Bireysel Toplumsal Ve Hukuksal Açıdan Mübadele Panel Notları

Genel Yayn Sra No: 152 2009/18 Cep Kitapl: XLIX
ISBN No: 978-605-5614-07-2
Yayna Hazrlayan Av. Celal lgen - Av. Cokun Ongun
Kapak Can Eren
Kapak Fotoraf Lozan Mbadilleri Vakf Arivi
Tasarm / Uygulama Referans Ajans Tel: +90.212 347 32 47 e-mail: info@referansajans.com
Bask Sanat Matbaaclk Medya ve Reklam Hizm. San. Tic. Ltd. ti. Hattat Halim Sokak No:13 Balmumcu - Beikta / stanbul Tel: +90.212 267 04 23 e-mail: as@sanatmatbaacilik.com
Birinci Basm: Ekim 2009

stanbul Barosu Ynetim Kurulu Kararyla 2.000 adet baslmtr.
stanbul Barosu
MBADELE ve RUHBAN OKULU
STANBUL BAROSU YAYINLARI stiklal Caddesi Orhan Adli Apaydn Sokak Baro Han Beyolu / stanbul Tel: (0212) 251 63 25 (pbx) Faks: (0212) 293 89 60 dergi@istanbulbarosu.org.tr
NDEKLER
BRNC BLM Bireysel, Toplumsal ve Hukuksal Adan Mbadele Yayn Kurulundan .................................... 9 Av. Hseyin zbek .................................. 11 Av. Muammer Aydn ................................ 11 Prof. Dr. Engin Berber .......... 18 - 57 - 58 - 68 Taner Baytok ..................................... 29 - 63 imen Turan ..................................... 39 - 65 Turgay Bostan ................................... 47 - 72 KNC BLM 1844den Gnmze Heybeliada Ruhban Okulu Av. Hseyin zbek .................................... 79 Av. Muammer Aydn ................................ 79 Prof.Dr. Mmtaz Soysal ................... 87 - 130 Prof.Dr. Sibel zel ..................101 - 130 - 134 Yiit Bulut ............................ 120 - 129 - 132
stanbul Barosu Panel
BREYSEL TOPLUMSAL ve
HUKUKSAL AIDAN
MBADELE
stanbul Barosu Orhan Adli Apaydn Konferans Salonu 29 Haziran 2009
YAYIN KURULUNDAN
ki farkl konuyu ele alan bir kitapla karnzdayz. Konular farkl ancak birbirleriyle olan balar bakmndan bir btnsellik ieriyor. Lozan Antlamas sonras Trkiye ile Yunanistan arasnda yaplan anlama erevesinde iki lkede farkl etnik yapdaki insanlar, yaadklar topraklardan ayrlarak bir baka lkeye g etmek zorunda kaldlar. Aclar, zlemler, umutsuzluklar... ki tarafta da derin aclar yaand, kolay deildi doup bynlen yerlerden g etmek; yeni bir dnyada yeni bir hayat kurmak Kurtulu Savann srdrld yllarda Anadoluda yaayan Rumlar, igalci Yunan ordusunu alklayp kimisi onlarn safnda silahl mcadeleye giriirken, Rumelide yaayan Trkler, kendilerini bekleyen gelecee odaklanmt; Rumlarn aksine hi biri yaad lkeye silah dorultmamt. Yine de keke hi kimse yerinden yurdundan ayrlmak zorunda kalmasayd. Etnik farkllklar ayrmaya, blnmeye neden olmasayd. nsan ne ksayd; nsanlk kazansayd... Mbadelenin tm ynleri bu kitapta uzmanlar tarafndan ayrntlaryla ele alnd. Heybeliada Ruhban Okulu da ABD ve ABnin dayatmasyla alacak gibi grnyor. Bu okulun hukuki durumu da yine uzmanlarnca irdelendi. Meslektalarmzn bu kitapla her iki konuda da aradklarn bulacaklarna inanyoruz. Yeni bir yaynda bulumak umuduyla Av. Celal LGEN Yayn Kurulu Bakan
AILI
Av. HSEYN ZBEK stanbul Barosu Ynetim Kurulu yesi Deerli konuklar, sevgili meslektalarm; stanbul Barosu olarak bir etkinlikle yine karnzdayz: Mbadele deyince bu balk eksik gelebilir, belli bir anlam arm yapmayabilir, ama deerli katlmclarn sunumlaryla herhalde mbadelenin tarihsel perspektifi, kronolojisi, bugn iin tad anlam eitli boyutlaryla deerlendirildiinde ortaya ok daha derinliine, ok daha ereveli bir sonu kacaktr. Ben deerli Bakanmz A konumasn yapmak zere davet ediyorum. Buyurun Sayn Bakan. Av. MUAMMER AYDIN stanbul Barosu Bakan ncelikle herkese ho geldiniz diyorum, hepinize sevgi ve sayglarm sunuyorum. Deerli meslektalarm, kymetli panelistler, stanbul Barosunun hep farkndalk yaratt gnceli takip eden panellerinden birine daha ho geldiniz. Getiimiz hafta Ruhban Okuluyla ilgili bir panelimiz vard. Konu gnceldi, o gncellik ierisinde aynen tartlmaya devam ediliyor. Zaten stanbul Barosu da daima nemli ve gncel olan konularda hep hukuki zeminde kalarak bilimsel tartmalarla konulara
12
stanbul Barosu Yaynlar
aklk getirir. Nitekim o gnden bugne Ruhban Okuluyla ilgili Sayn Erturul Gnaydan tutun da dier birok yetkili de alacak diyor. Zaten biz almasn demiyoruz, yasalar ortada, yasalara uygun ekilde davranlrsa Ruhban Okulu da alabilir, her eyi hukuki zeminde grmek ve hukuki zeminde tartmak ve sonuta da hukukun stnln eyleme dntrmek gerekir. Bu anlamda mbadeleye de yine bu hukuki perspektiften baktmz bir kez daha ifade etmek istiyorum. Son gnlerde zerinde oka konuulan, dizilere, romanlara, bilimsel aratrmalara konu olan ve farkl alardan farkl ekillerde deerlendirilen bir konuyla, mbadele konusuyla karnzdayz. Kurtulu Sava sonrasnda Lozan grmeleri henz sonulanmadan 24 Temmuz 1923 tarihinden yaklak 6.5 ay nce bir protokolle salanan mutabakat sonucunda oluan Trk-Yunan karlkl nfus deiimi konusunu, yani dier adyla mbadeleyi burada deerli panelistlerin deerli grleriyle deerlendirmek gerektiini dnyoruz. Lozan Konferans srerken 30 Ocak 1923 tarihli Trk ve Rum ahalisinin mbadelesine dair mukavelenamenin Trkiye ile Yunanistan arasnda imzalanmasyla karlkl deiim yasallk kazanr. Buna gre 1 Mays 1923te balayacak karlkl deime stanbul Rumlar ve Bat Trakya Trkleri istisna olmak zere lkemizdeki Rum Ortodokslara Yunanistandaki Mslman Trk nfusunu kapsayacaktr. nk Anadolunun igalinde Osmanl lkesinde yaayan Osmanl
Bireysel, Toplumsal ve Hukuksal Adan Mbadele 13
Devletinin vatanda olan Ortodoks dinine mensup baz Rumlar 35.000 kiilik bir kolordu tekil edecek lde Kk Asya Savunma rgt ad verilen birlikle Atatrkn katiller srs olarak tanmlad igalci Yunan ordusunun hizmetine girerler. Yine Karadeniz Blgesinde yaayan Rumlarn bir blmyse asla gereklemeyecek bir Pontus hayali uruna says 30 000e ulaan silahl eteler oluturarak yurtta olduklar lkeye, ulusa ve insanna kar isyana kalkrlar. Yaanlanlardan dolay bu srete oluan karlkl gvensizlik zaferden sonra Rumlara gten baka bir seenek brakmamtr. Bu nedenle de erevesi yukarda anlatlan biimde izilen protokolle 19231927 yllar arasnda mbadele uygulanr. Bu sre iinde Yunanistandan lkemize yaklak 468.000 Mslman Trk, Trkiyeden Yunanistana ise 1.200.000 Ortodoks Rum zorunlu ge tabi tutulur. Yunan Babakan Venizelosun Trkiyeden gelen mbadilleri yerletirme politikasn aklarken syledii nemli bir sz var, onu sizlerle paylamak istiyorum, bu mbadeleye nasl baktklarn gstermek bakmndan gerekten nemlidir: Byk Yunanistann yklmasndan sonra lkemizin snrlarn ancak Makedonya ve Bat Trakyay yalnz siyasi deil, etnik bakmdan da Yunan topra olarak glendirerek gvenceye alabiliriz biiminde ifade edilen bu tmce Yunan tarafnn iskan stratejisini de net olarak ortaya koymaktadr. Anadolunun eitli yerlerinde iskn edilen rnek kyler, iskn edilen mbadiller
14
iin Bursa, zmir, Denizli, Mersin, Uak ve Samsunda rnek yerleim yerleri ve kyler ina edilir. Mbadiller lkemizde geldikleri yredeki tarmsal retime uygun zellikler tayan yrelere yerletirilmeye allr. Vatan bilip yzyllarca yaadklar atalarnn mezarlarnn bulunduu, kuaktan kuaa saysz annn toprakla, corafyayla kaynat, doasyla, havasyla, kurdu, kuuyla btnletii topraklarndan koparlp hi bilmedii bir yreye zorunlu yerletirilmenin trajedisini, travmasn her iki tarafn insanlar da fazlasyla yaad. Yeni kuaklara nakledilen vatana zlemi ykl anlarn sre iinde masals elerle bezenerek mitoslamas doal karlanmaldr. Yeni corafyaya almann zorluu yannda geride braktklarnn belleklerde lnceye dein silinmeyen tortularnn verdii aclar da elbette her iki taraf iin de bir insanlk trajedisidir. Dnemin bir zorunluluu olarak gndeme gelen uygulanmas birka yl alan mbadelenin sonucunda her iki tarafa gidenlerin yeni vatanlarna, yeni topraklarna almas kukusuz ki, hi kolay olmamtr. Sonuta eski vatann, eski topraklarn zlemi kuaktan kuaa gese de yaanlanlarn sonucu olarak tarihsel bir zorunluluk yerine getirilmitir. Bu olanlardan ve yaanlanlardan alnacak ok boyutlu dersler kmtr, bunlar tabii ki insani derslerdir. Konuya dnemin koullarndan uzaklamadan nesnellikten, tarihsel temelden uzaklamadan bakmak ve en bata da sylediim gibi hukuki ynden bakmak gereklidir diye dnyorum.
Szn burasnda tam da yeri gelmiken 93 harbi olarak bilinen 1877-1878 OsmanlRus Savayla balayp 1912-1913 Balkan faciasyla trajik boyutlar kazanan 1. Dnya Sava ve arkasndan mbadeleyle devam eden evi bark elinden alnm, katliama uram milyonlarca Trkn yaad trajedinin de unutulmamas gerektiini bir kez daha iaret etmek istiyorum. ekilen byk aclarn yinelenmemesi iin dnemsel aclarn yaanmas bazen kanlmaz olabilir. Mbadele olayna da o gnn koullarna gre baklmas gerektiini dnyorum ve deerli konumaclarmz konuya tarihsel, hukuksal ve sosyolojik alardan bakarak deerlendirerek ilgin dnceleir dile getireceklerine ve bu panelin de bundan ncekiler gibi baarl geeceine olan inancm da bir kez daha yinelemek istiyorum. Bu panele katlan sizlere de bir kez daha ho geldiniz diyorum, hepinize sevgi ve sayglarm sunuyorum. Av. HSEYN ZBEK - Deerli konuklar, Sayn Bakann zl ve gerekten anlaml bir panorama izen konumasna teekkr ediyoruz. u anda ben deerli konumaclar, katlmclar takdim etmek istiyorum. Bana gre en solumda bulunan Sayn Prof. Dr. Engin Berberin bu Baromuzdaki nc konukluu. Biz drdnc, beinci, onuncu konukluunda da kendisini arlamaktan byk mutluluk duyacaz. Prof. Dr. Engin Berber Ege niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Uluslararas likiler Blm Bakandr. Ege Blgesinin, Aydn ilinin
16
demografik yaps 19. Yzyl sonu 20. Yzyl balarndaki kompozisyonu asndan zmirin toplumsal, sosyolojik, iktisadi yaps asndan ok nemli makaleleri vardr, kitaplar vardr, almalar vardr. Bir baka boyut da Sayn Berber niversiteyi Yunanistanda bitirmitir, Bu bakmdan Yunancaya hkimiyeti, Yunan kaynaklarna girmesi ve almalarnn ounu da bu kaynaklara dayandrmas asndan sunumu size hayli ilgin gelecektir... Yine deerli dostum Sayn Emekli Bykeli Taner Baytok. Baromuzdaki etkinlie bu ikinci katlm Taner Baytokun. Daha nce Lozanla ilgili bir etkinliimize katlm, ok nemli bir sunum yapmt, bu da kitap haline geldi. Taner Beyin Doan Kitaptan kan ngiliz Belgeleriyle Sevrden Lozana Dnden Bugne Deien Ne Var konulu ok nemli ok anlaml ierii olan ok zengin bir eserin, almann da sahibi. Bunun dnda deiik lkelerde lkemizi Bykeli olarak temsil etti. Dileri Bakanlnda ok nemli grevlerde bulundu. Btn bu akademik birikimi, diplomatik birikimi ve hayat deneyimiyle karnzda, o da ok nemli eyler syleyecek. Bir baka zelliini ben takdim etmek isterim; kendisi bizim meslektamz olup bir hukukudur. Bir hukukunun da hukuku bir ailenin de evladdr Sayn Baytok, kendisine de bu katlm iin teekkr ediyoruz. Turgay Bostan, TRT yapmcs, bir romanc, sanat, aratrmac. Turgay Bostan geen aylarda bir yaynevinden kan Son Krifos adl romann sahibi, tken
Yaynevinden kan Son Krifos adl roman sanyorum 2008 yl sonlarnda piyasaya kt, 2008 Kasmnda size gstermek istiyorum. Ben roman okudum, romanla ilgili bir deerlendirme henz kaleme alm deilim, ama Gmhane ve Trabzon evresinde mbadeleyle sonulanan bir sreci IV. Murat Dneminden 17. Yzyln ilk eyreinden 1920lere 1922lere kadar bir roman rgs iinde anlatyor. ok ilgin bir roman, bu kronolojinin dnda estetik adan da benim ok beendiim bir roman, sanyorum romana konu olan srele ilgili bilgiler sunacak. Deerli katlmcmz Lozan Mbadilleri Vakf Ynetim Kurulu yesi Sayn imen Turan da bizim toplant ve panel istemimizi kabul etti, kendisine ok teekkr ediyoruz. Ben Sefer Beyle u an salonumuzda bulunan Lozan Mbadilleri Vakf Bakan Sefer Gvenle konutuumda kendisinin bu tarihte Yunanistanda olacan, bu nedenle katlamayacan, ama ynetim kurulundan bir arkadalarnn katlacan syledi. Kendisine ok mteekkiriz, ama kendisi de burada, bundan da ok byk bir mutluluk duyduk. Gerekten bakanmzn syledii gibi 30 Ocak 1923 tarihli Lozandan 6.5 ay ncesi Lozan malum 24 Temmuz 1923te imzaland, ama Lozan Anlamasnn sonulanmas ve imzalanmas beklenmeden bir protokol yapldna gre 30 Ocak 1923 tarihli ok aciliyet tayan bir konu karsnda iki devlet Yunanistan ve Trkiye anlayor. Karlkl fiilen balam olan gn, hatta o tarihlerde hemen hemen 1.200.000 rakamn telaffuz etti Sayn Bakan, 1.000.000 zaten fiilen Anadolu topraklarn terk etmi,
18
Yunanistana gm, neticede mbadele bir hukuki metin, biz bir hukuk kurumuyuz. Hukuk kurumlarnn sunumlarnda ve deerlendirmesinde hukuk temel alnr, hukuk perspektifi temel alnr. Byle u grlerden veya heyecanlardan, belli marjinal alardan baklmaz. Biz de deerli katlmclarla hukuk perspektifi iinde bu konuyu deerlendireceiz. Son gnlerde bu konu gncel, romanlara, filmlere, dizilere konu oluyor, rportajlara konu oluyor. Bu i tabii bu rportaj sahipleri, romanclar, hikayeciler, senaryoyu yazanlarn muhakkak ki belli bir perspektifi var, ama hukukla tarihin, maddi gerein uyuumu sonucu ortaya kacak tablo nemlidir. Bunun nemli olduunu dnyoruz. Ben bu dncelerde sz fazla uzatmadan Sayn Engin Berbere Buyurun Sayn Berber diyorum. Prof. Dr. ENGN BERBER - Sayn Bakan, Deerli konuklar, stanbul Barosunun geen yl, Lozann 85. Yldnm nedeniyle dzenledii panele katlm ve mbadeleyle ilgili yanl bilinen veya grmezden gelinen baz konulara deinmitim. Baro bu konumam, Dnden Bugne LOZAN-MONTR ve TRK BOAZLARI, Seminer Notlar (stanbul, 2009) bal altnda bast. Aranzda geen seneki paneli izlemeyen ya da Seminer Notlarn okumayanlar olabilir. Bu nedenle konumama, mbadeleyle ilgili yanl bilinen veya grmezden gelinen konular, daha dorusu iddialar sizlere anmsatarak balamak istiyorum:
1. Sayca az olan Trk mbadillerin, Rum mbadiller kadar sknt ekmedii. 2. Zorunlu mbadeleyi Trk tarafnn dayatt. 3. Mbadelenin bir etnik temizlik ve etnik arndrma projesi olduu. 4. Mbadelenin bir insan haklar ihlali olduu. 5. Rum mbadillerin terk ettii yerleim merkezlerinin, mbadeleden nceki ekonomik dzeylerine ulaamadklar. 6. Trkiyenin 1920 ve 1930lu yllarda yaad ekonomik skntnn, mbadele ile giriimci snfn kaybetmesinden kaynakland. Esasen, geen yl sylediklerimi tekrar etmeye niyetim yok. Ancak, ne denli gl kantlara sahip olursanz olun, az nce dinlediiniz iddialar gndemde tutan o kadar ok aklama yaplyor ki, sylediklerinizi yeni bilgi ve belgelerle destekleyerek konumak ve yazmak kanlmaz hale geliyor. Bu yzden akademik nezaketi bir kenara brakyor, sz konusu iddialarn ou kastl ve maksatldr diyorum. Deerli konuklar, Bu iddialarn sahipleri bellidir: Bazen bir siyaseti, ou zaman akademisyen, gazeteci ve baz sivil toplum kurulularnn yeleri. Bunlarn neye, kime ya da kimlere ve ne iin hizmet ettiklerini bilmiyorum, bilemem. Bildiim ey, syleyip yazdklarnn yurtta olduklar Trkiye Cumhuriyetine ve Trk insanna zarar verdiidir. Ltfen bir baknz, bir ve alt numara hari, dierlerinin Trkiye
20
Cumhuriyetini ve Trk insann sank sandalyesine oturtan iddialar olduunu grmemek mmkn m? Bu iddialar dillendirip zarar verdiinin farknda olmayanlar var ise, bunlarn aymaz olduklarn sylemek zorundaym. Bilirsiniz eskiden bu tr insanlara gafil denirdi: Hani u evresinde olup bitenden haberdar olmayan insan. Son bir yldr, medyada yer bulan mbadeleyle ilgili baz aklamalar zerine konumazdan nce, iki ey yapacam. lki, zorunlu mbadeleyi Trk tarafnn dayattna ilikin, asl astar olmayan (iki numaral) iddiayla ilgili bir veriyi dikkatlerinize sunmaktr. Aranzda adn duymu olanlar bulunabilir: Osmanl diplomatlarndan Galip Kemali Bey. Sonradan Sylemezolu soyadn almtr. Galip Kemali Bey, Balkan Harbinden nce ve sonra kez, memuren Yunanistanda bulunmu ve Yunanistan Babakan Venizelos ile samimiyet kurabilmi bir isimdir. 1919 Sonbaharnda Venizelos, Paristen Atinaya giderken, Galip Kemali Beyin izinli olarak bulunduu Romaya urar ve talyan yetkililerce arlanr. Galip Kemali Bey, Bamza Gelenler, Yakn Bir Mazinin Hatralar, Mondrosdan Mudanyaya 19181922 balkl kitabnda (stanbul, 1939), Venizelosla Romada nasl grtn yle anlatyor: Senelerce Yunanistanda kh dost, kh dman olarak temaslarda bulunduum ve ahsen aramzda byk ve karlkl bir itimat ve dostluk hissi hasl olmu bulunan ve bugn Paris Konferansnda bizim mukadderatmz hakknda en mhim ve ykc bir rol oynayan bu devlet adamyla tekrar grme frsatn karmak istemedim. Onun da beni grmek
isteyeceini tahmin ettiimden, hemen kendisinden bir mlakat istedim ve 5te (17.00) oturduu Excelsior Otelde ziyaretine gittim. Galip Kemali Bey, 29 Kasm 1919 tarihinde gerekleen ve tarihi olarak tanmlad bu grmenin ayrntlarn yazarak, Hariciye Nazr Reit Paaya verilmek zere Napoliden stanbula giden bir dostuna bizzat vermitir. Galip Kemali ile Venizelos arasnda gerekleen bu grmenin, mbadeleyle ilgili ksmn sizlere aktarmak istiyorum: (zmirin Yunanistan tarafndan haksz yere igal edildii ve Trk Milletinin bunu kabul etmeyeceine cevaben) V. Hakknz mdafaada serbestsiniz. Biz de tabii menfaatlerimizi sonuna kadar, son iddetle mdafaa edeceiz. Yalnz unutmaynz ki, siz malup bir milletsiniz. Bunun iin teki milletler gibi her eyi isteyemezsiniz. G.K. Bu nazariye hi de doru olamaz. Malup olmu bulunmak, hakkn tannmamasn inta etmez (gerektirmez). Sonra da esasen, biz Yunanistanla muharebe edip de malup olmadk ki, byle bir iddiada bulunabilesiniz. Bugn mesele, Yunanistann sonu pek pheli byle tehlikeli byk bir gaileye atlp atlmamasndadr. Siz bu fedakrl gze alyorsanz o baka. Ben meseleyi insaniyet, efkat ve yksek bir noktainazardan muhakeme ediyor ve diyorum ki: Mademki bu igalden her iki taraf iin ok fena neticeler km ve gittike bu vaziyet daha ziyade fenalaacaktr, o halde mevcut ihtilaflar esasndan halledip bitirelim. Bunun iin ise, sizinle 1914 Temmuzunda imza ve teati ettiimiz Mbadele-i Ahali Mukavelesi ahkmn
22
(Halklarn Deiimi Szlemesi hkmlerini) zmir hakknda tatbik edelim. zmirdeki Rumlar alnz, bize Makedonyadaki Mslmanlar veriniz. (Balkan Harbinden sonra adalar kurtarmak yolundaki mkerrer (birok) teebbslerim muhtelif sebeplerden dolay akim (sonusuz) kalnca, ileride Yunanistann adalar Anadoludaki Rumlar batan karmak iin bir propaganda merkezi gibi kullanmamas iin tekmil (tm) zmir Vilayeti sahilindeki Rumlarn Makedonyaya nakli ve buna karlk olarak ayni miktarda Mslmann oralardan zmire gnderilmesi esasn 22. 05. 1914 tarihli nota ile Msy Venizelosa kabul ettirmitim. Hatta Venizelos bu mektubunda, Trakya Rumlarnn da mbadeleye tutulmasn sarahaten (aka) istemiti). V. O mukaveleyi o vakit kabul ettim, zira sizinle o vakit harbetmek istemiyordum. imdi ise muharebe oldu. Biz de zmire girdik. Artk kar myz? Siz de vaktiyle o mukavele ahkmn ne iin yerine getirmediniz? Kabahat gene sizde G.K. Affedersiniz ama biz sizinle harbetmedik. O mukavele ise 1924 Temmuzunun 22sinde imza edildi, hatta zmirde muhtelit (karma) komisyon topland, sonra da umumi harp kt. V. Siz hemen harbe girmediniz. Herhalde o frsattan istifade edilmedi. Bilirsiniz ki, ben vaziyete gre hemen kararm deitiririm. imdiki vaziyet artk bu esas kabule msait deildir. nk ben, idare kabiliyeti olmayan bir devlet hkm altnda artk millettalarm brakmam (s.s. 158159).
Deerli konuklar, Grld zere, Lozan mzakerelerinden neredeyse on yl nce: 22 Temmuz 1914te Venizelos, zmir ve zmire bal sahillerde meskun Rumlarn, Makedonyadaki Mslmanlarla zorunlu olarak mbadele edilmesini bir mukavele imzalayarak kabul etmi, hatta Trakya Rumlarnn da mbadeleye dahil edilmesini istemiti. kinci olarak, yaadm bir olay sizlerle paylamak istiyorum. Baz ulusal gazetelerde, tatil yaplabilecek yre ve beldelerimizi tantan haberler ve ulusal bir televizyon kanalnda ayn balamda programlar yapan bir gazeteci/yapmc, Kozbeyli Kyyle ilgili bir gazete haberi yapmt. Bilenler olabilir, Eski Foaya bal, Nemrut Krfezini seyreden, temiz havas, irin insanlar ve dibek kahvesiyle tannan bir kydr Kozbeyli. Bu ky dahil, 19. yzyl ve 20. yzyln ilk eyreinde Eski Foa zerine ok ey yazp izdim. Bunu yaparken, hem eski Trke, hem de Yunanca kaynaklar grdm. Gazeteci/yapmc arkadamz haberinde nce Kozbeyliyi tantyor, daha sonra eski bir Rum ky yapyor ve mbadeleyle boaldn yazyor. Gerekte kyn mahallesi var, bunlardan sadece biri, stelik nfusa en kk olan Rum mahallesi, yani kyn mbadeleyle boalmas mmkn deil. Hemen gazeteci/yapmcnn gazetedeki e-posta adresine bir mesaj gnderdim. Kaynaklarn Kozbeylinin nfusuyla ilgili sylediklerinden hareketle, verdii bilginin doru olmadn belirttim. Beni yantlad, tam anmsamyorum ama hassasiyetiniz iin teekkr ederim mealinde birka cmle. Sevindim, gazetede
24
yanln dzeltecek beklentisi iindeyim. Ancak olmad. Bu arkadamz, binlerce okuyucusunu yanlttn gayet iyi bildii halde, hi utanp sklmadan baka yre ve beldeleri tantmaya (!) devam etti, hala da ediyor. Deerli konuklar, Burada iyi niyetin olmad aktr. Bat Anadolu kylarna dizilmi, yz Ege Denizine dnk kylerimizi, bazlar yle olmad halde, vaktiyle Rum kyym gibi takdim etmenin kime, ne yarar olduunu sizin takdirlerinize brakyorum. imdi izninizle, son bir yldr, mbadeleyle ilgili medyada yer bulan baz aklamalar deerlendirmek istiyorum: Milli Savunma Bakan Vecdi Gnln, 10 Kasm 2008de Trkiyenin Brksel Bykeliliinde dzenlenen Atatrk anma etkinliinde, Egede Rumlar, Anadoluda Ermeniler devam etseydi, Trkiye bugn ayn milli devlet olabilir miydi? demesi, malumunuz olan iddialarn sahiplerini harekete geirdi. Etnik temizlik yapld; mbadelenin diplomaside lanetlenmi bir sylem olduu; Birlemi Milletlerin mbadeleyi topyekn reddettii; diplomasiye ramen 200.000 kii yaamn yitirdii; mbadele yznden Trkiyenin sanayilemesinin yarm yzyl geciktii laflar havalarda uutu, sapla saman bilerek ve isteyerek birbirine kartrld. Geen ylki konumamda sylemitim: Trk ve Yunan halklarnn zorunlu mbadelesi, ne sosyolojik ne de hukuki bakmdan etnik temizliktir. Etnik, Yunancada ulus anlamna gelen ethnos szcnden gelmekte olup rki
szc ile eanlaml kullanlmaktadr. Mbadele ile Trkiyeye gelenlerin tm rki bakmdan Trk olmad gibi, Yunanistana gidenlerin tm de Yunanl deildi. Yunanistana gidenler iinde, Orta Anadolunun Trke dilli Hristiyan nfusu ile Dou Trakyal Gagavuzlar gibi Trk olanlar ve rnein bir miktar erkez vard. Keza Trkiyeye gelenler iinde Arnavut, Bonak, Pomak ve ingeneler bulunmaktadr ki, bunlarn ortak zellii Mslman olmalardr. te yandan etnik temizlik ibaresi, 1990l yllarn banda, Srp faizminin Yugoslavyann dalma srecinde, Mslman Bonaklar topluca katletmesini anlatmak iin kullanlmtr. Uluslararas hukuk lisanna 1990larda girmi bir ifadeyi, 1920li yllarda, tamamen hukuki bir zemin zerinde gerekleen mbadele iin kullanmak, sosyal bilimci bir akademisyenin kanmas gereken hatalardan biridir. Yani bugnn deer ve kavramlaryla dn aklanamaz, aklanmamaldr (Retrospektif tarih yaklam) diyorum. Bunu yapmak hi kukusuz, kastl ve maksatl bir pozisyon altr. Zorunlu mbadele iin yaplabilecek en doru tanm bizce, Trkiye ve Yunanistanda meskn RumOrtodoks nfusla Mslman nfusun, bir anlama temelinde ayrtrlmasdr. Trkiye ile Yunanistan, mbadeleye temel olan 30 Ocak 1923 tarihli szleme ve protokol imza ettiklerinde, Birlemi Milletler yoktu. Geen ylki konumamda belirtmitim. Lozan Konferansnda Trk ve Yunan tarafna, aznlklarn abuk ve etkili olarak mbadele edilmesini neren Norveli diplomat Dr. Nan-
26
sen olmutu ki, kendisi Konferansta, dnemin en byk uluslararas rgt Milletler Cemiyeti adna konumutu. Yani o yllarda halklarn mbadelesi, diplomasinin dlamad bir uygulamayd. rnein, Osmanl Devleti ile Bulgaristan arasnda imzalanan 1913 tarihli bar anlamas, Trk ve Bulgar nfusun karlkl ve gnll mbadelesine ilikin bir protokol ieriyordu. Birinci Dnya Savandan sonra Bulgaristana imza ettirilen Neuilly Bar Anlamas da, Bulgaristan ile Yunanistan arasnda karlkl ve gnll bir mbadele ngrmekteydi. Mbadele srasnda 200.000 kiinin yaamn yitirdii iddiasnn ise, elle tutulur hibir yan yoktur. Bu iddiay destekleyen belge ya da belgeler nerede? Bu gne kadar grmedik, bundan sonra da gremeyeceimize eminim. Deerli konuklar, Mbadeleye konu olan nfusun Trkiyeden g etmesi, iki farkl srete olmutur. nce, Yunan Ordusu Anadoluyu boaltrken, yani 1922 Eyll banda, igal blgesi iinde yaayan 1.000.000a yakn Rum Trkiyeden ayrlmtr. 30 Ocak 1923 tarihli szleme ve protokoln imzalanmasndan sonra ise, yaklak 200.000 kii. Bu ikinci srete Trkiyeden ayrlanlarn nemli bir ksmn, Orta Anadoluda meskn Trke dilli Hristiyanlar oluturmaktayd. Dnemin Trk Bavekili Rauf Beyle Hariciye Vekili smet Paann, Trk-Ortodokslar dedii bu insanlara ynelik ciddi bir iddet var olduu ve katledikleri iddia edilmektedir. Eer byle olsayd, bunlarn hibirinin Yunanistana varamam olmas gerekirdi. Hlbuki tam
