu historikoan kokatzea behar-beharrezko deritzadanez, hasieratik hitz labur batzuk garai hartan Ondarroan bizi zen giroaz.

(1) Santa Klara kofradian -eta Arrantzaleen beste kofradietan ere- urte ekonomikoa azaroaren batean hasi eta hurrengo urteko urriaren 31an bukatzen zen. (2) Batzordea zortzi kidek osatzen zuten. Garai hartako agirietan "comisionados" deitzen zitzaien. (3) Ikus "Libro de Acuerdos Adoptados (por) los Sres Comisionados de esta Cofrada de Mareantes Pescadores de este puerto de Ondarroa, a contar desde el ao 1900 en sus reuniones o juntas procedentes de asuntos correspondientes a esta Kofradia", 57. or. Liburu honetan jasotzen dira "Comisionados" delako Batzordeak 1900.11.12tik 1905.04.28ra egindako bilera agiriak (1-57. or.). Bost urtetako hutsune baten ondoren, Zuzendaritza Batzordearen ("Junta Administrativa" izenarekin orain) 1910.11.10etik 1912.10.15ra bitarteko bilera agiriak ( (60-89 or.)

14

15

O N D A R R O A ,

O N

D A L A

1 0 0

U R T E

rako. Halaber, euren hautagai izateko Juan Antonio Garramiola Olarreaga ospe handiko tradizionalista -aurrera ere Ondarroako Alkate izana- berriz eraman zuten Ondarroako udal zinegotzi izatera. Berau zinegotzi izan zen urteetan (1906/1907, 1908/1909) Ondarroako Udalean gertatu ziren eztabaida eta iskanbiletaz datu ugari "Ondarroa 2008" urtekarian aurki dezakezu, "Udala: eztabaida politikoen gunea. J. A. Garramiola "kontzejal espaolista"ren garaia" artikuluan (4). Kontestu honetan iritsi zen 1909.05.13 egun tamalgarria.

San Pedro kofradiak, A. Zubikaraik dioenez (7). Gertaera mingarri hura gogoratzean, guztioi burura datozkigun hainbat galderei erantzutea nahi nuke artikulu honetan.

BANAKETA ala APURKETA? Badirudi onamorean gertatu zela Santa Klara eta San Pedro kofradien banaketa. Zer besterik adierazten digute, bada, Felix Lekuona, San Pedro Kofradiako lehendakariak Santa Klara kofradiari 1909.06.20an igorri zion gutunaren lerro hauek?: "Que en atencin a que desde tiempo inmemorial han venido formando una sola cofrada los pescadores de este pueblo, sintieron gran pesar los agremiados de la cofradia nueva al abandonar a los que son sus hermanos y compaeros en el mar..." (8). Guztiz kontrakoa adierazten digu ordea, San Pedro Kofradiako lehendakariak Santa Klarakoari 1909.06.20 eta 21an egindako bi gutunek Santa Klara Kofradiak 1909.06.21an egin zuen Batzar Orokorrean bildutako kideen artean sortu zuten ekaitzak, geroago ikusiko dugunez. Zorionez baditugu batzuen zein besteen jarrerak ezagutzeko lagungarri izango ditugun garai hartako agiriak. Azter ditzagun. Kafeko atzeko kofradiaren etxearen argazkia, bi solairu bestetik ez zituela (1915-1926 bitartean).

SANTA KLARA ETA SAN PEDRO KOFRADIEN BANAKETA (1909-05-13)

Egun honetan, hain zuzen, San Pedro Kofradia sortu zuten Santa Klara kofradiatik banandutako hainbat arrantzalek. Felix Lekuona izendatu zuten lehendakari. Banaketa hura fisikoki ere irudikatu zen. Ordura arte Artibai ibaian (5), Zubi Zaharraren eta Zubi Barriaren inguruetan, Santa Klara Kofradiaren egoitza eta saltokiari ahalik eta hurbilen pilatzen ziren arrantza-ontziak eurak ere bitan banatu ziren. Santa Klara kofradiakoek ohiko lekuan jarraitzen zuten bitartean, San Pedrokoek Kafeko Atzera alde egin zuten. Hemen hainbat urtetan ez zuten eduki toki egokirik arraina saldu eta batzartzeko, harik ere 1922. urtean gaur egun "Kofradia Barria" izenarekin ezagutzen den eraikina jaso zuten. Banaketa gertatu zen garaiko datu zehatzik eduki ez arren, esan dezakegu arrantzale askok utzi zutela Santa Klara kofradiako bazkide izatea. Badugu, hala ere, geroagoko daturik. 1913. urtean Santa Klara kofradiak 598 bazkide zituen; 302, ordea, San Pedro kofradiak (6) 1925. urtean, bi kofradiak berriz elkartu baino bi urte lehenago, 560 bazkide zituen Santa Klara kofradiak, eta 390

bi Kofradiak berriz elkartu zitezela. Ondarroan ere errepika ez zitezen Bermeoko Arrantzaleen Kofradia bien artean gertatzen ari ziren haserreak, eta hauen ondorio larriak. (10)

SAN PEDRO KOFRADIAREN ERANTZUNA Berehala, 1909.06.20an -Santa Klara kofradiak jarritako epea aintzat hartu nahirik agian?- erantzun zuen San Pedro kofradiak. Hitz leun eta goxoen artean, salaketa gogorrak Santa Klara Kofradiaren kontra. Kofradia honetan akats administratibo larriak gertatzen omen ziren, pertsonarekiko adiskidetzen eta arrazoi politikoen eraginez. Santa Klara Kofradiaren aurkako salaketa hauek gehiegizkoak zirela edo gaizki ulertzeko arriskua zegoela iruditu zitzaien norbaitzuei, antza. Kasua da, biharamunean bertan, San Pedro kofradiako Lehendakariak gutun berria helarazi ziola Santa Klara Kofradiako lehendakariari bezperan egindako gutunean zeuden salaketak nolabait zehaztuz eta leunduz. "... jams se ha puesto en duda la rectitud y probidad de los referidos contadores (13), sino que bajo las indicadas frases de la mala marcha administratiba de la Cofrada se trataba de dar entender unicamente los entorpecimientos presentados frecuentemente y con mala f en las causas ms justas y sensatas, entorpecimientos que no tenan ms miras que la de perseguir un fin poltico personal, y que han originado a juicio de los asociados disgregados, obligaciones dispensiosas para los intereses de esa Cofradia. (14)

SANTA KLARA KOFRADIAREN JARRERA Santa Klara kofradiari dagokionez, Batzar Nagusi berezian bildu zen 2009.06.18an. Bertan Jose Maria Goitia bazkideak, Gobernari Zibilaren eskaria jakinarazi zien bilduei. Baita azaldu zien, bere uztez, kofradia biak elkartzeko hiru puntuko proposamen zehatza ere. Proposamena aho batez onartu zuten bilduek. Eta idatziz jakinarazi zioten San Pedro Kofradiari ( 11 ). Santa Klara Kofradiak hartutako erabaki honetan, Santa Klara kofradiaren aldetik zegoen konponketarako borondateaz gain, beste bi gai nabarmenduko nituzke nik: Kofradia bien banaketaren arrazoiari dagokiona, bata; arrantzaleen artean zegoen giroari dagokiona, bestea. Kofradia bien banaketaren arrazoiari dagokionez, argi eta garbi nabaritzen zaigu arazoaren sustraian zeudela Santa Klara Kofradiak Alberto Onaindia eta J. A. Garramiola botikariarekin aurretik zeuzkan tirabira eta konponezinak. Giroari dagokionez, ez al zaizu susmagarri egiten EGUN BIKO epea soilik ematen zietela San Pedro Kofradiako kideei Santa Klarara itzultzeko?

1909KO EKAINEKO AGIRIAK AZTERTZEN.

1909. urtean kofradi biak banatu eta egun gutxira 1909.05.24an-, ondarrutar guztiak dardarazi zituen itsas hondamendia gertatu zen. (9) Egun gutxira, Bizkaiko Gobernari Zibilak bisitaldia egin zuen Ondarroara, itsas hondamendiaren ondorioz kaltetutako familiei Espainiako Erregeen dolumina adierazteko eta Espainiako Gobernuaren dirulaguntza helarazteko. Bisitaldi honegaz baliatuz, banatu berri kofradien arduradunei berriz elkartzeko eskaria helarazi zien. Arren eskatu zien

(4) "Kontzejal espaolista" esaldia ez da garaiko kazetarien asmakizuna, J. A. Garramiolak berak, 2005. urteko udal hauteskundeetara aurkeztu zenean, berak bere buruari jarri zion deitura baizik. (5) "Egidazu kaia" izenarekin ezagutzen dugu kaia 1933. urtean hasi ziren eraikitzen. Ordura arte padura eta zingira besterik ez zen. (6) Kofradia bakoitzaren bazkide kopuru honen arabera lortu zuten bi Kofradiek talaieru eta seineruen soldata ordaintzeko akordioa. (SKAKBOA, 1913.01.14. SKAKBOAL (1909-1922), 152. or.). (7) A. Zubikarai, "1976ko Egutegia". (8). SKAKBOA, 1909.06.21. SKAKBOAL (1909-1922), 62. or. (9) Gai honetaz ikus 1909.05.24an gertatutako itsas hondamendiaz idaztzitako artikulua Ondarroa urtekari honen, ... orrialdeetan. (10) Bermeoko bi kofradien arteko haserreen ondorioz, hainbat bermeotar arrantzale espetxean zeuden garai hartan. (11) SKAAKBOA, 1909.06.18, SKAAKBOAL (1909-1922), 58-59. or. Ikus osorik bileran hartutako hiru puntuko erabakia "AGIRIAK" atalean (1. agiria). (12) Datu esanguratsu hau agertzen zaigu San Pedro Kofradiak Santa Klara Kofradiari 1909.06.2Oan emaniko erantzunaren lehen lerroetan. Erantzun hau osorik aurki dezakezu "AGIRIAK" atalean (2. agiria). (13) "Kontador" izenarekin ezagutzen ziren Santa Klara Kofradiako adminiztrazioaren ardura zeukaten langileak. 1909. urtean Jose Antonio Agirre, Blas Iturriza eta .... Irueta izan ziren Santa Klara Kofradiako kontadoreak.

16

17

O N D A R R O A ,

O N

D A L A

1 0 0

U R T E

Felix Lekuona San Pedro Kofradiako lehendakariaren 2009.06.20 eta 21eko gutun bi hauetan konstatazio berdina aurkitzen dugu: Kofradia berria sortzeko garaian lotura zuzena eta hestua izan zuela J. A. Garramiola botikaria eta Santa Klara Kofradiaren artean zegoen auziak. Zer adierazten digu, bestela, Kofradia biak elkartzeko San Pedro Kofradiak Santa Klara Kofradiari jarritako lehen baldintzatzat J. A. Garramiolarekin zeukan auzia aldez aurretik bideratzeko eskatzeak? Baldintza honez gain, Kofradia biak berriz elkartzeko, San Pedro Kofradiako bazkideek ezinbesteko beste bi baldintza jartzen zituzten. Bata: J. A. Garramiolarekin auziak sortutako gastuak Santa Klarako bazkideek euren patrikeretatik ordaintzea. Bestea: Ordura arte Santa Klara kofradiako ardura eraman zuen Zuzendaritza Batzordea kendu eta honen ordez San Pedro Kofradiakoak jartzea.

giro nahasi eta aztoratua. Ondarrutar batzuen eta besten ahotan ez baitzebilen beste gairik bi kofradien ateko tirabirak ezik. Bakoitzak bere bertsioa eta arrazoiak eskainiz, jakina. Hainbat erabaki aski traumatiko hartu ziren bilera berean: a) Matias Bengoetxea seineroa eta Pedro Arantzamendi agoazila, arrazoi ezberdinengatik euren lanpostuetatik eragotzi zituzten. b) Kofradiako "kontadoreen" (langileen) kopurua ere gutxitu zuten, lanpostu bat moztuz. d) Santa Klara kofradiarekin kontratua zeukaten Anakleto Gaztaondo eta Celedonio Arriola osagileei eta Alberto Onaindia botikariari ere 1009.07.01ean Santa Klara Kofradiak zituen bazkideen arabera ordainduko zitzaien bakoitzari zegokion asignazioa... "pudiendo reclamar el resto a los mismos agremiados que resulten inscriptos en ese dia en la asociacin de pescadores San Pedro" (18) e) Erabaki bera jakinarazi zioten Parroko jaunari, "... debiendo reclamar a los asociados de la Cofrada de San Pedro el resto" (19) Ez ziren falta izan Santa Klara kofradiari berari zegokion beste hainbat erabaki. Hala nola, Santa Klara kofradian jarraitzen zuten arrantzale eta txalupen kopurua zehazteko erabakiak, kofradiaren diru kutxarako egin behar ziren ekarpenak, kofradia biei zegozkien fakturen ordainketa ere hurrengo bilera baten aztertu arte ez ordaintzea, kofradiak berak bere kide txiroei hilero eman ohi zuen dirulaguntza ere ordaintzea ekainari zegokiona, baina hurrengo hiletakoa, ordea, ez ordaintzea atunetara irtendako txalupak Santa Klara egunean herriratu arte... Azaldu ditudan agiri hauek Kofradia bien arteko apurketaren lekuko dira, dudarik gabe. Baina, era berean, apurketaren arrazoien zenbait aztarna ere agiri horietan aurkitu dugu. APURKETAREN ARRAZOIAK: ADMINISTRAZIO ARAZOAK OTE? 1.- San Pedro Kofradiaren ikuspuntua: San Pedro Kofradia berriko kideei entzunez gero, ez dago inolako zalantzarik. Santa Klara Kofradian gertatzen zen administrazio txarra omen zen euren alde egitearen arra-

SANTA KLARA KOFRADIAREN 2009.06.21EKO BATZAR NAGUSIA:

San Pedro Kofradiaren bi gutunak Santa Klara kofradiaren 2009ko ekainaren 21eko Batzar Nagusi berezian irakurri ziren. Irakurriaz batera asaldatu ziren Santa Klara kofradiako bazkideak. Nola asaldatu ere! Euren haserrea eta ez adostasuna "en grandes voces y gritos de sublevacin" (15) azaldu zituzten. Lehenik batzar tokira bertara deitu zituzten Andres Urkizu, Jose Maria Goitia eta Laureano Bilbao (aurreko urte haietan Kofradiako maiordomoak) eta Pedro Arantzamendi Kofradiako agoazila (16). Hauen guztien testigantza jaso ondoren, erabaki zuten Bizkaiko Gobernari Zibilari jakinaraztea, "que la separacin de los agremiados para incorporarse a la cofrada de San Pedro, no ha sido el motivo por la mala administracin llevada a cabo por los empleados del gremio de Santa Clara, como ha venido publicndose en muchos sitios en grandes voces los agremiados en esa Cofrada Nueva titulada San Pedro" (17). Lerro hauetan, eta Santa Klarako bazkideen erabakian ezin hobeto islatzen zaigu Ondarroako kaleetan bizi zen

(14) SKAKBOA, 1909.06.21. SKAKBOAL (1909-1922), 63-64. or. (15) SKAKBOA, 1909.06.21. SKAKBOAL (1909-1922), 64. or. (16) Santa Klara Kofradiako langile hau Kofradiako lonjan arrainaren salmentaz arduratzen zen. (17) SKAKB0A, 1909.06.21. SKAKBOAL (1909-1922), 65. or. (18) SKAKBOA, 1909.06.21. SKAKBOAL (1909-1922), 66-67. or. (19) SKAKOBA, 1909.06.21. SKAKBAOL (1909-1922), 67. or.

18

O N D A R R O A ,

O N

D A L A

1 0 0

U R T E

zoia, aurreko kapituluan azaldu dugunez. Hala ere 1909.06.20ko gutunean Kofradia bien banaketa amaitzeko proposatzen zuten ezinbesteko eta lehen baldintza bezala Santa Klara kofradiak J. A. Garramiolarekin zeukan arazo ekonomikoa konpontzea eskatzen zuten. Santa Klara kofradiak berehala ordaindu beharko zizkion aipaturiko botikariari 1906.06.01tik geroztik emaniko zerbitzuak, nahiz eta data horretatik Santa Klara kofradiak amaitutzat eman aurretik bien artean sinatuta zeukaten kontratua. Santa Klara Kofradiak J. A. Garramiola botikariarekin zeukan arazoa ote zen San Pedro Kofradiak 1909.06.20ko bere gutunean salatzen zituen, "...los abusos y sinrazones que se cometan en la mala marcha administrativa de la cofrada en la que se fijaban ms en perseguir fines polticos y cumplir afectos de personalidad antes que atender a principios econmicos basados en la razn y la justicia..."? Aurrera ere aipatu dugu Santa Klara kofradiako batzordeak 1905.04.28an hartu zuela 1906.06.01an kontratua ez berriztatzeko erabakia. Baita garaiz jakinarazi ziola J. A. Garramiola berari ere. J. A. Garramiolak berak euskaraz eta gazteleraz idatzitako gutuna igorri zion Santa Klara Kofradiari, honen komunikazioa jaso zuela jakinarazteko. Gutun honi dagokionez, ez zaizu harrigarri egiten euskaraz eta gazteleraz gutuna idaztea nork eta bere burua "espaolista"tzat aurkezten zuen batek? Noiz eta espainolista eta bizkaitarren arteko tirabirak pil-pilean zeuden garaian, gainera. J. A. Garramiolaren gutun bitxiak buztan luzea izan zuen. Garai hartan ohiko zen herriko hainbat erakundeen agiri eta dokumentuak erakunde horren arduradun eta langileek gordetzea. J. A. Garramiolarena ere Jose Antonio Agirre Santa Klara kofradiako "kontadorea"ren eskuetan gelditu zen. Santa Klara Kofradiak gutuna bera agertzea eskatu zionean, galdu egin zitzaiola aitortu behar izan zuen Santa Klara Kofradiako 1909.10.18ko Batzar Orokorrean. Hori bai, behin eta berriz ziurtatu zuen J. A. Garramiolak jaso zuela Kofradiak igorritako gutuna. "... y que ste haba contestado que haba recibido la despedida, pero que no lo tomaba por despedida" (19) Erantzun hau ez zitzaien asko gustatu, antza, Santa Klara Kofradiako kide batzuei. Halaber, hurrengo Batzar

Orokorrean kirrimarra sortu zen hauen eta J. A. Aguirre "kontadorea"ren artean. Ondorioz J. A. Agirrek 1883. urtetik zeuzkan giltzak bileran bertan itzuli zizkion lehendakariari eta batzar lekutik alde egin zuen (20). Kasua da hiru urte geroago, jada San Pedro kofradia sortu eta gero, Jose A. Garramiola berak auzitara eraman zuela Santa Klara Kofradia bera. Bere eskaria oso zehatza izan zen: 13.500 pezeta. 1906.06.01 geroztik berari zegozkion lansariak, alegia. Santa Klara Kofradia Batzar Orokor berezian bildu zen 1909.06.10ean (21). Aho batez erabaki zuten J. A. Garramiolak jarritako judiziora aurkeztu eta bere eskariari aurre egitea, "... puesto que en esa fecha (1906.06.01ean, alegia) finaliz su contrato, y se le di su debido tiempo la despedida" (22). Are, Santa Klara kofradiak bere gain hartuko zituen hortik sortu litezkeen gastu guztiak. Epaitegietako gastu hauek (datu zehatzik ez daukagu), ez ziren txantxetakoak izan, agian. J. A. Garramiolak Santa Klara Kofradiaren aurka jarritako auzia Burgosko Lurralde Epaitegira ere iritsi zen. Blas Iturriza Kofradiako "Idazlari kontadorea" gastu hauen berri eman zuen 1910.06.30eko Batzar Nagusi Bereziaren, batzarreko lehen gai moduan (23). Santa Klara kofradiak hartutako erabaki administratibo hauek administrazio txartzat har ditzakegu? 1906.06.01an ez al zegoen bukatuta Santa Klara Kofradia eta J. A. Garramiola artean 10 urterako sinatutako kontratua? Are, Santa Klara Kofradiak ez al zion kontratua ez berriztatzeko asmoa J. A. Garramiolari urte bete aurretik jakinarazi? Bestalde zer adierazten digu J. A. Garramiola bera hiru urte zain egotea auzitegietara jo gabe? Ezin dugu ahaztu jada San Pedro Kofradia sortuta zegoela. Garai honetan, gainera, herriko zinegotzia ere bazen gure botikaria. Beraz, J. A. Garramiola bera nor izan zen eta Ondarroako Udalean zinegotzi lanetan eraman zuen jokabide politikoa kontuan hartuz (24), zentzugabea iruditzen zaizu pentsatzea botikariaren kontratuaren arazoaren barnean arrazoi politikoak zeudela? Are gehiago, kontuan hartzen badugu, aipatutako artikuluan azaltzen denez, J. A. Garramiola bera oso legezalea agertzen zela bere udal ihardunean, behin eta berriz legeari heltzen ziolarik bere zenbait jarrera eta erabaki politiko defendatzerakoan.

(20) SKAKBOA, 1909.06.18. SKAKBOAL (1909-1922), 57. or. (21) SKAKBOA, 1909.06.21. SKAKBOAL (1909-1922), 66. or. (22) Batzar Orokor honetan, ohiko bapore eta lantxa jabeez gain, potien jabeak ere bildu ziren. SKAKBOA, 1909.06.10. SKAKBOAL (1909-1922), 50. or. (23) SKAKBOA, 1909.06.10. SKAKBOAL (1909-1922), 51. or.

Ondarroako 1915 aldera. Neskak txalopen zain mollan, arraina ateratzeko.

20

O N D A R R O A ,

O N

D A L A

1 0 0

U R T E

O N D A R R O A ,

O N

D A L A

1 0 0

U R T E

2.- Santa Klara Kofradiaren ikuspuntua: Orain arte azaldu dugunez, inolako akatsik ez zeukan J. A. Garramiolari kontraturik ez luzatzeko hartu zuen erabakiak. Baina erabaki hori hartzeko Santa Klara kofradiako kideek eman zuten arrazoia, -J. A. Garramiolak kofradiako kideei eskaintzen zien botikari zerbitzua ez zela ona, bere osasun egoera zela-eta -, aski susmagarri egiten zait. Egia esan, J. A. Garramiolak 53 urte zituen 1906. urtean. Beraz, gizon gordina. 1906. urtean eta hurrengoetan ere (1909. urtera arte) indartsu eta kementsu dakusagu lanean Ondarroako Udalean bere zinegotzi lanak betetzen. 1906/1907 eta 1908/1909 udal agintaldietan tradizionalisten bozgorailu ere izan zen Udalean. Udal bilera gutxitara huts egin zuen. Garai hartako udal bilera agiriak J. A. Garramiolaren galdera, iritzi eta ekarpenez beteta agertzen dira. Beraz, nola liteke hain kementsu eta arduratsu agertzen zaigun gizon bera baldrasa eta arduragabea agertzea bere ogibidea zen botikari ardurak betetzeko garaian? Santa Klara Kofradiako arduradunek erabaki hura hartzerakoan, ez ote zeuden, barren-barrenean, beste arrazoiren batzuk ere? 3.- Nire iritzi pertsonala. Honaino idatzitakoa irakurri eta gero, uste dut, irakurle, aski agerian geratu zaizula nire iritzia, hots, Santa Klara Kofradiaren apurketan arrazoi politikoak egon zirela, eta azken leherketa Santa Klara kofradiak J. A. Garramiola botikariarekin zeukan kontratua ez luzatzea izan zela. Kofradia bien apurketaren historia triste honetan badago beste gertaera adierazgarri bat, nire iritzia eta konbentzimendua indartzen dituena, nire ustez. 1912. urtea zen. Kofradia bien arteko harremanak nolabait bideratzen hasiak zeuden jada (25). Elkar hurbiltze giroaren haize gozo eta leunaren eraginpean, Kofradia bien ordezkarien bilera antolatu zuten 1912ko martxoaren 30erako. Kofradia bien lehen bilera, agian. Bilera tokia bera ere erabat aseptikoa: Artako bihurgunea. Kofradia bien artean zeuden arazo guztiak mahai gainean jarri eta konponbidea bilatzea zen bileraren helburua. Baina bilera ez zen burutu. Zergatik? "... por motivo de haber manifestado los de San Pedro la reclamacin del pago

del Sr. Garramiola", Santa Klarako kideen iritziz (26) Kofradia biek elkartzeko, San Pedro kofradiakoek hasieran jarritako ezinbesteko baldintza bera plater gainean berriz ere!.

Ondarroako kronika. Gure aldetik, hauxe esan dezakegu 1909.09.20ko gertaera tamalgarri hartaz: Egun hartan islatu zela Ondarroan Kofradia bien eta herritarren artean ere irekitako leizearen sakontasuna!

arrantza ontzien irteera-sarrerak Ondarroako portuan. Garai hartan Artibai ibaian pilatzen zen Ondarroako arrantza flota osoa, ibaia baitzen Ondarroako portua. Ibaiak, bere urak Kantauri itsasora isurtzean, hondarrez betetako padura sortzen zuen. Txalupak igarotzeko ugaroirik gabeko padura, hibaiak berak sortzen zuena izan ezik. Bestalde, ibaiaren uhobian ez zegoen inolako moilarik txalupen sartu irteerak babestuko zituenik, naturak jarritako "Puntako hatxak" izan ezik. Beraz, beti ere, baina Kantauri itsasoa harrotzen zenean, oso arriskutsua bihurtzen zen txalupentzat Ondarroako porturako sarrera. Honetaz badugu datu esanguratsu bezain tamalgarri bat. 1902 urteko urriaren laua zen. Kantauriko arrantzaontziak bisiguaren arrantzan ari ziren. Arratsaldean sortu zen galarrenari ihes egin nahian, arrantza-ontziek porturatzea erabaki zuten. Ondarroako "Nuestra Sra. de Iciar" bapore ontziak ere Ondarroarako bidea hartu zuen.

"QU OCURRE EN ONDARROA?".

Ez ohiko izenburu harrigarri honekin irekitzen zuen bere Ondarroako kronika "El Noticiario Bilbaino" egunkariak, 1909.09.24ko zenbakian. Egunkariaren arabera, nahigabetuta eta haserre zeuden San Pedro kofradiako arrantzaleak. Kezkati, zerbait gogorra gertatuko ote zen beldurrez, beste herritar batzuek,. Halaber, 1909.09.20an ez ohiko indar polizialen presentzia nabarmendu zen Ondarroako kaleetan. Herrian bertan zeuden ohiko hiru foralez gain, Jose Torre foralen kapitainaren agindupean Durangotik iritsitako beste hainbat foral ageri ziren kaleetan. Ongi armaturik, ageri ere. Egun horretarako, arratsalderako, hain zuzen, iragarrita zegoen Markinako Epaitegiko arduradunen presentzia Ondarroan. San Pedro Kofradiako txalupa jabeek ordaindu gabe zeuzkaten "epaiketa kostak" kobratzera zetorren. Gertaera honek asaldatu zituen Ondarroako San Pedro kofradiako kideak. Are gehiago jakin zutenean Santa Klara Kofradiako kideek gauerako zu apainak prestatu zituztela gertaera hori ospatzeko (27). Iragarri bezala, Markinako Epaitegiko arduraduna etorri zen Ondarroara. Alfer-alferrikakoak izan omen ziren borondate oneko herritar batzuek zor haiek Santa Klara eta San Pedro bi kofradien artean ordaintzeko eginiko saiakerak. Kasua da, epaitegiko arduradunak arrantzaleen zorra kobratzerik ez zuela lortu, eta zorra zeukaten txalupak enbargatu egin behar izan zituela halabeharrez. Hori bai, inolako intzidenterik ez omen zen gertatu Ondarroan. "Por la noche no se permitieron las iluminaciones proyectadas y con esto se consider terminado el comflicto por el momento y volvieron los miones a su puesto, sin que esto quiera decir que haya desaparecido el malestar que el embargo ha producido entre los pescadores de la nueva cofrada, los cuales, ya sin sus lanchas, se ven imposiblitados de ganar el sustento" ( 2 8 ) . Hitz hauekin amaitzen zuen Bilboko egunkariak

KOFRADIA BIEN ETA HAUEN KIDEEN ARTEKO HARREMAN ZAILAK ETA OLDARTSUAK
HERRITARREN ESAMESAK ETA MARMARRAK: San Pedro Kofradiakoek, Santa Klara Kofradiatik ahalik eta urrunen alde egiten saiatu arren, Kantoipe aldean kokatu behar izan zituzten euren txalupak. Artibai ibaia bera baitzen Ondarroako portua garai hartan. Kilometro erdiaren barruan bi kofradiak eta hauen txalupak! Kofradia bietako arrantzaleak eta hauen etxekoak ere Kale Handi, Iparkale eta Goiko Kaleko etxebizitza txiro bezain garbietan pilatzen ziren, denak nahasian. Beraz, Kofradien apurketa alde zaharreko sagardotegi eta tabernetako gizonezkoen koadrila eta kaleetako andrazkoen tertulietako ezinbesteko gaia bilakatzen zen, eztabaida gogorrak eta haserreak ere sortuz. Hau guztia gertatzea, penagarria izan arren, ez zen inola ere harritzekoa non eta Ondarroa bezain herri beroan. Herritarren esamesak esames, kofradia bien arteko apurketak ondorio larriagoak izan zituen kofradien arteko harremanetan.

KOFRADIA BIEN ARTEKO HARREMANAK: Atal honetan hainbat gai aztertuko ditut. Lehentasuna, nola ez, arrantzaleei eurei eta hauen biziari erremedia ezinezko ondorioak ekar liezaiokeen arazoari. "Talaxerua"ren zerbitzuaren inguruan gertatutakoei, alegia.

Ondarroako portuko sarreran gertatu zena honela gogorazi zigun duela urte batzuk Aitor Gartzia Ilzarbe ondarrutarrak: "... kai aurrean zetorrela, tarteka olatu handiekin, portuko sarrera estu-estu arriskutsu bihurtuaz, beroi ez zeharkatzea erabaki eban patroiak ezbeharren baten bildurragaz eta Mutrikura joan ziren." (29). Zorigaiztoko hautua! Olatu zakarren eraginez, Mutrikuko portuko haitzen kontra jo, eta han, olatu artean, ito ziren Isidoro Elu Bedialauneta patroia eta beste 10 arrantzale. Denak ondarrutarrak. Honelakoetan ezinbestekoa izaten zen "talaxeru"aren lana. Portuan sartzerik ez zegoenean, sua bizten zuen Santa

Ondarroako "talaxeru" eta "seieru"en inguruko tirabirak.

Ondarroa arrantza herriaren bizitzan eta antolamenduan garrantzia oso handia izan zuen garai haietan "talaxeru"ak. Ondarroako Santa Klara kofradian gordetzen den liburu zaharrenean (1795-1844) talaxerua aipatzen da behin eta berriz, bere eginbeharrak eta soldata zehaztuz. Izan ere "talaxeru"k kontrolatzen eta bideratzen zituen

(24). SKAKBOA, 1909.06.30. SKAKBOAL (1909-1922), 96. or. (25) J. A. Garramiolak garai hartan Ondarroako Udalean izan zuen jarreraz ikus Ondarroa 2008 urtekarian, "Udala, eztabaida politikoen gunea. J. A. Garramiola "kontzejal espaolista"ren garaia" artikulua (36-47. or.). (26) IKus "Ondarroako "talaxeru" eta "seieru"en inguruko tirabirak" atala (... or.) (27) SKAKZBAL (1910-1912), 83. or. (28) Garai hartan ondarrutarrek biziki maite zuten garaipen politikoak musika eta bolanderekin ospatzea. Handik urtebetera, hain justu ere, bolandera eta guzti agurtu zuten karlistek Foru Aldundiak euren alde ebatzi zuenean 1905. urteko Ondarraoko udal dirukontuen auzia.

22

23

O N D A R R O A ,

O N

D A L A

1 0 0

U R T E

O N D A R R O A ,

O N

D A L A

1 0 0

U R T E

Klaran. Beste batzuetan, Artako haitzetara jaitsi, eta hemendik laguntzen zien txalupei olatu arriskutsuak saihestu eta portura sartzen. Hau guztia jakinda, ulergarri egingo zaizu, irakurle, Santa Klara Kofradiak Bilboko Itsas Komandanteari 1910.11.10ean igorri zion gutuna. Bertan jakinarazi zion "(...) Que desde hace poco tiempo se ha constituido en esta villa otra sociedad de pescadores denominada San Pedro, cuyos asociados con independencia absoluta de las indicaciones y consejos de los Sres Atalayeros que la antigua Cofrada tiene nombrados (30) , se dedican a las peligrosas faenas de la pesca. De este orden de cosas y de no Reglamentarse, como ya se han dicho (hecho nahi du esan) en otros puntos de esta provincia (31), puedan originarse graves contratiempos, y an desgracias irreparables la gente del mar (32), que muchas veces por verdadero pugilato y mal entendido amor propio, se arriesga salir la pesca, no obstante las indicaciones contrarias que los seeros de la Cofrada de Santa Clara les hace" (33).

bidez arrantzarako itsasoratzearen arazoa nolabait bideratzea lortu arren, konpondu gabe jarraitzen zuten, hala ere beste zenbait gaik, apurketa ondoren kofradia bien artean etenik gabeko konflikto bilakatu zirenak: Santa Klara Kofradiaren "zor historikoak", besteak beste.

(36)

Garai hartan baxurako arrantza izan zen arrantzaleen eta herri osoaren ekonomiaren ardatza. Hiru arrantza sasoirik, garrantzitsuenak: bisigutea (urtarrila eta otsaila), antxoatea (martxoa eta maiatza bitartean) eta atunetea (ekainaurria). Gainera, arrantza sasoi hauek ere emaitza oso ezberdinak ematen zituztela urte batetik bestera. Honek guztiak ekonomia egoera oso larriak sortzen zituen aldiero, arrantzale familietan batez ere. Egoera hauei aurre egiteko Arrantzale Kofradiak "diru-partiu" zeritzon diru-banaketa egin ohi zuen arrantzaleen artean. Zerutik eroritako mana bezala hartzen zuten arrantzale familiek. Honelakoa zen Blas Iturriza idazkari-kontadoreak goian aipatu digun 1909ko urtarrilaren 9an egin zen dirubanaketa. "Diru-partiu" haiek egiteko dirudunengana jotzen zuen Arrantzaleen Kofradiak. Norbanakoengana zein erakundeelkarteengana, herriko zein kanpoengana. Zorpetzeko patu beltza oso ezaguna zen Ondarroako Arrantzale Kofradiarentzat (37). Arrantzaleen Kofradiak lortutako mailegu hauek urte berean ordaintzen zituen, arrantzak etekin hobeak ematen zituenean. Bestela hartzekodunen moltsoan pilatzen ziren, urtero korritua ordainduz.

Oso aurkaketa gogorrak hasieran. Leunagoak edo zuhurtzia gehiagorekin burutuak gero. Batzuen eta besteen adibide batzuk soilik azalduko ditut.

Hasierako aurkaketak:
Eztabaida asko sortu zen Kofradia bien artean, biok banatu aurretik Santa Klara Kofradiarekin akordioa zuten herriko osagile eta botikariren soldataren ordainketak. 1911.03.17: Santa Klara Kofradiak honako gutun hau igorri zien Salazio Fabrikanteei: "Ponemos en conocimiento de V. que la Comisin Administrativa de esta Cofrada ha acordado en esta fecha advertirle a V. que no podr hacer uso de la balanza y pesas de esta Cofrada, con pesca que no sea vendida en la casa de ventas de la misma; pues caso de que llegare su conocimiento que se hayan usado para peso de pescado de otra procedencia, se ver en la necesidad de ordenar se le entreguen sin prdida de tiempo la misma" (38).

Santa Klara kofradiaren "Zor Historikoak":

Geroago ikusiko dugunez, Kofradia biak berriz elkartu nahirik eman ziren negoziazio eta harremanetan Santa Klara kofradiak asper gabe mahai gaineratzen zuen "zor historikoen" gaia. Bi kofradiak elkartzeko ezinbesteko baldintza moduan azaldu ere. Zer ziren, bada, Kofradiaren "zor historiko" haiek? Kofradia biak banatu eta gero, Santa Klara kofradiak 1909.11.02an egin zuen urteko Batzar Orokorrean, hain zuzen, "zor historiko"en gaia aipatu eta azaldu zuen Blas Iturriza Badiola Santa Klara Kofradiako idazkari kontadoreak. Zilegi bekit Batzar Orokor horren atal hori hemen agertzea, hitzez hitz transkribatuta, gai korapilatsu honi heltzeko biderik egokiena baiteritzat.

Geroztikakoak:
1913.11.19: Santa Klara Kofradiak San Pedrokoari gutuna igorri zion bisiguterako hartutako erabakien berri emanaz. Biharamunean San Pedro kofradiak erantzun zion Santa Klara kofradiak hartutako erabakiak berak ere onartzen zituela adieraziz, salbuespen honekin: "3 Que por lo que afecta a la obligacin de regresar al puerto antes de las seis de maana en dias de bandera roja, este precepto (valga) para los vapores pero no para las lanchas por la eventualidad de las calmas y que a aquellas, aunque se hallen libres de tal obligacin, no les sea permitido pescar en los referidos dias que debern ser feriados comunmente para ambas agremiaciones" (39). 1917.11.17: Santa Klara Kofradiak San Pedrokoari gutuna igorri zion gutuna "faroleoa" eginbeharraz hartutako erabakia jakinaraziz. San Pedrokoaren erantzuna: "(...) Que estn conformes con casi la totalidad de sus

Arazoa bideratzeko, Santa Klara kofradiak Kofradia bietako ordezkarien bilera eskatu zion Bilboko Itsas Komandanteari igorritako gutunean. Ez daukat bilera honen konstantziarik. Bai, ostera, Lekeitioko Itsas Ayudanteak Ondarroako Santa Klarari igorri zion agiriarena, non zehazten zituen Agapito Badiola "talaxeru"aren eta Domingo Badiola eta Manuel Beitia "seeruen" betebeharrak (lehena, Santa Klara kofradiakoa; San Pedro kofradiakoa, bestea) (34). Itsas Komandantziaren esku hartzeari esker, komunikaziorako zubia ireki zen kofradia bien artean. Baita nolabait konpondu ere eguraldi txarra zegoenean arrantzara irteteko sortzen zen arazoa. Hori bai, Kofradia bakoitzak bereari eusten zion, zenbait baldintza jarriz bestearen proposamen eta erabakiei (35). "Talaxeru"ari buruz hartutako lehen erabaki haien

Aipaturiko bileran, Blas Iturriza Badiola Kofradiako "secretario contador" zeritzonak 1908-1909 urtean Kofradia eta Maiordomoaren izandako diru-kontuak azaldu eta gero... "As mismo el mismo Secretario Contador di cuenta de la situacin en que se encontraba en la actualidad sta Cofrada, dando conocimiento de las cantidades recibidas prstamo para el reparto verificado el da nueve de Enero del corriente ao, resultando en ste dia que la Cofrada Santa Klara tiene una deuda de ciento cinco mil ciento veinticinco pesetas de capital de acreedores y nueve mil quinientas ochenta y cuatro pesetas con setenta y cinco de capital de censos antiguos del dos y tres por ciento"

Honez gain, bazituen Santa Klara Kofradiak epe luzerako maileguak ere. "Zenso" bezala ezagutuak. Santa Klara Kofradiak, urteko Batzar Orokorrean, urtero ematen zituen zor mota bi horien kontu-arrazoia eta bazkideek oniritzia eman, 1909. urtean gertatu zen moduan. Argi eta garbi zegoen, beraz, zor horiei erantzun behar zizkiela Arrantzale Kofradia biak, banatu aurretik egindako zorrak ziren eta.

Egunoroko enfrendamenduak:
Honaino aipatu ditugunez gain, urte haietan gertatu ziren beste hainbat aurkaketa gai puntualak zirela medio.

(29) "El Noticiero Bilbaino, 1909.09.24, 3. or. (30) A. Gartzia Ilzarbe, "Ondarrutarren Itxas Hondamendiak", "Ondarroa 1994" urtekaria, 27-28. or. (31) Agapito Badiola Aspillagak urte asko zeraman Santa Kakla Kofradiako "Talaxerua"izaten. Santa Klara kofradiak 1909.11.02an egin zuen Batzar Nagusian barhautatu egin zuten, 3'50 pezetako eguneko soldata jarri ziotelarik. (SKAKBOA, 1909.11.02. SKAKBOAL (1909.05.14/1922.03.27), 73. or.) (32) Garai hartan Bermeon ere baziren bi arrantzale Kofradia. Elkarri mokoka ibili arren, akordioa lortua zeukaten "talaxeru"aren gaian. (33) Hiru urte geroago, 1913.04.10ean, Ondarroako barra muzturrean bertan hondoratu ziren Santoako "Brusco" baporontzia (bertan hiru arrantzale galdu ziren) eta Ondarroako beste bi lantxa). (34) SKAK-K. (1910.11.02/1920.11.17), 1-2. or. Agiri honen berri eman zuen Segundo Ibaibarriaga Santa Klara Kofradiako lehendakariak Adminitrazio Batzordeak ("comisionados" delakoek) 1910.11.22an egin zuten bileran. (IKus SKAKZBA, 61. or.). (35) Urte haietako Santa Klara Batzordearen Komunikapenen txostenean agertzen dira kofradia biek elkarri trukatutako hainbat komunikapen. Talaxeruaren gaiaz ia-ia denak 1911-1913. urteetakoak. (36) SKAKBOBA, 1909.11.02. SKAKBOBAL (1909-1922), 72. or. (37) XIX-XX. gizaldian maiz gertatzen zitzaion Santa Klara Kofradiari diru bila bateren batengana jo beharra. Herriko zein kanpoko. Adibide bat. 1819.01.11n Markinako Fraide Karmeldarrek eta Ondarroako Santa Klara Kofradiak sinatu zuten "Fundacin de Censo redimible de 100 ducados de velln principal y 3 de rditos anuales, por parte del grmio de mareantes de la Villa de Ondarroa a favor del Convento del Carmen de la Villa de Marquina" dokumentua. (Ikus agiri originala Markinako Komentuko Artxiboan; aipamena, J. Urkiza, "Karmeldarrak Markinan, 1691-1991, 685 or. Are, badirudi urte haietan ohitura ere bilakatu zela dirudunen artean dirua aurreratzea Santa Klara Kofradiari. Zer besterik adierazten du 1900.11.17ko bileran Santa Klara Kofradiako Batzordeak ("Comisionados" delakoak) hartu zuen erabaki honek: "3. Que hallndose en gran necesidad las familias pescadoras, que convena hacer un reparto el dia de maana de 30 reales cada soldada, y como el Sr. Jose Antonio Agirreoa Iturraran quiere prestar diez mil reales gratuitamente, sin rdito ninguno hasta el 10 de Agosto de 1901, nada ms que con gracia de una merluza, si lo tienen a bien de gratificarle; que el resto se hallase a redituado, ya que haba personas que deseaban prestar a la Cofrada". (Ikus Santa Klara Kofradiako Batzordearen batzar agirien txostena 1900.11.12 - 1905.04.28), 2-3. or. (38) SKAK-KL (1910-1920), 6. or.

24

25

O N D A R R O A ,

O N

D A L A

1 0 0

U R T E

acuerdos, y unicamente hacen constar que una vez terminada la tercera llamada a la puerta, o sea despus de dar el tercer golpe, esperar un intervalo de 15 minutos y transcurridos estos romper seguidamente la marcha" (40)

Bilbon hartutako akorduak betetzeko ardura eta agindu zuzena eman zion Gobernari Zibilak Ondarroako alkate zen Segundo Ibaibarriagari, bere ordezkari izendatuz. Bai azkar bete ere agindua! Santa Klara Kofradiari dagokionez, badakigu ekainaren lauan ez ohiko bileran bildu zirela bazkideak. Segundo Ibaibarriagak Bilboko bileran onartutako erabakien berri eman ondoren, eztabaida bero baten ondoren, erabaki hauek aho batez onartu zituzten: 1.- Duela urtebete, 1909.06.18an, alegia, hartutako erabaki berretsiz, orain ere bakezko konponketa baten aldeko jarrerari eutsi. 2.- Ahalbide osoa eman Mariano Tejero abokatuari, ahalik eta konponketarik egokiena lor zezan, beti ere Santa Klara Kofradiaren eskubideak defendatuz. 3.- Alberto Onaindia botikariari ere komunikatu berezia helarazi, botikariei buruz Bilboko bileran esandakoa gogoratuz. Honez gain, Mariano Tejero abokatuari, Segundo Ibaibarriaga alkateari eta Jose Maria Goitia bazkideari Santa Klara Kofradiaren ordezkaritza osoa eman zieten, euron ezinean, euren ordezkoa izendatzeko eskubide osoa ere emanaz (42) . Negoziaketak asko luzatu ziren. Baina porrot egin zuten. Honela aitortu zuen Mariano Tejero abokatuak berak Santa Klara kofradiari zuzendu eta 1911.11.05eko Urteko Batzar Orokorrean (1911.11.02koaren jarraipena zen) irakurri zen gutunean. Bilera berean M. Tejero abokatuak Santa Klara Kofradiari itzuli zizkion honek emandako podere agiriak. Honela amaitutzat eman zen Santa Klara Kofradia eta M. Tejero abokatuaren artean zegoen kontratua. Honen aurrean, Batzar Orokorrak erabaki zuen Santa Klara Kofradiak berak zuzenean eskuetan hartzea San Pedro Kofradiarekin harremanen arazoa ( 4 3 ) . 2.- Kofradia bien arteko harreman zuzenak, kofradia biak elkartzea helburu. 1911.11.05ko Batzar Orokorrean hartutako erabakiaren eragina 1912. urtean zehar Kofradia bien artean egindako (edo deitutako) bileretan islatu zen.

KOFRADIA BIAK BERRIZ ELKARTZEKO SAIAKERAK.

Aurreko lerroetan, "Banaketa edo apurketa?" atalean, azaldu dugu 1909ko ekainean bertan Bizkaiko Gobernari Zibilak egin zuen saiakera bi kofradiak berriz elkartzeko. Arrakastarik gabeko ahalegina!. Bizkaiko Gobernari Zibilak, hala ere, ez zuen amore eman. Erre eta erre jarraitu zuen bi kofradiak berriz biltzeko ahaleginetan. 1.- 1910.06.02ko bilera. Handik urte betera, 1910.06.02an, Bizkaiko Gobernari Zibilak deituta, Kofradia bien lehendakariak eta hauen abokatuak bildu ziren Bizkaiko Gobernari Zibilarekin. Bilera honen helburu eta erabakiak ezagutzen ditugu bilera berean onartu zen agiriaren bidez. "En la reunin tenida por los Seores Presidentes de ambas Cofradas, ante el Sr. Gobernador, y los Abogados de dichas entidades, abundando todos en los mejores deseos de llegar una concordia que para siempre evite las discusiones entre convecinos, se acord: que se convoque la mayor brevedad posible Junta General a todos los asociados de ambas entidades, con objeto de recabar de stas se autorice a sus respectivos Letrados Seores Ocio y Tejero, para que solucionen las cuestiones que actualmente existen entre las dos Cofradas, y al propio tiempo se invite los farmaceticos Seores Garramiola y Onainda, por parte de la Cofrada de San Pedro y Santa Clara respectivamente, para que autoricen tambin a los mencionados Letrados, para que resuelvan la par lo que llos pueda afectar en esta solucin que amistosamente se intenta en lo referente cuestiones que podan suscitarse sobre asuntos de los Boticarios" (41) .

(39) SKAK-KL. (1910-1920), 71-72. or. (40) SKAK-KL. (1910-1920), 133. or. (41) SKAKBOAL (1909-1922), 92-93. or. (42) SKAKB0A, 1910.06.04. SKAKBAL (1909-1922), 90-94. or.

26

O N D A R R O A ,

O N

D A L A

1 0 0

U R T E

O N D A R R O A ,

O N

D A L A

1 0 0

U R T E

Komunikatua. SAAK-KL: Santa Klara Komunikatuen Liburua. Arrantzaleen Kofradiaren

Artako bilera.
Halaber 1912.03.30erako Kofradia bien arteko ordezkarien bilera antolatu eta deitu zen ( 4 4 ) . Bilera hura bertan behera gelditu zen zoritxarrez. Baina ez dago dudarik bilera hark bi Kofradiak elkartzeko urrats sendoa izan nahi zuela. Izan ere bilera hartan kofradia bien artean zeuden arazorik larri eta sakonenak eztabaidatuko ziren. Bilera honek herritar arrunten artean ere irudikapena sortu zuen, Santa Klara Kofradiaren "hartzekodun"en artean bereziki, . Hurrengo astean, 1912.04.01an, Artako bilerarako Santa Klara Kofradiak izendatutako hiru ordezkariek, heurek hirurek, "hartzekodunen" ordezkariekin bildu behar izan zuten, Artako bileraz gertatuaren berri emateko (45).

Santanderrekoei (47).

Elkarlanerako saiakerak:
Kofradia bien arteko bilerez gain, urte hauetan Kofradia bien aldetik izan ziren elkarlanerako hainbat saiakera. Halaber, 1913-1917 urte bitartean (biak barne) orain arte aipatu ditudan komunikatuez gain, beste 14 gehiago ere elkar artean trukatu zituzten bi Kofradiek. Gehienak, kofradia bakoitzak arrantzari buruz hartzen zituen erabakiak jakinarazteko. Hala ere ahalegin eta elkarrekin emaniko urrats haiek ez ziren iritsi batzuek amesten eta nahi zuten helmugara. Kofradia biek banatuta jarraitu zuten. Oraindik ez zen iritsi Kofradia biak elkartuta ikusteko ordu pozgarria.

II.- AGIRIAK:
Santa Klara Kofradiako bazkideek 1909.06.18ko Batzar Orokorrean aho batez hartutako erabakia: "1.- Que est dispuesta esta cofrada a arreglar las diferencias de ambos farmaceticos quedadas como se expresa anteriormente en sesin del dia 7 de Diciembre de 1908. 2.- Que pasen a esta Kofradia del gremio de mareantes pescadores de Santa Clara todos aquellos individuos pertenecientes a ste gremio de mareantes pescadores de Santa Clara (que) han abandonado el da trece de Mayo del corriente ao de mil novecientos y nueve, para establecer en la nueva cofrada establecida con el nombre de San Pedro, con objeto de llevar a efecto el arreglo amistoso de los citados farmacuticos, para que, unidos todos en una agrupacin o cofradia que ha venido rijindose, se hagan los arreglos y paces que anteriormente se refieren, y con dicha unin y amistad, ayudar unos a otros en los casos y necesidades de cualquier naufragio u ocasin que resulte en las aguas de los mares cuando se vean arriesgados de sus vidas, como hermanos. 3.- Que se pase un oficio al Sr. Presidente de la Cofrada de San Pedro, manifestando lo acordado, a fn de que haga saber a todos los agremiados de sus rdenes que han sido separados de esta Cofrada, dndoles el plazo de dos das contar desde esta fecha, para que se ingresen y se adhieran a esta Cofradia del gremio de mareantes pescadores de Santa Clara" (1). San Pedro Kofradiaren erantzuna (1909.06.20): "Reunidos bajo mi presidencia en el da de esta fecha los agremiados que hoy forman la asociacin titulada Nueva Cofrada de Mareantes de San Pedro de Ondarroa, y dado cuenta de la comunicacin que se sirvi V. dirigirme con fecha 18 del corriente, se ha acordado se cumplimente a la misma en los siguientes trminos: Que en atencin a que desde tiempo inmemorial han venido formando una sola cofrada los pescadores de este pueblo, sintieron gran pesar los agremiados de la cofradia nueva al abandonar a los que son sus hermanos y compaeros en el mar, pero que en vista de los abusos y sinrazones que se cometan en la mala marcha administrativa de la cofrada en la que se fijaban ms en perseguir fines polticos y cumplir

afectos de personalidad antes que atender a principios econmicos basados en la razn y la justicia, tubieron necesidad de separarse de sus hermanos disgregndose de la nica y antiqusima cofradia, con objeto de formar otra con vida propia en la que sin atender a miras polticas ni fijarse en personalidades se guira unicamente en buenas bases administrativas que mirando al modo de conseguir a(...?) sus asociados. Que en atencin de las razones expuestas en su comunicacin referida no hay inconveniente a unirse formando una sola asocacin, siempre que por la de Santa Clara se acepten las bases siguientes: 1. Que, como es de justicia, se abone integramente al farmacutico Sr. Garramiola la cantidad que por el suministro de servicios farmacuticos tiene demandado judicialmente. 2. Que los gastos originados por esa Cofrada en virtud de litgios promovidos por la misma desde 1 de Mayo ltimo sean satisfechos cargo y cuenta del peculio particular de sus agremiados, y 3. Que en lo sucesivo la direccin y gestin de la Cofrada sea llevada por individuos que hoy forman la de San Pedro. Lo que tengo el honor de poner en su conocimiento para su resolucin en el trmino preciso de dos dias. Dios guarde a Vd. muchos aos. Ondarroa, 20 de Junio de 1909, El Presidente : Felix de Lecuonas.

Bilera Ondarroako "Comercio" ostatuan.

Artako bileraren porrotak, hala ere, ez zituen etsipenak jota utzi bilera haren antolatzaileak. Halaber, bilera berria antolatu zuten irailaren 28rako. Oraingo bilera hau Ondarroako "Comercio" ostatuan egingo zen. Bertan Itsas Komandantziako eta Kofradia bietako ordezkariak bilduko ziren. Batzar serioa izan zen. Itsas Komandantziako ordezkariak jaso zuen bileraren agiria; agiria bera Santa Klara Kofradiari behintzat igorri baitzion eta honek adostasun osoa eman ( 4 6 ) . Hala ere, bileran hartutako erabakiak jakiterik ez dut lortu.
ONDARROAN, 2009KO URRIAN

Imanol Oruemazaga Baseta

Antxoatea prestatzeko bilera (1913.02.07).

Antxoatea noiz hasiko zain arrantzaleak. Kanpoko arrantza ontziak ere erruz joten zuten Ondarroako portura euren arrantzua saltzera. Honen aurrean bi kofradiak bildu eta beharrezko neurriak elkarrekin hartu zituzten. Lehenik, arraina pisatzeko baskula berria, zibotekoa, erostea erabaki zuten. Santa Klara Kofradiako lonjan jarriko zen eta bertan pisatuko ziren arrain guztiak, herriko zen kanpoko arrantza-ontzienak. Kanpoko arrantza-ontziek lonja horretan saltzen zuten arrantzuari ere portzentaia berdina deskontatzea adostu zuten: %3-a Gipuzkoakoei, %6-a Bizkaikoei eta %8-a

BIBLIOGRAFIA:

I.- LABURDURAK:
SKAKBOA: Santa Klara Arrantzaleen Kofradiako Bilera Orokorraren Agiria. SKAKBOAL: Santa Klara Arrantzaleen Kofradiako Bilera Orokorren Agirien Liburua. SKAKZBA: Santa Klara Zuzendaritzaren Bilera agiria. Arrantzaleen Kofradiako

Sr. Presidente de la Cofrada de Mareantes de Santa Clara de Ondarroa." (2).

SKAKZBAL: Santa Klara Arrantzaleen Kofradiako Zuzendaritzaren Bilera Agirien Liburua. SKAK-K: Santa Klara Arrantzaleen Kofradiaren

(43) SKAKBOA, 1911.11.05. SKAKBOAL (1909-1922), 125-128. or. (44) Bilera hau aurrerago ere aipatu dut "Apurketaren arrazoiak" kapituluan, "Nire iritzia" atalean. (45) SKAKZBA, 1912.04.01. SKAKZBAL (1900-1905/1910-1912) 83. or. (46) IKus Santa Klara Kofradiaren gutuna Lekeitioko Itsas Ayudanteari 1912.11.02an. (SKAK-KL. 42. or.). (47) Hiru probintzietako Arrantzale Kofradietako lehendakariei 1913ko otsailean eta martzoan igorritako komunikapenak. (SKAK- KL. (1910-1920), 54-55. or.)

(1). SKAKBA, 1909.06.18. SKAKBAL (1909-1922), 59. or. (2) SKAKBA, 1909.06.21. SKAKBAL (1909-1922), 62-63. or.

28

29

ON DALA 100 URTE

O N D A R R O A ,

O N

D A L A

1 0 0

U R T E

1909-05-24ko ITSAS HONDAMENDIA

Fernando Agirre Aramaio Zer den enbata edo galerna? Honen definizioa garbi bat ez dago, hau izango litzateke: Kantauriko kostaldean (Kantabrian eta Euskal Herrian) agertzen den mendebal-iparmendebaldeko haize bortitza da, lehenago zegoen eguraldi ona eta beroa zeharo desagertuz. Orokorrean estrato baxuak sartzen dira haize honekin batera eta euria ere ekar dezake (Joseba Egaa Arruti, meterologoa). Enbata famatu edo izendatuenak honek izan dira: 1878an (Kantauriko 300 arrantzale hil ziren), 1896, 1900, 1902, 1903, 1908, 1909, 1912, 1913, 1914, 1922, 1955ekoa etab. Horien oroimena noizean behin gogoratzea komeni da, arrantzale jendearen bizimodua zer den jabetu gaitezen.

urreko urtean, 1908-07-12an, galerna edo enbata gogor bat izan zen Bizkaiko itsasoan, eta ondorioz 29 ondarrutar eta 10 bermiotar ito ziren eta ontzi asko suntsitu.

1.- 1909KO ITSAS HONDAMENDIA.

Noiz gertatu zen? Donostiako Fermin Imazek (18791929), horrela jartzen du lehenengo bertsoan: Maiatzaren hogeita ta laugarren arratsian, galerna bat sartu zan modu zorrotzian; urrengo egunian kontu txarrak zian txaluparen granorik, etzala etxian, zer pena izando zan askon biyotzian!

Hain zuzen ere, galdutako ondarrutar horietako batengatik, egunkari batek honela dioJose Manuel Imaz, de 32 aos, versolari, deja madre viuda. Donostiko bertsolari zena Fermin Imazen familikoa. Eta hil aurretik, bertso paper batean, Jos Manuel Imazek, bere bertso paperetan , hauxe esan zuen: Guretzako mundua txit dago laburra guztiok badakigu il biar deguna noiz da nola eztakigu badator eguna.

Bere heriotzaren iragarpena? Nola gertatu zen? Aurreko egunean, Orkoleaga apaiz jaunak, Igeldoko talaiatik, beste hainbat alditan bezala, bidali zuen abisua, telegrama bidez: La situacin va a perturbarse. Tngase cuidado con la galerna. Ondarroako Kabo de Marrek, Florentino Urkiagak, abisu bera eman zuen, aholkatuz ez irtetzeko itsasora, bidean ekaitz gogor bat zetorrela esanez. Baina, urte sasoi hortan antxoatan zebiltzan arrantzaleak. Batel haundi batean lau-bost lagun, berandu xamar irten ziren arratsaldean, iluntzean hasi eta goizera arte, arrantza baitzuten euren eguneroko lana. Galarrenak iluntzeko bederatzi eta erdietan atera zuen bere mutur beltza, unerik txarrenean arrantzaleak harrapatuz, sareak zabaltzen ari zirenean, alegia. Sareak arrapastaka bildu edo bertan utzi, eta lehor aldera abiatu ziran hil edo bizi.

Ze herri izan zen kaltetuena? Hona hemen bigarren bertsoa: Ondarrua asko kastigatu dana, fameli orietan bada naiko lana, zierto ba dakit gaizki egongo dirana, amparatu nitezke Jaunak, al dedana, askok bezela banu nundikan emana. (1)

(1)

Zortzi bertsoak irakurri nahi badituzue, ikus ONDARROA 1994. Aitor Garzia Ilzarben artikuloan.

30

31

O N D A R R O A ,

O N

D A L A

1 0 0

U R T E

O N D A R R O A ,

O N

D A L A

1 0 0

U R T E

Getarira jo zuten arrantzale askok. Kai honetan, Ondarroa, Lekeitio eta Mutrikuko ehun eta berrogeita hamar txalupa sartu omen ziren. Kaia artean haunditu gabe zegoan; eta, esate baterako, alkarren gainean jarri behar izan zuten, danak sartuko baziren. Zigorrik gogorrena Ondarroak hartu zuen. Gure herrian sei mila arroa antxoa sartutako egunak egon zirenez mariel gehienak itsasoan ziren.

2 . - Txaloparen izena: SAN FRANCISCO. Hildakoak: POLICARPO AJARRISTA, 50 urtekoa, ezkondua eta 3 alaba. Alabak: Dominica, M Dolores eta Andresa. JOAQUIN ALCORTA QUEREJETA, 41 urtekoa, ezkondua. Alarguna: M Andresa Zabala.

