Staatloos en machteloos in Letland

Letland wilde na de onafhankelijkheid niet dat de Russische inwoners invloed kregen. Dus schiep het een nieuw soort mens: de nietburger zonder stemrecht. Hoe een EU-land omspringt met zijn staatlozen. Ik voelde me enorm verraden.
Tekst: Els Duran en Evelien Vehof
unie vierde het nieuwe nationalisme hoogtij in het weer onafhankelijke Letland. De regering sloot bijna direct alle Sovjet-fabrieken en verklaarde de Sovjet-paspoorten ongeldig. Maar de Russisch-sprekenden destijds bijna de helft van alle inwoners bleven werken en wonen in Letland. Zij kregen een speciaal paspoort met de tekst burger van de voormalige Sovjet-unie. Deze niet-burgers werden uitgesloten van stemrecht en een groot aantal beroepen. op dit moment telt Letland er 326.906 ongeveer 15 procent van de bevolking. Als nietburger mag ik niet stemmen in regionale nationale of Europese verkiezingen legt Kruk uit. ik heb geen politieke rechten en kan niet meebeslissen over de toekomst van het land. Bovendien zal ik nooit hoogleraar kunnen worden ik zit nu eigenlijk aan mijn top. Belasting De Letse niet-burgers zijn beter af dan de meeste andere 12 miljoen staatlozen in de wereld. Zo hebben ze ongeveer dezelfde economische en sociale rechten als burgers hebben ze permanent verblijfsrecht in Letland en betalen ze ook belasting. Toch ziet de vn-vluchtelingenorganisatie unHCR hen als staatlozen omdat ze van geen enkel land de nationaliteit hebben. De Letse regering denkt daar anders over. niet-burgers zijn geen vreemdelingen of staatlozen stelt ze maar mensen met een speciale juridische status. Bovendien biedt Letland hun de kans zich te laten naturaliseren tot staatsburger. Daarvoor moeten ze een examen afleggen over de Letse politiek en geschiedenis moeten ze de Letse Grondwet kennen een taaltest doen en het volkslied tot tevredenheid van de examencommissie opzeggen. niet-burger natalija Mitailovska (30) uit Daugavpils een stad aan de grens met Rusland bereidt zich voor op zon examen. Het is handig voor haar werk bij een kinderdagverblijf dat ze voldoende Lets spreekt. Maar verder heeft ze de taal amper nodig. op school leerden we wel Lets maar op straat hier in Daugavpils spreekt bijna iedereen Russisch. Mitailovskas ouders ook niet-burgers spreken geen woord Lets. voor hen is het echt te moeilijk om nog een nieuwe taal te leren. Het examen zullen ze nooit halen en ze gaan het ook niet proberen. Dat ze niet kunnen stemmen nemen ze op de koop toe. veel andere niet-burgers zijn even gelaten over hun status als de ouders van Mitailovska. Ze kunnen overal terecht met het Russisch hebben een baan en een huis en interesseren zich niet zo voor politiek. Sergej Kruk daarentegen maakt deel uit van een groep nietburgers die om principile redenen staatloos blijft. Dat hij de onafhankelijkheid bewust heeft meegemaakt verklaart zijn besluit. ik had gehoopt dat de onafhankelijkheid ons iets goeds zou brengen. Maar het enige waar ze naar keken was de nationaliteit van mijn ouders. ik was voor hen een Rus. ik ben voor hen nog steeds een Rus. En Russen willen ze er niet bij hebben. nog altijd is het anti-Russische sentiment groot in Letland. Letse nationalisten willen elke invloed van Moskou tegengaan. De Russische regering wil die juist vergroten. Zo financiert ze Russische organisaties in Letland en moedigt ze niet-burgers aan het Russisch staatsburgerschap aan te nemen. Een gevolg is dat alles wat met Rusland te maken heeft tot felle politieke debatten leidt: of het nu Russische taalles is op scholen of de (on)mogelijkheid van niet-burgers deel te nemen aan het bestuur. Als een land zon groot deel van zijn inwoners uitsluit van politieke rechten zegt Kruk kun je je afvragen hoe democratisch het land eigenlijk is. Aanpassingen voordat Letland in 2004 tot de Europese unie kon toetreden moest ze aan een aantal eisen van Brussel voldoen. Zo moesten er op het gebied van de niet-burgers aanpassingen