tersi olduunu yazan Yunanca kaynaklar var. Bunlarn isimlerini, Trk Tarih Kurumunun dzenledii, 80. Ylnda 2003 Penceresinden Lozan balkl sempozyuma sunduum bir bildiride yazmtm (dipnot 11), arzu edenler bakabilir. Bu 200.000 rakamn telaffuz eden beyefendi, Rum mbadillerin saysn da 1.500.000e karm. Sanki bir ak arttrmadayz. El insaf! Baknz bu konuda en salam veri kayna, 1928 ylnda yaplm Yunanistan nfus saym sonulardr. Buna gre, 1928 yl itibariyle Yunanistanda, mbadil ve gmen olarak toplam 1.221.849 kii bulunmaktayd. Mbadeleden tr, Trkiyenin sanayilemesinin yarm yzyl geciktii iddiasna gelince, daha 1930lu yllarda, birinci be yllk sanayi plan erevesinde yaplanlar niye grmezden geliniyor? Belli ballarn saymak istiyorum: Eskiehir eker (1933); Turhal eker (1934); Bakrky, Konya-Ereli, Kayseri Bez (1934); zmir Kt ve Karton (1936), Karabk Demir ve elik (Temel atma/1937); Ereli Bez (1937); Gemlik plik (1938) ve Bursa Merinos (1938). Bunlar fabrika deil mi? Trkiyenin 1970li yllara kadar, sanayileme konusunda hibir ey yapmad/yapamad n kabul hangi belge ve bilgiye dayanyor? Baknz Korkut Boratav, geen sene 12. basksn yapan Trkiyede ktisat Tarihi 19082007 kitabnda, sanayi kesimi, cumhuriyet tarihinin bundan sonraki hibir dneminde, 19301939 yllarnn ortalama byme hzna ulaamayacaktr diye yazmaktadr (s. 71).
28
Yeri gelmiken, Vecdi Beyin sorduu sorunun yantn vereyim, yani Egede Rumlar, Anadoluda Ermeniler devam etseydi, Trkiye bugn ayn milli devlet olabilir miydi? Hayr, olmazd, olamazd. Rumlar balamnda nedenini aklayaym: stisnalar elbette vardr ama Osmanl uyruundaki birok Rum, Osmanl Devleti ile Yunanistan arasnda savaa dklen anlamazlklarda, ya Yunan Ordusunun hizmetine girmi ya da asker kaa olmutur. Bu durum, Kurtulu Sava srasnda da deimemitir. Bat Anadolu Rumlarndan askerlie elverili olanlarn ou, Trakya ve stanbulda yaayan birok soyda gibi, ya Trkiyeyi igal eden Yunan Ordusuna asker yazlm ya da Kk Asya Savunmas (Mikrasiatiki Amina) isimli milis rgtne katlmtr. Dnyann neresinde olursa olsun, bu tr bir eylemin su ve failinin de vatan haini olduu aktr. Deerli konuklar, Milli bir devlet ulusa, yurttalardan oluan bir ulusa gereksinim duyar. ou on yllardr Yunan milliyetiliine hizmet eden, Yunan ulusal kimlii edinmi Osmanl Rumlarnn, Yunan igal dneminde olup bitenlerden sonra, Trkiye Cumhuriyetinin sadk yurttalar olmas ve kendilerini bu yeni Trk devletiyle zdeletirmeleri mmkn deildi. Neden olduu derin aclara ve karmak sorunlara ramen mbadelenin, o dnemin koullar iinde bulunmu en uygun zm olduunu bir kere daha sylemek isterim. Bunu daha nce sylediimde, arkadam olduunu zannettiim stanbullu bir Rum,
mbadeleyle ilgili grlerin paylald bir internet sitesinde aznlklarn srlmesini iyi ve yararl bulduumu ve etnik arndrmay savunduumu ileri srerek, faist olduum imasnda bulunmutu. zlm ve bu karaalcya hak ettii cevab, Karadeniz Aratrmalar Dergisinin 17. saysnda vermitim. Ancak yakn gemite lkemin Babakan, mbadeleyi faistlik olarak deerlendirince, ne yalan syleyeyim karaalc olduunu belirttiim bu stanbullu Ruma, biraz hakszlk ettiimi dnyorum. Av. HSEYN ZBEK - Sayn Berbere bu sunumu iin ok teekkr ediyoruz. Ben ikinci sradaki konumacmza hemen zamanndan almamak iin buyurun Sayn Baytok diyorum. TANER BAYTOK (Emekli Bykeli)stanbul Barosunun Sayn Bakan, Barolar Birlii Bakan Yardmcs, ok muhterem dinleyiciler, insanlk tarihi pek ac ve trajik gmen ve aznlk hikyeleriyle doludur. Keke hi olmasa, bunlardan pek ounu yurtdnda yaarken bizler de ahit olmak, grmek frsatn demeyeceim, ama bahtszln yaadk. Bunlardan birini izin verirseniz size anlatmak istiyorum. Ben Brkselde grevli olduum bir srada NATO delegasyonumuza giderken Yunanistan zerinden geip Selanikten skpten arabayla ailemle birlikte eski topraklarmz grmek iin devam etmek istedik. Selaniki tutamadm, nk 1980li yllarda bir seyahatti bu, o sralarda da hele bir de elinde Trk diplomatik pasaportu olan
30
birisini gmrkte yakaladklarnda eziyet etmek iin, hnlarn almak iin bir frsat ararlard. Gmrkte i uzaynca benim Selaniki tutmam mmkn olmad ve deniz kenarnda bir sayfiye kasabas veya sayfiye kynde durduk. o motele girip, akam geirmek istedik. Ky kahvesinin bahesinde otururken Belika plakal araba, geldiler dediler Ben de eime dndm Trke gidelim buradan, bo yere vakit harcamayalm, akam geliyor yollarda kalacaz dedim. O dakikaya kadar bize hi ilgi gstermeyen, bir kede deta kendi dnyasn yaayan bir ihtiyar Trkeyi duyunca frlad kalkt yerinden geldi. Oy kzanlar, siz Trksnz de niin haber vermiyorsunuz? dedi ve bir soydamz olduunu anladk. Hadi bakalm, burada otele gidilmez dedi ve bizi evinde misafir etti. Benim kk hikayelerim arasnda beni en ok etkileyen, ok enteresandr baslan, yaynlanan bu hikaye internette de en ok ilgi uyandran hikayelerden biri olsa gerek, ok yorum alyor. Evine gittik, varn younu, yarm ekmeini bizimle paylaan bir ihtiyar zavall rpnyor. Gazete var m? diye sordulard, kzgnlmdan yok dedim. Meer gazetenin sokulmas da yasakm, ben de orada gazeteyi bizden alp da kendi okuyacak diye vermedim gmrkte, gazeteleri verdiim zaman herhalde o ihtiyar soydama yapabileceim en byk iyilii yaptm grdm. zerlerine kapanarak Dersaadetten haber geldi diye mthi bir vakar iinde, ektii strab iine atp hl vatan sevgisiyle dolu olduunu gsterir bir ekilde her syledii laf kzyla bak ne diyor deyip deerlendirdi. Akam saati
12.00 ettik. 12.00de kap ald. htiyar kapya gitti bu saatte beni kimse aramaz diye, ama telala dnd geldi: Kzm unlara bak ne diyorlar anlamyorum dedi. Kz gitti, oteli ayarladk misafirleri ver otele koyabiliriz diyorlar. Kovalad onlar, fakat benim dikkatimi eken husus bu ihtiyar soydamn Yunanca anlamamas oldu. Sen Yunanca bilmiyor musun? Bunca senedir bu topraklardasn, burada yayorsun dedim. Cevab bugn dahi hatrladm zaman tylerimin rperdii bir cevap oldu: Olum igalin bu kadar uzun sreceini nereden bilebilirdim? te aznlk olmak budur. Bir de g hikyem var, izin verirseniz 20 dakikamn iinde kalmak artyla ondan da bahsedeceim. nk eminim ki, deerli arkadalarm zaten bu konunun her ynn en gzel ekilde irdelediler ve irdeleyecekler. Ben genliimde Fransada otostop yaparken dan tepesinde bir yerde gnein altnda bir geen olsa da beni alsa diye bekliyorum. Uzun sre bekledim kimse gemedi, srt antam, hurcumu bir kenara koydum zerinde ay yldz olan aadaki bir emeye indim, orada biraz yzm ykadm. Birden ksmetimin aldn grdm, bizim hurcun banda kyameti koparyor adamn birisi, korna zerine korna. ktm hemen kotum, belli ki bize bir ksmet kmt. Bindim arabaya, arabaya biner binmez Trk msn? diye sordu. Trkm dedim. Eini gstererek: Anlat yleyse buna Bursadaki eftalilerin kafam byklnde olduunu anlat dedi. Bu Trkiyeden ayrlmak zorunda kalm, bize hl sevgiyle yaayan bir Ermeniydi ve o gurbet yllar onu yurtdnda yaaya yaaya
32
topraklarndaki eftaliyi kafas byklne getirmiti gznde byte byte. Bu da benim dnyamda ac bir gmen hikayesi olarak kalmtr. Bizim Orta Asyadan kan ecdadmz Viyana kaplarna kadar girmi, Kuzey Afrikay boydan boya gemi Fasa kadar, gneye vurmu Arap lkelerini bitirmi, Arap Yarmadasnn dibine vurmu. Bu kadar byk bir imparatorluk elbette kerken de ok grlt karr. Hele bu lke bir de son yerleme yeri olarak btn g yollarnn tam ortasndaki Anadoluyu seerse onun iin glerin ac hatralarn yaamak, aznlk olmann strabn ekmek Trk olmann deta bir parasdr, kanamazsnz. Kim ister g hayat yaamay? Kim ister aznlk olmay, ama bu Trkiye iin, Trk insan iin kanlmaz bir olaydr. Bu olay stelik bizim bamza ok ac vermitir. Bizim uzanabildiimiz Balkan ve biraz Balkan tesi lkelerden yok ediliimiz veya srgn ediliimiz ite bu kitabn yazar Justin Mc Carty .......(55.45) bir Trk deil, batnn medeni szmona lkelerinin nce Krm Harplerini, 93 Harplerini, daha sonra Balkan Harplerini bunlarn ok ncesinde Yunan Moraya kadar indiimiz bir savata Yunanistana bamszlk veren hareketlerini ne ekilde yrttklerinin en gzel rneini bu kitapta bulursunuz. Bu kitabn bal lm ve Srgndr. Balkan Harplerinde Trkn tek ans Anadoluya kamak olmutur. Anadoluya srgn edilmek olmutur. Onun tesinde baka seenei yok, lmek. Tarihin kaydettii en kanl savalara maruz kalmtr. Bu insanlar lrken bir tek kii yazk oldu dememitir,
mstahak buna, bu buna mstahaktr, bu bunu ekecektir, yoksa bamn derdidir gzyle baklmtr. nsan haklar savunucular buralardan gelmektedir. imdi bu bitmi, bu da yetmemi, Balkan Harpleri de yetmemi stiklal Sava, Dnya Harbi bitmi, Dnya Harbinde yenik lkelerin hepsine iyi kt bir muameleye maruz tutmular, ama Trkiyeye, Trk insanna, Osmanlya, Mslman Osmanl Devletine layk grdkleri mezalim yok etmek olmutur. Kendileri nce Sevrle baaramaynca bunu, Trkn savamadan kabul etmeyeceini anlaynca bu sefer bavurduklar yol orada aportta bekleyen Yunanly zerimize salmak olmutur. Aziz dinleyiciler, Trkiyenin kazand stiklal Sava bizim amzdan lm kalm mcadelesini kazanmaktr, ama bizim zaferimiz o rahmetli ok saygdeer bymz Galip Kemali Sylemezoluna sylendii gibi biz bir sava kaybetmedik, biz bir imparatorluu kerttik. Bizim stiklal Savamz ngiliz mparatorluunun balonunun snd olaydr. Onun iin u kitap ngiliz belgelerine dayanr, o Lord Curzonun Yunanistan yenildii zaman eline gese Yunanistan bir de o dvecek: Be kepaze herifler, biz size bu kadar gvendik, koca mparatorluu sizin srtnza ykledik, rezil rsvamz kardnz, Allah cezanz versin diye bir dvmedii kalmtr. nk o zafer Osmanlnn bir kck kvlcmnn ngiliz mparatorluunu ykma olaydr. Yunanistana kar kazanlm bir zafer olay deildir. Bu harekat srasnda yine bu kitaptaki vesikalardan rendiim, bu kitab yazmak bana ok ey retmitir. nk biz tarih yaratan bir milletiz, ama tarih
34
yazan bir millet deiliz, kendi tarihimizi hep onun bunun yazdklarndan okuyoruz. Ben de bunu ngiliz vesikalarndan okudum. Atatrk: Ordular ilk hedefiniz Akdenizdir ileri diyor. ngiliz Bykeliliinin telgraflarnda acaba ikinci hedef ne, ne geliyor? Bu soru var kafalarnda. Bunu bizim pek az, pek ender tarih yazarlarmzdan ka kii dikkat etmitir de, yazd kitaba bunu koymutur? Bir ey daha var; Sar Paa Anadoluya kt. Mustafa Kemal Atatrk 19 Mays 1919da imdi yeni yeni modalar kt, Vahdettin yollam da, o bilmem ne yapm da, br karlam bunlarn hepsi hikaye, bir adamn tek bana kendisinin verdii kararla kt gn bunun farkna varan ngilizdir. Byle bir harp ki, Yunan ordular iimize girdii zaman Hristiyan diye Trk soyundan olmayan bir toplum kapitlasyonlarla, d destekle martlm, tepeme karlm bir toplumun fertleri frsat geldi diye yakama yapyor. Siz zannediyor musunuz o arkasna baka baka Anadoluyu terk etmek mecburiyetinde kalan Yunan ordusu Ankaraya doru ilerlerken sadece o kopiller geldi savat? Her tarafta, Anadolunun drt bir tarafna serpitirilmi benim aleyhime alan insanlar, ben bunlarla m beraber yaayacaktm? Bunlar m benim endstrim, keke gitselerdi de Yunanistana yardm etselerdi de, yerlerde srnen o Yunanistan imdi baka ey olsayd. Ekonomim geri kalm, benim milletim geri kalm. Gmen Kular diye bir Franszn veya ngilizin yazd ok gzel bir kitap var, gidiyor Girit Adasna buradan giden Yunanllar, hor gryorlar tabii. Bir de yiyecek sknts var. nk buradan kap giden Yunanllarn
byk bir ounluu ya kadn ya ocuk, ama br tarafta brleri hepsi bizim tarafmzdan esir alnm, tutulmu. Ekin zaman geliyor, alelacele Yunanistann Venizelosun ve onun dmen suyundaki Lord Georgenin, hangisi hangisinin dmen suyundadr hibir zaman anlamadm, ama birbirlerinin ayn yola gittikleri muhakkak, onlarn alelacele bizim smet Paamz, smet Paamzn bakanlndaki Trk delegasyonu gidiyor esir mbadelesi konusunu konuacaz diye, ahali mbadelesi konuulmaya balyor. Onu planlam, onu getirmiler. Var burada, vaktinizi almamak iin, sizi onunla megul etmemek iin okumuyorum. Btn hedef mbadele olacak, nk orada Yunanistann burada kalm Anadoludan giden yahut kendi adamlar olan bilmem kendi eyleri ie yarayacak adamlar burada kalm. Apar topar hemen hatta sadece bu deil, mbadele anlamasn deil, bu uzuyor diye Trkiyeyle Yunanistan her konuda ikimiz aramzda anlap atalm imzay diyor. Bu olay sanki Trk-Yunan olayym gibi oraya getirmek istiyor Venizelos ve onun kuyruundaki Lord George ve Lord Curzon, biz buna hayr diyoruz, ama mbadele mi diyorsunuz? Tamam bizim de zaten iimize gelen bir eydir. smet Paann ok dirayetle hareket ettii yerlerden biri burasdr ve bunlar bir hl o en zayf anlarnda bile Megali dea kafalarnda yemiler daya Morada, Moraya kadar srlmler, istiklallerine kavumular. imdi de bekliyor adamlar hakl olarak, Ankaradan atldk, ama herhalde stanbulu biz alacaz diye, yenildikleri zaman bile kafalarnda, onun iin stanbulu hari tutalm diyorlar. O da onlarn fikridir,
36
ama Bat Trakyaya karlk kalsn onlar deniliyor. Onlara kalsn dememizin sebebi benim baz Sayn Hocamn tek tek isimlerini sylemiyor, ama her okuduu eyde gzmn nne geliyor onlar yazanlar ok iyi tanyorum, ortalkta onlar geziyor imdi maalesef, bunlarn hepsini biliyorum. Onlar stanbulu ihya edecekler, bunlar kendi lkelerine gittii zaman kendi milleti tarafndan hor grld arkadalar, bunlarn hepsini Morada imdi hl yledir, Trkolimanidir limann ad, orada bunlar hl rembetiko alar, meyhane iletir, mzikleriyle onu bunu esrarlaryla uyuturlar ve bu mu kalp da Trkiyeye fayda salayacak? Bakn, bu anlama yapld. Fakat bu anlama bittikten sonra da durmaz, bizim de en zayf tarafmz o kadar strapla zaten buralara gelmiiz ki, anlamaya attk bir imzay bitti, kurtulduk. Adam bu sefer mbadele anlamas arkadalar ne zaman yrr? yi niyete dayanarak yaplrsa yrr. Bunlar daha anlamann yapld gn niyetlerinin ne olduunu ortaya koymular, dediim gibi stanbul Rumlar hemen katakulli bir dalavere stanbulda oturuyor gsteriyor herkesi, ba ok baarldr. Bakn, bizim o gelen bir ey daha syleyeyim, ltfen artmasn, onlardan 1 milyon gitmi, bizden 500 bin gelmi falan yok byle bir ey, benim insanm zaten Balkan Harpleri srasnda kap gelmi, elinde bir tek elbisesini bile getiremeden gelmi, bir sandalyesini bile getiremeden gelmi. Vardr iinizde bu benim konutuum konular yaayan, anasndan, babasndan sabahtan akama kadar dinleyenler vardr. Bir toplu ine getirememi, ama
ocuunu getirememi, ama oradan buraya gelenlerin hepsine Allah raz olsun, Trk insannn efkatli eli uzanm. O zamanlarda ate olsa crm kadar yer yakan bir Kzlay onlarn hepsini barndrm, yaatm, yiyecek hemen on blgeye ayrm, hadi siz bu tarafa, siz ttncsnz, siz iftisiniz bunlara bakmtr. ine, toplumuna, kardeine sahip kar gibi sahip kmtr, nk karde bilmitir. Birinci ey bu, hepsini stanbullu gstermeye kalkmlar. Daha yaptklar her harekette olduu gibi bu mbadele anlamasnn suyunu karmak iin ilememesi iin ne lazmsa ellerinden gelen her eyi yapmlardr, ama bir tek bu deil, Lozan Anlamasyla silahszlandrlm, Yunan Adalarnn imdiki hali nedir? Baarl oluyor, peine gidiyor, bildiini okuyor, edepsizlikle elde ediyor. Bunlar ac deil, daha acs var nk, bir de benim bu memleketimde baz kimseler hakszlk olmu Trkiye geri kalm, niin yle yapacakmz, byle yapacakmz diye ortaya ktklar zaman bunu affetmek herhalde mmkn deildir. Mbadele Anlamas -veya Szlemesi30 Ocak 1923te yapld zaman bahsettiim Yunan numaralarndan biri de o gnden bugne gelen Yunanistanda Trk diye bir ey yoktu ki, ama sizin eer 600 senelik imparatorluunuz kendisini Mslman imparatorluu diye tantr da Trk sarayna almaz, kadnn erkeini sadece hor kullanmak, bir de savalarnda asker olarak kullanrsa tabii o da size almad laf Trk bilmem neyi vuruyor. Diyor ki, Trk diye bir ey yok, bunlarn hepsi Mslman, zaten yars ingene,
38
yars Pomak, Msrdan gelmi bilmem ne var bunlarn iinde, Halayklar var, bilmem ne var. Ne demek Trk, Trk diye bir ey yok. Radyosunda arkadalar imdi Mslmanca haberler dinlediniz diye neriyat yapyor. Nedir Mslmanca Allah aknza? Trk kelimesinden o kadar nefret edip o kadar uzak durmak istiyor ki, cunta zamannda olduu skee Radyosu devletin radyosu, Yunan devletinin radyosu imdi mslmanca haberleri dinlediniz diyor. Trke haberleri dinlediniz dememek iin bu kadar komikliklere varacak haller var ve Trk deildir, ama br taraftan bakn istatistiklerine Bat Trakyadaki Trk nfusu diye yazyor. Ne zaman yazyor? Trk nfusu azdr, yars eydir, bilmem nedir diye. Bazen birisi kyor, bir Dileri Bakan Papandreu diyor ki Biz tanyoruz, var, evet, doru, haklsnz, Trk nfus var. Trk olsa ne olur, olmasa ne olur? Adn koyduunuz ey, daha dorusu siz ona Trk deseniz ne olur, demeseniz ne olur o adam kendini Trk bildikten sonra, o adamn canna okusanz Trklnden vazgemedii srece siz ona Trk deseniz ne olur? in enteresan taraf Milletler Cemiyeti var. Onun raporunda Trk nfusu diye geiyor. Ondan sonra Helsinki nsan Haklar Raporunda Trk Yunan Mbadelesi diye geiyor. Yani kimse yemiyor, onun iin hi dert etmeye lzum yok, oradaki Trk dese de oluyor, demese de oluyor. Biz onun ne olduunu ok iyi biliyoruz. Ayrca o kadar ok yanl var ki, deniliyor ki, bu anlama Mslman denildi. Peki, anlamann iinde 3. ve 5. maddelerde Trk nfusu diye geiyor. Hi zerinde durmaya
demez. Btn mesele iyi niyet, ama zaman zaman, sk sk veya her zaman Trk dmanlyla eitiminde bym insanlarn sabahtan akama kadar niyeti eer kt tecelli ederse kt geliirse o insanlarn hal ve tavrlar da hep ona gre oluyor ve sizi elbette hibir yere gtrmyor. Onun iin ben Bakanmzn talimatna uyup szm burada kesiyorum, inallah bundan sonraki ksmda daha baka eyler de syleme frsat bulurum. MEN TURAN - (Lozan Mbadilleri Vakf) Hepinize merhaba. nce bu konuda bir panel dzenledikleri iin ve bizim Vakf da davet ettikleri iin deerli Baro Yneticilerine teekkr ediyorum. Vakfmzn Genel Sekreteri Sefer Gven yurtdnda olacakt, Yunanistanda olacakt bugnlerde, esas olarak o davetliydi bu panele, ama Sefer arkadamz yurtdnda olaca iin mecburen ben grevlendirildim. Sefer arkadamz Yunanistandaki programa gitti ve erken dnd. Kurtulu Savamz zamannda da Yunan ordusuyla birlikte Anadoludaki Rum Ortodokslarnn, Rumlarn bir ksm ordunun peine taklp Yunanistana zaten gitmiler 1 milyon civarndaki bir ksm, ama Yunanistan snrlar iinde kalm olan blgede kimi saylara gre 400.000, kimi saylara gre 500.000, 600.000 diyenler de var Mslman Trkler de kalm. Byk Mbadele dediimiz olay Lozan Bar Konferans zaten byk Batl devletlerin Yunanistanla Trkiye arasndaki ilikileri gelitirmek zere dzenledikleri bir konferans, Lozan Bar Konferansnda hemen
40
kararlar alnyor ve Yunanistanda kalan Mslman Trk nfusun yeni Trkiye Cumhuriyeti snrlar iine, yeni Trkiye snrlar iinde kalan Rum Ortodokslarnn da ki, 1 milyonu zaten gitmiti daha nce, Yunanistana gnderilmesine karar veriyorlar. Tabii, Rum Ortodokslarn buradan gidii byle bir anlama zeminiyle yaplm eyler deil, paldr kldr byle ok huzursuzluklar kyor ve bir gnde emeden Sakz Adasna birka gn iinde, hatta bir haftada filan 40.000 kiinin kamak zorunda kald mbadeleye ilikin kitaplarda anlatlyor. Mesela, yine Kurtulu Savann son haftalarnda Kemal Arnn verdii saylara gre zmirden 5 hafta iinde 263 bin Rum Ortodoks kayorlar, gidiyorlar. Bunlar tabii iki tarafta da ok ac ekilmi olaylar. Mbadele tabii ki iki lke iin de uygun bir zmd, yani ciddi akademisyenler bunu ok rahat sylyorlar, bunun nedenlerini de aklyorlar. Yunanistan iin ok uygun bir zmd, nk topraklarna ylan 1 milyonu akn insana yer yurt bulmak, i bulmak zorundayd Yunanistan, yani o insanlar sokaklarda yatyordu. yle dnelim; Yunanistann o zamanki nfusu zaten 4-4.5 milyon civarnda, hatta 4 milyonu fazla amyor bile. 1 milyon gibi bir nfus geliyor 4 milyonluk bir lkeye, bugn iin dnn; Trkiyeye 15-20 milyon civarnda insann gelmesi demektir bu. Yunanistan ok zor durumda, o yzden mbadeleyi istiyor. Ayrca Yunanistan sadece bu taraftan gidenlerin deil, kuzeyden Bolevik Devrimi yaplnca oradan gelen Ruslarn ve Bulgarlarn da hcumuna uram, ayrca Yunanistan da bu
ulus devletini daha homojen bir hale getirmek istiyor. Trkiyede de aslnda byle bir niyet var. Trkiye iinde bunlara ok benzer sebeplerle uygun bir zm tabii biri Trkiyeden gnderilen Rumlarn yerine Mslmanlar ikame ederek lkede nfus asndan daha homojen bir yap oluturmak istiyor Trkiye; nitekim Lozan dn smet nn mtecanis yeknesak bir vatan bu anlamayla kurduk diyor. Bizim o zamanki gen Trkiye Cumhuriyeti kurucular da byle dnyorlar. Trkiyenin bir amac daha var; Yunanistanda huzursuz olan bir Mslman kitle var, Mslman Trk kitle var, onlar da biran nce kurtarmak istiyor. O zamanlar hem Yunanistan iin hem Trkiye iin bu Kurtulu Sava ncesi, Balkan Sava ncesi dnemlerde 19. Yzyln sonlar 20. Yzyln balarnda byk batl devletler Yunanistana ve Trkiyeye ilerindeki aznlk haklarn savunmak bahanesiyle ok mdahalede bulunuyorlar. Dolaysyla aznlklarndan kurtulursa bu lkeler batl devletlerin mdahalelerinden de kurtulacaklarn dnyorlar. O adan da mbadeleyi istiyorlar. Tabii, Trkiye asndan bir de yle bir ey var, bu mecliste de dile getirilen bir ey; Trkiyeden gitmi olan 1 milyon Rum Ortodoksun geri dnmesini nlemek iin de isteniliyor. Mbadeleyle balarsanz onlar geri dnemeyecekler. Mbadele protokolde yle tanmlanyor; nce mzakerelerde tartyorlar biz nasl, kimleri deieceiz? ve de sonuta yle bir karara varyorlar: Mbadele dini temelli yaplyor. Yani konutuklar dile gre deil,
42
etnik kkenlerine gre deil, dini temellere gre Trkiye snrlar iinde kalan Rum Ortodokslar o tarafa, Yunanistan snrlar iinde kalan Mslmanlar bu tarafa gnderiliyor, ama o zaman zaten Osmanldan beri byle Osmanlnn eski dnemlerinden beri Trk, yani bir rk anlatan bir biimde bir etnik kken anlatan bir biimde Trk diye bir kavram pek kullanlmyor zaten, Trk ve Mslman zde kavramlar olarak sanki alglanyorlar. Dolaysyla Mslman deniliyor, ama bunu baz istisnalarla byk lde Trkleri kapsayaca da orada planlanm oluyor. Bu byle yaplyor, dini olarak Mslmanlar getirelim deniliyor, gelenler iinde hi Trke bilmeyen Yunanistann belli blgelerinden insanlar var. Yanya Blgesi, Girit Blgesi, Kastorya Blgesinden gelenler de Mslmanlar, ama Trke konuamyorlar, Trkiyeden gidenler iinde de biraz nce konumaclar deindiler hikyeler halinde onlara, Rumca bilmeyenler var. Dolaysyla ok da byle nk etnisiteyi tanmlarken kullanlan en nemli kavramlardan biri dil, konuulan dil, ama dolaysyla byle bir istisnai durum var. Bu kavramlar ok kark kullanlyor. Ben hemen ok az zamanm kald diye dnyorum, bu konuya fazla girmeyeceim, ama biz Lozan Mbadeleleri Vakf olarak ilk kurulduumuz yllardan beri unu ok kendi aramzda konuuyoruz: Mbadele byk bir olay, hem kapsad corafya olarak byk bir olay, kk bir alan iinde yaplm bir olay deil, hem kapsad nfus saylar asndan ok nemli bir olay, ama biz hatrlayn, byrken tarih kitaplarmzda filan
hi mbadeleden bahsedilmiyordu. Resmi sylemde hibir zaman mbadeleye yer verilmiyordu. Neden yer verilmiyordu diye bir soru ortaya atacak olursak, nk yeni bir ulus devlet kuruluyor, yeni bir ulus tanmlanyor. Mbadeleyi gndeme getirmek bu yeni ulus devleti sylemi iinde pek yer almamas gereken bir ey. Mbadeleyi gndeme getirirseniz tarih kitaplarnda okutursanz o zaman yle dnlecek: Bu Anadolu sadece Trklerin vatan deilmi bugne kadar, demek ki bakalar da varm o gnderilenler Rum olduuna gre. Mbadeleyi gndeme getirmek bir de unu hatrlatacak: Mbadeleden sonra yeni Trkiye Cumhuriyetinde bulunmayan topraklar var ve o topraklarda Mslmanlar, Trkler yayormu. Sonra o topraklar ne olmu? Kayp topraklar gndeme getirecek. Dolaysyla anlalabilir bir ey bu, zaten ulus devlet kavram imdiki Savunma Bakannn sznden sonra sz konusu edildi. Bu 20. Yzyln balar dnyada byle ok etnisiteli, ok dilli, eitli devletlerin, imparatorluklarn ayakta kalmalarna ok uygun deil, dnya konjonktr byle homojen bir yapya sahip ulus devletlerin esas gndeme geldii ve onlarn yaamasna daha uygun bir ortam olarak grlyor. Trkiye asndan mbadeleyi gndeme getirmeme konusunda Kemal Ar yle ilgin bir ey sylyor: Osmanlnn son dnemi Batl byk devletlerle mcadele iinde geti. Kurtulu Sava da yle oldu. lk Cumhuriyetin kurulu yllarnda da batl byk devletlerle fazla sorun yaamamas gerekiyordu gen cumhuriyetin, zellikle Avrupada yer alan Yunanistanla da bizi bartrmlar Lozan
44
yaparak, mbadele fazla gndeme gelirse eer bu batl devletlere kar byle sorunlar sanki canlandryormu gibi olur Trkiye Cumhuriyeti diye o yzden de resmi tarihin mbadeleyi biraz stn rtmeye altn sylyor. Tabii Trkiyede demokratikleme dzeyinin dklne paralel olarak sivil toplum rgtleri yok, bamsz aratrma yapan kurulular ve kiiler yok, o yzden de mbadele biraz grmezden geliniyor. Bir de bir neden daha var, bu mbadeleyle ilikin okuduum eylerden kardm sonular: Mbadil yerleim yerlerinde yerlilerle mbadiller arasnda kan atmalar oldu ilk yllarda, baya ciddi atmalar oldu. Bu atmalarn da biran nce bitirilmesi, mbadillerle yerlilerin kaynatrlmas gerekiyordu. Resmi tarih herhalde bu yzden de mbadeleyi fazla gndeme getirmek istememitir, ama son yllarda stanbul Barosu bile mbadele hakknda paneller dzenliyor. Sa olsunlar, tekrar teekkr ediyorum. Biz vakf kurduk, niversitelerde daha ok almalar yaplyor. Elveda Rumeli gibi diziler yaplyor, mbadele son yllarda daha ok gndemde, biz de mbadele konusunda daha fazla aratrma yaplmasndan, byle paneller dzenlenmesinden mutlu oluyoruz. Av. HSEYN ZBEK - lk turun son konumacsna geliyoruz. Ondan nce birka cmle bir eyler sylemek istiyorum. Bu sunumu iin ok teekkr ediyoruz, farkl boyutlardan Yunanistan ve Trkiyeden mutfan iinden bir bak getirdi. Bu arada ben deerli aratrmac, romanc, yapmc