HILDAKOEN ETA TXALUPEN ZERRENDA.

1 . - Txaloparen izena : PATRIARCA SAN JOSE, aurretik Santa Teresa izena. Hildakoak: EVARISTO GARRAMIOLA, ezkondua, patroia Alarguna: M Rosario Badiola Alabak: Donata eta Dolores. JOS DOMINGO GARRAMIOLA BADIOLA, 17 urtekoa, patroiaren semea. ENRIQUE BEDIALAUNETA, ezkondua, 50 urtekoa. Alarguna: M Antonia Aldazabal. Seme-alabak: Felipe, Juana, Pedro Juan Bautista eta Jos. Mara,

Seme-alabak: M Josefa, Domingo, Antonia, Martin, Hilario eta Blas. JOS MANUEL IMAZ ELEZGARAY, 32 urtekoa, ezkongabea. Gurasoak : Felipe eta Teresa. DOMINGO URQUIRI, 14 urtekoa, ezkongabea. 3 . - Txaloparen izena: FAMILIA SAGRADA. Hildakoak: JUAN ANDRS BERRIDO CELAYA, 46 urtekoa, patroia, ezkondua eta 3 seme-alaba. Alarguna : Mara Nieves Urrutia. Seme-alabak : Gregoria, Victoria eta Luis. EUSTAQUIO ILLORO MACAZAGA, 32 urtekoa, ezkondua eta alaba bi. Alarguna: Juana Engracia Alberdi. Alabak : Justa eta Catalina. LUCAS URRESTI ARREGUI, 13 urtekoa, ezkongabea, 5 anai-arreba. Gurasoak : Felix eta M Dominga RUPERTO OLANO IRAUNOTEGUI, 30 urtekoa, ezkongabea, 3 anai-arreba, bere arreba. Margaritakin bizi zen.( 2 )

FELICIANO EGURROLA, 18 urtekoa, ezkongabea. SANTIAGO BADIOLA LAKA, 22 urtekoa, ezkongabea. Gurasoak: Urbano eta Eleuterio.

(2) Erabilitako dokumentu eta artxiboak. - El Diario Vasco, egunkaria. - Ondarroako Erregistro Zibila. - Ondarroako Erregistro Eleizakoa. - Bizkaiko Artxibo Forala.

32

33

ONDARROA, ARRANTZA HERRIA

Ondarroa, 1930 aldera. Zubi Zahar ondoan saretako ontziak, maila bakarreko arrainak ateratzen.

ONDARROA, ARRANTZA HERRIA

ONDARROAKO ARRANTZA-ONTZIAK
(1966-1976)
ZABALERA

Patxi Etxaburu Ajarrista

ARRANTZA

ONTZIOLA

ESKIFAIA

ESKORA

LUZERA

BALIOA

FOLIOA

URTEA

TONA

IZENA SIEMPRE LAGUN ARTEA SIEMPRE LAGUNTASUNA SIEMPRE SAGRADA TALAI-MENDI TIRI AKATZ ARRANONDO BETI ZORIONAK KRISTO DE LA VICTORIA FRANCISCO ETA BEGOA GRAN MARIELA HERMANOS GARCIA IPARRALDE IPARTZA ITZIARKO AMA JAUNGOIKOA KALA SAGUZTAN LA MORENETA LUZ BOREAL MIYA NAO SANTA M NUEVA UNION NUEVO LAU ANAIAK NUEVO M LUZ NUEVO MONTE BIZKARGI NUEVO PORTUONDO PATTIUKA PATXIKITA PORTUONDO ALLIKA SAETA 2 SIEMPRE GURE ABIXI ZORIONAK BIXONA BOGA-BOGA BURGOA MENDI CAPITAN TXIMISTA FRANPER ITUARTE IXURDI JERUSALEN ARGIA KEPA LARRAURI HERMANOS NUEVA LUZ DEL CANTABRICO NUEVO NIO DE BELEN NUEVO TORRE DE LIKONA NUEVO VIRGEN DE LA ANTIGUA PIO BAROJA

JABEGOA
MENDI PESKAELKARTEA ROSAABRIL LANKIDEGO JUAN SOLABARRIETA ZALDUPE ELKARTEA PORTUONDO ANAIAK EUSKO-GALAIKA ARTAPE ELKARTEA JOSE FERNANDEZ ETABESTEAK KRISTO DE LAVICTORIAELKARTEA LAGUN TALDE ELKARTEA JOSE SAN MARTIN JOSE MANUEL MONASTERIO ELORTEGI EUGENIO ZABALETAKORTAZAR EUGENIO ZABALETAKORTAZAR MARIAARRIZABALAGA EUSKADI ELKARTEA SIMON BADIOLA LAUBI TXANKAELKARTEA MIYAELKARTEA L. HELGUERAETABESTEAK PABLO VI LANKIDEGOA ETXABURU ANAI-ARREBAK M LUZ FERNANDEZ BONI ITURRIZA PORTUONDO ANAIAK BETI LARRUN LAGUN TALDE ELKARTEA PORTUONDO ANAIAK LUIS ARRIOLA SANTATERESALANKIDEGOA JOSE F. ERAUZKIN INAZIO ZELAIA JOSE SAN MARTIN BURGOAMENDI ELKARTEA FERNANDO AGIRRE AURELIO BILBAO ETABESTEAK JESUS SAN MARTIN MARTIN IRIARTE JUAN BILBAO ETABESTEAK PEDRO SAROBE LARRAURI ANAIAK ELKARTEA TXOMIN ELKARTEA AURELIO BILBAO ETABESTEAK JON ARANTZAMENDI JOSE M. BENGOETXEA LAGUN TALDE ELKARTEA

BI-4-55 BI-4-46 BI-4-73 BI-4-49 ST-4-2370 BI-4-222 BI-4-61 BI-2-2504 VI-5-8674 BI-2-2480 BI-4-56 ST-4-2381 BI-4-64 BI-4-63 SS-3-1289 SS-3-2347 BI-4-72 GI-4-2063 BI-4-62 SS-3-1287 BI-4-77 BI-4-58 BI-4-23 BI-4-68 BI-4-59 ST-4-2386 GI-41735 BI-1-2480 ST-4-2377 BI-4-74 BI-4-51 BI-2-2504 BI-4-89 BI-4-209 SS-2-1835 BI-4-91 HU-1217 SS-2-1818 BI-4-90 BI-2-2509 BI-4-92 BI-4-79 BI-4-81 BI-4-76 BI-4-78 BI-4-65 SS-2-1829

114,67 GT-135 24,6 114,69-69,05 23,5 136,74-76,02 27,14 180,90-96,00 32 352,70-171,77 40,6 196,50 GT-197 31 230,81 GT-213 32 251,60 GT- 269 31 181,27-120,36 28,14 218,00-89,00 29 168,45-117,13 26 153,27-64,61 24,5 157,90-78,19 27,96 157,90-78,19 28,04 126,37-45,79 25 19,57-6,93 12 57,16-16,79 17,86 206,42-104,20 24,79 235,67-91,26 32 231,10-121,17 29,9 124,16-45,90 24 118,20-43,79 26 90,10-54,60 22 130,35-46,90 24 117,20 GT-119 23,5 125,79-49,00 23,3 175,63-61,90 29 217,55 GT-197 33 129,10-49,00 23,3 7,00-4,90 9 123,40-47,97 23 251,30-132,70 31 8,40-5,70 9,5 167,27-74,70 28 202,67 GT-204 29 7,79-5,30 10 163,93-60,00 25 167,90-64,90 28 6,60-4,50 9 251,30-132,46 31 5,50-3,70 8,5 241,64-90,00 35 202,00-72,70 27,5 152,50-50,00 27 135,60-75,30 24 117,20-47,90 23,5 202,70-90,00 29

6,6 7,15 6,4 6,9 7,79 6,52 6,9 7 6,4 6,5 6 6,6 6,21 6,21 6,4 4,2 5,71 7,33 6,9 6,6 6,7 6,79 6,5 7 6,7 6,6 6,5 6,5 6,6 2,9 6,7 7 2,79 6,79 6,5 2,6 6,5 6,9 2,6 7 2,4 7 6,4 6 6,4 6,7 6,5

3,2 3,2 3,41 3,9 4 3,75 3 3,8 3,65 3,6 3 3,26 3,09 3,09 3,6 2,1 2,75 4,03 3,6 3,8 3,3 3,2 3 3,3 3,2 3,2 3,75 3,6 3 1,2 3,2 3,79 1,5 3,7 3,6 1,3 3,5 3,7 1,2 3,79 1,3 3,5 3,5 3,6 3,5 3,2 3,6

15 15 17 19 16 15 15 16 15 14 16 14 12 12 14 5 14 12 13 15 14 14 16 13 15 13 14 14 13 1 15 14 1 15 16 1 13 14 1 17 1 15 15 12 14 14 14

7.000.000 6.800.050 8.200.000 14.000.500 7.500.000 13.917.000 16.000.000 13.500.000 7.000.000 12.600.000 9.900.000 11.850.000 10.850.000 10.850.000 4.650.000 2.500.000 3.775.000 18.500.000 22.000.000 13.000.000 7.800.000 6.700.700 5.000.000 7.100.000 8.900.000 8.500.000 10.000.000 12.600.000 5.500.000 350.000 7.000.000 13.445.000 479.000 20.270.000 14.000.000 500.000 16.000.000 15.000.000 477.000 13.500.000 235.000 17.000.000 15.000.000 12.000.000 7.000.000 8.000.000 15.500.000

BAXURA BAXURA BAXURA ARRASTEA ARRASTEA ARRASTEA ARRASTEA ARRASTEA ARRASTEA ARRASTEA ARRASTEA ARRASTEA ARRASTEA ARRASTEA BAXURA KORDA BAXURA ARRASTEA ARRASTEA ARRASTEA BAXURA BAXURA BAXURA BAXURA BAXURA ARRASTEA ARRASTEA ARRASTEA ARRASTEA TXIBITTA BAXURA ARRASTEA TXIBITTA ARRASTEA ARRASTEA TXIBITTA ARRASTEA KORDA TXIBITTA ARRASTEA TXIBITTA ARRASTEA ARRASTEA ARRASTEA BAXURA BAXURA ARRASTEA

1966 1966 1966 1966 1966 1967 1967 1967 1967 1967 1967 1967 1967 1967 1967 1967 1967 1967 1967 1967 1967 1967 1967 1967 1967 1967 1967 1967 1967 1967 1967 1967 1968 1968 1968 1968 1968 1968 1968 1968 1968 1968 1968 1968 1968 1968 1968

Z.P.

400 Carterpillar 410 Cummins 450 Cummins 750 Deutz 1.200 Deutz 800 Etxebarria 800 M.W.M. 680 Etxebarria 400 Barreras 480 Burmeister 440 Poyaud 570 Etxebarria 350 T.E.B. 351 T.E.B. 400 Baudouin 195 Volvo 280 Carterpillar 600 Carterpillar 1.000 M.W.M. 550 M.A.K. 430 Deutz 410 Cummins 300 Poyaud 515 Deutz 400 Baudouin 330 Etxebarria 800 Dubant 480 Burmeister 330 Etxebarria 92 Penta 180 Carterpillar 680 Etxebarria 57 Gouach 700 Etxebarria 680 Etxebarria 60 Ebro 425 Etxebarria 600 Baudouin 60 Barreiros 680 Etxebarria 24 Campeon 800 Dubant 480 Burmeister 425 Etxebarria 565 Deutz 400 Baudouin 595 M.A.K.

Mendieta (Lekeitio) Mendieta (Lekeitio) Ardeag (Erandio) Murueta (Gernika) Astander (Santander) Maritima Musel (Gijon) Murueta (Gernika) Ardeag (Pasaia) Barreras (Vigo) Ardeag (Erandio) Balenziaga (Zumaia) Axpe (Erandio) Balenziaga (Zumaia) Balenziaga (Zumaia) Egaa (Mutriku) Pryes (Hernani) Arriola Anaiak P.Gomes (Gijon) Murueta (Gernika) Balenziaga (Zumaia) Arriola Anaiak Arriola Anaiak Arriola Anaiak Bedua (Zumaia) Arriola Anaiak Arrien(Bermio) Maritima Musel (Gijon) Ardeag (Erandio) Arrien(Bermio) Arriola Anaiak Mendieta (Lekeitio) Ardeag (Erandio) Astondoa (Santurtzi) Ardeag (Erandio) Balenziaga (Zumaia) Arriola Anaiak Zamakona (Santurtzi) Ardeag (Erandio) Arriola Anaiak Ardeag (Pasaia) Arriola Anaiak Ardeag (Pasaia) Balenziaga (Zumaia) Zamakona (Santurtzi) Ardeag (Erandio) Arriola Balenziaga (Zumaia)

GAIA
ZURA ZURA ZURA ALTZAIRUA ALTZAIRUA ALTZAIRUA ALTZAIRUA ALTZAIRUA ALTZAIRUA ALTZAIRUA ALTZAIRUA ALTZAIRUA ALTZAIRUA ALTZAIRUA ZURA ZENTZUA ZURA ZURA ALTZAIRUA ALTZAIRUA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ALTZAIRUA ZURA ZURA ZURA ALTZAIRUA ZURA ALTZAIRUA ALTZAIRUA ZURA ALTZAIRUA ALTZAIRUA ZURA ALTZAIRUA ZURA ALTZAIRUA ALTZAIRUA ALTZAIRUA ZURA ZURA ALTZAIRUA

Kaian arrain lanean 1968an. Ezkerretik:Korasteineko Trini Larraaga, Monuneko Maidolos Alkorta, Monuneko Maisabel Burgoa eta behean, Korasteineko Maritxu.

36

37

O N D A R R O A ,

A R R A N T Z A

H E R R I A

O N D A R R O A ,

A R R A N T Z A

H E R R I A

ARRANTZA

ZABALERA

ONTZIOLA

ARRANTZA

ZABALERA

ESKIFAIA

ONTZIOLA

ESKORA

ESKIFAIA

LUZERA

BALIOA

FOLIOA

ESKORA

LUZERA

URTEA

FOLIOA

BALIOA

URTEA

TONA

GAIA

TONA

PUNTA COTOLINO PUNTA TORREPIA RAYO DE LUNA SIEMPRE NUESTRO ANGEL URONDO VILLA DE AVILES ELENITA GAZTELUTERRAK ITXASO ISLA DE SANTA M PAZ NUEVO JESUS DE BELEN PESCAMAR SIETE VILLAS NUEVA LUZ DE GAZKUA VALLE DE ATXONDO ZABALETA ANAIAK ZUMAIA AGIRRE ANAIAK AMA LUR ARRIGORRI ARTAPE ARTABIDE ATILA ATXONDO BETI DONOSTI GURE AMETSA IAKI MAKU POOLSTER SAN EDUARDO SARENES SIEMPRE JUAN XXIII TOURO TXANKA UNION CASTREA SATURRAN-ZAR AMA LUR ARBELAITZ AZKARATE BERRIA CARMEN 2 GRAN BOGA-BOGA GURE ILLOBA IBAI EDERRA ITXAS ONDO ITXAS ORRATZ JERUSALEN ARGITASUNA LEIZARRE MAUKO AMA MARI CARMEN MAROSA ONDARROA OTXANA PEAS ARRIBA SUKARRI SYLBANA TOKI ALAI URANONDO UZTARGI ZUTIK ADISKIDE
O n d a r

ARANTZAEZENARRO LAGUN TALDE ELKARTEA SABIN MARKUERKIAGA FRANTZISKO AKARREGI URONDO ELKARTEA 15 LAGUN A. LANKIDEGO ELENAULAZIA PORTUONDO ANAIAK + BESTE HIRU EGAMAR ELKARTEA SEGADE ELKARTEA M PAZ LEGARRETA AURELIO BELASKO ETABESTEAK INTXORTAELKARTEA LARRASMENDI ELKARTEA TXOMIN ELKARTEA LAGUN TALDE ELKARTEA M. ZABALETAETABESTEAK GUASKOR ELKARTEA SALBADOR AGIRRE CAMILO GOMEZ JUAN GAMINDE AZPIRI ANAIAK ARTAPE ELKARTEA JABIER CARDENAS MARBASAELKARTEA LUTXIANO ATANO PRAS. ONDARRESAS AGUSTIN ARRIZABALAGA ICE FISHING MIYAELKARTEA ZORTZIRAK A. ELKARTEA KORTETAELKARTEA GALIZIAKOOPERATIBA TXANKAELKARTEA UNION CASTREAKOOPERATIBA SATURRARAN ELKARTEA LUR AMAELKARTEA SATURRARAN ELKARTEA JOSE OIHENARTE ETABESTEAK CARMENGO ELKARTEA JOSE SAN MARTIN RIKARDO VILLAR ONDARRUTARRAELKARTEA MARBASAELKARTEA JULIAN ITURBE BILBAO+BESTE BOST JUAN BILBAO ETABESTEAK CHEMAYPAELKARTEA CHEMAYPAELKARTEA LAU-BI ELKARTEA JON LERTXUNDI PEDRO BILBAO ETABESTEAK DAMASO G. BILBAO ONDAROLAELKARTEA LARRAURI ANAIAK ELKARTEA URONDO ELKARTEA UZTARGI ELKARTEA JOSE M ARRIOLA JOSE RAMON ROMO

SS-3-1387 SS-1-2161 BI-4-87 BI-4-71 BI-4-80 BI-4-99 BI-4-94 BI-3-2772 SS-1-2191 CO-2-3194 BI-4-122 BI-4-83 GI-4-1808 SS-1-2186 BI-4-82 BI-3-2417 BI-4-97 SS-3-1317 BI-4-123 BI-4-101 BI-4-104 BI-4-99 BI-4-98 BI-4-108 BI-4-100 BI-4-105 BI-1-2198 BI-1-3012 BI-4-166 LT-91 BI-4-103 CC-318332 BI-4-30 BI-4-106 BI-2-2552 ST-1-1047 BI-4-110 BI-4-196 BI-4-113 BI-4-117 SS-2-1860 BI-4-119 BI-4-129 BI-4-120 BI-4-109 BI-4-121 BI-2-2596 SS-1-2226 SS-1-2226 BI-4-170 CO-4-3254 BI-4-118 BI-4-149 BI-4-111 BI-2-2608 BA-318345 BI-4-115 BI-4-112 BI-4-114 BI-4-151 GI-4-1894

145,70-57,60 29 259,35-147,90 33 1,90-1,60 6,4 64,34-20,60 20 241,67-82,30 31 149,65-90,30 26 109,00-36,40 25 187,23-62,70 27 209,13-56,97 28,4 217,30-87,60 30 3,00-2,10 7,2 152,30-47,90 27 252,22 GT-236 33,5 233,20 GT-219 29,9 202,00 GT-240 27,5 287,70 GT-287 34 250,00-97,00 32 81,20-26,16 17,5 34,90. GT-46,34 17,2 5,70-3,79 8,5 6,70 GT-2,34 7,47 231,56-85,79 32 231,56 GT-213 32 5,30-3,65 8,5 227,13-160,00 33 20,36-13,20 14 382,64 GT-618 33 1,54-1,30 5,3 149,00-63,00 26,5 249,11 GT-229 32,55 249,50-100,25 29,3 119,20 GT-169 26,5 150,30-90,45 25,5 219,00 GT-229 32 146,20-71,40 25,5 236,90 GT-90 29,9 203,00 GT-222 29,32 236,90 GT-91 29,9 227,60 GT-170 33,7 23,00 GT-25,12 16,5 229,00-90,00 32 1,40-1,20 5,4 271,90-79,00 32 264,90 GT-276 34,5 235,2O GT-226 34,79 272,7 GT-240 32 199,60-59,00 29,84 199,60-59,00 29,9 290,00-130,00 31 1,03 GT-0,59 4,7 2,10-0,70 4,8 147,76 GT-149 30 154,46-35,70 24 197,65-130,79 30,45 260,47 GT-237 32 225,16 GT-208 28,5 190,00-101,20 29,4 1,63-1,28 6 269,50-129,00 31

7 7 1,8 5,5 7 7 6,5 6,9 7 6,9 1,9 6,2 7,2 6,9 6,4 7,6 7,2 6,2 4,79 2,5 3,56 6,9 6,9 2,5 7,2 3,79 9 2 6,79 7,2 6,6 6,7 6,4 6,9 7 6,61 7 6,61 6,5 4,3 6,5 1,6 7,31 7,6 7 7 6,81 6,79 7,2 1,5 6,95 7 7,5 7,21 7,01 7 1,7 7,5

3,6 4,3 0,9 2,7 3,8 3,5 3,4 3,7 3,9 3,9 1 3,6 3,9 2,9 3,5 3,9 3,9 3 2,5 1,3 1,5 3,6 3,6 1,4 3,9 1,79 3,45 0,75 3,5 3,79 3,8 3,2 3,7 3,9 3,45 3,79 3,7 3,79 3,5 1,7 3,5 0,76 3,8 4,1 3,79 3,9 3,7 3,7 3,95 0,7 3,47 3,4 3 3,79 3,79 3,4 0,7 3,9

14 15 1 12 15 15 8 14 15 18 1 12 15 15 15 16 15 14 12 1 1 16 15 1 15 2 16 2 12 16 14 15 16 17 14 16 13 16 14 5 16 1 15 19 16 17 17 17 16 2 1 14 14 11 16 16 16 1 17

7.000.000 24.000.000 69.000 1.500.000 19.000.000 10.500.000 8.000.000 16.000.000 19.400.000 22.500.000 160.000 12.000.000 19.500.000 24.000.000 15.000.000 24.000.000 25.000.000 6.500.000 4.500.000 31.000 400.000 21.100.000 21.100.000 480.000 27.900.000 2.100.000 43.000.000 130.000 28.400.000 20.000.000 13.500.000 25.000.000 21.000.000 25.000.000 26.900.000 28.700.000 29.500.000 20.350.000 2.790.000 22.500.000 40.000 35.400.000 27.900.000 32.000.000 28.500.000 28.500.000 29.000.000 25.000.000 29.500 16.000.000 17.000.000 27.000.000 30.000.000 23.025.000 20.000.000 145.000 30.000.000

ARRASTEA ARRASTEA TXIBITTA BAXURA ARRASTEA BAXURA KORDA ARRASTEA ARRASTEA ARRASTEA TXIBITTA ARRASTEA ARRASTEA ARRASTEA ARRASTEA ARRASTEA ARRASTEA ARRASTEA BAXURA BARRUKOA TXIBITTA ARRASTEA ARRASTEA TXIBITTA ARRASTEA TXIBITTA ARRASTEA TXIBITTA TXIBITTA ARRASTEA ARRASTEA ARRASTEA ARRASTEA ARRASTEA ARRASTEA ARRASTEA ARRASTEA ARRASTEA ARRASTEA ARRASTEA KORDA ARRASTEA TXIBITTA ARRASTEA ARRASTEA ARRASTEA ARRASTEA KORDA ARRASTEA ARRASTEA TXIBITTA TXIBITTA ARRASTEA ARRASTEA ARRASTEA ARRASTEA ARRASTEA ARRASTEA KABRATA ARRASTEA

1968 1968 1968 1968 1968 1968 1969 1969 1969 1969 1969 1969 1969 1969 1969 1969 1969 1969 1970 1970 1970 1970 1970 1970 1970 1970 1970 1970 1970 1970 1970 1970 1970 1970 1970 1970 1970 1971 1971 1971 1971 1971 1971 1971 1971 1971 1971 1971 1971 1971 1971 1971 1971 1971 1971 1971 1971 1971 1971 1971 1972

600 Baudouin 1.000 Deutz 8 Imega 170 Cummins 800 Deutz 600 Baudouin 616 Deutz 600 Etxebarria 1080 A.B.C. 900 Etxabarria 12 Fita 420 Burmeister 595 M.W.M. 800 Etxebarria 480 Burmeister 1.193 Deutz 800 Etxebarria 240 Guascor 215 Baudouin 60 Perkins 30 Perkins 800 M.W.M. 801 M.W.M. 35 Perkins 1.200 Deutz 146 Perkins 1.300 M.W.M. 20-22 Diter 800 Industric 1.000 Lister 685 Lister 600 Baudouin 600 Etxebarria 800 Burmeister 600 Etxebarria 1.000 Lister 700 Etxebarria 1.000 Lister 600 Etxebarria 160 Pegaso 800 Etxebarria 6 Diter 1.160 M.W.M. 1.190 M.W.M. 900 Etxabarria 901 Etxabarria 800Etxebarria 800 Etxebarria 800 Deutz 10 3 Urpe 600 Baudouin 600 Etxebarria 780 Duren 1.200 Dubant 900 Burmeister 700 Etxebarria 8 Diter 1.000 M.T.M.

Mendieta (Lekeitio) Luzuriaga (Pasaia) Arriola Anaiak Mendieta (Lekeitio) Ardeag (Erandio) Mendieta (Lekeitio) A.Urbieta (Zumaia) Balenziaga (Zumaia) Ardeag (Erandio) Balenziaga (Zumaia) Arriola Zamakona (Santurtzi) Maritima Musel (Gijon) Balenziaga (Zumaia) Balenziaga (Zumaia) Juliana (Erandio) Balenziaga (Zumaia) Balenziaga (Zumaia) Arriola Anaiak Arriola Anaiak Arriola Anaiak Murueta (Gernika) Murueta (Gernika) Arriola Anaiak Murueta (Gernika) Mendieta (Lekeitio) Luzuriaga (Pasaia) Murelaga (Lekeitio) Zaandam (Erribereak) Ardeag (Pasaia) Cherburgo (Normandia) Mendieta (Lekeitio) Balenziaga (Zumaia) Murueta (Gernika) Mendieta (Lekeitio) Balenziaga (Zumaia) Maritima Musel (Gijon) Balenziaga (Zumaia) Balenziaga (Zumaia) Mendieta (Lekeitio) Balenziaga (Zumaia) Mendieta (Lekeitio) Balenziaga (Zumaia) Murueta (Gernika) Balenziaga (Zumaia) Adeag (Pasaia) Balenziaga (Zumaia) Balenziaga (Zumaia) Castro Rial (Corua) Arriola Murelaga (Lekeitio) Mendieta (Lekeitio) Zamakona (Santurtzi) S.I.G.G.N.A. (Saint Malo) Ardeag (Erandio) Ardeag (Erandio) Zamakona (Santurtzi) Arriola Anaiak Gondan(Figueres)

ZURA ALTZAIRUA ZURA ZURA ALTZAIRUA ZURA ZURA ALTZAIRUA ALTZAIRUA ALTZAIRUA ZURA ALTZAIRUA ALTZAIRUA ALTZAIRUA ALTZAIRUA ALTZAIRUA ALTZAIRUA ALTZAIRUA ZURA ZURA ZURA ALTZAIRUA ALTZAIRUA ZURA ALTZAIRUA ZURA ALTZAIRUA ZURA ZURA ALTZAIRUA ALTZAIRUA ALTZAIRUA ZURA ALTZAIRUA ALTZAIRUA ZURA ALTZAIRUA ALTZAIRUA ALTZAIRUA ALTZAIRUA ZURA ALTZAIRUA ZURA ALTZAIRUA ALTZAIRUA ALTZAIRUA ALTZAIRUA ALTZAIRUA ALTZAIRUA ZURA ALTZAIRUA ZURA ZURA ZURA ALTZAIRUA ZURA ALTZAIRUA ALTZAIRUA ALTZAIRUA ZURA ALTZAIRUA

ALMIKETXU AMA ANTXIE ANDRA MAIXA ARALARKO MIKEL DEUNA ARRETXINAGAKO MIKEL D. BACCARA BETI BALTZAK BETI GURE JABIER BETI SENDI DEUNA BOSTOK CONCERTO GALATECA GARSA GOIZALDE EDER JAI ALAI LARANDAGOITIA LEKUE HERMANOS M INMACULADA MARIELA MERTXE NAUTILUS NUEVO TONTORRAMENDI PLAI EDERRA SOLABARRIETA ANAIAK UR-TXORIA VIRGEN SANTA AKILLAMENDI ALLEGRO ARI EDER ARAMAIOTARRA BENS CAMARON CENTAURO CHEMAYPA DANI EDER SANS ELSINOR ENDAI ETXEGOIEN ANAIAK FUENTE DE SANTANDER GARMENDIA GOIERRI IPAR HAIZEA IRIARTE IXKOTE JUAN MARI KALMA TA BERO KUKO LANFON M DE LA SIERRA MIRENTXU MONTE ALLERRU NUEVO AREA GIL ORMAZA ONDAR EDER TIGRE 2 UR-GAIN HIRU ARGOOS CAMARON 3 DANTZARI EGUNSENTIA

ZARRAK ELKARTEA EUSEBIO ARANTZAMENDI+BESTEAK ZOZUAK ELKARTEA GAZTIAK ELKARTEA ZARRAK ELKARTEA ONDARROLAS. A. R. L. JUAN JOSE BEDIALAUNETA BETI GURE JABIER ELKARTEA LEON SOLABARRIETA BONI ITURRIZA ARMEMENT CONCERTO ELKARTEA AKETXE ELKARTEA MINTXO ANAIAK ELKARTEA GOIZALDE EDER ELKARTEA ETXEBAZTER ELKARTEA TXANKAELKARTEA JULIAN LEKUE ETABESTEAK MIGEL LEZERTUA BOGA-BOGAELKARTEA JOSE MANUEL PEA ANTONIO GOLZARRI JOSE LUIS ARANTZAMENDI ELK. PLAI EDERRAELKARTEA SOLABARRIETAANAIAK ELKARTEA ITXAS ALDE ELKARTEA JOSE BERMUDEZ AKILLAMENDI ELKARTEA VERMAR ELKARTEA ARI EDER ELKARTEA ANGELARAMAIO TXOMIN ELKARTEA MANUEL ELU EUSKO-GALAIKAELKARTEA CHEMAYPAELKARTEA BURGOAMENDI ELKARTEA ONDAR EDER ELKARTEA ARCHE ELKARTEA BEHARGENDUNAELKARTEA JOSE GARCIAETABESTEAK PEDRO M BURGOAETABESTEAK ELIAS GARMENDIA GOIERRI ELKARTEA ORMALARRAELKARTEA AITOR BIBAO ETABESTEAK IPARTALDE ELKARTEA BASAMAR ELKARTEA JESUS M AKARREGI KUKO ELKARTEA LANFON ELKARTEA JESUS BOLLAIN AREGO ELKARTEA ULI-ARROSPE ELKARTEA HERMANOS MINCHOS ORMALARRAELKARTEA ONDAR EDER ELKARTEA FELIX GONZALEZ AKETXE ELKARTEA ARGOOS ELKARTEA KARLOS ARRIOLA BERONDAR ELKARTEA ONDARRUTARRAELKARTEA

SS-2-2232 BI-4-139 BI-4-132 BI-4-134 BI-4-133 BA-318346 BI-4.-140 BI-4-124 BI-4-125 BI-4-130 BA-318347 GI-4-1874 VI-5-9247 BI-4-138 BI-2-2610 BI-2-2636 BI-4-135 BI-4-202 BI-4-124 BI-4-174 BI-4-141 BI-4-136 BI-4-131 BI-4-126 BI-4-124 FE-2-2845 BI-4-144 BA-115959 BI-2-2653 BI-4-146 BI-2-2651 BI-4-155 GI-1-1811 SS-1-2249 ST-4-2457 BM-257 BA-115960 BI-4-128 SS-3-1364 ST-4-2463 BI-4-153 SS-2-1897 SS-2-1882 BI-2-2817 PI-1338 SS-2-2235 BI-4-150 PH-389 SS-2-2251 GI-7-1652 BI-3-2839 SS-1-2256 VI-5-9-345 SS-2-1882 BI-4-147 BI-4-142 ST-4-2303 ST-4-467 BI-4-157 BI-2-2679 BI-4-163

217,00 GT-197 272,00-90,00 290,00 GT-257 290,00 GT-257 290,00 GT-258 197,75-130,79 3,60-2,70 157,90-46,60 154,36-60,60 2,00-1,30 197,75-130,79 212,60-91,75 169,52 GT-131 259,45 GT-229 477,90-150,74 239,13-190,72 29,70-10,93 2,70-2,50 160,20 GT-139 1,90 GT-0,83 0,70-0,50 267,69 GT-264 229,00-90,00 239,80-81,61 271,90-79,50 2,44-2,00 223,45 GT-262 230,92-79,90 295,40-149,50 1,00-0,67 290,00-119,00 1,80-1,00 178,60-80,10 291,87 GT-263 340,63271,40-164,15 230,73-130,68 271,82-83,75 31,11-10,83 137,75 GT-161 1,30-0,50 268,49-123,06 291,57 GT-288 29,90 GT-32,22 207,40-137,20 270,98-120,98 6,00-4,17 251,47-108,43 270,90 GT-274 15,61 GT-19,41 217,14-76,26 249,44-130,20 169,52-64,90 291,57 GT-288 271,87-135,40 36,10-16,70 127,48-53,90 49,49-29,00 8,70 GT-10,04 499,10 GT-574 439,60-160,35

28 36 30,94 30,94 37,94 30,43 7,3 26 26 6 30,43 26,79 25,2 35,2 37,6 32 17,5 6,9 26 6 3,79 32 27,5 32 32 6 33,16 35,4 35,9 5 32 6 25,6 32 265,4 32 33,5 30 17 25,95 5,4 34,7 33,8 15 36,7 34,5 8,4 34,26 34,7 11,97 33 38,6 25,5 33,8 32 13 25,44 20,65 10 40 44

6,7 7,3 7,21 7,21 7,21 7,52 2 6,6 6,7 1,9 7,5 7,05 6,79 7,2 9,3 7,4 4,28 1,9 6,6 1,7 1,2 7,2 6,51 7,41 7,31 2 6,61 7,62 7,51 1,3 7,4 1,5 7 7,3 35,2 7,3 7,5 6,8 4,6 6,3 1,5 7,51 3,85 4,6 6,92 8 2,8 6,91 7,25 3,55 7,6 7,2 6,82 7,85 7,3 3,9 6,69 5,3 3 8,5 9,5

3,6 3,9 3,95 3,95 3,95 3,9 1 3,7 3,7 0,9 3,85 3,7 2,75 3,8 4,5 3,9 2,1 0,9 3,7 0,6 0,5 3,9 3,5 3,9 3,79 0,4 3,7 3,19 3,17 0,7 3,9 0,8 3,5 4 7,8 3,9 3,9 3,7 1,8 3,35 0,7 3,9 7,85 2 3,7 4,25 1,3 3,9 3,9 1,71 3,9 3,95 2,75 3,85 3,9 1,7 3,4 2,5 1,4 4,35 4,3

16 16 15 15 15 10 2 14 14 2 10 14 9 15 16 18 6 1 14 1 1 16 17 18 16 1 18 10 15 1 16 1 14 17 4,1 20 10 14 6 12 1 15 16 6 15 19 4 17 14 15 15 16 8 17 14 3 12 12 1 17 18

24.700.000 33.500.000 79.000.000 79.000.000 90.000.000 22.000.000 120.000 40.000.000 22.000.000 120.000 22.000.000 25.000.000 16.000.000 35.000.000 59.000.000 29.000.000 3.500.000 70.000 33.000.000 400.000 210.000 28.000.000 27.900.000 27.000.000 35.000.000 379.000 25.100.000 33.000.000 37.000.000 15.000 33.200.000 74.000 20.000.000 38.800.000 118.000.000 32.700.000 25.000.000 30.000.000 5.000.000 23.000.000 150.000 37.500.000 35.000.000 3.700.000 27.000.000 35.600.000 600.000 31.660.000 40.000.000 800.000 35.000.000 44.000.000 21.000.000 35.300.000 32.750.000 3.400.000 21.000.000 9.000.000 910.000 150.000.000 80.000.000

ARRASTEA KORDA ARRASTEA ARRASTEA ARRASTEA ARRASTEA TXIBITTA ARRASTEA ARRASTEA TXIBITTA ARRASTEA ARRASTEA ARRASTEA ARRASTEA ARRASTEA ARRASTEA AINGIRATA TXIBITTA ARRASTEA TXIBITTA TXIBITTA ARRASTEA KORDA ARRASTEA ARRASTEA TXIBITTA KORDA ARRASTEA ARRASTEA TXIBITTA ARRASTEA TXIBITTA ARRASTEA ARRASTEA ARRASTEA ARRASTEA ARRASTEA ARRASTEA KORDA ARRASTEA TXIBITTA ARRASTEA ARRASTEA KORDA ARRASTEA ARRASTEA KORDA ARRASTEA ARRASTEA KORDA ARRASTEA ARRASTEA ARRASTEA ARRASTEA ARRASTEA KORDA ARRASTEA BAXURA TXIBITTA ARRASTEA ARRASTEA

1972 1972 1972 1972 1972 1972 1972 1972 1972 1972 1972 1972 1972 1972 1972 1972 1972 1972 1972 1972 1972 1972 1972 1972 1972 1972 1973 1973 1973 1973 1973 1973 1973 1973 1973 1973 1973 1973 1973 1973 1973 1973 1973 1973 1973 1973 1973 1973 1973 1973 1973 1973 1973 1973 1973 1973 1973 1974 1974 1974 1974
O n

Z.P.

IZENA

JABEGOA

IZENA

JABEGOA

800 Etxebarria 1.000 Lister 1.000 Lister 1.000 Lister 1.000 Lister 780 Dubant 16 Sole 850 Carterpillar 540 Unanue 12 Diter 780 Dubant 750 AB C 490 Barreras Deutz 1.000 Lister 395 Guascor 900 Etxabarria 195 Enasa 5 Urpe 850 Carterpillar 12 Fita 45 Perkins 900 Etxabarria 800 Etxebarria 900 Etxabarria 1.160 M.W.M. 43 Barreiros 700 Etxebarria 800 Dubant 1.000 Etxebarria 4 Beal 900 Etxabarria 7 Diter 600 Baudouin 1.200 AB C 1.450 Deutz 1.000 Lister 800 Dubant 800 Etxebarria 286 Guascor 600 Carterpillar 14 Diter 1.000 Etxebarria 1.100 M AK 190 Volvo 671 G.M.B. 1.200 M. A. R. 30 Beal 900 AB C 1.200 AB C 102 Pegaso 1.000 M AK 1.200 AB C 660 Store 1.100 M AK 1.000 Lister 108 Beal 600 Etxebarria 286 Etxebarria 90 Volvo 1.420 M AK 1.600 M AK
d a r r o a

Balenziaga (Zumaia) Balenziaga (Zumaia) Balenziaga (Zumaia) Balenziaga (Zumaia) Balenziaga (Zumaia) S.I.G.G.N.A. (Saint Malo) Murelaga (Lekeitio) Ardeag (Erandio) Ardeag (Erandio) Arriola Anaiak S.I.G.N.N.A. (Saint Malo) Maritima Musel (Gijon) Barreras (Vigo) Balenziaga (Zumaia) Lazkano (Getaria) Murueta (Gernika) Mendieta (Lekeitio) Egaa (Mutriku) Ardeag (Erandio) Arriola Anaiak Ugalde lantegian Zamakona (Santurtzi) Balenziaga (Zumaia) Murueta (Gernika) Balenziaga (Zumaia) Artime (Luanco) Zamakona (Santurtzi) Ustka(Polonia) Gondan (Figueres) Arriola Anaiak Balenziaga (Zumaia) Arriola Anaiak S.Perez (Ribadeo) Luzuriaga (Pasaia) Astander (Santander) Balenziaga (Zumaia) S.I.G.N.N.A. (Saint Malo) Lasa Anaiak (Pasaia) Arriola Anaiak Astander (Santander) Mendieta (Lekeitio) Gondan (Figueres) Ardeag (Erandio) Arrien (Bermio) Balenziaga (Zumaia) Balenziaga (Zumaia) Arriola Anaiak Balenziaga (Zumaia) Balenziaga (Zumaia) V. Suarez Lopez (Luarca) Murueta (Gernika) Luzuriaga (Pasaia) Barreras (Vigo) Ardeag (Erandio) Guria (Pasaia) Arriola Anaiak Luzuriaga (Pasaia) Solana (Santander) Arriola Anaiak Balenziaga (Zumaia) Bouzas (Ferrol)
2 0 0 9

38

GAIA
ALTZAIRUA ALTZAIRUA ALTZAIRUA ALTZAIRUA ALTZAIRUA ALTZAIRUA ZURA ALTZAIRUA ALTZAIRUA ZURA ALTZAIRUA ALTZAIRUA ALTZAIRUA ALTZAIRUA ZURA ALTZAIRUA ZURA ZURA ALTZAIRUA ZURA ZURA ALTZAIRUA ALTZAIRUA ALTZAIRUA ALTZAIRUA ZURA ALTZAIRUA ALTZAIRUA ALTZAIRUA ZURA ALTZAIRUA ZURA ALTZAIRUA ALTZAIRUA ALTZAIRUA ALTZAIRUA ALTZAIRUA ALTZAIRUA ZURA ALTZAIRUA ZURA ALTZAIRUA ALTZAIRUA ZURA ALTZAIRUA ALTZAIRUA ZURA ALTZAIRUA ALTZAIRUA ZURA ALTZAIRUA ALTZAIRUA ALTZAIRUA ALTZAIRUA ALTZAIRUA ZURA ALTZAIRUA ALTZAIRUA ZURA ALTZAIRUA ALTZAIRUA

Z.P.

39

O N D A R R O A ,

A R R A N T Z A

H E R R I A

ARRANTZA

ZABALERA

ESKORA

LUZERA

BALIOA

ONTZIOLA

ESKIFAIA

FOLIOA

URTEA

TONA

IZENA EL PERUANO EUSKAL HERRIA GOIZALDE ARGIA GORRITXO 1 GURE ARGIA GURE JUANITATXO HERMANOS IRARRAMENDI IIGO-AMAIA ITXAS GAIN ITXAS TXORI KATETXE MIKEL MUZTU NEURE AMETSA NVO. VIRGEN DE LA PASTORA OTZ-ARI SASOETA SESERMENDI BARRI SLEBECH SLEBECH TREE SONIA UR-GAIN BAT UR-GAIN BI URRETXINDORRA VERSALLES 1 VERSALLES 2 BEGIRARI CHIRIMOIA HORIZONTE CLARO KANTTOIPE LAZKANO LEGORPE CHAROLAIS

JABEGOA
JESUS EROAETABESTEAK AGUSTIN OSA GOIZALDE EDER ELKARTEA GORRITXO ANAIAK ANGEL BURGOA SANTI BAS BIXENTE GARAGARZA ELIAS ETXABURU JESUS LAKA ONDARRUTARRAELKARTEA ONENAK ELKARTEA ARTAPE ELKARTEA CHEMAYPAELKARTEA JAIME ZUBIKARAI CHEMAYPAELKARTEA OTZ-ARI ELKARTEA FO. ELKARTEA SESERMENDI BARRI ELKARTEA GALARZAHOLDING L.T. CONGAITE LIMITED ONDARRUTARRAELKARTEA UR-GAIN ELKARTEA UR-GAIN ELKARTEA MANUEL ETXEBARRIAELKARTEA JOSE M ERKIZIA JOSE M ERKIZIA IAKI ZABALETA UR-GAIN ELKARTEA HORIZONTE ELKARTEA MARBASAELKARTEA CHEMAYPAELKARTEA SALBADOR AGIRREGOMEZK.+BESTEAK ANGEL ZIMIANO

GI-4-1948 BI-4-171 BI-4-167 BI-3-2850 BI-4-154 SS-1-1285 VILL-1-4580 BI-4-156 BI-4-159 BI-4-152 BI-4-145 SS-1-2268 BI-4-210 BI-4-158 SS-1-2292 BI-2-2681 SS-2-2273 BI-4-148 M-319 ST-4-321 ST-4-2468 BI-2-2686 BI-2-2687 SS-1-2291 SS-1-2295 SS-1-2313 BI-4-160 CO-2-3619 BI-4-206 BI-4-161 SS-1-2288 BI-4-164 ST-4-2516

169,00-79,90 1,60-1,00 234,10 GT-248 299,00-133,97 45,63-20,10 10,65-6,29 26,60 GT-27,9 2,10-2,00 1,50-1,30 324,07-126,23 315,90-151,90 279,00 GT-262 310,77-124,36 5,30-4,20 310,77-124,37 295,41-147,90 249,44-147,35 260,61-90,00 217,90-170,10 217,79-170,19 330,21-142,33 200,10-75,00 206,59-74,25 270,92 GT-276 243,50-90,00 243,50-90,01 192,34 GT-193 251,00-122,00 329,99 GT-358 470,28-206,39 310,70 GT-330 295,94 GT-300 175,20-70,60

25,14 6,4 35,6 34,5 18 6 16,5 6 6 33,9 32,5 32 37,9 8,5 38,35 35,9 34 32 35,79 35,79 35,2 27,9 27,5 34,5 30,5 30,5 25 30 34 47,9 37,9 33 26

7,1 1,6 7,2 7,6 5 2,79 4,4 1,9 1,6 7,9 7,5 7,3 7,5 2,3 7,5 7,51 6,9 7,79 6,79 6,79 7,79 6,6 6,62 7,6 6,9 6,9 7,4 7,2 7,51 9,51 7,52 7,79 6,6

3,67 1 3,8 4,3 2,4 1,2 2 0,9 0,7 3,85 2,79 3,9 3,65 1,2 3,65 3,15 3,9 3,9 3,71 3,71 4,1 3,6 3,6 4,1 3,9 3,9 3,3 4 3,9 4,5 3,65 4 3,6

13 1 17 16 14 6 7 1 1 20 15 16 15 1 15 15 17 16 16 16 16 14 14 17 16 16 15 16 17 17 11 18 16

22.000.000 500.000 37.200.000 48.400.000 7.000.000 790.000 2.900.000 132.500 140.000 85.300.000 55.000.000 25.300.000 51.000.000 500.000 51.000.000 41.000.000 34.500.000 25.000.000 56.000.000 56.000.000 37.800.000 26.300.000 26.300.000 55.000.000 36.000.000 36.000.000 26.300.000 40.000.000 48.400.000 128.000.000 64.800.000 22.790.000

ARRASTEA TXIBITTA ARRASTEA ARRASTEA BAXURA KORDA KORDA TXIBITTA TXIBITTA ARRASTEA ARRASTEA ARRASTEA ARRASTEA TXIBITTA ARRASTEA ARRASTEA ARRASTEA KORDA ARRASTEA ARRASTEA ARRASTEA ARRASTEA ARRASTEA ARRASTEA ARRASTEA ARRASTEA ARRASTEA ARRASTEA ARRASTEA ARRASTEA ARRASTEA ARRASTEA ARRASTEA

1974 850 Carterpillar 45 Sara 1974 1.000 Miralles 1974 1.200 Deutz 1974 200 Guascor 1974 40 Ieregi 1974 195 Ieregi 1974 12 Diter 1974 5 Atlas 1974 1.200 M AK 1974 1974 1.250 M-Blakstone 597 AB C 1974 1.200 M AK 1974 35 Barreiros 1974 1.200 M AK 1974 1974 1.000 Etxebarria 900 Deutz 1974 670 Etxebarria 1974 1.320 M AK 1974 1.320 M AK 1974 1.180 Deutz 1974 600 Etxebarria 1974 600 Etxebarria 1974 195 M.W.M. 1974 900 AB C 1974 900 AB C 1974 800 Etxebarria 1975 980 Skoda 1975 1975 1.180 Burmeister 1.600 M AK 1975 795 M AK 1975 1.200 Skoda 1975 700 Etxebarria 1976

Armon (Gijon) Eiguren (Lekeitio) Balenziaga (Zumaia) Zamakona (Santurtzi) Arriola Anaiak Goldazarena (Pasaia) Mendieta (Lekeitio) Murelaga (Lekeitio) Arriola Anaiak Balenziaga (Zumaia) Balenziaga (Zumaia) Ardeag (Erandio) Maritima Musel (Gijon) Arriola Anaiak Maritima Musel (Gijon) Gondan (Figueres) Ardeag (Erandio) Balenziaga (Zumaia) Astander (Santander) Astander (Santander) Astander (Santander) Luzuriaga (Pasaia) Luzuriaga (Pasaia) Murueta (Gernika) Luzuriaga (Pasaia) Luzuriaga (Pasaia) Balenziaga (Zumaia) Zelaia (Bilbo) Balenziaga (Zumaia) Murueta (Gernika) Maritima Musel (Gijon) Balenziaga (Zumaia) Astander (Santander)

40

Kepa Artetxe Zubikarai txalopan beharrean. Kepa Artetxe Zubikarai txalopan beharrean.

GAIA
ZURA ZURA ALTZAIRUA ALTZAIRUA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ALTZAIRUA ALTZAIRUA ALTZAIRUA ALTZAIRUA ZURA ALTZAIRUA ALTZAIRUA ALTZAIRUA ALTZAIRUA ALTZAIRUA ALTZAIRUA ALTZAIRUA ALTZAIRUA ALTZAIRUA ALTZAIRUA ALTZAIRUA ALTZAIRUA ALTZAIRUA ALTZAIRUA ALTZAIRUA ALTZAIRUA ALTZAIRUA ALTZAIRUA ALTZAIRUA

Z.P.

ONDARROA, ARRANTZA HERRIA

OPPAO

Ondarroa, 1954. Lau Anaiak, portuan. Salvador Orlandoneko fabrika parean.

ARRANTZA-ONTZIAK 2.008an
Patxi Etxaburu Ajarrista
ARRANTZA Arrastea Arrastea Arrastea Korda Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Korda Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Korda Arrastea Korda Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Korda Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea
O n d a

IZENA

JABEGOA

BANDERA Ingelesa Frantsesa

BAXURAKO

ARRANTZA-ONTZIAK 2.008an
Patxi Etxaburu Ajarrista
Arranontzia AMA ANTIGUAKOA ARLANPI BETI OITZ ITOITZ LAU ANAIAK GURE LEIRE ONGI ETORRI TONIO SEGUNDO
O n d a r r o a 2 0 0

Jabegoa Oztarki Elkartea Arlanpi Elkartea Jose Beitia Goikoetxea Arlanpi Elkartea Eusebio Arantzamendi eta beste Ouvia Crujeiras Ondarkide Elkartea Jose Luis Ouvia eta besteak
9

Folioa BI-2-3-97 BI-4-1-99 BI-4-2-02 BI-4-1-02 ST-2-5-96 CT-1-598 BI-4-1-04 CO-7-3571 18,72

Tona 78,7 65,07 88 64,92 99,9

Z . P. 316 365 2002 259 402

Urtea 1997 1999

2002 1996 1998 2004 1985

34,95 GT-108,6 220 149 43,68 1000 360

ABIKO Abigune Elkartea AGORA Lagun Talde Elkartea AKETXE Aketxe Elkartea AKILLAMENDI Akillamendi Elkartea ALLEGRO Aurrerutz Elkatea ANDREKALA BERRIA Andrekala Elkartea ANTIUKO AMA Gaztiak Elkartea A PAR Chemaypa Elkartea ARALARKO MIKEL DEUNA Gaztiak Elkartea ARBIDE Jarbide Elkartea ARRETXINAGAKO MIKEL DEUNA Astiola Elkartea ARRETXU BERRIA Arretxu Berria Elkartea ARRIGORRI Boga-Boga Elkartea BACCARA Galdonamendi Elkartea BEGIRARI Itsasbaster Elkartea BETI ASMOR Larrauri Hnos. Elkartea BITS Chemaypa Elkartea CONCERTO Galdonamendi Elkartea DAGMARA Lagun Talde Elkartea EGUZKI LORE Aketxe Elkartea ELSINOR Iturraspe Elkartea ERLAXI Larrasmendi Bi, Elkartea ESKAMI Badigara Elkartea ESKARDI Badigara Elkartea GOIZALDI Artalde Elkartea GAZTELUGATXE Aketxe Elkartea GURE REINARE Pa. Zarrak Elkartea HODEIERTZA Pa. Zozuak Elkartea IDURRE BERRIA Idurre Elkartea INTXORTAMENDI Intxorta Elkartea IZOARD Galdonamendi Elkartea JERUSALEN ARGITASUNA Badigara Elkartea KALAMENDI Intxorta Elkartea KAXU Chemaypa Elkartea KEROULAN Armament Keroulan Elkartea KIRRIXKI Lagun Talde Elkartea LANFON Lanfon Elkartea LASTI Lagun Talde Elkartea LAZKANO Chemaypa Elkartea LE STIFF Laubi Elkartea LEGORPE S. Agirregomezkorta eta besteak LIORAN Itxas Zabal Elkartea MARETON M. Ituarte e Hijos Elkartea MICHEL Suitegift Elkartea MIREN Armament Keroulan Elkartea MOUNTAIN PEAK S. Agirregomezkorta eta besteak MUZTU Chemaypa Elkartea NAUTICA Astiola PATRICE THERESE Irrintzi Elkartea PEA VERDE Ondarrutarra Elkartea POLSTER Ice Fishing Elkartea TOKI ALAI BERRIA Larrauri Hnos. Elkartea URERTZA Urondo Elkartea URONDO Urondo Elkartea ZAPI Chemaypa Elkartea

Frantsesa

Frantsesa

Frantsesa Frantsesa Frantsesa Frantsesa

Frantsesa

Frantsesa Ingelesa

Frantsesa Ingelesa

42

43

ONDARROA, ARRANTZA HERRIA

O N D A R R O A ,

A R R A N T Z A

H E R R I A

EMAKUMEEN LANA ARRANTZA MUNDUAN (I)

... umi jaixo zan (...) eta bera jun zan itxosa hillin bixin, berrotabost eguneako. Ni ume biaz etxin: txikixe eun buzti near te near te near te near, kolikukin. Senarra atzerrian lehorreratzen zen astero, eta hutsik egin gabe deitzen zion, gauzak nola zihoazen galdetzeko: - Zelanik eta? - Ondo... Zesan bihinetsan ba? Txarto? Zetako? (...) Zea ein bihistan berak handixek. Egoera hauetan emakumeen artean elkartasuna garatzen da: ... beti topatezu baten bat dio batek, ... baie andrazku zehazten du besteak, ohikoena familiako norbait, ama, ahizpa edo koinata, eta beste batzuetan auzokoren bat, etxe barrukoa. Nahitaez, egunerokotasunean kezkarik gehienak norberak pilatu behar horrek, zama astuna bihurtzen da, arlo fisiko zein psikologikoan. Gaur egun, txalupen teknologiaren garapenari esker, itsas hondamendiak ez dira hain ohikoak, baina mendeetan zehar ustekabean sortutako galarrena bat nahikoa zen dozena erdi batel ondoratu eta berrogei arrantzaleri bizia kentzeko. Horrelako zorigaizto kolektiboak gertatzen zirenean, txaluparik gehienak etxekoak zirenez, ekaitz batean familia bereko hiruzpalau lagun hiltzea gertatzen zen. Emakume hauetariko batzuk, arazoei aurre egiteko, senarraren heriotza, gaixotasuna, alkoholismoa...- familia beste oinarri batzuen gainean berrantolatu behar izan dute, rol familiarren inbertsioarekin. Emakumeetariko batek dioskunez, gizonak edariari uztea lortu zuenean. Etxearen karguan gizona utzi eta hilerokoa irabazteko ardura beregain hartu zuen: ... neuk esan neban, bueno, ba ni neu kapaz na biximodu atateko; nik Ondarrun jende asko ezautzen dot, ta niri ondo erantzungoste, eta arriesga eingo na. Ein neban hoixe tabernioi hartu! Ta ein neban gizona itxosutik kendu (...) gero min kargu bera eitten zan.

Gotzon Iparragirre

Arrantza munduari buruz hitz egiten dugunean, normalean bururatzen zaigun lehen irudia gizon batena da. Gizon bat arraunean, gizon bat kainabera bat eusten, gizon bat sarea jasotzen, gizon bat arraina kaxetan gordetzen... Emakumearen irudia, gero agertzen da, seme alaba txikiekin, gizonaren zain itsasoari so... Baina arrantza iharduera azaltzea eta ulertzea ezinezkoa izango litzateke, lan banaketan emakumeek jokatu duten eta jokatzen duten papera aintzat hartu gabe. Ekoizpen egituraren ezinbesteko oinarria izateaz gain, emakume batzuk ardura garrantzitsuak bete dituzte zuzendaritza lanetan. Adibidez, 1820-1821 bitartean, Ondarroako Santa Klara Arrantzaleen Kofradiako maiordomoa gaurko lehendakariaren parekoa- Ana Maria Etxebarria izan zen.

rrantza iharduerarekin lotuta dauden aktibitateetan lan egin duten emakumeak lau esparru nagusitan sailka ditzakegu: baxurako txalupetako krixarak, arrain saltzaileak, sare konpontzaileak eta arrain kontserba fabriketan lan egin duten emakumeak. Lau arlo hauez gain, emakumeek beste hainbat lan egiten zituzten, arrantza iharduerarekin lotura zuzena eduki arren, ezin ditzakegunak ogibidetzat hartu: hala nola, despixka, tretzak egitea, amuak enkarnatzea eta malutak egitea, otzaren mailegua, txirla bilketa eta abar.

garraioa eta salmentaren ardura emakumeena zen, ia osoosorik. Ez hori bakarrik: zenbait kasutan itsasora irteteko arrantzaleak deitzea ere esnatzea, azken finean- emakumeen eginkizuna izaten zen; baita euren senar, aita, seme edo nebentzat, itsasorako janariak prestatzea eta jaki potoetan gordetzea edota euren arropak garbitzea. Arrantzaleen emazteek gainera, bikotearen lan arriskutsuak eragiten duen urduritasuna jasan eta bere presentziarik gabe erabaki behar izaten dituzte seme alabak hezteak dakartzan konturik gehienak. Erabaki batzuk momentuan hartu behar izaten dira, eta ezin dira bikotea itzuli arte atzeratu. Ordurako, jada konponduta edo konponbidean dauden arazoak ez kontatzeko joera ere badago, eta zenbait egoeren larritasuna txikitzekoa; beste gauza batzuk ahaztu egiten dira. Etxean sortu daitezkeen arazo edota. Horietako batek bigarren umea erditu, eta egun batzuetara gizona mare luze bat egitera joan zitzaion, lehen aldiz:

Zentzu honetan, inolako zalantzarik gabe baieztatu dezakegu emakumeen parte hartzerik gabe arrantza iharduerak ez zuela aurrera egingo, ez Ondarroan, ezta ziurrenik kostaldeko gainontzeko herrietan ere.

KRIXAREN LANA BAXURAKO ARRANTZAN

Ondarroan, sasoirik hoberenetan, 150-200 bat emakume arituko ziren krixaratzan, eta euren ekarpena funtsezkoa izan zen arrantzaren ekonomian. Italiarren kontserba fabrikak ailegatu zirenean, txalupa jabeek ez zuten begi onez ikusten emakumeak fabrika horietan lan egitea ... ain zuzen be emakumeak txalopen arduretako faltako ziran bildurrez, A. Zubikaraik dioenez.

XIX. mendeko erroldetan kostaldeko herrietako emakumeek arrantza sektorean betetzen zuten eginkizuna islatzen ez bada ere, beste agiri eta testigantza batzuei esker jakin badakigu emakumeek paper garrantzitsua jokatzen zutela arrantzaren inguruko ekonomia suspertzeko orduan. Gizonen ardura nagusia itsasora irten eta arraina ekartzea bazen behin lehorrean arrainaren deskarga, prestaketa,

44

45

O N D A R R O A ,

A R R A N T Z A

H E R R I A

O N D A R R O A ,

A R R A N T Z A

H E R R I A

Txalupek atrakatzen zutenean krixaren lehen lana arrain mota eta kopurua jakin eta kofradian horren berri ematea izaten zen. Honen ostean ... maieruk arraie ataten hastezin, andrak be laundu eitteotsen baforetik moilla gaiea maierai, ta gerokun lihorrin moilla gaiea altzatakun, harek benta eruti, (...) eskuko karrun te eskutan ekarteben krixarak, maieron batek laundute bebai, eta ekartenben kofraixa, eta han idazkariak txalupa bakoitzeko krixarak zekarrena apuntatzen zuen. Kofradiako beheko solairuan, arraina kopaletetan erakusten zuten. Muestra horietan oinarrituz, aurrikusten zuten erosleek salmentan eskainiko zuten prezioa. Prezio hau hiru faktorek baldintzaten zuten: arrain kopuruak, kalitateak eta tamainak. Arraina saldu ostean, krixarek arraina pisatzen zuten, erosle bakoitzari bere kaxak banatzeko. Gero erosleek eramandako ... otzarak jauetu, garbittu eta gerokun bodega erun, edo txalupa ondoan sikatzen utzi behar zituzten. Premia zegoenean zortzi ordu baino gehiago egoten ziren arrainaren salmenta prozesuak zekarren lanetaz arduratzen, eta antxoa sasoian gehiago. Neguan papardoetarako eta bisigutarako garnata legez erabiltzen zen antxoa txikia udazkenean arrantzatzen zenez, barriletan sartu eta gatza emanda kontserbatzen zen. Hotzak ... ure konjelateban. Barriletan izoztutako garnata banatzeko, ... esateban iual bodegan emon bihi zanak ze: - Etorri zaitteze danok batea. I sartutakun emon bakoitxai, baldan emotetsen ba razioi, (...) zemat tretza ba haetxenbeste (...) Ta gero bestik etorten zinin osteabe atzamarrak konjelata ta osteabe sartu ein bihir. Ta ongo moduku ez euan ee, katxarru sartu edo, keba, eskuaz eee ein bihizendun. Krixaratzak zekarren esfortzu fisikoaz gain, aipagarria da emakume hauek jasaten zuten presio psikologiko etengabea. Arrain erosleek baldintzatutako salmentaren testuinguru ezegonkorrean, zemat eta arraie ariaua pixa eta zemat eta moilla gaiin gitxiaua euki arraie hobeto, ze kamioi gitxi euan. Ordun gu ibiltten gian (...) zeure arraie saltzen zaneako kamioneruai diar ei: - Zu laroi kaja dakat honentzako, edo ehun te berrotamar kaja akat, bentan dakat: danok ibiltten gian alkarrei kamioneruk ohosten, alkarrei sakadaka, alkarrei burrunbadaka.

