1895-1896 syanlar Srasnda Ayntabda Ermeniler ve Hnak Cemiyeti

Armenians and Hnak Organization in Aintab During 1895-1896 Revolt

Mehmet Ali YILDIRIM
z Ayntab zelinde yapm olduumuz bu aratrma, 1895-1896 yllar arasnda Ermenilerin blgedeki sosyal durumlar ile ihtilalc Hnak cemiyetinin rgtlenmesi ve faaliyetleri hakkndadr. Bu tarihlerde Ayntabda bulunan 15000e yakn Ermeniden yaklak 1000 kadar, tek amac isyan karmak olan bu cemiyetin yesidir. Nitekim erden ve dardan her trl destee sahip olan Hnak cemiyeti, 1895-1896 yllar arasnda sadece Anadoluda otuzu akn kanl eylemle binlerce insann lmne sebep olmutur. Anahtar Kelimeler: Ayntab, Ermeni, Hnakyan Abstract This study is about the social condition of Armenians and activities of revolutionist Hnak Organization in the years 1895-1896. During those years, about 1000 out of a total 15000 Armenians in Aintab were members of the Hnak Organization, whose only aim was to organize revolts. Hnak Organization had support from both within the country and abroad and was responsible for thousands of murders in more than thirty bloody uprisings. Key words: Ayntab, Armanian, Hnakyan

Giri Milletlerin kendi kaderlerini tayin etmeleri hususundaki fikirlerin Osmanl aznlklar zerindeki etkisi, Napolyonun 1797 ylnda Yunanllar bamszlk iin tahrik etmesiyle balad. XIX. yzyla gelindiinde ise

r. Gr. Kilis 7 Aralk niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm

168

Mehmet Ali Yldrm

Osmanl aznlklar birer birer isyan hareketlerine giritiler. Osmanl toprandan ayrlan ilk bamsz devlet ise 1830 ylnda Yunanistan oldu. 1877-78 Osmanl-Rus Sava neticesinde imza edilen Berlin Anlamas ile de Srbistan, Karada ve Romanya bamszlklarn ilan ettiler. Osmanl topraklarnda yaayan Ermeniler, bamszlkla neticelenen bu isyan hareketlerini tarih sre ierisinde grm ve yaamlard. Ayrca Byk devletlerin desteiyle Osmanl topraklarna yaylan misyonerler tarafndan da ayrlk fikirlerle donatlarak isyana hazr hale getirilmilerdi. Bylelikle ilk olarak 1877-78 Osmanl-Rus Sava srasnda Ruslar tarafndan milliyetilik propagandasyla isyana tevik edildiler. Hatta Rus ordusunda savaan Ermeni subaylarn tazyikiyle, sava sonras imza edilen Ayastefanos Anlamasna Ermenilerin youn olduu blgelerde slahat ngren bir madde eklendi. Bu madde ngiliz destekli olarak Berlin Anlamasnda da yerini ald. Ancak Ermeniler, Balkan topluluklarnn aksine kendilerinden bir talep gelmeden isyana ve bamszla tevik edilmilerdi. stelik devletin hibir blgesinde Mslman ahaliden fazla bir nfusa da sahip deildiler. Tabiatyla ilk etapta Batnn dikkatini ekemediler. Bu nedenle 1880 ylndan itibaren Osmanl topraklarnda bamsz bir Ermenistan kurulmas iin her trl arac kullanmaya baladlar. Ayrlk Ermenilerin seslerini duyurma ihtiyac hissiyle bulunduklar giriimler arasnda en nemlisi, Bat kamuoyuna ynelik propaganda faaliyetleri idi. Bu ise basn yoluyla yaplmaktayd. Basna malzeme bulmak iin eitli blgelerde karklk karmaya baladlar. En ufak bir hadise dahi bat kamuoyuna katliam gibi lanse edilmekteydi. Bat kamuoyunun bu mesnetsiz olaylara ar rabeti ise ayrlk Ermenileri organize olmaya sevk etti. Tekilatl komiteler kurarak faaliyet sahalarn Anadoluya tadlar. Okullarda ekya yetitirmeye, kiliseleri cephane olarak kullanmaya baladlar. Kanl eylemler, isyanlar tertipleyerek bir arada ve sorunsuz yaayan ahali arasna nifak soktular. stelik Anadolunun Ermeni ahalisi ile Mslman-Trk ahalisi arasndaki sosyal ve kltrel ba koparmak iin kendi soydalarn dahi katletmekten ekinmediler. 1.1895-1896 Yllarnda Ayntabda Ermeniler Ayntab, stratejik ve ticar konumu itibariyle hareketli ve srekli geliim gsteren bir Anadolu ehri idi. Bu nedenle de Osmanl mozaiinin bir prototipini burada grmek mmknd. 1895 ylnda Ayntab kazas ahalisinin byk ounluu Mslmand (bkz. tablo:1). Mslmanlardan sonra en kalabalk nfus ise Hristiyan Ermenilere aitti.