Turgay Bostana cmleyi vermeden nce bir iki eyi dikkatlerinize sunmak istiyorum. 15 Mays 1919da Yunan ordusu zmire kt ve Anadolu igali balad. Bu sre iinde Ege blgesi arlkl olmak zere Kk Asya Savunma rgt adl bir milis gc 30 bine yaklaan bir sayda bir milis gc igali destekleme amal kurulduu gibi deerli hocamz Engin Berberin belirttii gibi Yunan ordusunun dorudan emrine giren, silah altna alnan da epeyce Osmanl Devletinin vatanda olan, yurtta olan, onun pasaportunu tayan Ortodokslar oldu. Bunun dnda Atatrkn 1927deki Byk Nutukta belirttii gibi 25-30 bin civarnda silahl Pontus eteleri, Pontus Devleti kurmak iin daa kt. Anadolu asndan bir tablo sunmak istedim. Peki, 15 Mays 1919da Yunanistanda tablo nedir? Yunanistanda Rodoklarda, Gmlcnede, Bat Trakyada, baka yerlerde daa kan Trkler var myd? ete faaliyetinde bulunup Yunanistan Devletine silah eken Trk ahalisi var myd? Yoktu, farkl bir tablo var Yunanistan asndan ve Trkiye asndan ok farkl bir tablo var. Bu tablo gz nne alnmazsa ok farkl sonulara gidilebilir. Bu anlamda dnemin artlar iinde ve dnemin tablosunu nesnel bir biimde sunmakta yarar var. Bir baka konuyu dikkatlerinize sunmak istiyorum; elbette bugnk Trkiye Cumhuriyeti Devletine de, Yunanistana da den iki taraftaki halklar, iki taraftaki insanlar kendi yurttalarn etnik bir husumetten arndrlmas, etnik bir husumetten uzaklatrmas, kar tarafa ve komuya kar hasmane
46
duygular tamamas eklinde bir kltr politikas ve eitim politikasnn uygulanmas gerekir. Gnmzdeki insan haklar anlaynn, hukukun, evrensel hukukun gerekleri bunu zorunlu klyor, ama ben bir eyi dikkatlerinize sunmak istiyorum; Yunan parlamentosundan ok yakn tarihte kan iki yasay dikkatlerinize sunmak istiyorum. Bu konuda hem Trkiye Cumhuriyetinin, hem Yunanistann bu konudaki sorumluluklarna zen gstermesinin nemi burada ortaya kyor. 2004 tarihli bir yasadan sz etmek istiyorum. Bunu tabii izin verirse Engin Berberin geen dnemki sunumundan almak istiyorum: Yunan Parlamentosu 24 ubat 1994te Mustafa Kemalin Samsuna kt 15 Mays gnn Pontus Soykrm Anma Gn olarak kabul etti. Byle bir yasa var Yunanistanda ve her sene eer ant says artmadysa Yunanistanda Mustafa Kemal Paann doduu evin ok yaknnda iki Pontus ant var, yani Pontus soykrmn anma ant var. Yine bir baka 25 Austos 1998de Yunan Parlamentosu bir yasa daha kabul etti. Bu 14 Eyll gnn Yunan birliklerinin, igalci Yunan ordusunun kalntlarnn en son birliklerinin Anadoluyu terk ettii tarih olan 14 Eyll tarihini Kk Asya Helenizm Soykrm Anma Gn olarak ilan etti. Tabii ki, szmzn banda belirttiimiz gibi devletlerin bu konudaki husumetten arndrc bir biimde yurttalarn byle tarihsel anlamda bar bir yorumla byle karlkl antipati dourmayacak bir kltr ve eitim politikas izlemesi lazm. Yunanistann son dnemde yasalatrd bu iki yasann byle bar ve kltr politikalaryla ne derece uyutuu veya
elitiini ben sizlerin takdirine brakarak buyurun Sayn Bostan diyorum. TURGAY BOSTAN (TRT Yapmcs)Teekkr ederim. Sayn Bakan, deerli konuklar; TRT prodktrnn byle bir mbadeleyle ilgili konuda ne ii var diyeceksiniz. Ben de Hseyin Beye onu syledim, ne iim var, benim bu konuda akademik almam yok, ama romanmdan biraz bahsedip bu konuyu anlatrsanz ok iyi olur deyince gelip bu konuda bugne kadar karlatm olaylar sizlerle paylamak istedim. Ben Gmhanenin Torul ilesinde dodum, oralym. Tabii biz de mbadil olarak veya gmen olarak oraya gelmiizdir, ama onunla ilgili herhangi bir bilgiye sahip deiliz ve genelde Trk insannn byle bir sorunu var. Kimimiz de nereden geliyoruz bunu bilmiyoruz. ocukluktan beri bu soru hep benim kafam kurcalamtr. Ailemizin bykleri, erkekler zellikle gen yata ld iin bu soruyu ok soracak kimse de bulamadm. Amcama bir gn sordum: Amca biz kimiz, nereden geliyoruz? Biz Horasandan geliyoruz dedi ve ben Horasan Erzurum Horasan zannettim. Zaman iinde kendi yremi tanmaya balaynca en ok dikkatimi eken eyler anlamn bilmediim yer isimleriydi ve bir sre sonra buralarda Rumlarn yaadn rendim. Geri benim bulunduum blge Torul ilesinde bir kpr vard, onun Giresun taraf, yani bat yel olan taraf tamamen Trk blgesidir, yukarya olan tarafsa Rumlarla kark Trklerin yaad yerlerdir, ama yine de birok yer isminin eski isimlerinin Rumca
48
olduunu grdm. Bir sre sonra bu Rumca isimlerin aslnda Trkeye benzediini de ben fark ettim, derken bu merak ben ziraat mhendisiyim, ama tarihi konulara merakm ok fazla. Konuyu aratrnca aslnda bu yer isimlerinin bir ksmnn Rumca olduunu, ama bir ksmnn da Trke olduunu grdk, hatta bunlar Trkiye Cumhuriyeti hkmeti Rumca diye deitirmi. Mesela, benim ok yakn bir kym var ile, biraz zeri Silve bunlar Kpakada erkek ad, ama bunlar biri Yce olarak deiti, biri Budakky olarak deiti. Aslnda z be z Trke kelimelerdi. Biraz aa gittik, Macara diye bir ky var. Oras Macarlarla bir ilgisi var m filan derken bir epne airetinin, bir epni boyunun bir aireti olduunu rendim. Yukarda anneannemin ky Haliye diye geiyor, Al yine epnelerin bir kolunun ky olduunu rendik ve zellikle yaylalar z Trke isimlerdi kadinden beri, bunu da sorup soruturduunuzda zellikle Yunanistana gen Rumlarn syledii ey uydu: Emevi ve Pers akmlarna kar Trklerle ibirlii yapmlar ve Trkler Rumlar korumak adna yaylalarn otlak olarak Rumlardan almlar. Ylanl, Dulaa, Kadrga, Erikdelii, Kazkdelii gibi bu Karadenizin mehur yaylalar aslnda bir Rumca ismi yok, baz Rumca yaylalar filan var, ama Rumca ismi yok ve bunun sonucunda Karadenizin aslnda 1071den sonra deil de ok daha ncelerden Trklemeye baladn biz fark ettik. Bu merak giderek artt ve Karadeniz zerine, zellikle Dou Karadeniz zerine bulabildiim kitaplar okumaya baladm ve bu tabii ok zc olarak syl-
yorum, ok az kitap ve kaynaa ulatk. zellikle son 10 yl iinde kitaplara gidip baktmda Ermeni tehciriyle ilgili anlar, hatralar zellikle kamuoyunda isimleri ok bilinen kiilerin yaynlad kitaplar grdm, hatta birounu satn aldm, okudum. Pontusla, yani Karadenizle alakal birka kitap buldum, okudum. Fakat bizim anlattmz hibir ey yoktu. Hlbuki ben yaadm yre olarak bir trajedinin yaand topraklarda bydm ve ocuklardan beri, dedelerimizden, nenelerimizden bir sr trajedi iittik. Benim dedem Rus igalinde Niksara kadar gelmi ve dnnde karsn iki ocuunu kaybetmi, yine bekr olarak oradan dnm. Dier babam ki, babamn babas o dedem babam bile grmedi, Ruslar igalde esir olarak Rusyaya gtrm ve yalnayak kaarak gelmi, 2 saat sonra lm. Sadece bende mi byle dediim zaman herkese sorduumda herkesin aslnda bir hikayesinin ve ok trajik bir hikayesinin olduunu grdm, fakat hi kimse bunu bir ekilde kada, kaleme dkmemi, hibir ekilde yazmam, izmemi veya ses kaydn yapmam ve biz sanki bunlar yaamam gibi hafzamz kaybettiimizi grdm. Bunun zerine az nce de Hseyin Bey bahsetti, bir gn televizyonda Pontus Soykrm ilan edildiini izleyince orada horon tepen insanlarn Yunanl muhtemelen Karadenizden gen Rumlarn bizim Karadenizin kemenesiyle horon tepip soykrmdan bahsetmesi canm skmaya balad. Hseyin Bey ne kadar sylese de ben bir romanc filan deilim, yani yle de grmyorum kendimi, ama bir eylerin yaplmas gerektiini de dnmeye
50
baladm. Yremdeki tarih okuyan, edebiyat okuyan kiilere ok kez syledim, bir eyler yapn, yazn unlar falan diye, fakat maalesef Tamer Bey de syledi tarih yapan, ama tarih yazmayan bir millet olduumuz iin hi kimse bu konuyu nemsemedi ve bunlar zaman iinde unutulup gitmeye balad. Bu kitaplarda bu Ermeni hikayeleri ve Rum hikayelerini okumaya baladka ben de bari sen yap dedim ve bugne kadar iittiim, duyduum eyleri bir kurgu halinde romana dkmeye altm. Tabii, roman bu, bu bir kurgu, benim kurgum, ama iindeki yaanan hikayelerin blk prk derlenmi hikayelerin birou gerek ve bunlarn birou da buraya alnmam. Karadeniz, zellikle benim blgemdeki Gmhane, Trabzon blgesindeki Rumlarla Trklerin ilikilerini anlatan ve bu ilikilerin sonunda Pontus isyanna dnen ynn anlatyorum ben burada, bu Karadenizdeki bu olaylar anlamak iin orann etnik yapsn da ok iyi tartmak ve dkmek lazm. Bir kere Karadenizli Rumlarn Yunanl olmad kesin, yani Karadenizli Rumlar o blgenin otokton halklar. Bu konuda aratrmac Mehmet Bilginin Dou Karadeniz Otokton Halklar diye bir kitab olmas lazm, o kitapta Karadenizin Otokton halklarndan bahsediyor ayn zamanda Ksanofonun On Binlerin Yrynde de bahsediyor ve bunlarn birounun Yunanl olmadn biz biliyoruz. Yunanllar gelmi bu blgeye, Ksanofonla beraber gelmiler, bir ksm Karadeniz Blgesini yamalamaya gelmi. O zaman Karadeniz Blgesi ok yerleik bir yer deil, zaten tpk Kafkasyaya benziyor. Gelmi Karadenizde
sahile km, halkn ineini, keisini, koyununu alm, Yunanistana gitmi. Yani yamaya gelmi Yunanllar, byle bir iliki olmu, ama yerlemek iin zellikle gelen hemen hemen hi olmam. Kimler bunlar? skitler, skitleri zaten tarihi olan birounuz bilir, birou Trk bildiiniz Sakalar Alp Er Tunga Destanndan bildiimiz skit dediimiz topluluklar Saka, Sakalar bugn Erzurumun spir ilesi de bu skitlilerin kald, Makronlar, Makron ismini bu halka Helenler veriyor, Kolklar, Diriller ki, benim ilemin ad Toruldur, zaten bu diriller burada yaam, Dorlar Hint Avrupa rkndan Hindistan kkenli Dorlar, Mosinekler, Kalipler, Tiberenler, yani Urartu kalnts, skit kalnts halklar var. Daha sonra Pontus Devleti kuruluundan sonra ve daha sonra Trabzon komenoslaryla Helen kltr egemen hale gelmeye balyor. nk tpk Kafkas dilleri gibi Karadenizdeki yerel diller de yaz diline dklmemilerdir. Dolaysyla bugn nasl ngilizce moda bir dilse ve herkes bir para ngilizce biliyorsa o dnemde de Greke ok ciddi bir biimde kltrel bir hakimiyeti vard ve ksa zamanda bu blgenin halk bu Grek dillerinden etkilenmeye balad. Helen Kltr hkim olmaya balad ve Hristiyanlk zaten 5, 6. Yzylda geliyor. zellikle Kapadokya blgesinden gelen keiler Smela ve Gmhanenin Tolu ilesinde Panadiye Manastrn kuruyorlar ki, Panadiye Manastr Smeladan daha eskidir ve burada Hristiyanlk yaylmaya balyor ve 1472 ya da 1482 yllarnda Trabzonun fethinden sonra Trabzondaki yerleik Rumlarn birou stanbula Fatih tarafndan gnderiliyor ve
52
Karadenizde bir Trkleme sreci balyor. zellikle Karamandan, Konyadan, Mara civarndan aileler getirtilip yerletiriliyor Karadenize ve baka yerlerde olduu gibi Osmanl Devleti kimsenin dinine karmyor. Fakat enteresan bir ey oluyor, zellikle Trabzonun fethinden yzyl sonra Gmhanenin Kromli, Santa diye bir blgesi var ki, bu isimler ok nemlidir, Gmhane, Kromli ve Santa ok nemlidir, Trabzonla Maka ok nemlidir, Of nemlidir, bir de Samsunda Bafra, Alaam bu Rum kalkmasnda, Pontus kalkmasnda ok nemli yerlerdir. nk Kromli halk ayn zamanda Trabzondaki yerleik Rumlarn da kkenini oluturmaktadr. Trabzonla ok balantllardr. Ben Kromli adn ilk duyduum zaman sordum orallara, bu Kromli ne demek? ou burada krom madeni var dedi. Madencilere sordum, krom madeni yokmu orada, meerse Yunancada uurum anlamna geliyormu. Aratrnca insanlar nelerle karlayor. Oras ok dalk bir blge olduu iin genellikle kaanlar, devletten kaanlar, herhangi bir ekilde dmanlktan kaanlar oraya yerlemiler ve orada byle Hristiyan bir kltr oluturmu, ama byle ok da Hristiyan olamamlar, ama mensubiyet uuru olarak, Ortodoks olarak kendilerini grmler ve bunlar o blgede madenler, zellikle kmr madeni kmaya baladnda Osmanl oraya maden eminleri, madenci balar gnderiyor ve Trkler, genelde Mslmanlar nemli ilerde alrken Rumlar, Ortodokslar basit ilerde almaya balyor. i, kalc, baltac, kazmac gibi byle daha ey ilerde alnca bir anda Rumun biri Mslman oluyor daha
iyi bir i elde edebilmek iin ve derken hzla bir Mslmanlama balyor. Yani neredeyse o blgenin -ok byk bir blge o blgetamam Mslmanlayor. Papazlar, metropolitler, bapiskoposluk kelime-i ahadet getiriyorlar filan, fakat Karadeniz halk rfne biraz ok bal, asla gerek anlamda Mslman olmuyorlar. Evlerinin altlarn samanlk veya ahr gibi yerlerin bir ksm veya gizli geitlerle yaplan yerlerin bir ksmn apele olarak ina ediyorlar, yani evine giriyorsunuz ve gizli bir geitten ki, ben bunlarn birkana girdim, hl var, oraya gidiyorsunuz orada apel var ve orada tekrar vaftiz, nikh trenleri devam ediyor. Bir sre sonra bu ihtida eden Hristiyanlar zenginlemeye balyor ve madencilikte st rtbelere gelmeye balyor ve bu giderek de yaygnlayor, ama kendi aralarnda birbirlerini de ok iyi biliyorlar. yle ki, gerek dnmeyen Hristiyanlara dahi herhangi bir ekilde sr vermiyorlar ve 250 yl boyunca gizli Hristiyan olarak yayorlar ve bunu ne Trkiye ne de gerek Hristiyana aktrmyorlar. Ben bunu rendiim zaman hayretler iinde kaldm, mthi bir baar, hibir Trkn bu ii anlamamas, hibir Mslmann fark etmemesi, birlikte yaamalarna ramen Hristiyanlarn bile bu ii ok fark etmemesi ok enteresand. Kendilerini Kirifi diyorlar. Kirifi Kripto kelimesinden geliyor, gizli, gizlenmi anlamnda, Krifos da yani ansl. Mesela, Turgay bir Krifos dediinizde Turgayn gizli Hristiyan olduunu anlyorsunuz ve bu bir ifre kelime. Eer siz Krifossanz Krifostan kz alyorsunuz, Krifosa kz veriyorsunuz. Bunun tabii birtakm komik
54
rnekleri de oluyor. Mslmanlardan nk bu baz papazlar dnnce ihtida edince bunlarn bir ksm ayn zamanda molla da oluyor, ok ciddi biimde Mslmanlara gidip dertlerine deva aryorlar ve Karadenizde bu papaz muskas filan en ok yapld blge de o blgelerdir. Trkler arasnda mthi itibar kazanyorlar. Pehren Molla Sleyman ki, en mehurlarndan biri Molla Sleymandr. Bu bir papazd ve bunun cenazesi de Trabzonda ok problem karyor, nk ldnde btn Trabzon Metropolithanesine bal ayn zamanda, onlarn mftl gibi metropolit biliyor bunun Hristiyan olduunu ve ldnde 1827 zannediyorum, Hristiyanlar geliyor biz bunu Hristiyan mezarna gmmek istiyoruz diyor. Mslmanlar itiraz ediyor bizim mollamz kimseye vermeyiz diye bir kavga grlt balyor. Tabii dnemin Hayrettin Paa m bilemiyorum valisi Mslmanlardan yana tavr alyor ve Mslman mezarlna gmlyor. Bu sefer Rumlar gidiyor Mslman mezarlnda Molla Sleymann bana mum yakyor, istavroz karyor. Bunun zerine Trkler ikayet ediyor ve bu sefer Rumlarn Mslman mezarlna girmesi yasaklanyor, ama bu yllarda enteresan bir ey daha oluyor. Blgenin madenleri ekonomik olmaktan kyor, yani artk bir ey olmuyor. kinci nemli ey, 1821de Mora syan kyor ve bir nemli ey daha oluyor 1830da da Yunanistan kuruluyor. Bunlar, bu hareketler Karadenizde ilgiyle takip ediliyor. zellikle Rusyann Ortodokslarn hamisi ilan etmesinden sonra kendisini zaten Rusyann basksyla Yunanistan kuruluyor, Karade-
nizde de ilgisini gsteriyor. nk Rusyann emellerini biliyoruz, Boazlardan geip scak denizlere inmek ve Rusyayla bizim Karadeniz Rumlar arasnda bir iliki balyor, gidi-geli balyor. 1829da Rusya ksa sreliinde bir Dou Karadenizin zellikle Gmhane blgesini igal ediyor. Bu igal esnasnda bu blgenin Rumlar Rus ordusuna klavuzluk yapyor. Fakat Ruslar uzun sre kalamyor, geri ekilince bu Rumlarn bir ksm Ruslarla beraber geriye ekiliyor, bir ksm Karsa yerleiyor, bir ksm Batum, Kafkasya ve Krma kadar gidiyor ve Rus-Rum ilikisi burada balyor ve Ruslar zellikle Karadenizli Rumlar bu tarihten sonra ok iyi kullanmaya balyor. Maalesef bunlar tarihlerde ok az yazld ve bunlar bize retilmedii iin ben aslnda eitim sistemimizi bu anlamda ok sorguluyorum. 1839 Tanzimat Ferman da bir uyana sebep oluyor. nk dini haklar veriliyor ve zellikle Trabzondaki kromli kkenli Rumlar ki, bunlardan biri Rus Konsolosluunda memur olarak alyor, bunlar Rus Konsolosluuna tekrar Hristiyan olmak istediklerini sylyor, Rus Konsolosluklar ve Fransz Konsolosluklar bunlara destek oluyor, fakat ngilizler bu oyunu seziyorlar ve ngiliz Konsolosluunda Stevens denilen biri ngiltereye bir telgraf ekerek bunlarn askerlikten kamak iin aslnda dndklerini, gerekte Hristiyan olmak istediklerinden deil, sahtekarlk amacyla bunu yaptklarn sylyor ve 1855-1856da Krmdan sonra Islahat Ferman imzalanyor ve Islahat Fermanndan sonra aznlklarla ilgili haklar artnca da artk ok yaydan kyor ve hzla tekrar tenahsurlama, yani Hristiyanlama
56
balyor. 1911e kadar Hristiyanlama sryor ve 1911de son bir devlet memuru kalana kadar Mustafa Yazc aslnda Rumca ad var, kalana kadar en son o tenahsurlanca, yani dnnce tamamen eskiden gizli Hristiyan olanlarn tm tekrar Hristiyan oluyor ve blgede alenileiyorlar. Yani iki yzllk maskesini attk diyorlar ve bu kitabn ilk ad kiyzlln Romanyd, daha sonra Son Krifos olarak deitirdim. Mthi bir ikiyzllk, nk Grek szcn az nce hocamzla da yukarda konutuk, yani hilekr, dolandrc anlamna geliyor batl dillerde, hakikaten ok hileye tabi olmu o blge, hatta nl papazlardan biri Kromlide bir kilise kuruyor 1844te ve bir sre sonra onlara Hristiyanl daha iyi anlatmaya balaynca sklyor Kromli halk ve onu kovuyor, onun zerine air bu adamcaz bir iir yazyor ve yle diyor: Kromli halk taburu bilmez, niyetleri kt ve abartl, tembel ve ikici insanlar, ayn zamanda ie yaramaz vatandalar, bugn dediklerini yarn inkar ederler, dnmeden hareket ederler ve sonra bo yere zlrler. ok cahiller ve kt alkanlklar var. Kurnazlk ve hileyi seviyorlar, kafalarnn iinde srekli tilki dolayor. imdi bunu biz yazsak bize kzarlar, bunu kendileri yazyor, o kyl Yhannes Parhariris isimli -daha sonra Pontuz Yldz diye bir dergi karyor- bir retmen 1911de o blgeyle ilgili birtakm aratrmalar yapyor ve bu iiri de alp byk bir drstlkle kitabna koyuyor. 1940lardan sonra metamorfozis okullar kuruyorlar. Bunlar dnm, yani metamorfoz kelimesinin anlam dnm okullar ve burada Greke eitim veriyorlar, Yunanca dersler
veriyorlar. Yunanistanda eitim grm kiileri getirip o blgenin tekrar ciddi biimde Helenletirilmesine urayorlar. Bylece Karadenizdeki bu Rum halk en zor bastrlan bir Pontus isyann balatyor 1919dan sonra ve Atatrk bu Pontus isyann fark ediyor. Eer ikinci blmde zaman olacaksa bence ara verelim, ikinci blmde de Pontus isyan ve bu Rumlarla balayan Pontus isyan ve mbadeleye giden yolu ksaca sizlere aktarmaya alaym. Av. HSEYN ZBEK - Ben Turgay Bostana bu ilgin sunumu iin teekkr ediyorum, ama romann satna mani olmasn, romanda bu anlattklar yok. Ben hemen Sayn Berbere buyurun diyorum. Prof. Dr. ENGN BERBER - imen Hanm konu-urken sk sk benim sylediklerime atfta bulundu. yle dedi kendisi: Depremde Trkiyeyle Yunanistan arasnda bir dostluk ortam vard. Bu ortam iinde biz vakf kurmaya karar verdik. Lozan Mbadilleri Vakfnn ve o vakf kuran deerli insanlarn samimiyetinden hibir phem yok kukusuz, ama Hseyin Bey benden daha atik davrand, geen seneki sunumda sylediim bir eyi hatrlatt. Bakn, 17 Austos Depreminin olmasndan bir hafta sonra 25 Austosta 14 Eyll gnn Kk Asya Helenizmi Soykrm Anma Gn, ulusal anma gn ilan ediyor Yunanllar 98.
58
SALONDAN - 98den nce, depremden bir yl nce. Prof. Dr. ENGN BERBER - Bir yl nce mi? Peki, ama niyet iyi deil, tarih doru olmayabilir, ama burada iyi niyet yok. Akl banda hi kimse ne Yunanistanla ne bir baka komusuyla kavga etmeyi istemez. Ben savaym, bar deilim diyen var m aramzda? Akl selim sahibi bir insann byle sylememesi gerekir. Hepimiz baryz. Ben Yunanistanda 2.5 yl kaldm, ok sayda dostum var, iyi kiisel ilikilerim var, ama bireysel anlamda bizim dost olmamz yetmiyor. Ankara ve Atinann evet demedii bir zm ne yazk ki biz halklardan gemiyor, geemiyor. Onun iin devletlerin de, ynetenlerin de samimi olmas lazm. Byle soykrm anma gnleriyle, Kk Asya Helenizmi, Pontus Soykrm Anma Gnleriyle bu ii gtrmek mmkn deil. zellikle bir gn ilan edilmesi, bir gn ilan etmeyelim. Trkiyenin bir ulusal tarihi var, Yunanistann da bir tarihi var. Her iki tarihte de krlma noktalar var, her halk iin ac olan, mutlu olan gnler var. Bunu bir gereklik olarak geleceimize ipotek koymayan, nk byle soykrm anma gn gibi eyleri ilan ederseniz halklarn geleceine ve devletlerin de dostluuna ipotek koyuyorsunuz. Hi bu tr ipotekleri ve ayak balarn koymadan devam etmemiz lazm. Herkes kendi gemiini iyi bilmeli, ama gemi hibir zaman gelecee ipotek koymamal. Bu yaklamla bu mmkn olmuyor. Mbadele deerli konuklar ok hassas bir ey, ben elbette bir siyasi tarihi olarak
konuuyorum. Ben bir akademisyenim, konutuum eyin arkasna bilgi ve belge koymaya byk zen gsteriyorum. Ben mbadil bir ailenin ocuu veya mbadil bir aileden gelen birisi de deilim, ama benim bir tarihi olmam, bir siyasi tarihi olmam vasfyla yaptm meslee bir saygmn olmas gerekir. Doru olduuna emin olmadm eyleri sylememem, sylediim her eyin arkasna da belge ve bilgi koymam gerekir. Mesleime olan saygm byle davranmam gerektiriyor. Fakat mbadele ok hassas bir konu, insanlar bilerek ya da bilmeyerek krlabiliyor. Ben olabildiince bu konuda zen gstermeye alyorum. nsan haklar ihlali meselesi geen seneki konumamda da sylemitim, insan haklar ihlali denildiinde konunun iki boyutu var. Burada deerli hukukular var, eer yanlyorsam beni dzeltsinler, insan haklar ihlali denildiinde konunun bir hukuki boyutu var. Mbadele gerekletii tarihlerde dnyada insan haklar kavram yoktu. Byle bireyi merkezine alan insan haklar anlay 1948de nsan Haklar Evrensel Szlemesiyle dnya gndemine oturdu. Mbadelenin gerekletii dnemde aznlk haklar var, ama insan haklar yok. Bu iin hukuki boyutu, yani hukuki bakmdan mbadeleye bir insan haklar ihlalidir diyemeyiz, nk o tarihte byle bir kavram yok, ama iin bir de insani boyutu var. imen hanma elbette katlyorum, insanlarn doduu, byd topraklar iradelerine danlmadan terk ettirmek insani boyutuyla bir insan haklar ihlalidir. Bu tartmasz bir ey, yllardr ben bunu sylyorum. Ayrca biz bugnden gemie bakarak konuuyoruz, o insanlarn
60
ektii aclar benim duyumsamam mmkn deildir, ancak anlamaya alabilirim. Onu yapmak iin de gerekli gayreti gsteriyorum, ama hakikaten byk bir dramdr, anlayamam, sadece gayret edebilirim. Fakat insani boyutuyla bir insan haklar ihlali vardr ortalkta, fakat bu ihlalin sorumlusu sadece Trkiye deildir, onu da vurgulamak istiyorum. Bir dier konu imen hanm dedi ki Lozan Bar Konferans byk devletlerin Trkiye ve Yunanistan arasndaki sorunlar zmek iin yaptklar bir konferans ne yazk ki buna katlamyorum. Bakn, konferansn birinci gn smet Paa krsye gelir ve unu teklif eder: Bu konferansn ismi Lozan Konferans olsun Hemen Curzon krsye kar, der ki: Hayr, bu konferansn ismi yakn dou sorunlarna ilikin Lozan Konferans olmal ve konferansn resmi ismi byledir. O zaman Ortadou kavram henz yok, o kinci Dnya Savanda kullanlmaya baland. Ortadouyu anlatan corafyaya Lozan Konferans toplandnda Yakn Dou deniliyor. Niye Yakn Dou sorunlarna ilikin Lozan Konferans? undan: Lozann kendi ulusal tarihimizdeki nemini biz ok iyi bildiimizden ve algladmzdan ona ksaca yapld yere atfen biz Lozan diyoruz, fakat toplanty dzenleyenler dikkat ederseniz Yakn Dou sorunlarna ilikin, nk bakn biz farknda deiliz Trkiyeye odaklandmzdan, Lozanda Trkiyeden kopartlarak bir Ermeni devletinin kurulmayaca da kararlatrld. Byk devletlerin verdii szlere ramen bamsz bir Arap devletinin kurulmayaca da kararlatrld. Lozan sadece
Trkiyenin geleceini deil, ayn zamanda Arap ve Ermeni halknn geleceini de belirleyen bir toplantdr. Yani btn Yakn Douyu ilgilendiren bir toplantdr. Eskiden tarih kitaplarnda mbadele yoktu, tabii niye olmadna dair sylenilenler bir tr fikir yrtmedir, ama unu syleyeyim; 12 Eyll tarih kitaplarmzda var m? 12 Eyll ok nemli bir krlma noktasdr bizim ulusal tarihimizde. Nerede 12 Eyll? Bir ara koydular biliyorsunuz geen sene, hemen kaldrdlar. Bakanlk fikir deitirdi, derhal kaldrld. Konuldu ve kaldrld. Bir de son olarak Osmanl uyruundaki Rumlarn Yunan ordusuna koyduu katkya deinmek istiyorum. Ben askeri tarih son zamanlarda almaya baladm, ama somut eyler syleyemeyeceim. Belki almalarm bittii zaman, ama ok iyi bildiim bir ey var, Yunan Genelkurmay Bakanlnn yaynlad bir seri var. Yaklak 16 kitap Trk-stiklal Harbi serisi gibi bizim Genel Kurmay Bakanlmzn, o kitaplarda i gvenlik rgtn igal yllarnda Yunan ordusunun Osmanl uyruundaki Rumlardan kurduu yazl. Yunan Jandarma Tekilatnn mevcudu 1919-1922 arasnda yaklak 35 bin kiidir. Hepsinin Osmanl uyruunda olmadn varsaysak bile epeyce nemli bir say Yunan Jandarma Tekilatna katlm. nk bunlar Trke bildikleri iin cephe gerisini daha iyi kollayabilir diye dnyor Yunan ordusu, bir de bu Kk Asya Savunmas denilen, yani KAS diyorum ben ksaca ona, milis rgt o da Sakarya Savandan sonra artk Anadolunun, yani Yunan Ordusunun Anado-
62
luda tutunamayaca anlalnca kurulan bir milis tekilatdr, onun da 20 tabur asker topladn biliyorum, ama bir tabur ka kiiydi onlar bilmiyorum. Bir say verirsek yanl bir ey yapm olabiliriz, ama bu hi de kmsenmeyecek bir gtr. Ayrca Rum halknn oluuyla ocuuyla her KASnn btn belgelerini ben Yunanistandan getirdim ve yaynladm doktora tezimde, Pazar gn ayinlerinde evlerindeki deerli eyalara varncaya kadar kiliseye verdii ve kilisenin bunlar eritip paraya dntrp KASnn hizmetine, Kk Asya Savunmas rgtnn hizmetine verdiini biliyoruz. Bunlar yaynladm ben kendi belgelerinde. Son olarak deerli arkadamza, Karadenizden gelen, Karadenizli olan bir ey sylemek istiyorum; bu Matbuat ve stihbarat Umum Mdrlnn Hariciye Vekaletine bal yaynlad bir Pontus Meselesi kitab var. Onu grdnz m bilmiyorum. Bu eski Trke yaynlanmt. Yanl hatrlamyorsam orada Ruslarn Dou Karadeniz Rumlarndan bir alay kurduuna dair baz ifadeler var. Av. HSEYN ZBEK - Engin Berber bir bilim adam, tabii ki bilim terbiyesiyle konuuyor, ama bizim iin de dikkat ekici not alnacak deerlendirmelerde bulundu. Ben demin unu demek istemitim: Yunanistanda 19 Mays 1919 Atatrkn Samsuna kt tarih, bir baka tarih deil Pontus Soykrm Tarihi olarak kabul edilmesi ve 14 Eyll Kk Asya Eylemlerinin Soykrm Tarihi. Buna kar bazen yle denilebilir: Biz de 15 Mays 1919 Yunan Ordusunun, igalci Yunan