Lehentasuna bizirautea zenean, familiak osatzen zuen unitate ekonomikoaren interesa, norbanakoen premien gainetik jartzen ziren, ...gu gaztik gian, eta ordun ba: - Zuek baakazue paateko e denpori te halaku te holaku te bestelaku te, ez gendun ordaindu, ez gendun kotizaten, bakarrik kotizaten gendun, azidenti ixe pasaten bagazkun

ARRAIN SALTZEN
Ondarroako arrain saltzaileen artean hiru talde bereiz ditzakegu: arrantzaleen emazteak, azokan postu bat zeukatenak eta herritik kanpo saltzen zutenak. Arrantzaleen emazteen edota alaben kasuan, etxeko gizonek ekarritako arraina saltzen zuten. Normalean ez zuten genero askorik edukitzen eta eurek zuzenean saltzen zuten, salmenta beste baten eskuetan uzteari baino etekin gehiago ateratzen zioten eta. Ez zeukaten postu bat arraina saltzeko, baina bai gutxi gorabehera leku finko bat. Normalean postuaren ardura biren artean zeramaten, eta bata arraina saltzen zegoela, bestea sartzen ziren txalupengana hurbiltzen zen, arraina erostera: .. mahaixe ipini bihizan, barra jun, arraie erosi, gero karretillan ekarri, eta saldu harei; (...) Gerokun, plazaku amaitzen zanin, ke trasto guztik hara, kalea pasa ostea be, han be ipini ... eta egun guztin hantxe. Barra, illuntzin de, arraie ekarri, bestin ekarten ez gendunin, goixin ama jun dala ta ni geatu; eta holantxenik eitten gendun bat jun eta bat etorri. Beste arrain saltzaile bat hamalau urterekin hasi zen kokotxa eta tripaki salmentan: ... Txaperoneko karretilli hartu (...) barra arte jun, harek lehenako kajak, zuek ez dozue ezautu be ein, kaja oholezku, holako totuerako kajak ixatezin, kaji jaustezanin, bum, eitteban. Holakoxe kajak hartu arraiin, ee horrek e, tripa barruk, etekarri plaza, plazan pixo txiki bateaz saldu, eta ezin baneban dana saldu, hartu autobuse ta Mutrikure. Nekuan gixnan beste partilla haretxeaz. Osea gixnai tokaten baakoen hamar hoberleko, neuri be hamar hoberleko. Langostak jada egosita saltzen ziren. Hankak egoki tolestu eta subilarekin lotzen zituzten, soka fin bat, egosterakoan ez apurtzeko: ... gogor hori ein baik, eh? Patak ez eskapateko. Ze pata bat edo apurtzen bazan, iual handixek urtetetsan dana ta (...) hutsittu eitten zan euran barruko ee, hori, mamie.

Zein zen lan honen guztiaren ordaina? Ba krixara bien artean arrantzale baten soldataren hiru laurdenak kobratzen zuten. Hau da, krixara bakoitzak tostarteko baten soldataren 3/8 kobratzen zituen! Gainera batzuen kasuan lanaren ordainsaria ez zuen patrikerarako, bere soldata ekonomia familiarrean txertatzen baitzen: ... etxeako, gurasuntzako. A ver! Amak laakotsun zeuri hartzen, gitxi baeukan diru.

46

47

Behin egosita Urberuagako bainuetxean saltzen zituzten, udara aldean turistaz gainezka egoten zenean. Beste emakume batzuek zuzenean Ondarroatik kanpoan saltzeko erosten zuten, hauek ere txikikari legez. Oinez joaten ziren Bolibar eta Iruzubieta inguruko baserrietaraino. Baita Itziar bidean Aitzmotz bidelapur famatuarekin topo egin zuenik ere. Autobusak hasi zirenean, Elgoibar eta Eibarrera hurbiltzea erraztu zen, kutxak autobuseko gordelekuetan sartuta.

arabera, soldata baten truke. Baita txalupa jabeak ziren familietako emakumeak ere, eurenean lanik ez zutenean: ... lehelengo zeure txalopa juten zian, baie gero beste txalopeta. Egon bazeuden txalupa edukita ere, etxean saregilerik ez zuten familiak, ez zekitelako edo ez zutelako horretara jarri nahi. Hauek saregileak kontratatu behar izaten zituzten. Kotoizko sareetatik niloizko trainetara Lehorrekoentzat guztia sarea bada ere, sarea eta trainaren gauza ezberdinak dira. Bolintxean zebiltzan txalupek erabiltzen zituzten sareak kotoizkoak ziren, trainekin alderatuz askoz txikiagoak, ahulagoak eta teknikoki sinpleagoak. Niloiaren aplikazioak trainak handiagoak, gogorragoak eta teknikoki konplexuagoak bihurtu ditu. Niloia Italiatik etorri zen; kotoiarekin alderatuz saskarragoa zen, berehala korapilatzen zen eta gogorragoa zen lanerako, saregileen atzamarren kalterako. Trainaren mekanismoa ezberdina da lehenako sareekin alderatuz, konplexuagoa: tranpillak, zirri-zarri, arrain-boltsi edo txikota.... Niloiaren sarreran trainen neurriak handitzeko aukera eman zuen. Gaur egun gutxienez 350 metrotako luzera daukate, eskatzen dituen beste kankamo guztiekin. Trainen luzera handitzean, papuak josteko modua aldatu behar izan zen. Ohituraz beti papuak goitik behera josi izan dira, bat ezkerretik eskuinera josi behar zirela konturatu zen arte. Hasiera batean gutxik aplikatu zuten bere teoria, baina denborarekin bere intuizioa zuzena zela frogatu da:

SARE KONPONTZAILEAK
Beti sarik irabazi eittetsa pertsoniai Derrigorraren eta bokazioaren artean Txalupa jabeak ziren etxeetan, beti prestatzen zituzten familiako pare bat edo hiru emakume sare konpontzen ikasteko. Saregile batek azaltzen duenez, eskolatik urtenda be beti ama euan parajea juten nitxan, ta beti hantxe eoten nitxan. Tetxin be eitten neban iual, danak lota jun te gero, zati bat hartu, ebai neuk artazixakin te neu hasi konpontzen ta (...) Osea, berez ikasi neban edo, hai asko gusta ixan gazta sari konpontzi, nik pentsaten dot berez ikasi nebanela. Gero ama ixan neban maistri famau.... Txalupa jabeen familietakoak ez ziren emakumeek, alogerin lan egiten zuten, ... etorteko, hamar andra bihittule harek eta, alogerea, hau da, txalupa jabeen premiaren

48

49

tzen hasi ziren, lehengai preziatu honen bila. Hasiera batean antxoak gazitu eta barriletan sartuta zuzenean Italiara bidaltzen bazituzten ere, gero berton zabaldu zituzten zenbait fabrika. A. Zubikaraik dioenez, ... esan netsan: - Zeuk ze ideatezu? Treie, hau goittik behera (...) botaten bada hau mailliau eitten da txikittu, itto, itto eitten da. Baie hau trabes eitten badakazu mailli eitten da zabaldu (...) harek ez ekixen. Nahibeste urtin patroi, ez ekixen. Saregileak etengabe egon behar izan dira egokitzen arrantza arloan burutzen aldakuntza teknologikoetara. Sarea apurtzen denean, gizonek soka zuriarekin erdi konpontzen dute, itsasoan bertan. Gero bilatzeko ere errazagoa da saregileentzat. Apurketa txikia bada traina lehorreratu beharrik ez da egoten, emakumeak eurak sartzen baitira txalupan. Txalupak katean lotzen ziren garaietan gainera, saregileak bateletan joan behar izaten ziren bertara, eta han gelditzen ziren, isolatuta eta eguraldiaren menpe. Marenek dioenez tingloian eta bodegetan lekurik bazegoen, han josten zituzten, aterpean. Bestela, kofradia berriko nasan josten zituzten, inolako aterperik ez zegoenean. Euri zaparrada botatzen bazuen lana uzten zuten, baina zirimiria hasten bazen, esku tartean zeukatena amaitzen ahalegintzen ziren. Apurketa tarratara hutsa bada, konponketa errazagoa da, eta a lo Clementina deituriko teknikaren erabilpenak, lana arintzen du. Luzaketara barik, traina norabide ezberdinetan zehar triskatzen denean, beste modutako arazoak sortzen dira; trainak papuren bat galtzen badu, zer esanik ez. Aberixa zailak gertatzen direnean, nabaritzen da maistraren jakituria, apurketaren jatorria eta konponbidea identifikatzen ez duen bitartean gainontzeko saregileak ezin direlako lanean hasi. Aberixa baten aurrean, maistrak esku tartean dituen sare puxketekin eta begirada hutsarekin esan bezala, traina ezin da oso-osorik zabaldu- apurketa aztertu eta kalkulu zehatza eginez, saregile bakoitza norabide jakin batean josten jarri behar du. Norabide hau ondo zehaztea funtsezkoa da, bestela lana bukaezina bihurtzen da. Arantzaren esanetan, mailla erdika batek, oker hartu eta ezin bete treiik. 1960ko hamarkadan saregileek estuasunak izaten zituzten txalupa guztien eskakizunei erantzuteko: Presioi, presioi handixe. Ta zapatutan biharra eitten gendun. Antxoatean lan asko egiten da jai egunetan, hain zuzen txalupak gelditu egiten direlako. Asteburuetan, arrantzaleak eta gainontzeko herritarrak atseden hartzen ari diren bitartean, saregileak lanez gainezka aurkitzen ziren sarri. Gaur egun, jada hasitako konponketa batekin jarraitzea ez bada, goizeko zortziak arte ez dute jakiten egun horretan lan egingo duten ala ez. Eguraldi txarrarekin apurtuta badatoz, ez da inoiz txalupa bakarra etortzen, bi edo hiru baizik. Beraz, egun batean lanik ez eduki arren biharamonean lanez gainezka egotea gertatzen da, guztiek ere trainak lehenbailehen konpontzea nahi izaten baitute. Paradoxa hutsa da, autonomoak izanda, saregileak lanera deitzen dietenean joaten direla, hau da, jabeen premien arabera, soldatapeko langileak bezalaxe. Baxurako arrantzaren beherakadak bi esparru hauek zuzenean kolpatu ditu, eta familiari lotutako ogibide bat izatetik, kanpoko txalupen eskariaren menpe bizitzera pasatu dira saregileak. 1936ko gerraren aurretik saregile kopurua 200 ingurukoa zela kalkulatu dezakegu. Gaur egun, ordea, zazpi saregile baino ez dira gelditzen, horietatik bi maistrak. Gazteenak 49 urte izango ditu. Gazterik ez da apuntatzearen arrazoi nagusia finkotasun gabezia da. Erakunde ofizialen aldetik ez da ahalegin handirik egin ogibide hau mantendu eta zabaltzeko, eta ondorioz: ... desagertu eingo da. Harek bixak desagertzen dizenin, ba guk ez dou jakingo biharrai agarraten. Ezin ukatu bizitasun barria emon eutsanik antxoa gaziketari eta geroago antxoa gazitua filetetan zabaldu eta gertatzeari. Antxoa gazitzeko fabrikek, emakumeentzako lana ekarren, ordurarte ez egoalako antxoak filetetan gertuteko oiturarik. Eta emakumien lan ugari eskatzen eban. Eta orduko giza egoera da errudun, bai eskoletan ibili bear eben neska mutil txikien eskulana be. Berez filetetan gertuten dan antxoa ez da besterik antxoa gazitua, arrantzatu eta alik arien gazitutakoa, buru eta sakatzak atarata, eta iru-lau illabetetan osatzen euki eta gero garbitu, gatza kendu, paparreko azurtxoak ebagi, zati bitan banatu erdiko azurra osorik kenduaz eta gero antxoa tira orreik banan-banan latetan sartu eta orioz estaldu eta gertutea baio. Dana da emakumeen esku biarra, geroago lata itxi eta sarratzea izan ezik, dio A. Zubikaraik. Antxoa fabriketako otzarak, hiru arrokoak izaten ziren, hau da, 375 kilokoak. Kamioira altxatzeko, gizon birek hegaletatik eutsi eta hirugarren baten laguntza behar izaten zen, azpitik lagunduta kamiora altxatzeko. Gainera arraina zimeltzen zenean otzarak pisu gehiago hartzen zuen. Horri sangratako odol-hustutako- deitzen zitzaion, eta gehiago preziatzen zen. Sareetan gelditutako antxoa izaten zen normalean, despixkatzerakoan apurtu eta aparteko otzaretara botatakoa. Otzara hark gehiago pisatzen zuen, antxoa apurtuta, zapalduta, prentsatuta zetorrelako. Garestiago ere bazen, esaten zenez odol-hustatutako antxoa hobea baitzen latarako. Hozkailurik ez zegoen garaietan, antxoarik gehiena freskoan gazitu eta zuzenean latontzietan sartzen zen, eun batetik bestea eo, eun bixan. Hemen ohiturarik ez izan arren Italian, eta orokorrean Mediterraneo inguruko herrietan, horrela kontsumitzen da. Garai haietan kamioi gutxi zegoen eta batzuk gurdian eramaten zuten antxoa fabrikara, estalita, eguzkitik babesteko, eta han egurrezko tina handietara botatzen zen, eta gatz askorekin nahasten zen, kontserbatzeko. Tina bakoitzean hiru arroko hamar bat otzara sartzen ziren, hau da, 375 kilo gutxi gorabehera. Tinak pixka bat zabalagoak ziren goitik, eta beherantz estutu egiten ziren. Neskek deskargatzen zituzten kutxak banaka banaka egurrezko tina borobiletara: emakume bi kamioia deskarga-

tzen aritzen ziren eta beste bi antxoa tinara botatzen. Bien bitartean gizon batek gatza botatzen zuen. Denbora bat uzten zuten eta bazkalondoan burua kentzen hasten ziren; beste batzuk burua kendutako antxoa beste tina batzuetara botatzen zituzten, gatzunetan garbitzeko. Gatzuna ura da, gatz lodiarekin nahastua. Harri txikiak bezalako gatza, otzaretan egoten zen: Hori i laatenben denpora baten, eta bazkaldu te gero edo juten gianin edo noix zan, hasten gian i ba buru kentzen. Batzuk eoten zin buru kentzen eta ha buru kendutako hori eruten zin beste tia batzuta garbitzeko, odola kentzeko (...) salmueran. Gatzuna antxoa tinetatik ateratzeko ere erabiltzen zen, bestela apurtu egiten zen ateratzerakoan. Tinetan parrila antzeko batzuk ezartzen ziren, antxoaren ezkatak behera joateko. Buru kentzaileak antxoa tamainaren arabera sailkatzen dute. Izan ere, ezin dira tamaina ezberdinetako antxoak sartu lata batean. Antxoa burua kenduta, tamainaren arabera sailkatuta eta garbituta, enpakatzaileen eskuetara igarotzen da. Antxoak sartzen hasi baino lehen gatz geruza bat botatzen da latan, azpiko ilarako antxoak latan itsatsita ez gelditzeko. Ilara bakoitzeko beste gatz neurri bat botatzen zaio. Antxoa prentsatu edo trinkotu egin behar zen, ura ateratzeko. Zeregin horretarako harri borobil astunak erabiltzen ziren, lataren diametroa baino zertxobait estuagoak. Fabrika batzuetan antxoa txikiena xerrak egiteko gordetzen zen, mooak edo pelotak eginda, barriletan. Mooak ukabilaren tamainako eskuko bonben formako antxoa multzoak ziren, gatzez blai. Pelota edo moo horiek barriletan sartzen ziren, bueltan bueltan, kanpotik barrurako espiral baten antzera. Haren gainean bigarren geruza jartzen zen, eta prozesu hau errepikatzen zen 300 kiloko barrila goraino betetzen zen arte. Lateroak tapa zarratzen zion eta kanporatu egiten ziren, balandretan Bilborantz, eta handik Italiara, mooz betetako barrilak. Hegaluzea bi eratara gertutzen zen: gatzunetan egosita edo oliotan frijituta. Burua eta tripak kendu eta bendreska moztutako hegaluzearekin, trontzoak egin, parrila batzuetan sartu, eta kate batekin eutsita parrila horiek galdaretan sartzen zituzten. Atuna xerretan mozten zen makinarekin, eta parriletan jartzen ziren. Hegaluzearen haragi zuria enpakatzen hasi aurretik kontutan hartu behar da zein neurritako ontzian sartu behar den, zerran lan egiten duenak lataren lodieraren araberako tatoak moztu behar baititu.

ARRAIN GERTUKETA EDO KONTSERBAGINTZA

XIX. gizaldian kontserbagintza sustatu zuten hainbat faktore bildu ziren: 1851ean, Mutriku eta Ondarroaren arteko bidea egin zen, eta urte gutxitara Zubi Berria eraiki zen; horri esker, Deba Arrotik zehar Araba eta Gaztelarantz zihoan bidea zabalik gelditu zen Ondarroako arrainkientzat; ojalata edo burdin zuriaren asmakuntza ere funtsezkoa gertatu zen; arlo politikoan, liberalismoak arrantzaleen kofradiek mantentzen zuten monopolioa kendu, eta ekimen pribatuari ateak zabaldu zizkion kontserbagintzari. Ondarroako lehen fabrikaren aipamena 1863koa dugu, Jose Zelaiarena, eta bigarrena 1868koa, Eduardo Nafarraterena. Antxoa gazitzearen teknika garatu zuten lehenak italiarrak izan ziren, batez ere siziliarrak. Ohituta zeuden euren itsasertzean harrapatzen zuten antxoa gazitzera, eta horrela prestatuta hainbat janariren osagarri lez erabiltzera. Baina XIX. gizaldiko azkenetan antxoaren arrantza gutxitu egin zen Mediterraneo aldean eta Kantauriko kostaldera hurbil-

50

51

O N D A R R O A ,

A R R A N T Z A

H E R R I A

TRETZAK ENKARNATZEN
Arrantza mundutik bizi ziren familietako emazteen beste zereginetariko bat tretzetaz arduratzea zen. Hau da tretzak egitea, enkarnatzea garnata ezartzea amuan- eta tretzak nahasten zirenean, askatzea. Baina azal dezagun lehenengo zer diren tretzak. Arraina sareekin harrapatu daiteke antxoaren kasua-, edo kanaberarekin atuna, esaterako-. Tretza, ordea, buiek eusten duten soka luze batean ezarritako amuen sistema da, normalean bisiguak eta lupiak harrapatzeko erabiltzen dena. Buia eta berunen bidez soka zein sakoneran luzatu nahi den neurtzen da, eta soka luze horretan, bost metrotik bost metrotara adibidez, beste soka meheagoak subilak- ezartzen dira, eta hain puntan amua, garnatarekin. Tretzak luzatu eta denbora batez uzten dira. Zenbat eta arrain gehiagok irentsi amuak, tretzak pisu gehiago hartzen du, eta buiak gehiago ondoratzen dira. Hori izaten da tretzak batzeko seinalea. Baina ezer baino lehen tretzak egin egin behar dira, eta lan hori etxe barruan burutzen zen, emakume zein gizonek. Baina kontua da arrantzale bakoitza, hau da, familia bakoitza arduratzen zela bere tretzak egiteaz eta enkarnatzeaz, ez txaluparen jabea. Tretzak egiterako orduan neurriak ondo hartzea funtsezkoa zen. Subilen luzera eta euren artean utzi behar zen tartearen arteko proportzioa gorde behar zen, subilak zenbat eta luzeagoak -edo tartea zenbat eta laburragoa- amuak elkarrekin nahasteko arriskua areagotzen baitzen. Zeregin horretarako mahaitxo berezi batzuk erabiltzen ziren. Jonek dioskunez bere aitak, ... eukitxeban, egurrezko mahai txikixak izaten zin, hamentxe eukitxeban ultze bat, ta hamen holaxe ultzi, mahaixai sartute. Amuak banan-banan iltze handi horretan trabatzen ziren, eta subilarekin orapiloa egin ostean, mahaiaren bukaerarainoko luzera ematen zioten, eta han moztu, subil guztiak neurri berdinekoak izateko. Jonek deskribapenarekin jarraituz: ... hamen ultzin sartzen zan amu, sokiaz, amu josi sokiai, hamentxe, ta ha soki ekartzen gendun hona, ta ordun eitteban ebai, luzeri hartute eukitzeban, hiruroi zentimetro, metro erdi eo... Ebai eitteban. Iual txorta baten berrotamar amo, ta gero

harek amuk hartzen genduzen banan-banan, hola behetik agarrata, ta harek eitten gendun orapillu, harei danai. Soka guztiei, danai banan-banan-banan orapillu. Subil zati horiek buiek eusten zuten sokan lotzen ziren, elkarren artean bost bat metrotako tartea utziz. Garai hartako beste lan batzuekin alderatuz, ez zela lan gogorra diote elkarrizketatuek, batez ere etxe barruko epeletan burutzen zelako, baina bai astuna eta nekagarria. Bai behintzat tretza bakoitzak ehun amu inguru izaten zituela kontutan hartuta, eta familia bakoitzak bi edo hiru tretza egiteaz eta enkarnatzeaz arduratu behar zela. Aurrerago aipatu denez, arrantzale familietako emakumeak lehenik eta behin txalupa jabearen arrain biltegira joan behar ziren, krixararen eskutik garnata jasotzeko. Emakumeak diogu eta ez emazteak, ezkonduta egon arren lan hori arrantzalearen amak betetzen zuen kasu bat baino gehiago aurkitu ditugulako. Arantzaren amak, adibidez, semearen tretzak enkarnatzen zituen, eta Arantzaren senarrarenak bere amak. Berak ez zuen lan hori maiz egin beharrik izan, baina tretzak enkarnatzeko prozesua ondo ezagutzen du: ... bodega jun bihizian baldiaz bille ta emotetsuen karnati, poto bi edo hiru poto edo, tretza bakoitxantzako ba honenbeste. Ta zuk ein bihizendun haxe, haxe ar haxe antxobi hantxe euana, hiru zati eitten gakon (...) beixe, beittik lehelengo sartzezan amu, beixe, dobla ta buztena, holantxenik (...) eta abante ostabe, han zuz beste amuana. Ta amo batetik bestea iual eukikoban e metro bi edo metro bat edo (...) hantxe tablan ipinitte juten zin danak. Tretzak ondo enkarnatzen jakiteak bazuen garrantzia, eta emakume bakoitzak operazio horretan zuen trebetasuna edota kemena txalupan nabaritzen zen, tretzak luzatzerako orduan, ondo enkarnatuta ez zihoanaren garnata askatu egiten baitzen, tenik txikienarekin. Arantzaren esanetan, ... hantxe be ondo enkarnata ixune ekarteban arrain gehixaua eta zeozelaik enkarnata ixune, bota

antxoak juten zin ee, hara, kalatxoixakana, pir part, gorutz. Noizean behin tretzak nahastu egiten ziren, txalupatik luzatzeko operazioan: Nahiku zan amo bat txarto, harek danak eruten zittuzen trabes. O obillu eindde jausten zin, eta harek alper alperrik euazen.... Horrelakoetan askatu egin behar izaten ziren, soka moztu eta berriz lotzerik ez zutelako nahi. Arantzak dioenez: ... nahi ez ebai. Ze dana be ixango zan errezaua ebai te orapillu eitti, baie ebaitte be peni. Ta hareik ezin librata, luzera guztin ipii. Nahastea oso handia zenean emakumeek kalera irteten zuten askatzera, gauzak artez egiteko lekua behar zelako. Emakumeen ardura izan arren, gizonek ere laguntzen omen zuten: ... etxin ezin bazan alameda ta bajaten zin, kofrai atzea ta kafeko atzea ta. Ta edozein gixonek laguntzeotsen. Ez nahi, apurtu nahi ez ta, ze apurtute gero orapillu, gero botateko ostabe txarto ba ta, libra nahi te hantxe. Pazientzia handia exigitzen zuen lana izaten zen: Danak eukitteben amu te orapillu, amu te orapillu, gaitxe ixaten zan. Ta esakeri euan: - Zea. Mojak librakotsue on hori tretzioi, mojakana erun, haetxek dakarre pazientzixi ta. Edonola ere, sasoi hartan telebistarik ez zegoenez, kaletik zebilen jende nagusiak eta umeek denbora izaten zuten, eta guztiek laguntzen zuten kalera ateratako tretzak askatzen. Arantzaren etxean trebeak ziren, baina hain trebeak ez ziren emakumeen oinazea aipatzen du, zeren ... derrigor ein bihizendun.

52

53

ONDARROA, ARRANTZA HERRIA

O N D A R R O A ,

A R R A N T Z A

H E R R I A

BAXURAKO ARRANTZA
2009ko urrian /
JARDUNALDIEN ZERGATIA

Urriaren 10etik 25era / ERAKUSKETA 15 egunetan zehar, 521 ikusle pasatu dira erakusketatik, gehi 142 ikasle eta 12 irakasle bisita gidatuetan. Urriaren 10ean / JARDUNALDIEN HASIERA ETA INAUGURAZIO EKITALDIA Bertsolariak: Jon Arrizabalaga eta Jose M Aranbarri Botx. Omenezko aurrezkua, Kresala elkartearen eskutik. Urriaren 14an / ERREZITALDIA: Arrantzale bertsolarien bertsoak Jon Azpillaga eta Gregorio Maukortaren doinuekin. Larraaga

Urriaren 16an / HITZALDIA: Santa Klara arrantzale kofradiaren sorkuntza eta bilakaera, 1936ra arte Hizlariak: Fernando Agirre, Gotzon Iparragirre eta Imanol Oruemazaga. Urriaren 20an / HITZALDIA: Arrantzaren eragina Ondarroako kulturgintzan Hizlariak: Rafael Akarregi (pintura), Leire Bilbao (literatura), Jose Luis Ibaibarriaga (zeramika), Gotzon Iparragirre (lexikoa) eta Jabier Urrutxe (kantua-antzerkia). Urriaren 21ean / GRABAZIOEN EMANALDIA: Arrantzaleen ahotan

ndarroa itsasoari eta arrantzari lotuta bizi da eta bizi izan da betidanik. Gizaldietan zehar, herri honetako gizon, emakume eta umeak kresal usainean jaio, hazi eta bizi izan dira, baita hil ere... Zentzu horretan, ez da kasualitatea arrantza gaiarekin lotuta idatzi den euskal eleberririk ospetsuena Kresala, hain zuzen- Ondarroan girotuta egotea, gure herria inspirazio iturri aparta baitzen Txomin Agirrerentzat, bere pertsonaien ezaugarriak zirriborratu eta garatzeko orduan. Zer dauka, zer zeukan ba Ondarroak, Arrue edota Zubiaurre bezalako margolari ospetsuak bertora erakartzeko? Zergatik ziren ondarrutarrak Kantauriko arraunlaririk trebeenak eta entzutetsuenak? Nolatan daukagu balea herriko armarrian? Boga-boga kantu ezagunak, zergatik aipatzen du Ondarroa eta ez euskal kostaldeko beste herriren bat? Galdera hauei eta beste askori ezin erantzun, itsasoa edota arrantza hitzak erabili gabe.

badakigu gu ez garela horrekin asetzen: guk protagonistekin hitz egin nahi dugu, guk itsaso eta lehorreko istorioak entzun nahi ditugu, baina lekukoek eurek edo euren ondorengoek kontatuta. Museoetako objektuak bezain aberatsak iruditzen zaizkigu, herritarron eskuetatik ailegatu zaizkigun tresna, koadro, mapa, ilustrazio, agiri eta gainontzeko guztiak. Liburuetako idazki eta ilustrazioak aberasgarriak diren arren, guretzat hotzak dira, arrantzale, krixara edo despixkatzaileen ahotsekin eta oroimenekin alderatzen ditugunean. Guk arrantzako baxuraren historia ezagutu nahi dugu, arrantzaleek eurek kontatuta. Era berean, ezin ukatu, baxurako arrantzak krisialdi sakon bat bizi duela gaur egun. Etorkizunera begira zein bide jarraitu dezakegun jakiteko eta gaur egungo egoera ulertzeko, ezinbestekoa dugu iragana ezagutzea. Jardunaldi hauek bide horretan beste urrats bat izan direla espero dugu. Bukatzeko, ezin aipatu gabe utzi jardunaldi hauek aurrera eramaten lagundu diguten elkarte eta norbanako guztiei, besteak beste: Santa Klara Arrantzaleen kofradia, Bilboko Euskal Museoa, Ziortza-Bolibargo Museoa, Zaldupeko Eskola Publikoa,Bonifazio Iturrizaren familiari, Txo Itsas Modelisten Elkartea, Jon Arrizabalaga eta Jose Mari Aranbarri Botx, Jon Azpillaga eta Gregorio Larraaga Maukorta, Sagrario Akarregi, Agustin Egaa, Mari Kruz Lekunberri, Frantziskorena familia, Bittore eta Inma Laka, Fernando Agirre, Patxi, Ander eta Xenki Etxaburu,

Josu Arrizabalagak Ondarroako arrantzaleei egindako elkarrizketen grabazioen atalak, bere azalpenez lagunduta. Urriaren 22an / HITZALDIA: Baxurako arrantza atzo, gaur eta bihar Hizlariak: Jon Ruiz Gondra eta Luis Arregi, AZTIko kideak. Urriaren 22an eta 23an / BISITA GIDATUAK Zaldupeko Eskola Publikoko eta Zubi Zahar Herri Ikastolako ikasleen bisita gidatuak. Urriaren 25ean / ARGAZKI-MUSIKA MUNTAIA Naiara Arrizabalagaren eskutik, Ondarroan baxurako arrantzari buruzko argazki eta musika muntaia

Arrantza diogunean, baxurako arrantzari buruz gabiltza bereziki, altura edo arrasteko arrantza 1940ko hamarkadatik aurrera sortu baitzen. OHZ elkarteak, baxurako arrantzaren inguruan jorratzea erabaki genuen urte hasieran, eta ildo horri jarraitu diogu urte osoan zehar. Jakin badakigu, baxurako arrantzari buruz hainbat ikerlan egin direla, eta leku batzuetan gehiago eta besteetan gutxiago, adituak, jada desagertzear dagoen mundu honen inguruko informazioa jasotzen ibili direla.

Baina jada pixka bat bada ere ezagutzen gaituzuenok,

Egitarauaren emoitza

54

55

O N D A R R O A ,

A R R A N T Z A

H E R R I A

O N D A R R O A ,

A R R A N T Z A

H E R R I A

JARDUNALDIEN HARIRA HITZALDIAK

Esan bezala, baxurako arrantzari buruzko jardunaldien harira, OHZn nagusien testigantzak jasotzen aritu gara. Erabili dugun metodologia honako hau izan da: borobil bat egin eta bertan, txandaka, arrantza munduan lan egin duten emakume eta gizonen testigantzak jasotzea. Bost bilera egin ditugu, bakoitza bere gai zehatzarekin, bi gizonenak, beste bi emakumeenak eta azken bat gizon eta emakume elkarrekin. IRAILAK 12 (Gizonak): Kanpainak eta arrantza teknikak: besigua, txitxarroa, berdela, antxoa, atuna, otarraina.... Batzar honen helburua arrain espezie bakoitzaren arrantza nolakoa den aztertzea da, berezitasunak, noiz, non, nola... IRAILAK 19 (Emakumeak): Emakumeen lana baxurako arrantzaren munduan (1): Krixarak, arrain saltzaileak, despiska, tretzak enkarna... IRAILAK 26 (Gizonak): Berrikuntza teknologikoen eragina baxurako arrantzan: erregai berriak (ikatza, gasolina...), biberoak, radarra, materiak sintetikoak (niloia, pita..), makinak... URRIAK 3 (Emakumeak): Sare konpontzaileak eta arrain gertuketa (kontserberetan lana). URRIAK 10 (Emakumeak eta gizonak): Arrantzale eta arrantzale familien bizi baldintzak (lanerako adinak, jana, edana, etxea, gaixotasunak, heriotzak, jaiak...)

MAHAINGURU HAUETA N PA RTE HARTU DUTEN GUZTIEI GURE ESKERRIK BEROENAK. Emakumeak: Trini Bengoetxea, M Pilar Arkotxa, Inmakulada Urkiola, Arantza Badiola, Inmakulada Akarregi, Sagrario Akarregi, Begoa Pea, Antigua Beristain, Karmele Guenaga, Jaione Barrenetxea, Adelita Ariztondo, Margarita Urbieta, Josefina Bedialauneta, M Carmen Azpiri, Boni Gabilondo, M Asun Akarregi, M Pilar Lasarte, M Trini Larrinaga, Guruzne Badiola, Begoa Arauko, Garbie Garalde, M Rosario Egiguren, Josune Badiola, Agurtzane Solabarrieta eta Miren Arantzamendi. Gizonak: Patxi Etxaburu, Jose Saras, Pedro Bedialauneta, Jose M Azpiri Arrillaga, Jose M Arantzamendi, Juanito Arantzamendi, Luis Fernando Markuerkiaga, Adrian Osa, Jesus Larrinaga, Sebastian Santiso, Alfonso Bengoetxea, Txomin Uribe, Santi Uribe, Jon Ibarloza, Loren Burgoa, Jazinto Zendoia, Miguel Prieto, Juan Gallastegi, Txomin San Martin, Jon Akarregi, Juan Bedialauneta eta Jesus Urkizu. BAITA ERE MAHAINGURUETA N PA RTE HARTU EZ ARREN, BANAKAKO ELKARRIZKETAK ESKAINI DIZKIGUZUENOI: Emeteria Arkotxa Arrizabalaga, Alicia Larrinaga Badiola, Jesus Maria Arrasate, Maria Luisa Egurrola eta Luis Bedialauneta, Pakita Osa eta Perri Garcia Salazar.

Mahainguru hauek grabatu egin ditugu, eta grabazio bakoitzaren eduki fitxak egin ditugu. Horrez gain, azken Arrantzale eta arrantzale familien bizimodua grabazioaren zati batzuk transkribatu eta artikulu erara moldatu dugu. Datozen orrialdeetan aurkituko duzu.

56

57

ONDARROA, ARRANTZA HERRIA

O N D A R R O A ,

A R R A N T Z A

H E R R I A

2009-10-10 5. MAHAINGURU-TOPAKETA
BAXURAKO ARRANTZA JARDUNALDIAK 2009

ARRANTZALE ETA ARRANTZALE FAMILIEN BIZIMODUA

OROITZAPENAK
Ondarroako Historia Zaleak

LEHORREAN
UMETAKO LANAK

z dugu pentsatuko umeek ez zutela lanik egiten hamalau urtera arte. Hara Adrianek kontatzen diguna:

Mendire egurreta, egunero; egur kargi ekarri, ebai, kuarto zaharrin prepara, negurako. Hori danok eingoben, danok, danok, neska ta mutil, benga, koadrillan. Hauna ez eh? Gu hor bixi gian ta juten gian Berrozarire, horra gora.

Kofradia Zaharrean, 2009ko urriaren 10ean. Ezkerretik eskumara: Txomin Uribe, Karmele Guenaga, Akilla, Margarita Urbieta, Santi Uribe, Trini Bengoetxea eta Mariasun Akarregi.

Auzo bakoitzak bere lekuak zituen egurra hartzeko. Santiso eta beste batzuk Lekeitioraino joaten ziren pio adar bi ekarteko. Nesken lanak ere ez ziren edonolakoak: Ur korrontea egon bazegoen, baina sarri moztu egiten zuten. Kaleen eta sasoien arabera ura egotea errazagoa zen, edo zailagoa: Mariasun San Inazio kalean bizi zenean bazegoen, baina Goiko kalekoek eta orohar alde zaharrekoek 3. solairutik gora zailtasun handiak izaten zituzten ura eskuratzeko. Mariasunek, Itxasaurren ere bigarren solairuan ez zuten urik edukitzen: txokolateran egiten zuten jabonadura eta gero txurrura joaten ziren xaboia kentzera. Inmak gogoan dauka koltxoiak urtero urtero garbitzen zirela. Noizbait hiltzen bazen, jantzi guztiak garbitzen ziren; gaixotasunez hiltzen bazen, orduan bai, erre egiten ziren. Eurak Saturrarango errekaraino joaten ziren, edo Antxubixara: Erropa handixak, koltxillak eta, lani bebai, ohiko lani be, ata errixun, garbittu, bedartzan ipini (...) baten bat hiltten bazan, ohiko gauza guztik garbittu eitten zin; bota ezin ixatezin ei, ixan ezik (...) tifuse euki dabela edo koleri, zeoze euki dabela. Hareik erre eitten zin, zeozelako infezioiren bat... Baie, bestik, hartu karrun, hartu zeozer eguneko jateku, eta Antxubixa edo Arbelaitzea. Karmelek ere gogoratzen du Antxubira joan zireneko ura. Ohiz, San Jun Txurrura joaten zen bere izebarekin, baina jaietan eta jai erdietan zarratu egiten zuten erreka, eta

Ondarroako baxurako arrantza ihardunaldien aurretik bost mahainguru topaketa burutu ditugu, batez ere arrantza munduan ibilitako 65 urtetik gorako gizon eta emakumeekin, euren bizipenak jasotzeko. Euren testigantzen bidez azken mende erdian zehar arrantzak bizi duen bilakaera ulertzen saiatuko ginen. Era berean, elkarrizketa kolektibo hauek hurrengo elkarrizketa batzuk bideratzeko tranpolin bat bihurtzen dira, lekuko bakoitzaren profila ezagututa, bereziki aztertu nahi diren arloetan sakontzeko aukera ematen digutelako. Elkarrizketa bi grabaziotan dago jasota: 20091010b (6108) eta 20091010c (5751) Parte hartzaileak: Sebastian Santiso, Jazinto Zendoia, Adrian Osa, Karmele Guenaga, Margarita Urbieta, Mariasun Akarregi, Juan Gallastegi Akilla, Pedro Bedialauneta Morga, Inma Laka, Karmele Ibarloza Bizkaia, Santi Uribe, Txomin Uribe eta Trini Bengoetxea.
O n d a r r o a 2 0 0 9

58

59

O N D A R R O A ,

A R R A N T Z A

H E R R I A

O N D A R R O A ,

A R R A N T Z A

H E R R I A

izebak eta biek Antxubira joatea erabaki zuten, gurdi txiki batekin, jabonadura egitera. Bere nebak non zeuden jakin zuenean, eta gurdi handiarekin joan zen eurei laguntzera, eta eskerrak horri: Auntxe gaz salbata esan zuen izebak, jantzi bustiz betetako hiru zinketan pentsatuz. Behin batean, San Juan Txurruan zinka arropa bustiz beteta zuela, sorkia buruan jarri eta bi gizoni burua altxatzen laguntzea eskatu zien, eta hauek igotzerakoan zer nolako pisua zuen ikusirik harrituta gelditu ziren, hain neska gazteak horrelako pisua eramateaz. Zinka bosgarren solairuraino igo behar zuen, eta olatu gutxiago egiteko aurrera eta atzerako mugimendua-. taula zati bat jartzen zioten zinkari azpian. Santisok ere gogoan dauka: Kanttoipin bixi ixan naz ni eta uda partin, ure tamaiun laugarrenea aillaten zan, beheian eukitten ben baie gu laugarrenin bixi gian, eta laugarrenin tamaiun. Asko Kanttoipeko txurrutik karria bihir. Beste andra asko goixin jun erreka San Jun Txurrure- eta aldaraka: semik erun zaharrak, eta garbittutakun etxea erun te, semi edo alaba dana dalaku, eta bera gizaji, egun guzti hantxe. Familixa handixe euan lekun, ez ongo modun labadora botata. Erropa gehixa apurtu garbittu baio. San Juan Txurrun, jende asko zegoenean txanda hartu behar zen, aska asko egon arren. Batzuk bat baino gehiago okupatzen zuten, eta endreruk egoten ziren. Familia behartsuagoek, aberatsen neskameek utzitako xaboi pusketak batzen zituzten. Jantziak zinkean jartzea arte hutsa zen: zuriak zuriekin, koloreak koloreekin, txiringolaka txiringolaka goraino betetzea zen helburua.

zehazten duenez, ur hori komunerako erabiltzen zen. Etxe kanpoan egiten zen komuna, solairu guztikoentzat bat. Santisoren esanetan, Bonbaik ez euan, ixebez, han geatzen hareik eitten zendunak ez dai zerreaz juten zin beherutz... Antza, kendu paretik!. Esan bezala, harriko ura komunean behera botatzeko erabiltzen zen. Jabonadurako ura ordea, arenadura egiteko gordetzen zen. Baldintza hauetan, higiene pertsonala mantentzea nahiko lan zaila bihurtzen zen. Batzuk Goiko Txurruan dutxatzen ziren, grazixak, gaztik ixan da horrela eusten zioten ur hotzari. Beste batzuetan tinan bainatzen zituzten, hemen ere ura konjelata egoten zela gogoratzen du lekuko batek. Errioan bainatzea ere ez zen arraroa, nahiz eta Kanttoipe parean errioko urak etxekoak baino zikinagoak egoten ziren, San Pedro kofradiaren eraikineko estolderia zuzenean erriora zihoan eta. Jantziak garbitu baino lehen, zinkean uzten ziren beheratzen, eta gero ur hori aprobetxatu egiten zen arenadura egiteko, hau da, solairua garbitzeko. Trinik kontatzen digunez, bi oraiel erabiltzen ziren, bata uraz, eta bestea hondarrarekin, plaitxikiko hondarra bazen, hobeto. Koipea kentzeko lisiba lortzea zaila zen, baina ahal zuenak lortzen zuen handik edo hemendik. Belauniko jarrita, area botatzen zen solairura eta espartzuarekin igurtzi egiten zen, indarrarekin; bustitako trapuarekin hondarra jasotzen zen. Prozesu hau hiru aldiz errepikatzen zen, eta txaplataka-txaplataka solairu guztia egiten zen. Hain zen lan astuna, etxebizitza batzuen errenta arenaduraren truke izaten zela. Behin bukatuta, trapu gainetik zehar ibili behar izaten zen, berriro ez zikintzeko. Horrez gain, ahal zuenak behintzat argizaria ematen zion, eta gainetik alido, hobeto gelditzeko, kolore ilunagoa emateko. Zein zen lan hauen guztien saria? Ba sarri, arenadura bukatu eta denbora gutxira senarra edo semea etxean sartzea, antxoa poltsarekin, ur eta odol dariola. Izan ere, arrantzaleen etxebizitzak bodega naturalak ziren, eta etxeko gelarik onena neguan trein kaja gordetzeko erabiltzen zen. Tretzak

ETXEBIZITZAK
Etxeak oso txikiak ziren, 50-60 metro karratukoak, gehienak alokairuan, eta bakoitzean 8-10 lagun bizitzea ohikoa zen. Ate bakarra kalekoa izaten zen, etxe barruko gelak kortinaz banatzen baitziren, edo asko jota zirri-zarrako ate batekin. Ohiko etxeak lau gela zituen, horietatik bi itsuak, hau da, leihorik gabekoak. Hori dela eta gela batetik bestera leiho txikiak zabaltzen ziren, argitasunari pasatzen uzteko. Gela bakoitzean ohe bat edo pare bat, mesanotxi eta oraiela. Etxe guztian bonbila bakarra egoten zen. Sarri, solairu bat eta bestearen arteko banaketa bakarra, egurrezko ohol bat izaten zen, zola bera. Zirrikitu batzuetatik begiratuta beheko etxean zer gertatzen zen jakiterik izaten zen. Ur korronterik ez zuten etxerik gehinetara ura garraiatu egin behar zuten. Beste batzuek, Iparkaleko etxebizitza batzuetan adibidez, etxe atzetik haitzean behera zetorren ura aprobetxatzen zuten, eta 20 litroko latetan hartzen zuten. Beste etxe batzuetan, ur korrontea eduki arren, ez zeukaten ura xurgatzeko zulorik. Margaritaren amak zioenez Kalandian bizi zenean harriak ez zuen zulorik, eta ur zikina batu egin behar izaten zen, zink handietan. Beste batek

60

61

O N D A R R O A ,

A R R A N T Z A

H E R R I A

O N D A R R O A ,

A R R A N T Z A

H E R R I A

etxean enkarnatzen ziren, eta ez da gaur egun bezala, pare bat pasada eginda. Tretzak enkarnatzea ordubeteko lana izaten zen gutxi gorabehera, eta horren ostean etxeko solairua nola geldituko zen pentsa dezakegu. Etxe guztia behintzat, tretzaz beteta gelditzen zen. Gaur egun, gas edo elektrizitatera ohituta bagaude ere, orain dela bost hamarkada egurrezko sukaldeak ziren ohikoenak. Neguan egun osoan biztuta egoten zen, beste berogailurik ez zegoen eta. Izan ere, eskaratza zen etxeko gelarik beroena eta terralak jotzen zuenean sukaldearen inguruan biltzen zen familia guztia. Sua pizteko ozpalak enborra zuritu ostean gelditzen diren egur hondakinak- Drongeneko zerrategian eskuratzen zituzten. Aipatzekoa da Drongenean bertan zerrautsa biltzen zutela, eta zerrauts hori egurra ekonomizatzeko erabiltzen zela: behin sua piztuta, estufa zerrautsez betetzen zen, eta zerrauts multzoaren erdian zulo edo irekigune bat egiten zen, suak handik arnasa apurra hartzeko eta era horretara erregaiaren kontsumoa murrizteko. Sistema oso eraginkorra zen, eta Inma Lakak azaldu digunez goraino betetako estufa batek sei eta zazpi ordu iraun zezakeen itzali gabe. Baina horretarako zerrauts mordoa garraiatu behar zen; eta ikatza. Zerrautsa Drongenetik hartzen zuten, eta beheko aldetik goraino igo behar izaten zuen, han gurdira igo eta Artabiden behera eramateko. Zortzi bat sakoz betetako gurdiak hartzen zuen abiadura kontutan hartuta, inoiz istripu larririk ez gertatu izanak harritzekoa iruditzen zaie, gaur egun. dauka noiz jan zuen arraultzea estrainakoz, domeka iluntze batean arraultze osoa platerean. Janari bila mendira irtetea beste aukera bat izaten zen. Garai hartan gure herriko basoetan intxaurrak, gaztaina asko, gereziak eta abar batu ahal ziren. Urrak Antzosolon. Basoetan eta baserrietako lurretan ere, mendira irten eta erdi lapurretan aritzea ohikoa baitzen. Ogia oso garestia zen. Ogia lehorra jaten zen, zuria baina lehorra, gutxiago jateko. Sebastiani umetaz esaten ziotenez, bigunak kalte egiten zuen tripan. Adrian Osa 13 urterekin hasi zen itsasoan Martin Poto aita zaharrarekin. Berak zera aitortzen digu: Ni itxosa jundaku naz, zortzi bat urtin ogirik baik joaten zen. Eta ez da bakarra. Arrazionamenduaren garaia zen, eta Sebastianek etxerako bidean irensten zuen berari zegokion ogi pusketa. Gero egun guztia, batere gabe igaro behar izaten zuen, edota beste pusketaren baten bila. Egun edota jai berezietan, fotarekin armozatzen zen. Fota ogi espeziala zen, erreagoa, eta gosaltzeko, ederragoa.

zen, peritonitis tuberkulosoak jota.

ITSASOAN
ITXOSA ORDUKO KANTSATA

ehenik eta behin azaldu behar dena zera da: orain dela 50 urte itsasoa ez zela aukera bat, ia derrigorra baizik, gaztediarentzat beste aukerarik ez baitzegoen. Berba hauekin adierazten digu Santisok: Beste industrixaik ez euan. Astillerure jun bihizian pintxe, ure karriatea, taillerren batea horretxek gauzok etxea, eskoli eoten zalako hamalau urte arte. Behi hamalau urtetik aurrea, segiuteko diroik ez euan lez, ba itxosa edo ahal dan lekure jun bir. Arrantzale izatea zen irteera bakarretarikoa. Bestela Astillerun morroi bezala, ura garraiatzen, edo tailerren batean. Baten batek, familiarren bat bazuen beste ogibideren batekin aldatzeko aukeratxoa bazegoen, baina normalean ez zen hori gertatzen: arrantzalearen semea bazinen han euan plazi. Ondarroan garai hartan industria bakarren bat zegoen, galdarak garbitzen zituzten pare bat tailer eta kitto. Eta normala denez, horietan bertako bazkideen familiakoak hartzen zituzten. 14 urterekin mandatuak ibiltzen ez zen dirurik irabazten eta itsasorako bidea hartu zuen Santisok: Hamalau urteaz mandatuk eittea jun de ze erun bihizendun etxea ba? Otzara hutse? Itxosotik be beti ez eh? Baie, en fin.... Pedro Bedialauneta Morga ere, barbero laguntzaile ibili ostean itsasoan hasi zen, diru gehiago irabazten zen eta. Gazte guztiak bezala, Santiso ere txo bezala hasi zen. Ondarroan txo hitza ez da erabili txalupako gazteenari deitzeko. Zuzenean gazti deitzen zitzaion. Gazteak egunero egunero kalean buelta egiten behar izaten zuen, goizaldean eta kanpainaren arabera gaueko orduetan marinelak abisatzeko. Santisok Zaldupetik Goi Kalera eta handik San Pedro txurrura, gaur egungo Artabidera joaten zen bere txalupako arrantzaleei dei egitera: Itxosa orduko kantsata.

ELIKADURA
Etxeetan, ohiko menua lapikokoa izaten zen, eta arraina, noski. Lapikokoari, potaji deitzen zioten etxe batzuetan; potaje hau tipula, patata eta beste barazkiren bat izaten zen, batzuetan hiru hermanukin: urdaia, odolostea eta lukainka. Salda egiteko haragirik ez zegoenean, kipula hutsarekin egiten zen. Lekaleei dagokionez, badago gerra garaira arte lentejarik ez zuenik ezagutu ere. Karmele Guenagak gogoratzen duenez gizonak itsasotik etortzen zirenean, arraina frijitzen zen; eta umeek ere, gosaltzeko arraina jaten zuten, esne apurrarekin; beste batzutan morokille. Gerra garaian egoera latza igaro bazuten ere, horren aurretik euren etxean eguneroko dieta nahiko orekatua zen: porruk, indiabak, aza, patatak; gauean, patata tortila edo arraultze frijitua; esnea ez zen falta, gerra denboran bakarrik; gazta ere egoten zen eta fruta, sagarra gehien bat. Astean behin, haragia jaten zuten, gisau. Margaritak gogoratzen duenez, seboarekin frijitzen, olioarekin baino gehiago. Olioa lortzea oso zaila zen, eta normalean estraperloan eskuratzen zen. Jazintoren etxean arraultzeak ez ziren hain ohikoak. Gogoratzen duenez, itsasoan hasita zegoela, 13 urterekin joaten ziren Asterrikara arraultzeak jatera; beste batzuetan Txillerrenean jaten zituzten, sagardoarekin, ardoa garestiegi zen eta. Baina etxean? Kolaixoak bai jan ugari, makiletatik eskegita bazter guztietan zeuden eta. Inmak ere gogoan

GAIXOTASUNAK
Garai hartan izurriteak oso arruntak ziren. Inmak gogoan dauka, berak 14 urte zituela, Axketan bainatu ostean 60 bat ume gaixorik egon zirela, kalenturekin eta beheruzkoekin, bera barne; batzuk ilea galdu zuten. Tifoidea arloko gaixotasun bat izan omen zen. Beste lekuko bati ere, tifoidea batek jota hil zitzaion aita berrogei urterekin, gizon handia eta osasuntsua izan arren. Ameriketan bazeuden hori osatzeko txertoak, baina abioia berandu ailegatu, eta aita hil egin zitzaion. Aste bete lehenago ailegatu bazen txertoa bizirik egongo zen. Txerto eta botika ezberdinak oso garestiak ziren. Inmak gogoratzen duenez tazuk hartzen zituzten osatzeko, eta bakoitzak 500 pezeta balio zuen.

Tuberkulosia ere gaixotasun arrunta zen, hitz gogorra zenez, pleuresixe deitzen bazioten ere. Karmele Goenagak pleuresixe igaro zuen gaztetan. Barrez hasten zenean ito egiten zen; likidoa zuen birikietan. Don Albertok likidoa kendu zion injekzio batekin. Etxea handia zuten eta beste umeengandik aparte jarri zuten, osatu zen arte. Urteak beranduago Kanadara joan zen bizitzera, eta sarreran azterketa mediku bat egin zioten. Argitu ziotenez edukitakoa pleuresia tuberculosa izan zen, ez pleuresia hutsa. Bertan gelditzeko baldintza bat jarri zioten, urtero chess clinicetik pasatu behar zela, hau da, birikiak aztertzeko klinika berezitik. Pilula batzuk ere eman zizkioten eta Ameriketatik itzuli zenean pilula horiek hona ere ailegatuta zirela konturatu zen. Jendea pilatzen den lekuetan gaixotasunak kutsakorrak bereziki bortitzak gertatzen dira. Hala, bildutakoek, soldaduzkatik itzuli eta pare bat urtetara hildako hiru lau ondarrutar gogoratzen dituzte, handik jada gaixo eta makalduta ailegatu zirelako. Adrian Osak, bera biriki zatia ahotik botatakoa dela aitortzen digu. Soldaduzkatik gaixotuta ailegatu zen, eta hiru urte egon zen jan eta paseatu, lehen bi hilabete eta erdia ohean etzanda. Osagilea astero etortzen zen Galdakaotik Bar Patxiren ondoan zegoen lokalera, eta orratz handi batekin haizea sartzen zion birikietara. Gaur egun biriki bat normala dauka eta bestea txiki txikia. 1970eko hamarkadan, Kanarias aldean zebilen txalupa bateko arrantzale bati tuberkulosia aurkitu eta tripulazio osoari egin zizkioten frogak. Mari Kruz Lekunberri ere hiltzekotan egon

IZURDEEI SEGIKA, LO
Garai hartan arrantzatzeko erarik eraginkorrena izurde-

62

63

O N D A R R O A ,

A R R A N T Z A

H E R R I A

O N D A R R O A ,

A R R A N T Z A

H E R R I A

ak aurkitu eta eurei jarraitzea zen. Izurdeek eurek biltzen dute arraina manjuba deritzon multzoan, eta orduan egiten dute etxada arrantzaleek. Beraz izurdeei segika izaten zen egun guztia, eta bien bitartean deskantsatu egiten zuten. Santisoren esanetan motor txikietan lo pael gaiin, beli bota alfonbri eta hamabi gixon haraxe txandan, uno, dos tres cuatro. Bati txixalarria ailegatzen bazitzaion, beste guztien gainetik igaro behar zen. Gero 70 zaldiko txalupak sartu zirenean hasi ziren kamaak bakoitxe beri zan, eskasa edo ona, norberarena, lastamarragak deituriko koltxoi antzekoen gainean. Maluta tartean koskor bat gertatzen bazen, gau osoa bueltaka ibiltzerik ere gertatzen zen, baina edonola ere bela gainean lo egitearekin alderatuta aurrerapena zen.

KOMUNE HANDIXE ITXOSUN

Garai batean, txalupetan ez zegoen komunik, eta gauez, pixa edo kaka larriak jota altxatu eta betirako galdu diren arrantzaleak ez dira gutxi. Kaka egitea bereziki arriskutsua zen. Komunik ez zegoen garaian estanpatik egiten zen: kandeleru eoten zan, kandeleru, pasamanu, agarrateko, eta bittartin eotezan bat iraitteku, hantxe estanpan zuzenin. Ha ixaten zan ba korda guzenin sartzeko txitxaiste. Txitxaiste esaten gakon ba amuk ez agarratearren txapiaz forrata eoten zan egurre ta amuk ez agarratearren hantxe zir botatezan kordi. Ha ez euanin, haxe zan komune. Pedro Bedialaunetak gogoratzen digunez era honetara galdu Tobanean zebilen arrantzale bat, eta beste batzuk ere. Gauez, ilunetan, olatuen mugimenduarekin, bustiaren gainean oinez, ondoez bat, estrapozu bat, txirristada bat nahikoa da betirako galtzeko, inor ez baita ohartzen gizona falta dela. 200 zaldiko txalupetan sartu ziren komunak baxurako txalupetan, 1958. urte aldera. Gutxi gora behera Dakarreko kanpainak hasi zirenean. Eta dutxa, bi urte beranduago, Sagrada Familia egin zutenean, baina, ez itsasoan dutxatzeko, lehorreratzean baizik. Ura sobera edukita ere, 2000 litroko gordailua eduki arren, itsasoan ez ziren inoiz dutxatzen.

tila. Inma Lakak jaki-potutan eramaten ziren arbixak gogoan ditu.. Ez zegoen berotzeko ezer. Hasiera batean txalupetan sukalderik ez zegoen, eta ojaelean prestatzen zuten janaria. Txalupetan sukaldeak egiten hasi zirenean ere, ondarrutarrek aparte eramaten zuten ojaela, atuna erretzeko, beste inongo arrantzaleek ez bezala. Santisok gogoratzen duenez, behin aste bete ibili ziren berogailurik gabe, eta Hondarribian, elurra gertatu zitzaien. Hotzari aurre egiteko, ojaela biztu eta kubierta azpira sartzen zuten, gauerako zertxobait epeltzeko. Adrian Osaren oroitzapenak ez dira samurrak: Egun guzti etxadaka berrogei arro berdel ekarteko (..) ta Miel Handixak esateban ze: - Parrilli biztu. Ta berdelak ipinikoban Pedrok, ta danok treiadan, berdelak erreta eotezinin: -Aide bat. Treadan geuazen parejetik. Parrilla jun, Pedrok berdela prepara, bertan jan, ogi gaiin ez, esko gaiin jan, eta treiada. - Aide besti... Holantxenik. Hau da, trainatik zuzenean ojaelera, eskuak garbitu ere egin gabe, bakardadean, berdela eskuan hartu, ahal zen bizkorren irentsi eta trainara berriz. Hurrengoaren txanda. Horrela urteetan. Beste behin jarraitzen du Adrianek- : Jun gian Ea, treie sikatzea txalopiaz (...) hirurok hartu genduzen hamar bat kilo boba ta txitxarro, ta holako nahastekuk. Miel Handixak esaban ze: -Aide, saldu te ia ogixe ekartezuen. Jun gian lihorrea saltzea, Akillaz, saldu genduzen txitxarruok, ta ogirik ez euanez iun, ekarri genduzen taluk txalopa, ta talukin ein gendun bazkaixe.

betera, albo batera utzitako tartera berreskuratu, eta bera jaten ez bazenuen besterik ez zegoen. Arrantzaleak ez dauka jateko ordurik. Txomin Uribek zehazten duenez bera zebilen txalupan hasi ziren bazkariak beste era bateko antolatzen, Torre de Likonan, hain zuzen. Ordura arte, atun kanpainan menu arrunta hauxe zen: goizean potajea eta atuna, gauez marmitakoa eta atuna; horrela, baina kanpaina osoan, 4-5 hilabete. Torre de Likonak ekarri zuen aldaketa, horrenbeste atun gastatu eta alperrik galdu beharrean, erdiaren balioarekin jeneroa erostea erabaki zuenean. Estrainako gehigarri berri bat sartu zen txalupako dietan. Urte batean arrantzale gehienak zaldarrez beteta agertu ziren. Ziurrenik bitamina gabezia eta higiene falta izan zen arrazoi nagusia. Izan ere, jaki potoak eta tarterak biberoko uretan garbitzen ziren maiz.

eskatu zuen, eta pozik zegoen, lortu zuela ikusi zuenean. Beste batzuk ez zuten zorte berdina eduki, eta euren gorputzak ez zituzten inoiz aurkitu. II. Gerra Mundialean abioi alemana erori zen itsasora eta ondarrutarrek pilotuak salbatu zituzten. Istorio ezaguna da, familia gerora sarri etortzen baitzen Ondarroara. Karmelek gogoratzen duenez paratxutekin familia guztiarentzako arropak egin zituzten.