1895-1896 syanlar Srasnda Ayntabda Ermeniler ve Hnak Cemiyeti Tablo:1 H.1312/1895 tarihinde Ayntab kazasnn nfusu1 slam Ermeni Katolik Ermeni (Gregoryen) Protestan Yahudi Yabanc Yekn kadn 32729 155 5431 1690 351 24 40380 erkek 34325 179 6109 1839 364 164 46980 yekn 67054 334 11540 3529 715 188 83360 % 80,5 0,4 13,8 4,3 0,8 0,2 100

169

Katolik, Protestan ve Ermeni Gregoryen olmak zere ayr mezhebe blnen Ermeniler, 1895 ylnda 15403 kiiyle kazann toplam nfusunun yaklak % 18,5ini oluturuyorlard. zellikle Protestan mezhebine dhil olan Ermeniler, misyonerlerin kskac altnda idiler. Dolaysyla ayrlk hareketlerin en ateli taraftarlar da Protestan Ermeniler idi. Bununla beraber kazadaki be kiliseden biri Gregoryen, biri de Katolik mezhebine hizmet verirken Protestan mezhebinin kilisesi bulunmaktayd2.
Tablo:2 H.1313/1896 tarihinde Ayntab kazasnn nfusu3 slam Ermeni Katolik Ermeni (Gregoryen) Protestan Yahudi Yekn kadn 33445 154 5514 1723 360 41201 erkek 34568 175 6019 1805 372 42934 yekn 68013 229 11533 3528 732 84135 % 80,8 0.3 13,7 4,3 0.9 100

1896 ylnda da kazann nfus younluu aa yukar ayn orandayd (bkz. tablo:2). 84135 kiinin 15290 Ermeni idi. Bu rakam ise toplam nfusun yaklak %18,3ne denk gelmekteydi. 1895-1896 yllarnda Ermenilerin Kaza dare Meclisinde Bedros ve Ohannes Efendi isimleriyle iki seilmi yesi bulunmaktayd. Belediye Meclisinde de yine iki ye, Agob ve Evadis Aalar Ermeni ahaliden intihap olunmutu. Bunun yan sra belediyede Artin Efendi ismiyle bir tabip vekili bulunmaktayd. Ziraat Meclisinde Artin Efendi, Ziraat Bankasnda da Agob Efendiler ye olarak yer almaktaydlar. Ayrca Mal Kaleminde Karu
1 Salnme-i Vilyet-i Haleb H.1312, s.223. emseddin Sami, Kamsul-lamda Ayntabn 86988 ahalisi vardr ki, bu mikdarn 65085i Mslim 21046s cemat- muhtelifeye mnkasm hristiyan ve 857 si sraillidir eklinde bilgi verir. emseddin Sami, Kmsulalm, c.V, Ankara, 1996, s.3232. 2 Salnme-i Vilyet-i Haleb H.1312, s.223. 3 Salnme-i Vilyet-i Haleb H.1313, s.187.