Ordusunun zmire kt tarihi biz de Trk Soykrm tarihi yapalm. Hayr, ben ahsen buna katlmyorum, halklar arasnda husumet artrc, dmanl artrc ve daim klc yaklamlardan ekinmek lazm. Yunanistann yapt her iki tarih stelik Yunan devlet yneticilerinin her yl Selanike gelerek o Pontus Soykrm Ant nnde tahrik edici konumalar yapmalar son derece yanltr. Suyun bu yakasndan da benzer reflekslerle dmanl daim klc bir yaklam yanltr. Bu nedenle 19 Mays 1919 bizim iin ok anlaml olan Samsundan getirilen topran o gn Cumhurbakanna takdim edildii, sporcularn Samsun-Ankara arasnda kat ettii ok anlaml bir gne kar suyun te yakasndan pek de dostane olmayan bir tavr gelimitir. Suyun te yakasna yeniden Trk Ulusuna yakan bar mesajlar vermektir, ama elbette ki ulusal btnl, Trkiyenin birliini, btnln ve bamsz yaam iradesini de hissettirerek. Ben Sayn Bykelime buyurun diyorum. TANER BAYTOK - ok teekkr ederim. Engin Hocamzdan ok ey rendik. Elbette imen Hanm toplantya ok byk renk katt. Elbette dostluk dernei yetkilisi olarak bize bu iin bar taraflarn syleyecek. Her eye ramen mademki komumuzla geinmek zorundayz, beraber yaamak zorundayz, ama elimizi verirken kolumuza dikkat edelim. Benim bu diplomatlaryla ve stelik menfaatlerimizin mterek olduu NATOda alrken bunlara gvenmek iin elimden gelen her eyi yaptm, her seferinde hayal krklna
64
uradk, hatta dl verdikleri zaman acaba altnda ne var diye dndm. Ben Yunanllar az buuk biliyorum, ama son zamanlarda kendi milletimi hi tanmadm ortaya kyor. Benim memleketimde, benim basnmda, benim okunmayan kitap olarak yaynlanan kitaplarda duyduum, grdm hayretler iinde kaldm o kadar byk olaylar oluyor ki, ben Yunanly sulayamaz oldum. Ben meer neymiim demeye baladm. Benim bir zamanlar komnist olarak yeeremeyen bazlarnn bugn milliyeti dman olarak korurken kompleks iinde bu memleketin insanlarna bu memleketin kurtuluu iin canlarn vermi, mcadele etmi, her eyi gze alm insanlarn yapt anlamalara, yapt, kurduu Cumhuriyete yle amur atan insanlar grdm ki, ben dorusu bunlarn hayreti iinde yayorum. En gzel eyi Turgay Beyin yaptna inanyorum, nk hakikaten Trkiye, Trk insan fazla okumuyor. Okumad iin ii romana getirip, hatta iine btn kitab anlatt, satn etkileyecek diye korkuyorum, ama ben yine gidip alacam, inallah iine birazck da ak katmtr, ok daha kolay okunur. Vurucu krc bir-iki eyler koyduundan hi phem yok, fakat gzel bir i yaptna eminim. Ben kendi szlerimle de bitirmeyeceim bu bana ayrlan sreyi ksa keserek size Benim dmanm olarak karma kan ve tarihte yz senede bir jeniler, dehalar gelir. Bizim talihsizliimiz bu 100 senenin dehas bizim dmanmz olarak Trklerin banda kt Mustafa Kemal Atatrk diyen Churchillin kabinesinde grev gren bir baka ngiliz Dileri Bakannn szleriyle
cevap vereceim. nallah alr okurlar, nk bunun iinde benim yorumlarm var, ama batan aa ngiliz vesikalarna dayanarak hazrlanmtr. mit ederim ngiliz Dileri Bakanlnda Devlet Bakan Mac Leinenin u szlerini okuduklar zaman Trklerin iinden muhaceret sonucunda Rum aslllar gitti de, lkenin ekonomisi zayflad, lkenin elencesi azald, kltr karmas bozuldu diyenlere ders olur: Herkes nceden ne olacan kestirecek zekaya sahip olamaz. Tarihte ilk defa Trkiye Devleti kendi milli snrna sahip bir btn olarak ortaya kmaktadr. Asrlar boyunca dank bir imparatorluk olan Trkiye imdi ilk defa gerek topraklar zerinde halk tamamen Trk olan bir devlet olarak vcut bulmaktadr. Din ve rk bakmndan birlik arz eden yeni bir Trkiye Devleti kurulmutur ve bu Trkiye Devleti bar anlamasn imzalamtr. Bu artlar altnda Lozanda bir bar antlamas dikte edecek durumda deildik ve Trklerle bu antlamann bu mecliste bir kanun grr gibi her madde zerinde eit artlar altnda grmek zorunda bulunduk. Hepinizi saygyla selamlarm. Av. HSEYN ZBEK - Ben ikinci turda konumaclarmz sreye ok zen gsteriyor, sabrmzn sonlarna geldik, ama hemen imen hanma buyurun diyorum. MEN TURAN - Konumaclar benim adm vererek bir sr ey sylediler. Ben onlar doru mu anladm acaba, yanl m anladm? Bu Pontus Gnleri ilan ederek, anma gnleri ilan ederek bu ii gtrmek
66
mmkn deil dediler Trkiyeyle Yunanistan ilikilerinde, ne demek istediklerini ok iyi anlamadm. Ne yapmak lazm bu ii gtrmek mmkn deilse? Devlet ilikileri olarak Yunanistann bu gnleri kaldrmas iin aba gstermek gerekebilir. Bu yaplr ancak. Mbadele stne sylediklerimde Cumhuriyete amur atmak, milliyeti dmanl yapmak gibi bir tavrm olduunu hi sanmyorum. Zihniyetim bu deil zaten, ama biz Cumhuriyet dneminde mbadele dnemindeki gereklerin ortaya kmasna urayoruz. Btn amacmz Lozan Mbadilleri Vakf olarak bu ve bir komu ulusla ne kadar bar bir ortamda bir arada yaarsak o kadar iyi olur diye dnyoruz. Bunu Trkiye Cumhuriyeti Devleti de dnyor. Biliyorsunuz son yllarda Trakyadaki o byk askeri birlik biz Trakyaya bir aratrma iin gittiimizde bu Meri evresindeki mbadillerle grmeye gittiimizde orada ok byk bir ordumuz varm bizim, ben askeri ilerden pek anlamam. Edirnenin oralarda o birlik mesela, artk Yunanistanla ilikilerimiz eskisi gibi kt deil diye o birlii ekmiiz bir devlet olarak. Ksaca bir de unu ekleyeyim, o da sz konusu edildi o noktada: Peki, mbadeleden Trkiyenin ekonomik durumu zayflayarak m kt? Trkiye ve Yunanistan arasnda ekonomik olarak kazan ve kayplardan sz edilebilir mi? Evet, bu konu zerinde ok alan iktisat tarihilerinin sylediine bakarsak bu konuda Trkiyenin ekonomik olarak kayba urad, Yunanistann kazanl ktn sylyorlar. Ben iktisat tarihisi deilim, bunu zmir Ticaret Odasnn, stan-
bul Ticaret Odasnn Mbadele ncesi ve Mbadele Sonras kaytlarndan karyorlar, Atina Ticaret Odasnn kaytlarn incelemi bir akademisyen var, onlar sylyorlar ve genel olarak birletikleri bir nokta var; Osmanlnn yeermekte olan burjuvazisi Rumlarla birlikte Trkiye dna gitti. Benim okuduum kaynaklarda byle bir genel kabul var. Ayrca Ege Blgesinde ttn ve bir nemli rn daha ipek bcekiliinde ok usta olan, uzman olan Rumlarn gittii syleniyor ve bizim bu konularda bir miktar gerilediimiz, ama bu bilgilerini Yunanistana tadklar iin Yunanistanda ipek bcekiliinin, ttncln gelitii syleniyor, ama bizim gelen mbadillerinde bir de u var; gelen Mslmanlar, Trk Mslmanlarn byk ksm kyl, giden Rumlarn daha byk ksm kentli. Yani kentlerden gidiliyor, kylerden geliniyor. En azndan kent-ky nfus dengesinin deimesi bile baz imalathanelerin kapanmasna, o imalathanelerin alacak insan bulamamasna, ticarethanelerin kapanmasna neden oluyor. Mesela, yle bir rnek var: zmir nemli bir ithalat ve ihracat liman o yllarda, yine yle, zmirdeki ithalat ve ihracat faaliyetlerini yapan kiilerin byk ksmnn ithalat, ihracat konusundaki tccarlarn nemli bir ksmnn Rum olduu, onlar gidince bat lkelerindeki acentelerin zmirde arac bulamadklar, bazlarnn merkezlerini Atinaya tadklar yazlyor. Bu Trkiyenin ekonomik kayplar olarak, bunlar tabii bu gnden elimizde bir terazi yok, ama biz Ticaret Odas kaytlarndan, ticaret istatistiklerinden, retim miktarlarndan ki, o zamanlar onlar da ok salkl deil, bir kere
68
giden nfus ok daha fazla ve kentli bir nfus gidiyor, gelen nfus ok daha az ve kyl bir nfus geliyor. En azndan bu bile nemli nk tarm d retim ve ticaretin, imalathane tr ok sanayi olmasa da ticaretin bir ksm kentlerde dnyor. Oradan anlyoruz ki, Trkiye ekonomik olarak kazanl kmamtr, ama Trkiye 1930a kadar zaten mbadele 23te imzaland, birka yl srd gelmeleri bizimkilerin, 30a gelindiinde bunlarn farkna varan gen Trkiye Cumhuriyeti kurucular 30dan itibaren nemli bir devletletirme, dardan ithal ettiimiz bir sr rn Trkiyede retme hamlesine giritiler ve 30dan sonra Trkiyenin ekonomisi gene dzenine girdi. Bunlar benim ben iktisat okudum zaten, ama iktisat tarihisi deilim, ama iktisat tarihilerinin mbadele stne yazdklar kitaplarda bu bilgiler ortaya dklyor. Bunlar da belirtmek istedim. Av. HSEYN ZBEK - Sayn Bostandan ok zr diliyorum, son sz elbette ki kendisinin, ama burada iktisat tarihi asndan, iktisadi adan aratrmalar olan Sayn Berber herhalde bir iki cmle syleyecek, buyurun. Prof. Dr. ENGN BERBER - Ben bir iktisat tarihisi deilim, nce onu syleyeyim. Fakat imen hanmn syledii eylerle ilgili o kadar birbiri iine gemi iddia pe pee dile getirildi ki, acaba hangi birine yant vereyim? ncelikle unu syleyeyim, bakn; Yunan iktisat tarihi konusunda otorite olan Nicos Zivoronos isimli bir tarihi var. Bu tarihinin
yazdklarna baktnz zaman -ben hem doktora tezimde, hem deiik makalelerimde onun yazdklarn kullanyorum- 20. Yzyln bandan itibaren Bat Anadoludaki Rum sermayesinin Trkiyeye hibir katk koymadn belirtiyor Zivaronos, btn sermayeyi Yunanistana ihra eder. Bakn sadece byk devletler deil, Trkiyedeki Yunan sermayedarlar da sahip olduklar sermayeyi Yunanistana gtryorlar. nk orada faiz hadleri ok yksek, Trkiyede yatrm yapp risk alarak para kazanmak yerine, nk kazanp kazanmayacandan emin deiller, Yunanistana gtryorlar bankalara koyuyorlar, faiz ok fazla, dolaysyla Rumlarn sanayi yaparak -o da ok snrldr, arlkl olarak stanbulda, bir miktar da zmir ve civarnda- Rumlarn sanayiyle biriktirdii sermaye Trkiye iin 1900l yllarn bandan itibaren hibir zaman katma deer olmamtr. Zivaronosun kitabnda bu detaylaryla var. kincisi, ttihat Terakkinin 1918 ylnda yapt zmir Mslman esnaf ve tccarlarna ait bir alma var, 30 sayfalk bir alma. O almann bandaki nszde zmirdeki arda Rumlarn egemen olduu syleniyor. Onu hi kimse reddetmiyor ki, Rumlar gerekten arda egemendir. Bu bir vaka, bu bir gereklik, ama o raporun hemen arkasnda Rumlara ilaveten Mslmanlarn esnaf ve tccar olarak arda ne kadar etkin olduklarn gsteren bir tablo var. Ben geen seneki konumamda sylemitim, sadece zmir deil, Aydn arsn da almlar. O tabloya baktnz zaman Birinci Dnya Sava balarken bu milli iktisat alannda ittihat-
70
larn att tohumlarn yeerdiini gryorsunuz. Hi de kmsenmeyecek kadar ok Mslman tccar ve esnaf var arda. Evet giden Rumlar kadar kalabalk deil, ama o alan Rumlar gittii iin bombo kalm da deil. zmir Ticaret Odasnn kaytlarndan sz ettiniz. Ben mi yanl hatrlyorum acaba? zmir Ticaret Odas bu kaytlar 2 sene nce yeni harflere aktard, daha nce arivinde duruyordu, ama bunlar kullanlmyordu. Dorusunu isterseniz Adan Zye, nk 4 cilt halinde bunlar yaynland. Adan Zye onu inceleyebilmi deilim, ama baka bir eyi ok iyi biliyorum; zmir Ticaret Odasnn Bakan olan Alayyelizade Mahmud Bey 1925 ylnda stanbul ktisat Mecmuasnda zmirdeki ekonomik durumla ilgili bir rapor yaynlad. Bu rapor 9 Eyll niversitesine bal bir dergide nklp Tarihi Enstits Dergisinde yaynland ve deerlendirildi. Dediiniz doru, urada size katlyorum; Bat Anadoludaki reticiyle, yani tarm sektrnde retenle Avrupa pazarlarndaki alc arasndaki balanty Rumlar kuruyor doru, onlar gidince bu alanda bir boluk domu. Mesela, alc kimin araclyla Bat Anadolunun tarm rnlerini alabileceini bilmiyor, bilemiyor. Fakat 1924 ylnn gazeteleri tarandnda -ben hepsini taradm onlarn, zmirde yaynlanan eski Trke gazeteleri- unu gryorsunuz: Rumlarn brakt boluun Musevilerce doldurulduuna dair manet haberler var. Hatta yle haberler, bakn; Rumu kovduk Musevi geldi diye, yani o alan Museviler hem yabanc dil bildiklerinden, hem de ticarete daha yatkn olduklarndan birden bire Museviler dolduruyor, Mslman tccar-
da, Trk tccarda byle Rumlar gitti bunlar geldi diye bir refleks olmu. Fakat hemen ardndan Trkler de devreye giriyor. ktisat tarihisi deilim demin sylediim gibi, ama iktisadi alan boluk kabul etmez, yani hemen dolar ve gerekten doluyor. Son olarak Alayyelizade Mahmud Beyin raporuyla ilgili bir ey syleyeyim: D ticarette reticiyle Avrupal aracy buluturma anlamnda bir boluk var, ama retimleri koymu. Mesela, 1922 ylnda incir retimi, 1922 ylnda zm retimi, 1925te e katlanm, yani sadece o dediiniz alanda bir boluk var, o da nce Museviler, sonra Trklerce dolduruluyor, ama retim, rekolte igal dnemiyle kyaslannca patlam deta. Son bir ey bu hep gzden karlr, ok bilinen bir ey de deildir. Belki siz biliyorsunuz, ama 1924 ylnda zmirden giden ve o arac roln oynayan Rumlarn bir ksmnn mesela talyan ve Fransz tabiiyetine geerek geri dndn biliyoruz. yle sanld kadar muazzam bir boluk olmu, batm Trkiye yle bir ey yok. Birka koldan bakn, demin sylediim gibi Trkler doldurmaya aday, Museviler hemen dolduruyor, gidenlerden bir ksm talyan ve Fransz tabiiyetine girerek geri dnyor, yani sanld kadar byk bir boluk yok. Birka yl baz i kollarnda skntlar var. Mesela, Trk yorganc yok, Ermeniler yapyormu o zanaat, ama bir mddet sonra yorganc oluyor. Berber yoksa da berber sa kesmeyi reniyor falan, onlar abuklukla doluyor.
72
TURGAY BOSTAN - Merhamet diye bakyorsunuz, ama dtnz elime diyorum. Bu kitab yazarken Rumlar kayracak bir eyler yazsaydm mehur olacam biliyordum. nsann aklna her trl fitne gelir, ama insan tabii ahlakna gre ahlakna uyan yapar ve bunu yazarken hakikaten taraf tutmamaya altm. Onu da uradan anlyorum: Okuyanlar biraz Rumlar sanki sempatik gstermisin gibi diyenler de var, tam tersi faiste yaklatm syleyenler de var. Demek ki, yle bir denge var orada ve mmkn olduu kadar da abartmadm, ama duyduum hakikatleri yazmaya altm. Kt eyler yaptlar, bir kere ikiyzl davrandlar Trk toplumuna, 250 yl boyunca kandrdlar. Size srekli yalan syleyen bir komunuzla nasl dost olabilirsiniz? Bizimkiler bunu bile ok olgunlukla karladlar ve sadece unu sylediler: Trabzonun uzun sokan bilen vardr, uzun sokak amur oldu, Kromiler gavur oldu Biraz dalga getiler, baka bir ey yapmadlar. Arkasndan Ruslar Sarkam ele geirince onlarla birlikte tm Karadenizin igalinde nc rol oynadlar. Rus Ordusu Karadenizin yollarn nereden bilecek? Rus Ordusunun nne getiler ve klavuzluk yaptlar ve zellikle benim ilemi hkim tepeden gren bir Aliya yaylas, itikebir Yaylas diye bir yayla vardr. Rus Ordusu nnden kop savunmasndan sonra panik halde kaan ve byk kayplar veren Trk ordusu ki, Rus ordusu ok hzl ilerliyor ve General Yudeni Haziranda stanbul kaplarndaym diyor Ruslarn Komutan ve Kopta bu durduruluyor Vehip Paa tarafndan ve Kankana da ok
hkim bir tepede muhkem bir mevki olmasna ramen, yani oray Ruslarn fethetmesinde ok nemli roller oynuyor Rumlar, Kuska denilen, imdiki ad Bahecik olan bir mahalle var hemen o yaylann dibinde, bir gece Rus askerlerini evlerinde saklyorlar ve gece ani bir basknla ok byk zayiatla Trk ordusu geriye ekiliyor ve Arta. 0denilen iran tarafnda bir yaylaya ekiliyor. Biliyorsunuz o dnemin komutan da 15. Kolordudan Fevzi akmak. O Kuska kyndeki insanlara da ok zulmediyorlar. Hem Ermenilere, hatta orada bir kadncazn hikayesi var. Ermeniler tarafndan tecavze uram, ama kocas Ermenilerin iftirasyla Trk mevzilerine erzak gtryor diye ikenceyle sokaklarda at arkasnda srnerek ldrlyor. Olunun biri Yemende lm, dier olu anakkalede gazi olmu ve aile ortadan kalkm. Bunlarn arkasna baktmzda hepsinde bir ihanet var ve benim yine ilemde mezarn karln ben gzlerimle grdm, Ermeni doktorun bir Rum doktorla ibirlii yaparak insanlar askerleri zellikle zehirli ineyle zehirlediini bir yal kadncaz lise yllarndaydm anlatt bana, zaten bu kitab yazmama onlar neden oldu ve Trabzon ran tran yapldnda o duvar temeli iin oras kazldnda o kemikleri ben orada kadnn tarif ettii yerde grdm. Bir sr tabii bununla ilgili trajedi var ve Rumlar ellerinde stlala Rus ordusunu karlam, onlarla ibirlii yapm, bir ksm Osmanl dneminde askere gitmemek iin Rusya pasaportu alm Rus vatandalna gemi. O kadar ok yerden vurulmu ki, hani akn rdek suya k st dalar misali bizim insanmz bu kadar ihanetten kafas kart ki,
74
muhacirlikten dnte, yani sava sonrasnda eye dnnde zaten a ve susuz benim dedemin de hikayesi onun iinde, hibir ey yapmad Rumlara ve bu Rumlar Ruslardan kalan erzak depolarn ele geirip yine Trkleri kleletirdiler. Hi kimse intikam peinde de komad. Bu kitapta Ali Fuat isminde geen ahs Cevat Katipolu isminde biridir ve benim enitemin dedesidir. Bunun kk bir Torul Tarihi diye bir kitab var. O kitapta 14 yanda Trk mevzilerine gidiyor ve orada Trk Ordusuyla beraber hem yazclk yapyor, hem de savayor. Kk notlar aldm, vakit olsayd onlar okurdum. Okuyan bir tek o olduu iin en ok o isyan ediyor ve geriye dnen Trklerin Rumlardan neden intikam almadna da isyan ediyor ayn zamanda ve bu Santa Blgesinde Karadeniz Blgesinde balayan isyan yle boyutlara varyor ki, az nce de bahsettim, Atatrk Topal Osmanla havzada grtn sylyor bu konuyu ve topal Osman hakikaten o blgede ok byk bir fayda salyor. Onu imdi Topal Osman da bu ie biraz romantik bakanlar hain gibi de gsteriyor. Nasl olsa biraz da Atatrk istedi onun lmesini gibi, ama Topal Osman olmasayd bugn Karadenizde bir Trk birlii salanamam olurdu. ok byk bir fayda salad Topal Osman. stil Aa isminde bir Rum eteciyi 1924 ylna kadar dadan kimse indiremiyor. Mbadeleyle iniyor dadan, yani mbadeleyle gidiyor, af kmasna ramen inmiyor. Bakn ben size bir ey syleyeyim; bugn Gneydou Anadoluda bir sorun var ve dadan indiremiyoruz. Eer Karadenizde bu ayrmadan sonra bir etnik kalkma olmu olsayd ve Rumlar kalm olsayd
inann hibir ekilde o yrenin ocuuyum ben, bir tek Rumu dadan indiremezdiniz. nk o kadar ormanlk, o kadar sk, Dou Anadolu Dalar biraz plak, en azndan takip edebiliyorsunuz. Bir aacn kavuuna girdiiniz anda sizi kimsenin yakalama ans yok ve bu i aslnda Rumlarn isteiyle ok nceki yllarda bitmiti. Yani Trkleri aldatt zamanda bitmiti ve mbadele kanlmazd, zaten hocalarmz da bu konuyu anlatt, 1914te bu i ilk fikri Aydn ve Makedonya arasnda dnlm ve 1924te ok doru bir ile bu mbadele yapld. Keke iin romantik tarafna yine bakyorum, keke kalsaydlar, keke Trk milletinin bir paras veya bu Trkiyenin bir paras olarak kendilerini grseydi birlikte horon oynasaydk, ama artk bunun iin ok ge, nk bu ideallerin hl devam ettiine inanyorum. O blgeye geliyorlar ve daha nce ngiliz aratrmaclar geldi, o blgeyi ok gezdiler. Hatta o dnemin valisi Turgay sen de git bak ne baklyor buralarda diye bana bir ara verip o blgeyi gezdirmiti. O zaman ilk defa yeralt kiliselerini grdm orada, arkasndan bu Kromliden genler, Santa Blgesinden genler gelip eski dedelerinin evlerini size 50 bin Euro veriyorlarsa ben 100 bin Euro veriyorum diye pazarlk edip bu yerleri almaya kalkyorlar. Bunu kyllerle konutuumda sylediler bana ve Trk Hkmeti bunu fark ettii iin o blgeleri sit alan ilan etti. Aslnda o Megolay da aslnda hibir zaman bitmedi, bitmeyecek de, yani bitmemesi de normal. O yzden mbadele hayrl bir i olmutur diyorum ben, nk onlar da rahatlad biz de rahatladk ve u an huzur iinde komuluk ilikilerini de-
76
vam ettirmekte daha iyi yarar var diye dnyorum ve hepinize sayglar sunuyorum. Av. HSEYN ZBEK - Deerli meslektalarm, burada tabii ki farkl alardan bakan katlmc kompozisyonu bizim iin son derece nemlidir. Bu konuda herhalde sz almak isteyenler de var, ama deerli katlmclarmzdan il dna gidenler de olacak. Ben daha sonraki etkinliklerde bulumak zere diyorum, ama unu bir kez daha vurguluyorum: nsanlarn, halklarn, milletlerin barl duygular tamas, bar kltrnn gelimesi gerekir. Tarih bilincini kaybetmemek lazm, ama tarihsel kinleri ve alerjileri srdrmemek lazm. Bu dncelerle stanbul Barosu adna hepinizi saygyla selamlyorum.
stanbul Barosu Panel
1844DEN GNMZE
HEYBELADA
RUHBAN OKULU
stanbul Barosu Orhan Adli Apaydn Konferans Salonu 22 Haziran 2009
AILI
Av. HSEYN ZBEK stanbul Barosu Ynetim Kurulu yesi Deerli meslektalarm, saygdeer konuklar, stanbul Barosu kamuoyunun da ilgilendii, duyarllkla izledii bir konuyla yine karnzda; 1844ten Gnmze Heybeliada Ruhban Okulu. Bu konuda basnda, toplumda deiik grlere mensup siyasi parti temsilcileri arasnda bugnlerde younlaan bir tartma-deerlendirme sryor. stanbul Barosu bu tartmalarn, bu polemiklerin dnda geleneksel olarak hukuk perspektifiyle hukuk temelinde, hukuksal bir duyarllkla gndem oluturur, bu gndemi kamuoyuyla paylar. Bugn yine byle bir etkinlikle karnzdayz. imdi deerli Bakanmz, stanbul Barosu Bakan Muammer Aydn al konumas yapmak zere krsye davet ediyorum; buyurun Sayn Bakan. Av. MUAMMER AYDIN stanbul Barosu Bakan Deerli Trkiye Barolar Birlii Bakanm, deerli meslektalarm, kymetli konuklar; stanbul Barosunun bugn dzenlemi olduu panele ho geldiniz. Hepinizi stanbul Barosu adna sevgi ve sayglarmla selamlyorum. Bilindii gibi konu gncel, gncel olduu kadar da ilgin ve tartmaya deer, tabii ki, hukuk ekseninde Heybeliada Ruhban
80
Okulu ve her nedense konu kamuoyuna hukuksal zeminde deil, daha ok siyasal zeminde sunulmakta, konuya ilikin aklamalar tarihsel ve hukuksal temelde deil, kiilerin siyasi konumlarna ve siyasal eilimlerine gre ou kez de nesnel (sbjektif) bir yaklamla deerlendirilmektedir. stanbul Barosu olarak biz konuyu hukuksal bir temelde hukuksal bir yaklamla ortaya koymay amalyoruz ki, Baronun tarihsel srecinden gelen refleksi de bu yndedir. Deerli katlmclar konuyu deiik boyutlarda irdeleyecekler ve birazdan sizlerle deerli grlerini paylaacaklar. Okulun tarihesiyle ilgili sizlerle baz bilgileri paylamak istiyorum ve gemiten gnmze tanan baz ilgin noktalar da aktarmak istiyorum. Osmanl Devleti dneminde patrikhaneye bal olarak teoloji eitimi vermek zere Heybeliada Ruhban Okulu 1 Ekim 1844 tarihinde alr. Okul dorudan patrikhaneye baldr ve mdr metropolitler arasndan seilir. Kapatld 1971 ylna kadar 930 mezun verir. Bunlardan 343 piskopos, piskoposlardan 12sini de patriklik makamna kadar ykselir. Bu 930 kiinin 225i 1950yle 1969 aras mezunlar olarak grlyor. Bunlardan sadece 38i Rum asll Trk vatanda, geriye kalanlarn 162si Yunan uyruklu olmak zere toplam 187 de yabancdr. Okulun retim sresi deiik uygulamalarla geirilmi, birinci dnem 1844-1919 dnemi 4 yl ortaokul ve 3 yl teoloji eitim, 1919-1923 dneminde ortaretimsiz 5 yllk teoloji eitimi yine Cumhuriyetle beraber 1923-1951 dnemindeyse yine birinci dnemdeki gibi 4 yl ortaokul ve 3 yl teoloji eitimi olmak zere
1844den Gnmze Heybeliada Ruhban Okulu
81
birinci dnemdeki eitime dnld ve son olarak drdnc dnem 1951-1971 dnemindeyse 4 yl lise ve 3 yl da teoloji eitimi verilerek srdrld. Okulun stats ABD Bakan Trumann da desteiyle patrik olarak atanan ABD vatanda Atenagoras dneminde baz deiikliklere urar. Kuzey ve Gney Amerika Ortodoks Kilisesi Bapiskoposu olan Atenagoras ABDnin nerisi ve desteiyle Trkiye Cumhuriyeti yurtta yaplm, 1 Kasm 1948de de patrik seilmi ve gelebilmesi iin grevde bulunan Patrik Maksimos istifa ettirilmitir. ABD Bakan Trumann zel ua ve yaveriyle gelen 26 Ocak 1949da Fenerde dzenlenen trenle patriklik tac bana konulan Atenagoras ben Truman doktrininin dini blmn tekil etmekteydim diye de beyan vermitir. Atatrk dneminde 7 olan metropolit says Atenagorasla birlikte 20ye kar. Milli Eitim Bakanlnn 8 Aralk 1950 ve 927/601 sayl emriyle Heybeliada Ruhban Okulu yksekokul haline getirilir ve yabanc renci alabilecei karara balanr. 1939daysa casusluk faaliyetleri gerekesiyle yasaklanm olan yabanc renci alm bylece serbest braklm olur. Atenagorasun greve balad 1949 ylna kadar okulda 16 Trk vatanda renci vardr. Ayn dnemde stanbulda erkek Rum liselerinde 2500 renci vardr. Rum ailelerin ocuklarn bu okula gndermedikleri de o dnem iin nemli ve dikkat eken bir baka husustur. Atenagoras hkmete bavurarak Yunan uyruklu rencilere oturma izni alr ve izin rencilik bitene kadar olduu iin patrik okuldan mezun olan-
82
lar patrikhanede de stajyer olarak grevlendirir. Yani rencilik hi bitmez. 1957 ylnda Kbrs olaylar nedeniyle bu uygulamadan vazgeilir ve Londra ve Zrich Anlamalar sonucu uygulama yumuatlrsa da Kbrsta yeniden balayan EOK saldrlar nedeniyle tamamen yasaklanr. Kbrs Rum lideri Makarios da Heybeliada Ruhban Okulunun mezunlarndandr. 1950-1960 aras Patrikhane mroz ve Bozcaada Rum Okullarnn Milli Eitim Bakanl mevzuat dna karttrarak dorudan kendi ynetimine almt. 13 Nisan 1964te dnemin Milli Eitim Bakan Dr. brahim ktem Rum aznlk ilkokullarna tannan mevzuat hkmlerini aan zel haklarn kaldrlacan, ruhban okulundaki yabanc renci saysnn snrlanacan, Yunan hkmetinin Trkiyede eitim grm 35 retmene Bat Trakyada grev vermediini, buna karlk Yunanistanda Trk aznlk okullarna tannmayan bu tr haklar konusunda da bundan byle mtekabiliyet esasna gre davranlacan aklar. Trk hkmeti tekrar eski uygulamaya dnerek 16 Temmuz 1964te mroz ve Bozcaadadaki Rum okullarnn Milli Eitim Bakanlnn denetiminde Trke ve dini eitim yapmalarn ngren yasa maddesini yeniden yrrle koyar. 127 yl patrikhanenin idari ve mali denetiminde yaamn srdren Heybeliada Ruhban Okulu zel yksek okullarn devletletirilmesi eklinde grlen uygulama hakkndaki Anayasa Mahkemesinin 12 Ocak 1971 tarih ve 1971e 3 sayl kararndan sonra kapanmtr. Anayasa Mahkemesinin zel