ANDRA FRANTSESAK, ALPERRAK

Ziezko arropak ere gogoratu dituzte, ez gaur egungoak, plastikozkoak, aurretik egiten zirenak baino, linazi-olioarekin. Jantziak irazgaitzak izatea funtsezkoa da itsasoan, bustita lan egitea oso gogorra baita. Jantzi sintetikorik ez zegoenean, linazi-olioa emanez bihurtzen ziren jantziak iragaitzak: geruza bat eman, lehortzen utzi, beste bat eta horrela behin eta berriz. Zenbat eta geruza gehiago, irazgaitzago, baita zurrunago ere. Olio ezberdinak egoten ziren; pixka bat nabigatzen zutenek olio ederra edukitzen zuten, karamelo kolorekoak. Plastikozko ziezko arropak ailegatu baino lehen, frantsesek erabiltzen zituzten, eta itsasoan ikusten zizkieten. Horien kolorea hori argia zela ikusirik, arrantzale frantsesen emazteak alperrak zirela ondorioztatzen zuten, linazi-olioaren lanketak jantziari ematen dion iluntasuna ez ikustean. Hori argi koloreko jantzi horiek ikusirik, beti berriak erostea nahiago zutela uste zuten. Gero konturatu ziren, material berri eta berezi bat sortua zela.

ITSAS HONDAMENDIAK
Artibai egin berria zegoen, eta San Kristobal egun batean, olatu batek jo eta puentea kendu zion. Egun berean beste txalupa batek gizona galdu zuen. Beste behin Artibai berak motor txiki bat zeraman atoian. Garai hartan normala izaten zen txalupa handiek motor txikiagoak erremolkean eramatea. Ba, behin, galarrena baten erdian, olatu batek tirabira eragin zion Artibaik atoian zekarren motor txiki bati, eta bospasei gizonetik bakarra salbatu zen. II Gerra Mundialean alemanek abioitik ametrailatu egin zuten Artibai. Paperak bota zituzten, esanez keak molestatu egiten zietela eta ez joateko kanporantz, barrurantz baizik. Itxura denez Artibaikoek ez zioten jaramonik egin, eta horren ondorioz izan omen zen tiroketa. Pedro Bedialaunetak ere igaro du estuasunik. Orduantxe itsasoan hasita, txalupa ondora zihoala esan zioten. Gazte gaztea zen, eta bera baino gizon zaharragoa negarrez ikusi zuela gogoratzen da. Beste behin gizona galdu zuten Donostian, gauez, txalupara sartzea zihoala. Karmele Guenagak gogoratzen duenez bere aitonak ohean hiltzea

ONDARRUTARRAK, OJAELA APARTE

Saritan afaria etxetik eramaten zen: gustatzen zitzaionari antxoak pla pla eginda, eta ez zitzaionari gustatzen tor-

Sebastian Santisok gogoratzen duenez todos a una bazkaltzen zuten, hau da, guztiak topin edo tartera beretik. Horrek esan nahi du, allarte ez zebilenak ezer jan gabe gelditzeko arriskua zuela. Bazegoen niattik jan esan, eta gero haserretu zenik, bueltatu eta ezer ez aurkitzean. Atun kanpainan, bi tartera jartzen ziren, bata atzean eta bestea aurrean. Jon Akarregik txantxa egiten du, egun guztia ezer harrapatu gabe egon ostean, arraina beti bazkaltzen hasteko unean agertzen dela azalduz. Guztiak datoz bat. Handik ordu

64

65

ONDARROA, HERRIA ETA HERRITARRAK

Ondarroako frontoian, 1927an. Zeledonio Arriola Ondarroako alkateari, omenaldia

O N DA R R OA , H E R R I A E TA H E R R I TA R R A K

ERRETRATUEN OTZAREA
Ondarroa, 1948an. Erramon Badiola eta Juan Antxustegi.

Lekeition , 1936ko abuztuan egina, Hipolito Goiogana Lakaren itsasoko boletoa.

Jazinto Txakartegi Badiola 1937-09-16

Jazinto Txakartegi Badiola 1962-12-21 Alejandro Lersundi Arkotxa 1929an Ferrolen.

Siempre Bienvenida txalopakoak. Atzean ezkerretik; Anakabe Bitor Shagu, Larrinaga Domingo eta Larrinaga Juan Jos. Erdian; Badiola Pedro Mai, X Osa, Bedialauneta Abran, Osa Manuel eta Urresti Agustin Otero. Behean; Agorria Silvestre Tximinu, Badiola Gotzon Txaket, BedialaunetaJesus, Iriondo Epi, Zendoia Salbador, Solabarrieta Fidel, Osa Josefa Galatea, Etxaburu Patxi, Arkotxa Migel eta Badiola Jess Mari Txaket.

68

69

O N D A R R O A ,

H E R R I A

E T A

H E R R I T A R R A K

Txomin Zabaleta Burgoa Txispas , 1880an jaioa. Jose Mari Etxebarria Flor de, Rufo Bedialauneta Xalau eta Martin Etxaburu Martin Ederra , 1934an despiskan.

Sebastian Bakeriza, Donostian.

Ondarroa, 1968an. Felix Otxoantezana (lehenengoa ezkerretik), Akarregi txalopako marinelekin.

Agirreoa Itxurran-eneko lantegiko langileria 1947an, goitik atzean ezkerretik: Ugartetxea Antoni Txitxianeku, Gimeno Akerra, Talaxeruneko Trini, Napoliuaneko Badiola Juanita eta Angel harroneko Arkotxa Emeteri. Erdiko lerroan: Madre Familiako Osa Josefa, Mari Berrosasineko Aramaio Miren, Takotaneko Solabarrieta Ane, Itxurraneneko Agirreoa Pedro, Milanton txikineko Zarraga Benita, koinata Mari Txopitea, aizpa Zarraga Maidolos eta Errebironeko Agirre Pedro . Aurrean, jarrita, Lesmeseneko Arrizabalaga Antonio, Errebironeko Ignazio Agirre, Turruteneko Azpillaga Agurtzane, Toba neko M Rosario, Lesmes Arrizabalaga Malfraileneko Zularika M Rosario, Cousillas eta Opilenero Badiola Miren.
O n d a r r o a 2 0 0 9

70

71

O N D A R R O A ,

H E R R I A

E T A

H E R R I T A R R A K

O N D A R R O A ,

H E R R I A

E T A

H E R R I T A R R A K

1968an sarekonpontzen arrasteko tingloi azpian

SARE KONPONTZAILEAK
Sesmaneko Barbara Aramaio eta Turruteneko Juste Azpillaga sarekonpontzaileak 1948an

Antoni Badiola Kala de Sagustan arrantza-ontzian sarekonpontzen.

72

73

O N D A R R O A ,

H E R R I A

E T A

H E R R I T A R R A K

O N D A R R O A ,

H E R R I A

E T A

H E R R I T A R R A K

Faustie Txikixe sarekonpontzailea 1968an Korreta azpiazn 1970

Malen Badiola sarekonpontzailea Dios te Salve Maria ontziaren jabea 1950ean

Murtzia eta Teresa Arantzamendi 1934

Arca de la Alianza ontzian San Isidroko Trini Larraaga, Joxe Benturaneko Maitere Azpiazu eta

Egiguren Ageda Rotxillsarekonpontzailea 1965ean

Lau Anaiako Jospa Etxaburu eta Xaguneko Jose Mari Gorostola, 1963an

Sare konpontzaile koadrila Lesteko mollan. Sarekonpontzaileak Zubi Zaharraren beste aldetik 1915ean Txentxeneko Purita Badiola, Angel Harroneko Emeteri, Margari Baltzaneko Miren Arrizabalaga eta Xapateroneko Juana Bedialauneta, 1968an sarekonpontzen arrasteko tingloi azpian

74

75

O N D A R R O A ,

H E R R I A

E T A

H E R R I T A R R A K

O N D A R R O A ,

H E R R I A

E T A

H E R R I T A R R A K

Ezkerretik Present, Teresa eta Juana Antxustegi hirurak ahizpak, eta bigarrena Antoni Etxaburu sarekonpontzaileak.

Ezkerretik Guruzne Badiola, Garbie Garalde, Burgoa Ahizpak eta beste sarekonpontzaileak Ondarroako kaian 2006-04-18an

Lesteko moilan 1970-V-20.

Lau Anaiako Agurtza (goian) eta M Angeles (behean) Belaustegi ahizpa sarekonpontzaileak kofradiaren aurrean 1996an.

Guruzne Badiola eta Fernando bere semea Kala de Sagustan arrantza-ontzian.

Sarekonpontzaileak Ondarroako kaian 2008-09-18an. Eurok dira Ondarroako azken sare konpontzaileak.

76

77

O N DA R R OA , H E R R I A E TA H E R R I TA R R A K

O N D A R R O A ,

H E R R I A

E T A

H E R R I T A R R A K

1947an ONDARROAN GERTATUA

J
(1) Bi gizon gazte itsasotikan hilik lehorreratuak, bata istripu baten ondoren gorputz dena erre suak, eta bestea nere aita zena bihotzeko infartuak, bi alargun baita gazteak haien negar ta uluak, zazpi ume ta sosikan bapez ta soinean soinekuak. (2) Nere etxean drama berri bat ondoren hastera doa, nola moldatu beharra zegon beltza zetorren geroa, maitasunikan ez genun falta amaren magal beroa, guk gozerikan ez genun izan nire amak bai seguroa, histori honek markatu zuen nere bizitza osoa. ess Artola Zabaleta, hiru umen aita, istripu baten ondorioz hilik suertatu zen arrasteko itsasontzi baten makinako galdara lehertu ondoren. Baita ere urte berean eta egun gutxiren barruan, Jess Aramaio Azpiri lau umen aita ere hilda lehorreratu zuten bihotzeko infartu bat sufritu

Pello Aramaio Etxaburu

ondoren itsasoan lanean ari zela arrasteko beste txalupa batean. Hau dela eta ordundik hirurogeta bi urte pasa direnean eta argazki hau ikusita gure etxeko drama dakarkit gogora, lau bertso honetan labur bilduta.

(3) Irudi hortan ikus daitezke ordungo indar biziak, Ondarroako autotidade eliz, militar ta bestiak, omenaldi bat eskaini zigun han geunden bi familiak, gaileta batzuk ta limonada ta oroitzapen argazkiak, antzerki hura buka ondoren jo gintuzen pobreziak (4) Ohikoa zenez eta urtero abenduaren haseran, Nio pobre delako eguna izaten zen Ondarroan, hainbat opari eman asmotan ume probreen artean, ni haietako ume izanik ta begi bistan zegoan, opari onak ume aberatsei eta ni beti huts hutsean.
ONDARROAN 2009EKO URIIAK 13

Nere heldutasunean egiten dudan hausnarketa, nere pentsaerari eta nere sentipenari dagokionean: (Liburu batetik jasoak)

Argazkiko bi familiak: (Beheko lerroan) Pello eta Theo Aramaio anaiak, Gloria Etxaburu ama (Jess Aramaioren alarguna) Jess Mari eta Aintzane Aramaio anai arrebak, jarraian; Herminio eta Alfonso Artola anaiak eta Petra Gil hauen ama (Jess Artolaren alarguna). Mari Loli Artola argazki honetan ez da agertzen, orduan urte bete zeukan. Gero hor agertzen dira tartean. Ezagutzen? Mateo Osa armadorea, Pedro Arakama bikarioa, Gaubeka kabo de mar-a, Guardia Zibilen kapitaina, Armadako militar bat, Kofradiako Jose Eizagirre sekretarioa, Osa Carriquiri alkatea, Hermenegildo aguazilla (Matxoko), Domingo sakristau, Periko Iriondo, Lesmes, J.M. Berde, Urruzunotarren aitona Ezkerrean, emakumea tente, Guillerma Aramaio da, geure ixiko.

Denok barre egiten didazue ezberdia naizelako, nik ordea zuei egiten dizuet barre denok berdiak zaretelako.

Tristea da itsasoari begiratzea Ilargirik gabe, tristeagoa da oraindik maitatzea inolako esperantzik gabe.

Pello Aramaio Etxaburu

O n d a r r o a 2 0 0 9

78

79

O N DA R R OA : H E R R I A E TA H E R R I TA R R A K

BETIRAKO BIZIPOZA GALDU ERAGIN ZIOTEN GIZONAREKIN EGINDAKO HANKERKERIAREN HISTORIA

Joseba Ituarte Arkotxa eta Ion Iaki Artetxe

IXIKO TEESEN OMENEZ

Gure artean Franco-ren garaia injustiziaren erresuma izan zela gutxik ezeztatuko dute, baina agian badira injustizia batzuk beste batzuk baino nabarmenagoak izan zirenak. Hemen, azken hauetako baten berri emango dizuegu, Jose Mari Otxoantesana Etxaburu Trintxerpe, gizon arrunta, arrantzalea, nola jausi zen Frankismoko injustiziaren atzaparretan eta zer pairatu behar izan zuen.

Un sacerdote y el patrn de un pesquero con matricula de Ondarroa, han sido puestos a disposicin judicial, como presuntos implicados en relacin con un trfico clandestino de armas realizado hace tiempo y descubierto recientemente por la Guardia Civil.

(Donostia, 1920- Ondarroa,1993)

JOSE MARI OTXOANTESANA ETXABURU

Honela hasten zen Jose Mari Otxoantesanaren atxiloketaren berri ematen zuen albistea garaiko egunkari batetan. Titularra; Dos cajas de metralletas transportadas a Ondarroa a bordo de un pesquero. Beste egunkari batekoa honako hau izan zen; Dos cajas de metralletas fueron transportadas por el pesquero de Ondarroa Nuestra Madre. Hemendik aurrera hasten da Trintxerpek jasan behar izan zuen kalbarioa Baina, nor zen Jose Mari Otxoantesana Etxaburu, Trintxerpe eta zer gertatu zitzaion? Galdera honi erantzuteko Maitere, Izaskun, Bihotza eta Amaia bere alabekin eta Eulogio Alkorta Monu koinatuarekin elkartu gara. Hona hemen kontatutakoa

Jose Mari, Donostian jaio zen 1920ko abenduaren 18an, bere guraso ondarrutarrak, Hipolito eta Justa, Pasaiara joan zirelako bizimodua aurrera ateratzeko asmotan, horregatik Trintxerpe(1) ezizenarekin zen ezaguna Ondarroan. Atxitxe Hipolito zan patroi, Pasain ebillen itxosun arrantzan, bae jaxo zan parte zarrin eta gero jun zan bixitxea Trintxerpea, (gero atxak) fuelin jokatzen banetik esatetsen Trintxerpe, ze beste Josemari bat euan-da. Aumai Justa Mutriku esatetsen bae Ondarrun jaxotaku zan, eta Mari Ondarru beran ahizti Mutrikun bixi zan. Josemariren familia ez zen izan abertzale girokoa. Aume Juste zan Pako Pertxalen alabi, karlistaik handixenan lehengusii. Pako Pertxal ixan zan Francisco Arrieta Mutrikuko alkati eta zan aume Justan lenguso karnala (Izaskun). Lau anaxa-arreba zin, bueno bost, ze gerra denboran hil zan anaxe bat, gazti, bonbardeo baten bonba bateaz, Gureako parin (Izaskun, alaba). Soldadutza Ondarroan egin zuen Don Sabien laguntzaile bezala, 36ko gerra garaian. Akordaten na, eztai ze txalopan ebillen ordun, ein zan barku erre eta Petra Txispasen gixona erre ein zan eta gure atxak beti esateban berak eitzan lelengoko gauza guztik-eta Don Sabieaz

TRINTXERPEREN JATORRIA

(1)

Trintxerpe, Pasaia San Pedroko auzoa da, ezaugarrietako bat bizilagunen artean gailegoen ugaritasuna da.

81

O N D A R R O A ,

H E R R I A

E T A

H E R R I T A R R A K

Ondarroa, 1947ko otsaila. "Sagrada" txalopan jela etxen. Sabas Solabarrieta, ?, Jon Ander Solabarrieta (goian), Urkiza, Bernabe Solabarrieta (behean), ? (makurtuta), Jon Laka "Alemana" (goian), Josemari Otxoantesana "Trintxerpe" (behean), ?.

1944-45 denboraldia. Aurrera Futbol Taldeko aurreneko ekipoa, inoiz argitaratu gabeko argazkia. Goiko lerroan (ezkerretik eskuinera): Jose Solabarrieta, Jose Mari Otxoantesana Trintxerpe, Joseba Egurrola Makatza, Solaegi, Prudencio Landaribar, Gabriel Aorga, Jon Lauzirika eta Matias Bengoetxea. Beheko lerroan; Imanol Naberan, Miguel Angel Campos (umea), Jon Urresti eta Jose Angel Anakabe.

ibili zanelako eta horretako zan famau demasa, kurak eta etxeko, indizioik emoteko (Izaskun). Hori dai, ze juzixun esan ben gerran be eon zanela banduai laguntzen modun, soldau euan eta toka eingakon eta euran aldin eon zan, nazionalakin esangou, hori juzixun entzun neban (Bihotza).

TRINTXERPE FUELISTA
Gero, hamasei urteaz einzan honaxe etorri eta euskeraz gitxi etxe ban, ze Trintxerpen danak zin galleguk eta erdaldunak eta gitxi-gitxi etxeban, erderaz etxeban dana. Fuelin jokatzeban eta Markian be jokatu ban gaea (Izaskun). Markian eskeiutsan ordun La Esperanzako usabak, on ena akordaten ze ixen eukan, zan herriko jauntxu, famau zanetik esatsen han geatzen bazan jokatzen, puestu topakotsanela Esperanzako tallarrin eta Markiako Artibaiko jugadori ixan. Berak esatzan ezetz, beran bixitxi itxosu zanela eta ez ban onartu (Bihotza, alaba). Bae esateben ondo jokatzen banela (Izaskun). Mutrikun be jokatu ban (Amaia eta Maitere, alabak). Ze Mutrikun jokatzen banin zin hiru Josemari, eta bat zan Josemari Busto eta

bera zan Josemari Trintxerpe, bat laga ben Josemarin ixenaz. Mutrikun ipinitzen Trintxerpen ixena, Mutrikun jokatzen banin (Bihotza). Ondarrun ezeuan ekipoik eta gero Aurrera, lelengoko Aurreran sortzaili de, bai bai bai argazkixe dakau (Amaia). Nolako jokalaria zen galdetuta Famau bai, zikie, zikie txikixe bae zikie (Maitere, Izaskun, Biotza eta Amaia). Peni dela Realeku zanela (Izaskun). Eta ezkerraz, ze gurin Kamiazpin umik jokatzen benin, beti eskumiaz baloiai emotetsen eta gure atxak esatetsen danai lelengo ezkerraz eskumi etorri etxen da-ta. Ezkerraz ikasi, ezkerraz ikasi (Bihotza). Bizixe, esaten dabe bizixe zala. Eztai ior bixi bara, Aurreran lelengoko ekipun argazkixan agertzen da hantxe ikusten da, balbaltza, txiki-txikixe (Amaia). Kongitu (Izaskun) Mutrikutik ekarri ben sortzeko Aurrerako (ekipu) (Amaia). Zentrala zan, delantero be jokatzen ban lantzin behin. Asko bidar itxosotik etorri eta domeki gertaten bazan jokatu etxeban entrena baik. (Eulogio Alkorta Monu, koinatua). Hori bai, errealtzale amorratua izan zen beti. Fuola, Donosti, fanatiku realisti bakarrik, da andri Athletiku, eta gixona hil zanin andri realea pasa zan (Eulogio).

Lana itsasoari lotua beti, mariel bezala hasieran eta gero arrantzarako patroia legez. Txalopetako untziratzeak (enbarkeak) jasotzen dituen Libretas de Inscripcin Maritima delakoan agertzen den lehendabiziko arrantzontzia Maria Ch. izeneko izan zen, 1945eko urriaren 9an. Hala ere Hamalau urteaz hasi zan biharrin itxosun, esaten ban berak. Atxaz jungo zan maiero? Eztatx. Guk geuk bixi guztin ezautu dou patroi. Bajuran behin ero jun zan, ta biximoro triste eritxi gakon horrenbeste hillebete etxetik kanpo eoti (Bihotza). Arrastin beti (Izaskun). Titulo baiko patroi zan (Amaia). Eukitxe ban planuk asko etxin (Bihotza). Bai, horrek tutulo luzik (Izaskun). Mutrikuarrakin ondo eruten zan, lekatxarrakin ez hain ondo, Mutrikun eukazen lagun handixak eta lagatetzen mapak kopixateko ba nun euazen plaxak (Bihotza). Osaba Eulogion anaxik enyakuk be bai (Maitere). Osaba Eulogion anaxi, gaztiena, Carlos zan irakasli Eskola de Peskaku eta haretxek etxetzazen planuk (Izaskun). Kartak esatezin, itxosoko kartak, eskun einyakuk (Maitere). Daneta, asko ibili zan peska baine kosta be ibili ixan zan. Patron de costa da mandu, aintzailli, peski de arrantzali, beran arduri de arrantzi. Peskik esatetza kostai, urtendakun, hauxe runbu erun, kostak etxen dau hara arte erun, ordun etxen da kargu peski, sari botatakun berak aintzen dau. Gero lota duzenin geatzen da puestun Kosti, bera-ra jefi (Eulogio). Txalopa askotan ibili zen bai Ondarroan baita Pasaian ere. Aipatutako agirian azaltzen den azken txalopa Maria Consuelo da, eta azken eguna 1978ko abuztuaren 4a.

Jose Mari Otxoantesana txalopako puentin.

TRINTXERPE FAMILIA-GIZONA

TRINTXERPE ARRANTZALEA

82

83

O N D A R R O A ,

H E R R I A

E T A

H E R R I T A R R A K

1967ko abuztua. Familia osoa Marian Alonso (erdi-erdian) lagunarekin.

84

85

O N D A R R O A ,

H E R R I A

E T A

H E R R I T A R R A K

O N D A R R O A ,

H E R R I A

E T A

H E R R I T A R R A K

Kamiazpi, 1969-08-14. Maitere alaba nagusiaren ezkontza egunean. Ezkerretik hasita Izaskun, Trintxerpe, Maitere, Amaia, Enrike Elustondo, Terese Artetxe eta Bihotza.

Esaten da, gure atxe zanela, berak esateban, (Izaskun). Konkistadori (Maitere). Rock Hudson en miniatura. Berak esateban zanela donostiarra, tipiko donostiarra, bera dotori eta guapu, txikixe bae esate ben guapitu (Izaskun). Amak esateban txulitu (Bihotza). Gure atxak euki ban nobixa bat, eta nobixi eingakon hil. Eta esatebenela, ene nobixi hil eingakon eta gure atxe Donostitxik etorren hamasei edo hamazortzi urteaz eta hombre!, Donostitxik-eta etorten dana ezta ondarrutar baten morun, eta bixkat seoritun morun, eta gaabe dotori beran zapata kolore bikuk eta holakuk-te. Karo, gure amaz hasi zanela eta esatebenela; Ene hori Tereseaz, hori moko-dindiliske beti, bueno, horrek eztau durako. Beti esatetzenela; Buenobueno, Teresentzako hori espabilauei, hori beti muekakin eta moko dindiliske eta hau te besti, te besti, zelan horreaz? Ene! Horreaz hasi? hau te besti, eta haur amor platoniku ixan zan, eta gero ixan sekula sekulaneako (Izaskun). Bae, beste nobixi hill bao len, amak esateban bera fabrika sartzeko zain euazela, neski be fabrikan ebillen eta gure atxaz juten-zanela nobixiaz. Eta esatebanela; Jess! Enpalagosu mutille hoixe da!! Eta gero bera (Maitere). Aumak esateban berai esatetzenela; Lotsaik eztakar zueneko Josemarik, maiero baten semi eta gabardiiaz kalin. Ze gabardii ordun zan jauntxuk ibiltxen bena, bae ez maiero baten semik. (Bihotza). Nik barai ama erutebala Artan zir atxak, eta zati batzutan barandilli, zatixe, eta beste batzutan dakazu barranku totala, eta esatetzanela amai; Terese musu emon-biztazu. Hori atxak kontaten ban asko. Muso bat. Ez nik ez. Bai muso bat emon-biztazu, bestelan neure buru botakot (Bihotza). Holako pallasadak asko gusta berai (Izaskun). Atxak esateban amai musuk osteko, holantxenik Eta ni akordaten naz, honek (ahizta

nagusiagoak) nobixu eukenin, Gureatik gora juti prohibiute euken. Esatetzen; Gureatik gora juten bazaze kastigata eongo zaze. Eta ni gaztetxu honen aldin eta esatenetzan; Atxe, ze etxen zendun zuk Gureatik gora Izaskunei eta Maiterei ez lagateko juten? Nire sasoirako libre euan. (Bihotza). Bae maniatiku zan eh, erosten baban traje bat, zapata bat, eta ha zapati ez ban jantziko beste ioaz bez, bakarrik haretxeaz zapatiaz (Bihotza). Perfekzionisti zan (Maitere). Azkenean, Terese Artetxerekin 1946ko maiatzaren 11n ezkondu zen eta lau alaba izan zituzten; Maitere, Izaskun, Bihotza eta Amaia. Hamaike parranda einyakuk ga gu bixok. Baten jun gian San Jun egunin, akordaten naz bixi-bixik, berau, neu, Juan Revuelta, Jose Kortazar, laudook. San Jun egune, beonek; Kuau gazen Eibarrea. Neu Eibarrea, zeta?. Gu soltero, berau bakarrik ezkondu. Eibarrea jun gian afaldu-te, gazen Eibarrea halaku-te, andrak be gazen Eibarrea, Kortazar zan jugadori, Osasunan jokatzeban. Erun genduzen taxi bi, Eibarrea alla gian eta kafi hartu gendun-te, halako baten dio ze, Kortazarren andrik, etxea jun bir dabela berak. Zelaik? Berak etxea jun bir dabela; Txo, hontxe alla ta hontxe kaki hartu eta etxea jun. Ni etxea? Ni enu etxea. Eskapa ein-gentzan, eskapa aringainge, taberna bat euan, kafeteixi, Gisasolak euki ban gerokun ha taberni, salida bi eukazen, hamendik sartu eta handikaldetik urten. Eurak sartu da, beire; Oiga, han entrau por aqu?. Han entrau por aqu y han salido por ah. Han ga zerbezi hartzen, mas tranquilo que el Papa eta dzast eurak. Ostia! Hamen zer dator ba? Denborali dator hamen. Gu baguz. Aide!!. Geatu gian laurok eta txoferra. Hurrengoko goxin alla gian handik, pasa zan txikiteu eingendunin; Veganea jungo bagiake bazkatxa hoba. Txo, Veganea? Gabe guzti pasa ta

Mutriku, 1984-03-16. Kai jatetxearen kanpokaldean (Ikerne Alkorta loba-lehengusinaren ezkontzan). Trintxerpe alabekin: Maitere, Amaia, Bihotza eta Izaskun.

Veganea?. Koatuk be (Trintxerpe); Bai gazen gixona!. Abante Veganea bazkatxa. Bazkaldu gendun kriston moure (Eulogio). Gaztetaz-eta txikitero joe (Izaskun). Zierrakarrerasak zin, atzanengoko txikitu hartzeben Itxurribarriko tabernan (Bihotza). Amak esateban askotan etxen ban, itxosutik etorri Itxurribarriko taberna jun eta tabernatik itxosa, etxea ezin alla (Amaia). Da etorten zinin etxea Delfiek esatetzan; Han dakazu sargento malo zain balkoin (Bihotza). Josemari ez zen politikako kontuetan sartzen. Hamasei urteaz jun nitxan Donostire Buen Pastorrea, elixa, ixan zan preso politikuk eta komunak kartzelan euazen batea, ordun ein bizan gaba pasa elixan eskatzen politikuk separateko komunetatik, Andoni Arrizabalaga-ta kartzelan euazen. Akordaten na Iakitxu lengusu berta ixun eta Miren Josune (lehengusina) be pentsaten dot eta neu. Eta atxe etorri zan itxosutik eta atrapa nitxun hara nule, eztoztan prohibiu juti, bakarrik esaztan; Noa zuz? Ba haraxe. Hara juti ondo da, bae atrapaten bazatxue ze esan-bizu? Zeek erusatxu? Ioi ezin zeinke kulpaik bota eh. Zeure buruai bota bitzazu kulpak (Bihotza). Bere emaztea Terese bai ordea. Atxak esatetzan amai; Egunen baten manti hartute kartzela jungona ni zeuana (Maritere). Nik ezautu nebanin kalin, politikan ixebez, andri bai, bae berak ixebez. Harek politiki hartuban handik urtebanin. Pasazan gauza bat. Baxona honek erun-benin ein zin egunak, han eon zin hamengoxe jenti (exiliatuak), emotetzen harei ba jaten, arraak emote-

tzen eta hoixe zan goraberi. Gustoa eotezin, jende bat, bera be pozik eotezan, bae beste batzuk ezin pozik eoten (Eulogio). Barku hartzen benin (Frantzesak) ondarrutarrak eta ezinak ondarrutarrak be bai, exiliauk, jun etxen zin, txalopan jatea (Izaskun).

TRINTXERPEN ATXILOKETA
Garaiko egunkari batetan atxiloketari buruz azaldutakoa: () Asimismo, ha sido puesto a disposicin judicial el patrn del pesquero Nuestra Madre, Jos Mara Ochoantesana Echaburu, que a comienzos de la semana pasada, en compaa del resto de la tripulacin, fue trasladado a Bilbao a prestar declaracin. Ms tarde, la tripulacin, integrada por una decena de hombres aproximadamente, regres a Ondrroa y el Nuestra Madre volvi a hacerse a la mar para continuar con sus habituales faenas pesqueras. Al parecer, segn las investigaciones de la Guardia Civil, el mencionado pesquero fue conducido hace algn tiempo por un guardacostas francs al puerto de Bayona, acusado de faenar en aguas jurisdicionales francesas. Durante los 16 das que permaneci en el

86

87

O N D A R R O A ,

H E R R I A

E T A

H E R R I T A R R A K

O N D A R R O A ,

H E R R I A

E T A

H E R R I T A R R A K

puerto galo, un supuesto miembro de la organizacin terrorista ETA, Angel Zubigaray Olea, hizo entrega a algunos de los tripulantes de dos cajas con metralletas, que fueron transportadas luego a Ondrroa, sin que se conozca su paradero actual, ya que no han sido recuperadas, aunque de todos estos hechos no ha habido ahora una confirmacin oficial.

Hona hemen agiri ofizialean [2] Trintxerpek pairatutako torturei buruz hitzez hitz azaldutakoa: () Preguntado si no obstante lo que tiene dicho es ms cierto ocurrieron los hechos en la forma que relatan en el resultando de dicho auto, dice: Que es totalmente falso que el declarante en su barco llamado nuestra(sic) Madre, haya transportado armas desde Francia a Espaa. Hace constar que el dia 29 de Setiembre del ao 1.969, el buque del declarante fu apresado por un Guardacostas frances y qued detenido en Bayona por tiempo de 15 das, al cabo de los cuales el buque del declarante se hizo a la mar, llegando a Ondarroa sobre las ocho de la tarde, hace constar que el muelle le estaban esperando al declarante los armadores del Buque(sic); siendo totalmente falso que le estuviera esperando un sacerdote apodado Imanol ni ninguna otra persona para recoger armas, ya que como tiene dicho no es verdad que se transportarn armas en el citado buque. Hace constar que es totalmente falsa la declaracion que prest en la Comisaria de La Salve de Bilbao, ya que en la misma fue objeto de palizas brutales, consistente en pegarle puetazos entre dos Guardia Civiles, tapandole los hojos(sic) con un pauelo, para que no les pudiera ver, y a continuacin de(sic) daban vueltas para que el declarante perdiera la orientacin, y cuando se encontraba aturdido otro de los que se hallaba presente se(sic) golpeaba fuertemente en los costados. Manifiesta tambin que cuando lleg a la comisaria, le dijeron que una pistola con la que se le amenaz en erepetidas ocasiones era de la propiedad del declarante, negndolo ste, por lo que los Guardias Civiles, le apuntaron a la cabeza y le dijeron que como no les dijera que haba llevado armas le iban a pegar dos tiros. Manifiesta nuevamente que cuando estaba con los hojos(sic) vendados se le golpeaba fuertemente con una especie de fusta, dicindole uno de los guardias que no le quera dejar marcas en la cara que luego se notaran, para que el Juez no se diera cuenta. Que ante tales palizas y adems insultos de todo tipo al declarante despus de permanecer durante veinte horas depi(sic) sin comer ni beber y sin descansar un solo momento no le qued ms remedio que decirles que si queran matar que lo hicieran ya pues no poda aguantar tales(sic) sufrimientos, por lo que no le quedo ms remedio que firmar lo que le haban estado exigiendo desde que fu detenido. Quiere hacer constarque el lugar preferidos(sic) de los guardas para golpearle era el ojo, hasta tal punto le

Nik neuk ikusi ein neban kotxin juten. Niri tokagaztan ixiko Maidoloseaz juti esneta kantian bille, bidin album euazen eskillaretan, Kamiazpin. Eta esaztan; Ene Bihotza, zeueneko atxe pasa da kotxin. Ixiko Maidolos, ezin leike ze hori Guardiazibillan kotxi re. Ze ordun euken 124 kotxik kuartelin. Para zanetik, urbanu autobuse euanelako, jun nitxan aringaingan eta bentanillatik; Atxe ze?. Esaztan; Laste etorriko naz. Eta konturatu nitxan album euana Txanpa zanela Guardiazibille. Laste etorriko na, dura ban hamabi hillabete eta piku. De gero jakin gendun detentzioi eta ze kulpa ero zeoze gogorra euanela, beraz eruben kozieru be bai eta libre lagabenin etorri zan etxea eta near da near kontazkun, ba zelanik ba gauzi gogorraua dala, pistoli poltsikun, da harek pistoli kontaten ban eta ezekixen berak gauzak. Bae kargo handixak; Armas, y no se que, que le echaban mucha culpa esateban. Hor euan beste Josemari bat, atxak esateban, eta barko bardiin ebizen. Eta harei eitzen armi sartu poltsikun portun, esatebala; Esto no es mio, esto no es mio. Einzin Josemariaz konfundiu guardixak, atxai sartu biharrenin sartutzen bestiai. Kozieru etorri zan esaten gauza grabi euanela; Que no sabe si le iban a mandar tan pronto (Bihotza). Euki ben lelengo La Salven (Amaia). Ni biharrin neuan, portun, hogei metroa. Salidakun zan, harek entera zin salidi nox dakarren txalopik eta ordun einzin bertan presenta, baforea sartu zinin danak benga danok lihorrea, hartu eta abante. Danak, tripulazioi guzti. Andriai esanetzan; Josemari deteniuko-rabe. Eztatx andri akordako-ran. Danak kanpoa ataben enda bera barrun geatu. Beorreaz ebillen kosti lekatxarra, mandu haxe zan, nik berai esanetzan, berana jun nitxan-eta; Ha ezta eon bir kartzelan, hamengo txalopan mandu zeu zaz. Ha-ra maiero simple bat esateko moure, mandu zeuk-takazu. Karenka esan netzan nik (Eulogio). Beraz, itsasontzia portuan dagoenean ere norbait barrura sartzen bada arduraduna patrn de costa da. Nahi dou jakin ze deklarazioi eizun Gernikan, esanetzan, da esaztanze; Ekarrikotzut. Hurrengo marin etorri-zanin, jun zan etxea, ni junitxan salidakun, paper bat ekarriztan eskun einye berak, esanetzan; Honek ipini hamen, ez ipini bardie. Berak buru baja eta fin (Eulogio). Trintxerpek tortura latzak jaso zituen Iaki Mantzeok esaztan; Ez neban ezautu, eruban paraderu. La Salven kristonak eitzela. Bentanatik botatea-eta. Salta, salta por la ventana. Salta, salta por la ventana esaten eidotzen. Itzala. Euanela desfigurata. Firma eiban paperak.; Berai, ehun paper emon batzen be danak firmako-bala. Gero Madriden ukatu eiban dana (Eulogio).

(2) Notificacin del auto de procesamiento agiria emandakoan Indagatoria del procesado egiten zen, epaituak zerbait nahi ba zuen argitu azaltzeko. Deklarazioa Udal Epaileak eta Idazkariak hartu zioten Basaurin, 1974ko urtarrilaren 17an.

88

89

O N D A R R O A ,

H E R R I A

E T A

H E R R I T A R R A K

O N D A R R O A ,

H E R R I A

E T A

H E R R I T A R R A K

golpearon que en un momento que el declarante se paso la mano por la cara, la retir llena de sangre, teniendo el ojo completamente rojo de sangre, hace constar que el declarante les dijo que uno de los ojos que por favor no le pegaran ya que tiene unamancha(sic) y que si se corre sta, puede perder la visin de ese ojo, y en vez de hacerle caso uno de los Guardias, le fu acercando un puro encendido al ojo, por lo que el declarante aterrado no le qued ms remedio que firmar lo que le pusieron delante. Aclara que no es que le pegaran en el ojo sino que al pegarle un fuete(sic) golpe en la cabeza al lado de la oreja, le sali sangre al declarante del ojo y se le qued en el estado antes mencionado. En ste acto se dio por terminada la presente que ha durado 40 minutos sin perjuicio de continuarla o de ampliarla en caso necesario y leda que le ha sido se afirma y ratifica y firim a(sic) junto con S.S., de que doy fe. (Josemari Otxoantesanaren sinadura eta beste sinadura bat agertzen da epaitegiko sigiluaren gainean)

TRINTXERPE KARTZELAN
Trintxerpe kartzelan zegoela familia diru sarrerarik gabe gelditu zen, hala ere Laguntasune ordun euan handixe. Ni akordaten naz jun Anenea ero Zatonenea (janari dendak), eta esateskun; Bihotza, laga dabe zuentzako poltsa bat. Eta normalin lagaten ben letxekondensadi eta fruti, ba igual partikularrak; Etorten dizenin Josemarinekuk emon hau (Bihotza). Joakin Etxebarriak be bai asko. Horrek bixaltzezkun astin astin, benetan eh, famau demasa zan (Izaskun). Juzixure be jun zan, ni akordaten na bueltan, ama ta ni Etxebarriaz eta andri etorri giala eurakin kotxin (Bihotza). Pakita Rikok be bai (Amaia). Familixa guztin gexen-gexen al bana beti ixan zan osaba Julen eta horretan porta zan, bueno. Osaba Julen famau eta gero beste anaxa-arreba guztik ezinbenak beran beste Familixik asko, asko-asko-asko (Izaskun). Ordun supermerkaun mandatuk zekule ez gendun etxen. Eta zina jun egun baten eta Torrepea jun gian kafi hartzea Jess neure nobixu zana eta neu, eta etorri gaztan supermerkauku aber biarra eingo neuken supermerkaun. Ontxe da egune eztai zeatxik ofreziuztan biharra, ba igual kartzelan eualako atxe edo? Eta hasi nitxan biharrin ze ordun deskargak etxen gendun eta ezeuan segurida-sozialik, aunkesea niretik ama sartzeko modun, atxe kartzelan euanin (Bihotza). Gabonak pasata gero, etorri zan 500 peseta como familia de presos ekarri ban, Iaki Txerun atxe zan, Santos Garcia. Kozieruk eta Nieves Totolan gixonak, ekarteben arrae etxea, euran partillaku, atxantzat ipintxeko pla-pla einye kartzelan sartzeko. Eta arrae noxin-behin, etxea bixaltzeben Kortazarranekuk (Bihotza).

Kartzelako bisitak astean bi bider izaten ziren. Eta zapatutan eukitxeko (denbora) dobli, atxak erosten ban rebista bat, hillin ein bizendun paga honenbesteko diru eta hogei minutu euki biharrenin eukitxen zendun berroi minutu. Funtzionaxu, zaintzen zatxune atzin, euan bat ondarrutarraz eskondute eta ha tokatengazkunin hogei minutu baik ordu erdi ero etxezkun luzatu (Bihotza). Ni sartzen nitxan barrure, barru-barrure, lelengoko bidar Errege egunin, hamabi urtetik berutz bazeukazun, halako gela handi baten geuazen Mantzeon semik-eta akordaten na ume txikixe ume mantoku zala eta paalak-eta aldatzetzan, eta Ixkirin semik, gian ondarrutarrak, eta euazen komunak be bai danak batea, jitanilluk-eta. Eta gero sartzen nitxan politikukana eurak bakarrik, eruten nitxun beran zelda... eta eurakin politiko guztikin, Errebiro te Iaki-te (Amaia). Bizitxa juten gianin esatezkun; Kalin, buru tente ibili eh, ze ior eztot hill eta ioi eztotzat ostu. Zuek tente, harro kalin (Bihotza). Trintxerperi kartzelan El abuelo deitzen zioten; Eske, beste guztik gazte-gaztik zin (Amaia). Ta euan trabestixe zana, La Otxoa, hori sartu ben por trabesti kartzelan, da harei eztotzen lagaten ioaz sartzen eta atxak esateban harek eukitxeban txanpuk eta usaiak Eta gure atxai esatetzan; Josemari, a ti si, lagatetzanela txanpuk-eta dutxateko. Eta Madriden eon zan Marcelino Camachoaz [3] (Bihotza). Beatzi hillabete ein-zitxun kartzelan, Basaurin. Astero-astero juten nitxan bixitxa, behin, bat euan beran arrebi eta bihotza besti, esanetzen, arrebik ikusi baik euan ba; Ez neuke nahi atxan aurrin nearrik etxeik, zeuek nahizuena ei, bae niri nearrik ez ei. Sartu gian eta pozik bertan halaku te besti-ta. Kanpoa urten ben, nearra; Ei nahizuen beste esanetzen (Eulogio). Amak, emazteak, guztia nola bizi izan zuen galdetuta, alabek zera diote Gure amak txarto (Izaskun). Deteniubenin -Julitak esaztan- gure etxea etorri zala eta euan oian near da near. Jota. (Amaia). Kartzelarako joan etorri ugariei esker emazteak bidaietan ordurarte izaten zituen zorabioak betirako amaitu ziren. Ni beraz bixi ixan nitxan Kantxopin, kalea ez ban urteten. Saturranea iox juten zan bae, dakat imajenak Kantxopeko balkoin, egun guzti pasateban balkoin eta kalea ez ban urteten. Kali lagaban total, atxana juten zan kartzela eta kartzelatik etxea. Ondarrun kalea ez ban urteten, bae baeuan San Antongo elixan konzentrazioik edo holako presun rolluk-eta beti juten zan hasta el fin del mundo Julitaz-eta, bixak juten zin (Amaia).

Alamedan; Jabier Uranga, Eulogio Alkorta Monu (koinatua), Trintxerpe, Julita Akarregi eta Iaki Guenaga Mantzeo.

de prisin, ocho aos de inhabilitacin especial y diez mil pesetas de multa. Segn el informe fiscal, el procesado era patrn del buque pesquero Nuestra Madre y en setiembre de 1970 [5] estuvo en Bayona (Francia), donde mantuvo contactos con un tal Zubigaray, miembro de ETA , quien le encarg que llevara unas cajas desde la citada ciudad a Ondrroa y las entregara a determinadas personas. El procesado ha mantenido en el juicio que no existan tales cajas, aunque afirm que s vio Zubigaray, ya que es del mismo pueblo. El abogado defensor ha solicitado la libre absolucin. El juicio ha quedado pendiente de sentencia (Logos.) Madrileko epaiketa nola gogoratzen duten galdetuta Nik triste ikusineban, esposata, musu emoteko.. (Bihotza). Uf! Horribli!! Gaea juzixu bao lena bonbi eon zan calle Correon. Hainbeste jente jun gian Ondarrutik, eta bazkaltzea jun gianin, ia bonbi edo zeoze akauen galdetuzkun (Maitere). Batzuk jun zin kotxin, Joakin Etxebarria jun zan taxisin beran andriaz. Gu jun gian trenin, kotxekaman, eta jun gian osaba Eulogio, geure ama, neu, Kantxopeko abadi Txomin (Solabarrieta) eta beste bat euan lo nahibana ein. Don Imanol euan beste aldin Ixiko Maidoloseaz-eta (Bihotza). Ni akordaten na; Sientese!! Levantese!! (Maitere).

Kortazarranekuk etorri einzin deklaratea Madridea, Domeka Asterrika, eta etorri zan, hango guardiana be bai, Jose Ezkerra. Baten burure etorri gaztan zegixan; Hamen testigantzi ederra dakau. Zei?. Fulano halaku guardiana zan bertaku. Eta harek etxeban txalopi hona etorten zanin kandauaz itxi danak, kalea. Enda baforea juten zanin, salidi eukanin, irai kandauk eta itxosa. Jode -ezaztan abogauk- la hostia, hori jakinye salba da. Imanolei konta netzan ze pasaten zan, esaban; Neu jungo naz. Halantxeik etorri zan Madridea deklaratea. Berak deklaban, bafora etorten danin neuk eukitxetxuaz giltz danak, sartzen danin barrure eta salidako dazela neuk iratxe-neban, asieske handik ixe ezin leike urten, handik ixe ez ban urten. Deklarazioi inportanti hoixe zan (Eulogio). Azkenean epaiketaren emaitza; absuelto, errugabea, izan zen. Senideek Francisco Patxuko Abrisketa abokatuaren lana goraipatzen dute, oso ondo portatu zela esanez Joakin Etxebarriak esazkun berana juteko, Josemarik amistadi eukan, biberak bertatik etxeban itxosoako, berak esazkun noa jun. Ez ban ixe kobra, neuk esangotzut, ze Josemari eta bixok jun gian, kartzelatik urten eta aste betea jun gian berana, abogauana. Koo, abrazu alkarrei, hantxe eon gian nahidanbeste denbora, eztai zenbat eongo gian, bae asko ein gendun. Politikuk defendiu etxeban bae zan, langillin, laboralisti moukoxi zan (Eulogio). Abokatua hartzeari buruz alaben bertsioa beste bat da; Nire gixonak etxeban biharra Caja Ruralen, eta eukan jefi zan abogau

TRINTXERPEN EPAIKETA
Garaiko egunkarian azaldutakoa epaiketari buruz: Acusado de cooperacin con ETA. Madrid.- Ante el Tribunal de Orden Pblico[4] se celebr en la maana de ayer la vista contra Jos Mara Ochantesana, de 53 aos, pescador de profesin, acusado de cooperacin con Eta. El ministerio fiscal solicita para el acusado dos aos

(3) Marcelino Camacho Comisiones Obreras sindikatu klandestinoko zuzendaritzako buruetako bat izan zen, baita PCEko parlamentaria ere tranzisio garaian.

(4) (5)

Gaur egungo Audiencia Nacional-aren antzeko epaitegia. Oker dago, egiazko data 1969ko irailaren 29-a izan zen.

90

91

O N D A R R O A ,

H E R R I A

E T A

H E R R I T A R R A K

politiku baik, bestilaboralisti ez, normala. Etorri zan etxea, esaban berak ezautzen dabela bae; Que tiene que ser alguien que lleve poltika kontun. Ordun berak ipinizkun (harremanetan) Abrisketaz (Bihotza). Patxuko Abrisketaz (Maitere). Sekule pezeta batik pez ez ban eskatu harek abogauk (Bihotza). Historia kontuetan batzuetan memoriak bereak egiten ditu, iturri fidagarrietatik jakin dugunez abokatua preso politikoei babesa emateko sarean zegoen.

causa. Pngase inmediatamente en libertad a dicho procesado, para lo que se librar el oportuno mandamiento de excarcelacin. Y aprobamos el auto de insolvencia, consultado por el Instructor. As por esta nuestra sentenca, de la que se llevar certificacin al rollo de la Sala, lo pronunciamos, mandamos y firmamos.

Hona hemen epaiaren zati batzuk: En Madrid, a veintisiete de septiembre de mil novecentos setenta y cuatro. VISTA en juicio oral y publico ante este Tribunal, la causa procedente del Juzgado de Orden Pblico nmero dos seguida de oficio, por el delito de cooperacin con asociacin ilicita, contra JOSE MARIA RUFO (sic) OCHOANTESANA ECHABURU (). PRIMER RESULTANDO: Probado y as se declara, que en fechas indeterminadas del ao mil novecientos setenta y nueve(?sic) fue realizado un transporte de armas de fuego, en especial metralletas, con destino a la ilegal organizacin conocida por las siglas de E.T.A., al parecer por varios buques de matricula de Bayona, Francia, que las embarcaban en dicha ciudad francesa y las entregaban en distintos puertos de la costa cantbrica, no constando, ni habindose acreditado, que el indicado trfico o alijo interviniera el moto-pesquero nombrado Nuestra Madre, folio BI-3-2.800, con base en el puerto de Ondrroa, Vizcaya, () el procesado JOS MARIA RUFO (sic) OCHOANTES A N A ECHABURU, del que no ha sido demostrada su participacin en el hecho relatado, no obstante la relacin que mantuvo en aquel puerto francs con un miembro de la citada organizacin. () PRIMER CONSIDERANDO: Que de las pruebas practicadas en el juicio no aparece suficientemente evidenciado que el procesado JOSE MARIA RUFO (sic) OCHOANTES A N A ECHABURU participara, ni tomara parte, en el hecho referenciado en el correspondiente resultando de hechos probados, por lo que quiebra el necesario elemento objetivo del delito de asociacin ilcita, en su totalidad de cooperacin, de lo que se consecuencia la absolucin del mismo del delito, penado en los articulos 173, 2 y 174, 2 del Cdigo Penal, que le es imputado. () FALLAMOS: Que debemos ABSOLV E R Y ABSOLV E M O S al procesado JOSE MARIA RUFO (sic) OCHOANTESANA ECHABURU del delito de asociacin ilcita, en su totalidad de cooperacin, de que vena acusado, declarando las costas de oficio y dejando sin efecto el auto de procesamiento y dems medidas cautelares dictadas en la

TRINTXERPE LIBRE
Gabaz ata ben kanpoa, kalin laga ben gabaz, esateban berak ze, hurrengo egunearte berai lagateko gaba etxen bertan, berak eztakile nun dan-eta. Carabancheletik Madridea tirada handixe da eh. Ezetz, kalea eta kalea. Antomobille hamen da, para-ta, taxise. Eta taxistia eitzan esplika, ze pasaten-gakon, benga enbarka. Ondarrure direkto. Porta zala zea bao hobeto taxista, bokaillu be berak pagatzala. Halla zin goxeko bostak edo bosterdixak edo halla zin. Teese (emaztea) Kantxopin bixi zan, Josemarik txistu jo eta Teesek entzun, salitan etxeban lo. Hamen da Teese neuana; Eulogio! Eulogio! Trintxerpe-ra!! Neude gixona, txisto joten!! (Eulogio). Urtengendun balkoide eta; Andri, hamen na. Hamen na. Kantxope errebueltan, kamiun erdierdixan (Amaia). Bera, eta beste gixon bat. Urten neban kalea ta; Hauxe-ra taxista, pagaizu honei. Zenbat-ta? Ena akordaten zenbat ezastan bost-ero, mille peztakuaz baja nitxan; Bostehun, bostehun zeutzako. Esastan ze; Oye, aqu falta dinero, son cinco mil quinientos. Neu be konturatu nitxan Madridetik hona mille pesetaz ezin zala ixan. Emonetzan. Suerte handixe eukiban. Gerotxua deitxu netzan Imanolei, biharrea jun bao aria; Imanol, eza akordaten pakete bat laga gendule Madriden? Ezin zan konturatu ze maleta. Bai gixona maleta bat laga gendun Madriden. Nik eztaipe. Maleta ez gendun laga kartzelan?. Hamen da etxin, abadios, segundo bi ez ban ein, etxea etorri zan, etxin hantxe kontuk esaten, zazpirak zazpitxerdixak arte, beran biharrea junarte. Alkarrei beatu, alkarrei near ein, halantxeik ibili zin (Eulogio). Gero telefonutik diar geuri Kamiazpire, atxe allarala, Akordaten naz, altza, kanbixa, eta Kamiazpitxik herrire mundo guztik ekixen; Zu, zoixonak eh. Zoixonak, zoixonak, zoixonak Kantxopea alla arte. Pastelak-eta, holako banketazoik (Izaskun). Biharra etxen neban supermerkaun, eta haxe gixona ondiokan eztai ze idea politikoku zan, berak eskeiiztan biharra eta ordun egunin biharra be libre emoztan (Bihotza). Gure atxak urteban de ser una persona karakterreko gixona zan, eukan beran malaostixi, bae aparte alabantzako zan kariosu, musozali zan gaa, kartzelatik etorri zanin, no haba dios que le aguantase (Izaskun). Amargata (Maitere eta Amaia). Ezautu banak len esateban, sartu zana eta urten bana, nada que ver, urten bana ezala Trintxerpe. Ezan bardie (Amaia). Urtebanin beran kuadrilliaz juti laga eitzan, harek eiben traga egixe-rala-ta (leporatzen ziotena), eta geuaz ibiltxen zan kuadrillan (Eulogio). Lo que

Garaiko egoera politikoaren isla izan daitezken albisteak, besteak beste Trintxerpe errugabea zela aitortzen zuena (La Gaceta del Norte egunkaria/1974).

pasa gero horrekin lagaban eta gero hasi zan osaba Eulogion kuadrilliaz (Izaskun). Bae Josemari Berde por ejemplo sekule ez ban atxaz relazioi galdu (Bihotza). Karakterra dana aldatu-akon, dana!! Amargata ez zan ibiltxen eh, bae entzuten banin txapelokerrak, danak hill, danak hill, haxe eukan bakarrik, danak hill, hartutzen enparu fueraparetik, eta aurretik ezan ixetan sartzen. Karta anonimu be euki ban, esaten ze kontuz ibiltxeko bestelaik, taka-taka eingotzela eta eizan billurtu (Eulogio). Alabek diote mehatxua telefonoz izan zela, libre gelditu ostean ere ez zuten pakean utzi. Amaitzeko hona hemen, Abrisketak Gaceta del Norte egunkariko zuzendariari bidali zion gutuna, 1974ko urriaren 8an: Muy Sr. mio: Con fecha 25.IX.74 y en la pgina 7 de su periodico se public una breve nota informativa bajo el ttulo TOP ACUSADO DE COOPERACION CON ETA, en la que se haca referencia a un juicio celebrado ante ese Tribunal seguido contra el Patrn de Pesca, vecino de Ondarroa, Don Jos M Ochoantesana Echeburu, por el supuesto delito de cooperacin con Asociacin Ilcita. Adjunto con este escrito fotocopia de la sentencia dictada en esta causa al objeto de que pueda proporcionar a sus lectores una informacin ms completa y exacta en este asunto, con el fin de evitar todo posible mal entendido. Deseo aadir adems como dato sealado, que el procesado pas desde el 13 de diciembre de 1973 hasta el 27 de setiembre de 1974 en prisin preventiva. En espera de ver definitivamente aclarada tal noticia,

y agradecindole de antemano su atencin, le saluda atentamente quedando a su disposicin: Fdo.-: F. Abrisqueta.

Urriaren 10ean argitaratu zen Trintxerpe errugabea zela jasotzen zuen albistea.

Gaur egun komunikabideetan Memoria historikoa askotan aipatzen da eta batez ere 36ko Gerragaz lotua, baina badira geroagoko beste gertaera batzuk ere, bizi zutenak bizi izan zuten bezala jaso beharreko testigantzat, betirako ahaztu ez daitezen. Hoietako bat Josemari Otxoantesana Etxaburu Trintxerperi eta bere familiari gertatu zitzaiona da. Horregatik idatzi dugu irakurtzen ari zaren idatzi hau, guztion gogoan betirako gelditzeko. Eta orduan gertatutakoa nola gogoratzen du hankerkeria honetako gogozkontrako beste protagonista batek

92

93

O N D A R R O A ,

H E R R I A

E T A

H E R R I T A R R A K

O N D A R R O A ,

H E R R I A

E T A

H E R R I T A R R A K

1973. URTEA ONDARROAN

>>> Imanol Oruemazaga Baseta

gehiago ez zezaten torturatu, erabat ukatu gabe, halako erdibideko deklarazio bat egin nuen guardia zibilen aurrean: Jose Mari ezagutzen nuela Kamiazpiko eliztarra baitzen. Beharbada, berak emaniko kaxaren edo paketeren bat jasoko nuela portuan, baina armak barruan zeudela jakin gabe. Esan behar dut niri neroni guardia zibilek ikutu ere ez zidatela egin atxilotuta egon nintzen denbora osoan. Hirugarren egunean, abenduaren 14ean, arratsaldean, Gernikako epaitegira eraman gintuzten Joxemari Trintxerpe eta biok elkarrekin Jeep baten, guardia zibil bat armatua geure ondoan gendualarik. Gainera, geure artean hitz bat bera ere ez egiteko agindu zorrotzak eman zizkiguten guardia zibilek. Bidean, nahiko lan izan nuen Joxemari animatzen keinuekin, lurra jota zegoen-eta. Berbarik ere ez geure artean. Bakarrik, Basauriko espetxera eramango zutela jakin zuenean; Imanol, Basauriko espetxean be jo egiten dabe?-galdetzera ausartu zen. Hainbeste urte eta gero ere, oraindik nire barruan gordetzen dut Joxemariren aurpegi larri eta errukiarraren irudia galdera hura egin zidanean. Epailearen aurrean geure deklarazioa egin eta gero, arratsalde berean, ilunduta gero, berriz biok Jeepean sartu eta eraman gintuzten, Joxemari Basauriko espetxera eta ni Larreako Karmeldarren komentura. Egun haietan egunkariek eta irratiek ozenki aldarrikatu zuten Hidalgo kapitainak bilatzen zuen albiste borobila; Guardia zibilek ezereztu dute ETAk Ondarroako portura armak garraiatzeko zeukan sarea, sare horretan Manuel Oruemazaga abadeak ere parte hartu zuelarik. Baionan Luken Otxoantesana eta beste errefuxiatuekin izandako hainbat harremanen berri emanez gain, Zubikarai Olea ondarrutar errefuxiatuak Ondarroara garraiatzeko eta Imanol ezizena zeukan bati emateko agindua jaso zuela aitortu zuen. 2 . - Akatsez eta kontraesanez beteriko muntaia: Nik neuk nire atxiloketari dagozkion akats eta kontraesan batzuk aipatuko dituk. a). Nire detentziorako Jose Mari Otxoantesana patroiak eginiko adierazpenetan oinarritzen ziren guardia zibilek. Adierazpen hauek La Salveko koartelean egin omen zituen. Baina adierazpen hauek egin baino lehenago, ni atxilotuta nengoen. Are gehiago, Jose Mari eta bere lagunak goizeko 9:00eak jota atxilotu zituzten. Ni, ordea, egun berean goizeko zortziretako atxilotua neukaten. b). Jose Mari Otxoantesanak aitortu omen zuen armak niri eman eta Dianne txiki baten sartu eta eraman nituela. Ezinezkoa, nik sekula ez baitut kotxea gidatzeko baimen-agiririk eduki; ez-eta inoiz kotxerik gidatu ere egin. Lanbreta zaharra izan da nire bizitzako ibigailu bakarra. d). Arma garraioz ari garenez, normala izango zen espedientean agertzea nun edo nori eman zitzizkion arma haiek. Baina gai hau ez da agertzen ez Jose Mariren, ez nire adierazpenetan. Nola agertuko, bada, guardia zibilek eurek honi buruz galdetu ere ez baitziguten egin ez Josemariri, ez neroni. 3.- Jose Maria Otxoantesanaren epaiketa T. O . P. (Tribunal de Orden Pblico) delakoan (1974-09-24). Muntai polizial baten aurrean geundela, argi eta garbi nabarmendu zen Jose Maria Otxoantesanaren epaiketa egunean. Frantzisko Abrisketa Patxuko abokatuak defendatu zuen gure Trintxerpe. Albo batera utziko ditut epaiketa honen aurretik TOPeko burua eta Patxuko abokatuaren artean gertatu ziren zenbait bitxikeri, nire testigantzari buruz gehien bat. Kasua da, epaiketa hasi bezain laster, fiskalak egin zuen eskaerak erabat aho zabalik utzi zituela epaiketara hurbildu ziren herritar guztiak. Patxuko berak ere nolako zukua atera zion fiskalaren eskaerari! Nola bi urteko kartzela eskatzen du fiskalak berak armak ETArentzat ekarri zituen batentzat? Gero, banan banan, agerian utzi zituen epaileen aurrean, bai sumarioaren hasiera zen guardia zibilen txosten sekretuan jasotzen ziren zenbait datu faltsu edo tergibertsatuak, bai sumarioan agertzen ziren Jose Mari beraren eta beste batzuen adierazpenetan nabarmentzen ziren kontraesanak. Azkenean, Patxuko abokatuak bere defentsa amaitu zuen ez bakarrik Jose Mari Trintxerpe errugabetzat jotzea eskatuz. Are gehiago, espetxetik aske berehala ateratzea eskatu zieten epailei. Eskari hau abegi onez hartu zuten epaileek eta epaiketa egin eta egun gutxira, epaia jakinarazi baino lehenago, libre utzi zuten gure Trintxerpe.

rte honetan Ondarroako koartelean agertu zen Hidalgo, Guardia Zibilen kapitaina. Gernikako kapitaina zen. Bere aginpidea, hala ere, Lea-Artibai eta Bizkaiko beste hainbat eskualdeetara hedatzen zen ofizialki. Zeren urte haietan bizi zen egoera politiko berezia zela-eta, Gipuzkoako zenbait herrietan ere nabarmendu ziren bere presentzia eta eragina. ETA bera eta honek Ondarroan zituen tentakulo eta sustrai guztiak desagertarazi eta errauzteko formula bereziaren jabe omen zen. Bere ahalmen honegaz auto-preziatzen eta harrotzen zen bera behintzat. 1973ko urtarrilean bertan, Ondarroako etxebizitza asko arakatu zituen goizaldeko ordu txikietan. Ondarroako koartela bera ere herritarrez, emakumez eta gizonezkoz, bete zuen. Holako goizalde baten, Hidalgo kapitainak berak harro aldarrikatzen zuen atxilotuen aurrean: Ya no queda en Ondarroa ninguna hoja clandestina de ETA. Todas las chimeneas no paran de echar humo. Arrazoia zeukan, izan ere, Hidalgo kapitainak. Etxearakatze haiek iraun zuten bizpairu egun haietan abertzaleen etxe askotan zeuden propaganda ilegala zeritzen orrixkak erruz erre baitziren.