Friso Spoelstra/HH

iga Wat was Sergej Kruk opgetogen toen in 1991 in Letland de onafhankelijkheid aanbrak na decennia van Sovjet-dictatuur. Hij werkte destijds als journalist bij een Russischtalig radiostation in Letland dat veel aandacht besteedde aan de groeiende onafhankelijkheidsbeweging. vooral de slogan voor onze vrijheid en die van u sprak hem aan vertelt hij in zijn geboortestad Riga. Maar toen las hij de krantenkoppen op onafhankelijkheidsdag: Russisch-sprekende gemeenschap krijgt geen Lets staatsburgerschap. Het was een klap in mijn gezicht zegt Kruk tegenwoordig universitair docent. ik voelde me verschrikkelijk verraden. Kruk (44) stamt af van de Sovjet-burgers die als onderdeel van de onder Stalin begonnen Russificatie van de deelrepubliek uit alle windstreken naar Letland werden gehaald. De industrie bloeide het Russisch klonk overal. na het uiteenvallen van de Sovjet-

komen. Het naturalisatie-examen moest toegankelijker worden en de prijs ervan moest omlaag. Letland gehoorzaamde. verder heeft Brussel de situatie van de nietburgers in Letland niet aangepakt of bekritiseerd. nationaliteit en daarmee burgerschap is het privilege van de natiestaat legt Eurocommissaris viviane Reding (Justitie Grondrechten en Burgerschap) desgevraagd uit. De staat zelf kan beslissen hoe zijn burgerschapsbeleid wordt gevoerd. De verantwoordelijkheid van de Eu zit hem in iets anders: wanneer een burger naar een andere lidstaat reist moet hij dezelfde rechten hebben als een burger van zijn eigen land. Wij moeten ervoor zorgen dat vrij bewegen binnen de Europese unie wordt gerespecteerd. Tatjana Zdanoka Europees Parlementslid voor Letland namens De Groenen heeft het in de praktijk gemerkt. ik heb de afgelopen jaren vaak vragen gesteld en petities geschreven over de niet-burgers maar de Eu kan er weinig aan doen vanwege de soevereiniteit van de natiestaat. Een aantal Eu-organen moedigt Letland aan niet-burgers te laten deelnemen in lokale verkiezingen. Maar Letland kan zelf bepalen of het de raad opvolgt.

De situatie moet veranderen vindt ze. Zon grote groep tweederangsburgers in een Eulidstaat dat kan gewoon niet. vandaar dat haar politieke groepering een referendum over de kwestie wil houden in Letland. Daarin willen we voorstellen automatisch burgerschap te verlenen aan alle niet-burgers tenzij ze daar zelf bezwaar tegen hebben. We moeten in september tienduizend handtekeningen hebben verzameld. Het is een ambitieuze actie maar we moeten blijven proberen de situatie voor niet-burgers te verbeteren. Artikel 15 van de universele verklaring van de Rechten van de Mens stelt dat eenieder recht heeft op een nationaliteit en dat niemand willekeurig zijn nationaliteit mag worden ontnomen. Kun je dus zeggen dat Letland de mensenrechten schendt? Anhelita Kamenska directeur van The Latvian Centre for Human Rights (LCHR) durft daar geen direct antwoord op te geven. Wij vinden dat kinderen van niet-burgers bij de geboorte burgerschap moeten krijgen zodat deze groep niet groeit zegt ze. Kinderen van niet-burgers kunnen gemakkelijk het Lets staatsburgerschap krijgen maar alleen als

In Daugavpils spreekt vrijwel iedereen Russisch

hun ouders hen als zodanig registreren; het gebeurt niet automatisch. Het lijkt een administratieve kwestie maar het gaat hier om kinderrechten zegt Kamenska. natalija Mitailovska is vastbesloten over haar keuze zich te laten naturaliseren. Het is belangrijk voor mijn toekomst: alleen met een Lets burgerschap kan ik hogerop komen in mijn werk in het kinderdagverblijf. Bovendien geloof ik niet dat ik me als Lets burger ineens anders voel. Sergej Kruk ziet zijn toekomst heel anders. ik zal waarschijnlijk altijd niet-burger blijven want dat examen ga ik niet doen. ik voel nog liever de vernedering als ik mijn niet-burger-paspoort laat zien bij de douane. ik accepteer liever dat ik nooit professor kan worden en dat ik geen politieke rechten heb dan dat ik op deze manier de Letse nationaliteit moet verkrijgen. Reageren? wordtvervolgd@amnesty.nl Voor meer over staatlozen zie de site van Els Duran en Evelien Vehof: www.citizensofnowhere.net

12 | Wordt Vervolgd | nr. 6 - juni 12 | Staatlozen in Letland

Staatlozen in Letland | Wordt Vervolgd | nr. 6 - juni 12 |

13