83
retim Kurumlar Kanununun ilgili maddelerini iptal ederek yksekretim kurumlarnn sadece devlet tarafndan alp iletilebileceine ilikin bu kesin kararndan sonra mevcut zel yksekretim kurumlar ya kapanm ya da bir devlet niversitesine balanmlardr. zel yksekokul statsnde olan Heybeliada Ruhban Okulu ve Patrikhaneyle Trk hkmeti arasnda grmeler yapld, ancak Trk niversitelerine balanmak istemediklerinden ve bakaca da bir zm mmkn olmadndan okul kendilerince de kapatld. Halbuki ayn kararn muhatab olan Amerikan Robert Koleji binalarn 1971 ylnda Boazii niversitesine devrinden sonra kolej Arnavutky Kz Lisesiyle birlemi ve zel stanbul Amerikan Robert Lisesi adn almtr. Kolejin yksek ksm da Boazii niversitesine dnmtr. Patrikhane ve Yunanistan okulun eski statsyle yeniden almas iin giriimlerini gnmze kadar srarla srdrdler. Yunan Babakan Mitotakis Aralk 1991de ABD ziyaretinde okulun almas iin Trkiyeye bask yaplmasn istedi. 1 ubat 1992de Trk Babakanndan ayn konuda yeniden istemde bulunuldu ve Bakan Kksal Toptan istemin reddedilmesine karlk iktidar partisinin nceki dnem Milli Eitim Bakan Hseyin elikin bana kalsa Ruhban Okulunu 24 saatte aarm eklinde deme verdii de hepimizin hafzalarndadr. Kapan tarihinden gnmze dein Avrupa Birlii ve ABD yetkilileri okulun almas ve patriin ekmenikliinin tannmas istemlerini her dzeyde, ama her dzeyde dile getirdiler. 1997 ylnda Babakan
84
Mesut Ylmazn ABD ziyaretinde okulun almasna ilikin beklenti dnemin bakan yardmcs Al Gore tarafndan da yeniden ve bir kez daha dile getirildi. Fener Patrikhanesinin ve d destekilerinin gerek arzusu YK ve Milli Eitim Bakanlnn denetimi dnda patrikhanenin ynlendiriciliinde dini zerklie sahip bir okulu oluturmak, byle bir okulun kurulmasysa Anayasamzn 130 ve 132. maddelerinin deitirilmeden yasal olarak da mmkn grlmemektedir. 130. madde bilimsel zerklie sahip niversitelerin kanunla ve devlet tarafndan kurulacana ilikindir. 132. maddeyse Trk Silahl Kuvvetlerinin ve Emniyet Tekilatnn zel yksekretim kurumu aabileceine ilikindir. Avrupa Birlii ve ABD tarafndan dayatlan istemlerin Trkiye tarafndan kabul durumunda Heybeliada Ruhban Okulunun d dayatmalar dorultusunda hi hukuk dikkate alnmadan almas ve buna paralel olarak dillendirilen patriin ekmenik olarak kabul isteminin Trkiye Cumhuriyetinin de resmen tanmasyla patrikhane bir cemaatin aznlk kilisesi olmaktan karak Vatikan benzeri zel ve zerk siyasi, dini bir makam oluacak ve patrik seiminde Trkiye Cumhuriyeti vatanda olma zorunluluu da kalkacaktr. Patrikhanenin Lozanla dzenlenen stats de deiecek ve Lozann getirdii hukuksal yapnn dier alanlar da bylece tartmaya alm olacaktr. Son dnemlerde Avrupa Birlii ilerleme raporlarnda Heybeliada Ruhban Okulunun biran nce almas istemlerinin vurgulanmas da ABDnin bakan dzeyinde birok defa ayn istemlerde bulunmas istem sahiplerince yrrlkteki hukukumuzun
85
dikkate alnmadn tabiri caizse hukukun zorlandna rnek verilebilecek llerdir. Btn sorun Trk Hukuk Sistemi iinde kalmay, ulusal hukuka tabi olmay kabul etmeyip uluslararas dinamiklerin desteiyle fiili bir durum yaratlmas ve bunun sraryla sonu alnmasndan ibarettir. Deerli katlmclarn bu duyarl ve nemli konuda hukuk erevesinde aydnlatc bilgiler vereceini hem biliyor hem de inanyorum ve hepinize zellikle bu duyarll gsterdiiniz, bu panele katldnz iin stanbul Barosunun hem kurumsal kimliine hem de lkemizin nemli bir sorununa hep birlikte hukuksal bir zeminde sahip ktnz iin teekkr etmek istiyorum. Av. HSEYN ZBEK - Sayn Bakan bu konuda son derece dikkat ektii 1844ten gnmze byle nirengi noktalarn belirtici ok da aydnlatc bir konuma yapt. Bu nedenle tarihsel bir ereve olumu durumda, ben ksaca deerli katlmclar sunmak istiyorum: Prof. Dr. Mmtaz Soysal Hocamz bizim Baromuzun deiik etkinliklerinde bulundu Hemen sanda gazeteci Yiit Bulut, kendisini Vatan Gazetesindeki gnlk yazlarndan tanyorsunuz. CNN Trkteki yorumlarndan, sunumlarndan tanyorsunuz. Ben kendisinin geenlerde bu konuda Heybeliada Ruhban Okulu konusunda son derece dikkat ekici bir ke yazsn okuduumdan byle bir etkinlikte bulunmasnn yararl olacan dndm. Sa olsunlar kabul ettiler.
86
Biz onu eskiden burada takdim ettiimizde Do. Dr. Sibel zel derdik, ama artk Prof. Dr. Sibel zel diyoruz. Baromuzda bu konudaki almalar kitap haline getirildi, defalarca ngilizce ve Trke basld. O kitaplarda Do. Dr. diye grrsnz, ama Prof. Dr. Sibel zel Marmara niversitesi Hukuk Fakltesi Devletler Umumi Hukuk Krssnden kendisi Anadolu tabiriyle kapdan yetimedir. u anlamda; bizim hem Baromuzun yesi, hem Trkiye Barolar Birlii Delegasyonumuzdadr. Kendisi de bu konuda yalnzca Baro erevesi iinde deil, Trkiyede hukuk evrelerinde, siyasal evrelerde ve kamuoyunda ok ilgiyle karlanan ve yararlanan bir almann sahibi. lk sz elbette ki Mmtaz Hocamzn, ama ona sz vermeden nce ben bugnlerde son bir ay iinde zellikle Trk basnnda, medyada grsel ve yazl medyada Heybeliada Ruhban Okulu konusuyla ilgili haberlerin, rportajlarn, yorumlarn deerlendirmelerin dikkat ekici bir biimde younlatn dikkatlerinize sunuyorum ve bu arada da bir gnlk gazeteden bir girizgah okuyarak hocama sz veriyorum. Girizgah yle: Tarih 7 Nisan 2009, Trkiye Byk Millet Meclisinde tarihi bir konuma yaplyor. Heybeliada Ruhban Okulunun almas gibi eylemlerin son derece gl sinyaller vereceini dnyoruz. Ayrca hukukun stnlne olan taahht adaletin insanlara ulatrlmas anlamnda atlabilecek en nemli admdr. Bu szlerin sahibi kendi lkesinde ocukluunu aznlk olarak geiren ten renginden ziyade nasibini alm Amerika
87
Birleik Devletleri Bakan Barack Hseyin Obama, bahsettiiyse kapal olduu 1971 ylndan bu yana adamakll gndeme getirilmeyen alsn diyenlerin ban yakan, almasn diyenlerin taraftar toplad bir konu Heybeliada Ruhban Okulu. Bunu yorumsuz okudum, gazetenin sunumuna gre okudum. Bir nceki dnem ABD Bakannn deerli eleri Hilary Clinton, yeni dnemde ABD Dileri Bakan okulun almasnn kendileri iin bir eref meselesi olduunu ifade etti. Buyurun bu Trkiye asndan ne meselesidir Sayn Soysal? Prof. Dr. MMTAZ SOYSAL - Her eyden nce stanbul Barosuna byle bir konuyu hukukular arasnda tartma konusu olarak nmze getirdii iin teekkr etmek istiyorum. Aslnda stanbul Barosuyla Trkiye Barolar Birlii birbirine ok yakr arada bir tutarllk var. stanbul Barosunun davranyla Trkiye Barolar Birliinin davrannda olmaldr diye sorulduunda verilen cevap birbirini tutuyor. Gerekten keke btn Trkiyedeki Barolar da stanbul Barosu gibi Trkiye Barolar Birliinin olmas gerekeni benimsemi olsalar. Byle bir eksiklik var Trkiyede, Barolar Birliinin yesi br Barolarda bir tutarll, yani Barolarn bir btn olarak nasl davranmalar gerektiine ilikin tutarll tam olarak gremiyoruz. O bakmdan stanbul Barosunu bu adan da kutlamak gerekiyor. Benim nce konumam istendi, oysa ben br konumalar dinleyip ok ey renece-
88
imi dnyordum. Fakat bu konumam hazrlayabilmek iin okuduklarmdan sonra bir ey dikkatimi ekti; konuya her eyden daha ok hukukulardan daha ok retmenler de ilgi gstermi. retmen dergilerinde Eitim-senin ve baka retmen sendikalarnn dergilerinde bu konuda epeyce aratrma ve yaz var. Onlar konuya tevhidi tedrisat asndan, yani retim birlii asndan bakyorlar, laiklik asndan bakyorlar, eitli alardan baklabilir. Ben hangi adan bakmak daha ilgin olabilir diye dndm. Zannediyorum burada sz konusu olmayan bir a Trkiyenin imaj -szcn yabanc kkenli oluunu affedin- asndan bakldnda bizim hukukular olarak sylediklerimizin tam tersini sylemek mmkn, yani Trkiye bu konuda bizim hukuk tutarll asndan sylediklerimizden vazgeip kendisinden istenileni, dardan istenileni yapt zaman mthi bir imaj dzeltmesine kavumu olacak. Trkiye ok hogrl, zellikle aznlklarna kar ya da baka dinlere kar halknn byk ounluunun dininden olmayan dinlere kar son derece hogrl bir lke olarak gzkecek. Trkiye bu konuda yakn tarihte 6-7 Eyll olaylar gibi kendisini de arada srada utandran baz olaylarn yaratt imajdan da kurtulmu olacak. maj mthi dzelmi olacak ve bu anlamda da birok yazar onu da sylyor, Avrupa Birliine giriin dnyadaki milletler camiasna kabul ediliin uygar bir lke olarak kabul edilii kolaylam olacak. Bakyorum yine okuduklarmdan kardm zete gre, say aa yukar 10 ksur oluyor, zellikle 1950den itibaren Trkiyenin
89
zerinde bu konuda dtan byk bir bask da var. Gerek Avrupadan, gerek Amerikadan eitli dnyann eitli kelerinden Trkiyenin bu konuda gerekeni yapmas ve okulu amas isteniyor ve de kap ak olduu zamanlarda bile ayrca patrikhaneye ilikin istekler de var. Onlar bir kenara brakyorum, aslnda konu patrikhanenin statsyle de ilgili, onun zerinde biraz sonra duracam, ama kapatldktan sonra 1971de Anayasa Mahkemesinin kararndan sonra kapatldktan ya da kendiliinden kapanm olmasndan sonra basklar ok artm oluyor. Dolaysyla bizim hukukular olarak ilk dnmemiz gereken sorun bu, yani biz hukuka bir ilkeler btn olarak m bakacaz ve o ilkelere gre davranlarn ayarlanmas gerektiine olan inancmz muhafaza m edeceiz, yoksa o ilkeleri bir yana itip lkemizin imaj bakmndan, lkemizin siyasal hedefleri bakmndan bu ilkeleri bir yana brakmay pekala yaplabilir bir davran olarak greceiz ve hukuku da deitireceiz. Hukuktaki ilkeleri bu gereksinimleri, yani siyasal gereksinimlere ya da medyatik, grntsel gereksinimlere uyduracak myz? Bu adan baktmzda ok nemli hukuk asndan son derece nemli bir sorunla kar karyayz. Biraz nce Sayn stanbul Barosu Bakan aka syledi, bizim hukukumuza gre elimiz baldr. Bizim hukukumuza gre dardan istenilen biimde o okulun almas ilkelerden vazgemek anlamna gelecektir. lkeler bir yerde tabii Lozan diyeceim, ama Lozann ilkeleri demekte tereddt ediyorum, Lozanda yle bir ilke yok, Lozanda okula ilikin, hatta patrikhan-
90
eye ilikin hibir hkm yok. Ana konum patrikhane konusu genel olarak iinde ayn zamanda Heybeliada Okulunun da bulunduu patrikhane konusu Lozanda tartlm, hem de ok tartlm. nk Trk taraf Lozanda patrikhanenin zellikle mtareke dneminde yalnz patrikhane olarak deil, lkenin eitli yerlerindeki Ortodoks kiliselerinin ve onlar ynetenlerin ruhbanlarn, rahiplerin davranlar bakmndan patrikhanenin lke dna karlmasn, bunda zorunluluk olduunu savunmu, ama kabul ettirememi. zellikle Yunanistan etkisinde, daha dorusu Yunanistan konusunda sorumluluk hisseden ngiltere bu konuda diretmi ve Trk taraf da ngilterenin bu direnii karsnda niin direniyordu? nk Yunanistan zayflam olan Trkiyenin zerine salarak kendi amalarn gerekletirmek hatasn ilemi olan ngiltere pimanlk m diyelim, kompleks mi diyelim, sonuta bu yaptklarndan kurtulabilmek iin Yunanistan, Ortodoksluu daha dorusu bu konuda korumak gereini hissetmi ve Lozanda canla bala bu konuda bir hkm konulmasn istememi ve Trkiyenin istedii, yani patrikhanenin Trkiye dna karlmas istei yerine gelmemitir. Bu adan Lozanda bir eit centilmen anlamasna varlm oluyor, yani Trk taraf bu isteinden vazgemi, br tarafta patrikhane konusunda bir hkm konulmasn, yani kalacaktr ve devam edecektir diye bir hkmn de Lozan metnine konulmas srarndan vazgemi. Bu konu aznlklar konusunun Lozanda dzenleniinin genel erevesi iinde dnlmesi gereken bir soruna dnyor. zel bir hkm yok,
91
aznlklar konusunda genel ilke olarak neler konulmusa onlar asndan dnlecek. Nedir o ilkeler? Zannediyorum orada bizim kamuoyumuzda da birtakm tereddtler var. Zannediyorum ki, aznlklar zel bir statye sahiptirler ve ayrcalkldrlar. Hayr, Lozan insan haklar konusunun genel ilkesine uygun olarak eitlik ilkesini getirir. Yani Trkiye Devletinin -o zaman henz Cumhuriyet deil- btn vatandalar rk, dil, din, mezhep ayrm gzetmeksizin eit olacaklardr. Kimsenin herhangi bir din grubunun da ayrcal olmayacaktr. Herkese o eitlik iinde baklacaktr. Genel felsefesi bu, dolaysyla bu konuya da patrikhane konusuna da bu adan bakmak gerekir. Trk taraf bunu elverili buluyor, nk diyecek ki, Ortodoks vatandalarmz ve onlarn patriklii mezhepler aras, dinler aras ayrcalk gzetilmiyorsa btn vatandalarn tabi olduu kurallara tabi olacaktr. Ne stn ne de bunun altnda bir yasaklamalar konulmayacaktr, ama ayrcalklar da tannmayacaktr. Patrikhane konusuna byle bakabilmek yeni kurulmu olan Trk Devletinin iine gelmitir, ama bu uygulamann buna tam uygun olup olmadna baktmzda yle bir manzarayla karlayoruz: Trkiye patrikhanenin kendi Ortodoks vatandalar iin din konularnda dnen, reten, hizmetler salayan bir kurum olmasn istemekte ve konuya yle bakmaktadr. Dolaysyla patrikhanenin ekmeniklik, yani evrensellik btn dnyadaki Ortodokslar bakmndan bir stat sahibi olmasn istememektedir. nk byle olduu zaman eer byle bir stat tannrsa biraz Romadaki Vatikana benzer bir biimde
92
Trkiye Devletinin kurallar dnda sanki kendisi de kk bir ayr devletmi gibi deiik statye sahip olan bir kurum ortaya kacaktr. Ekmeniklik konusuna Trkiyenin bugn de bak bu. Bizi darda Trkiye dnda bu kurumun byle bir iddia tamas -ki, kendi asndan hakl da olabilirbizi ilgilendirmez, ama bu iddiann Trkiye iindeki uygulamas bizi ilgilendirir. Byle bir iddias var diye patrikhanenin Trkiye bugnk Cumhuriyetten bahsederek konumam gerekir bundan sonras iin, Cumhuriyetin hukuk stats dnda bir ayr stats dokunulmazl, ayrcal olamaz. Dolaysyla patrikhanenin okul asndan durumu da bundan farkl olmamaldr. Heybeliada Ruhban Okulu Trkiyenin kurallarna gre ilemesi gereken, retim yapmas gereken ya da var olmas gereken bir kurulutur. Konuya ilke asndan baktmzda Trkiyenin genel sistemi iinde laik bir devlet olarak zellikle de Tevhidi Tedrisat Yasasyla din retimini devletin tekeli iinde tutan, devletin denetimi altnda tutan ve baka trl bu denetim dnda din retimi istemeyen bir devlet stats iinde Heybeliada Ruhban Okulu da bu adan dnlmelidir. Baktnz zaman 1971e gelinceye kadar bu konuda bu ilkeye pek uygun davranlmad gzkmektedir. Baktnz zaman Trkiyede patrikhane vardr, patrikhane evet Trk mevzuatna uygun davranmaktadr genel olarak ekmeniklik iddias Trkiyede bir ayr stat getirmemitir kendisine, ama okulun 1936da aa-yukar bir resmi stat kazanmtr. Trk Devleti ona bu staty vermitir, mevcut olarak devam etmektedir, retim yapmak-
93
tadr ve biraz nce stanbul Barosu Bakannn belirttii gibi yabanc renciler de kabul etmektedir ve baka okullar Trkiyede din okullar, medreseler, vesaire kapatld halde o srp gitmektedir. Bu 1950den sonra daha da deiik bir grnt kazanmaktadr, nk patrikhanenin stats Trkiyedeki siyasal deiiklikler ya da gelimeler dolaysyla yava yava istenilen bir, patrikhanenin istedii bir duruma doru yaklamaktadr. Biraz nce sylendi, 1950de Trkiye Sovyet tehdidi dolaysyla Amerikann korumas altnda bir devlet olarak Amerikann isteklerine yakn davranmak gereini duymaktadr. O kadar ki, Atenagorasn patriklie getirilii kendi mevzuatna uyduruluu, yani Trk vatanda yapl bir gecede ve ondan sonra da mevcut ibandaki patriin istifa ettirilmesi ve onun yerine Atenagorasn gelmesi o tarihten itibaren artk yabanc renci alma ve okulun stats bakmndan istenilenler gereklemi durumdadr. Trkiyede br din eitimi devletin denetimi altndayken Heybeliada okulu bu denetimden ayr tutulmaya devam etmi ve patrikhanenin himayesi altnda mdr metropolitler tarafndan atanan bir teoloji kurumu olarak, bunu reten bir kurul olarak yaamaktadr. Ne zaman konu tam Trkiyenin hukuk sistemine oturtuluyor? 1970lerde biraz bizim de iinde bulunduumuz bir abayla Trkiyede zel yksek retim olmaz, zel yksekokullar kapatlmaldr denilen bir akm arlk kazannca Anayasa Mahkemesi de bu adan kendi nne gelen durumlarda karar
94
vererek Trkiyede zel yksekokul olmaz, btn yksekokullar devlet denetimi altnda bulunmaldrlar ve vakf niversiteleri ancak kurulabilir, ama vakf niversiteleri de yine devletin genel yksekretim sistemi iinde yer almaldrlar. Heybeliada Okulu bir grnrde vakf okulu, oysa yine Trk sistemine gre patrikhanenin tzel kiilii yoktur. Patrikhane bir vakfm gibi kendisine bal bir okul kuramaz, kurmamalyd. Bu bakmdan patrikhanenin byle bir kurumu muhafaza etmesi ancak Trk sistemine uygun hale getirilmesiyle mmkndr, yani patrikhaneden koparlm olacak, vakf niversitesi iinde yer alacak olsa dahi btn vakf niversiteleri devlet niversiteleri gibi YKn denetimi altnda bulunduuna gre bu okul da devletin denetimi altnda tutulacak, patrikhanenin bir uzants durumuna gelmeyecek. Burada ilke balyor ve bu adan kapatma karar dtan bakldnda Trkiyenin sanki kapatmas gibi gzkyor. Aslnda patrikhane byle bir staty kabul etmedii iin, yani kendisinin bu konudaki getirdii dzen devam etsin istedii iin devletin denetimi altna girmedii iin, dolaysyla demek ki bir ekmeniklik iddiasn bu biimde srdrd iin kendiliinden okulu kapatm olmaktadr. Dolaysyla okulun yeniden almas Trkiyenin kendi sisteminde o deiiklikler yaplmad srece sadece patrikhanenin kendi tutumuna baldr, dolaysyla patrikhane bu sistemi kabul ederek, rnein, bir vakf niversitesi iinde teoloji enstits olarak ya da blmlerinden biri de Ortodoks teolojisi zerinde retim yapan bir kurumun kurulmasna raz olabilir, bunu kabul edebilir
95
ve o zaman da yine genel hkmlere tabi olarak yabanc renci says Trk renci saysnn yzde 20sini aamaz, vesaire Trk mevzuatna uygun olarak byle bir okul olabilir. Bunda Trkiyenin derdini da anlatmas gerekmektedir, bu da zordur. Bu benim anlattm lde ayrntl bir lde anlatlmad srece dtan bakldnda Trkiye byle bir okulun almasna msaade etmiyor denilecektir. Bu noktada asl hukukular olarak una karar vermemiz gerekecek: Dtan anlalmyor, da anlatamyoruz ya da grnts ok kt oluyor diyerek biz kendi hukuk ilkelerimizden vazgetiimiz takdirde bu konu d grnts bakmndan zlm olacak, ama biz hukukta yaplmamas gereken bir eyi hukukular olarak yapm olunmasna raz olmu olacaz. Seimimiz hukukular olarak byledir: Trkiyede bir hukuk dzeni vardr ve hukuk dzeni patrikhanenin bu okulu bu haliyle daha dorusu eski haliyle yeniden amasna elverili deildir, ancak unlar yaplabilirse alabilir demekle ilkelerde srar m edeceiz, yoksa bundan vazgeecek miyiz? nmzdeki seenek budur. Bunda bilmiyorum hukuk camias ounluk olarak ne dnyor, ama ben hukuk her eyden nce birtakm temel ilkelere ballk demektir. Bu temel ilkelerden grnt bakmndan, imaj bakmndan, d bask bakmndan vazgeildii zaman imaj kurtarm olmakla birlikte asl zarar lkenin kendisine gelecektir. Bunu yaptmz andan itibaren artk kendi iimizde Tekke ve Medreselerin kapatlmas Tevhidi Tedrisat Yasas, vesaire, laiklik konusunda cumhuriyetin getirmi olduu ilkeler nelerse
96
ki, onlar Anayasaya aykrl dahi ileri srlemeyecek olan ilkelerdir, Anayasa maddesiyle Anayasaca gvence altna alnm olan maddelerdir. Bunlardan vazgememiz gerecek. Bu riski alyor muyuz, almyor muyuz? Konu bir imaj konusu olmaktan ok Trkiyenin Anayasal sorunu, Trkiyenin bir rejim sorunudur. Bunda ak verdiimiz zaman gemite verilmi olan aklar bugn bu basklar karsnda tekrar verdiimiz zaman Trkiyenin zannediyorum kendi hukuk sistemi sarsnt geirecektir. Dolaysyla konu bizim kendi z konumuzdur. Alp almamas konusu bizim konumuzdur. Ya bunda tutarl olacaz ya da d basklara ya da iimizden grntmz ok kt oluyor denilen basklara boyun eerek bundan vazgeeceiz. Benim bu konuda Sayn Bakan asl nemli grdm nokta bu, ama baka noktalar da var. Baka noktalar bir defa biz doru dnebilmek iin insanlar doru dnmekten alkoyan bir baka eyden de vazgememiz gerekir. Komplekslerimizden vazgememiz gerekir. Kompleksimiz var, 6-7 Eyll insanlara yaatm bir toplum olarak o imajmzn ok kt olduunu bildiimizden bu gibi basklar karsnda hayr dediimiz zaman sanki ayn hoyratl gstermekteymiiz gibi bir komplekse dyoruz. Ne yapalm olan olmutur, yaanmtr, ama bu kompleks sahibi olmak ya da varsa o kompleksler onlarn tutsa olmak ve hep byle yanl kararlar almaya devam etmek anlamna gelmemelidir. Bu nemli bir nokta, ayn ekilde bir baka ilkeye de kendimizi kaptrmamamz gerekir, doru olan neyse
97
hukuken ilkeler bakmndan neyse onlar yapaya devam etmeliyiz ve bu insanlar arasnda tam eitlik, mezhep, din, vesaire ayrmcl tutmamak, ayrmcl srdrmemek biiminde ilkeye de balanabilir. Bunu bir mtekabiliyete dntrmek, yani Yunanistan yle yapyor, biz de byle yaparz diyerek kendimiz bu konuda yeni kompleksler sahibi olmaya srklenmemeliyiz. Mtekabiliyet ilkesi tehlikeli bir ilkedir, insan yanllara gtrebilir. Kendi tutarllndan uzaklatrabilir, o yle yapyor ben de byle yapyorum dediimiz zaman sanki tutarl gibi oluyoruz, ama bu tutum dolaysyla kendimiz hukuken insan haklar bakmndan yaplmas gerekenleri yapmam olmann kompleksine kaplabiliriz. Bir baka konu yine bunlardan bir ders karmak gerekirse, Lozanda keke biraz daha diretilse ve bu konu akla kavuturulmu olsayd. Hukuka konuyu kda dkmediimiz bir anlama, szleme biimine dntrmediimiz zaman anlatmakta biz byle bakyoruz, orada yle sylenmiti, centilmen anlamas vard demek ie yaramyor. karlabilecek derslerden biri de bu. Yine bir baka konu zannediyorum onu da bu vesileyle tartmamz gerekir, aznlklar konusuna yeni ayrcalklar yaratmamak ilkesiyle bakmak gerekir ve bu Trkiyede sadece gayrimslim aznlklar vardr, Krtlk ya da Alevilik bir aznlk stats kazanmamaldr demekle biten bir konu deil, kazanm olsa da bu bir ayr sistem yaratmak anlamna gelemez. Aznlklar eitlik iin koruma altna alnmlardr, eitlikten fazlas getirilmemelidir. Eitliin de temel eyi ayrmclk yapma-
98
maktr, Trkler konusunda, Aleviler konusunda yeni bir stat yaratmak, aznlk stat yaratmak deil, herhangi bir ayrmclk tutkusuna yenik dmemek gerekir. O bakmdan da Ortodoks vatandalarmz konusunda da dardan ilgi var, onun iin onlara bir zel stat verelim, kendi hukukumuzla atr bir stat verelim de bu basklardan kurtulalm diye bir yanl yapmamamz gerekir. Tpk benim dnceme gre Krt vatandalarmz ya da Alevi vatandalarmz konusunda da dncemiz ayn kalmaldr. Tabii, yine hukukular olarak bakmamz gereken terimlerimize dikkat etmek gerekir. Biraz nce sylendi Trkiyede zel okullar ama konusunda askeri okullar, askeri yksekokullar ve emniyet yksekokullar bakmndan bir ayr stat var, ama bunu zel okullar stats biiminde deil de, devletin okullar, ama deiik statde olan okullar diye br zel okullarla ayn yere koymamz gerekir, nk zel okul dediimiz zaman biz sadece tamamen zel okullar anyoruz, yoksa hepsi bir sistemin kendi denetimi altnda tutulmas gereken okullardr. Dolaysyla YK Sisteminin iinde yine emniyet ve askeri okullar konusunda da bir btnlk olarak grmemiz gerekir. Benim bu vesileyle syleyeceklerim bunlar. Av. HSEYN ZBEK - Bir konu bu kadar snrl bir sre iinde bu kadar mkemmel zetlenebilir, bir panorama byle izilebilir. Elbette ki, bu Sayn Soysaln siyasal hocal, diplomas birikimi, o engin kltryle ilgili olsa gerek.
99
imdi Sibel zele sz vermeden nce bir hususu tam da hocamn szyle rtt iin belirtmek istiyorum; Sayn Baro Bakan konuurken hukuk zorlanyor dedi, hukuk zorlanmamaldr. Hukukun zorlanmas baka zorlamalar getirir ve gerekten de byle baka zorlamalar da tetikler, bu nedenle hukuk iinde kalmak, hukuka sayg duymak, hukuk erevesi iinde kalmak doru tercihtir. Ben burada Avrupa Birliinin genilemeden sorumlu Komiseri Oli Rehnin bu konuya ilikin bir beyanatndan ksa bir alnty sizlere nakletmek istiyorum. Trkiyenin temel zgrlkler konusunda ciddi reformlar yapacana, dini zgrlklere nem vereceine inanyorum. rnein, Patrik Bartholomeosun ekmeniklik unvan ve Heybeliada Ruhban Okulunun yeniden almas sorunlarna olumlu yaklaacan umuyoruz. Daha geni Anayasal reformlar yaplmas gerekiyor, bu balamda Siyasi Partiler Yasas da deitirilmelidir diyor ve unu da ilave ediyor: Gmrk Birlii ek protokoln Trkiye Byk Millet Meclisinde onaylamayan bu erevede limanlarn Kbrs Rum kesimi gemilerine amayan Trkiyenin 2009da bu nedenle karlaaca mzakereleri gzden geirme giriiminde reformlar sayesinde kurtulabilir diyor. Yani az nce yukarda okuduumuz reformlar yaparsa bu turnikeden geebilecei yolunda bir beyan var. Bununla rten bir beyanat ieriden patrikhane szcs Peder Doratios Avenios Populos Ruhban okulu almazsa kiliseye patrik seemeyiz diyor ve okulun Eyllde almasn bekliyorum diyor. Yani Eyll aynda yeni retim ylnda almas beklentisi var.
100
Yakn bir zamana kadar Milli Eitim Bakanl yapm olan Sayn Hseyin elikin bir beyanat var: Patrik ekmenik olsa ne olur ki? Patriin ekmenik olup-olmadna sen niye karar veriyorsun kardeim? Mslmanlarn diyelim lideri belirlenecek, buna Ortodokslar m karar verecek? Fatih zaten kompleks duymam, ekmeniklik vermi. Neymi; iimizden Vatikan gibi bir devlet olacakm, buna kargalar bile gler Yine Heybeliada Ruhban Okuluna ilikin de beyanat Sayn Bakann udur: Kapal olmas vahim bir hatadr, kapatlma gerekesi hakszdr. Ruhban okulunun bugn hibir kanun deiiklii yaplmadan alabileceini dnyorum diyor. Babakan da byle mi dnyor? sorusu zerine elik evet, ortaretim dzeyinde ok rahatlkla meslek lisesi olarak alabilir, oras yksekretim kurumu deildir diyor. Madem Babakan da sizin gibi dnyor, averin o zaman okulu sz zerine de unlar diyor: yle kolay deil, AKPnin klk kyafet sorununu zme isteini biliyorsunuz, ama birileri dedi ki bize kusura bakmayn, bu da yle bir mesele. Bat Trakya, Yunanistan ekmenik tartmalaryla ilgili, dolaysyla devlet meselesi haline gelmi. Hkmeti aan bir durum var diyor. Beklentiler bu ekilde medyaya yansyor. Dediimiz gibi ok youn bir ekilde medyada gndem oluturuyor. Bu konuda deerli hocamzn izdii panoramadan sonra bu konuya youn olarak emek vermi olan Sayn Sibel zelin de syleyecekleri var, buyurun Sayn zel.