170

Mehmet Ali Yldrm

Efendi grev yaparken, Sandk Eminliki grevi de Ohannes Efendiye tevdi edilmiti4. Ayntabn Mslman ahalisi ile Ermenilerin genelinde toplumsal rutin huzursuzluklar haricinde belirgin bir etnik veya din mcadele sz konusu deildi. Zaten teden beri Trk kltr ile ili dl olan, hatta dilleri dahi Trkeleen Ermeniler, folklorik yap itibariyle de Trklere ait birok zellii benimsemilerdi5. ou zaman kendi aralarndaki sorunlar da dhil olmak zere problemlerini zmek iin Mslman halkn meden davalarna bakmakla ykml olan eri mahkemelere mracaat ederlerdi. Miras taksimatndan kaynaklanan anlamazlklarda veya yetim kalm, kendini idare ve maln tasarruf edemeyen bir Ermeni ocua vsi gerektiinde yine eri mahkeme tercih edilirdi. Mslman ahaliye veklet ve ahitlik ederler, kendileri de onlarn ahitliine mracaat ederlerdi. Alacak verecek konusunda alm satm ilerinde, dkkn, ba, bostan meselelerinde ve Mslman halkla ilgili problemlerde haklarn, eri mahkemelerde son derece rahat bir ekilde arayabilirlerdi6. Ayntabda ticaret bata olmak zere eitli mesleklerle itigal eden birok Ermeni esnaf bulunmaktayd. Ticari mnasebetlerde de toplum ierisinde hibir rk ve din ayrm sz konusu deildi. Bunun yan sra Ermeniler, ehrin nemli mahallelerinde eitli irketler vastasyla am olduklar okullarda eitimlerini zgrce yapabilmekteydiler. Dini vecibelerini yerine getirmelerinde, ibadethane ve mabet ilerinde zgrce hareket edebilmekteydiler. Nitekim takip eden on yl ierisinde kilise says beten sekize ykselmekle beraber eitli kademelerdeki on dokuz Ermeni okulunda da bayan ve erkek toplam 3000in zerinde rencinin renim grd tespit edilmektedir.7 Ayrca Ermeni genleri, 1876 ylnda alm olan Amerikan misyonerlerine ait kolejde de renim gryorlard. 1891 ylnda bu okulun 94 rencisinin 90 Ermeni idi. Bunlardan 71i ise Protestand. stelik Ayntabn haricinde yirminin zerinde yerleim yerinden gelen Ermeniler de bu kolejde renim grmekteydiler8.

Salnme-i Vilyet-i Haleb H.1313, s.180-182. Kltr etkileimi ile ilgili ayrntl bilgi iin bkz. Fikret Trkmen, Tarih Boyunca TrkErmeni Kltr likileri, Trk Tarihinde Ermeniler, zmir, 1983, s.58-64. 6 Aye Erkmen, 156 Numaral Ayntab eryye Sicilinin Transkripsiyonu ve Deerlendirmesi (H.1312-1314; sayfa 167-250, 1-93, 1-8), (Baslmam Yksek Lisans Tezi), sahife no 171-numero 300, sahife no 183-numero 324, sahife no 185-numero 328, sahife no 189 numero 334, sahife no 193 numero 343, sahife no 198 numero 352, sahife no 199 numero 353. 7 Salname-i Vilyet-i Haleb H.1326, s.234-236. 8 Uygur Kocabaolu, Kendi Belgeleriyle Anadoludaki Amerika, stanbul, 1991, s. 183.
5