Ondarrroako portura garraiatu zituela aitortzea eta sinatzea besterik [2]. La Salve koartelean jasandako tortura haiek erabat markatuta utzi zuten Jose Mari Otxoantesana. Geroztik, ez zen izan betiko Trintxerpe. Eta 1993ko ekainaren 10ean hil zen Ondarroan, 72 urte zituela. Tortura bidez lortutako Jose Mariren autoinkulpazioa, hala ere, Hidalgo kapitainak prestatutako joko luze baten partida bat besterik ez zen izan. Ekintza hura bere gailurrera iristeko, beste urrats bat eman behar zuen Hidalgo kapitainak. ETAren arma garraio hartan abade baten parte hartzea guztiz beharrezkoa zen. Eta hemen ni sartu ninduten.

NIRE ATXILOKETA.
Garai hartan, abade-langilea nintzen ni. Goizetan lau ordu egiten nituen lanean Ondarroako portuan, Mitxel lantegian. Arratsaldean, aldiz, Kamiazpi auzoko elizatxo prefabrikatuan abade eginkizunak betetzen nituen. Goiz baten, -Nuestra Madre Ondarroako arrasteko arrantzuntziko patrioa eta marielak atxilotu zituzten egun berean-, goizeko 8:00etan lanean hasteko, Mitxel lantegiko bidean nindoala, guardia zibilen presentziaz ohartarazi ninduten. Hala ere lantegirako bidean jarraitu nuen. Lantegian sartu bezain laster, guardia zibilak hurbildu zitzaizkidan. Identifikatu eta atxilotu ninduten. Eta berehala, euren Jeepean sartu eta Bilboko La Salveko koartelera eraman ninduten. La Salven ziega baten sartu ninduten neu bakarrik. Hori bai, argia biztuta zegoen kendu gabe. Atxiloketa haren zergatiaz nire buruan gogoetatzen aritu nintzen luze, atxiloketaren zergatirik ez bainuen aurkitzen. Halako baten, Hidalgo kapitaina bera eta Lekeitioko tenientea sartu ziren nire ziegan. Hidalgo kapitainak esandako hitzak: Ya puede Ud. Despedirse de Ondarroa para unos cuantos aos- oraindik nahastuago utzi ninduten. Biharamunean-edo, berriz itzuli zitzaidan nire ziegara Hidalgo kapitaina. Arrantzuntziko patroiak berak aitortu omen zuen Frantziatik armak ekarri zituela Ondarroako portura eta arma horiek nire eskuetan utzi zituela. Albiste honek erabat harrituta utzi ninduen. Ni neu guztiz ziur bainegoen inolako armarik ez nuela jaso ETArentzat. Ordundik aurrera bi izan ziren nire kezkak; Zer egin ote diote Joxemariri? Nolako torturak ez ote dizkiote egin horrelako aitorpena egiteko?, bata. Eta zer asmatu behar dut nik, arma horiek nori entregatu dizkiodan galdetzen zidatenean?, bestea. Nire harridurako galdera bakar bera ere ez zidaten egin arma haiek nori eman nizkion jakiteko. Galdetu ere ez! Joxemariren torturei dagokionez, Joxemari bera ikusi ez arren, argi eta garbi neukan tortura gogorrak egin zizkiotela autoinkulpazio hura egiteko eta ni ere inplikatzeko. Beraz,

Etxearakatze haiek, antza, bere metodo berriaren atal bat besterik ez ziren izan. 1973. urtean zehar, etxearakatzeez gain, denetarik egin zuen Ondarroan : atxiloketak, itaunketa luzeak koartelean (tarteka tratu txarrak eta torturak), isunak, espetxeratzeak. Baina errepresio-ekaitzaren azken olatua iristeko zegoen oraindik. Nolako olatu bortitza gainera!

JOSE MARIA OTXOANTESANA ETXABURU TRINTXERPEREN AUTOINKULPAZIOA.

Garai hartan, Ondarroako arrantzuntziak, arrasteroak batez ere, sarritan joaten ziren Baionako portura, motorrentzat olioa erostera, Frantzian merkeago saltzen zen-eta. Arrantzuntzi hauen bidez, ETAk Frantzian erositako armak sartzen omen zituen Ondarroako portuan. Eta arma garraio honen kontra egiteko ere bazeukan bere formula Hidalgo kapitainak. 1973ko abenduaren 12an, GOIZEKO BEDERATZIAK ALDERA, Ondarroako portura iritsi bezain laster, Nuestra Madre Ondarroako arrastero arrantzuntziko patroia eta marielak atxilotu zituzten Guardia Zibilek, Hidalgo kapitainaren aginduz. Patroia Jose Mari Otxoantesana Etxaburu zen. Trintxerpe deitezen zioten Ondarroan [1]. Ondarroako portuan atxilotu eta berehala eraman zituzten Trintxerpe bera eta arrantzuntzi bereko beste arrantzaleak ere Bilbora, Guardia Zibilek La Salven zeukaten koartelera. La Salve koartelean zer ez zuen jasan behar izam Trintxerpe gaixoak! Hain egur asko eman zioten, hain kupidagabe torturatu zuten, non eta ez zuen beste irtenbiderik izan 1969. urtean Baionan ETAko kide ezagunek emaniko armak

HIDALGO KAPITAINAK ASMATUTAKO MUNTAIA.

1.- Espedientea bera: Aitorpen honetan aipatzen diren atxiloketak prestatzeko Hidalgo kapitainak espediente luze eta zehatz bat prestatu zuen. Espediente honen atal batzuk hauek ziren: 1.- Etarentzat armak trafikatzen ari zen Baionako yate bati buruzko txosten sekreto batean oinarriturta, yate horren zaintzailea zen Luken Otxoantesana Badiola ondarrutarra (errefuxatua garai hartan) eta Ondarroako Nuestra Madre arrantzuntziko tripulante batzuen arteko senidetasuna aztertzen du Guardia Zibilak. Inbestgazio honen bidez, jakiten du Jose Maria Otxoantesana Etxaburu eta Migel Otxoantesana Aorga direla Luken Otxoantesanaren senide hauek, Luken Otxoantesanaren lehengusuak, hain zuzen. 2.- Datu hauek eta 1969. urtean Nuestra Madre arrantzuntzia bera hamabost egunez Baionako portuan atxilotuta egon zela kontu hartuz, eta Nuestra Madre arrantzuntzia ere ETArentzat armak ornitzen ari zela zurrumurruan oinarrituz, Guardia Zibilek atxilotzen dute Nuestra Madreko tripulazioa Ondarroako portuan 1973-12-12an, eta Bilboko La Salve koartelera eraman zituzten.

[1] Miren Terese Artetxe Zubikarirekin ezkondua: lau alaba zituzten. Kamiazpin bizi ziren. Atxilotu zutenean, 53 urte zituen. Basauriko espetxean egon zen garaian, 1973-12-14tik 1974-09-27ra, El abuelo deitzen zioten beste presoek. [2] Jasandako torturen berri zehatza aurkituko dugu Jose Mari Otxoantesanak berak 1974-01-17an Basauriko epailearen aurrean egin zuen bere torturen aitorpenean.

3.- Nuestra Madre arrantzuntziko marielen aitorpenak Guardia Zibilen aurrean. Hauen artean , Jose Mari Otxoantesana patroiaren aitorpena Guardia Zibilen aurrean.

94

95

O N DA R R OA : H E R R I A E TA H E R R I TA R R A K

ANDONI ARRIZABALAGAREN HERIOTZ ZIGORRAREN 40. URTEURRENEAN

Andoni Arrizabalagaren etxeko eta lagunek, urte honetan Kafe Antzokian antolatu zuten omenaldiaren bidez gogora ekarri dizkigute duela 40 urteko gertaera latz bezain gogoangarri haiek. Ondarroa 2009 urtekariak ere bere hondar alea eskaini nahi du artikulu honen bidez. Andoniri ezarritako heriotza zigor hura antifrankista mugimenduaren eta errepresio frankistaren historian bidarri ahaztu ezina izan baizen. Artikulu hau Andoni Arrizabalagaren etxeko eta lagunen, Jesus Maria Aramaio, Iaki Gartzia eta OHZko Lan Taldearen arteko elkarlanaren emaitza duzu. Andoni Arrizabalagaren etxeko eta lagunek utzi dizkigute idazlan lau apaintzen duten argazkiak. Jesus Maria Aramaio eta Iaki Gartzia, Andonirekin batera auzipetuen aulkian ezeri ziren ondarrutarrek, garai hartako oroitzapenak azalduko dizkigute. OHZ taldeak, bere aldetik, gertaera historiko hura bere testu-inguru sozio-politikoan kokatzeko hainbat zertzelada historiko eskainiko dizkigu. Heldu diezaiogun, beraz, lanari.

1
ANDONI ARRIZABALAGA BASTERRETXEA
a 2 0 0 9

960ko hamarkadan, Euskal Herriko beste hainbat bazterretan bezala, Ondarroan ere gazte belaunaldiek Francoren diktaduraren aurka borrokatzen hasi ziren. Euskal Jaiak (entzute handia izan zuten Debako Euskal Jaiek), Mendiko talde eta irteerak, lehenik. Baina mugimendu hauen baitan, berehala hasi zen abertzaletasun berriaren sua pizten. ETAren sorrera garaia zen. Eta Ondarroan ere laster sortu ziren ETAko militante gazteak.

zituen Ondarroan bertan ere. 1968ko udaberrian lehergailua jarri zioten Udaltzaingoaren kotxeari berari Musikan Plazan, nahiz eta zauriturik ez gertatu. Bestalde, 1968. urtean mugimendu antifrankista beste maila batera iritsi zen Ondarroan. Isilpeko ekintzaileen lana herri mailako mobilizazio eta ekimenekin osatu zen. 1968.01.07a. Igandea. Ez-usteko manifestapen batera deitu zuten gazteek. 30 bat lagun bildu ziren Kamiazpin. Neska gazteak eta bi gizonezko. Elkarri begira, zer egingo galdezka. Azkenean manifestazioari hasiera eman diote, "Ez kendu, ez kendu, ez kendu plaixe..." kantari. Bidean Goardia Zibilen koartelaren aurretik igaroko dira, kalearen beste aldean edo espaloian pilatuz. Baina inolako intzidenterik gabe jarraituko dute aurrera. Gero herri barruko kaleetan txikiteroak ere gehituko zaizkie manifestariei. Manifestazioaren amaieran hainbat herritar bildu zen frontoian. Hala ere antolatzaileek ez ziren batere konforme gelditu. Berehala, manifestazioaren amaieran bertan, deituko

MUGIMENDU ANTIFRANKISTA 1960KO HAMARKADAN ONDARROAN.

1964-1965 urteetan isilpeko ekintza politikoak ugaritu ziren Ondarroan: ikurrinak herriko argi-indar posteetan eta beste toki deigarrietan herritarren ikusmira sortuz, pintaketak kaleetan, isilpeko orriak (Ondarroan bertan inprimategi bat ere urte luzetan gorde zuten, bertan, besteak beste, BogaBoga herriko isilpeko aldizkaria kaleratzen zelarik). Hurrengo urteetan ETA ekintza gogorragoak burutu

(Ondarroa, 1941- Mont Blanc, 1984)

96
O n d a r r o

97

O N D A R R O A ,

H E R R I A

E T A

H E R R I T A R R A K

O N D A R R O A ,

H E R R I A

E T A

H E R R I T A R R A K

1955 aldera. Familia osoa. Ezkerretik eskumara tente: Begoa, Josu, Andoni, Jon eta Imanole. Jarrita: Ama Miren Itziar Basterretxea, Mikel (altzoan), Edurne, Aita Antonio Arrizabalaga eta Lourdes.

Goian, 1964. Ezkontza baten. Ezkerretik eskumara: Andoni Arrizabalaga, Belen Ibarloza, Arantza Etxaburu eta Antxie Bedialauneta Akerra. Ezkerrean, dantzariak frontoian: Maite Landaribar, Andoni eta Imanole Arrizabalaga. Behean, 1962. Tontorramendin, buzoia ipini zutenekoa: Jose Antonio Txakartegi, Andoni Arrizabalaga, Jose Luis Ibaibarraga Goiko Torreku eta Jose Antonio Arantzamendi. Makurtuta, Jon Arrizabalaga eta Jabier Goenaga Mantzeo. Ezkerrean, Arrantzale Eguna Alai taberna aurrean. Ezkerretik eskumara tente: Antonio Arrizabalaga aita, Maria Rosa Artola, Ramon Landaribar, Andoni Arrizabalaga, Bernab apaiza. Umeak, Bernar eta Garbie Landaribar. Aurrean, Carmen Artola eta Pedro Beitia.

Ondarroa, 1958. Salia-salia. Txanpako dantzariak mollan, Aizmendineko denda aurrean. Andoni Arrizabalaga Luis Etxaburu Latxanbrerekin dantzan. Ezkerrean, Andoni Jabier Uranga eta Pello Aramaiorekin Clubean. Goian, Maria Rosa Artolarekin mendi irteera baten.

dute beste manifestapen bat arratsalderako. Kartelak ere jarriko dituzte gero kaleetan. Iluntzean bai. Hura jendetza bildu zena Kamiazpin! Gazte eta nagusi, emakume zein gizonezko, Kamiazpitik Musika Plazaraino, herriko kaleak zeharkatu zituzten baketsu, eta "Ez kendu, ez kendu, ez kendu plaixe..." abestuz etenik gabe. Herrirako bidean beste hainbat herritar ere manifestapenari biltzen joan zen. Manifestapenaren amaieran, Musika Plaza eta honen inguruak ere herritarrez bete ziren. Hain jendetza handia bildu zen non garai hartan herriko alkatea zen Jose Aranbarri "Amadea" bera herritarrei hitz egitera behartuta sentitu zen, nahiz eta bera frankista izan. Udaltzaingoaren "jeep"eko bozgorailutik "Arrigorriko hondartzarik ez da desagertuko" esan zuen herri osoaren aurrean. Handik aldi batera iritsi zen ondarrutarrek, herritarrek amesten zuten berria. Ondarroako portu industriala eraiki O n d a r r o a 2 0 0 9

tzeko, Arrigorriko hondartza desagertzea zekarren egitasmo erraldoia bertan behera utzi zuten Madrileko Agintariek! Eta hori herri lan haiek enkantera atera eta jada adjudikatuta zeudela! Hura poza ondarrutar gehiengo handiaren artean! Hura garaitza herritarren manifestazio baketsu baten bidez lortua! Egun gogoangarria Ondarroa borrokalarientzat 1968ko urtarrilaren lehen igande hura! Bide honetatik jarraituz, maiatzaren batean, eguerdian, hainbat herritar Alamedan bildu zen. Bertan eguneko Correo Espaol eta beste hainbat egunkari erre ziren, egunkariek horiek eskaini ohi zuten informazio okerra salatzeko. Herritarren protestek Ondarroako parrokia ere kolpatuko zuten. Nola kolpatu ere! Ondarroako parrokoa eta elizako gazte mugimendu baten artean sortu ziren eztabaida eta ez adostasunek hainbeste irakin zuten, non parrokiako kanpaiak gaueko ordu txikietan joten amaitu zen. Kanpai

hotsen eraginez, berehala bildu zen herritar aldra handia elizpean. Eztabaida gogorrak eta enfrentamenduak ere izan ziren, bertaratu ziren goardia zibilekin. Laster iritsiko ziren Gobernari Zibilaren isunak, elizpean gertatutakoagatik zein kanpai jotzeagatik. Gertaera guzti hauetan Parrokoak berak eta elizako zerbitzari batzuek izan zuten partaidetza eta parrokiako beste abade batzuek ere mantendu zuten isiltasunaren aurrean, protesta gisa, parrokiako mezei boikota egitera iritsi zen hainbat eta hainbat eliztar. Eliztarrak elizari boikota egiten! Hau ere gertatu zen Ondarroan 1968ko urte hartan! Parrokiaren kontrako giroa, baretu beharrean, gaiztotu egin zen 1968ko uztailaren 30ean Bilboko Poliziak Kamiazpiko elizatxoaz arduratzen zen abadea atxilotu eta

Zamorako espetxera eraman zuenean. Eliztarren boikotak ondorio larriak ere ekarri zituen 1969. urtean. Ondarroako apaiz guztiak aldatu eta berriak izendatzeko erabakia hartu zuen Bizkaiko Gotzain eginbeharrak betetzen ari zen Cirarda gotzainak. Herria zinez politizatua eta borrokalaria Ondarroan 1968. urte hartan.

INDAR POLIZIALEN ERREPRESIOA.

1960ko hamarkadan Ondarroan sortu eta indartzen ari zen mugimendu politiko indartsu honen aurrean indar polizialak ez ziren besoak tolestuta gelditu. Ez horixe.
O n d a r r o a 2 0 0 9

98

99

O N D A R R O A ,

H E R R I A

E T A

H E R R I T A R R A K

O N D A R R O A ,

H E R R I A

E T A

H E R R I T A R R A K

Goian, Josu Etxaburu Latxanbre soinua jotzen, Jess Mari Beitia, Patxi Agirre Errebiro dantzan. Jarrita, Jabier Uranga, Andoni Arrizabalaga, Tomas Azpiazu Dongre, Jess Mari Saiz Andikonaku eta Pello Aramaio. Behean, Andoni Arrizabalaga, Belen Ibarloza, Maria Rosa Artola eta Jabier Uranga.

Goian, Barratik Antiguako Ama kaletik karruaz: Jabier Uranga, kanpotar bat eta Andoni Arrizabalaga. Erdian, 1962ko Arrantzale Eguna Andonik kukaa irabazi zuenekoa. Eskuman, soldautzan El-Aiunen (Marruecos) Behean, Gabonetan kalez-kale jaiotza eroaten. Jose Luis Ibaibarriaga Goiko Torreku, Pello Aramaio eta Andoni Arrizabalaga.

Andoni gaztea hainbat aldiz atxilotu zuten 1964tik 1969 bitartean. 1964-09-01an, lehen aldiz. Geroztik izan zituen peripezia ugari guardia zibilekin eta poliziarekin: segimendu, ihesaldi... Gogora dezagun, urte hauetan, goardia zibilak eta Indautxuko Jefaturako Brigada Politoco-Social delako poliziak elkarrekin aritu zirela Ondarroako mugimendu politiko antifrankista erreprimitzeko lanetan. Gogotsu aritu ere. Zein baino zen! 1962.urtean egin zen garai honetako lehen atxiloketa Ondarroan. Geroztik herritarren atxiloketak ugaldu ziren urtez-urte. Hurrengo urteetan, maiz ikusten ziren herritarrak kaleetan barrena goardia zibil armatuei ihesi nahian. Tiro hotsak, eta balen ziztuak ere entzun ziren urte haietan Ondarroako kaleetan. Besteak beste, 1968ko ekainean Etxebarrietaren aldeko meza kale manifestazioa bihurtu zenean, goardia zibilek manifestariak tiroka sakabanatu zituztenean bezala. Bazen besoak jasota, kaleetako hormen kontra jarri, eta jipoi basatiak jaso zuen herritarrik ere, 1968ko Iaki Deuna egunean Guardia Zibilek Ondarroako kaleak militarki hartu zituzten egunean bezala. Errepresioak beste maila batzuk gora egin zuen 1969ko urtarrilaren amaieran Bizkaian ere "Salbuespen Egoera" ezarri zenean. Poliziak eta Goardia Zibilek bi toki aukeratu zituzten: Nerbio ibaiko ezkerraldea, langile borrokaren zilbor moduan. Ondarroako herria, borroka politikoaren bilgune nagusi bezala. Urtarrilaren 25ean eta 26an, egun bitan, goizaldeko ordu txikietan Ondarroako hainbat etxeetan "razzia" poliziala egin zuen Bilboko Brigada Politico-Socialak, goardia zibilen laguntzarekin. Adin guztietako herritarrak, bi abade ere tartean, Bilboko Indautxuko Jefaturako ziegetan amaitu zuten errepresioaren egun triste hura. 1968ko abuztuaren 18ko atxiloketak, hala ere, oihartzun handia izan zuen Euskal Herrian barrena, eta Euskal Herritik kanpo ere. Atxiloketa honen garaian, Gipuzkoan soilik zegoen ezarrita "Salbuespen Egoera". "Salbuespen egoerak", izenak berak adierazten duen bezala, norbanako guztiok genituen legez onartutako eskubide batzuek etenda geratzen ziren aldi baterako. Besteak beste, poliziak pertsona bat atxilotuta edukitzeko zeukan hiru eguneko muga bera ere. Andoni bera ondarrutarra izan arren, goardia zibilek Zarautzeko koartelera eraman zuten, nahi zuten egunetan atxilotuta edukitzeko. Hemen basati torturatu zuten gure Andoni. Egun batean bere berriak jakin nahirik, Zarautzeko koartelera jo zuten Andoniren aitak eta anai batek. Goardia Zibilek Andoniri egindako torturak estali beharrean, torturapean piltrafa bat eginda zegoen Andoni bera bere guraso eta anaiari erakusketako sadismoa izan zuten. Andonik, torturarik gogorrenak jasan arren, "fitxik" ez zuen esan goardia zibilen aurrean, geroago Telesforo Monzonek "Itziarren Semea" abestian plasmatuko zuenez. 1969ko urtarrilean askatu zuten 5 hilabete Martuteneko kartzelan egon ondoren. Baina 5 egun beranduago, berriro ere bere bila joan ziren Bilboko BPSak (Brigada Politico-Social), goizaldeko hiruretan, San Jan Txurru kaleko bere gurasoen etxera. Etxetik ihes egitea lortu zuen. Baina, 1969ko apirilaren 3an atxilotu zuten berriro ere, Bolibarren, ezkutatuta zegoen baserrian. Andoni ETAko militante gisa Ondarroan eta inguruetan atxilotutako lehen kidea izan zen. Horrek azaltzen du guardia zibilek eta poliziek berarekin izan zuten jarrera bortitza. Are gehiago, 1969ko urriaren 25ean, Burgosko Tribunal militarraren aurrean aurkeztu behar izan zuen Andoni Arrizabakagak. Andonirekin batera beste bost ondarrutar ere jezarri behar izan ziren auziperatuen aulkian. Epaiketa bera eta epaiketaren gora beherak nola bizi izan zituzten Andonik berak eta honekin espetxean zeuden lagunek ezagutzeko lekuko biren oroitzapenak ditugu. Eman diezaiegun hitza bioi.

ANDONI ARRIZABALAGAREN KASUA

Urte hauetako errepresioa bere gailurrera Andoni Arrizabalagaren kasuan iritsi zen.

100

101

O N D A R R O A ,

H E R R I A

E T A

H E R R I T A R R A K

O N D A R R O A ,

H E R R I A

E T A

H E R R I T A R R A K

ANDONIREKIN OROITUZ...
Si quieren la independencia que les manden a una isla volcnica para que se mueran de hambre! (fiskalaren berbak)

>>> Jesus Mari Aramaio Etxaburu

ndoni atxilotu zuten egunean elkarrekin geunden. Abuztuaren 18a zen eta ni noski, 23 urterekin, jaiak amaituta erresakarekin ohean lo. Beste askotan bezala Andoni etxera etorri zen nire bila: Benga! jaiki, gauza batzuk komentatu behar ditugu eta luze joko dugu eta!, esan zidan. Lehen kafea Vegan hartu genuen, gero Txanpan zerbeza batzuk eta handik Garoarantz gindoazela, 6 guardia zibil ikusi genituen gureganantz. Tragoa eskatzen geundela Usted!, Andoniri, eta han eraman zuten. Handik gutxira, nire bila etorri ziren. Kapitainak galdetu zienean Andoni norekin zegoen eta nire izena eman ziotenean ni ere atxilotzeko agindua eman zuen.

nengoela soka moztuz gero behean zegoen bizikletak bai hartuko zuela ostia ederra! Beraz adierazi nahi dut, egoerarik gordinenetan ere oso gogor egon zela Andoni. Nire lehen juizioa altako alanbretan ikurrinak jartzeagatik izan zen. Andoni beste gauza batzugatik. Orden publikon juizio hauekin geundela, eta patioan geunden baten Andoniri deia egin zioten. Patioan ginen ere Jose Maria Dorronsoro Ataungoa, Iaki Aizpuru Leitzakoa eta Gonzalo Fontaneda Gasteizkoa. Andoniri deia: Jueces! Dei hau bai jueza edo abokatua izan ahal zen. Andoni bueltatu zenean eta justu aska baten arropak garbitzen geundela plisti plasta, galdetu nion ia zer zen komentatu ziotena eta berak: - Aaaa! hori ezer ez! Baina etorri nirekin gauza bat komentatu behar dizut eta! Entzun ondo e! Zu laister etxera zoaz. - Bai ala? Beste juizio bat dugu Burgosen eta! - Bai, baina entzun! Burgosen libre absoluzioa eskatzen dizu fiskalak eta abokatuak onartu egingo du noski! Orain egon naiz abokatuarekin eta hemengo juizioan libertad condicionala duzu.

duela onartzen tribunal hori! erantzun zion. Juizioa ez zuela onartzen. Abokatuak jarraitu zuen: Antes me decias que no te iban a dar pena de muerte y ahora aqu tienes! Ordu batzuk igaro ostean eztabaidan eta epaiketa prestatzen, loak hartu zuen Andoniez dakit nolagoizeko lauretan esnatu nuen eta esan nion: Andoni goizeko laurak dira eta ez dugu eskoba bat ere saldu! Eta berak: Edertua nengoen lotan egarria daukat. Ie funtzionarioek entzuten gaituzten. Atea jo genuen eta hantxe bertan ziren. Ura eskatu eta aluminiozko plateretan edan genuen. Jarraian ia lo egin gabe, Burgosera eraman gintuzten, autobus barruan, telefonica kabina bat baino zerbait handiagoa zen zelda batean sarturik eta sirenak etengabean. Burgosera, Consejo de Guerrara iritsi eta parte eman genuen. Bertan zeuden ere Burgoseko prozesuan heriotza zigorra hartu zutenak. Gorostidi, Txomin de la Iglesia eta gu zeldatan sartu gintuzten elkarren ondoan. Herrian jada bazekiten berria. Gogoan dut bisiten garaian, Andoniren familian oso zaila egin zitzaiela bisitara joatea zigorraren berri jakin zutenean. Azkenean Osaba Pedro joan zitzaion eta Andonik zera esan zion: Esan amari zigor gogorra emango didatela eta negua hotzetan pasa beharko dudala eta kaltzetin lodiak bidaltzeko.

Lehen esan dudan bezala ez zaituztet onartzen eta abokatu hau ere ez dut onartzen. Bera ere zuen montajeko pieza bat gehiago delako! Abokatuak, ez zekiela euskaraz baino ulertu zuela Andonik esandakoa eta berak ez zuela jarraituko epaiketarik esan zuen. Orduan epaileak garrasika bere lana betetzeko agindu zion abokatuari eta honek, kode penaleko ez dakit zein artikuluren arabera, Andonik abokatuari uko egiteko eskubidea zuela erantzun zion eta ez zela bere abokatua izango. Epaileak, nerbiotatik jota; defendatu egin behar duzu!, oihukatzen zion. Horrela abokatuak, Andonirentzat libre absolucin eskatu eta karpeta itxi eta epaiketa bukatu zen. Handik Burgoseko kartzelara eraman gintuzten. Kartzelan zeldetan ondoan ginen eta baziren bertan medikuntza ikasten ari ziren preso bi: Jesus Mari Bidaguren eta Iaki Diaz Etxebarria. Hauek Andoniren egoeraz kezkatuta lasaigarri batzuk lortu zioten. Andonik ordea niri deitu eta ea ondo nagoen galdetu zidan eta ia lasaigarririk nahi nuen berak ez zituela behar. Bi egunera fusilatu edo heriotza zigorra kendu behar zioten baina bera lasai zegoen orduan ere. Handik lasterrera patiora atera gintuzten eta uste izan genuen heriotza zigorra kenduko ziotela.

jartzeko polea berezia. Jesus Mari Aramaiok

Andoni eta biok propagandan ibiltzen ginen. Ekintzak justifikatzen zuten oktabilak banatzen, margotzen, edo eta ikurrinak altako alanbretan jartzen etab. Ikurrinak jartzeko polea sistema berezi bat asmatu nuen eta horretarako probak egitera mendira joaten ginen. Handik gerora sekulako arrakasta izan zuen nire asmakuntzak eta leku guztietan erabiltzen hasi ziren. Gogoan dut zelako saltsa ateratzen zen herrian goizez Ikurrina zintzilik agertzen zenean. Eta gogoan dut ere etxean gordetzen nuenean ikurrina amak nola gauetan isilean plantxaturik Ikurrinak uzten zidan txukun-txukun. Behin atxilotuta, Madriden, Orden Pblicoan geundela eman zioten heriotza zigorra Andoniri. Bera oso tinko egon zen momentu guztietan egoera horren aurrean eta baita ere torturen momentuan gogor.

Kontua da, gobernu inguruko batzuk korrupzioan harrapatu zituzten eta haien askatasunaren alde indultu arraro bat egin zen. Indultu honek niri eta beste batzuei ere onura ekarri zigun eta aske gelditzeko aukera izan genuen. - Eta zu zer Andoni! Zuri zer eskatzen dizute ba? - Niri, heriotza zigorra! - Zer esaten didazu Andoni? Ez da posible! - Zu lasai. Abokatuarekin egon naiz eta esan diot zein izango den nire jarrera eta hala izango da, hitz egingo dugu. Zu defendatu eta nik, nire jarrerarekin jarraituko dut; ez dut onartuko tribunal hori.

Behin patioan, denok gimnasia egiten jarri gintuen, Andonik! Hor albistea iritsi zen. Niri askatasuna eman zidaten eta berari bizi osoko kartzela! Besarkada handi bateaz agurtu ginen.

Hurrengo egunean juizioa genuen. Biok elkarri lotuta eta baita gurekin, Txeru, Ignazio Uribe Laka eta Andoni Bedialauneta. Jarri ginan eta gogoan dut han zeudela ondarrutarrak, etxekoak, eta gero dena txakurrez eta kazetariz beterik. Asko animatu ginen. Ondarrutik irten zen autobusa ordea kontrolean gelditu zuten eta berandu iritsi ziren. Antonio Maria Arrrizabalaga Basterretxea! Eta Andonik eserita jarraitzen zuen zutitu gabe. Bigarren aldiz luzatu zuten deia eta jada tentsioa nabari zen gelan. Isiltasuna nagusi zen, arnasarik be ez zen entzuten. Andonik zera esan zidan: hontxe ikusikozu zelako gorrixe asmakoten! Azkenean altxatu zen Andoni eta honela adierazi zuen: Ni Arrizabalagatar Andoni naiz. Tribunal hau ez dut onartzen eta ni bakarrik herriak epaituko nau! Orduantxe muntatu zen kristona! Jendea oihuka hasi zen, Txakurrak sableak atera nahian ezin sablerik aterata, negarrak, silla bat be hanketan kateatu zitzaion fiskalari, epailea bere onetik aterata: Desalojen la sala!. Geu be handik atera gintuzten eta Andoniri esan nion horrela ezin zela eta berak zera erantzun zidan: nire burua maite dut baina herria maiteago dut.

Andoni torturatzen talde oso bat jarri zuten. Baina ezin izan zioten ezer atera. Orduan talde horren nagusiak, talde hori beste batez ordeztu zuen. Aurreko taldeak zera esan zioten Andoniri; guri ezer ez eta horiei zerbait kontatzen badiezu hil egingo zaitugu. Argi dago, mehatxatzen zuen talde honek informaziorik atera ezin eta bigarren maila batean gelditzen zen nagusiaren aurrean. Andoni torturatzen zuen taldea gero niregana etortzen zen. Tortura latzak jasan genituen. Txarrena Mahaiko tortura! Mahai gainean etzanda eta orkatilak mahaitik kanpo jartzen zidaten. Ostean hanka hotzetan golpeak jasaten nituen, toalla zikin eta busti bat ahoan sartzen zidatelarik haginka egiteko. Ostean esposetatik lotuta txakur bat bezala tiraka ibiltzen ninduten mahaiari bueltaka! Andoni ordea zangotatik zintzilik jarri zuten, 3.pisu batetik. Hor soka moztuko ziotela eta gero bere buruaz beste egin izan balu bezala jokatuko zutela mehatxatzen zioten behin eta berriz. Andonik torturen ostean kontatu zidan nola bizi izan zuen momentu hura eta zera esan zidan: Zangoetatik zintzilik

Andonirekin hizketan nengoela, baziren han Madrileko komunistak eta denak zuri gelditu ziren berria jakin zutenean. Orduan, Andoni eta biok epaiketa prestatzen hasi ginen hala moduz eta funtzionarioak deia berriro biori! Gure arropak hartu eta hainbat galeria zeharkatu ostean, zelda hotz batetan sartu gintuzten. Ez zegoen urik! Ni urduri eta Andonik: joan naizenean epailearengana, justu Sabino lagunarekin topo egin dut eta sekulako agurra egin diot baina berak hotz erantzun nau. Berak bazekien nirea, abokatuak esango zion.

Zelda horretan gure abokatuarekin egon ginen, eta zera esan zion: Andoni! Pena de muerte! Eta Andonik ez

Berriro bankilloetan jarri ginen eta epaiketarekin jarraitu genuen. Txeruk-eta ere, hura zirku bat zela salatu zuten. Andonik ere berearekin jarraitu zuen eta oraingoan ere honela adierazi zen:

Jesus Mari Aramaio, Jaeneko kartzelan 1968an.

102

103

O N D A R R O A ,

H E R R I A

E T A

H E R R I T A R R A K

O N D A R R O A ,

H E R R I A

E T A

H E R R I T A R R A K

COMO VIVIMOS LA CONDENA A MUERTE DE ANDONI ARRIZABALAGA

>>> Iaki Garca Aranbarri

omo testigo excepcional, me encontraba encausado en el mismo sumario junto a tres compaeros ms, Andoni Bedialauneta, Jess M Aramaio y Jos Ignacio Uribe, y condenado en el mismo juicio a 25 aos de prisin mayor. Cuarenta cortos y largos aos han transcurrido desde entonces. Muchos recuerdos estn constantemente presentes, otros tirando del ovillo de las vivencias los recuperas y algunos se pierden bien por su poca significacin o porque el subconsciente no te quiere abrir las puertas para recordar todo tal y como sucedi. La peticin de pena de muerte para Andoni Arrizabalaga y la de 25 aos para Andoni Bedialanueta y para m, junto a la absolucin de Aramaio y Uribe, las recib, en la Prisin Central de Burgos el llamado penal de Burgosdonde me encontraba con los compaeros detenidos en Artekalle, Bilbao y en Mondrovejo, Cantabria. Todos eran liberados y miembros de la direccin de ETA, la mayora posteriormente fueron juzgados en el popular proceso de Burgos, con incredulidad, preocupacin y cierto acojono.

se encontraba la Capitana de la VI Regin Militar dnde se nos iba a juzgar aplicndonos la ley de Rebelin Militar, Bandidaje y Terrorismo. Los militares fascistas que derrocaron la Repblica e impusieron un Rgimen dictatorial, ansiaban desenfundar sus sables manchados con sangre republicana, para cubrirlos con la sangre de jvenes vascos que se revelaron contra la dictadura militar. En el anlisis que hacamos vimos dos posibilidades: la de ir a un juicio sin garantas y por medio de una defensa bien llevada rebajar las peticiones, y procurar que las penas que nos impusieran fueran mas leves. Otra era la de enfrentarnos en los tribunales con nuestro mayor enemigo, los militares, que con su poder garantizaban un rgimen sin libertades contra el cul nos organizamos y luchbamos; no podamos someternos a unos tribunales excepcionales que pretendan acabar con la resistencia que habamos organizado, con todo su poder, la represin, no nos iba a doblegar. Tras largos debates decidimos que ante las peticiones de ms de doce aos de crcel politizaramos el juicio, -llegamos a la conclusin de que era igual ser condenado a doce aos que a cadena perpetua, los das de la dictadura estaban contados, el relevo de la monarqua para tener la mnima credibilidad, no poda hacerse con las crceles llenas de presos polticos, no reconociendo al tribunal y si la ocasin lo permita denunciar la falta de libertades y la represin a la que estaba sometido nuestro pueblo. Fuimos los primeros en plantar cara a un tribunal militar, en particular Andoni con una peticin de pena de muerte; decidimos hacer un juicio poltico, la peticin de nuestras penas eran grandes y en el caso de Andoni incomprensible en relacin a la acusacin por muy burros que considerbamos a los militares. Cuando nos notificaron las peticiones, Andoni se encontraba en Madrid. Lo haban trasladado para ser juzgado por el Tribunal de Orden Pblico (TOP) y condenado a tres aos de Prisin Menor y multa de 10.000pts, por un delito de Asociacin licita. Un ao de Prisin Menor e idntica multa por el delito de Propaganda Ilegal; un ao de Prisin Menor por hurto de vehculo a motor. Lo trajeron a Burgos unos pocos das antes de celebrarse el juicio, le esperbamos con ansiedad, nos preguntbamos en silencio cmo habra encajado l la peticin de pena de muerte. Todos ansibamos abrazarle, darle nuestro apoyo, animarle; por dentro, supongo que como l, en nuestro interior nos remova la pregunta: sern capaces de matarlo?, en nuestros rostros deba de reflejarse esta preocupacin, Andoni lo intuy nada ms entrar en la galera porque al vernos empez a gesticular, a darnos nimos. Su fortaleza se sustentaba (tenia las cosas claras) en la conviccin de que iba a plantar cara al tribunal militar que, con sus uniformes de gala, con sus medallas en el pecho, impregnadas con la vida de un milln de muertos veintinueve aos atrs, no le iban a doblegar. Su actitud fue reconfortante para todos nosotros, nos fortaleci. Nos bamos a enfrentar con la jerarqua militar del ejrcito, con el tribunal que tantas condenas de muerte dict 1977. Kartzelatik atera berri. Ezkerretik eskumara: Iaki Garca Txeru, Josu Ibargutxi eibartarra, Andoni Arrizabalaga, Iaki Viar eta Andoni Bedialauneta Xare en la guerra civil y en la posguerra. Diariamente lo tenamos presente: el patio que nos asignaron era el tristemente conocido patio de las acacias dnde se ejecutaban las condenas dictadas por el tribunal militar, en el paredn eran visibles los remiendos del albail tratando de ocultar los impactos de las balas. Los das que transcurrieron hasta el da del juicio, el 27 de octubre de 1969, fueron intensos, entrevista con los abogados, noticias del exterior, distintos estamentos nacionales y extranjeros solicitando el indulto, etc. Los familiares en las visitas nos informaban del clima que se estaba gestando: previsin de movilizaciones en Euskadi, en Espaa, en el extranjero. Nuestros abogados estaban preocupados por nuestra decisin de hacer un juicio poltico, probablemente era algo que no esperaban ya que teman lo peor de la decisin del tribunal, en una cosa coincidamos, en la posibilidad de que las movilizaciones ejercieran la presin necesaria para modificar la sentencia. Los abogados Bandres y Etxebarrieta slo nos pidieron una cosa: que hiciramos mencin expresa en castellano a nuestra renuncia a la defensa, con la finalidad de que si nos expulsaban de la sala, no les conminaran a defendernos sin nuestra presencia. En medio de un despliegue de guardias civiles, soldados del ejrcito y del cuerpo especial de boinas verdes apostado en lugares estratgicos, edificios y tejados, nos condujeron a Capitana General para ser juzgados. No guardo el recuerdo de pequeos detalles, tena la tensin a tope. Haba llegado el momento de saber a qu estaban dispuestos aquellos militares enfundados en sus uniformes de gala, sable en ristre y bigote retocado. Nos colocaron frente al tribunal, tuvimos que aguantar una retahla en el discurso rancio del fiscal Granada Mezquita: a estos yo les llevaba a una isla desierta, donde no crece la hierba y los dejaba all, pareca que deseaba matarnos lejos de toda mirada que les reprochara que representaban a un ejrcito que haba terminado con las libertades e instaurado un rgimen dictatorial fascista, queran juzgarnos sin explicar sentencias que no guardaban proporcin con la acusacin de los hechos, quera hacerlo sin que se oyera el ruido de los fusiles, sin la solidaridad interna y externa que recibamos, sin la denuncia a la dictadura a la que servan y sin el clamor de las movilizaciones que se extendan por las libertades, es lo que este fiscal quera que se hiciera con nosotros.

Me resultaba difcil de asimilar. Nada ms hacerme la pregunta que encabeza este escrito, recuerdo aquel instante; nada mas recibir la noticia, dirig la mirada al resto de los compaeros, en mi fuero interno pens: si a Andoni le piden la pena de muerte por entregarnos una pequea bomba, la cual solamente rompi los cristales de una fachada, sin causar ninguna vctima, ni herido, qu va a suceder con el resto de compaeros, que tenan entre otras acusaciones las de colocacin de varias bombas y que decidieron ejecutar al polica Manzanas?. Melitn Manzanas era jefe de la brigada poltico-social de Guipzcoa, popularmente conocido por el ensaamiento con los detenidos, torturador donde los haya; padecieron sus torturas republicanos, sindicalistas, estudiantes, militantes del PNV, PSE, EGI, CNT, ETA Todo aquel que no respetaba el orden de la dictadura franquista, una vez detenido, se las tena que ver con l. La mayora de los compaeros con los que me encontraba en el Penal de Burgos tenan los das contados pensaba, todos tenan acusaciones mucho ms graves que Andoni. La desproporcin entre la acusacin y la pena solicitada para l era de tal calibre que an hoy pienso que para dar una explicacin a esto, slo puede hacerse desde la lgica dictatorial fascista; dictaduras como la de Pinochet en Chile, Videla en Argentina con miles de torturados, asesinados y desaparecidos me ayudan a entender que lo que hacan los militares en Burgos, la represin dura y pura era el pilar que sostena el rgimen dictatorial de Franco. Con la peticin de la pena de muerte para Andoni, se iniciaba en Burgos, entre nosotros, un perodo de anlisis sobre el presente y las consecuencias futuras- para afrontar los juicios sumarsimos ya que con toda seguridad conllevaran la imposicin de las mximas penas. Las razones de encontrarnos en Burgos eran las duras acusaciones que pesaban sobre la mayora de nosotros y que era el lugar en el que

>>>
Al primero que el tribunal pretendi interrogar fue a

104

105

O N D A R R O A ,

H E R R I A

E T A

H E R R I T A R R A K

O N D A R R O A ,

H E R R I A

E T A

H E R R I T A R R A K

Andoni, que se puso de pie y tal y como estaba acordado dijo que renunciaba a ser defendido por su abogado, acto seguido se expres en euskera: Tribunal hau ez dut on hartzen, ni bakarrik herriak juzgatuko nau. Percibimos cmo los componentes de la mesa del tribunal reciban un duro ataque, jams en su dilatada carrera fueron ofendidos de tal manera. El revuelo en la sala fue indescriptible, el tribunal se descompuso, estuvieron unos instantes sin saber qu hacer, uno de ellos cogi el sable que tena encima de la mesa e hizo ademn de desvainarlo, por un momento pens que bajaban del estrado y se liaban a sablazos con nosotros. Ordenaron que sacaran de la sala a Andoni. Acto seguido, restablecido el orden, citaron mi nombre, apenas me dejaron hablar, nada ms or que lo haca en euskera: Juizio hau antzerki bat da! Me sacaron en volandas, mientras me llevaban, reconoc entre el pblico a amigos que se haban desplazado desde Ondarroa. De vuelta en la crcel, tuve la sensacin de haber librado una batalla y haberla ganado. La vida de Andoni corra peligro. Al da siguiente se nos comunic la sentencia, no debatieron mucho, sin acusados en la sala, sin abogados, los militares lo cocinaron y ellos se sirvieron, deban de responder a la ofensa recibida como alimaas ansiosas de venganza y sedientas de sangre. La peticin no se alter: condenaban a Andoni a la pena capital y a Andoni Bedialanueta a y a m, a 25 aos de prisin mayor. Tenamos plena conciencia de que poda suceder lo

peor, las manifestaciones y la presin internacional seguan intentando parar el proyecto de aquel horrendo crimen. Setenta y dos horas eran las que tena el Caudillo Franco para firmar la condena o conmutarla. Durante tres interminables das Andoni fue aislado, separado de nosotros, sus compaeros, en las pocas ocasiones que le veamos tratbamos de animarle y darle todo nuestro calor, expresarle lo mucho que le queramos y hacerle ver que saldra de aquella. Su actitud segua siendo firme, su resistencia inquebrantable, nos transmita l la fuerza que necesitbamos, en ocasiones pareca que ramos nosotros los que nos encontrbamos en capilla y no l. La acusacin de Rebelin Militar que nos queran aplicar junto a la de Bandidaje y Terrorismo nos fue retirada. Esto unido a todas las movilizaciones que se produjeron, fueron las causas de que el enano Franco conmutara la pena de muerte de Andoni por la de cadena perpetua. En esta ocasin los sables ansiosos de sangre, tuvieron que ser envainados; el guila imperial, ensea de la bandera que conquist la dictadura, segua revoloteando sobre las cabezas de los compaeros en el Penal de Burgos que esperaban con acusaciones mucho ms graves, peticiones aun mayores; volveran a intentarlo para saciar su sed, pero en aquel mes de octubre de 1969 el albail preso en el Penal de Burgos no tuvo que remendar y ocultar los desperfectos del paredn.
ONDARROA 13-11-09

Goian, Andoni Arrizabalaga eta Abel Olea, zelaian jarrita. Alboan, Mirentxukuko etxean bazkaltzen (1977): Andoni Arrizabalaga, Osaba Don Andoni Basterretxea, Purita Basterretxea eta Imanole Arrizabalaga. Alboan, familia osoa: Lourdes, Imanole, Miren, Edurne, Aita, Ama, Andoni, Josu, Mikel eta Jon. Behean, Andoni eta lagunak mendian. Alboan, koadrila: tente, Jose Francisco Aulestiarte Katuzaharra, Nekane Elu, Iaki Gartzia, Andoni Saizar, Andoni Arrizabalaga, Abel Olea, Xxxx, Pablo Markuerkiaga, Iaki Artola Txispas, Migel Beitia Miel mutu eta Xxxx.

EPAIKETA ETA EPAIAREN JARRAIPENA KALETIK.

Andoni Arrizabalagari ezarritako heriotza zigorrak, ez ustean harrapatu zuen Euskal Herri osoa. Inork ez zuen halakorik espero. Beraz albisteak erabat astindu zuen Euskal Herri osoa. Frankismoak hainbat urte igaro ondoren, herritar bateri ezartzen zitzaion lehendabiziko heriotza zigorra zen. Ondarroa bera, albistea jaso bezain laster kalera irten zen. Manifestazioak egunero, goiz eta arratsaldez. Egunak iraun zuen greba orokorra ere. Ondarroatik kanpo ere lan geldialdiak egin ziren Bizkaiko hainbat lantegietan, Ezkerraldekoetan batez ere. Ikasleek ere manifestazio asko egin zituzten hor-hemenka. Donostiako eta Madrileko abokatuen elkarteak ere protestak igorri zizkioten Madrileko gobernuari. Cirarda gotzainak ere bat egin zuen protesta hauekin. Azkenean, batzuen eta besteen eskari eta presioari esker heriotza zigorra ordetsi zioten Andoniri bizitza guztirako espetxe zigorrarekin.

Andoni Arrizabalaga, Juan Mari Arrieta mutrikuarra eta Abel Olea.

106

107

O N DA R R OA : H E R R I A E TA H E R R I TA R R A K

ALDIZKARIAK, FANTZINEAK, PANFLETOAK ETA BESTE ERAKO KOMUNIKABIDEAK EDO

PRENTSA "ALTERNATIBOA" ONDARROAN (II)

Ion Iaki Artetxe Egaak
LUTERL Taldeko kide Aitor Badiola Ibarluzea-ren omenez (1967-2008)

Izenburuan erabiltzen den prentsa alternatiboa-ri buruzko zehaztasuna: Gaur egun Massmedien esparrua prentsaren marrazo erraldoi gutxi batzuen kontrolpean dago eta hauen artean banatzen da oso-osorik arlo komertziala mundu guztian. Beraiek beraien interesen arabera aukeratzen dituzte aipatu eta nabarmendu beharreko albisteak, eta nola zabaldu. Oso boteretsuak izatera iritsi dira, bestelako prentsari zirrikitu txiki eta gutxi batzuk gogozkontra utzita. Izenburuan aipatzen den alternatibo hitzak, profesionala ez den komunikabidea adierazi nahi du. Era berean, alternatibo hitzari askotan atxikitzen zaion esanahi politikorik gabekoa, eta ohizko komunikabieetan jasotzen ez diren esparru edo gaiak lantzen dituena. Aurreko urtekarian irakurritakoarekin argi asko ikusten da era askotako komunikabideak direla esanahi horretan sartu ditugunak. Guztiek ezaugarri amankomuna daukate: gure inguruan kaleratuak izan direla. Beharbada, egiazko prentsa alternatiboa sistematik kanpo edo/eta sistemaren aurka doana da [1]. Beraz, atal honetan aipatuko ditugun argitalpenak alternatiboetatik alternatiboenak lirateke?
[1] Alternatibo: izond. 1. Zerbaiten ordezko aukera dena edo eskaintzen duena. 2. Eguneroko bizitzan, gizarte industrialeko bizimodu eta produkzio-sistemaren ordezko ereduak bilatu eta bultzatzen dituzten taldeek osatutako mugimendua (Harluxet Hiztegi Enziklopedikoa).

109

O N D A R R O A ,

H E R R I A

E T A

H E R R I T A R R A K

FANTZINEAK

antzinea (ingeleseko fans magazine hitzen laburdura dugu, hau da; zaletuen aldizkaria) gai edo genero konkretu baten inguruko argitalpena izaten da. Zaletuek zaletuentzat egina. Hitza bera, lehendabiziko aldiz, 1940ko urrian sortu zuten Russ Chauvenet-en Detours zientzia-fikziozko argitalpenean. Beraz, fantzineak profesionalak ez diren kultur arlo zehatz bateko jarraitzaileek egindako argitalpenak dira. Zaletasun berbera duten irakurleei zuzendutakoak; Adibidez, literatura, musika edo komiki estilo jakin batekoak. Gehienetan ez dute helburu ekonomikorik. Batzuk doakoak dira eta beste batzuk ekoizpen gastuak kubritzea bilatzen dute soilik. Gehienetan maiztasun zehatzik gabeak dira eta iraupen laburra izaten dute. Argitalpen mota hauen garapena oso lotua dago multikopista eta fotokopia inprimagailu tresnen zabalkundearekin. Izan ere,

tresna horiek diru gutxiago eskatzen dute argitalpenak kaleratu ahal izateko. Adituen aburuz, fantzineen aro garrantzitsuena 1960 eta 1970. hamarkadetan eman zen; Ameriketako Estatu Batuetan (AEB) komiki undergroundaren inguruan sortutako mugimenduan[2].

A.K.A. 1. (AREN KAKA ANTZA):

Ustez, Gorka Ituarte Kipulas-ek transizio garaian (ez du agertzen datarik, baina uste dugu 80ko hamarkadako lehen urteetan izan zela) egindako fantzinea dugu aintzindaria Ondarroan. Aurretik kaleratutako besterik ez baitugu ezagutzen. Formatoa: zuri-beltzezko solteko bost folio grapa batez lotuak eta fotokopi bidez egina. Azalean, barnean aurkitu daitekenari buruzko esaldi bat agertzen zaigu; POESIAS, POLICIAS Y POLICLINICAS. PE, PE, PE RO? . Bere baitan batez ere argazkiekin eta marrazkiekin egindako collageak eta poesiak aurkitzen dira. Horrez gain, beste argitalpen batzuetatik ebakiteko hainbat pertsona esanguratsuek asmatutako esaldiak ere nabarmentzen dira. Ondarroako euskarazko esaldi gutxi batzuk kenduta erabilitako hizkuntza gaztelera da. Garaiko Hippy edota gure artean hastapenetan zebilen Punk mugimenduen lotsagabekeria eta astoratze nahiaren ukitu nabarmena du. Batez ere, irudien erabilpenari dagokionez. Ez dakigu zenbat ale kaleratu ziren, ezta ere nolako zabalkundea izan zuen. Globho egiten duen taldeari izen berria ipini diogula ohartuko zineten, hau da LUTERL. Honela eskualde guztiko hormak estali dituen pintxore langile horri gure omenaldia egiten diogu. Hemendik dabilen batek publizitatea egina dagoelako aukeratu dugula dio, ez dakit baina agian horrek ere erabakian bere pisua edukiko zuen [ 3 ] .

Komiki Lehiaketak antolatu zituzten hiru aldiz. Bestalde, Komiki Jardunaldien 10. edizioko egitarauaren barne, Euskal Herriko Komikigileen Topaketak antolatu zituzten egun osoan zehar 1995eko martxoaren 25ean. Aukeratutako lekua Kalare Deuna Kofradiako aretoa izan zen. Euskal Herrian garai hartan komikigintzan lanean ari ziren komikigile gehienak bildu zituzten, eta orain artean, maila horretan burutu den lehena eta bakarra izan da. Topaketoi amaiera emateko, aintzinako ohitura ederrei jarraituz, anaitasun afaria egin zuten. Ekintzen kopuru, maila, aurrekontu eta arrakastari dagokioenez, gailurra 9. eta 10. Komiki Jardunaldietako edizioetan jo zuten. Garai hartakoak dira kiroldegian egindako Marathoi Mutantea (1993) eta Euskal-Klip Marathoia (1995). Ordundik aurrera ekintza xumeagoak bideratuz jarraitzen dute. Taldean luzaroen parte hartu dutenak honako hauek izan dira; Balen Zubikarai, Josu Garalde, Josu Odriozola, Aitor Badiola, Aitor Aretxaga eta Ion Iaki Artetxe. Epe laburragoan beste hauek ere izan dira partaide noizbait: Jose Manuel Penas, Johnny Ugalde Australianu, Juan Bidegain, Aitor Guenaga, Juan Carlos de Blas, Txaro Elu eta Itziar Garalde. Ahaztu gabe, beste hainbat lagunen laguntza ere jaso izan dute beraien ekimenak aurrera atera ahal izateko orduan. GLOBHOn eta GLOBHITOn beti agertu izan dira laguntzaileen izenak. Bestalde, Luterl Taldeko partaide gehienek herriko beste mugimendu sozial eta kulturaletan ere parte hartu izan dute (Gaztetxea, antimilitarismoa, antzerkia, euskalgintza,). Beharbada nabarmenena, guztiak izan direla noizbait irratsaioren baten partaide Radixu Irratian.

LUTERL TALDEA (GLOBHO, GLOBHITO, GLOBHORMA, GLOBHOSONDA SORTA ETA KOMIKI LIBURUAK):
Luterl Taldearen hastapeneko urratsak 1983. urtean eman ziren. Lehendabiziko ekimena, elkar ezagutzen ziren komiki zaletuak batuta, ihauterietan burututako komiki erakusketa xume bat izan zen. Taldea bera eratu gabe zegoen oraindik. Lagun taldeak, hurrengo urteko urtarrilean beste komiki erakusketa bat antolatu zuen eta urte bereko ekainean kaleratu zuen GLOBHO fantzinearen lehen zenbakia. Luterl Taldea izena 1986ko urrian kaleratu zen estreinako, GLOBHOren 6garren zenbakian:

Ondarroako Komiki Jardunaldien antolatzailea dugu. Orainarte hamalau edizio antolatu dituzte, ia-ia urtero, nahiz eta arrazoi ezberdinagatik etenaldiak izan dituzten. Komiki Jardunaldietan komiki erakusketaz gain, hitzaldiak, komikien aurkezpenak, kontzertuak eta filmeen proiekzioak antolatu izan dituzte. Beti ere, zuzenean edo zeharka komikiekin lotuak guzti-guztiak. Bere ibilbidean zehar taldeak landu duen arloa gehien bat komikigintza izan bada ere, beste adierazpen artistikoen (poesia bisuala eta performantzeak, preso sozial zein politikoek kartzelan landutako artelanak, Gore motako zinema, bideo-klipak, pegatinak,), zein gai sozialen (Iparraldeari buruzko aste kulturala, arrazakeria, Prestige,) inguruko zenbait jardunaldien antolatzaile ere izan dira. Udalaren laguntzarekin Ondarroako lehendabiziko

GLOBHO FANTZINEA:

[2] Wikipediatik hartutako informazioa.

[3] GLOBHO, 6. zenbakian; Editoriala atalean. 2. orrialdean.