101
Prof. Dr. SBEL ZEL - Ben de tekrara kamadan Sayn Mmtaz Soysal Hocamn da yapt aklamalarn zerine baz bilgiler vermek istiyorum. Her eyden nce bu ok popler konu yanl kavramlarda daha da tesi kavramlarn ii boaltlarak hkmszletirilerek baka bir mecrada tartlmaya ve bir dayatmaya yol ayor. Tamam aznlk hakk, aznlklarn din zgrl, din adam yetitirme zgrl olarak lanse ediliyor, dier taraftansa patrikhanenin istedii bir okul stats var ve bu stat kesinlikle aznlklarn eitimiyle alakal bir konu deil, dolaysyla asl soru Heybeliada Ruhban Okulu alsn m/almasn m sorusu deildir. Ben bakyorum televizyonlarda elinde mikrofonu olan gazeteci zellikle Heybeliada Ruhban Okulunda esnafa soruyor: Heybeliada Ruhban Okulunun almasn istiyor musunuz? Bu konu oradaki esnafn veya baka birilerinin alsn ya da almasn bir oylama yapaca konu deil, Heybeliada Ruhban Okulu siyasi bir kararla kapanmad ki siyasi bir kararla alsn. Sayn Hseyin elik bana kalsa aarz diyor. Ka yldr iktidardaydlar, kendisi de Milli Eitim Bakanyd, o zaman eer bu bir siyasi kararla alabilecekse asayd. Konu hukuki bir konu, dolaysyla eer Trkiye Cumhuriyeti Devleti bir hukuk devletiyse burada bulunan bir kurumun bir okulun eitime alp almayaca, eitimin nasl gerekleecei meselesi ulusal ve uluslararas hukuka gre yaplr. Uluslararas hukukta Trkiyeyi patrikhanenin istedii ekilde okulu amaya zorlayan bir hkm var m? Bu soruyu soracaz. Trkiyenin ulusal hukuku patrikhanenin
102
istedii ekilde bir okul amaya imkn tanyor mu? Bu soruyu soracaz. Yani mesele okul alsn m/almasn m ellerimizi kaldralm hayr/evet meselesi deil, ok yanl mecralarda tartlyor. Elbette Trkiye Cumhuriyeti Devleti btn vatandalarnn din zgrln hem aznlk hem ounluk garanti altna almak zorunda, nk unutmayalm aznlk demek vatanda demektir. Onlarn da gerek aznlk statsnden kaynaklanan haklar var, gerekse vatanda olmaktan kaynaklanan haklar var Anayasa erevesinde, dolaysyla bugnk mesele Trkiye Cumhuriyeti Devletinin -hocamz da belirtti imaj meselesi haline geldi- bir aznlk kurumuna istedii ya da hak ettii haklarn verilmesi ya da gasp meselesi midir? Bu mesele bu ekilde anlatlyor. Ben ilerleme raporlarna baktm. 1990dan beri btn ilerleme raporlarnda, Avrupa Birlii ilerleme raporlarnda -nceki ad dzenli rapordu- hep bu mesele var; Heybeliada Ruhban Okulu almaldr, kapanmasnda bu anlamda Trkiyenin yanl yaptn belirtiyor. Patrikhanenin ekmeniklii de buna paralel, bugnk konumuz patrikhanenin ekmeniklii olmad iin o konuya deinmeyeceim, ama unu bilelim ki, tpk Mmtaz Hocamn syledii gibi patrikhane ekmenik iddiasn glendirmek ve bunu bir dayatma arac olarak ortaya koymak adna Heybeliada Ruhban Okulunun istedii statde almasn istiyor. Dolaysyla mesele Heybeliada Ruhban Okulunun eitime almas deil, patrikhanenin dayatt ekilde eitime alabilmesi meselesi. O adan ltfen konuya byle yaklaalm ve ben aslnda yabanc devlet adamlarna kzmyorum, nk onlar siyasi talep-
103
lerde bulunuyorlar. Obama istedi, en ok o konuuluyor. Obamadan nce Bush da istemiti, Clinton da istemiti. Bunlarn hepsi hukuku bakanlar, yani Amerika Birleik Devletlerinin de hukukular Bakan oluyor ounlukla. Peki, biz Trkiye Cumhuriyeti taraf bu hukuku bakanlara veya dier devlet adamlarna istedikleri statnn neden olamayacan anlattk m? Gryorsunuz eski bakan ben ne diyeyim, ben yabanclara hibir ey demiyorum artk. Burada Trk siyasileri eskiden beri gelen bir tavrla meseleyi zamana yayalm, dnyoruz, programmzda ve ben yllardr her sene bu Eyll aynda okul alr, okul temizlenir ve alr. Biz dnyaya bylece yanl bir mesaj veriyoruz, hep bunu yapyoruz. Haklyken haksz duruma dyoruz. Konumuz deil, ama szde Ermeni soykrmnda da byle oldu. Biz sessiz kaldka hukuken hakl olduumuz konularda hukuku devreden karp siyasilerin gn kurtarma abalaryla hareket ettike imajmz bozuluyor. yle syleyelim; bir hukuk devletinin imaj kendi lkesinde bulunan bir kuruma dardan gelen dayatmalar sonucu ulusal ve uluslararas hukukun kabul etmedii bir statde istediklerini kabul etmesi deildir. Tam tersi, bir lke eer byle bir ey yaparsa tarih nnde imaj lekelenir. Bu konuda gerek i kamuoyuna gerekse d kamuoyuna patrikhanenin dayatmasnn neden hukuka aykr olduunu anlatmamz gerekiyor ve bu yzden de hukuki terimlerle konumalyz. Yani iyi niyet gsterisi yapalm, tolerans yapalm. u tolerans aslnda ok irkin bir szck, kim kime tolerans yapacak? Herkesin kendi hak-
104
lar var, artk 21. Yzyldayz, dolaysyla byle byklk yapalm veya bunu aarsak iimize gelir, bu kurumu kullanalm. Kullanmak ok irkin bir szck, o konulara girmek istemiyorum. Dolaysyla Trk siyasilerini de bu konuda hatal buluyorum. Hukukular olarak stanbul Barosu bu konuda zerine deni fazlasyla yerine getiriyor, ama bakyoruz ki, niversitelerimiz veya dier sivil toplum rgtlerinde bambaka bir bak as var. Onlarn konuyu bilmediklerini dnmyorum, nk bilgi anda yayoruz. Byle bir lksmz yok ya da tam tersi bu kadar cehalet eitimle olur. Israrla belli bir tarafn szcln stlenmi durumdalar. Tabii, bugn kresel aktrler gl olan taraf bir ey dayatyor ve Trkiye bu noktada sanki yalnz kald. Yalnz ve gzel lke ltfen gerekleri kim ne derse desin, hangi tr bask gelirse gelsin aklamadan ekinmemeli ve bu konuda dik durmasn bilmeli, nk hukuk Trkiye Cumhuriyeti Devletinden yana. Trkiye Cumhuriyeti Devleti bir gn yzkaras bir hareket yapmad. Yani aznlklarn din eitimi hakkn ald bir kararla kapatmad. Bu 1971 ylnda bugnk toplantnn bandan beri sylendi, bu konuyu hi bilmeyen biri artk bu konuyu renmitir. Siyasi bir kararla kapanmad, Anayasa Mahkemesi karar zel niversitelerin kuruluuna imkn tanyan zel retim Kurumlar Kanununun ilgili maddelerini iptal etti. stelik bu dava Heybeliada Ruhban Okulu vesilesiyle de Anayasa Mahkemesinin nne getirilmemiti. zel Mimar Yksekokulunun diplomasnn iptali nedeniyle alan bir davayd ve Anayasa
105
Mahkemesi vaktiniz olursa bir gn okuyun ltfen, ok gzel bir ekilde niversitelerin toplum iindeki durumunu, anlamn, ilevini anlatarak ad yksekokul ya da niversite olmasa bile konumu gerei verdii eitim ve salad diplomann getirdii haklarla bu konumda olan btn okullarn ismi ne olursa olsun yksekokul statsnde olduunu syledi ve zel Yksekretim Kurumlar Kanununun zel yksekokul kurulmasna ilikin hkmlerini iptal etti. Dolaysyla bu iptal karar kapsamna giren btn okullar dolaysyla bu balayc mahkeme karar erevesinde artk zel eitim yapamaz hale geldiler. Dolaysyla Heybeliada Ruhban Okulu da Anayasa Mahkemesinin iptal kararna konu olan statde bir okuldu. Heybeliada Ruhban Okulunu savunanlar hatta bugn bile srarla diyorlar ki, hayr okul bu statde deildi. Okul bu statdeydi, bunun artk lam cimi yok, bunun bu statde olduunu Patrik Atenagoras kendisi sylyor. Dnm noktas 1951 yldr, 1951den nce de okulun stats konusunda devaml bir talep vard. Bakn, tarih tekerrrden ibaret, 1947 ylnda patrikhanenin talepleri var aynen bugnk gibi 1949 ylnda var ve 1949 ylnda dnemin hkmetinin verdii cevaplar patrikhanenin istedii statnn bir ksmnn hukuka uygun olduunu onu kabul ediyor. Mesela, lise sonras 3 yllk teoloji eitimi vard, 4 yla karlmasn ngryor, onu kabul ediyor, ama srarla o dnemde bu 4 yllk teoloji okulu Rum Rahipler Mektebi olarak ortaretim seviyesinde tutuluyor. Aslnda bu tuhaf, ama itiraf edelim. nk o zamanki dzenlemeler u andaki gibi deil 1961den sonraki Anaya-
106
sada dier kanunlar gibi zel dzenlemeler ayrntl yok, okul bir kazanlm hak teorisine binaen ak deil, bir kurucu var. Bu da patrikhaneye bal metropolitlerden biri, yani gerek kii adna ruhsatlarla ve yenilenen ruhsatlarla okul faaliyetini srdryor. Tekrar edelim, patrikhanenin tzel kiilii yok, dolaysyla okul aamaz. Kurucu kii bir metropolit, yani gerek kii oluyor. 1949da o zaman da patrikhane Moskova Patrikhanesi gcn artrmaya alyor, dolaysyla Amerikayla Sovyetler Birlii arasnda o souk sava dnemi bir siyasi ekime var. Ama stanbul patrikhanesinin canlandrlmas, Heybeliada Ruhban Okulu da bu noktada uluslararas teoloji olarak faaliyette bulunsun isteniyor. Verilen cevap son derece hukuki; bir kere bu tr taleplerin patrikhanenin siyasi konumuna yol aacak ve Lozanda bu kesinlikle yasakland. Her ne kadar Lozanda patrikhane aka zikredilmiyor, ama szl anlama var. Patrikhanenin stanbuldan ihracndan biz vazgeiyoruz, vazgeme sebebimiz Trk Heyeti smet Paa aka sylyor. Patrikhanenin sadece dini yetkilerle, ruhani yetkilerle kalacann garantisini szl senet olarak kabul ettii iin biz teklifimizi geri ekiyoruz. Dolaysyla Lozanda szl olarak kararlatrlan husus patrikhanenin stanbulda kalmas da deil, o noktada smet Paa ok gzel bir cmle kullanyor, biz stanbulda kalmas, ihra talebini daha dorusu geri ekiyoruz, nk artk stats Trk hukukuna tabi bir kurum oluyor. Trk kurumu lafn da buradan aklayaym; Trk kurumu sz ok kullanlr. Bu sz de ilk olarak biz kullanmadk, tabii ki bir
107
Trk kurumu, ama Lozan mzakerelerinde ilk Venizelos kullanmtr ve Lord Curzon gayr resmi bir toplantda Yunan temsilcisinin bu Trk Kurumu lafn son derece yanl bulmutu ve eletirmiti. nk Trk Kurumu olmas demek ekmenikliin reddedilmesi, sadece Trk hukukuna tabi olmas demektir. O yzden de Trk hukuka tabi olduu, yani uluslararas bir szleme kapsamnda olmadnn bir kere altn izelim, nk uluslararas szleme kapsamnda olan bir kurum olsayd o szlemeye taraf olan lkeler bunu devaml gndeme getireceklerdi. rnein, 1925 ylnda Yunanistan bunu uluslararas boyutta tartmaya amak istedi, ama yine Trkiye Cumhuriyeti Devleti bunun uluslararas bir konu olmadn, patrikhane meselesinin tmyle i hukuk olduunu syledi ve Yunanistan geri adm atmak zorunda kald. Trkiye Cumhuriyeti Devletinin kurulu dnemindeki bizim uluslararas hukuk baarlarmz ok fazladr, ama son dneme baktmzda ben hibir uluslararas baar gremiyorum. rencilerim soruyorlar niye biz uluslararas camiada hibir baar kazanamyoruz? diye, baz insanlar geliyor Lozan ok eletiriyorlar. Lozan o dnemde onu baarmlar, peki bu dnemde niye hibir uluslararas baar, hibir mzakerede biz masadan zaferle kamyoruz? Onu bir parantez olarak belirtmek istedim. Heybeliada Ruhban Okulu meselesinde 51 yla dnem noktas dedim, nk burada o dnemde de yasakt, ama bir ynetmelikle Menderes hkmetinin sadece gl bir ikti-
108
dard nk, bir ynetmelikle Heybeliada Ruhban Okuluna uluslararas teoloji statsn verecek bir ynetmelik deiiklii yapt. Okul lise sonras en az bir yl ihtisas veren bir okul statsnde oldu. yle syleyeyim; liseden sonra okul 4 yl, nk Hristiyan teolojisinde rahip olmak iin lise sonras en az 4 yl eitim almak gerekiyor. mamlar gibi deil, bu sk sk da Trkiyede imam hatip okullar, imam hatip okullar lisedir ve devlet okulu lisedir, ama rahip olabilmek iin lise sonras en az 4 yl bir eitimden gemek gerekiyor. Bu yksek okul, imdi okul byle bir ynetmelik deiikliiyle yksekokul statsn kazannca ki, Atenagorasn Menderes Hkmetine teekkr vardr, yine Menderes Hkmeti bir ynetmelikle yabanc lkelerden gelecek renciler iin de aratrma yaplmakszn vize verilmesi hkmn getirmitir. nk 1949 ylnda istenilen ve reddedilen hususlardan biri buydu. Deniliyor ki, biz yabanc renci getirteceiz ve istediimiz rencilere de hibir aratrma yaplmakszn vize veririz. nk Trkiyenin biliyorsunuz egemen bir devlet, srf Trkiye iin deil her egemen devlet lkesine kimin girip kimin girmeyeceine, kime vize verip kime vermeyeceine kendisi karar veriyor ve bu aratrmayla oluyor, bir gvenlik soruturmasndan geiliyor. stenilen o ki, burada eitim grecek kiilerin, yabanclarn bu tr gvenlik soruturmasna tabi olmadan, yani kimi istiyorlarsa onu okula kabul ettirmez, o zaman Trk Hkmeti byle bir genelgeyle istisnasz vize verilmesi imkn da getirdi ve nce Sayn Bakann da belirttii gibi yabanc renci says Trk renci saysn at.
109
Ben ok fazla uzatmayacam bu konuyu, dediim gibi 1971 ylnda bir Anayasa Mahkemesi kararyla bu okul kapand. Hemen unu belirteyim; biraz nce dedim ki ilerleme raporlarnda bu var, hibir cevap da buna verilmiyor ya da herhangi bir yerde bir eletiri yazs da yaplmyor. Yine acaba Amerika nasl bakyor konuya diye ona da baktm. Amerikann 2008 nsan Haklar Trkiye Raporunda bu konu var. Fakat o biraz daha objektife yakn bir ifade kullanm. yle ki; okulun 1971 ylnda Trk hkmetinin btn yksekokullar iin getirdii sistemin patrikhane tarafndan tercih edilmemesi nedeniyle kapal olduu, en azndan bunu belirtiyor, ama Avrupa Birliinin ilerleme raporlarnda bu husus da yok, yani okul sanki hkmet bir gn esti ve kapatt gibi bir izlenim kyor. 1971den sonra ne oldu? 1971den sonra aslnda hemen bu okulun hukuka uygun olarak ak ve eitimine devam edebilmesinin formlleri sunuldu. Hukuka uygun olarak ne yaplabilir bu sunuldu ve patrikhane bunu kabul etmedi. Bugn de tartlmas gereken ve asl mesele patrikhanenin istedii ekilde bu okul eitime alabilir. Patrikhane ne istiyor? Patrikhane bir yksekokul olan, nk dediim gibi teoloji eitim 4 yllk ihtisas, yani rahip yetitirecek okulun yle ortaokul, lise olmas mmkn deil, lise sonras en az 4 yllk bir eitim, bunu YKe bal olmadan tmyle kendisine bal ve iin bu taraf ok ilgin; yabanc lkelerden renci kabul eden bir okul olmasn istiyor. Yine komik bir taraf, nk Trkiyede bu mesele aznlk hukuku bal altnda inceleniyor, ama okulun al-
110
mas istenilen stat yabanc rencilerin eitim grebilecei bir okul. Bu da gnmzde bu kavram kargaasnn iinin boaltlmasnn bir sonucu. Eer bu okul bir aznlk okuluysa sadece aznlk statsndeki kiiler eitim grebilirler. Aznlk nedir? Aznlk vatanda, aznlk yabanc deil, dolaysyla Rum kkenli Trk vatandalar iin bir okul alacaksa olabilir, dediim gibi haklar var. O zaman aznlk okulu diyeceimiz okulun aznlk statsndeki Trk vatandalarnn gittii bir okul, ama bu aznlk okulu deil de uluslararas teoloji okulu olacaksa o zaman ltfen buna aznlk okulu demeyelim ve Lozan madde 40 da ikide bir gndeme getirmeyelim. ok ksa olarak yine fazla vaktinizi almadan bizim pozitif normlarmza bir bakalm. stenilen statye cevap veren ulusal ya da uluslararas bir norm, bir kural var m? Var da Trkiye Cumhuriyeti Devleti mi buna ramen okulu amyor, yoksa byle bir ey yok mu? Bunun bir tartmasn aalm. 1982 Anayasamz 24. maddede din ve vicdan zgrl bal altnda laikliin tanmn, anlamn bize veriyor. 3. fkrada din ve ahlk eitimi ve retimi devletin gzetim ve denetimi altnda yaplyor diyor. Dolaysyla Trkiye Cumhuriyeti Devletinde 24. maddeye gre devletin gzetim ve denetimi dnda bir din eitimi yaplamaz. Bakn, bu aznlklar iin getirilmi bir hkm deil, bu herkes iin getirilmi bir hkm, dolaysyla ounluun dinini oluturan slam eitimi asndan da konuya bakarsak Trkiyede devletin gzetim ve denetimi dnda slam eitimi, slam dininin eitimi veya Yahudi dininin eitimi
111
yaplmad gibi elbette Ortodoks dininin de eitimi yaplamayacak. Yine Anayasann 10. maddesi kanun nnde eitlik bal altnda herkesin din, rk, renk, cins, siyasi dnce, felsefi inan, din, mezhep ve benzeri sebeplerle ayrm gzetmeksizin kanun nnde eit olduunu vurguluyor. 3. fkrada da hibir kimseye, aileye, zmreye veya snfa imtiyaz tannamaz diyor. Dolaysyla teoloji eitimi konusunda btn Trk vatandalar aznlk ya da ounluk herkes eit haklara sahiptir. O zaman patrikhanenin istedii stat nedir? Hi phesiz imtiyazdr. Dolaysyla patrikhane sadece Ortodoks cemaati lehine deil, daha da teye giderek dnyadaki btn Ortodokslar lehine Trkiyeden bir imtiyaz talep ediyor. nk ounlua dahi verilmeyen bir ayrcaln kendisine verilmesini ngryor. Anayasamzn 130. madde biraz nce bakan aklad, onu ok ksa geeceim, niversitelerin devlet eliyle kurulmasndan bahsediyor. Biliyorsunuz biz gnlk dilde zel niversite diyoruz, ama aslnda Trkiyede zel niversite yok, onun teknik ad vakf niversitesi. Vakflar da pek ok konuda tpk devlet niversiteleri gibi YKe ballar ve Yksek retim Kanununa tabi olarak faaliyetlerini yrtyorlar. Dolaysyla bu anlamda Trkiyede vakf ve devlet niversiteleri dnda hibir cemaatin aznlk veya ounluk burada hi ayrmclk yapmyorum, niversite kurma, yksekokul kurma imkn yok. Sadece 132. maddemiz Trk Silahl Kuvvetleri ve Emniyet Tekilatna bal yksekretim kurumlarn zikrediyor. Dikkat ederseniz iki istisna Silahl Kuvvetler ve Emniyet Tekilat, bunun dnda cemaatler
112
iin bir ayrcalk yok, aznlklar iin bir ayrcalk yok. niversitelerin birletirici yaps bu tr ayrmcla izin vermez. Her cemaat kendi niversitesini kursun ve kendine gre insan yetitirsin, onun tartmasna girmiyorum, bu btn dnyada olan bir ey; niversitelerin etimolojik yaps da yle, birletirici bir anlam var. Gelelim Milli Eitim Temel Kanununa ve Yksekretim Kanununa; Tevhidi Tedrisat Kanunuyla btn okullar Milli Eitim Bakanlna devredildi. Zaten orada da bir ey yok, onun iin ben Tevhidi Tedrisat Kanununa ok girmeyeceim. nk deniliyor ki, Milli Eitim Bakanlna bal olsun okul, bunu aamayacaklar iin byle bir ey sylyorlar. Biz okulun Milli Eitim Bakanlna bal olmasn istiyoruz. O da ilgin, Milli Eitim Bakanlna bal olmay kabul ediyorlar, kabul etmedikleri ey YKe bal olmas. Bilmiyorum niye o kadar bir fark var, ama Yksek retim Kanunumuz yksekretimi bir kere tanmlyor ve btn yksekretim kurumlarn kapsayan bir kanun, YK birimi de ayn ekilde. Silahl Kuvvetler ve Emniyet Tekilatna bal olan hususlar ayr, onun dnda u tanm ok nemli; u an yrrlkte olan Yksekretim Kurumu Kanunumuz ortaretime dayal en az 4 yaryl kapsayan her kademedeki eitim retimin tmn yksekretim olarak tanmlyor. Gazetelerde sk sk gryoruz, istenilen stat her ne kadar okul 4 yl olmas gerekiyor, ama imdilik diye belki diyorlar ki, 2 yl n lisans olarak alsn. 2 yllk nlisans demek lise sonras 4 yar yl demektir. 4 yar yllk lise sonras her kurum mutlaka yksek retim
113
kurumudur. Kanunda ak tanm var; Yksekretim Kurumu Kanununu bypass ederek, onu dlayarak byle bir forml bulunamaz, yani bunu forml diye basna sanrm bir altrma asndan ortaya attlar. Bu yanl bir forml, bu forml deil. Tekrar ediyorum, Yksekretim Kurumu lise sonras en az 4 yaryl, yani 2 yllk n lisans programlarn da yksekretim kurumu olarak kabul ediyor. Dolaysyla bu kanundan da ka bu anlamda mmkn deil. zel retim Kurumlar Kanununa ksaca bakarsak, zel retim Kurumlar Kanunu zel kiiler tarafndan kurulan okullar kapsyor ilkokul ncesinden yksekretime kadar, ama yksekretim yok, yani zel yksekretim Trkiyede sz konusu deil. Bu kanun Trk vatandalar gerek ve tzel kiiler tarafndan kurulacak zel okullar dzenliyor, yabanclarn kurduu okullar -ama yine yksekretim deilokullar dzenliyor, bir de aznlk okullarn dzenliyor. Bu adan baktmzda kanunun 3. maddesi ok ak, askeri okullar, emniyet tekilatna bal okullar ve din eitimi retimi yapan kurumlarn ayn veya benzeri zel retim kurumlar alamaz. zel retim Kurumlar Kanunundan da herhangi bir forml bulmamz mmkn deil, nk bu okul dini eitim retim yapan bir okul, o adan askeri okullarn zeli olmuyor, emniyet tekilatna bal okullarn benzeri ekilde zel okul olmuyor, din eitim ve retimi yapan kurumlarn da zel okul eklinde kurulmas mmkn deil. Dolaysyla Trkiyede zel imam hatip okulu yok, yani Mslmanlarn zel okul erevesinde din eitimi yapan bir
114
okulu var da, aznlklardan bu esirgenmi olsayd o zaman evet burada bir ayrmclk var diyecektir, ama byle bir ey yok. Herkes iin zel din eitimi yapan zel retim kurumu almas yasa var. Bu adan da buradan herhangi bir forml gelitirmek mmkn deil, yine bu kanun zel retim Kurumlar Kanunu Lozann 40 ve 41. madde, yani aznlk okullarna atf yapyor. Aznlk okullarnn da tanm yine burada belirlenmi, sadece aznlk vatandalarnn ocuklarnn gittii okul, dolaysyla burada ok fazla uzatmaya gerek yok, zaten kavram kendi iinde her eyi aklyor. Aznlk okullarna sadece aznlk statsnde olan Trk vatandalar gidip eitim grebilir. nl Lozan 40. madde var, ok ksa ondan da bahsedeyim. Deniliyor ki bu okul u an kapal kalmasn, hatta kapatlmas 1971de yanl bir ifadeyle Lozan madde 40a aykr. Lozan madde 40 ok gzel kaleme alnm ve aznlk haklar konusunda negatif hak veren bir madde. Hatta ben zaman zaman duyuyorum, ok tuhaf bir ekilde bilgi kargaas, bilgi kirlilii yaplyor, ama bakn, yorum farkll olabilir bir konuda, ama yanl bilgi verilmesi ve bunun dayatlmas kabul edilemez. Lozan madde 40n pozitif hak verdii iddias bile var. Bu klliyet yalan. Maddeyi ben size okuyorum, ok ak ve net: Mslman olmayan aznlklara mensup olan Trk vatandalar hukuk bakmndan ve fiilen dier Trk vatandalarna uygulanan ilemlerin ve salanan gvencelerin aynndan yararlanacaklar ve zellikle harcamalar kendilerince yaplmak zere her trl yardm dinsel ya da sosyal kurumlar her trl okul ve
115
benzeri retim ve eitim kurumlar kurma, ynetme ve denetleme ve bunlarda kendi dillerini zgrce kullanma ve dinsel ayinlerini serbeste yapma bakmndan eit bir hakka sahip olacaklardr. Bakn, burada yorum fark yok, burada negatif hak var. Aznlk hukukunda biliyorsunuz iki kavram var; negatif hak, pozitif hak kavram. Negatif hak aznlklar dier vatandalarla eit haklara sahip olmas demek, nk insanlk tarihi boyunca aznlklar haklara hemen kavumadlar. nsanlk tarihi yava ilerleyen bir tarih, dolaysyla negatif haklar aslnda vatanda olan aznla ounlukla eit hakk sahip olmasna yol aan bir kavram ve ayrmclk yaplmasna engel oluyor. Pozitif hak ne? Pozitif hak ilave hak demektir, yani negatif hakkn zerine zaten eit hakka sahip olan aznlklara aznlk statsnden kaynaklanan baz ayrcalklarn verilmi olmasdr. Tekrar konuya dnelim; 40. maddede bu tr aznlklarn imas dahi var m? Yok, sadece negatif hak verilmi, yani burada dier Trk vatandalar zel yksekokul olarak teoloji eitimi veren bir okul kurabiliyorlar da Rumlar kuramadysa o zaman diyecektik ki, evet Lozan 40a aykrlk var. Bugn herkes iin zel yksekokul kurma ve teoloji eitimi konusunda zel yksekokul kurma yasa var. Bu adan da madde 40a bu anlamda bir aykrlk yok, madde 40 tamamen ounlukla eit ve ayrmclk yaplmamasn ngryor. Oysa tam tersi bugn patrikhanenin istedii stat bir ayrmclktr, kendisi Trk Hukukunun dnda bir stat istiyor.
116
Patrikhanenin bu istedii staty ona salayacak uluslararas bir norm var m? Bugnlerde birka yldan beri devaml Trkiyeye dayatlan husus u; Avrupa Birlii bunu istiyor, Avrupa Birlii unu istiyor. Avrupa Birliinin siyasileri her eyi isteyebilir, bu bir mzakere tartabilirsiniz. Peki, hukuk ne istiyor? Avrupa Birlii bir hukuk birlii salyor ve Avrupa Birliinin bir supranasyonel kurulu olarak balayc hukuk normlar var. Peki, aznlk hukuku konusunda balayc bir hukuk normu var m? Btn AB yesi lkelerde eit durumda direkt uygulanan bir normu var m? Yok. Yine Trkiyenin taraf olduu, hatta olmad uluslararas szlemelerde Trkiyeden iinde bulunduu bir kuruma kendi hukukunun dnda tamamen farkl bir stat vermeye zorlayan herhangi bir norm var m? Gene yok, o zaman Trkiyenin en hakl olduu konu aslnda Heybeliada Ruhban Okulu. Belki baz konularda o kadar hakl olmayabilir, yani iki tarafn da terazide gidip geldii konular olabilir, ama u konu Heybeliada Ruhban Okulunun almas konusu hukuki bir mesele ve bu konuda Trkiyenin ulusal ya da uluslararas hukuktan kaynaklanan herhangi bir ykmll yok. Hangi konuda yok? Tekrar altn iziyorum; patrikhanenin istedii statde okulu amaya onu mecbur brakacak bir hukuki ykmll yok. Aarsa imajmz dzelir mi? Hayr dzelmez, bence tarih nndeki imajmz yerle bir olur. nk bu uluslararas kresel aktrlerin bir dayatmasna zavall bir lkenin hayr diyememi olmas, Trkiye byle bir devlet, yani Trkiye hukuk devletiyse, egemen bir devletse hukuki terim-
117
leri kullanarak mzakerelerde bunu dile getirerek bu konuyu btn dnya kamuoyuna anlatmal ve ierideki kamuoyuna da anlatmal, nk ok kt bir ey oluyor; Trkiye aznlklarn insan haklarn ihlal eden, din zgrlne bask koyan bir lke yaftasn yiyor ve bu yaftadan da hepimiz etkileneceiz, nk bizler de Trk vatandayz. unun altn izelim; Trkiyede btn egemen devletlerde olduu gibi her kurum ve her kii Trk Hukukuna tabi, zaten uluslararas hukuk da biliyorsunuz Trk Hukukunun bir paras o anlamda ve unun da altn izelim; yabancyla vatanda arasnda bir ayrm var. Yabanc bulunduu lkenin kurallarna uymak mecburiyetinde, vatanda sadece kurallara uymak mecburiyetinde deil, vatanda vatandaln tad lkeye sadakat ykmll altnda, dolaysyla bu ykmllk de Trkiyede pek dikkate alnmaz bir hale geldi ve artk demokratik haklar ve zgrlkler bir saldr noktasna ulat. Bir de ii bo ve hibir bilgiden, salam temelden yoksun olarak bu karmza kyor. O yzden stanbul Barosunun yapt gibi en azndan bu konuya duyarl olan hukukularn nerede hakl olduumuzu aklamas gerekiyor. Tekrar ediyorum; bu konu okul alsn-almasn meselesi deil, okul tabii ki alabilir. Ben zaten bunu kitabnda dile getirdim, fakat son olarak size unu syleyeyim; yle bir hale geldi ki, tzel kiilii olmayan patrikhaneye tzel kiilik verilsin dayatmas var ve ok ilgintir Heybeliada Ruhban Okulunun aslnda tzel kiilii var. 1936 ylnda o nl 1936 beyannamesi vardr biliyorsunuz, vakfiyelileri olmayanlar dahi