1895-1896 syanlar Srasnda Ayntabda Ermeniler ve Hnak Cemiyeti

171

Ermenilerin bamszlk planlaryla beraber ehirdeki bu huzur ortam nfus hareketlerine de yansmtr. Nitekim 1895 ylnda 15000 civarnda olan ehirdeki Ermeni nfusu, XX. yzyln balarnda 16274 tr. 1908-1909 yllarnda ise Ayntabdaki Ermeni ahalinin says 18984 bulmutur9. Ermenilerin ounluunun Ayntabdaki sosyal pozisyonlarnn bozulmas ise yine onlarn iinden kan hiziplerin etkisiyle oldu. eitli yollarla Ermeni toplumuna nfuz eden milliyeti ve ayrlk fikirler, zamanla komiteler vastasyla fiili eylemlere dnt10. 2. 1895-1896 Yllarnda Ayntabda Hnak Cemiyeti Bamszl masum insanlarn kannda arayan ihtilalci komitelerden en etkilisi 1887 ylnda Osmanl topraklarn hi grmemi Ermeni genleri tarafndan kurulan Hnak Komitesi veya kendi tabirleriyle Hnakyanlar idi11. Ermenilerin tamam adna hareket eden bu komite, Avrupann Osmanl topraklarna mdahalesini meru ve mecbur hale getirmek iin lke genelinde birok kanl eylemde bulunmutu12. Bunlardan ilki, 15 Temmuz 1890 tarihinde gerekleen Kumkap Nmayiidir. Mslman ahaliyi tahrik ederek her iki taraftan lmlere sebebiyet veren Hnakyanlar, Austos 1894te Sasun syannn da tetikleyicisi oldular. Bunu Eyll 1895 tarihinde birka gn sren ve kanl olaylara sahne olan Babli Yry izledi13. Ekim 1895 tarihinde ise misyonerlerin de tevikiyle binlerce Trkn kanna giren Zeytun syan patlak verdi14. Bunlarn haricinde 1895 ile 1896 yllar arasnda Anadolunun birok yerinde muhtelif aplarda otuzun zerinde isyan meydana gelmiti. Btn bu isyanlarn organizasyonunu Hnakyanlar slenmekteydiler. Osmanl gvenlik gleri tarafndan yakalanan Hnakyanlarn ou ise ceza almaktan kurtarlarak hmileri tarafndan yurt dna karlyorlard. Bir zaman sonra da tekrar Osmanl topraklarna dnerek kanl eylemlerine devam ediyorlard. Ancak u hususu belirtmek yerinde olur ki, Hnakyanlar gibi komiteler fiil terr eylemleri noktasnda etkin olmakla beraber, isyanlar tetikleyen tek unsur da deildiler. Nitekim misyonerler, batl
9

Salnme-i Vilyet-i Haleb H.1319, s.232., Salnme-i Vilyet-i Haleb H.1326, s.243. Ermeni milliyetiliinin uyannda rol oynayan faktrler iin bkz. Mim Kemal ke, Yzyln Kan Davas Ermeni Sorunu, stanbul, 2003, s.11-123. 11 Hnakyan tabiri daha ziyade cemiyet yelerini ifadede kullanlmtr. 12 Bu cemiyetin kuruluu ve faaliyetleri ile ilgili bkz. Kamuran Grn, Ermeni Dosyas, stanbul, 2005, s. 188-191; Enver Z. Karal, Osmanl Tarihi, C. IV, Ankara, s.135-138. 13 Nejat Gn, Osmanl Devletinde Ermeniler Hakknda, Osmanldan Gnmze Ermeni Sorunu, Ankara, 2001, s.53-55. 14 Hasan Babacan, 1895 Mara Ermeni Olaylar ve Amerikal Misyonerler, I. Kahramanmara Sempozyumu, c.II, 6-8 Mays 2004 Kahramanmara, stanbul, 2005, s. 650.
10