110

111

O N D A R R O A ,

H E R R I A

E T A

H E R R I T A R R A K

O N D A R R O A ,

H E R R I A

E T A

H E R R I T A R R A K

1984ko uztailean kaleratu zen lehen zenbakia. 30 horrialdeko plataforma bat! eta COMICS, RELATOS y otros rollos esaldiak agertzen dira azalean barnean zer dakarren adierazgarri. Editorialean honela aurkeztu zuten beraien egitasmoa: Globho kalean dago. Ordua zen ezta? Gure ustez Ondarroan honelako mobidak beharrezkoak dira, eta ez aldizkari mailan bakarrik; culturaren beste arlo askotan ere bai. Adibidez zine-kluba, rocka, antzerkia eta euskal espiritismo erotikoa. Gure asmoa nahi duzutenok parte hartzea da. Aldizkari honek jendearen globho pertsonalaren ispilu izan nahi du, hots, gaur egungo kulturaren agertoki edo plataforma [4]. Bigarren zenbakian honako hau gehitu zuten aurretik azaldutakoari: Euskadin zehar denbora batetik kultura berri bat sortzen hasia da. Aintzinako euskal kulturan oinarritua dago baina karakteristika berriak ditu, batez ere urbano girokoa eta erbestean dabilen mobidarekin elkartu eta influentziatua dago. Hor sartzen ditugu Euskadin dabilen; Punk eta Rock mugimendua, euskaraz gauza barriak kanta eta idazten dabiltzan jendea, antzerki modernu eta independientea egiten duten taldeak, plastika eta estetika berri bat sorteen ari diren artistak, irrati libreak, zine club-ak, pazifistak, ekologistak, feministak, gazteen lokalak, eta abar luze bat. Eguneroko bizitzan errealitate sendo hau ikusten dugu, nahiz eta bakoitza bere aldetik joan eta ez intentsitate berdinarekin. Guk, Lea-Artibaiko mogida honen agerpen bat nahi dugu izan, ia lortzen dugun denon artean [5] . Lehendabiziko zenbakian izan ezik (Collage bat baita), azalaren zabalera osoa hartzen duten marrazkigile desberdinen irudiak azaltzen dira GLOBHO guztietan. Horrez gain, barnean aurkitu daitekeenaren berri ematen duten titularrak ere aurkitu daitezke. Deigarria izateko asmoz kolore bi erabiltzeko joera eduki izan dute. Lehen zenbakian mantxetaren diseinu desberdina agertzen du. Fantzinean betirako gelditu zena, 2. zenbakian azaldu zen lehen aldiz eta 13.ean ordenagailuz findu zuten. Orrialdeen kopuruari dagokionez, ez du inoiz kopuru

zehatzik izan. Argitaratzeko heltzen zitzaien lanen aukeraren arauera izaten baitzen. Edukiei dagokionez, bere orrialdeetan denetarik agertzen zaigu: komikiak, relatoak, poesia, elkarrizketak (antzerkia, musika taldeak, irrati libreak,), txaskarrillos, fantzineen aipamenak, gai sozialei buruzko artikuluak, umorea, etab. Beti ere, atal ezberdinetan, banatuta. Bigarren aletik aurrera, diru kontuak orekatzeko asmoarekin, publizitatea sartzen hasi beharra izan zuten. Fantzinearen ezaugarrietako bat taldeak landutako idatziak eta elkarrizketak sinatu gabe agertzen direla da. Laguntzaileek egimdakoak, aldiz, izenarekin edo izenordearekin sinatuta agertu izan dira. Maiztasun handiagoarekin parte hartu izan duteneko batzuk: Luma (poesia), Miguel Sanchez (zinema), Gorka, Johnny, Iaki (artikuluak), Janfry, Harrikan ere, Nara, Buztanbeltz (poesia), Baldarra, Elena (relatoa), Maite (poesia), Nuria (poesia), Carmen Martinez (poesia), Julene, J.M. Osa, Mikel Odriozola, J.R.-P., Iagotzu, Koldo Alijostes, A. Delgado, Neu (Bartoloren flauta atala), Joxemari (umorea), GRAPOko presoak (garai haietan era guztietako fantzineetara bidaltzen zituzten artikuluak eta komikiak), Basauriko kartzelan izan ziren intsumiso ondarrutarrak, etab. Komikigileak honako hauek ditugu: Roberto Garay, Ion Iaki, Penas, Balen, Jose Muoz eta Juan Ignacio Garcia (garai hartan 12 eta 13 urteko gaztetxoak), Josu, Ja.Bi., Juan Carlos Burgaa, Arias, Luis edo Koldo (umore grafikoa), Itziar Garalde, Alberto Uribarri, Josu Aranbarri, Jose Ramon Aurrekoetxea, Luis Duran, Luterl-ek antolatutako komiki lehiaketetako partaideen lanak, Asisko, Kaiet Bengoetxea, Marko, Murillo, etab. Argitalpenaren beste ezaugarrietako bat, azaltzen zenaren maketazio landua izan zen. Edukien itxurari garrantzi handia ematen baitzieten. Aldiz, hizkuntza aldetik akats asko izaten zituzten. Egileekin errukituta, irakasle batzuk, zuzenketak egiteko euren burua aurkeztu arte.

(Globhoren seme bastardoa):

Luterl Taldeak antolatutako ekintzen berri ematen duen boletina dugu honako hau. Aurretik, 1984ko urtarrilean Ondarroako 2. Komiki Jardunaldien berri ematen zuen izenik gabeko beste panfleto bat kaleratu zuten. GLOBHITOren lehen zenbakia 1985eko urtarrilean kaleratu zen 3. Komiki Jardunaldietako egitarauaren berri emanez. Eta azkena, 2007ko urrian, 14. Komiki Jardunaldien gainekoa. Berripaperaren mantxeta GLOBHOren antzekoa da. 1995eko martxoko 11. zenbakian ordenagailuz findu zen, eta urte berean kaleratutako 12.-ean Askatasun adierazpenaren alde!! esaldia duen logotipoa gehitu zitzaion. Globhoren seme bastardoa azpi-titulua, Udalak lehen zenbakia kaleratzeko eskatutako dirulaguntza ukatu zuelako jarri zioten. Orainarte, guztira 18 zenbaki kaleratu dira. Tolestutako A-3ko orri bakarraren formatua hartzen du (3. ezik, orri gehiago izan baitzuen) eta doan banatzen da. Aldi bakoitzeko kopurua 400 alekoa izaten da.

Euskara eta gazteleraz idatzia, hasieretan gaztelera gailentzen bazen ere, apurka-apurka, euskarazko orrialdeen kopurua gehitzen joan zen. Azkenean, euskara nagusitu arte. Maiztasun zehatzik gabekoa; aurreneko urteetan urtean bi aldiz kaleratzea lortu zuten, gerora gero-eta etenaldi luzeagoak izan zituztelarik. Orainarte, GLOBHOren 13 zenbaki kaleratu dira. Azkena, 1998ean. Ordura arteko ildoa aldatuta, kartzela eta antimilitarismoari buruzko monografikoa izan zen hura. Taberna eta denda jakinetan saltzen zen: Ondarroan eta eskualdean. Lehen zenbakia 100 pezta-tan saldu zen eta azkenak 300 pela (peseta) balio izan zituen. Harpidedun gutxi batzuk izatea ere lortu zuten. Kaleratutako aleen kopurua 400 eta 500 bitartekoa izaten da.

[4] GLOBHO, 1. zenbakian; Editoriala atalean. 2. orrialdean. [5] GLOBHO, 2. zenbakian; Editoriala atalean. 2. orrialdean.

GLOBHITO BERRIPAPERA

GLOBHORMA, ALDIZKARI MURALA:

112

113

O N D A R R O A ,

H E R R I A

E T A

H E R R I T A R R A K

O N D A R R O A ,

H E R R I A

E T A

H E R R I T A R R A K

Globhorma, pausoz pauso egiten.

Beharbada Luterl Taldeak argitaratutako argitalpenetatik bitxiena dugu. Taldeak Bartzelonako Komiki Sal-ko arduradunei zuzendutako bere jardueraren berri ematen zuen txosten batean, honela aurkeztu zuen ekimen hau: Probablemente, la mas curiosa (o excentrica, segn se mire) actividad desarrollada por el colectivo ha sido confeccionar, con el artesanal sistema de cortar y pegar, al inicio de manera literal, y ltimamente, debido a los adelantos de la tecnica, de forma mas virtual, 20 numeros de un fanzine-mural de grandes dimensiones (643 X 334 mts.), con la mancheta; GLOBHORMA (traducido al castellano, algo asi como; GLOBHO de/en L A PARED). Ademas de ser una actividad que por su propia naturaleza reivindica la calle como espacio de reflexin y transmisin de cultura, es un intento de llamar la atencin de los transentes que pasan por donde se halla, sobre variados temas; ecologia, reivindicaciones consideradas juveniles, SIDA, el teatro, el libro y la lectura, antimilitarismo, feminismo, libertad de expresin, violencia de genero, presos, solidaridad, etc. Y a pesar de servirse de un espacio enorme, se trata de hacerlo buscando un ahorro extremo en la utilizacin del texto y la imagen, visualizado en un formato similar a una pagina de una publicacin, eso si, de tamao gigante. Beti euskara hutsez idatzia, lehen zenbakia 1988ko martxoaren 24ean jarri zen Itsasaurren. Hala ere, ekimenaren lehen aipamena GLOBHOren 6. zenbakiko editorialean ager O n d a r r o a 2 0 0 9

Goian, Globhorma, Itsas Aurren (Kulixka taberna alboan). Eskumako argazkietan Globhorma Nasa kalean (Urrosoloneko bitxitegi alboan) ipintzen. Beheko argazkietan, Globhorma batzuk eta azken Globhormatxoa.

tzen da: Etorkizunari begira buruan hainbat proiekto eta ideia ditugu, adibidez hor daude Horma-Globho-Jigantea, noiz behinka Kulixkako etxeko horman egiteko, () [6]. Gero, 1990ko uztailaren 4ko 4. zenbakitik aurrera Udalak propio egokitutako Nasa kalearen amaieran zegoen horman jartzen hasi ziren. Kaleratutako azkena, 2001eko urtarrilaren 2an (14. urtea) izan zen. Azken hori, beste era batera landu beharra izan zuten. Izan ere, Udalak GLOBHORMA ipintzen zen horma betirako ezabatu baitzuen. Neurri txikiagoa zuenez, GLOBHOHORMAtxoa izena hartu zuen, eta ale bakarra izatetik, zuri-beltzezko lau edo bost alekoa izatera pasatu zen, herriko leku desberdinetan kokatuz.

GLOBHOSONDA SORTA:
Ondarroako artisten lanak kaleratzeko sortu[6] GLOBHO, 6. zenbakian; Editoriala atalean. 2. orrialdean.

114

115

O N D A R R O A ,

H E R R I A

E T A

H E R R I T A R R A K

tako sorta berezia dugu. Formato desberdinetako zenbaki bi kaleratu dira. Sortaren lehen zenbakian Luterl Taldeak honela aurkeztu zuen argitalpen berriaren xedea; Hainbat jende dago munduan zehar, izkutuan, orduak eta orduak ematen dituztenak, buruan danbaka ari zaien ideiak odola eta izerdiarekin paperetan urratzen. Hasiera hasieratik azaldu genuen, GLOBHO jendearen lanak (globoak) kaleratzeko plataforma bat izan nahi zela. GLOBHO txikia geratu zaigu eta horretarako beste argitarapen berri bat sortzea erabaki dugu, eskuartean duzu lehen zenbakia, bere izena GLOBHOSONDA SORTA, bere ezaugarria bildumak izatea delarik [7]. Bata, GLOBHOSONDA SORTA, 1. Zenbakia LE BLIST, BILDUMA BAT izan zen. Izen berbera zuen Le Blist, Irudi Talde Terroristaren (Kirmen Uribe idazten eta Josu Aranbarri marrazten) komikien, idatzien eta kartelen bilduma dugu. 1992ko abenduan kaleratu zen. Lehena izanik, gure herrian dugun talderik emankorrena eta lotsagabeenari eskeintzea pentsatu dugu; LE BLIST, IRUDI TALDE TERRORISTAri. Komando bitxi hau osotzen duten bi gerrilari hauek, hainbat arlo lantzen dituzte, beraien lanak ez dira soilik komikiari mugatzen [8].

Albumak gehien bat komikiak eta kartelak biltzen ditu, edo kartelak baino gehiago, bineta bakarreko komikiak. Baina kartel horiek argitaratzeaz gain, kaleetan paratu izan ditugu, ez gara fantzine soilean gelditzen. Kartelak paratzeaz gain, antzerki lanetan aritzen ere badakite Le Blist-ekoek. Komikiak bizitu nahi izan ditugu, fanzineak bere baitan dakarrena azaltzeko. Komiki biziak egin ditugu egin ditugu diapositiben laguntzaz, gitarra joz, abestuz eta Boris Vianen ipuin laburra antzeztuz edo hobeki esanda, horren bertsioa eginez [9].

KOMIKI LIBURUAK:
1994ko martxoan, Luterl Taldeak ikaragarrizko urratsa eman zuen argitalpen mailan KAPITN KAOPORREX, RELATOS DE BAJAMAR komiki liburua argitaratzearekin batera. Aspaldiko laguna eta GLOBHOko kolaboratzailea zen Roberto Garay komikilariaren proposamena jaso zuten berak sortutako pertsonaiaren istorioen bilduma egiteko. Taldea buru belarri sartu zen profesional tankerako komikia kaleratzeko ahaleginean. Istorioetako gehienak aurretik estatu mailako Makoki aldizkarian argitaratuak zeuden. Iron, German Maiz, Mikel Mardones eta Natxo Allende komikilarien kolaborazioak ere agertzen dira. Argilpenaren ezaugarriak: 64 orrialde azala eta kontrazala barne (9 orrialde bitonoan eta bat koloreztatua), solapekin, papera couche eta rustika motako edizioan. 1.500 ale kaleratu ziren eta salneurria 800 pesetakoa izan zen. Zabalkundea: Hego Euskal Herri mailan, eta Estatu Espainoleko liburudenda batzuk. 1997ko abenduan antzeko beste komiki liburua argitaratu zuten; taldeko partaidea zen Josu Garalde komikilari ondarrutarraren ITXASOKO DEABRUAK. Egileari buruz, liburudendei bialdutako aurkezpen gutun batetan zera zioten:

biziki estimatzen dudan generoa baita. Eta egia esan, nahiago dut (errezagoa ere bada niretzako) etorkizuneko untzi bat asmatzea antzinako fragata bat marraztea baino.

Eta bestea, GLOBHOSONDA SORTA, 2. Zenbakia BARREGARRI izan zen. Austin Agirretxearen lan desberdinen (umore grafikoa, komikiak, marrazki solteak,), antologia. 1993ko abenduan kaleratu zen. Bere aurkezpena iragartzeko zera idatzi zuten: Bigarren GLOBHOSONDAren protagonista ondarrutarra Austin Agirretxea komikilaria dugu. Austinek espazio alai, mamitsu eta umoretsu baten baitan sartzen gaita, inoiz ahaztu barik bere lan-esparrua oraindik zabalagoa dela. Hortxe ditu bere beste ekarpen miresgarriak, alegia, musika taldeentzako azalak, logotipoak edo aerografiaz egindako ilustrazioak. GLOBHOSONDA honetan 50 gag edo estropozu bisualak aurkezten dizkigu, non zirriborro ezberdin eta kolorezko irudiak ere protagonistak diren [10].

Argitalpenaren ezaugarriak: 32 orrialde azala eta kontrazala barne, zuri-beltzean, papera couche eta rustica motako edizioan. 1000 ale kaleratu ziren, eta 500 peseta / 20 liberatan saldu zen. Hego Euskal Herri mailan zabaldu zen.

LUTERL TALDEKO BESTE ARGITALPEN BATZUK:

Luterl

Esan eta izan, hurrengo urtean egileek lagun kuadrilaren laguntzarekin LEBLISTADA ikuskizuna muntatu zuten: diapositibak, antzerkia, musika eta kantua uztartuta. Herri desberdinetan eskaini zuten PIZTIAK musika taldearekin batera. Honela azaltzen zuten ikuskizuna:

Formato desberdinak erabili zituzten. Argitalpen bien aurkezpenak herriko Gaztetxean egin ziren diapositiba eta zuzeneko emanaldiekin lagunduta, eta zabalkundea eta tirada GLOBHOren berdinak izan ziren.

KAPITN KAOPORREX, Relatos de bajamar, ETA ITXASOKO DEABRUAK

[7] LE BLIST, BILDUMA BAT, Globhosonda Sorta 1. zenbakian; Azalpena atalean. 2. orrialdean. [8] LE BLIST, BILDUMA BAT, Globhosonda Sorta 1. zenbakian; Azalpena atalean. 2. orrialdean. [9] GLOBHITO, 7. zenbakian, EGIN egunkarian agertutako albiste batetik hartutako zatia. [10] GLOBHITO, 7. zenbakian.

Lehenago Ondarroako Globho fantzinean argitaratu izan ditu zenbait istorio. Lan hau nahiko pertsonala da adierazi digu egileak- eta aspaldiko ideia baten islada da. Kontakizuna, bere muinean, hemeretzigarren mendeko itsasontzi baten ere Garate zitekeen. Baina zientzia fikzioa aukeratu nuen eszenatoki bezala,

taldeak beste argitalpen batzuk argitaratzen ere parte hartu izan du. Esate baterako, MarkinaXemeingo Eskola Laboralean emandako komiki ikastaroaren emaitzak biltzen zituen SPANTABIEJAS (1985) argitalpenean, eta herri berbereko Herri Bibliotekak antolatutako beste ikastaroen bilduma izan ziren MARXEKOTA-ren bi zenbakitan (2004ean eta 2005ean). Baita, Ondarroako Udalak kaleratu zuen GEURE HERRIA ETA GEU komikitxoan. Luterl taldeak gidoia landu zuen, Kaiet Bengoetxeak, ostera, marraztu.

U2, U2-REN FANTZINEA

Musikari lotuta dagoen fantzinea dugu honako hau.

116

117

O N D A R R O A ,

H E R R I A

E T A

H E R R I T A R R A K

O N D A R R O A ,

H E R R I A

E T A

H E R R I T A R R A K

Argitalpenari izena ematen dion musika taldeari eskeinia baita oso-osorik. Lehendabiziko zenbakia 1991ko uztailean kaleratu zuten. Egileek honela zioten beraien ekimena aurkeztean: Kaixo: Eskuetan duzun panfleto hau U2 taldearen Ondarruko lehen fantzinea da. Lagun gazte bi elkartu gara, U2zaleak noski, fanzine hau aurrera ateratzeko, eta Ondarruko gazte guztiei U2 taldea ezagutzera emateko. () Gure asmoa da, lehengo lau fanzinetan partaide bakoitzaren bizitza aurkeztea, baita ere haien lanak aurkeztu. () Gure beste asmo bat zera da, bazkideak lortzea honela fanzinaren jarraipena segurtatzeko. Orain dena zuen eskuetan dago, eskerrik asko eta hurrengo baterarte. U2ren jarraitzaile bi [ 11 ] .

ateratzea zen baina ikasleak garenetik denbora baterako alde batera utzi genuen gure asmo hori, baina denbora tarte horretan nahiko lan batu dugu eta lanean hasi gera eskuetan duzun alea ateratzeko. () Badakigu fanzine honen itxura ez dela bat ere ona baina uste dugu interatzen duena kontenidoa dela eta ez aparientzia, saiatuko gera ahalik eta txukunen azaltzea [ 1 2 ] .

tsonaiaren egileak, Koldo Lazkano ezizenez argitaratutako autoedizioa dugu honako hau. Bere burua aurkezteko Groucho Marx-en argazki bat jarri zuen: Egilea, G. Marxen mozorroarekin ihauterietan. argazki oinarekin. Baita hitzaurre labur-laburra ere: Noizbait jaio nintzen. Ondarroan edo. Ez naiz doktoratua ez lizentziatua ezta diplomatua liburutxo honetan aspaldi edo oraintsuagoko marrazki batzuk [13] .

Ez dut uste haserretuko direnik jarraitzaile sutsu biak Arnaitz Ajuriagerra eta Aitor Urkiola, komikigilea, zirela argitzen badugu. Ezta? Bigarren zenbakiak 1993ko otsailean ikusi zuen argia eta honako hau azaltzen zuten fantzineari buruz; Kaixo: Hemen gaituzue berriz ere gure fanzinearekin, lehenengo zenbakia duela urte bete irten zen eta nahiko azeptazio ona izan zuela esan behar, hasera batetako gure asmoa urtean lau bat zenbaki

Formatua, A-5-a erabili zuten eta guztia zuri-beltzean agertzen zen fotokopien bidez egina zen. Zabalkundea aurkezpenean azaldu bezala, Ondarroara mugatu zen eta ez dakigu zenbateko kopurua kaleratzen zuten. Salneurriak 100 eta 150 pezetakoak izan ziren. Orrialdeetan agertzen zena osoosorik bultzatzaileek eginikoa zen. Edukiari dagokionez, U2 taldeari buruzko hainbat informazio eskaintzen zuten: kanten letrak, argazkiak, taldeari buruzko berriak eta bitxikeriak, posterrak erdiko orrialdeetan, kontzertuen aipamenak, etab. Itxuraz txukuna, eta irakurterreza. U2 taldeari buruzko euskarazko fantzine bakarra da.

Umore grafikoa eskaintzen da bere orrialdeetan. Pertsonai esanguratsuen (Besteak beste Charles Chaplin, Groucho Marx, Woody Alen, Eduardo Galeano, Joseba Sarrionaindia, Xavier Lete, Lidia Falcon, Teresa del Valle,) esaldi eta testu laburrekin lagunduta. Gehien bat euskaraz landua (ondarrutarra eta batua), badira gazteleraz agertzen diren txisteak ere. Egilea lanbidez arrantzalea izanik arrantzarekin lotutako ironiak ugariak dira. Hala ere beste gai batzuk ere jorratzen dira: sexua, bizitza arrunteko trajikomediak, Ondarruko gauzak, Koldok betidanik umore finaren jabe dela erakustsi izan du bere komiki zintetan(*), zein irudi bakarreko bieta edo laukietan, marrazkera sinple baina modu eraginkorrean erabilita, umore grafikoa lantzen duten maisu handien ildotik. A-5-eko formatuan argitaratua, liburuaren itxura hartzen du. 88 orrialdekoa da eta azalean eta kontrazalean solapak ditu. Salneurria 300 pezetakoa izan zen.

BESTE BAT, LIBURUA

Oker ez bagaude 1993an kaleratu zen. Koldo Iriondok, besteak beste Bolo Bolo aldizkariko Bolo per-

[11] U2, 1. zenbakian; U2 izenburua duen aurkezpenean. 2. eta 3. orrialdeetan. [12] U2, 2. zenbakian; aurkezpenean. 2. orrialdean.

[13] BESTE BAT, azaleko solapan. (*) Gaztelerazko tira euskaraz.

118

119

O N D A R R O A ,

H E R R I A

E T A

H E R R I T A R R A K

O N D A R R O A ,

H E R R I A

E T A

H E R R I T A R R A K

Barrakos,) luzeekin osotzen da. Horrez gain, disken aipamenak eta abar ere aurkitu daitezke. Salbuespen bakarra: Irazu bertsolariari egindako elkarrizketa. Maketazioan punk estetika ukituak dauzka; irudien gainetik hitzak nabarmentzen dira. 56 orrialde eskaintzen ditu A-5 formatuan eta zuribeltzean. Fotokopiak erabiliz, egina. Azalaren diseinuan Ion Iakik ere parte hartu zuen fantzinearen egilearen aginduak jarraituz. Erabilitako hizkuntzari dagokionez, euskara eta gaztelera tartekantzen dira. Zoritxarrez ez dakigu zenbateko tirada izan zuen, ezta, ze zabalkunde izatera heldu zen. Eskertzetan honako hauek agertzen dira: Irazu, azalaren diseinatzailea, Luterl-Txo!, Iigo, Brankan, Natxo Ayestaran, Kiko Veneno, Dastin Jofman, Accin Mutante, Liga Nacional de Obesos, Ekialdeko Pirineotako Arraun Elkartea eta Insumisoak.

razioa da. Fanzine honen helburua izango litzateke etorkizun batetan ondarrutar komikigile eta zaleen gauzak ateratzea eta hori bakarrik ezin dugu egin. Beraz, badakizu, komikiak, honi buruzko edozein material (artikuluak, elkarrizketak, analisiak, rekomendazioak,) edo baita ere ipuin txikiak idaztearen zaletua bazara fanzine honetan denok batera atera dezakegu, nolabait barneko zaletasun propioak kaleratuz eta talde bat osatuz. Agian baten bateri ere gustatuko litzaioke zine, musika eta literaturari buruzko kritikak, artikuluak edo antzeko zerbait egitea eta fanzine honetan gustura hartuko genuke horrelako atalak egingo lukeen kolaborazioak edo partehartzaileak. () ...komiki publikazio bat derrigorrezkoa da, ez ahal da begibistakoa? Jaunak, Ondarroako komiki indar latentea berpiztu behar dugu! [15].

MINIMUM ROCKN ROLL:

Fantzine bakarra kaleratu zen 1993ko apirilean ( 0. zenbakia). Hau ere musikari emana, eta pertsona bakar batek egindakoa da: Juanba Bengoetxea (Idazlea). Izenak badu bere zergatia, MAXIMUNROCKNROLL Ameriketako Estatu Batuetako musika aldizkari-fantzine ospetsuarenarekin jolasten baitu. Mantxetan ere, letra tipo berdina erabiliz. Bere burua honela aurkezten du: Kaixo, Guten Tag, Hallo, Hola, Hello, y dems tururs, querido lector, repasador o lo que seas. Como ya sabrs, te has situado frente a una nueva y repelente publicacin de corte ms bien institucional en la que la mayor parte del conjunto de ideas proviene de las ayudas que desde Bruxelas nos ofrecen va Programa Orgasmus. Estamos encantados ante semejante amabilidad, y por ello hemos decidido no hacer ms el vaina y escribir algo serio, exquisito y con un pice de chabacanera. En el fondo, no se trata de fomentar un entretenimiento con la cpula del organigrama de la msica pija, sino ms bien de no dejar ttere con cabeza en ese repugnante contexto musical lleno de bazofia, imbciles, vanguardistas descerebrados, simulacros de jipis y estircol, mucho estircol. () Tal vez sea ese el motivo por el que hayamos elegido la va de publicar un fanzine musical en el que tan slo quepan los conjuntos no malos, aunque en muchas ocasiones si desconocidos () [14]. Aurkezpena Alex de la Hermita-k sinatzen du, nahiz eta fantzinearen ustezko egile legez Malko X agertzen den. Egileak gustoko duen musikari buruzko artikulu (John Zorn, Ramones, Freddy Mercury, Hardcorea,) eta elkarrizketa (Negu Gorriako Iigo, SNFU, Brankan,

MDK, MANADA DE KABRONES (KROK, AMOK)

Berez KROK eta AMOK argitalpen desberdinak izan arren, egileak lagun kuadrila berdinekoak direnez, aipatzeko orduan elkartu egin ditugu. Nolabait esateko, KROK gerozeago etorriko zen AMOKen aintzindaria izan zen. Argitalpenen hauen bultzatzaileak komiki zaletu amorratuak izanik, komiki-fantzinea kaleratzeari ekin zioten. Orrialdeak beraiek sortutako marrazki eta komikiekin betez. Beraien izenak: Joseba Egaa Jos (batez ere), Ibai Albizu eta Aitor Barrenetxea. RADIXU IRRATIA Irrati Libreko partaideak izanik, irratsaio desberdinetan aritu izan dira: Audientzia 0, Amok, Pingino bat hauetan ere komikigintzari buruzko gaiak jorratu izan dituzte.

24 orrialde A-3 formatuan, zuri-beltzeran. Edukiari dagokionez, ezbairik gabe komikiak nagusitzen dira. Alde batetik, Superheroien tankerako istorio luzeagoak, eta bestetik, zakila itxura hartzen duen Manolo pertsonaiaren umorezko orrialde bakarreko bakarrizketa xelebreak. Editoriala eta Anabasa Eremua laburmetraiari buruzko zine-kritika kenduta beste guztia gazteleraz dago. Ez dakigu zenbaterainoko zabalkundea izan zuen, ezta tiradaren kopuruari buruzko berririk. Debalde banatu zen.

KROK.
Fantzine osoa JOS ezizenez sinatua dago. Hau da, Joseba Egaa komikilariak egindakoa da. Ez du inon agertzen data zehatzik, baina dirudienez 1997an kaleratu zen. Komikietan sinadurarekin batera agertzen den azken urtea hori baita. Egileak honela aurkezten du bere argitalpena: AUPA TXO: Orain esku artean duzun publikazio hau fotokopiaz egindako fanzine froga bat besterik ez duzu. Froga? Ba bai, oraindik hau baino produktu hobeagoak ateratu nahi dugulako (ez da zaila egia esan). Begirada bat eman besterik ez duzu konturatzeko fanzine froga hau nahiko/oso eskasa dela (bai, gu ere horretaz jabe gara), baina nonbaitetik hasi beharra dago eta egia esan gaur eguneko Ondarroako komiki mugimenduak ikusirik ba gutxiago da ezer. Horrela lehen saiakera dela argituz barkamena eskatzen dizugu. Baina badago zerbait gehiago eskatzeko eta hau zure laguntza edo kolabo-

AMOK, ENTRE LA MEDIOCRIDAD EL FANZINE DEFINITIVOEUSKAL HERRIKO KOMIKI FANTZINERIK ESKASENA.

Ofizialki 4 zenbaki kaleratu baziren ere, gure artxiboan izen bera izan zuen aurrekaria ere aurkitu dugu: AMOK . zenbakia. Azaleko marrazkia Aitorrena da eta barneko kasik orrialde guztiak hartzen dituen Capitan Pax superheroiaren istorioa eskaintzen du. Azken hori, Josebak marraztua. 16 orrialde ditu zuri-beltzean, A-4 formatuan, eta gazteleraz egina dago. Ez du datarik jartzen, komikian eta soltero irudietan, sinadurarekin batera 1994ko urtea agertzen da soilik. Lehendabiziko zenbaki ofizialean honela aurketu zuen bere burua: Agur Jaunak: Eskuetan duzuen fantzine hau AMOK-en lehen zenbakia duzue, nahiz eta azalean 0 zenbakiarekin agertu. Amok M.D.K. (Manada de Kabrones) kolektiboaren lehen proiektu ofciala da eta horregaitik gure inesperientziaz konturatuko zare-

[14] MINIMUN ROCKN ROLL, 1. zenbakian; Introduction atalean. 7. eta 8. orrialdeetan.

[15] KROK, 1. zenbakian; Editoriala atalean. 2. orrialdean.

120

121

O N D A R R O A ,

H E R R I A

E T A

H E R R I T A R R A K

O N D A R R O A ,

H E R R I A

E T A

H E R R I T A R R A K

Artikulu honen 1. atalean zera idatzi genuen; Gure herrian lan honetan agertzen diren argitalpenen aurretik ere izan ziren beste batzuk, guk ez ditugu ezagutu eta ezinezkoa zaigu beraien berri ematea. Entzuna dugu eleizaren babespean, Franco-ren garai gogorrenetan ere nolabaiteko boletin edo berripaper antzeko zerbait kaleratzen zela, eukarari ere bere lekutxoa eskainiz. Garai hori bizi izan zutenek edo gu geu baino hobeto arakatze lanetan ibiltzeko ahalmena duen norbaitek, ekin beharko lioke hemen jasotako aldizkarien aurrekariak izan zirenen berri emateko lana, baleude behintzat [19]. Eta gure pozerako, arakatuz eta arakatuz, azkenean artxiboan agertu zaigu aipatutako argitalpenaren mostra bat, jarraian datorrena hain zuzen ere.

Aguirre [20] legez datorkigu. Beraz, Txomin Agirre ondarrutar idazlea jaio zenetik ehun urte bete zirenean kaleratu zen omenaldi gisa, Ondarroan antolatutako aste kulturalaren osagarri legez (kontrazalean agertzen da antolatu zutenaren egitaraua). Euskaraz eta gazteleraz idatzia dago. Idazleen artean A. Zubikarai, Kamiazpi, Juan Gorostiaga, Eusebio Erkiaga, Aita Onaindia, J. San Martin, eta hainbat bertsolarien bertso bana ere azaltzen dira omenduaren zenbait idatzi ahaztu gabe. Azaleko irudia eta mantxetaren diseinua Beristain margolariarena delakoan gaude, ez baitago sinaturik. Hiru koloretan inprimatua dago. Barruan bitonoa da, beltza eta gorria. Azken kolore hau batez ere tituluen hizkietan erabilia izan zen. Maketazio txukunaren jabe, zenbait argazki eta Felix Beristainen margolariaren marrazkiekin osatzen da. Guztira 28 orrialde ditu.

te. Baina etorkizunari begiratuz Amok-en ale gehiago ateratzeko asmoa dugu, kalitatez eta kantitatez hobetzea espero dugularik (bakarrik espero). () Fantzine eta kolektiboaren helburuak ez dira beste, gure barneko irrikiak ateratzea (ez da zuek pentsatzen duzuena, sexuarekin ez du zer-ikusirik beno agian bai, bueno ez dakigu), komikia eta antzerako mugimendu semi-kuasi-minoritario-marginalek bere tokitxoa dutela erreibindikatuz gure eguneroko bizitzan (gure gurasoen espektatiba guztiak apurtuz eta denbora zerbait hobeagotan galtzeko ezer eduki ezean). Ondarroan kokikia pseudokultura (orokorrean) mugitzen ari da eta M.D.K.-ko mutilak (zoritxarrez) mugimendu horretan bere inkonpetentzia agertu nahi dute [16]. Ustez, 1997an argitaratu zen. Honetan ere ez baita data zehatzik agertzen.

rrarekin gertatzen den bezala. Ez da makala JOS (bere sinadura) lagunak burututako lana; argitalpenen bat kaleratzen aritutakoak ondotxo dakite zenbat buruhauste dakartzan horrelakoetan sartzeak. () [18].

Bigarrena 1998an kaleratu zelakoan gaude, eta hirugarrena 1999.an. Laugarrena ez dakigu noiz argitaratu zen, ez baitugu inon aurkitu inolako datarik datua zehaztu ahal izateko.

1964ko maiatza-ekaina argitaratze data agertzen du azalean, eta Boletn de las organizaciones parroquiales eta nmero extraordinario dedicado a D. de

ETA AMAITZEKO...
Guk geuk uste baino luzeago doa artikulua. Ur handiegitan sartu garelakoan gaude baina bestalde badu horrek bere alde ona ere: aurreikusitakoa baino gehiago izan direla gure herrian argia ikusi duten mota guztietako argitalpenak. Lan nekeza izan arren, gu jarraitzeko asmotan gaude, beraz, hurrengoarte Eta aurrekoan esan bezala ondo esanak hartu, eta okerrak parkatu (intentzio txarrik gabe eginak izan baitira) eta zuzendu itzazu...

MDK-k talde legez, AMOK-en lehelengo bi zenbakiak (0. eta 1.) kaleratu bitartean iraun zuen. Gerora Josebak bakarrik jarraitu zuen: Joseba Egaak oraintsu Amok fantzinearen 2. zenbakia kaleratu berri du. Zuzenbide ikasketak egiten ari den ondarrutar gazte hau, 14-15 urterekin hasi zen marrazten. () Fantzine hau Ibai Albizu eta Josebak sortu zuten, eta lehenengo biak egin ondoren bukatutzat ematea erabaki zuten. Joseba, ordea materiala pilatzen joan da eta azkenean 2. zenbakia ateratzea lortu du [17]. () badira oso-osorik pertsona bakar batek landutakoak ere, AMOK komiki-fantzine ondarruta-

Orrialdeetan zehar, batez ere, komikiak, ilustrazioak eta ipuin edo relatu laburrak eskaintzen ditu. Hala ere, badira filmeei eta komikiei buruzko zenbait kritika, gogoeta eta albiste. Maketazioaren aldetik, gure ustetan, estetikoki pobre xamarrak izan ziren. Komikiei dagokionez, hasierako zenbakietan superheroien erako istorioak gailentzen badira ere, gerora esistentzialista kutsukoek hartzen dute leku gehiena. Aurretik aipatutako Manolo zakilaren burutazio xelebre eta umoretsuen orrialde bakarreko komikiak ahaztu gabe. Euskaraz eta gazteleraz idatzia, hasieran gaztelera nabarmen nagusitzen ba zen ere, zenbakitik zenbakira euskara gero eta leku gehiago hartzen joan zen. Orrialde kopuru finkorik gabea, A-4 formatua izan zuen eta zenbaki bakoitzean mantxetaren diseinua ere aldatu egiten zen. Salneurria, bigarren zenbakitik aurrera 100 pela-tan gelditu arte, aldaketak izan zituen. Zero zenbakiak 200 pezeta balio zituen, eta lehena doan banatu zen. Ez dakigu zenbateko tiradak botatzen zituzten, ezta zenbaterainoko zabalkundea izan zuten.

Ion Iaki Artetxe Egaa

ONDARROA BOGA BOGA..!, ALDIZKARIA (1. ATALEKO ANEXOA)

[16] AMOK, 0. zenbakian; Editoriala atalean. 3. orialdean. [17] BOLO BOLO ALDIZKARIA, 5. zenbakian; Komikixe atalean. 37. orrialdean. Testua: Joseba Zengotitabengoa. [18] BOLO BOLO ALDIZKARIA, 5. zenbakian; Komikixe atalean. 37. orrialdean. Testua: Ion Iaki Artetxe. [19] ONDARROA 2008, URTEKARIA, 104. orrialdean. [20] ONDARROA BOGA BOGA, 3. orrialdean.

122

123

1 9 3 6 K O

O N D A R R U T A R R A K

G E R R A

1 9 3 6 K O

G E R R A

O N D O R I O A K

P A I R A T Z E N

O N D A R R U T A R R A K

O N D O R I O A K

P A I R A T Z E N

1936ko GERRAN ERAILDAKO ESKUMATARRAK

R
ELACION DE PERSONAS RESIDENTES EN ONDARROA, QUE DURANTE LA DOMINACION ROJA FUERON MUERTAS VIOLENTAMENTE (1). 1.BLAS BADIOLA GOYOGANA, 56 aos, pescador, tradicionalista, muerto el 3 de Octubre de 1936, encontrado su cadver en los zarzales de la carretera de Lequeitio. 2.- FRANCISCO BADIOLA ASPIAZU, 26 aos, pescador, tradicionalista, muerto el 3 de Octubre de 1936, encontrado su cadaver por el camino de Lequeitio, asesinado. 3.ALEJANDRO URQUIRI ZUBIZARRETA, 16 aos, pescador, tradicionalista, muerto el 3 de Octubre de 1936, asesinado. 4.- JUAN ARRIOLA VERISTAIN, 27 aos, empleado, (afiliado a la) F. E. J. O. N. S, asesinado el 4 de Enero de 1937 en la Crcel de Larrinaga. 5.- MARTIN ECHABURU BADIOLA, 27 aos, pescador, tradicionalista, muerto el 24 de Junio de 1937, fusilado. 6.- MIGUEL SANTOS EGUIGUREN, 16 aos, pescador, tradicionalista, muerto el 27 de Enero de 1937, fusilado. 7.- GABINO BURGOA CELAYA, 34 aos, pescador, muerto el 24 de Enero de 1937, fusilado (2). Estos datos estn literalmente transcritos del impreso "RELACION de personas residentes en este trmino municipal, que durante la dominacin roja fueron muertas violentamente o desaparecieron y se cree fueran asesinadas". Impreso rellenado por el Ayuntamiento de Ondrroa, aunque no aparece firma ni sello alguno del Ayuntamiento de Ondrroa (2). En el impreso donde se recogen los anteriores datos hay una apartado que literalmente dice as: "Personas sospechosas de participacin en el crimen: sus nombres y apellidos y su paradero actual". En todos los casos, aparece rellenado con la expresin "Desconocidos". Hay que subrayar que las dos personas que ocupan el primero y segundo lugar en la lista, Blas Badiola Goyogana y Francisco Badiola Azpiazu, eran padre e hijo.

ALGUNOS DOCUMENTOS QUE APARECEN EN EL EXPEDIENTE.

ESCRITO DE LA FISCALIA DE LA AUDIENCIA PROVINCIAL DE BILBAO DIRIGIDO AL ALCALDE DEL AYUNTAMIENTO DE ONDARROA (25.05.1943).

En este escrito el Fiscal recuerda al Alcalde de Ondarroa que ya con fecha 21 de Julio de 1942 le pidi le enviara "nombres y domicilio de los ms prximos parientes o personas que mejor puedan informar sobre las circunstancias del asesinato en poca roja de los vecinos de ese municipio D. Blas Badiola,.." (Siguen los nombres de los otros seis ondarreses ya conocidos). Llama la atencin el carcter de requerimiento del escrito llegando a amenazar con medidas sancionadoras en caso de no responder al requerimiento (3).

(1) Los datos que ofrecemos en este artculo estn recogidos en el Expediente promovido por la Fiscala del Tribunal Supremo. Causa general 1332 expediente 56. Expediente que consta de 31 pginas y que se conserva en el Archivo Histrico Nacional. La Sociedad Cultural "Ondarroako Historia Zaleak" ha recuperado el documento ntegramente para el "Herriko Artxiboa", donde pueden consultarlo las personas interesadas. (2) Este impreso aparece en el expediente con el n 00 0002. (3) Este escrito aparece en el expediente con los nmeros 000010/000011.

124

125

1 9 3 6 K O

G E R R A
O N D O R I O A K P A I R A T Z E N

O N D A R R U T A R R A K

1 9 3 6 K O

O N D A R R U T A R R A K

G E R R A

O N D O R I O A K

P A I R A T Z E N

ONDARRUTAR ERTZAINAK
OHZ
RESPUESTA DEL AYUNTAMIENTO DE ONDARROA AL FISCAL DE LA AUDIENCIA DE BILBAO, enviando los datos solicitados (29.05.1943)(4). ABIZENAK NUEVO ESCRITO DE LA FISCALIA DE LA AUDIENCIA DE BILBAO AL JUEZ MUNICIPAL DE ONDARROA, envindole los impresos preparados para recabar las correspondientes declaraciones as como la relacin de las personas a quienes hay que recabar su testimonio (01.06.1943) (5). SARJENTU KABU IZENA

NUEVE DECLARACIONES DE TESTIGOS (09 y 10. 06.1943). Como muestras significativas presentamos las declaraciones de Cecilia Azpiazu Goicoechea (esposa de Blas Badiola Goyogana), Ignacio Echaburu Garramiola (padre de Martin Echaburu Badiola) y Pascual Santizo Irueta (tio de Miguel Santos Eguiguren) (6).

ETXEBARRIA ARETXAGA, JOSE PINTXENEKU PAULO GOMEZ HERNNDEZ, AKARREGI ETXEBARRIA, JUAN KIRKILE RAMON ALDARONDO OSA, ARAMAIO ETXEBARRIA, PEDRO (HILA) ARANTZAMENDI EGIGUREN, DOMEKA AZPILLAGA TXAKART E G I , JUAN (HILA) BADIOLA GARRAMIOLA, DOMINGO TTENTTE BONI GIXONA BERISTAIN BASTERRETXEA, BURGOA O L A N O , ESTEBAN XAPATERA EIZAGIRRE IBAZETA , JOSE MOTROLLU EIZAGIRRE IBAZETA , JUAN MOTROLLU REMENTERIA, FRANTZIZKO SANTO S B E R R I D I , JUAN TOMAS KRUSALLUNEKU

(4) Este escrito aparece en el expediente con los nmeros 000012/00013 (5) Este escrito aparece en el expediente con los nmeros 000014/000015. (6) Estas declaraciones aparecen en el expediente con los nmeros 0024, 0019 y 0017 respectivamente.

126

127

1 9 3 6 K O

O N D A R R U T A R R A K

G E R R A

O N D O R I O A K

P A I R A T Z E N

SERAPIO ELU TXURRUKA TRABAJADORITAN

HANGO LANAK ETA EZBEHARRAK (1939-1942) GOGORATZEN
Serapio Elu eta Ioan Arantzamendi Batalln de Trabajadores edo Trabajadorik, erregimen frankistaren aurkariak zigortzeko sortutako unitate bereziak ziren, zeinetan lan gogorrak egitera behartzen zituzten, bizi baldintza latzetan eta urteetan zehar. Zigortuen batailoi hauek berreraiki zuten gerrak suntsitutako guztia, lan horietan sarri bizitza utziz.

orozika auzoko eliza ostean kokaturik dagoen "Goizizkoa" deritzan basetxe xume politean ikusi zuen lehen argia Serapiok, 1916 garren urteko azaroaren 13an. Baserrira makurtu zuen bere burua jaiotzatik, bai eta bere gerria eta besoak. Baina beste euskal baserrietan gerta ohi zenez, etxeko lur zolo txiki mugatuak etzuen anaia guztientzako adina emaitzetan eskaintzen. Eta garaiz, sasoiak eta adinak agindu ahala herrira jaisteko jite eta joera sumatzen zuen gogoan eta gorputzean.

Mirandan batailoiak osatu ala, Espainiaren zehar banantzen zituzten gudariak. Hala Serapio. Cordoban izan zuen lehenengo menpe-lanetako izerdien kokaleku edo kutxa. Eta zenbait eta zenbait kontzentrazio zelaietatik igaro ondoren, Sevilla izan zuen geraleku. Portu edo kai mollam ihardun zuen hasieran, baina gero koartelak, etxeandi, lekaimetxe, komentu eta abarretako hormen itzalean aurkitzen zuen itzal eta gerizpea, lanik gogorrenaren ondoren. Han ere mojatxoak etziren errukitsu. Ez bazuten, arratsaldez, lanik egiten gudariek militarren erabakiz, bero ikaragarria zegoen eta. Horrela mojatxoei esker, arratsaldean ere lan egin behar, beroak bero eta izerdiak izerdi. Karitatea! Serapioren buruan sartu ezinezko oroitzapenik latzena luzaroan hauxe izan zen: arratsaldero atseden aldia galdu beharra "mojatxoen bakea urratzen genuelakoan itzalean izaten genituen berriketaldi xume batzuen bitartez". Hortik kexak mojen aldetik, eta lan eta beroaldi gehiago jasan beharra langileen aldetik. Mojak! 34 garren langile batailoia zen guzti hau sufritzen ari zena, eta hantxe Serapio, lan eginez, erdaldunen hizkuntzari zerbait antz eta atzeman nahian, beraren lepo bilbotar inozo batzuek barre egiten jardun arren. Ulertu, ez ulertu, zital erantzuten zien Serapiok euskaraz. 1939an, Francoren aginduz langile batailoiak deuseztu egin ziran, abenduan, eta mutilak etxeratu. Epe bat izan zuen Serapiok, soldadu egin eta Frankorekin batera guda irabazteko. Etzen, ordea, jite horretakoa eta etzen soldadu egin, beste gudari zintzoen antzera.

Hartan zen gure Serapio 1936an, gudako dunbotsak Gipuzkoa aldetik igorriz itzarri zuenean. Sasoi betean zegoen; oraindik uritarren kutsadurak lohitu gabeko gorputz gordinaren jabe. Gogoa, burua ere argia zuen, eta etzegoen erasoka zetozten erreketeen hatzaparretan jausteko erraztasunik emateko gertu. Ez horixe!. Sorleku eta jaiotetxeari agur eginez, han zen aurki Bizkai sakonean, gipuzkoar, arabar, nafar eta beste auzoetakoz orni eta asetako herrialde multzotuan. Nora jo zuen ohartu eta arnasa baretu orduko, lanean zen Eusko Gudarosteko gudari langile lez, lubakiak egiten Zapadores sailean. Frankotarrek Bizkaia menperatzean, Serapiok Santander aldera jo zuen beste gudari aunitzek bezala. Ez luzarorako. 1937 zen, eta Santoa ere erreketeen esku zegoen jada, eta Serapio beste gudari lotu bat zen. Han izango zen Mirandako kontzentrazio zelaira aldarazi artean.

1940 URTEA.

129

1 9 3 6 K O

G E R R A
O N D O R I O A K P A I R A T Z E N O N D A R R U T A R R A K

1 9 3 6 K O
O N D O R I O A K

G E R R A

O N D A R R U T A R R A K

P A I R A T Z E N

Bidezkoa zen, beraz, Miranda de Ebroko kontzentrazio zelaian Serapiok bere burua aurkitzea Frankoren aginduz eta mesedetan. Hain zuzen ere, hantxe egin zuen topo Juan Arantzamendirekin, antzeko jokabidean zebilelako hau ere. Egun batzuk iragan ondoren, sailkatuak izan ginen, eta lehenagoko "Trabajadores" ginenok "Batalln Disciplinario"a osatu genuen: "Batalln n 38", alegia.

genituen gainean zaintzaile borreroak "Quien ha sido?", galdezka. "Aqu no!", guk ostera. Ez ziren guztiz ados geratu, baina gaitzago zitzaien gure milakako zerrenda luzeari banan-banan galdetzea eta etsi egin zuten. Guk, berriz, gorputzaren atsedena eta begien gozamen zoragarria izan genuen. Lehengo bideari jarraituz, Bidangotzen ginen ilunabarrean. Herrixka polita Bidangotze: Eliza, Eskola, Frontoitxoa, Ostatu Nagusia eta, erreka ondoan, Bolu-errota edo igara (nafarrez esanda). Errekasto txikia, idorra sarritan, ALMADIAK egiteko berezia, goiko muinotan uharkak jarri ondoren. Ikustekoa zen herritar gazteen trebetasuna hainbat egur handiz osatutako oholtza Burgira, Esla errekara eramaterakoan, Abodi aldeko urtegiak zabalik zetozkienean. Aipatzekoak eta ahantz ezinak ziren PELAIRE, TXOKO, BONBA, FUERTES eta abar etxeetako jabe bihotz zabalak, eta berak eta errukiorrak, gure sabel gosez arrakalatuaren ispilu ziren aurpegi zurbilak ikustean. Burgitik, errekaz goiti, haitz koxkor handi batek jartzen zion aurpegi Bidangotzeri: "PITXORRONGA" zeritzana. Haitz horren gerri azpitik hasi behar zen IGALerako bidea. Azpian, hantxe zegoen bide zidor baten aztarna. Goian ematen zigun babesa Pitxorrongora iristeko mendi lepo handi batek. Baina etzegoen biderik. Serapio eta biok izan ginen bide horren gurasoak. Menditik Pitxorronga puntara, eta hemendik, lokarriak gerrian genituelarik, eskegiak izan ginen Haitzaren oineraino. Pikatxoiz ekin genion lanari; oinarririk etzen buru erpin hartan. Geure oinentzat adina pausaleku behar genuen: zapal une txiki bat. Saiakera latza zen, arriskutsua. Lagunentzat leku zabaldu ondoren, laster zuen gure lanak bide zabal baten itxura ederra, gaur egun ikusi litekeena. Serapio eta biok ondo ikusiak ginen, eta kanpamentuan geundenetik herrirako baimena ere lortzen genuen noizbehinka. Serapiok etxetik igorritako haragi gatzartua zatitzen zidan, eta nik "ofizialen" sukaldariarengandik lortutako kafea, biontzako, anai moduan. Ez ba!

Tren zahar batean multzoturik, Iruarako bidean jarri ginduzten. Gose abestiak jotzen zituan urdailak, naharrazka zihoan trenaren bidaia luzean. Erronkarin lurreratu ginen hurrengo egunean. Belaunetako hezurdurak lasaitu alde, gurbide tankerako batera eraman ginduzten, Bidangotzerako norabidean. Erronkariko hilerria begien aurrean ikustean, aitzitik beste batailoietan lotsa galduak "Alto!" hots egin genuen eta bide ertzeko erretenean eseri eta jarri. Benlliurek Gayarreri eraikitako oroigarria ikusteko astia eman genion geure buruari.

Aisa

Igandetan mezatara. Apaiza iruarra zen, jatorra eta ona. Gerra ostean, gu ikustera etorri zitzaigun Ondarroara D. Segundo Egaarekin. Geu izaten ginen kantore elizan. Herriko maistra ere iruarra, Isabel, neska ona, geure errukiz bizi zen. Izan ere gosearen irudia ginen aurpegian.

Orduan, agintarien aurrean azaldu nuen gure nahia herri jaietan parte hartzeko. Danak pozik. Gazteak indartsuak ziren, baina gu zailagoak, eta tarteka tanto politak lortzen genituen txalo zaparrada lortuz. Serapio atzelari zintzoa gertatu zen eta Arantzamendi, katua lez ari zen txokoan. Amaitu zenean, 22-19 galdu arren, "Judio", "Zekena" deituaren tabernan, jan-edan oparoa izan genuen. Festa ederra izan zen, eta denak pozarren zeuden. Eta gu zer esanik ez! "Halako bazkaririk! Eh? Serapio?".

Postala. Aurrekaldea eta atzekaldea. Gaiarre tenorraren omenez eraikitatako mausoleoa, eta postalean bertako berbak idatzita.

San Ferminak ospatzen ziren Bidangotzen, eta geuk abesten genuen ospe handieneko mezatan. Gero, eguerdian, pilota partida, eskuzkoa, herriko gazteen artean. Frontoia txiki samarra, eskuinean horma edo pareta zuena. "Niretzat berezia" pentsatu nuen, eta Serapiori galdetu: "Pelotan zer?". "Zer edo zer egingo dogu", berak.

130

131

1 9 3 6 K O

G E R R A
O N D O R I O A K P A I R A T Z E N

O N D A R R U T A R R A K

Udaguenean, uholdeak jabetuz zetozkigunean, goiko kanpinetik herriko korta zaharretara aldatu behar izan ginen. Iluna, hezea, hotza, baina auzo aingeruzkoa zuena. Andre bat ahantzi ezina. Semea errekete dotore jantzia. Ez gaiztoa. Amarekin ondo zihoana. Erraina, ostera, amaginarrebaren eskuzabaltasuna jeloski ikusten zuena. Amak honela hitz egiten zidan: "Horrek ez daki beharra zer den, dena egina aurkitu baidu". Amak, guri isilean zertxo bat eramanez azaltzeko esaten zigun, haitzakitzat. Eta han ginen geure garbi ontzi edo terrainarekin ama Doloresen etxean. Gure bi patata eta lukainka bakarrak aurkitzen zuen gehigarririk "Casa Diego"ren etxean, hamar lagunentzako adina arroz, txorizo, okela, porru, azenario, patata eta abarrez horniturik agertzen baiginen geure korta edo ukuilu tristean. Festa! Goian bego, bizi ez bada, ama Dolores, otsagabiarra! Egunsentiko kanta zaharrak ere bazekizkin herriko euskaran. Eta guk geureak kantatzen genizkion.

2009. URTEA.
SERAPIO ELU TXURRUKA Gorozikako auzotik Asterrikara ezkondu zen. Familia bikaina izan du. Emazte xaloa, igaz hil zitzaion gaur bera dagoen Adinekoen Egoitzan. Txandaren zain, noski, gazteak ez gara eta. Ni gazte laguna agurtzera joaten natzaio. Eta beste herritar abertzale zintzoak ere. Merezia du.

1941. URTEA
Agur Bidangotzeri eta guri gosea kendu zigutenei. Piko-pala bizkarrean Irunberrira, Iruara, oinez. Eta trenez Donosti, Errenderi, Oiartzun...

Serapio Oiartzunen zen. Ez beti toki berean: Gaur Irutxulegin, bihar, Aiako Harrian, Babilonian, Gurutzen, Gaintzurizkietan...non ez? Frantzezen kontra trintxerak... Espainiaren alde "karreterak" eginez.

Zahartzaroak ipintzen gaitu geu geraden neurrian ezer ezetik ezer ezera, azkar igaro nahiean egalez ezin egin duenak egon beharra habian; habirik barik egan genbiltzan sasoi ona gendunian.

1942. URTEA.
Abenduan batailoi disziplinarioak deuseztea agindu zuen Francok, eta noranahira bidali ginduzten benetako soldaduzka betetzera. Egundo fusilik hartu ez genduenok, eta ez banderari zin egin, ez omen genuen bete Espainiaren aldeko soldadu-legerik. Espainiaren zehar sakabanaturik izan ginen, "jura bandera" egin arte. Etxeratu aitzitik "propia" hori eskatu ziguten. Serapiori Gasteizera egokitu zitzaion. Niri La Coruara. Halako batean, berandu, baina seguru, Udaberrian etxean ginen. San Antonioak eta San Juanak sinistu ezinak izan zitzkigun.

Sasoiarekin jokabidea hartzen du abertzaleak zer letorkion pentsatu barik; maite ohi du maitaleak Herriarentzat onurak nahi ta norberak jaso kalteak, seme libreak izan ahal ditzan geure Aberri maiteak.

Gudari eta adiskide.

J. Arantzamendi.

Oroitzapen hauek elkarrekin bildu izan ditugu Serapiok eta biok. Artikulu hau argitaratu baino lehen, joan zaigu gure artetik Serapio laguna, 93 urterekin, azken urte hauetan bizi izan den Adintsuen Egoitzan. Goian bego.

(Ondarroa, 1916-2009)
133

SERAPIO ELU

132

ONDARROA, EUSKAL KULTURAREN KABIA

Alazean. Pedro Lasarte Iparragirre Toxu

HERRIKO ARTISTEN TXOKOA

RAMON ZUBIAURRE

Patxi Etxaburu Ajarrista

Ramon Zubiaurre margolaria hil zela aurten 40 urte betetzen dira. Hori dela eta, bere bizitzako hainbat udaldi Ondarroan igarotzean gure herriarekin hartu zuen loturagatik, uste dugu Ondarroa 2009 urtekari honetan, berari buruzko zehaztapen hauek eskaintzea, berak ondo merezia duen omenezko oroitzapen gisa.

amon Zubiaurre Bizkaiko Garai herrixkan jaio zen 1882an, bere gurasoak Valentin eta Maria Paz izanik. Udaran jaiotzean eta osasunez makal samar izanik, gurasoei ez zitzaien iruditzen udazkenean beraiekin Madrilera eramatea aitaren lanerako itzuleran. Ondorioz, bere bularreko ama Florentina Etxeita andrearen ardurapean utzi zuten Garaiko Landabarrena baserrian, eta maiatzean Madriletik itzuli zirenean haurra osasuntsu eta sendo aurkitu zuten. Bular-sendi hau etxekotzat harturik, Ramonek bere lehenbiziko lau urteak inudearekin bizi izan zituen benetako baserritar lez hazi zelarik. Horrela, Ramonek, bere lehen arnasarekin batera Euskal Herriko giro eta izaera xurgatu izan zituen Garai herritxoan. Haurtzaroan baserrian bizi zela, erortzean, sudurraren hausketa gertatu zitzaion eta inolako atentziorik ez hartzean, agian, bere gorreriaren sorrera ezbehar honetan datza, zeren, jaiotzez ez zen gor-mutu bere anaia Valentin bezala. Lau urte betetzera heldu zenean bere gurasoen etxera itzulia izan zen, baina ordurako bere herri kuttun Garai eta baserriko giro lasai eta atsegina bere ariman barneratua zuen jadanik, aurrerantzean adierazten emango zuen bezala. Jarraian gurasoen etxean jada, bere bizitza, ikasketetara bideratua izan zen. Ramonek, Bizkaiko zeru betilun leunean, Garaiko nekazaritza giroan hazia, alde batetik, eta Ondarroako arrantzale giroan hainbat urteetan udara igarotzean bestetik, euskal kutsua barneratua zuen jada. Bere gaztaroko margolaritzako lana, baserriko nahiz arrantza munduko gaia, aparta da. Non, izan ere, finkatu zuen bere estiloa eta lortu zuen merezitako ospea euskal mihisetan dautza, gehienbat. Sarritan bere lanak Euskal Herriko paisaiak eta irudiak osatzen zituzten. Pintore lez gogoko zituen Euskal herriko hainbat toki, eta deigarri egiten zitzaion; esaterako, Ondarroa, Berriz, Hondarribia eta Bera bezalako herri txikiak bere tipikotasun eta nortasunean. Horren lekuko Ondarroan bertan hainbat lan margotzea. Ramonek bere sendiarekin batera haurtzarotik 1936ko

AMONA
Amona zamau batez estalitako mahai baten aurrean eserita dago; honen gainean kolore ezberdinetako sagarrez betetako otzara dagoela. Amona serio dago: aurpegi zaintsu eta gorrixka, begiak urdinak, buruan painelu zuria daramala. Azala zimurtuta, aurpegiko ezaugarriak zorrotzak ditu, euskal arrazaren ezaugarri. Amonaren aurpegiko haragi kolore hori eta sagarraren kolore biziok berotzen eta pizten dute lana; beste guztia lasaitasun osoa da. Euskal baserrietako hirugarren adinekoen erretratu sinbolikoa dela esan daiteke. Eguzkia sartu da, eta atzeko aldean paisaia ia beldurgarria da; Zubiaurretarrei hainbeste gustatzen zaien hodei leun batzuez; baina oraindik ere Udalaren gailurra ikusten da, hodei bat buruan duela. Urrun gelditu da margogintza inpresionista. Aspaldian izan zuen Zubiaurrek bere estiloa zehaztuta, eta soslai garbien adierazpide hori hartuta zuen, errealitate sinbolista eta anekdotikoa huts-hutsean ez agertzeko marrak eta koloreak erabiltzen dituen gramatika sinbolista hori, hau gaindituz melodia lineal eta kromatikoa forma errealak baino urrunagotik antzeman daitekeen errealitatearen ikur bihurtuz. Ez da erraza margolaria kokatu den leku zehatza zein den jakitea: Baserriaren ataurrean? Edozein kasutan, amonaren erretratu ederra da. Erretratu hori izan da artistari interesatu zaiona; eta begirada gozo, lasai eta noble hori, begien bidez beraren lanaren emaitza eskaintzen diguna. Amonaren jantzia kolore lau eta ilunekoa da. Honi kontrajarrita, zamauak hartzen duen argiak eta fruituek leun agertzen dutenek koadroa piztu egiten dute. Emakume honen irudia, erretratua baino zerbait gehiago da; euskal baserriko bizimodu serio, estu eta lan asko duenaren erakusle.