118
vakfiyeleri varm gibi artk aznlk vakf oldular. Yani Heybeliada Ruhban Okulu tzel kiilii olan bir vakftr, ama bu hi dillendirilmez, tam tersi ben yazarn sylemeyeceim, ama okuduum bunun tzel kiiliinin alnp patrikhaneye bal bir okul olmas nerisi var. Tzel kiilii olmayan patrikhaneye ise sadece biz verelim, tzel kiilik verilsin bir dayatmas var. Yzlerce yllk bir kurumun tzel kiilii yoksa bu imdi hadi biz verelim demekle olacak bir husus deil ve tekrar ediyorum; Heybeliada Ruhban Okulunun da 1936dan itibaren tzel kiilii var, aznlk vakfdr. Ynetmelie bakarsanz o vakflar sralamas iinde 5. ya da 6. srada yerini grrsnz. Onun elinden de tzel kiiliin alnmasna allyor. Ksaca son olarak unu sylemek istiyorum; Trkiye hukuken nerede hakl olduunu i kamuoyuna ve d kamuoyuna anlatmak zorunda. Mmtaz hocam dedi ki, imaj bizi dinlerler, dinlemezler. Dinlesin dinlemesin, ben yle diyorum, Obama hukuku, ona anlattnz m? Bir yetkiliye bunu syledim. Peki, siz zerinize deni yapyor musunuz? Biz yapalm, zaten ap amama konusunda bu konuda karar verecek makam da Trkiye Cumhuriyeti Devleti, yani Trkiye Cumhuriyeti egemen bir devlet, o zaman kim ne derse desin, kim ne dayatmada bulunursa bulunsun hukukun stnlne ve ilkelere inanan bir lke olarak bence tarih nndeki sorumluluumuzdan kamayalm, imajmz ancak byle dzelir.
119
Av. HSEYN ZBEK - Sayn zele ok teekkr ediyoruz. Sz sras Yiit Bulutta. Biraz beklettik, ama byle son konumaclar herhalde altn vuru yaparlar. Ksa olarak unu nakledip hemen sz vermek istiyorum; patrik Bartholomeosun bir beyanat var; 21 Haziran tarihli dnk gazetemize yansyan bir beyanattr. unu diyor: Amerikan Bakan Obama bakan seildikten sonraki ilk yurtd ziyareti iin geldii Trkiyede Patrik Bartholomeosla da grt ve bu grmenin ardndan ruhban okulunun almasnn Trkiyedeki din ve ifade zgrl asndan gl sinyaller vereceini aklad. Bununla ilgili Mihail Vasilyedis Apoyematini Gazetesi genel yayn ynetmeni onun beyanatndan bir alntyla szlerime son veriyorum: Okulun almas Trkiyeye hibir mali klfet getirmeyecek, ama Trkiyedeki baz gler arasndaki dengeler asndan hl alamyor. Hem Avrupa Birlii, hem de Obama konuyu gndeme getiriyor. Fakat okulun kapal tutulmas Trkiyenin insan vicdan notunu dryor. Kbrstan geri ekilmeme durumu anlalr bir durum, bir karm varsa direnmen normal grlebilir, ama ruhban okulu sorununda hibir neden yok, tek neden aznlklara cefa ektirmek. Oysa Trkiyenin gerek misafirperverlii buna yakr, dnyada bir numaral olan stanbul ekmenik patriinin yannda yetimek, onu grmek, dinlemek, gen din adamlar iin ok nemli. Burada yetiecek ve btn dnyaya dalacak papazlarn Trkiyeyi tantm iin de ne kadar nemli bir rol oynadn dnsenize. Dnyann deiik lkelerinden Trkiyeye gelecek papaz aday-
120
lar Trkleri tanyacak, sesini duyacak, dost edinerek ayrlacak. Acaba yle mi Sayn Bulut? Buyurun. YT BULUT (Gazeteci) - Bu kadar hukukunun ve profesrn arasnda benim konumam ok kolay deil, ama aslnda hukukulara da gerek yok biliyorsunuz, ulemaya sormak gerekiyor. Yeni trend ulemaya soruyoruz artk, hukukulara sormuyoruz. Ruhban Okulu konusu gerekten ok komplike bir konu Trkiye Cumhuriyeti Devleti iin ve aslnda Osmanldan balayan 1844te aynen bugnk gerekelerle Osmanlnn iine sokulan, iine atlan bir tohum. 1840lardan itibaren Osmanl Krm Savana hazrlanmaya balaynca padiahn o dnemde aynen bugn olduu gibi stn zekal danmanlar yle bir fikir veriyorlar: Rusyann iini kartrmak iin burada bir ruhban okulu aalm ve bu ruhban okulunda din adam yetitirip Ortodoks Rusyann iine doru genileyelim, kendi manevi sahamz ve nfus alanmz geniletelim ok ilgintir Ortodoks dininde veya o gnk patrikhanede bu okulun 1844teki almasnda imzas olan kiinin ad 4. Germanos, yani bugn Germanyden geri gelirsek Alman kkenli bir patrik ve 1840lardan sonra Osmanl Almanyann etkisine girmeye balad. 1854ten itibaren yurtdndaki borlanmas, 1854ten 1876ya kadar yapt 18 borlanma, 76da Duyunu Umumiyeye giden yolda Sadrazam Mahmut Nedim Paann ve daha sonrasnda padiahn borlar dememeleri sonucu grevden el ek-
121
tirilmesi ve aynen bugn yaananlar IMFye borlanma, Dnya Bankasna borlanma aynen Ruhban Okulunun almas gibi sre devam edip gidiyor. Oynanan oyun aslnda bugn ne oynanyorsa 1844ten itibaren de ayns oynanyor. Heybeliada Ruhban Okulu Osmanl Padiahna yutturulmu bir zoka, ama Rusyaya doru genileyeceiz. Bugn Trk basnnda baz cin fikirliler var aynen unu sylyorlar: Buras ok byk bir devlet, Ortodoksluu iimize alalm, sindirelim, ondan sonra Kafkasyaya hkmedelim nanlmaz bir strateji, inanlmaz mkemmel bir fikir. Baktmz zaman hukuken Hseyin elikin hakl olduu bir nokta var: Bugn Rum Ortodoks zel erkek lisesi olarak Milli Eitim Bakanlna bal olarak alabilir veya ok kk bir dzenlemeyle stanbul niversitesi Teoloji Fakltesi Ortodoks Ana Bilim Dal olarak YKe bal olarak yine alabilir, ama patrikhane bunlarn hibirini kabul etmiyor, nk plan ok byk, mega bir plan var. stanbul, yani Konstantinopol onlarn deyimiyle Roma mparatoru Konstantinopolisin Romay terk edip paganlardan kaarak buraya yerleip Hristiyanl da arkasna alarak stanbulu Romann bakenti yapt bir sre sonucu ortaya km bir isim. stanbul Bizansn bakenti deil, Dou Romann bakenti de deil, Roma mparatorluunun bakenti. stanbul Roma mparatorluunun ve Hristiyanlaan bir Romann bakenti. Paganlardan kaan bir Roma mparatoru buraya gelip buray Hristiyanln Merkezi haline getiriyor.
122
Zaten Batda hazmedilemeyen bugn Heybeliada Ruhban Okulu olarak karmza kan, Kbrsta karmza kan Trk ordusu Kbrsta igalcidir, Trk Silahl Kuvvetleri kendi vatandalarn ldrmektedir diye ifadelerle Avrupa Birliinin parlamento kararlarna giren Roma mparatorluunun yerinde kurulu bir Trkiye Cumhuriyeti devletidir. Bunu hibir zaman sindiremediler. Buras onlar iin her zaman Roma mparatorluudur ve Hristiyan Roma mparatorluudur. Burada bir yzde 99u Mslman olan Trk Devletinin varl hele laik bir Trkiye Cumhuriyeti Devletinin varl hazmedilemez. Trkiye Cumhuriyeti Devletine antilaik cepheden saldryla Avrupa Birlii iinden saldrnn nerede birletiini anlamak ok zor deildir, nk tek bir hasm vardr, Trkiye Cumhuriyeti Devleti, ama Roma mparatorluu veya Osmanl mparatorluu yle deildir. Osmanl imparatorluu bizim kkmz, inkr etmiyoruz, ama bir gerek var; Osmanl mparatorluunun kklerine tam olarak baktmzda ne dinler arasnda kesin olarak evet, devleti, vatanda idare etmek iin arkasna slam dinini alm bir yap vardr, ama aslnda slamiyete o kadar byk bir ltuf yoktur, Trkle hi ltuf yoktur. Baktnz zaman Atatrkn bykl zaten burada balyor. Olmayan bir kumatan bir Trkiye Devleti Cumhuriyeti biiyor, olmayan bir kumatan ne mutlu Trkm diyene diyerek bir hukuk kriteri yaratyor. Bugn Karanfokun anlayamad Avrupa Birliindeki o parlamenterlerin anlayamad ne mutlu Trk olana dese ben Atatrke kar kacam. Ne
123
mutlu Trk olana dedii anda rasist, ovenist, kafatas, ben kar kacam, ama ne mutlu Trkm diyene uluslararas bir hukuk standard, trkm diyen herkes Trkiye Cumhuriyeti Devleti vatandadr. Bu 1920lerde tahayyl edilemeyecek bir hukuk standard belki de, daha Amerikada, svirede, Fransada kadnlarn ikinci snf, zencilerin otobse n kapdan binemedii bir dnyada sylyor bunu. Siyahlarn n kapdan otobse binemedii bir Amerikann olduu bir dnyada bunu sylyor. Heybeliada Ruhban Okulu resmine byk bakmak gerekiyor. Ama Trkiye Cumhuriyeti Devletini yok etmek, Trkiye Cumhuriyeti Devletini pasifize etmek, Trkiye Cumhuriyeti Devletini tasfiye etmek, yerine Mslman unsurlarn zayflad, Trklk unsurlarnn yok edildii karmak inidentifite, onlarn terimiyle, yani idantifikasyonu olmayan bir kimlii olmayan yeni bir devlet karmaktr. Bugn Trkiye Cumhuriyeti Devletinde Avrupa Birlii eliyle uygulanan politikann ad budur. u anda Heybeliada Ruhban Okulunun istedii de u: Ben Trkiye Cumhuriyeti Devleti snrlar dnda kalacak denetlenmeyecek, Milli Eitim Bakanl, YK, Trk Silahl Kuvvetleri, Trk Polis Tekilat tarafndan denetlenmeyecek ve istediim herkesin bu topraklara Atatrk Havalimanndan inerek bypass eklinde Trk topraklarn geerek geldii bir stat istiyorum diyor. Bu Trkiye Cumhuriyeti Devleti iin kabul edilemez, bunun kk 1950-1960 arasna giriyor maalesef, ama onlara da hak veriyorum. NATOya girme derdinde olan bir Trkiye Cumhuriyeti var, bir Menderes
124
hkmeti var. NATOya girme derdinde Amerikadan Marshall yardm talebinde bulunan bir Menderes Hkmeti var. Fransaya 3 milyar dolar vermisiniz, talyaya 3.2 milyar dolar vermisiniz, Trkiyeye 173 milyon dolar verip yardm kesmisiniz. Menderes o zaman Rusyaya giderim, Petrol Ofisiyle Bankasn Ruslara satarm demi. Bu dengeleri korumaya alan bir Menderes Hkmeti zamannda siz ruhban okuluyla ilgili statleri deitirtmisiniz. Teoloji enstitsne evirtmisiniz ve istediiniz statye hemen hemen sahip olabilir bir noktaya gelmisiniz. Ayn oyun 1970ler sonrasnda oynanmaya allm, ama Anayasa Mahkemesi hukukun stnln tesis ederek gemiteki uluslararas anlamalarla verilmeyen bir hakkn alnmasna dur demi. Bugn geldiimiz noktada sorun artk hukuk sorunu olmaktan daha da yukarda bir sorun, sorun Trkiye Cumhuriyeti Devleti snrlar iinde bir Vatikan devleti yaratmak, bir Vatikan devleti yaratabilir miyiz, yaratamaz myz? Trkiye Cumhuriyeti Devleti snrlar iinde bulunan aynen talya snrlar iinde bulunduu gibi kendi stats zerk, kendi bayra olan, kendi para birimini kullanan bir Heybeliada Ruhban Okulu merkezi yeni bir devlet yaratlabilir mi? Trkiyede stratejistler var. Diyorlar ki, biz bu devleti yaratalm, nasl Vatikan kullanyor Hristiyan dnyasna kar, biz de bunu Kafkasyaya kar kullanrz, Ortodokslar iimize alacak ekilde kullanrz. Bu mmkn deil, bizim oraya nfuz etmemiz bunun kurulmasna izin verdikten sonra onu kontrol etmemiz mmkn deil, elimizden bir-iki haf-
125
tada kar ve bir-iki hafta sonra Trkiyenin iinde kendi zerk stats olan ve Trkiye Cumhuriyeti Devletine kar politikalar reten Trkiyeye ramen ayakta kalan bir Vatikan stats ortaya kar ve Trkiyenin ondan sonras artk yok olma, tasfiye olma ve sonun balangc sreci olarak karmza gelecek. Diyeceksiniz ki, bir okuldan neler olur? Bir okuldan ok ey olur. Bakn, sadece okul deil Avrupa Birlii Parlamento kararlar unu sylyor: Minorit diyor Krtler iin, yani aznlk. Aleviler iin minorit relvisieus diyor, yani dini aznlk. Edirnede 150 bayi bulmular, onlar aznlk olarak tanmlyorlar, Kbrsta Trk Ordusunu igalci olarak tanmlyor ve bunlar Avrupa parlamentosundan ounluk oylamasyla geip kabul gryor. Halbuki brakn Avrupa parlamentosunun bu kararlar vermesini, Ankara Anlamas madde 13-14 ve dier bal maddeler bu anlamay imzalayan lkelerin aleyhine bundan sonra herhangi bir art getirilemez diyor. Bu ne demek? Trkiye Cumhuriyeti Devleti vatandalarna vize dahi uygulanamaz. Vize 1980 sonras getirilmi bir art. Avrupa Birlii diyor ki, o zaman Avrupa konvansiyonu yoktu, o zaman komisyon yoktu, btn bunlar yoktu, imdi bunlar var. Bunlarn hibiri hukuken geerli deil. Hukuken Trkiye Cumhuriyeti Devleti vatandalarnn vize serbest dolam konusunda dahi en kk hakk kendilerine iade edilmezken, hukuken bu haklar gasp edilirken Trkiye Cumhuriyeti Devleti vatandalarnn Avrupa Birliine almas gereken fonlar hukuk sopas ad altnda tamamen gasp edilirken Trkiyeye Lozanda olmayan artlarla sen gel burada bir
126
ruhban okulu almasna izin ver diyor. Bu kesin olarak reddedilmesi gereken bamsz ekilde almas mmkn olmayan Trkiye Cumhuriyeti Devletinin sonun balangcna giden bir dnem noktas olur. Zaten sonun balangcna giden o kadar ok nokta var, ama bu hukuken Trkiyenin, Trkiye Cumhuriyeti Devletinin varlndan, egemenliinden, toprak btnlnden, laiklik ilkesinden vazgemesi anlamna gelir. Bu Avrupaya kar olayn analizi. Bir de baka bir analiz yapalm: Eer bu okul istendii statde alrsa Trkiyedeki btn dini cemaatler kendi niversitelerini aacak hukuki statye kavuurlar. YKten bamsz btn Trkiyedeki dini cemaatler ve tarikatlar kendi zel niversitelerini aabilirler, kapdan ne polis girebilir, ne asker girebilir, ne YKn elemanlar girebilir. Yani Trkiyedeki laiklik ilkesi de tarihe karr, gider. ok uzatmayacam, bugn itibariyle baktmzda ok kk gibi grnen basnmzdaki baz ar liberal kardelerimizin ne olacak canm, onu da versek ne olur, bunu da versek ne olur noktasnda halka empoze ettii ve Trkiyede ok bilinli ekilde bir psikolojik harekat uygulanmas sonucunda insanlarn uur altna, uuruna ve dnce dnyalarna enjekte edilen ok ciddi ve tehlikeli bir planla kar karyayz. unu syleyebilirsiniz bana; ben Roma vatanda olmak istiyorum, benim iin identifikasyon nemli deil, benim iin para nemli, benim milli gelirim 20 bin dolar olsun, Trk bayra dalgalanmasn burada, Trk de olmak nemli
127
deil, Mslman olmak da nemli deil, ben non identifite bir lkede yaamak istiyorum. dentifikasyonsuz bir lkede yaamak istiyorum. Bunu syleyebilirsiniz, sayg da duyarm buna, ama eer buras Trkiye Cumhuriyeti Devletiyse, eer buras laik niter Trkiye Cumhuriyeti Devleti vatandalnn ne mutlu Trkm diyene cmlesinden kaynakland herkesin eit anayasal statye sahip olduu, snrlar belli, stats belli bir devletse bu artlar asla kabul edilemez ve bu artlardaki en kk bir oynama, en kk bir taviz Trkiyenin sonunu hazrlar. ok net sylemek gerekirse; Osmanl ayn tuzaa dt. Bakn, bugn IMFyle anlamayalm dediiniz zaman IMFyle anlaalm diyenler yabanc bankalar, nk IMFyle anlamazsak yabanc bankalar Trkiyedeki yzde 51i yabanc olan bankalar kaynak bulamazlar ve hayatlarna devam edemezler. Trkiyede kim banka aldysa yurtdnda batt. Bakn, Trkiyede hangi banka banka aldysa yurtdnda batt. Kendi lkesinde devlet desteiyle ayakta durmayan hibir banka yok, Trkiyede banka aldlar, nk byk plann paras gerei Trkiyede banka almalar gerekiyordu. Bir lkede bankaclk sektrn ele geirdiyseniz reel sektrn reflekslerini ldrmsnz demektir. Bir lkede sermaye piyasasn ele geirdiyseniz halkn sermaye piyasasna verdii refleksi ldrmsnz demektir. Bir lkede rafineleri, demirelik sektrn, Telekom sektrn, medyay ele geirdiyseniz zaten o lkenin geleceinin yzde 51ini ele geirmisiniz demektir. Btn bunlar dikkate aldnz zaman IMFyle anlama gidin 1854lere Osmanlnn Londra
128
ve Pariste yapt 18 byk anlama, gidin 1854 sonrasna Duyunu Umumiyeye kadar giden borlanma sreci, bugn Trkiye ylda 52 milyar faiz dyor. Baktnz zaman yle sistem net ve gzel kurulmu ki, Ruhban Okulu istei artk bu gln zerinde bir ar, o artk bal almaya, ieklerin zerindeki bal toplamaya gelmi. Gemie gitmek dilimlerdeki byk kamoyu grmek ve kamonun ucundaki artk sinei, tozu ondan sonra analiz etmek gerekiyor. Trkiye tarihi bir dnm noktasndadr, ya Trkiyeden vazgeeceiz ya da sonuna kadar srar edeceiz. Hukukun katledildii bir dnemde hukuk yoluyla hukuku korumaya almak ok zordur, ama hukukun katledildii bir dnemde elinizde hukuktan baka silah da yok. Trkiye bir hukuk devletidir ok nemli bir cmle, hukukun stnl bundan daha da nemli bir cmle, hukukun stnlne inanarak ve bunu kullanarak eminim ki, Trkiyeyi biz bu yoldan dndreceiz. Av. HSEYN ZBEK - Altn vurutan sonra sylenilecek bir ey yok, ama unu belirtmek isterim; bana Yiit Bulutun szleri bir ey hatrlatt. 19 Mays 1919da Mustafa Kemal Paa milli mcadeleyi balatmak iin Samsuna ktnda memleketin deiik yrelerinde bir cemiyet vard; Mdafai Hukuk Cemiyeti. imdi Sayn Bulut lkenin hukukundan bahsetti, bamszlk hukukundan bahsetti, hukukun korunmasndan bahsetti. 1919larda Trk milleti, Trk ulusu Mdafai Hukuk Cemiyeti hukukunu korumak, lkenin hukukunu korumak, bireylerin hukuku-
129
nu korumak, milletin hukukunu korumak anlayyla hareket etmitir. Milli Mcadelenin bu temelde bir hukukun savunulmas temelinde meru bir temelde lkenin bamszlnn savunulmas anlamnda ve hukuku zemin olarak kabul ederek hareket etmesindeki anlam bugn iin daha ilgin verilerdir. YT BULUT - Trkiyede mvekkilini savunmaya giden avukat gzaltna alyorlar, basnda tek satr yaz kmyor. Fransada, Amerikada avukat gzaltna almak ne demek biliyor musunuz? lke karr. Avukat toplumun en kk sinir hcresidir, tepki verir. Eer mvekkilini savunmaya giden avukat gzaltna alyorsanz toplumun temeline dinamit koyuyorsunuz demektir. Mvekkilini savunmaya giden avukat ieri attnz zaman 10 ruhban okulu alr Trkiyede. Av. HSEYN ZBEK - imdi bir ayrnty dikkatlerinize sunmak istiyorum, ondan sonra deerli katlmclar ikinci turda beyan etmek istedikleri konular varsa bu konuda da 5 dakikay gememek zere sz alabilirler. Geenlerde Obama Trkiyeye geldiinde ABD Bakan Trkiyede stanbulda din adamlaryla grt, fakat bir ilgin ayrnty ben dikkatlerinize sunuyorum. Bartholomeosla ayr grt tek, ama Musevi hahamba, stanbul mfts ve Ermeni patriiyle mtereken grt. Bunu dikkatlerinize sunmak istiyorum, bu herhalde protokol inceliklerine dikkat eden ABD asndan anlaml bir mesajdr. Sayn Soysal hocamza buyurun diyorum.
130
Prof. Dr. MMTAZ SOYSAL - Fazla ekleyecek bir szm yok, aa-yukar her ey aka sylendi. Zannediyorum hukuktan sz ettiimize gre hukuku hrpalanmayan, kendi iinde de hukuku hrpalamayan bir lke olmamz gerekiyor. le d tutarll o bakmdan nemli, biz d konularda hukuku savunurken ieride hukuksuzluk hakimse pek inandrc olmayabilir, onun iin bu btnlk zerinde srar etmemiz gerekir. Da kar hukuku savunuyorsak ieride de hukukun yine savunulur halde kalmas gerekir. Zannediyorum bu Ruhban Okulu konusu da kar bir btnl vurgularken iteki btnl de unutmamak gerektiini hatrlatyor bize, o noktada yine kompleks sahibi olmamamz gerekir. Av. HSEYN ZBEK - Bir hafta sonra bu salonda yine saat 18.00de balayacak olan ok nemli, ok ilgin bir konu var; mbadele konusu. 30 Ocak 1923te protokolle Lozan grmeleri henz sonulanmadan ve protokol sonras balayan bir sre 19231927 aras Trk ve Yunanistan arasndaki nfus mbadelesi bugn ok farkl deerlendirmeler var, farkl baklar var. nmzdeki hafta ilgin bir katlmc kompozisyonuyla bu sizlerin ilgisine ve duyarl-lnza sunulacak. Ben son szler zerine buyurun Sayn zel diyorum. Prof. Dr. SBEL ZEL - Teekkrler Sayn Bakan. Ben de birinci turda uzun konumuum, sonra saatime baktm. O yzden ikinci turda herhangi baka bir ey syle-
131
mek istemiyorum, sadece bir noktann altn izeyim: Heybeliada Ruhban Okulu meselesi gerekse patrikhanenin ekmeniklii meselesi artk Yunanistanla Trkiye meselesi deildir. Bu kresel aktrlerin uluslararas arenann bir meselesi haline gelmitir. Oysa ikide bir Yunanistanda karl var m, Atinaya cami yaplsn bu okulun karl olarak veya Celal Bayar Lisesine Trk retmen gnderilsin karlnda okul alsn gibi byle ucuz pazarlklar yanltr. Mtekabiliyet ilkesi Lozanda var, ama artk pozitif haklar asndan var, negatif haklar asndan yok. Heybeliada Ruhban Okulunun bir karl ne Yunanistanda ne baka bir yerde yok, yani u soruyu da sormak gerekiyor: Patrikhanenin istedii eklide bir okul ABnin herhangi bir ye lkesinde alabiliyor mu veya Amerikada alabiliyor mu? Eer alabiliyorsa artk kreselleen dnyada meknn ok fazla nemi yok, yine patrikhaneye bal uluslararas bir teoloji okulu dnyann bir tarafnda alabilir ve ba yetkili olarak da patrikhaneyi grebilirler. Eer onlarn hukukuna gre, Amerikan Hukukuna gre ve AB Hukukuna gre alabiliyorsa buyursun alsn, ama sorun tekrar ediyorum kk tartmalarla veya klielerle asl mecrasndan saptrlarak yanl ynlere gidiyor. Tekrar ediyorum, bu okulun mbadele, bu okulun bir karl ne Yunanistan ne de baka bir yerde olamaz, bu tmyle patrikhanenin istedii ekstra staty, yani Trk hukukunun dnda ok zel bir konumdur ve bu konumunu da dayatma arac olarak Heybeliada Ruhban Okulunun Trk Hukukuna uygun herhangi bir formlle almasna hayr diyor,
132
tek dayatt ey kendi istedii statde almas. Burada biz buna evet mi diyeceiz? Trk Hukukunu ve uluslararas hukuku hie sayp byle bir dayatmaya srf Trkiyedeki bir kurumun darda kendisine destek bulmas nedeniyle evet mi diyeceiz? YT BULUT - Son olarak unu syleyeceim; Yunanistanda Atina evresinde 700 bin Trk var. Trkiyede biz 10 bin kiinin altnda bir nfus, hatta 2000 kiiden bahsediyoruz, ama bu hibir zaman gndeme gelmiyor. Avrupa Birliinin yle bir kararn duydunuz mu? Yunanistandaki Trklerle ilgili acaba unlar kstland m? Hibir zaman parlamentodan byle bir karar gemez. Benim babam avukatt, ben dolaysyla adliyeden kazanlan parayla bydm, o parayla okudum bugnlere gelebildim. Ne kadar zor olduunu bilirim, ne kadar skc, insanlar bunaltc bazen sisteme isyan edici noktaya getirdiini bilirim. Babamn en yakn arkada kendi babas olduunu ispatlayamad iin babas intihar etti. O gn babam gitti Barodan kaydn sildirdi, ama hibir zaman mcadelesinden vazgemedi. Onun iin adliyeler insan yldrabilir, ama tek bir hukuku bile Trkiye Cumhuriyeti Devletinin gidiatn deitirebilir. Onun iin ylmadan bize yol gstermeniz gerekiyor. Av. HSEYN ZBEK - lginiz iin ok teekkr ediyorum. Bir hafta sonra yine stanbul Barosu sizleri konuk etmekten ok byk bir memnuniyet duyacaktr, ama
133
szn burasnda isterseniz suyun te yakasndan bir arkadamz demin sz istedi. DENZ BANOLU (Gazeteci) - nce ok teekkr ediyorum byle bir anlaml panele geldiim iin konumaclara, hukuksal adan hukukular aydnlatrken Sayn Yiit Bulut da ruhban okulunun almas olaynn Trkiye zerine oynanan oyunun bir paras olduunu sylemesi bakmndan ok nemliydi. Fakat burada bir ey zellikle belirtmek istiyorum. Bundan sanyorum ki 6 ay kadar nce Tezelin ayn konulu bir ak oturumuna gitmitim. Ne yazk ki oradaki konumaclarn hepsi byk bir hararetle ve baka bir hukuku Kezban Hatemi byk bir iddetle ruhban okulunun almasn savunmutu ve ben isterdim ki, bu anlaml panelde Kezban Hatemi de gelmi ve dinlemi olsayd keke diye dnyorum. Dolaysyla burada kan sonu bana gre dileim hukukularn her eyin zellikle her konunun siyasetin etrafnda dnd bir konumda hukukularn bu nemli konuda baaryla ve zaferle kmas. nk hakikaten Trkiye Cumhuriyetinin gidiat ok ciddi bir tehlikede. Av. HSEYN ZBEK - ok teekkr ediyoruz. Kezban Hatemi bizim Baromuzun mensubudur. Bizim Baro mensuplarmzn takip edebilmesi iin Baromuzun web sayfasnda, nternet sayfasnda btn etkinliklerimiz duyurulur. Ayrca adliye panolarnda da duyurulur. Tabii meslektalarmz bu bakmdan konudan haberdar olurlar, burada-
134
ki etkinlie katlp katlmamak tamamen kendi takdirleridir meslektalarmzn. stanbul Barosunun 25 bin yesi vardr, Trkiyede 68 bin avukat vardr, stanbul Barosu 25 binlik yeyle dnyann sayl Barolarndandr ve 1878dir kurulu tarihi. Biz 5 Nisanda, getiimiz 5 Nisanda stanbul Barosunun 131. Kurulu Yldnmn kutladk. Gerek sizin, gerekse Mmtaz Hocamn stanbul Barosuna ynelik vg dolu szleri iin de ayrca Barom adna teekkr ediyorum. Bundan sonraki etkinliklerde de sizleri aramzda grmek istiyorum. MER KILI - Bilgisayarcym. Sayn Prof. Sibel zelin kulland iki tabir var; vatandalar, kendi vatandalarmz etnik vatandalarmzn birlikte kulland haklar normal hak demesi gerekirken negatif hak tabirini kulland. Bunu ben uygun bulmuyorum ahsen. Av. HSEYN ZBEK- Hukuksal bir tanmdr o, hukuksal bir terminoloji. MER KILI - Bir normal hak olarak kullanmas gerekiyor. teki pozitif hak dedii ayrcalkla hak olarak da kullanmas gerekiyor bana gre. Prof. Dr. SBEL ZEL - Bu teknik bir terim, burada herhangi bir yorum yok. Btn dnyada kullanlan teknik terim bu. Nasl bilgisayarda baz teknik terimler var, yani mausa fare diyoruz, niye fare sormuyoruz, bu
135
da ayn ekilde. Negatif hak oradaki olumsuz anlamnda deil, baka bir anlam, yani tamamen ayrcalk getirmeyen anlamnda. Yani teknik terim, onu hi tartmaya amayalm. MER KILI - Mmtaz Hocamn belirttii gibi Trk hukukunun kendi iinde tutarl olmas gerekiyor. Bugn Trkiyede hukukun ayrcalkl olarak uyguland bir sr saha var. Davalarda bile Trk hukuku ayrcalkl kullanlyor. Ergenekon davasn buna rnek verebiliriz, dier davalar da var. Milletvekillerinde de ayrcalkl kullanlyor, onlarn dokunulmazl da sz konusu, ancak hocamzn belirttii gibi kendi iinde tutarl olmal Trk Hukuku. O nedenle kar tarafa birlikte konumalyz kar taraf iin, kendi hukukumuz tamamen tutarl olmazsa kimseye syleyecek szmz yoktur, her eyi bize dayatrlar. Av. HSEYN ZBEK - ok teekkrler. Son olarak unu belirtmek istiyorum; stanbul Barosu bu tr etkinliklerde bulunurken kendi mali imknlarn kullanr, kendi mali imknlar lsnde kullanr. Hibir zaman yabanc vakflardan, yabanc bykeliliklerden, yabanc konsolosluklardan ekonomik anlamda katk kabul etmez. Bunu bamszln zedeleyici bulur, Trkiyedeki tm sendikal yaplanmalar tm meslek rgtlerinin kendisini sivil toplum rgt diye tanmlayan veya siyasal oluum olarak tanmlayan btn kmelenmelerin, btn oluumlarn da bu konuda gerekli duyarll
136
gstermesini stanbul Barosu olarak temenni ederiz. Bugne kadar Trkiyede biriken itihatlarn bu ynde kullanlmas gerekirken bu hukuk Avrupadan alnm Trkiyede uygulamas yaplm bunlarn, daha fazla bir ey de beklemek gerekmiyor. yi gnler.