RAMON ZUBIAURRE
(Garai, 1882-Madril, 1969
136

137

O N D A R R O A ,

E U S K A L

K U L T U R A R E N

K A B I A

Ondarroa 1912.
gerrateraino Ondarroan igarotzen zituen udaldiak. Ondorioz, herri honekiko lotura eta gure herriak sortu eragin zion maitasuna, bere bizitzan zehar ezagutu izan ziren. Aldi berean, udaldiotan natura izanik margo gai, Euskal Herriko bizitza eta paisaiez eta arkatzez egindako marrazki eta oharrez betetzen zituen libretak. Ondarroan bazituen 10 edo 12 arrantzale (Blas Poto, Juan de Dios, Euli, Santos, Anton eta abar) modelo-lana egiterakoan miresgarritasunez posatzen zitzaionak. Arrazoirik bazuen hain ondo erretratatzen zituen arrantzaleoi nere lagunak deitzeko. Bere esanetan Ondarroako arrantzaleak sekulako modeloak izanik bere ospea mugaz kanpo ezagutua izan zen. Guzti Horregatik guztiagatik herriaren kutsuz eta hurkotasunez, gure herriaren maitale izan zen. Nahiz eta anaia biak, Ramon eta Valentin, elkarren artean lotura estua izan, (biak ziren gor-mutuak) egia esan, oso ezberdinak ziren. Ramon, behatzaile, islatzaile eta lasaia zen, bere margolaritza zehatza eta latza izanik. Nabari zitzaion, berean zuen berebiziko dotorezia eta samurtasun leuna. Ramonek gizonaren zimur, kezka, ardura eta atsekabeak agirian erakusten zekien. Valentin ostera; berritsua, irekia, eztabaidatsua, bai eta lehiatsu eta zaletua ere. Ramonek ba ditu garrantzi handiko margolanen artean El retablo de Blas Poto, El invencible remero vasco (marrazkia), 1937an egina, aurretik hartutako apunteekin, edota Los remeros vencedores de Ondrroa, La Partida, Shanti Andia el Temerario (Arte Garaikidearen Espainiar Museoan aurkitzen da), Pcaros y mendigos, Pescadores de Ondrroa, El amo de la casa, Las encajeras de Lagartera (benetako museoko laukia) izenekoak. Besteen artean eurok dira nahiko, adituen esanetan, margolari baten lana hilezkortzat hartzeko.

Blas Poto, 1910

Santos 1910

Madrilera joan behar izan zuen laster. Eta han bi anaiek, Valentinek eta Ramonek, heziketa artistikoa jazo izan zuten. Ramonek, mutikotatik izan baitzuen marrazkigintzarako gaitasuna eta zaletasuna, eta hasieran Madrileko Gormutuen Elkarteko marrazkigintza irakasle zen Daniel Perea (gor-mutu) izan zuen maisu. Hemen hasi zen ikatz-ziriarekin marrazkiak laginetan egiten. 1893. urtean Arte eta Ofizioen Ikastetxe Zentralean sartu zen, harik eta, 1896an Madrilgo San Fernando Arte Ederretako ikastetxean pinturako lehen ikasketak egin zituen arte.(Urte honetako urtarrilaren 26an, 13 urte zituelarik, oparitu zion bere amari, honen urtebetetzean, bere lehen olio-pintura; oholtxo batean paisaia, sakonean haize errota batekin. Hain zuzen ere, bere obran maiztasunez azalduko diren haize errotak, batez ere Holandako bere egonaldi laburraren ostean). San Fernando ikastetxe honetan margolari entzutetsuak izan zituen maisu: Carlos de Haes, Jaime Morera, Antonio Muoz Degrain, Luis Madrazo, Alejandro Ferrant, Luis Alvarez, Luis Menndez Pidal eta Moreno y Carbonero, berauengandik hezkuntza akademiko sendoa jaso zuelarik, bere hasierako lanetan Euskal Herriko paisaiak adieraztean erakusten zuenez, batzuetan naturalismo zehatza landuz eta beste askotan joera inpresionistagoekin arituz. Aldi berean bere ikaskideak izan ziren, Romero de Torres, Sotomayor, Benedito eta Chicharro, besteen artean. Orduko hartan Madrileko ospitale Probintzialera ere joaten zen Cardenal Doktorearekin anatomia ikasteko, aldi berean Prado Museoan kopiak egiten zituelarik teknika sakonki bereganatzeko, bereziki, Frai Anglicoren Anunciacin delakoaren egundoko kopia eginaz. (Kopia hau kontserbatzen zuen oraindik estudioan zintzilikaturik bere bizitzaren azkenean). Giro honetan, Bizkaira oporretan etortzen zenean natura zuen margo gai eta saiatzen zen bere eguneroko margolanetarako etekina ateratzen. Hamasei urte zituelarik Ondarroan saldu zuen bere lehenbiziko lana, (ohol bat era naturalean margotua) 25 pezetan. Geroxeago, gure paisaia bat saldu zuen (hau ere Ondarroan) 300 pezetatan, oraingoan handiagoa zelarik. Diru horrekin Parisera zerbait ikastera joatea erabaki zuen. Horrela, aitaren baimena lortu ondoren joan zen hiriburu hartara. Parisen egunero oinezko ibilaldi luzeak eginaz margo eta laukiak ikusten igaro zuen bere denbora. Dirueskasiaren ondoriozko gabezian hogeita bi egun igaro zituen Parisen, eta hiru franko soilik geratu zitzaionean itzuli zen Madrilera, janari aldetik, urriz ibili arren, beste aldetik pozarren ikasitakoarekin. 1899. urtetik aurrera Espainiar Estatuko Arte Ederretako Erakusketa Nazionaletan hasi zen parte hartzen. Aldi honetako beste lanen artean gogoratzekoak dira: Puesta de sol en Garai, (zirriborroa); Paisaje de Maaria, (Espainiako erreginak eskuratua); Apoteosis de la pelota vasca; Los intelectuales de mi aldea, (Bilboko Arte

ONDARROA
Ondarroako itsaslabarrean kokatuta, itsasoaren ikuspegi honetan euskal itsasertzaren irudi bat eskaintzen digu, beronen lerroa goizeko lanbroen artean han urrunean nabari delarik. Olio-pintura, 65 x 94zm. Bilbo, Bilbao Bizkaia Kutxa bilduma. Ikuspegi hau aukeratu izanak, ekialderantz begira, uretan islatutako egunsentiko eguzkiaren argi distiragarrien bidea harrapatzeko aukera ematen du. Horrela izatean, argi kontra efektu batez ebakita, lehenengo planoetako haitz ilun eta zorrotzak, gaueko itzalak inguratuta oraindik, erabateko zehaztasunez eta garbitasunez azaltzen zaizkigu. 1903. urtean datatutako margolan hau Zubiaurre gazteak margogintzan egindako lehenbizikoetako lanetakoa da, XIX. mendearen amaierako hamarkadan Madrilen egin izan zuen ikastaldiaren ondorengoa. Han, San Fernando Arte Ederren Ikastetxean ofizialki sartu aurretik Karlos Haes margolari belgikarraren irakaskuntzaz baliatu ahal izan zuen, haren ikasle zen Jakue Morera Lleidakoarekin batera, maisu honek Zubiaurre gaztearen hasierako interesa erraz bideratu zuelarik paisaiaren generoa lantzerantz, bere maisuek erakutsitako errealismo erromantiko berantiarraren aginduen barruan. Haesen eragina begi-bistakoa da, bai ikuspuntua goizeko argi distiratsuaren aurrean aukeratu izanagatik, horrela zeruan eta itsasoko uretan eguzkiaren argiak egiten dituen joko aldakorrak adierazteko aukera izanik, bai okre, urdin eta orlegiz osaturiko sare itxiaren barruan nagusi den erabilitako kolore nabarragatik. Osotasunean paisaiaren deskripzio naturalistarekiko ardura handia erakusten du, errepresentazio zehatza egiteko joera azalduaz batera, aurreaurreko landareak begiztatzean nabari denez. Ederretako Museoan dago); Viejos ondarreses; La partida, (erakargarrienetakoa berau), Buenos Airesko Arte Modernoko Museoan aurkitzen da); Paisaje de Durango; Paisaje de Garai, (hau ere Espainiako erreginak erosia); El Cabo Ogoo; Un casero de Maaria; Ra de Mundaca; Un trozo de montaas de Maaria; eta abar. 1902. urtean Madrileko Argazki elkartean urrezko domina lortu zuen eta 1904an Madrileko Arte Ederretan Ohorezko aipamena. Erakusketa giroan jarraituz: aipatzekoak dira baita, besteak beste, Ondrroa; Paisaje de Vizcaya, (oihal hau ere Espainiako erreginak eskuratua). Retrato de D. J. Mayeas (1904); Retrato de J. Guerricabeitia; Autorretrato; Peas de Saturrarn (Ondarroako Antiguatik egina) Regreso de los pescadores (haurtxoaren buruaren samurtasuna, deigarria); Esperando la barca (Madrileko Arte Ederretako Zirkuluan ohorezko aipamena), eta Por las vctimas del mar, (Ondarroan egina). 1903. urtean hasi ziren bere lehen arrakastak. Madrileko Arte Ederren Zirkuluaren Erakusketan Diploma

bat eman ziotenean, Bizkaiko Foru Aldundiak aho batez, Losada eta Larroqueri bezala, 200 pezetako dirulaguntza izendatu zion hiru urterako eta laguntzaren ordez, urte bakoitzean, urriaren lehenengo egunean bere urteko lanak erakustera behartua zelarik. Sei lagunek osatzen zuten horretarako epai-mahaia eta hain zuzen lehendakari egiten zuena Dolores Urkizu ondarrutarrarekin ezkonduta zegoen Jose Cruzeo Ahalduna zen. Eta hala, hiru urte geroago, 1906ko urriaren 6an Ramonek Ondarroan izenpetuta, eskari berri bat egin zuen Aldundira, eskerrak emanaz batera beste urtebeterako laguntza luzatzeko eskatzen. Epaikariak, laguntzadunen lanak aztertzean, hiru lagunenak aukeratu zituen ohorezko ezaugarriak emateko: Anjel Larroque, Aurelio Arteta eta Ramon Zubiaurrerenak. Hori ikusita, eskertuaz, Ramonek karta bat bidali zuen Foru Aldundira esanaz, egunkarietan irakurri zuela hirugarren urtean egindako lauki bat, Iperkalea izenburukoa, ohorezko sariarekin aipatu izan zela, eta hau eman zioten pentsioari esker izan zela eta, margolan hori beretzat eskaintzen ziola. Aldi baten azkena da. Paisaiaren aroa, zeren hurrengo urtean jada Nazionalean erretratuak eta irudiak aurkeztu zituen.

Bere prestakuntza artistikoa biribiltzeko, 1905. urteko uztailean berriro joan zen Parisera, oraingoan bere anaia Valentin eta gurasoekin batera, Europako museoak bisita-

amon Maria Jose Zelestino Bizente, Garai (Bizkaia) herritxoan jaio zen 1882ko irailaren 1ean, bere gurasoak izan ziren Valentin Zubiaurre Urionabarrenetxea (Garai) eta Maria Paz Agirrezabal Etxezarreta (Bergara). Bere anaia Valentin baino hiru urte geroago jaio zen, margolaria izanik hau ere. Ramon, haurtzaroan izandako istripu baten eraginez, gor geratu zen, baina ez gor-mutu, askok berari buruz esaten dutenez, nahiz eta hitz egiteko zailtasunak izan. Entzumenik ezean, gutxik duten begirada azkarrekoa zen; ondo zekien gauzei nola begiratu. Nahiz eta, bere haurtzaroko lehen urteak Garain bertan igaro, laster joan behar izan zuen Madrilera, zeren bere aita Valentin Maria Zubiaurre Uriona, musikari ospetsua, genero liriko-dramatikoan eta erlijiosoan obra garrantzitsuen egilea, gortean Kapera Errealeko Maisu izendatu zutenean, 1883an, sendi osoa

IPERKALEA
Iperkalea deituriko oihal hau Ramonek garai batean Bizkaiko Aldundiaren pentsiodun izateagatik oparitu zion Erakunde honi eta beronen ondaretzat gordetzen da, gaur egun, hain zuzen, Gernikako Batzar Etxeko Lehendakariaren bulegoko goiburuan aurkitzen delarik. 1906an egina 171 x 203zm koa. tzeko asmotan eta aldi berean Julin Akademiako ikasgaietan parte hartuz aldikada batean. Geroago Italia eta Europako zenbait hiri bisitatu zituzten. Bidaia hau bi anaien izaera artistikoaren garapenerako ukaezineko garrantzia izango zuen heziketa aldia izan zen. Bada, maisu handiak ezagutzeaz gain margogintza modernoaren nondik norakoak ere ikusiko baitzituen.

138

139

O N D A R R O A ,

E U S K A L

K U L T U R A R E N

K A B I A

O N D A R R O A ,

E U S K A L

K U L T U R A R E N

K A B I A

Hurrengo urteetan Ramonek lan handia eginaz jarraitu zuen Arte Ederren Erakusketa Nazionaletan bere pinturak azaltzen, hainbat sari irabaziz. Beste hainbat herrialdetako Erakusketa ugaritan ere partaide izan zen, beherago aipatu bezala, Europa eta Amerika ezagutzeko aukera eman ziotelarik. Gaztaroan Zubiaurre anaiak Madrileko Nuevo Levante kafetegiko solasaldietan izan ohi ziren hainbat literato eta artista hauekin batera: Valle Inclan, Anselmo Miguel Nieto, Julio Antonio, Rikardo Baroja, Aurelio Arteta, Sokrates Kintana eta Gutierrez Solana. Azken honekin adiskidetasun estua izan zuen aurrerantzean. Euskal artisten sorreran ere parte hartu zuen, beronen lokaletan, hainbat aldiz bere lanak erakutsi izanaz. Zenbait erakustalditara azaltzen jarraitu zuen hainbat sari eskuratuz, esate baterako: Madrileko Arte Ederretako Nazionalean (1906), Amor y juventud ehunarekin Ohorezko Aipamena, eta 1908an, Chez Mlle Mary eta beste lau margolan (hirugarren mailako domina); Valentziako Nazioartekoa (urrezkoa); Zaragozako Hispano-Frantsesa (bigarren domina); 1909an, Konpostelako Santiagoko Arte Ederretako Nazioartekoa (urrezko domina), eta Munich (bigarren domina). 1910. urtean, aipaturiko Madrilekoa berriro, Las autoridades de mi aldea (Gazteizko Herrialdeko Museoa), eta besteak; mihise hau Buenos Airesko Mundu-mailakoan ere erakusgai izanik, (bigarren domina). Urte honetan Pio Barojaren Las inquietudes de Shanti Andia eleberria ilustratu zuen. Ildo berean Santiagon (Txile) Arte Ederretako Nazioartekoan (1910), Pcaros y mendigos izenburuko koadroak hirugarren domina eman zion. Mihise honek itzelezko arrakasta emanik Espainiako eta beste nazioetako hain-

bat erakusketara eramatea iruditu zitzaion, eta azkenean Erroman Nazioarteko Arte Ederretan zegoela (1911) Herri hezkuntzako italiar Ministroak Erromako Galleria Nazionale dArte Modernarako erosi zuen. Harrezkero, sariak bata bestearen ondotik irabazi zituen eta kritika bere aldekoa izanik, honek guztiak kanporako proiekzio handia suposatu zion, hasi berria zuen karrerak gorako bidea hartuz. Giro horretan jarraituz Bartzelonako Nazioartekoan (1911) Cofrada de hilanderas laukiaz bigarren domina beretzako izan zen. Madrileko Arte Ederretako Nazionalean (1912) hiru koadrorekin parte hartu ondoren, Volendan (Herri Behereak) herrian bizi izan zen 1913rarte, bere obrak bere estilo pertsonalaren egituraketarako bidea hartuko zutelarik, naturalismo piktorikoa alde batera utziaz, kolorearen bizitasunera hurbiltzeko, protagonismo berri bat emanaz koloreari bere pinturan, Alemaniako joeren aginduak gordez, batez ere Roerichen eragina. Hemen, garai honetan eratutako erakusketan Ramonek bere 22 margolanen artean Vendedoras de frutas de Ondrroa eta Pescadores de Ondrroa (Ondarroan egina) azaldu zituen. Azken hau San Diegoko Fine Artist Society Elkartean dago. Urtebete geroago Rotterdamen egindako erakusketan lauki biak bakoitza 1.250 florinetan baliaturik agertu ziren.

Salamanca aldera (La Alberca eta Las Hurdes) eta Holandara (1912-13) egindako bidaietan ordura arte Euskal Herrian margo gai izandako gaiak ez beste hainbat lantzeko aukera izan zuen. Volendamen (Holanda) bizitako egonaldia oinarrizkoa izan zen bere eboluziorako. Hantxe adiskidetu zen bere lehen ikusmen piktorikoarekin, hainbat haize-errota erreproduzituaz eta euren artean bizi izanez. Baita ere sentitzen zen bereziki erakarria holandar kapelu eta jantzi tipikoekin, hitz batez, bere eraikuntza eta giroagatik. Han Ramon koloreari ireki egin zen eta pintura-naturalismotik urrundu egin zen erabakitasunez, koloreari hitz eragiteko, zeinek orain sarritan errealitatearekin zerikusirik ez duen kolorea. Horrela da nola aurkitzen duen dagokion estiloa. 1913. urtean Municheko Nazioartekoan urrezkoa lortu zuen El regreso de los pescadores oihalarekin. Jarraian Parisen Gran Palaiseko erakusketa batean (1914) margolan berriekin parte hartu zuen, besteen artean Vendedoras de frutas de Ondrroa, hain justu, Donostiako San Telmo museoan dagoena. Bere ohiko partaidetzari hutsik egin gabe Madrileko

REMEROS VENCEDORES DE ONDARROA

Koadro epikoa. Zirrara handiko estetika eta liluragarriz osatutako mihisea. Ramon Zubiaurrek maisutasunez irudikatu izan zuen oihalean Ondarroako arraunlari ospetsuon endazko espiritua; horretarako aukeratuz indarraren eta garaipenaren gorespen baikortasuna eta kolorearen une alaia, ereserki gartsu batean itsasoari eskaintzen. Euren begi orlegiko arraunlariek endazko gizon aukeratuak dirudite. Kantauriko itsasaldeak, hobeto esan da, euskal itsaslabarrak astintzen duen itsas amorratuak, estropada eguneko krudelkeria mantso guztia du. Herriaren ikuspegi eta kolorearen indarrak osatuz harrigarriz koadro ausarta egiten da, eta bere tonalitate bereziagaitik, urdin eta horixka sinfonia akromatikoenak, zuhurki nabarmenak, zentzu-apaingarri handiko oihal honetan, ematen du, lerro bakoitzak bere esanahiei txinpartak ateratzen diela. Ondarroan egina, 100 x 100zm. Parisko Luxengurgen aurkitzen da. margotu zituen bere lan batzuk gogoangarriak dira, esate baterako: La partida, El Gaitero de Cambados, Familia Lagarterana, eta Pcaros y Mendigos, azken hau Veneziako Bienalean Erromako Arte museoak erosia. Jarraian (1916) Panamako Nazioartekoan Tipos de Segovia ehunak urrezkoa eman zion eta San Diegoko (Kalifornia) Nazioartekoan bigarren domina beretzat izan zen. Ramon Zubiaurre, 1917.eko ekainaren 27an ezkondu egin zen Guadalajarako familia ezagun bateko Isolina Gallegorekin, Lorenzo Gallego Carranza ingeniari militarraren alabarekin, Madrileko San Martin parrokia-elizan, ondoren Isabel Borboitar Andreak Jauregian bertan hartu zituelarik. Emakume apala eta jakintsua zen bera, Barojatarrekin adiskidetasun handia zuena, bere lagunen artean Ortega y Gasset, Lozoyako Markesa, Eugenio DOrs, Jose M Salaberria eta bere garaiko beste hainbat jakintsu bere etxera joaten zitzaizkiolarik. Margolariaren administraria ere izan zen, zeren, artistak ez baitzion jaramon handiegirik egiten diru kontuari. Ramonen lanak gero eta ezagunagoak eta estimatuagoak egiten hasi ziren nazioartean. Munduko Nazioarteko Erakusketa guztietan lortzen zituen urrezko dominak. Erroma, Paris, Londres, Buenos Aires, New York eta Chicagoko Museoak eta amaigabeko pinakoteka partikularretan kontserbatzen dira bere laukiak, eta kritikari ospeO n d a r r o a 2 0 0 9

7 VENDEDORAS DE FRUTAS DE ONDARROA ROMERIA EN MI ALDEA

Grazia handiko lerroak ditu eta argitasun berdexka grisaxka berezia du, margolari honen beste koadroak bezala. (Mr. William T. bilduma, Madrid 1957) 1912ko uztailean Amsterdameko Stedelijk Museumeko Arte Garaikidearen Nazioarteko Erakusketara El amo de la casa pintura eraman zuen besteen artean. Erakusketa honen arrakasta egundokoa izanik, mihise hori hango Udalari oparitu zion, eta egun, bertako museoan aurkitzen da De Huismeester nederlanderako izenburuarekin. Urte berean Euskal Artisten Elkarteak jendaurrean azaldu zuen bere protesta, Zubiaurrek Bizkaiko Foru Aldundian dirulaguntzaren bat bereganatzeko asmoz aurkeztutako lan hori saritua ez izanagatik. Atentzioa erakartzen dute fruitu aleak, non natura hila ezin hobeki osatzen duten, euren intonazioagatik nabarmentzen dutelarik. Donostiako San Telmo Museoan aurkitzen da.

Erakusketa Nazionalean (1915), Los remeros vencedores de Ondrroa izenburuko lan ospetsuarekin bigarren domina beretzako izan zen (Ondarroan egindakoa eta geroztik Parisko Luxenburg Museoan zintzilikaturik aurkitzean bere egileari ospea iraunarazten diona). Azken urte honetan Kaliforniako San Francisco, Amsterdam eta Panamako Nazioartekoetako urrezkoak bereganatu izan zituen. Eta urte hau bukatu ordurako Euskal Ertilarien Erakundeak Bilbon eratu zuen erakusketan Ramonek 18 margo oihal zintzilikatu zituen euskal giroko eta ohiturazko gaiekin, (lau Ondarroari buruzkoak), eta Holandako paisaiak eta hainbat erretraturekin. Garai honetan

AUTORIDADES DE MI ALDEA
Ramonek 28 urterekin margotutako oihal hau oso interesgarriada. Eskuinean, mihise beraren ertzean, neskatila bat kazolan indioilasko batzuk ekartzen. Neska horrengan, nahiz beste edozein irudietan, dago enda guztia; baina ikus neskatoa. Gauza horiek ez dira pintatzen, baizik eta basapiztiaren antzera eta berezko senaz joan izan ezik. 1910ean egina. 148 x 200zm. Arabako Herrialdeko Museoa.
O n d a r r o a 2 0 0 9

140

141

O N D A R R O A ,

E U S K A L

K U L T U R A R E N

K A B I A

Europara itzultzean, Londreseko erakusketaren ondoren (1922) Parisko National dArt Moderneko urrezko domina eskuratu zuen Los remeros vencedores de Ondrroa oihalarekin. Lauki hau Pariseko Luxenburg Museoak erosi zuen. 1923ko urtarrilaren 2an Espainiako Enbaxadoreak Pariseko Georges Petit aretoan Zubiaurre anaien margoez osatutako erakusketa bat zabaldu zuen. Ramonek Euskal Herriko eta Gaztelako gorpuzkerak eta eszenak aurkeztu zituen bertan, besteak beste: En el puerto de Ondrroa (japoniar batek erosia), Splica eta El patrn de barca (hirurok Ondarroan eginak).

LA PARTIDA
Ramon Zubiaurreren euskal koadroen saileko erakargarrienetakoa: La partida, Buenos Airesko Arte Ederretako Museo Nazionalean dagoenak; tristura eta sentimenduzko unea lotu eta finkatzen ditu. Txalupa bat kaitik ateratzen da. Arrantzale batzuk haize-oihal astuna jasotzen duten bitartean, hiru agurtzen ari dira; bat, amak jasotzen dion haurtxoaren gorputza bere esku indartsuetan hartzen; bestea bere besoa goian duelarik ozenki agurtzen eta hirugarrena lasai eta isilik etsipenean. Lehen planoan agure birek euren profil negartsuak gehitzen dute. Hemen Pantorbak esandakoa gogoratuz esan genezake: Zubiaurre anaien gizakiak mutuak dira. Oihal batean biltzen direnean ez dute elkarrekiko ahozko mezurik. Baina bere aho zigilatuak esaten ez dutena begiak adierazten dute. Eta okasioetan eskuak eta begiak hitz-jario miresgarria dute. Ramonen laukietan begiradak eta keinuak esaten dute autoreak esan nahi duguna.

Eta eurogatik 1923ko otsailaren hogeita hiruan Frantziako Gobernuak Ohorezko Legioaren gurutzea eman eta elkarte bereko Zaldun izendapena egin zion, eta baita

tsuenek eskaini zioten beren estudioak. Eta Museum aldizkari espainiarrak zenbaki berezi bat eskaini aurretik Zubiaurreren arte honi (balio positiboz hain oparoz betea), ordurako eskainiak zituzten bereak Die Kunst Alle, Deutsche Kunst und Decoration, aldizkari alemaniarrek; LArt et les Artistes eta Gazette des Beaux Arts frantziarrek; The Studio ingelasak, eta Emporium italiarrak. 1918ko abenduan, Ramon Zubiaurrek, Hispanic Society of America delakoaren kide izendapena jaso zuen. Hurrengo urtean Bilbon eratutako Nazioarteko Margolan eta Eskultura Erakusketan parte hartzean, epaimahai ofizialak ez zion dominarik izendatu, baina kritikaririk onenek goraipatu egin zuten Ramonen obra. Aurrera eginaz, Zaragozako Hispano-Francesen (1919) bigarren domina lortzeaz gain, Konpostelako Santiagon eta Valentzian urrezko dominak eskuratu zituen, eta 1920. urtearen hasiera girotzeko Madrileko Nazionalean bere gailurreko lanak erakusgai ipini zituen. Argentina bisitatu nahirik, 1920. urtean Zubiaurre senar-emazteak kontinente horretarako bidea hartu zuten itsasoz, bere lanak anaiarenarekin batera Hego Amerikako zenbait hiritan erakusteko. Buenos Airesko Witcomb aretoan (1921) 24 koadro erakutsi zituen, besteen artean, Hijos de Ondrroa eta Vendedores de manzanas de Ondrroa. Erakusketa hartako katalogorako hitzaurrea Ortega y Gasset idazleak idatzi zuen. Arrakasta itzelezkoa izan zen, baita urte honetan Rosario de Santa Fe eta Montevideoko hirietan egindakoetan ere. Argentinan egin zuen egonaldian Ramon Zubiaurrek makina bat erretratu eta paisaia egiteko tenorea izan zuen.

EN EL PUERTO DE ONDARROA
Adierazpen honetan irudikatzen du Ondarroako arrantzale sendo baten itsasotik etxerako itzulera, non daramatzan bost edo sei hegaluze eder bere eskuetan kofradiako salmentara. Bere alboan eta jesarrita, emakume bat, altzoan haurtxoa duelarik arrantzalearen adierazpenez jabetzen. Barrenean Ondarroako kaia, bere zubi zahar ospetsu eta arrantzaleen ohiko etxeak. Koadro hau japoniar batek erosi izan zuen. Frantziako eta Atzerriko Gor-mutuen Pariseko Elkarteko biziarteko bazkide ere egin. Ramonek garai honetan hamabost bat sari erdietsiak zituen hainbat nazioetan zehar; besteak beste: Pisttburgeko Carnegie Institutuko erakusketan 42 koadrorekin (Descargando pescado en Ondrroa eta La abuela besteen artean). New York (Pescadores de Ondrroa, San Diegorako eskuratua); Massachussets; San Francisco; New England, eta 1924ko azaroaren hogeita lauan The Hispanic Society of New York-eko kide-izendapena. Caracas eta Mexikoren ondoren Europan zehar jarraituz: Paris, Oslo, Brusela, Berlin, Madril, Bilbo eta Erroman barrena, heltzen da garai honetara bere ospearen bermea erabakita geratzen dela erakutsita. 1926ko ekainaren 4an itsasoratu zen Principesa

142

O N D A R R O A ,

E U S K A L

K U L T U R A R E N

K A B I A

O N D A R R O A ,

E U S K A L

K U L T U R A R E N

K A B I A

(aurreko orrian) EL MARINO VASCO SHANTI ANDIA EL TEMERARIO

Shanti Andiak zuzentzen du bere txalupan maniobra oso arriskutsu eta beharrezkoa Kantauriko kai txiki batean sartzeko ekaitzaren eraginean. Une larria da; lemazainak eta laguntzaileek bizia dute jokoan. Peredak bere arrantzaleei barra zeharkatzeko unea prestatzean, ahoan jartzen dien garrasia da, Jesus eta barrura! Eszena astintzen duen inguruan (Barojatar interpretazio orri bat), nabaritzen dira jantzien tonu biziak. Janzten duten itsasgizonen keinuketak aire heroikoa prestatzen diete olatu-aldi harrotua menderatzeko lan gogorrean. Lan hau euskaltasunaren zuzeneko adierazpena kontsideratzen da. Hemen ikusten dugu nola arrantzalearen irudian goresten den bere enda; non, erakusten duen begitarte kutsu, lelo ezaugarri eta erraz ezagunak diren irudi erromantiko batean. Zubiaurretarrek kontserbatzen dute euren teknika bereziaren freskotasuna eta indarra, eta Ramonek jakin izan zuen oihal hau aspaldiko euskal espirituz hornitzen, Zubiaurretarrek ezagutarazi zuten bezala eta beste inork, pintore nahiz eskultorek, jakin ez zutena sentitzen nahiz adierazten bere obretan. Euskal estetika bat dago beste inori nabaritzerik eman ez zaiona. Eta estetika hori Ramonen pinturaren arima da. 1924an egina. Arte Garaikidearen Museo Nazionala. Madril.

EL PUENTE DE ONDARROA
Aipatzekoa da garai honetako kaiak ez zuela zerikusirik gaurkoarekin. Ramonek agertzen duena zubi bien artekoa da, erdi aldean zegoen moila muturra argi ikusten den bezala. Aspaldi kendu zuten ibai erdiraino irteten zen moila hura. nekez bi edo hiru tonu baino gehiago. Marrazki aszetikoak, zehatzak eta xumeak. Bere pertsonaiak argaldutako izakiak ziren, hiruki-formako burudunak, begiratzen zigutenak, begiratzen zigutenak beti. Espainiako gerratea bukatzean, 1940ko martxoaren 30ean, Ramon, Madrileko Arte Ederretako Zirkuluko ohorezko bazkidea izendatua izan zen. Urte bereko maiatzaren 15ean emaztea eta biak Principesa Maria italiar transatlantikoz Montevideora eta Txilera bidaiatzera ausartu ziren, emaztearen amaren herrialdea zen Txilen kokatuz. Han atzera begirako erakusketak eratu zizkioten, (Ondarroako gaien artean El puente de Ondrroa), eta besteen artean Severo jaunak Shanti Andia eskuratu izan zituen. Hainbat erretratu marraztu zituen, ezagutzen ez ditugun erretratu sail bat. Baita ere pintatu zituen txiletar gorpuzkerak eta erlijiozko gaiak (hindu nahiz katoliko) eta hauek saltzean bere egoera ekonomikoak hoberantz egitea lortu zen. Txilen egindako 10 urte haiek bizitzako zorionekoenak izan ziren senaremazteontzat. Gainera garai honetan Berlinen konpromisoa (1942) beteaz bere lekukotasuna erakustea eman zuen. Madrilera 1951an itzultzean, hemen gaizki ikusita bai zegoen, gerrate ostean Ameriketara joatea Espainiatik alde egitearekin lotuaz, eta ondorioz gogor lan egin behar izan zuen antzina zuen prestigioa berreskuratzeko. Espainiako hiriburuan zenbait erakusketa egin zituen, bai eta Bilbon, Bartzelonan, Gasteizen, eta Habanako Arte Hispanoamerikarreko bi urtez behingoan (1954) lehenik eta Donostian eta Bartzelonan ondoren. Horrela jarraitu zuen etenik gabe; Madril (1955 eta 1956) eta Santander, Madril (1957), Lisboa (1959), eta Madrilen (1961) El Mar itsas gaien erakusketan bere lan oparoa azaltzen. 1963. urtean Valentin bere anaia hil zen eta Arte Ederrak Akademian hark zuen duintasun aulkia, Ramoni eman nahi izan zioten, baina honek eskerrak eman eta duintasun hori ez zuen onartu. 1964. urte bukaeran, Madrileko XXV Aos de Arte Espaol delakoan bere lanen agerpenak ez zuen utzik egin. 1966ko uztailean Bizkaiko Aldundiak eta Durangoko Gerediaga Elkarteak erakusketa bat eratu zuten Garain Zubiaurre anaien omenez (Valentin hilda zegoen ordurako). Joan de la Encinak kritika baliotsu eta beroa egin zuen erakusketa honetaz.

LA ABUELA
Lauki honetan irudi nagusiaren ezaugarritasun miresgarriez gainera, ikaragarriko edertasunezko margolan zatiak daude; lehen planoan haurra belaunikaturik, gehi, natura hil guztia. zituen lanok eta perutarrek goretsi egin zituzten, eta kritikari batek esan zuen euskal artista ez zela kolorearekin baliatzen ondorena lortzeko; hori baino egokiago zela esatea Zubiaurre ikuspegiaren margo erakuslea zela. Urrian Ramon eta emaztea Txilera joan ziren, eta han bederatzi hilabete haietan margotutako lan batzuk eta beste aurretikoak erakutsi zituen, Erakusketa hau oso laudatua izanik Herrialde hartako prentsaren aldetik. Bitartean, Oslon maiatzaren 9an Noruegako Erregeak zabaldutako Arte Espaol delakoaren erakusketara bidali zituen koadroen artean hauek zeuden: En el frontn de Ondrroa 75 x 90zmkoa eta Jugando al julepe 75 x 90zmko ehuna. Azken hau Campesinos vascos jugando a las cartas izenburuarekin Noruegan ezagutua eta Osloko Nasjonalgallerietek eskuratu izana. 1932an, Ramonen obrak aurrerako urtean Oslon izandako arrakasta gatik, Zubiaurre anaiak animatu ziren Noruegako hiriburuan eta berriro Kunstforeningen erakustera, baina oraingoan biak soilik. Erakusketa hartan ordura arte gero eta begi bistakoa egiten zegoen zerbait nabaritu zen: bi anaien lanen arteko ezberdintasuna. Hilabete haietan zenbait enkargu agindu zioten, eurotariko bat Buenos Airesko Udal Museoak eskatutakoa, Argentinako hiri buruaren fundatzaile izan zen Joan de Garairen jaiotetxea margotzea. Hurrengo urteetan, hainbat eskakizunei erantzunaz, ikusgai izan zituen bere margolanak; New York, Venezia, San Diego, Kalifornia, Toledo (Ohio), University of Texas (Austin) eta Pittsburgheko (Pensylvania) erakustaldietan. 1936ko gerran Ramon eta emaztea Madrilen zeuden eta neurri txikiko akuarela eta arkatz-koloretako marrazki batzuk, aurretiaz hartutakoak, baino ez zituen egin, besteen artean: El retrato de Blas Poto, El invencible remero vasco tonu bizian. Euli Ondarroa, tonu argian eta Pescadores de Ondrroa; Pittsburgeko Carnegie Institutuko Nazioartekoan koadro bakar bat azaldu zuen, eta hiru 1939ko abuztuan Valentzian eratutakoan. Garai honetan aldaketa berri bat ikusi zen Ramonengan. Beharbada pintatzeko material falta gatik marrazkiak egiteari ekingo dio, oso arinki koloreztatuta,

EL REGRESO DE LOS PESCADORES

Hona hemen Ramon Zubiaurreren monumentaltasunerako joera nabaria erakusten duen margolanetako bat. Gure itsasaldeko herrixketan hain normala den arrantzaleen itzulerako une honek, koadro kostunbrista eta anekdotikoa egiteko bidea irekitzen du, eguneroko bizitzan ikusi daitezkeen pertsonaien erretratuekin, euskal arrantzalearen bizitzako une bat biziaraziko digukeena, albumetan gordetzen ohi ditugun argazkiak bezala. Ramon Zubiaurrek hemen margotzen duen lanak aitzakiatzat hartzen du arrantzaleen itzulera poema handi bat osatzeko: irudiak eta arraunek goitik beherako eremuan betetzera jotzen dute, horma bat apaintzeko baliabide bezala. Alde erlijioso eta sakratua dago pertsonaiek, geldiak izanik ere, uneko emozioei dei egiten dieten konposizio hauetan. Ez du inork hitz egiten, ez da inor mugitzen. Baina dena da adierazgarri: aitari, agian, bera arrantzan egon den denbora luzean jaio den seina aurkezten dion emakumea; emakumerik zaharrena eszena honi harrituta dago begira, berezko maitasun keinu bat egiten hasiz; lankideak, urrunagotik, lotsaz ikusten dute hau. Ramonen beste margolan batzuetan bezala, giza-irudiak dira nagusi, euren janzkien kolore bizi lauaz nabarmentzen direla portuko etxeen zurixkaren gainean eta urruneko itsaso argiaren gainean. Olio-pintura, 155,5 x 200zm. Bilbo, Bilbao Bizkaia Kutxa bilduma. Urte hauetan saldu izan zuen Las encajeras de Lagartera, oihal gogoangarria, berak izenpetu izan duen onenetarikoa, eta orduko ehun mila pezetan ordaindu izan zena. Azkenik, bere azken erakusketa zabaldu zuen Madrileko Quijote galerian 1968ko azaroaren 28an. Behin, garai honetara iristean, Ramon Zubiaurrek urteetan aurrera zihoala pentsatuta, bere artean zertxobait sumatuta; atera zuen bere jantzien armairuan zeukan kutxa txiki bat, non arretaz gordeta zeukan Bizkaiko lur apurtxo bat eta Gernikako Arbolaren ezkur ale bat, eskatuz kutxa txiki hura berarekin batera lurperatzeko, horrela bere bizitzako nahia bete ahal izateko. Mochizuki gogoratuaz, horrela hasiko zen beste zuhaitz bat beraren gain. Biharamuneko goizaldean, 1969ko ekainaren 9an, 86 urte zituelarik begiak erdi irekita, heriotza hotzaren isiltasunezko lasaitasunean, bere lurraldearekin eta hainbeste pintatu zituen herrialde eta jendearekin pentsatzen, utzi zuen bere bizia Jaungoikoaren eskuetan. Hurrengo goizean, eguraldi euritsu batean eraman izan zen Madrileko San Justi hilerrira sei pertsonen laguntasunean; bere emaztearen bost senide eta bere biografo Takeshi Mochizuki japoniarra. Isolinak, agerian hunkiturik ezin izan zuen lagundu, baina nahigabe-

Mafalda ontzian Buenos Aireserako norabidean, Ramon Zubiaurre, anaiarekin batera, eta berriro egin zuten erakusketa bat Witcomb aretoan, biak batera, oraingo honetan euskal gaia erakusten zuten lanak izanik denak. (Artean Familia arrantzale de Ondrroa izenburukoa eta beste bi). Ondoren Txileko errepublikako presidenteak hiriburura gonbidatu zituzten, anaia biak, Santiagora. Han Arte Ederretako Jauregian erakusketa antolatu zuten abendu hartan, eta bertan azaldutako Pescadores de Ondrroa laukia (Ondarroan 1924an margotua), San Diegoko Fine Arts Societyk, eskuratu izan zuen, hain zuzen ere, New Yorkeko Dudensing galerian. Azkenik aldi honetako erakusketen bukaera heldu zen Valparaison (1927) egindakoarekin. Txilen zegoela, emazteak bertan senideen batzuk zituelarik, zeren, bere ama nazio hartakoa baitzen, zenbait mihise saldu eta herrialdeko zenbait pertsonaiarik ospetsuenen erretratuak egin zituen, esate baterako: Errazuriz monsinorearena (bikaina). Elizgizon honen burua, euskal burua, deigarri egin zitzaion artistari. 1928 urtearen azkenetan Madrilen ziren berriz ere. Bartzelonan, Herri Beheretan, Danimarkan, Pittsburgh (Pensylvania) eta Buenos Airesko erakusketa batzuetan parte hartuz gero, ostera ere Hego Amerikarako bidea hartu zuen 1930eko ekainean, hain zuzen, Limara. Hiriburu honetako Erakusketa (beste laukien artean lau Ondarroako gaiekin) errepublika hartako presidenteak zabaldu zuen, egun batzuen buruan kargutik kendu eta kartzelaratua izan zenak berak. Presidente berriak, ezaugarri nazionalistadun iraultzako buruzagiak, Inka errege baten erretratua margotzeko eskatu zion Ramoni. Erretratu hori egiteko modelotzat lekuko Kitxua bat aukeratu zuen. Inkaren erretratua luzaro egon zen ikusgai bertako gaiak erakusten zituzten beste lanekin batera, azkenik Limako Museo Arkeologikoari emanaz. Hango kritikak goraipatu egin

144

145

O N D A R R O A ,

E U S K A L

K U L T U R A R E N

K A B I A

O N D A R R O A ,

E U S K A L

K U L T U R A R E N

K A B I A

paisaiak eta hainbat erretratu, besteak beste. Bere obran ukitu zituen gaiak era askotakoak izan ziren: euskaldunak, gaztelauak, galiziarrak, holandarrak, txiletarrak, perutarrak, erretratuak, erlijiozkoak, paisaiak, natura hilak, loreak, biluziak Bere lehentasuna, ordea, euskal gaia izan zen. Bere jatorri eta sentimendugatik hori da aukeratu zuen bidea, Artearen Musa erreinuan barneratzeko. Bere karrera luzean, euskal gaia, abiapuntu bat izan da soilki bere zerbitzurako. Inork ez zuen ipini berau bezain euskaldun Museoetan! Kritikak artista honen originaltasuna nabarmendu zuen. Margolari gisa El Greko miretsi izana eta gizon bezala, existentziaren kontzientzia erlijiosoa eta espiritual sakona erakutsia. Margolari psikologikoa izan zen, barru-barrukoa. Bizitzaren intimitatearen barnean eta gauzen barruan zirkulatzen duen indar sekretuan sartu izan zena.

utziaz. Azkenik esan; harritzekoa litzatekeela, egun, munduan zehar sakabanaturik dauden bere lan emankorraren parterik handienaren koadroren bat, dela Garai non girotu zen, nahiz Ondarroa itsas gaiekin, Erakusketaren batean ez aurkitzea. Bukatzeko, Agustin Zubikarai Ondarroa 92 urterokoan gogoratu nahi genuke: Orra Ondarroa, gure Ondarru au benetan maite eban margolari ospetsua, munduz mundu gure erriaren enbaxadore deitu geinkionaren atal batzuk. Ramon ez zan gelditzen bere laukiei deitura orokor bat ipinita. Berak geiago zeaztu nai izaten eban, geienetan bere laukiei Ondarroa deitura jarriaz. Origaitik gure arrantzale, erramulari, txalupa, bizibide, pelota toki, kai, zubi, etxe eta inguruak, munduko museo eta pinakotekarik onenetan, Ondarroa deitureagaz agertzen dira. Orrek Zubiaurrekana esker oneko izatera beartuten gaitu.... Eta gure aldetik, Ondarroa 2009 urteroko honetan Ramon azaldu nahi izan dugu, horretarako beroni buruzko jakingarri hauek Takeski Mochizuki japoniarrak Ramon Zubiaurre margolari eta gizon izenburuarekin idatzi zuen liburutik hartuta, eta baita ere beste hainbat argitalpenetatik bilduta.

LAS ENCAJERAS DE LAGARTERA

Kantika oso ederra gaztelauko txoko garrantzitsuenetakoari. Joko urdinen hondoan, gorri ospetsu bat, ezker hegaleko irudiaren gonan, eta pareta zuriaren gain, bertako zeramikaren esmalte arranditsuak; talde bietan, argitasunez adierazitako erritmoen lotura, eta beste osagaiei dagokienez, psikologikoarenaz gain, janzkeraren balio estetikoa, ezaugarriak denak apuntatzea komeni dena. Enrich bilduma. (El Escorial, Madrid) an sendotasun handia erakutsi zuen. Bere hitzak Oso tristea da, baina hobe izan da horrela izatea, (lehenik bera izatea). Oraindik urte erdi Madrileko Quijote Galerian bere lan egin berrien erakusketa egin zelarik, esan liteke Ramon Zubiaurre pintzelak eskuan betiko atsedenean geratu zela. Margolari honek margolan multzoa utzi zigun. Pintura, bere herriaren jatorrizko kulturari kantu plastikoa zena. Euskal giroko eta ohiturazko gaiak pintatu zituen, batez ere, herriaren arima zuzenean jasoaz, eta Holandako

RETRATO DE MUJER
Gaztelako gaietan, erretratu hau da, berak izenpetu izan duen honenetariko bat. (Ramonengan kolore motek helburu apaingarri bat betetzen zuten).

JUAN DE LA ENCINA: Gaur egun, ez dugu ezagutzen gure Herrialdeko oraingo pinturan ezer bere pinturarekin konpara lezakeenik dirdiran, gardentasunean edota tonu-bizitasunean. Pinturak baino gehiago beirate ederrak dirudite eguzkiaren osotasunean. Ramon Zubiaurreren pinturak bizitza eta arima ditu lagungarri. Artistek beti izaten dute egiteko zerbait eta Ramonek, bere ametsen artean, Gernikako Arbola eta Galerna izenburuko laukiak burututa zituen, asmo beteezinen artean

ZUBIAURREREN MARRAZKIAK
Goitik behera: Potin handi, Emakumeak eta gizona, eta Potin handiak kaian, denak 1910-12an eginak.

DULCISIMA MIRENTXU
Irudi atsegingarri honetan, samurtasun osagai eta poesia fin eta misteriotsua dago, ia norbere buruaz jabetzen da beste koadroetan den artistaren alderdi nagusia. 60 x 75zm. Arabako Herrialdeko Museoa.

146

147

HERRIKO ARTISTEN TXOKOA

O N D A R R O A ,

E U S K A L

K U L T U R A R E N

K A B I A

HERRIKO MARGOLARIAK ETA ESKULTOREAK

OHZ

Aurtengo Ondarroako Liburuen Azokan, aurreko urteetan bezala Ondarroako Historia Zaleak elkarteak postu edo stand bat hartu dugu, Ondarroako idazle eta ikerlarien argitalpenak saldu edota erakusteko. Orain dela bi urte hasitako ekimenari jarraituz, OHZn gure eskaintza zabaltzea erabaki dugu, Ondarroako idazle eta ikerlariez gain, arlo kulturalean lan egiten duten herritarrei sarrera emanez. Hala, iaz Ondarroako margolari, musikari, eskultore, bideo egile, argazkilari eta abarren lanak ikusi ahal izan ziren OHZk kudeatutako standean, eta baita konturatu ere, eremu txiki hartan ezinezkoa zela artelan hauei guztiei leku duin bat eskaintzea, elkarren gainean pilatzen zirelako. Errealitate honen aurrean OHZk hausnarketa bat egin eta aurten, standaz gain, Udaleko Erakusketa Aretoa eskatzea erabaki zuen, artelan hauei leku duina eskaintzeko. Hala ere, Erakusketa Aretoa hamar aldiz handiagoa izanda ere, ez litzateke egongo lekurik artelan guztientzat, eta erakusketa bideratzeko irizpide batzuk ezarri behar izan ditugu. Alde batetik, aurtengo erakusketa Ondarroako margolari eta eskultoreetan oinarritu da, eta margolari bakoitzari koadro bat edo bi uztea eskatu diogu. Era berean, margolari hauei fitxa bat betetzea eskatu diegu, erakusketari utzitako artelanaz gain, euren datu pertsonal eta ibilbide artistikoaren erreferentzia xume batzuekin. Margolari bakoitzak koadro bakarra utzita ere Erakusketa Aretoan ez liratekeela sartuko kontutan harturik, Ondarroako margolari eta gainontzeko artisten datu-base bat eraikitzen ari gara, hurrengo urteetako erakusketak bideratu ahal izateko lehen urrats bezala. Beraz, margolari edo eskultore, zure izena ez baduzu aurkitzen alboko zerrenda honetan gurekin kontaktuan jartzea eskatzen dizugu. Ahaleginak egin arren, jakin badakigu, handik eta hemendik jasotako datuekin osatu dugun zerrenda honetan herriko margolari eta eskultore ugari faltako direla, eta gure ezjakintasunaz haserretu ordez, gure posta elektronikoara idaztea eskertuko genizuke. Era honetara zure izena gure datubasera gehitzeaz gain, hurrengo urteetan egingo ditugun erakusketetan zure artelanak erakusteko aukera emango diguzu. Besteren batzuk, beharbada, harritu egingo zineten zeuen izenak Ondarroako ekoizle kulturalen datu-basean ikusteak, eta nahiago duzue ez agertzea. Hala bada, gurekin kontaktuan jarri eta gure barkamena jasotzeaz gain, zure izena ezabatuko egingo dugu ekoizle kulturalen zerrendatik. Margolari eta eskultoreez gain, gure azken helburua herriko ekoizpen kulturalaren errolda bat egitea da: musika, literatura, antzerkia, dantza, argazkia, zinema, bideoa... Ondarroa, herri txikia izanda ere, oso emankorra da eta izan da kultur arloan, eta altxor horiek ez galtzea guztion eskuetan dago. Zuen ekarpenen zain gaude. Beharbada uztailean ez zenuten erakusketara hurbiltzeko aukerarik izan, eta hurrengo orrialdeetan, bertan ikusi ahal izan ziren artelan batzuk eskaintzen dizkizuegu.
ANGELA ETXEBARRIA

ANDER BENGOETXEA

JOSUNE LAKA

ANDER ORMAETXEA

148

149

O N D A R R O A ,

E U S K A L

K U L T U R A R E N

K A B I A

O N D A R R O A ,

E U S K A L

K U L T U R A R E N

K A B I A

RICARDO FARIAS

JON NABERAN

ARANTZA IBARRA

ANTXON USKOLA

ITZIAR GARALDE

150

151

O N D A R R O A ,

E U S K A L

K U L T U R A R E N

K A B I A

O N D A R R O A ,

E U S K A L

K U L T U R A R E N

K A B I A

JONE GALLARDO

LORE ELKORO

ONDARRU OTXOANTESANA

TXIKIE

152

153

O N D A R R O A ,

E U S K A L

K U L T U R A R E N

K A B I A

O N D A R R O A ,

E U S K A L

K U L T U R A R E N

K A B I A

HERRIKO ARTISTAK

Jakin badakigu zerrenda honetan herriko artista gehiago falta direla, bai ikasiak zein euren bostean ikasi dutenak. Gure parkamenak.

ROSA ALKORTA

154

155

HERRIKO ARTISTEN TXOKOA

ALAZEAN
ALAZEA hitza, arrantzaleak kainaberarekin hegaluzearen arrantza egitera joan direla adierazteko erabili ohi dugu.
Ondarroako Historia Zaleak

raingoan, Pedro Lasarte atera da arrantzara: arrantzale legez, Juan Bidegainen irudietan oinarrituta, arrantzaleak bere ekinean, itsasoan bertan, margoztu ditu eta irudikatu ditu dozena bat koadroetan eta bost eskulturetan, gutxitan ikusi diren irudiak sortuz. Margolanen edozein museo bisitatzen dugunean, kuadroen alboetan zintzilika egoten den txartelak gure arreta erakartzen du: EZ UKITU. Pedro Lasarte-ren Alazeko kuadro hauen aldamenean UKITU! MESEDEZ UKITU! txarteltxoa egon beharko litzateke eskegita; ez baitira soilik ikusteko kuadroak: begietatik sartu bai, baina ukituz sentituak izateko eginak baitira. Kuadroek, beraiek, eskatzen diote ikuslegoari ukitzea; marrazkia, arrantzaleak, kuadroetatik atera bezala egiten dira, ikuslea beraien txalupan sartzea gonbidatuz.

Ukitzerakoan, begiak itxiz gero, ikuslea marielekin karelean egongo balitz bezala sentituko da, alazean, atunak arrantzatzen. Eta Pedrok bere lana egiten zuen bitartean, Juan Bidegainek jarduera hori pelkula batetan jasotzen ahalegindu da. Horren emaitza da ALAZEA dokumentala.

EGITARAUA
Maiatzaren 22an, iluntzeko 7:00etan, Ondarroako Kofradia Zaharreko 2.solairuko aretoan, Pedro Lasarteren ALAZEA margo eta eskultura erakusketa zabaldu zen eta maiatzaren 29a arte zabalik egon da. Maiatzaren 22 eta 29an, hasiera amaiera datak erreferentzia moduan hartuta, iluntzeko 8:30ean, Pedro Lasarteren lan horri buruz, Juan Bidegainek egindako ALAZEA dokumentala estreinatu zen.

156

157

O N D A R R O A ,

E U S K A L

K U L T U R A R E N

K A B I A

158

HERRIKO IDAZLEEN TXOKOA

ONDARROA, DEL BATZOKI

Felipe Egiguren Primo de Riveraren diktadurapean itxita egon ondoren, II. Errepublikan Batzokia berriro zabaltzea lortu zuten Ondarroako jeltzaleek. Hurrengo urteetan Batzokia herriko zentro politiko eta kultural garrantzitsuenetarikoa bihurtu zen. Artikulu honetan, Felipe Egiguren Jokintxo Euzkadi egunkariko kronikari jeltzaleak Batzokiaren inaugurazioaren berri eman, eta gertakari horrek herriko jeltzaleengan piztutako ilusioa islatu zuen.

EUZKADI. ONDARROA, DEL BATZOKI

Para hoy, domingo, est anunciada la apertura de los nuevos locales de Euzko-Batzokija. Esta noticia ha llenado de alborozo y ha puesto en conmocin a medio pueblo. Bueno, esto de medio pueblo es un decir, pues los patriotas en Ondarroa suman bastante ms que medio pueblo. La causa patriota cuenta ya en sta con domicilio social. Esto, que en un tiempo pareca ser empresa inaccesible a nuestras fuerzas, se ha conseguido. Ha costado lo suyo; pero no importa. Mejor. Esa es la esencia de la causa jeltzale. Sacrificio y duro caminar. Pero hoy, al tomar posesin del local, se esfumaron todos los sacrificios y sinsabores habidos. Alegra y jbilo por doquier hay hoy en nuestro campo. No es para menos. Confortable y espaciosa jaula. Y los pjaros? Hemos hecho el recuento. De los nuestros, todos los de antes al pie del can. No falta ni uno. Y, oh algera!, no somos solo los de antes. Afluyen al campo patriota otros ms, otros que antes no militaban en nuestras filas. Cuntos? La contestacin a esto poda darla cierto jauntxo que aterrado se lleva las manos a la cabeza al contemplar la soledad en que le han dejado.

Esto es slo empezar. Ello se ha conseguido sin estar debidamente organizados, sin contar con Batzoki. Con que sus nuevos dirigentes sepan, que lo sabrn, encauzar sus trabajos encaminados a que la verdad sabiniana llegue a conocimiento de todos, sobre todo de los indiferentes y enemigos del ideal. En ese caso, si hoy somos inmensa mayora, llegar el da en que todos, sin excepcin, nos entregemos sin reservas a jel.

Patriotas ondarrutarras, vosotros que sostuvisteis con la frente alta amenazas, atropellos y vejmenes de dictadores y dictadorzuelos; vosotros, que a pesar de todos los ataques no cedisteis ni un pice en vuestras convicciones, abrid hoy los pechos, id, acudid a vuestra casa, el Batzoki, a trabajar con ms entusiasmo que nunca por la total liberacin de la patria oprimida.

JOKINTXO

161

HERRIKO IDAZLEEN TXOKOA

HERRIKO IDAZLEEN TXOKOA

BILBAO GEURIA IXANGO DA!

Jose Ituarte "Zintzo" Gerra Zibilak errotik moztu zuen II. Errepublikan Ondarroan eta Euskal Herriko beste hainbat lekutan prentsa euskaldun eta abertzaleak izan zuen loraldia. Etendura hori betirako izan zen idazle askorentzat. Ondarroarren kasuan, adibidez, Segundo Bedialauneta Txorierreka kronikariak ezin izan zuen gehiago idatzi, nazionalek fusilatu egin baitzuten. Jose Ituarte Artibaik, ostera, urte asko egin behar izan zituen ihesean eta erbestean. Ondarroara buruko gaisotasun batekin itzuli zen, eta ez zuen gehiago idatzi. Hemen aurkezten dizuegun idatzia, beraz, Jose Ituarte Artibaik bere bizitzan idatzi zuen azkenengoa da, ziurrenik. Bertan, gerra galtzen ari dela ikusten duen pertsona baten amorrua ageri-agerikoa da.

ALAI ALAI

Augustin Zubikarai

EUZKADI. BILBAO GEURIA IXANGO DA!

Eta geuria ixango da geuk gura dogulako. Eztedila ioren buruban beste gauzarik sortu. Eztedila iok geure garaitzea bao ikusi. Gaur Bilbao'k igaroten dauzan larritasunak, geure bijotzak sendotu, geure odolak sutu, eta amorru bixiz arerijuaren ganera ioz bao gogotsubago, asarrijago, indartsubago jausi biar gara. Gustijok gertu, Euzkadi'ren azkatasuna geure sendotasunagaz irabazteko. Geure gastedija zintzo, zindo ta sendo egon da gaur arte ta gaur bere odol ederragaz jaboten (sic) dausku Euzkadi'ren zatitxu matagarrijau. Geure gastedijaren nekiak, samiak eta bixitz ezkeintzeak ordaa ixan biar dabe, eta ordain ori geuk emon biar dautsogu. Iok bere eztedila oinkada bat be atzera egin. Bere burutik eztedila olako oldozkunik igaro. Olako oldozkunari bere adimenean lekuba damotzona, Euzkadi'ren arerijua da. Bixija emon biar bada, bijotz zabalagaz eskei aberrijari. Bixitzeagatik norbere bixija jokuan imii biar bada,

ez ukatu, ori egiten dabenak eztau bixirik merezidu. Une oneik larrijak dira, egija: baa gogo senduagaz, indartsu ta kementsu jokatuten ba'dogu, Bilbao geuria ixango da. Eta Bilbao'gaz batian Euzkadi'ren azkatasunagaz betiko jaubetuko gara. Bilbao zenbat eta larrijago, gure bijotzak senduago. Bilbao zenbat eta estubago, geure goguak kementsubago. Gora bijotzak aberkidiok. Gora bijotzak eta gertu jokatzeko. Emekerija jaurti albora ta oarte euki dogun arrotasuna agertu biar dogu. Arrotasunak bake-egunetan eta makaltasuna gaur, arerijuaren aurrian? Arerijuaren aurrian, geure indarrak andijaguak ixan biar dira. Gixon bakotxak bi edo iru aa balio biar dogu. Euzkotar batek italiar, baltz eta espaar etoiyak irurak bat eginda bao geyago ixan biar dau. Eta gauza dana ori agertutera. Gustijak birrindu arte. Gixonak garian edo ez agertutera. Euzkadi'ren azkatasunagatik gustija esan eta aurrera arerijuaren azurrak apurtutera.

Alai, alai bizi nai dogu, gure naia esperantza da. Bizi-miez doguz biotzak, bizi garrez gure odolak. Gazte gara ta jo aurrera, bizi daigun gure aukera! Eder da izadia, eder baita bizitza, eder orren arnasa gure amets garbia. Alai, alai bizi nai dogu, Gure naia esperantza da. Gorrotorik ez iorentzat maitasuna gure lege da. Maite dogu erria, gu bere etorkizun, garbi zaindu gaitezan, erria gora daigun..

EUTSI MARINELAK
Eutsi, eutsi marielak itxaso ta liorretan; txanpa, txanpa zaar gaztiak urteko gau egunetan.. Txarta-txartaka arrain ugari, sariak bota, ten txikotari; izerdiaren lor eta ordaez ase batelak, bete arraez. Eutsi, eutsi marielak! Eutsi, eutsi marielak! Itxasun bedi gure bizitza, Ondarrun baa biotzen bitsa, gure andretan maitasun itza, gure etxetan bake otoitza. Eutsi, eutsi marielak!

Augustin Zubikarai
Ontziak sakon betez portura musturrez bera, killa ta amura, arraa bedi portuan sarri etxe ta kalekoen ongarri.

ARTIBAI

162

163

HERRIKO IDAZLEEN TXOKOA

O N D A R R O A ,

E U S K A L

K U L T U R A R E N

K A B I A

ZUBIAURREREN MARRAZKIAK.

ANTXOA ETA ITXAS ERRIETAKO ESAERA BATZUK

Augustin Zubikarai
BESTE ESAERA BATZUK:
- Etxean inpernuko diabrue eta kalean oso-osoko santue. - Arraiik ez eta al garete, pal-palian ibili bear. (Pal-palian, au da, abiada gitxigaz) - Zelako arraia zara zu? - Arrain zantarra. (Bermeon zantar itzak ez dauka beste toki batzuetako esannai lizunik. Arrain zantarretan ibili, esate baterako, arrain txikitan, esan gura dau.. Ondarroan arrainzatarretan esaten da. Berba bardiekaz, Bermeon pertsona bategaitik, arrain zantarra da esatea, bada ezpadakua dala esatea lez da.) - Esan nai bardia, baia berba ezbardiekaz, adierazten da Ondarroan batetik bestera ibili esaten doguna. Ori berori Bermeon, Arandatik Mirandara ibili esaten dakie. Eta Lekeition, Kristoren Nekaldia gogoratuaz, Anasenetik Kaifasenera ibili, esaten da. - Antxoa txikiak baio kontrario geiago.(Arrain guztiak ibilten diralako antxoaren bila) - Antxoarik ez da ganoraz agertzen, santuak kalez-kale oreatu barik. (Aste Santuari buruz esaten da) - Antxoa, urte erdiko jakia ( Lengo denboretan, neguan gaur baio aukera gitxiago egoten zalako, antxoatako dirua, irabazia, izaten zan neguko zorrak ordaintzeko) - Ondarrun antxoa eta Getarian bokarte, ainbeste alderik ez dago bien bitarte. - Antxoak lako ziria egin eban amak gure txikia (Ume ziztrin edo ziria danetan) - Martiko antxobia, erdia ur eta erdia mamia (Oraindik biguna agertzen dalako) - Apirilleko antxobia, santuen misericordia (Aste Santu eta abar sartu bear dira orretan) - Antxoa kaletan bota-botaka, laster jausiko da norbait txirristaka. (Antxoa ugari sartzen danean, bere ureta mamiz bete eta kutsututen diralako baster ugari) - Antxoa atsa, aberatsa. (Antxoa usaiak dirua ekarten dualako errira) - Edozein da arrantzale, antxoa emen nagoka dabillanean - Lapiko bete indar jan da gero be, gure totolo antxoa gose - Pla-pla egindako antxoak lako jatekorik ez dago. (Plapla egindako antxoak, zabaldu eta brixiduak izaten dira) - San Gregoriotan, antxoa bere sasoi onetan (maiatzean) - San Gregoriotako euri zirie, antxoa likie. - Antxoa adurra (Euri ziriari deituten jako, Udabarrian edo maiatzean) - Antxoa bitsa (Antxoa adurraren kideko esaera ) - Antxoa gozuenak sutetik arakuak direz, bero-bero (Bermeo) (egin barriak, adierazteko) - Antxoa txikia agirian (Norbaitek mutil ezaugarria agirian dabilanian) - San Jose lorak zenbat eta lenago, antxoa ariago - Gaur antxobia parra-parra ibili da (Ugari ibili dala esateko) Bermeon bardintsu esaten dakie, baia farra-farra edo barra-barra itzak erabiliaz. - Manjungie. Ala Bermeon, Ondarroan manjubi.(Izurdeen joaldiaz atara ondoren, arrain txikiak arrantzateko erabidea, inguratzeko sare edo treen bidez)

1910-12an eginak. Iperkalea, Goikalea eta Antigua. Euli, albotik eta atzetik.

BESTE BERBA BATZUK:

- Josi (Bermeon josi dot lasune edo lupina ondo jositta dator esaten danean, amuan ondo sartuta datorrela adierazten da) - Atuna. Atun velara (Orrela deitzen dautse Bermeon atunaren urdail egalari, Ondarroan , erderazko ventrescatik edo, mindriska esaten da. Gauza berberarentzako beste berba bat be erabiltzen da, Bermeon, esaterako , injadia, baia argi da erderazko hijada dala) - Atun burua.- Esan bearrik ez zer dan, baia Bermeon gauza itsusi, motza edo antzerakoa adierazteko, badakie atun burua erabilten. - Atunera, atunetie, atuntsu denbora, atun sasoia, atun arrantza denboraldiagaitik esaten dira. - Betarrak eta goitarrak. Bizkaiko arrantzalientzat, betarrak Cantabria eta Asturias aldeko arrantzaleak dira, eta goitarrak giputxak eta laburditarrak. - Garra. Laio antzean olatuak ondartzetan edo aitzetan sortzen daben bitsa, bermiotarrentzat garra da. -Entzadue. Agirian dago, batez be, zegaitik erabilten dan jakinda, erderazko enceradotik datorren berba dala. Ur eta euritarako jantziakaitik esaten da.

-Beste berba bat, Ondarroan narruzko prakak. Bermeon Praga narruak, jaka.narruak eta abar. -Frakarroi. Bermeon igaritarako jantziari deitzen dautse. Ondarroan bauko erropa -Erlaizea. Au da, itxasoan apar zuriz betetako olatuak diranean esaten da. Bermeon olarrua deitzen dautse. Beste ainbat tokitan: ardi zuriak itxasoan. - Popakoxu, Ondarroan geldi egon ezieko pertsona. Popaixe, Bermion buru-aria, zentzu gitxikoa.

BESTE ESAKERA BATZUK

- Ezkondu ondoren be etxatzu faltako Martian Garizumia - Mundakako lorue lez geratu. Ao bete azurrez geratu. Izorratuta. - Goizean norezian jagiten danak, gero be eztau bide zuzenik. - Okerreko begitik ikusten dakianak, bakerik ez. - Olatu aundi, aize ta euri. - Ondarrun kalma zuri edo kalma txitxa dana, Bermeon habana. - Kankamuak jota dabil ori (Erdi zoratuta ibili) Arrantzaleak sare eta treetatik txikota pasatzeko dauken uztai antzeko tramankulua da kankamua - Gazte izan bako zarra. - Killaz gora egoteko obeto da ori, etxea astintzeko baio. (Era lasaian ondartzan etzanda egotearen zale diranekaitik esaten da). - Beti taketian dabilanari, jaramon gitxi. - Tretzak nastuten baio eztaki.

ITTO BERBA ETA ERABILBIDE BATZUK

Itto, uretara jausi ta itto. Txalupa killaz gora geratu da ta Andres itto. Barrez itto. Diruz ittota egon (Pertsona aberatsa) Zorrez ittota egon. Ia ixittuan ibili, joan (arin, azkar ibili) Egarriagaz ittoten egon (egarri andia) Itto barreka (ittobearrean, barrezka)

Augustin Zubikarai

164

165

HERRIKO IDAZLEEN TXOKOA

KIRMEN URIBEREKIN BERBETAN

Mari Cruz Lekunberri eta Naiara Arrizabalaga
MariCruz/Naiara: Hasteko zorionak Kirmen bihotz bihotzetik irabazitako sariagatik! Pentsatzen dugu herri guztiarentzat izan dela lortu duzun oparia eta herritar askok gertutik sentitzen zaituela. Kirmen: Bai eskerrik asko zuei! Esan behar dut sari hau neurri handi batean Ondarroarena dela. Lehenik eta behin etxekoei eskertzen diet, nire ingurukoei, baina baita ere ezin da ahaztu Zubi Zahar ikastolan ikasi nuela eta gero institutuan. Eta horiek gabe ez nintzen ni neu izango. Nik liburu honetan mundu bat jaso nahi izan dut, itsasoari loturiko bizimodua jaso. Baina nola egin hori, galdetzen nion neure buruari, orain artekoa errepikatu gabe? Bada, gaur eguneko teknika narratiboak erabilita. Dena den, hor kanpoan liburua irakurri dutenek esan dute gustatu zaiela liburua oreka hori zuelako, alde batetik berritzailea dela eta bestetik arima daukala. Eta arima hori benetako jendearen kontakizunek ematen diote. N.: Orduan esan duzu herriko historiari oso lotuta egindako lana dela. K.: Bai. Hori da. Herriko lau belaunaldiren bizimodu aldaketak biltzen ditut. Batez ere, herritarrek bizi izan dituzten sufrimenduak eta nola ahalegindu diren zauri horiek sendatzen. Baita ere, gizon eta emakumeen arteko harremanetan arreta handia jarri dut, zein rol nozitu behar izan ditugun belaunaldietan zehar. Ahozko historia asko dago liburuan. Hamaika elkarrizketa egin ditut herriko jendearekin: arrantzaleekin, emakumeekin, etorkinekin. Nolabait esan irakurleari jaso dizkiot istorioak eta gero bueltan eman dizkiot. Niretzat oso garrantzitsua da hori, benetakotasuna, esan nahi dut. Ez dut sinisten fikzio hutsean, gezurrezkoa iruditzen zait. Eta gero herriko ahozko altxor hori dago, gure etxean horren bizirik dagoena, ipuinak, kantak... Irakurleak ipuin baten moduan irakurtzen du liburua, badaki benetako jendeaz ari naizela baina ez daki esaten dudana egia ala erdi-egia den. N.: Nola ikusten duzu literatura eta historiaren lotura. Posible da literaturatik historia egitea edo eta alderantziz? K.: Alderantziz bai. Historiatik bai egin daitekele literatura zalantzarik gabe. Eta nik uste dut literaturatik ere historia pixkat egin daitekela. Esango nuke osagarriak direla. Hau da, Historia zientzia bezala hotza da, aldaketa sozial handiez mintzo da baina ahaztu egiten ditu askotan pertsonak, izen-abizenak izan dituztenak. Literaturak horretan lagundu egiten dio, literaturak gizabanakoen bizitza txikiak kontatzen dituelako. MC.: Uhera handia ekarri al dizu sari honek? Eta zuk gorrotatzen duzun lagun horrekin, (lotsarekin), bakea egin al duzu? Orain plaza gizon bihurtu zara? K.: Bai, bai... denbora asko pasa da olerki hori idatzi nuenetik eta bide luze bat egin dut ordutik ona eta orain onartzen dut plaza gizon izaten ikasi dudala. Ezin dut sinetsi lehengo mutil lotsati hori orain eszenatoki gainean pantxo pantxo ibiltzen dela. N.: Zure bizitzako zein momentutan erabakitzen duzu idazle izatea? K.: Idatzi... institutu garaian hasi nintzen idazten, letrak egiten anaiaren musika taldeentzat-eta. Baina idazle izatea, Italiatik bueltatzean erabaki nuen han graduondoko bat egin eta gero. Ez da gauza erraza idazle izatea eta hortik bizitzea. Asko irakurri beharra dago, idatzi, ziurtasun bat lortu behar da. Eta konfidantza hau Italiatik bueltan sentitu nuen, Bar Puerto emanaldia abian jarri genuenean. Badut George Orwellen esaldi bat buruan eta da gazteak lehenik bizi egin behar duela eta gero kontatuko du. Eta honekin esan nahiko nuke nik ere nolabait, bide hori jarraitu dudala. Zeren bat ez da jaiotzen idazle, baizik ekinez egiten da. Horrela, ni berandu hasi nintzen argitaratzen, baina aurretik hainbat mugimendu sozialetan parte hartzeko aukera izan nuen, bizitza osoan zehar asko irakurri izan dut... Eta gero iritsi zen momentua kontatzen hasteko, lanean hasi nintzen, eta ondoren gauzak bat bestearen atzetik joan dira etortzen astiroastiro, presa barik. MC: Zer eman dizute kanpora egindako bidaia guzti horiek? K . : Bai baaa... bidaiatzeak egia esan bi gauza eman dizkit. Alde batetik, atzerria ezagutzeak gauza asko ikastea dakar eta, aldi berean, norbere sorterria beste begi batzuekin ikusten duzu, maitatzen ikasten duzu, den bezala. Azken finean, bidaia horiekin, musikari lagunekin elkarlanean

KIRMEN URIBE
(Ondarroa, 1970)

167

O N D A R R O A ,

E U S K A L

K U L T U R A R E N

K A B I A

O N DA R ROA : E U S K A L K U LT U R A R E N K A B I A

egindako ekitaldiekin-eta, gure mundu ikuskera kanpora eramatea gauza ederra da. Ikustea gure euskara txiki handia maite dutela hor kanpoan ere. Ez dakit, bidaiatzen dugunean bakoitzak daramatza bere bizipenak motxila batean bezala. Nobelan ere hori kontatzen da. Hegaldi batean noa New Yorkera. Baina ez noa ni bakarrik, nirekin batera doaz hainbat gauza: hizkuntza, familia, nire herriko gertakizunak... M.C: Poesia, esparru intimo batetik jende gehiagorengana iristeko bide bat dela uste duzu? K.: Bai. Niretzat literaturak herritar xumearentzat izan behar du, hori oso argi daukat. Horretan asko ikasi dut Gabriel Arestiren eskutik. Askotan pentsatzen da liburu irakurria ezin daitekeela ona izan. Liburu onak inork irakurtzen ez dituenak direla. Hori ez da horrela. Shakespeare, Cervantes, Axular, Stevenson oso irakurriak izan ziren bere garaian eta kalitate goreneko egileak dira. Kontua da kalitatezko testuak sortzea eta era berean irakurlearengana iristea. Oreka hori lortzea da zailena. Nerabeak ginenean Aitzol Aramaio eta lagunak Kafeko Atzera joaten ginen eta hantxe egon erdi ezkutuan. Eta nik esaten nion Aitzoli, zergatik ez goaz jendea dagoen tokira? M.C: Saiakera, disko liburua, poema liburua, ipuinak, komikiak, antzezlanak, zutabeak eta eleberria. Erregistro oso ezberdinak erabiltzen dituzu. Nola egokitzen zara bakoitzera? Denbora ezberdinak emanez bakoitzera, txandakatuz... K.: Gauza batzuk bai ahal dira txandakatu. Adibidez saia-

kerak, zutabeak, ipuinak edo eta olerkiak. Baina eleberriak lan handia eskatzen du eta indar guztiak horretan ipini beharra dago. Eleberri bat obra handi bat bezala da. Adibidez musika obra handi bat bezala, sinfonia bat, non barnean elementu ugari kontuan izan behar diren guztiekin osotasun bat eratu ahal izateko. Oso lan fisikoa da nobela bat idaztea, egun santu guztia zaude horretan pentsatzen. Gosaltzen, bazkaltzen eta afaltzen ez duzu beste konbertsaziorik. Neka neka eginda bukatzen du familiak. Hemendik nire barkamenak beraiei... M.C: Zure lan guztien artean, eskola eta ikastoletara joatea nola ikusten duzu? Hurbilketa hori aberasagarria izan daitekela uste duzu? Agian irakur zaletasuna bultzatzeko era bat da? Haurrek ere ikusteko idaztea lanbide bat dela? K.: Bai, onuragarria da oso. Adin jakin batzuetan gehiago, adibidez 13-14 urterekin gazteak oso espontaneoak dira. Ematen duzuna gero jaso egiten duzu beraiengandik. Nik uste dut hurbiltasun hori magikoa izan daitekela gazteentzat, beti gogoratuko dira. Esan behar dut ni gaztetxoa nintzenean irakurzalea nintzela baina liburu batzuekin aspertu egiten nintzen. Ez nituen bukatzen. Eta begira, orain idazlea naiz. Umeari utzi egin behar zaio ez bazaio liburua gustatzen. Gustatuko zaio beharbada urte batzuk barru. M.C: Eta herrikoa bada are eta gehiago! Zoriondu nahi dizugu ere zure enpatia. Elkarrizketa batetan irakurri dugun bezala ERE-n dauden zure lagunak gogoan izan dituzulako sari handia hau jaso duzun

168

ONDARROAKO ARRANTZALE GIROKO BERBAK (jarraipena)

G
GAIZKATA / KONPAINIAN

Patxi Etxaburu Ajarrista

O N D A R R O A ,

E U S K A L

K U L T U R A R E N

K A B I A

O N D A R R O A ,

E U S K A L

K U L T U R A R E N

K A B I A

Zerrendan jasotako berbak ondarrutarrez esateko beste era bat aurkitu dudanean (sinonimoak) letra etzanean eta beltzagoak idatzi ditut, baita, zerbait azaltzeko, ondarrutarrez erabiltzen den hitz bat erabili dudanean.

I
IDURPE: Ondarroatik, ekialderantza, oso gertu dagoen kala bat.
Ielow

G
Gaizkata

IKOTAN: Bolintxeko arrantzarako kala bat, Haitz-Azpi eta Saguztan artean dagoena. ILARGIAREN EGOERA: Ilargiaren hileroko aldia, baxurako arrantzarako oso eragingarria, garai bateraino bederen.
Ilargiarrain Ilargi aldiak

zuriska du. Alde-biotan orban oker eta horixkak ditu, orban urdinskekin tartekaturik.

Higer, Hondarribiako lur-muturra

GAIZKATA: 3 m baino gehiago luzera heltzen den itsas arraina, gure artean ezaguna ez izan arren, identifikatzen laguntzen duten ezaugarri nabarmenak ditu. Buztan eta mutur luzeak, bizkarraldea arrea eta sabela zilar kolorea ditu, elkarri itsastsiriko arrautza pila handia, mintzez batua, ematen duena. Beste itsasoetako arrain hau bere arraultzak garbitu eta gatzetan pasatu ostean, egun berezietan soilik jan ohi den kabiar biurtzen da. Ibaian jaio, heldu eta itsasora joaten da, gero berriz ibaira itzultzeko. (Neronek orain arte ikusitako bakarrak Ondarroako kai barruan ur-azalean eta hilik ageriak izan dira soilik). GANIBET: Bakailaoaren arbia, ebaki, txikitu eta birrintzeko, horrela mazi ona lortzeko erabiltzen den aizto handia da.
Gurbia

MUTUR: Hondarribiako muturra. Arrantzaleentzako itsasertzerako beste erreferentzia bat. Higer. HONDO: Uraren azpian dagoen lurrazal zatia.
Gurmatzako kanpai

GURMATZAKO KANPAI: Gurmatzan arrantza-ontzia itsasotik porturako itsasertzera urreratzean ontziaren agerpena adierazteko kanpai eta alderantziz. Baita itsasoan ontzien artean egoteko edota mugitzeko ere.

HONDO GARBI: Itsas hondale garbia, hondartsu edo basatsua. Hondoa harririk, haitzik edo beste ezelako oztoporik gabea. HONDO TXAR: Itsas ondo harritsu edo oztopotsua. HONDOA JO: Itsasontziak ur azpiko lurrazala jotzea. HONDOKO ARRAIN: Hondoan kokatu edo egokitzen den arraina. HONDOKO ITSASO: Hondoko olatua. Baga. HONDOKO MAZI: Mazirako arrantzan, mazia uretaratzean, berehala ondoratzen den mazi mota. Mazi zazkarra. HONDOKO OLATU: Baga, bere abiadura orduko 36 miliatakoa da. Hondoko itsasoa.

IELOW: Atun familiako arraina, hegal horia duena. Bizkarraldeko bigarren hegoa handia du, bularraldekoa ez hainbeste. Bere kolorea beltz-metalikora egiten da, sabelaldera horitik zilarkarara aldatuz. Sabelalde honetan hautematen dira ia bertikalak diren 20 inguru lerro hautsi, eta bizkar-hegatsa eta uzki-hegatsa hori distiratsuak dira. Haragi oneko arrain mota honek Tropiko aldeko itsaso epelak ditu gogoko. IGELDOPE: Donostialdeko arrantza kala bat. IKATZ: Harrikatz. Garai batean arrantza baporeen erregaia. Egurrikatza. IKO ATZE: Ondarroatik mendebalerantza, Itsas gain aldera, dagoen itsas ertzeko gune bat. IKOPE: Ondarroatik itsasertzeko gune bat, mendebalera, oso gertu. IKOA ATERAKO DIOGU: Arrantzu handia egiteko ustezko esaera.

ILBEHERA: Ilargiaren neheraldia, ilargi betetik ilargi berrira doan 14 eguneko aldia. Delako aldiaren erdiko eguna, ilargiaren erdia argiturik dagoena. ILARGIARRAIN: Osorik edo partzialki osifikatuta dagoen eskeletoa dutenen arrainetako bat, ahoa txikia, ezkatarik gabeko azal grisa, isatzik gabeko gorputz zapala eta bizkarreko hegats eta uzkiko hegats luzeak dituena. Arrain hau kulunkatuz mugitzen da, motel xamar, eta urazalean lo egiten du. Ilargiarrainak marmoka jaten du, eta ilargiarraina, ostera, itsas leoiak jaten du. Pexa. ILARGI BERRI: Ilargi jaioberria. Ilberria. ILARGI BETE: Ilargi osoa. Ilbetea. ILARGI ONA: Eguraldiari buruz, eguraldi onaren adierazgarria dena. ILARGI TXAR: Ilargiak bere inguru horixka izatean, eguraldi txarraren adierazle dena. ILGORA: Ilargiaren goraldia, ilargi berritik ilargi betera doan 14 eguneko aldia. Delako aldiaren erdiko eguna, ilargiaren erdia argituta dagoena. ILUNABAR: Eguzkia sartu eta bat-bateko argi moteltzea, gauaren aurreko aldia. Iluntzea, arratsa. Sarri askotan baxurako arrantzarako une egokia izaten da. ILUNAGO: Arrain moltzoa ur azalean loditu ahala, gorri ilunetik areago iluntzea. Arrain moltsoaren areagotzea. INTXAURTEPE: Ondarroako itsasertzeko gune bat. IPAR: Zeruertzeko lau puntu nagusietako bat, Iparburutik hurren dagoena. Iparraldea. Ipar haizea. Lagunartean: hizketan oso urduritsu eta esan-ezina denari deitzeko izenondoa. Ekialdeko haizea.

Gurutz hartz-habia

GURUTZ HARTZ-HABIA: Arrantzale korapiloa

GURBIA: Hondo harritsuetan bizi den arraina. Kolore gris-urdinska du. Bizkarraldea, sahietsaldea baino ilunagoa, eta sabelaldea

HONDARRIBIAKO ARGI: Hondarribiako Higer lurmuturreko itsasargia, arrantzaleentzat erreferentzia-puntua. HONDARRIBIAKO LUR-

170

171

O N D A R R O A ,

E U S K A L

K U L T U R A R E N

K A B I A

O N D A R R O A ,

E U S K A L

K U L T U R A R E N

K A B I A

Itsasorako otzara

IPAR BELTZ: Ekialdeko haizetea eta erabat hotza. IPAR HAIZE: Ekialdeko haizea. Haize honek sarritan goizetik iluntzeraino irauten du. IPAR IZAR: Hartz Txikiko pertikako muturreko izarra alfa izenekoa. Ipar poloko norabidean aurkitzen den izarra. Iparreko izarra. IPARRA EDUKITZE: Totelka berba egitea, motelki hitz egitea, totel mintzatzea, berbetan toteldu egitea. IPARTZA: Ipar-ekialdeko haizete hotza eta indartsua. IRABALTZA: Ondarroako itsasertzeko kala bat, Galtzuaranpetik HaitzAzpira bitartean. IRABALTZAGAINA: Irabaltzako arrantzako kala. IRASI: Lokarriaren lotura edo korapiloa berez askatu. IRIONDO ARRAIN: Kiloko 35-38 aleko antxoa. Neurri honetako antxoa gehiena, Ondarroan, Iriondok hartzen zuen neurrikoa izanik. IRLANDAKO KANTIL: Arrasteko arrantzarako Irlandako kala. IRRATI-GONIO: (Ikus gonio) Gonioa. Goniometroa. Irrati-gonioa erabiltzen da oraindik gure artean.

ISTRIBOR: Itsasontziaren eskuinaldea popatik brankara begiratuz. Estibor.

gertzen ari dira. Farozainak dira eraikin hauen zaindariak. Gehienak lurmuturretako tokietan daude. Euskal Herri mailan, Mendebaletik ekialdera, Billano (Gorliz), Matxitxako (Bermeo), Santa Katalina (Lekeitio), San Anton (Getaria), Igeldo (Donostia), Higer (Hondarribia), Ziburu eta batez ere Miarritze (Iparraldean) dira aipatzekoak. ITSAS AZAL: Itsasoko uren gaina edo goia. Itsas gaina. ITSAS BARE: Nudibranbioen ordenako molusku gastropodoa. Lekorreko barearen antzekoa baina sarritan kolore argiak eta gorputzean zehar papila deritzen luzakinak ditu. Ez du maskorrik eta gehienak karniboroak dira. Itsasoa egoera barean, lasaian, onean. ITSAS FRANKO: Kostaldetik urruti dagoen itsas zatia. Itsas zabala, Itsas barrua.

ITSAS HANDI: Itsasoaren hondoko olatu handia. Itsasoa gorabehera handiz astintzen duen mugimendua. Baga handia. Sagailoa.
Itsas Izar Patxi Etxabururena, gaur egun Bilboko Euskal Museoan dago.

ITSASORAKO BAIMEN: Arrantza-ontzia eta arrantzaleak arrantzara itsasoratzeko baimena. Errola eta boletoa, urrenez urren. ITSASORAKO JAKA: Arrantzalearen itsasorako neguko jaka lodia. ITSASORAKO JERTSE: Arrantzalearen negurako elastiko lodia (iluna edo beltza, aintzinako usadioari jarraituaz).

Istinkari lakio

ISTINKARI LAKIO: Arrantzale korapiloa. ITSAS AIRE: Zenbait egunetan itsasaldeko eremu baten gainean egon den aire-masa eta, ondorioz, behemailetan behintzat hesetasun handia daukana.
Itsasalde

ITSASORAKO OTZARA: Arrantzale bakoitzaren itsasorako otzara; bertan tresneri, janari, edo norbere gauzak, etxetik itsasora edo alderantziz eramatekoa. ITSAS IZAR: Gehienak bost besodunak dira, badaude hirukoak eta 7ko siluetak dutenak ere. Bere gorputza osatzen dute (nolabait esateko), erdiguneko diskoaren antzerako zerbaitek eta besoak. Besoa galtzean, gai da berriro lehenerazteko. Ohikoa da uretan geldirik ikustea, ez du ematen animalia bizi eta aktiboa denik. Sarritan ematen du laranja koloreko orratzontzia dela. ITSASORAKO TRASKO: Arrantzalearen itsasorako oinetakoak oholez eta olonaz egindakoa. Bota trazkoak. ITSASORAKO ARROPAK: Arrantzarako zirazko jantziak; jaka edo kapotea, prakak eta suesta.

Itsas txakurra, 2008an Ondarroako kaian

ITSASALDE: Itsasertzaren inguruko lehorraldea, kostako lurraldea.

ITSASGAIN: Ondarroako itsasertzeko gune bat, Saguztandik Lekeitiora artean. Itsasoko uren gaina edo goia. Itsas azala. Itsasbazterrean dagoen goialdea, mendixka. Saguztan eta Lekeitio artean dagoen itsasertzeko gune bat. ITSASGIZON: Lanbidez itsasoan ibiltzen den gizona. Itsastarra.
Itsasgizon

Itsaso amorratu

ITSASO AMORRATU: Itsaso erabat haserretua. ITSASO BETEKO: Izugarri handia ITSAS OLATU: Itsaso harrotua.
Itsasorako zirazko jantziak 1955 ingurukoak, Patxi Etxabururenak, gaur egun Bilboko Euskal Museoan daudenak.

Igeldoko Itsasargia

ITSASARGI: Itsasertzean, itsasoko nabigazioa laguntzeko, errazteko eta bideratzeko eraikitzen den dorre argiduna. Gaur egun, hala ere, sistema elektroniko modernoagoekin itsasargi aktiboak desar-

ITSAS TXAKUR: Ugaztun pinipedio motako itsas animalia hau haragijalea da eta normalean arrainez elikatzen da gehienbat, hemisferio bietako herrialde hotzetan bizi delarik. Torpedo itxurako gorputza dauka, burua eta lepoa txakurra bezalakoak ditu mutur luze batean ilez beterik bigote baten antzera, eta dena hile gris laburrez estalita dago. Igerian ezin hobeki egiten du, baina lehorrean zailtasunez eta tatarrez ibiltzen da, jauzika joan daiteke baina bere hankak ezin dituzte tolestatu gorputz adarrak lauak eta laburrak izanik. Bere azala eta koipea erabiltzen dira. Urrutiko itsaso hotzetako animalia hauetako bakan batzuk inoiz azaltzen dira gure kaian barrena.

172

173

O N D A R R O A ,

E U S K A L

K U L T U R A R E N

K A B I A

O N D A R R O A ,

E U S K A L

K U L T U R A R E N

K A B I A

Itsas zapoa

IZKIRATARAKO OTZARA: Izkirak harrapatzeko otzaratxoa.

Itsas txoriak

ITSAS TXORI: Itsasoan bizi den txoria. Itsasertzean soilik bizi den hegaztia, gehienetan itsastar bizidunez, batez ere arrainez, elikatzen dena. Euskal Herriko itsasaldean urtero 30 espezietik gora ikusten dira. Arrantzalearentzat itsasoan oso lagungarriak izanik, maiz ikusi izan dira arraina non dagoen antzematen, ondorioz arrantzaleak arrantzarako aprobetxatzeko. Eguraldi txar adierazle bezala ere aurrez urreratzen dira gure inguruko hondartza, moila, ibai, eraikin altu eta teilatuetara. Batzuk aipatzekotan; antxeta, aparjale, atuntxori, gabai, gabarrasa, kaio, kalazantza, kaiar, kofre, lanperna-musu, marikoi, martin, milabarrika, potorro (sakilu), serora-handi, txartel, txirrin, ugarroi eta abar. Guretzat ugarienak kaioak eta kaiarrak dira , kala txori izenarekin areago ezagutuak.

ITSAS ZAPO: Itsaspeko hondar eta basatzetan bizi den ur handiko arraina, arre koloreko azal fineko eta eskata bakoa, bizkarralde ilun eta sabelalde zurikoa, burua oso handia, biribila eta zapala, eta hortz zorrotzeko ahoa orobat oso handia duena, sukaldaritzan oso estimatua. Zapoa.
Izaro uhartea

IZKIRATAKO PRAKAK: Hau da, gizonezkoek soineko prakak behar den baino neurri laburragoak dituela adierazteko erabili ohi den adizlaguna. Itsasbeheran, urertzean, izkiratan edo txirlatan ari zirenean, oinak uretan sartuta edo erdi sartuta zituztelarik, prakak ez bustitzearren, praka barrenak jasotzen zituzten bizpairu tolestura emanez. Hartzen zuten itxura horretatik sortu zen burlazko izkiratan, izkiratako prakak esamoldea. IZKIRATAN: Izkirak harrapatzen. Batak besteari adarra jotzen ari direla adierazteko adizlaguna. IZKIRATARA: Izkira arrantzara. Gizonezkoak soinean prakak bere neurritik laburregiak. IZKOTE: Kordan, bisigutarako kanpoaldeko kala bat. Ondarroatik baporeak gaueko hamabietan irtetzen ziren bertan goizaldean egunsentirako egoteko.

200 inguru hortz zorrotz eta txiki ditu. Tamaina txiki edo ertaina du eta taldean ibiltzen dira ur azaletik gertu igerian eta jauzi handiak eginez. Gizartekoia da eta jostaria ere bai hein batean.

markatu ezkero, bisigu hori tretza jabearentzat izaten dena. JARTZIA: Itsasontziaren aparailu eta sokak eta bereiziki Itsasontziaren estalkian masta lotzeko lokarria, soka edo kablea. JELA: Egoera solidoan dagoen ura. Izotza. JELA FABRIKA: Jela egiteko izotz lantegia. JELERAKO PANELAK: Arrantza-ontziko izotz gelako apalak osatzeko oholak. JIBOSTA: Arraunaren heldulekua. (kirtena, eskutokia). Arraunaren goiko zatia, muturreko zati mehea, eskuez heltzen zaiona. Tanborta.
Jiratorioa

JOBISE: Arrantza-ontzia zerbaiten barruna joateko helbidea. JULIANA: Bakailao familiako arraina bakailaoa baino gorpuzkera zerbait estuago duena. JURAMENTU KALA: Billauko lurmuturretik Galea artean dagoen arrantzako kala 2 M, 43-34 I. JUSTUBANKU: Arrantzako kala 2 M, 43-56 I.

Izurdeak brontadaka

IZAROGAIN: Izaro uharte aldeko arrantza gunea.

Izkira

IZURDEAK BRONTADAKA: Izurdeak antxoaren bila hondoratzen dira bere janarirako, eta antxoa goraka ihesika ur-azaleratzean, arrantzalea egoera horretaz baliatzen da sarea arrantzara luzatzeko. Arrantza mota hau txontxorro erakoa da. Mandduatako arrantza IZURDETAN: Izurdearen arrantzan itsasoan arrantzaleen janarirako aritzeari esaten zaio.

IZKIRA: Itsas gorputz gardeneko itsas oskolduna. Itxuraz otarraintxoaren tankerakoa baina tamainaz askozaz txikiagoa. Garai batean ibaietan eta hondartzetan ugaria. Sukaldaritzan oso preziatua. IZKIRA ETA KARRAMARROTARAKO ERREGIN: Izkirak eta karramarroak arrapatzeko salabardo txikia.

JAIZKIBEL: Arrantzako kala bat Pasaia eta Hondarribia artean dagoena JAKI: Arrantzaleak itsasoan jateko bere etxean egindako janaria.

Itsas zabal

ITSAS ZABAL: Kostaldetik urrun dagoen itsas zatia. Itsas frankoa, itsas kanpoa. Ezein estaturen aginpideko ez den itsas zatia, nazioarteko urak. ITSASO ZAKAR: Olatu itzela.
O n d a r r o a 2 0 0 9

Izurdea

IZURDE: Ahoa moko antzekoa eta hortzduna duen ugaztun zetazeoen izen arrunta. Beronen buztaneko hegal horizontala bertikalean mugitzen zaio. Buru gainean zulo bat dauka arnasa hartzeko.

JAKIPOTO: Arrantzaleak etxean egindako eguneroko jakia itsasora eramateko ontzia. JANDAKO: Bisigu arrantzan bisiguren bat beste arrainen baten ahozkadaz

JIRATORIO: Lokarriari biurriak ekiditeko tresnatxoa. Birakaria, itzulkaria. JOBALTA: Arrantza-ontziaren barengan sahietsetako ura ateratzeko oholtxua. JUXTULATU: Arrantzale korapiloa

Juxtulatu

174

Izkiratarako otzara

175

O N D A R R O A ,

E U S K A L

K U L T U R A R E N

K A B I A

O N D A R R O A ,

E U S K A L

K U L T U R A R E N

K A B I A

K
KABARGA: Arrantzako kala 3 M, 43-36 I. KABAU: Ondarroako itsasertzeko gune bat. KABODEMAR: Portuko agintari militarra. KABRATAN: Kabrak arrantzatzen. Logurari eutzi ezinean dagoenaren egoera adierazteko adizlaguna. Lokuluxkan, lo-konkorrean, baiezka, lohasman. Mailukitan, txibitan. KABRATAKO APARAILU: Kabrak arrantzatzeko tresna. Aparailu honen berezitasuna berunean datza. Koble izenez ezagutua den berun puska honek piramidearen forma du, alde batera arrabete luzerako burdinazko hagatxo mehe batekin, bertan amuak lotzeko. Kalaberuna. KAI: Portuetan, pertsonen eta zamen ontziratzea eta lehorreratzea errazteko prestatzen den eraikuntza. Nasa, moila. Portu. (Bereiziki Donostiakoa). Portua, bereiziki eraikia denean, hau da,berezkoa ez denean. KAIAKOAK: Bereiziki Donostiako kaiako biztanleak. KAIDA: Sarearen jauskera, sakonera, zabalera.
Kaioa

biltzeko toki behartuak ditu. Kaioa, Euskal Herriko itsasaldeko hegaztirik ezagunena eta ugariena da. KAKOTU: Otzaren eraginez hatzak, hein batean, batuta, gogortuta eta ahulduta geratu, edota mugitu ezinean geratu, handik eta berotasunaz euren onera etorri arte. KAKO: Arraina edo beste zerbait uretatik gora hartzeko burnizko punta okerdun eta egurrezko kirtendun gailoa. KALA: Itsasoan txalupak arrantzan egiteko arrantza gunea. KALABARRI: Arrantzako kala bat. 2-39 M, 43-34 I. KALABORTA: Arrantza-ontziak atoian eramateko soka lodi eta berezia. Kabrota. Hiruna bildutako bederatzi lakainez osaturiko soka lodia.
Kalaberun

KALATXORI: Kaio mota txikia. Hanka gorriak ditu. Neguan agertzen da gure kostaldera. Kalazantza. KALMA ZURI: Itsasoa bare-bare dagoen egoera. KAMAINA: Artzainek eta ikazkinek mendian eta arrantzaleek Itsasontzian, ohol, hosto edo lastoz egiten duten ohea. KANA: 91 zentimetroko luzera neuria, besteen artean sarea neurtzeko erabilia. KANABERA: Arraina amu bidez arrantzatzeko tresna, batipat alazean. KANABERA LUZE: Alazeko arrantzan, arrain gutxiago dagoenean edota hegalabur handietan erabiltzeko tresna.

KAIO: Itsasbasterreko zenbait egazti oin palmaturen izen arrunta. Taldetan bizi da. Moko kurbatu samarra, hego luze eta sendoak, eta hanka luzeak ditu. Sabelaldea eta burua zuriak dira, bizkarraldea eta hegoak hauskarak ditu. Hemen, gure artean, gehienak hanka horiak dituzte, hegoen hertzak beltzak izanik izpi zuriekin. Kaio arrak zuriak baino beltzagoak dira. Oinek lau hatz dituzte, hiru aurrekoak mintz batekin bat eginik. Gure artean herriko biztanleak eginak dira, euren erara. Itsastxori hau itsasertzean bizi da eta negu eta uda hemen ematen ditu. Kaioa hegaldi indartsuaren jabe da, bai eguraldi onari planeatzean nahiz, txarrari branka egitean, eta oso gutxitan murgiltzen da. Ohitura dute arrantzaontziei gertutik jarraitzea euren janaria lortzeko, eta hori gertatzen denean, ontziak arraina dakarrenaren seinale izaten da. Euskal Herrian zehar ugalketa kolonia asko daude, habia-leku garrantzitzuenetako bat Ogooko haitzetan izanik. Igerilaria ere bada, eta sarritan ikus daiteke ur-azalean geldirik, talde handitan atseden hartzen edota lotan?. Ohikoa da kaio aldra handiak ikustea hondartzetan kokatuta goizean goizik edota arratsean, nahiz itsasoan bainatzen. Itxura ederreko hegazti honek bere janarirako oinarria itsasoa eta arraina izan badu ere, egun, zabortegiak ere

KANKAMO: Bolintxe edo traineko sarea arrantzara luzatu ostean, braereko soka lodiarekin sarea batzeko uztai lodia. Garai batean 7, 9 edo11 izaten ziren sare bakoitzarentzat. Eta brontzezkoak izaten ziren. Gaur egun oraingo sareen neurriaren arabera 30 izaten dira eta metalezkoak baizik goma lodizkoak. KANKAMOAREN ERREFORTZU: Kankamoak saretik aldendu ez daitezen sareari ematen zaion indargarria kankamoei eusteko. KANKILOI: Itsasoaren sakonera handia. KANPAIZE: Iparreko haizea. Kanpoko haizea. KANPAIZE BELTZ: Iparreko haizete hotz eta indartsua. KANPOKO HARRI: Kordako arrantzarako kala bat. KANPORANTZ: Itsasoan, arrantza-ontzia kanporako norabidean. Ateko bandan. KANPOTIK: Itsasoan, ontzia, arraina edo beste zerbait arrantza-ontziaren kanpoko aldetik dagoela edo igaro dela adierazteko adizlaguna. KANTIL: Kostatik distantzia batean, honenbesteko sakonerako itsas hondoa amaitu eta kolpean hasten den sakonera handiagoko leize bertikala, labarra. Braza gutxiagoko itsas hondotik braza askozaz gehiagoko itsas hondoa agertzen den unea.

KANTIL HEGAL: Kantil hertza. KAPA EGIN: Ekaitzean arrantza-ontziak eguraldi txarrari branka emanaz egoerari eusten saiatu makina pal-palean (poliki) mantenduz. KAPOTA: Itsasorako zirazko jaka. KARAKAL: Arrantzale korapiloa. KARBURO ARGI: Arrantza-ontzietan (besteen artean) argia lortzeko sistema hori erabilia. KARDALA: Itsas olatu hautsiaren hasiera. KAREL: Itsasontzietan albo bakoitzaren goialdea edo goiko ertza.

Karela

Atunetarako kanaberak

KARELA: Marrazo familiko arraina. Kordako arrantzakoa. Gure artean sukaldaritzarako ez da erabiltzen. KARIOKA: Legatz familiako kumea. KARKABA: Bi etxe edo etxe ilararen arteko pasabide estua, berez kalea ez dena, kostako herrietan inoiz arraun eta arrantzako beste gauzen gordeleku izana.

KALABERUN: Kabratako arrantza-aparailuari ezartzen zaion piramide formako berun zati handia. Koble. KALA FALTSU: Arrantzako kala: 2-37 M, 4334 I.

KANABERA MOTZ: Alazean atunak ontzira ugariago urreratzen direnean edota eguraldi txarrean erabiltzeko tresna. KANAMO: Kalamuz egindako arrantzarako braereko soka lodia

176

177

O N D A R R O A ,

E U S K A L

K U L T U R A R E N

K A B I A

O N DA R ROA : E U S K A L K U LT U R A R E N K A B I A

KARNABALAK: Aratusteak. Ihauteriak. Garizumako ataria izanik, arrantzaleen ohiko ospakizuneko egunak. KARNABALETAKO DIRU: Arrantzaleek, aurretiaz zenbait partiletan diro kopuru bat gordeaz, haratusteetan banatzen zuten dirua. KARNATA: Arraina arrantzara erakartzeko jakia. Beita. KARNATA BIZI: Amurako beita, arrain txiki biziarekin osatua, bereziki alazeko arrantzarako. KARNATA EGITE: Antxoa ttikia, txitxarro ttikia edo sardina ttikia arrapatzea kordako edo alazeko arrantzarako. KARNATA EMATE: Itsasoan arrain-ontzi batek beretzako baino arrantzu handiagoa lortzean, gainerakoa beste arrain-ontziei ematea. KARNATA ETXERATZE: Arrantzale bakoitzaren etxeko bat txalupako bodegara joatea karnata eske (antxoa gazitua) etxean norbere tretzak kordarako enkarnatzeko. KARNATA FRESKO: Amurako jakirako harrapatu berriko arraina.

krustazeo hamar-hanka, ibaikoak edota itsasokoak izanik. Adibidez; lasta, garai bateraino ibaian oso ugaria.

KLABITO: Legatz kumetxoa

zinea

Katuarrain

Lasta

KATUARRAIN: Marrazoaren familiako arraina, eskata gabea eta orban ilunez jantzita dagoen azal latz, gogor eta arrea dauka. Kolorea marroi-gris motakoa du eta buru momarena baino zorrotzagoa dauka.

KLABU: Arrantzale korapiloa.

Kolaioa

musika

2009

ALAZEAN laburmetraia. JUAN BIDEGAIN

Atunetan kazan

KOLAIO: Marrazo familiako arraina, ezkata gabea eta azal gogorra duena. Suge baten antzera kiribiltzen saio aparailuari. Kolaio txiki honek aurrez zabaldu eta lehortuta erabiltzen dira sukaldaritzan.
Konpainian UEK. Bilduma.

KAZAKO ARRANTZA: Atunetarako arrantza mota bat da. Arrantza hau arrantzaontzia martxan ari dela egiten da. Ontziaren alde banatan haga luze bana (ezpeleta) zabaltzen dira, puntak gorantza direla, ezpeletak itsasoari ikuturik ez egiteko olatuaren eraginez. Ezpeleta bakoitzean hiru aparailu luze zintzilikatzen dira uretara, sokaleen puntako amuetan maluta orri zuriekin egindako arrain itxurako beita ipiniaz, atunak amura erakartzeko.

ZUREA DA BIZIA laburmetraia.

literatura

KEMEN LERTXUNDI.

Kirrizka

KONPAINIAN: Manjuatako arrantzan izurdeak manjuba ateratzean eta arrantza-ontzi bat baino gehiago manjua berberaren arrantzarako gertu izatean, denak izaten zuten sarea luzatzeko eskubidea eta horretan parte hartzen zuten guztiak egun guztirako lotuta geratzen ziren, ondoren egun berean lortzen ziren irabazi guztiak arrantza-ontzi guztion artean banatzeko.

PIZTIAK. Gabeko Kalapitxixak

historia

Martin, egon geldi LEIRE BILBAO

Lasta

KARRAMARRO: Gorputz biribil edo laukia duen 178

O n d a r r o a 2 0 0 9

KIRRIZKA: Karramarro zapal txiki beltz, gorputz lauki formakoa, itsasertzean eta ibaian egokitua.

Patxi Etxaburu
STIERCOOLS BIGARREN ERREPUBLIKA DENBORALDIKO IDAZLANAK (1931-1937) ETA ONDARROA. Egunkari eta aldizkarietako idazlanak. LIBURUA (Augustin Zubikarai) et DVDa (8 kronista) Ondarroa 2009. OHZ
O n d a r r o a 2 0 0 9

179

A R T X I B OA K A R A K AT Z E N

BAXURAKO ARRANTZA ONDARROA URTEKARIAN (1982-2008)

OHZ

Sarritan, gairen bati edo besteari buruzko informazioa bilatzen pilo bat denbora galtzen dugu. Okerrena da, jakin badakigula artikulu edo aipamen zehatz hori nonbaiten irakurri dugula, kasu honetan Ondarroa urtekarian, baina apuntatu ezean, behar duzunean berriro bilatzen hasi behar. Gainera, bilaketa horretan beste artikulu batzuk behatzen eta irakurtzen entretenitzen zara, beste gai batzuk lantzerako orduan interesgarriak izan daitezkeenak. Horiek ere ez dituzu apuntatzen, noski. Eta aurkitu nahi zenuena topatzen duzunerako, -topatzen baduzu- pare bat ordu igaroko ziren, gutxienez, hurrengo batean ere nahaste-borrastean ibiltzeko pilo bat erreferentziaz gain.

ARTXIBOAK ARAKATZEN

Geure buruari, ikerlari edota historian zaletuari bideak erraztu nahian, OHZ elkarteak Ondarroa urtekarian agertzen diren artikulu guztien datu-basea egin dugu, gaien eta azpigaien arabera antolatuta. Aurtengo gaia, arrantzako baxura izan denez, ondorengo orrietan, Ondarroa urtekarian gai horri buruz argitaratu diren artikulu guztien zerrenda eskaintzen dizuegu: azpigai berezietan antolatuta, artikulu bakoitzaren izenburua, egilea, eta erreferentzia bibliografiko zehatzarekin. On dagizuela.

A R T X I B O A K

A R A K A T Z E N

A R T X I B O A K

A R A K A T Z E N

182

183

A R T X I B O A K

A R A K A T Z E N

A R T X I B O A K

A R A K A T Z E N

184

185

A R T X I B O A K

A R A K A T Z E N

A R T X I B O A K

A R A K A T Z E N

186

187

A R T X I B OA K A R A K AT Z E N

A R T X I B O A K

A R A K A T Z E N

EL MORO VIZCAINO - Jos Mara Murga Mugartegi DE MARKINA Y SU ENCUENTRO CON UN ONDARRUTARRA EN LA GUERRA DE CRIMEA (1854)
Fernando Agirre Aramaio OBJETO DEL ARTICULO. Me refiero a un hecho histrico que le sucedi al famoso aqu conocido como El Moro Vizcaino, en Marruecos como El Hach Mohamed El Bagdady (1) y que realmente se llamaba, D. JOSE MARIA MURGA MUGARTEGI, que aunque nacido en Bilbao, podemos catalogarlo como markins de pro(2), con un ondarrs cuyo nombre y dems datos personales desconocemos, en la Guerra de Crimea.

Jos Mara Murga Mugartegi, El moro vizcaino. Iturria: El moro vizcaino y su vinculacin a la tierra de Ayala, Real Sociedad Vascongada de los Amigos del Pais (Comisin de Araba). 1991. 20. orr.

As de forma sencilla, escueta, quitando importancia al tema describe el momento que, gracias a su intervencin, fueron liberados, en lugar de fusilados. Un autor posterior, Rodrigo Soriano (6) en su Libro: Guerra. Guerra al infiel marroqu, as lo cuenta de forma ms literaria y pormenorizada: aqul triste anochecer de la estepa rusa en que se hunda sus negros, trgicos, el aventurero vizcano, fue ocasin del ms dramtico interesante lance de su vida, indito hasta hoy. Por la estepa sombra caminaban unos hombres Pasaron junto al hsar. Discutan, disputaban. Era un pelotn de soldados ingleses que conduca presos Detuvironse para preguntar a Murga una direccin. Deban llegar pronto al prximo campamento. Haba rdenes severas del general britnico. Interrogles Murga y pronto comprendi que llevaban presos para fusilarlos como espas. Compadecido, el hroe vasco pregunta, en ingls, el motivo a la soldadesca. Eran, s, peligrosos espas rusos, hablaban lenguaje incomprensible, caucsico, tartrico, primitivo Los recogieron en la orilla, nufragos arrojados por la tormenta de un extrao barco espa Los infelices presos miraban a Murga, mudos de estupor Nada saban de su suerte ni comprendan lenguaje alguno. Las rdenes eran tan severas, que Francia e Inglaterra, entonces aliadas contra Rusia, se comprometieron severamente en aquellos das para extirpar con dura mano el espionaje criminal. Pero Murga, por divina intuicin, fijse un punto en aquellos desdichados Oh, milagro! Los pobres presos se fijaron en l tambin, entre temerosos y esperanzados. El uniforme espaol del hsar no era, no, para ellos desconocido El Moro Vizcaino abarc con su mirada a los desdichados hombres, guiapos del infortunio El tipo de ellos, sus rasgos caractersticos, la dulzura de su mirar, su nobleza, su apostura, sus recios trajes de hule Oh, prodigio! -Zer modu? (Cmo estais), les pregunt, sin titube-

reve biografa del Moro Vizcano. Su infancia transcurri entre Bilbao, donde haba nacido, Markina, donde viva habitualmente su familia, y los Colegios de los Escolapios de Madrid y los Jesuitas de Loyola (3). De educacin esmerada, iniciando carrera militar en Madrid a los 18 aos, y dejando el ejrcito tras 16 aos (1861) como activo tras la guerra con los carlistas en Catalunya y el Maestrazgo, solicitando la licencia absoluta del ejrcito cuando ostentaba el grado de Comandante de Hsares de Pava (4).

Era fsicamente de complexin fuerte, inteligente, gracioso, original, heterodoxo y excntrico, por calificarlo de forma simplista. La ancdota que nos referimos data de su condicin de militar participando en la Comisin que desempaaba el Marqus de la Concordia en la guerra de Crimea, actual Ucrania, entre 1854 y 1856, entre Turqua, aliada con Inglaterra, Francia y Piamonte contra los rusos. Tras embarcar en el vapor Calcuta desde Marsella, y escalas en Italia y Grecia, llega a Sebastopol.

ANCDOTA.
En un escrito personal a la familia, Escribe: Hace seis das que llegamos despus de muchos tumbos dados por el vapor en el Mar Negro, pero con salud Estoy bien y muy atendido empezando por el General en Jefe que me convid a comer a mi llegada. Ayer dimos ayuda a dos pobres marineros, uno de ellos de Ondrroa, que salindose de su buque, surto en Balaklava(5) se fueron a las lneas y all les agarraron. Contentos se vieron, y sobre todo el segundo, cuando se encontraron con gente que hablaba su idioma Ya llevar qu contar si vuelve a Ondrroa.

(1) Segn Federico Verstegui Cobin, en su disertacin de ingreso en la Real Sociedad Vascongada Amigos del Pais, con el trabajo El moro vizcano y su vinculacin a la tierra de Ayala (1990), dice que El Hach se puso el Moro, como titulo de notoriedad que se concede a los que han estado en la Meca. Mohamed, nombre comn en Marruecos. Y El Bagdady, sobrenombre adoptado por l para disimular su acento al hacerse pasar como procedente de Bagdad. (2) Nacido en Bilbao en el ao 1827.Pertenece a la noble familia de los Murga, originario del valle de Ayala, y fue XIX Seor de Murga desde 1853 hasta su muerte 1876.Su vinculacin con Xemein-Markina, procede del casamiento de Manuel de Murga , XVIII seor de Murga desde 1834 1852 con Ambrosia de Mugartegui y Mazarredo, por lo que tambin fue seor de la Torre de Bidarte, Xemein. Toda la familia Murga ha estado vinculada a Markina desde esa fecha, de tendencia liberal, bien entroncada con los Gobiernos liberales, aunque a su vez defensores de los fueros vascos. (3) Nueva cita al trabajo de Federico Verastegui citado, pg. 13 de su El Moro Vizcaino y su vinculacin a la Tierra de Ayala. La mayor parte de este artculo est basado en ese trabajo de su ingreso en la RSVAP, a quien agradezco enormemente su aportacin para nuestra historia de Ondrroa. (4) El lema de este cuerpo de caballera era Impertrritos, contigo las huestes destruimos. La misin de hsares era combatir distanciados del grueso del ejrcito(avanzadilla), bien en persecucin del enemigo en retirada o retardando su avance. Tambin eran usados en misiones de enlace, reconocimiento, exploracin y seguridad . Montaban pequeos caballos, ligeros y rpidos. Fueron creados en 1684 con el nombre de Dragones Arcabuceros de Sheldon, cambiando a diferentes nombres, hasta que definitivamente en 1902 se llamaron Hsares de Pava. En 1931 quedan disueltos con la II Repblica.

(5) Localidad que pertenece ahora a Sebastopol. En trtaro de Crimea, significa Saco de Pescado. Fue famosa la batalla de Balaklava, el 25-10-1854, entre turcos y sus aliados europeos contra Rusia, dirigida por el Lord Cardigan. El inicio de la guerra se basa en que Francia era el guardin de los Catlicos Romanos en el imperio Otomano (turco), y Rusia protector de los cristianos ortodoxos. Los monjes se disputaron la posesin de la Iglesia de La Natividad y del Santo Sepulcro en Jerusaln. En 1850 ambas partes hicieron demandas para que el Sultn decidiera. En 1853, el Sultn se inclin a favor de Francia. El zar ruso Nicols I envi al prncipe Menshiskow en una misin especial al gobierno turco. Los hechos de guerra sucedieron as: 10-04-1854, la flota franco-britnica bombardea Odesa. 25-10-1854, la famosa batalla de Balaklava. Ao 1855, Sebastopol cae en manos de los aliados y tropas franco-germnicas, despus de 11 meses de asedio. 30-03-1856 : se firma la paz en Pars.

Esta batalla de Balaklava es famosa, tanto en cine como en msica. Cine : La carga de la brigada ligera de Michael Curtis con Errol Flyn, y La ltima carga de Richardson. Msica: el grupo psicodlico Pearls Befote Swing, disco Balaklava, as como el grupo heavy metal Iron Maiden, y The Trooper.

188

189

A R T X I B O A K

A R A K A T Z E N

Jos Mara Murga Mugartegi, El moro vizcaino. Iturria: El moro vizcaino y su vinculacin a la tierra de Ayala, Real Sociedad Vascongada de los Amigos del Pais (Comisin de Araba). 1991. 12. orr.

ar, en vascuence. Y aquellos nufragos, condenados a muerte, arrojados por las olas al desierto incgnito, a la noche trgica, a la horripilante estepa, cayeron de rodillas ante el caballo de Murga, besaron su pecho, se agarraron a sus remos, llorosos y exclamando: -Jangoicua! Jangoicua! (Dios! Dios!). Estaban salvados. El noble vasco explic a la gente inglesa que aquellos supuestos espas eran pobres nufragos, por azar llegados desde Vasconia a orillas del Mar Negro. De llegar Murga minutos despus, sus desdichados compatriotas hubiesen muerto.

ONDARROA 2008ko AKATSAK ZUZENTZEN

Cuentan los sucesores actuales de los Morga, que desde esa fecha, no falt nunca pescado para la familia Murga de la Torre de Bidarte de Markina. La pregunta final que nos hacemos es: qu haca un ondarrutarra en Crimea- Sebastopol-Ucrania? Eran espas? pescadores, marinos,? Nunca hemos odo contar tal ancdota a ningn ondarrs. Bien es verdad, que muchos ondarrutarras s utilizan con frecuencia, la mencin a Sebastopol. Vendr de ah?. El Moro vizcano tras la batalla de Balaklava, un tanto decepcionado con algunos aspectos de Constantinopla, y tras dejar el ejrcito, se traslad a Pars, a aprender rabe, Fsica, Qumica y en Madrid, Obstetricia, Teraputica y Ciruga menor. Y con todo el artilugio de aparatos, micros, libros, mapas etc y un revlver que le sac de ms de un apuro, viaj a Tnger y Larache, Fez, Rabat, etc. Deambulando con su cayado, chilaba, las piernas al aire, etc,

como un marroqu ms. De ah su libro, apasionante y rico en ancdotas y recomendando su lectura Los recuerdos marroques del Moro Vizcaino, Jose Maria de Murga (a) El Hach Mohamed el Bagdady. (7) En el ao 1870 fue nombrado Presidente de la Diputacin de Bizkaia, por el bando gamboino. En 1872 abandona su cargo y vuelve a Tnger y dems ciudades marroques. Y muri en Cdiz, el 30 de Noviembre de 1876, a los 49 aos, cuando preparaba su ltima expedicin a Marruecos. Ms tarde, sus restos fueron a reposar, despus de su traslado de Cdiz, al cementerio de Xemein.

ON DALA 100 URTE 10. orria. Zutik (Hau ondo): Karlos Eugenio Ibazea, Bartolo Rotxil Badiola kofradiako presidentea, Pedro Jose Aspiazu, Benantzio Nardiz itsas komandantea, Migel Antonio Arrizabalaga, Martin Kanpos alkatea, Laureano Bilbao, Jose Antonio Burgoa, Karlos de la Maza idazkaria, Klemente Jose M Badiola. Eserita (Hemen 7 zeuden eta zortzi dira): Matias Juan Agustin Ansola, Eugenio Pablo Bedialauneta, Jose Joakin Akarregi, Blas Martin Solabarrieta, Juan Bautista Gazagaetxebarria, Domingo Etxaburu, Domingo Blas Gallastegieta Esteban Lasarte.

(6) Rodrigo Soriano Barroeta-Aldamar (San Sebastin, 1868-1944), poltico, abogado, y periodista espaol, naci en Villa Aldamar en Donostia, en el seno de una familia aristocrtica guipuzcoana. Como poltico fue elegido diputado por Valencia y fundador del peridico Nueva Espaa. En la dictadura de Primo de Rivera, fue desterrado junto a Unamuno en 1924 a Fuenteventura. Y tras el advenimiento de la II Repblica, fue embajador de Espaa en Chile. Fue ntimo amigo del pintor Daro de Regoyos. Adems de este polifactico donostiarra, sobre el Moro Vizcaino y su libro de Recuerdos Marroques se han escrito, comentado y publicado numerosos libros . A modo de resumen, he aqu unos cuantos: - Jos Mara de Murga: el moro vizcano. Autor: Ibarra y Berg. Biblioteca del Instituto Cervantes de Dubln. Ao 1943. - El Moro vizcaino, cuna, solar, linaje y vida y aventura del mayorazgo vasco y heroico militar Jos Mara Murga Mugartegui. Ao 1914. Editorial Bilbao.Autor: Javier de Ibarra y Berg, Toms Garcia Figueras y Guillermo Guastavino Gallent. - Por el autor Domingo Manfredi Cano: El moro vizcaino. Publicaciones espaolas, 1955. - Apuntes biogrficos de El Hach Mohamed El Badady, del famoso historiador de la marina y armada espaola, Cesreo Fernndez Dur. Ao de 1877. - Hasta nuestro casi paisano Rafael Castellano habla del Moro en su libro Los vascos tambin ren. Editores: Bilbao. Orain, 1996. (7) La ltima edicin del libro Recuerdos Marroques con nuevas anotaciones del propio moro y su hermano Gonzalo, acaba de publicarse hacia Julio del presente ao, gracias al esfuerzo y dedicacin de Federico Verastegui, por la editorial Miraguano de Madrid.

ONDARRUTARRAK TRABAJADORITAN 2008KO ONDARROAN, 134-140 orrialdetan. Hutsune hauek daude: - ARANTZAMENDI GOROSTOLA JOSE MARI - ETXEBARRIA ARETXAGA JOSE PINTXE - ZUBIKARAI ADRIAN

190