Bireysel Toplumsal Ve Hukuksal Açıdan Mübadele Panel Notları

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Bireysel Toplumsal Ve Hukuksal Açıdan Mübadele Panel Notları

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Genel Yayn Sra No: 152 2009/18 Cep Kitapl: XLIX

ISBN No: 978-605-5614-07-2

Yayna Hazrlayan Av. Celal lgen - Av. Cokun Ongun

Kapak Can Eren

Kapak Fotoraf Lozan Mbadilleri Vakf Arivi

Tasarm / Uygulama Referans Ajans Tel: +90.212 347 32 47 e-mail: info@referansajans.com

Birinci Basm: Ekim 2009

MBADELE ve RUHBAN OKULU

stanbul Barosu Panel

stanbul Barosu Yaynlar

Bireysel, Toplumsal ve Hukuksal Adan Mbadele 13

stanbul Barosu Yaynlar

Bireysel, Toplumsal ve Hukuksal Adan Mbadele 15

stanbul Barosu Yaynlar

Bireysel, Toplumsal ve Hukuksal Adan Mbadele 17

stanbul Barosu Yaynlar

Bireysel, Toplumsal ve Hukuksal Adan Mbadele 19

stanbul Barosu Yaynlar

Bireysel, Toplumsal ve Hukuksal Adan Mbadele 21

stanbul Barosu Yaynlar

Bireysel, Toplumsal ve Hukuksal Adan Mbadele 23

stanbul Barosu Yaynlar

Bireysel, Toplumsal ve Hukuksal Adan Mbadele 25

stanbul Barosu Yaynlar

Bireysel, Toplumsal ve Hukuksal Adan Mbadele 27

stanbul Barosu Yaynlar

Bireysel, Toplumsal ve Hukuksal Adan Mbadele 29

stanbul Barosu Yaynlar

Bireysel, Toplumsal ve Hukuksal Adan Mbadele 31

stanbul Barosu Yaynlar

Bireysel, Toplumsal ve Hukuksal Adan Mbadele 33

stanbul Barosu Yaynlar

Bireysel, Toplumsal ve Hukuksal Adan Mbadele 35

stanbul Barosu Yaynlar

Bireysel, Toplumsal ve Hukuksal Adan Mbadele 37

stanbul Barosu Yaynlar

Bireysel, Toplumsal ve Hukuksal Adan Mbadele 39

stanbul Barosu Yaynlar

Bireysel, Toplumsal ve Hukuksal Adan Mbadele 41

stanbul Barosu Yaynlar

Bireysel, Toplumsal ve Hukuksal Adan Mbadele 43

stanbul Barosu Yaynlar

Bireysel, Toplumsal ve Hukuksal Adan Mbadele 45

stanbul Barosu Yaynlar

Bireysel, Toplumsal ve Hukuksal Adan Mbadele 47

stanbul Barosu Yaynlar

Bireysel, Toplumsal ve Hukuksal Adan Mbadele 49

stanbul Barosu Yaynlar

Bireysel, Toplumsal ve Hukuksal Adan Mbadele 51

stanbul Barosu Yaynlar

Bireysel, Toplumsal ve Hukuksal Adan Mbadele 53

stanbul Barosu Yaynlar

Bireysel, Toplumsal ve Hukuksal Adan Mbadele 55

stanbul Barosu Yaynlar

Bireysel, Toplumsal ve Hukuksal Adan Mbadele 57

stanbul Barosu Yaynlar

Bireysel, Toplumsal ve Hukuksal Adan Mbadele 59

stanbul Barosu Yaynlar

Bireysel, Toplumsal ve Hukuksal Adan Mbadele 61

stanbul Barosu Yaynlar

Bireysel, Toplumsal ve Hukuksal Adan Mbadele 63

stanbul Barosu Yaynlar

Bireysel, Toplumsal ve Hukuksal Adan Mbadele 65