172

Mehmet Ali Yldrm

devletlerin destekleri, kilise ve papazlarn almalar, bazen de Osmanl ynetiminden kaynaklanan aksamalar isyanlar tevik eden dier etkenlerdi15. Anadolunun, Ermeni nfusunun youn olduu dier blgelerinde olduu gibi Halep vilyetinin ikinci byk ehri olan Ayntabda da Ermeni genleri genellikle okullar vastasyla rgtlenmekteydiler16. Gerek misyoner okulunda gerekse Ermenilerin kendi okullarnda verilen eitim ile ayrlk fikirler birok gen beyne nfuz ettirilmekteydi. Bu okullarda Ermeni tarihi ile ilgili dersler tedris edilmekle beraber rencilere szde Ermenistan haritalar gsterilerek milliyetilik duygular kabartlmaktayd17. Dolaysyla bu okullardan mezun olan rencilerin ounun potansiyel bir Ermeni milliyetisi olarak kanl eylemlerin ierisinde yer almalar kanlmazd. Hnakyan tekilatlanmasnda da en etkin rol okul hocalar stlenmilerdi. Nitekim Ayntab ve Kilisteki Hnak cemiyeti ubeleri, mektep hocalarnn liderliinde faaliyetlerini yrtmekteydiler. Hnak tekilatlanmasnda esnaf, tccar, okul hocalar, renciler ve memurlar gibi gnll Ermeniler etkin rol oynamaktaydlar. Ancak gizlilik esasyla rgtlenen Hnakyanlar, baz soydalar iin sert tedbirlere de bavurmaktaydlar. zellikle nemli devlet memurluunda alan Ermenilere, Hnak cemiyetine ye olmalar iin teklif gtrlmekte, kabul etmeyenler nce uyarlmakta ardndan ise lmle tehdit edilmekteydiler. Uyar iin ikna edici mahiyette, yumuak bir slup benimsenmiti. Bunun en gzel rneini Halepte dava vekillii ve muayene memurluu yapan Agob Asaduryann zapt olunan ifadesinde (18 Kanun- evvel 1311/30 Aralk 1895) grmek mmkndr. Agob Asaduryan, Kilis Belediyesinde tabip olarak alm olan ve ayn zamanda Kilis ve Halep civarndaki Ermenileri rgtleyen Doktor Dikran Efendi tarafndan Hnakyanlara dahil edilmiti. Bu cemiyete girmeden nce ise ayrlk Ermeniler aleyhine almaktayd. Komuluk hasebiyle mnasebette bulunduu Kilisteki Hnak cemiyeti ubesinin kurucusu Dikran Efendi tarafndan ona yaplan ilk teklif, Siz nin milletinize hizmet etmiyorsunuz Osmanl hkmetine edilen hizmetler bd- hev olur. Siz gazeteleri okumuyormusunuz Sasun tarafnda icra edilen katl sebebiyle Avrupa devletleri mdahele itdiler bu vukuat meydana
15

Ergnz Akora, Osmanl Devleti Dneminde Ermeni syanlar, Osmanldan Gnmze Ermeni Sorunu, Ankara, 2001, s.128-134. 16 Komitenin taktiklerine Anadolunun dier yerlerinden bir rnek iin bkz. Ergnz Akora, Van ve evresinde Ermeni syanlar (1896-1916), stanbul, 1994, s.6-9. 17 Vartinis nam irket elinde bulunan Ermeni mekteblerinde iki Ermenistan haritas ve tarihi tedris edildii ve oralarn baslub tahsis halinde bunlarn meydana kaca ifadesine dir vilyet maarif mdirliinden verilen mzekkirenin irsaliyle Babakanlk Osmanl Arivi (BOA) Dahiliye Mektubi Kalemi (DH.MKT.), 1540/31.

1895-1896 syanlar Srasnda Ayntabda Ermeniler ve Hnak Cemiyeti

173

getirmee Hnakyanlar sebep oldular dvel-i ecnebiyenin mdahelesiyle Ermeniler iin bir imtiyaz verilecei tabiidir siz niin bu irkete aza olmuyorsunuz18 eklinde idi. Ancak Dikran Efendi, siz saye-i ahanede mekteb-i tbbiye-i ahaneden km ruhsatl bir tabibsiniz byle maksatdan zarardan maada bir ey hasl olmaz19 gibi bir cevap alnca bu sefer tehditler balad. Berber Sarkis isminde bir Hnakyan, Agobun evine gelerek ben Hnakyanlarn bu ehirde hizmetkrym ve size resmen bir tebligat in gelmiim zaten mukaddeman sana bid-defaat ihtr iyledik bu Hnakyanlara dokunma milletinin hdimleri aleyhinde gezme ve muayene memurluundan vazge yoksa seni ldrrz diye sana haber verdik siz yine mtenebbih olmadnz reisimiz Doktor Dikran Efendinin nesyihini dinle ve irketimize dhil ol yazk sana ite bu son ihtarmzdr diyerek ekip gitmiti20. Bu ihtardan sonra ise Agobun evi civarnda silahlar patlamaya balad. Sen bizi hkmete haber verebilirsin fakat bilmi olasn ki geceleyin yatanda iken seni katl ederiz diyen Hnakyanlar, baz yelerini bu ekilde cemiyetlerine dahil etmekteydiler21. Tehdide kanmayan gnlsz masum Ermeniler ise ldrlyorlard. nk cemiyet, Ermenileri ihtille tevik ifal olunamayanlar katletmek zere teekkl etmiti22. Hnakyanlarn kullandklar bu tehdit ynteminin yan sra din ve sosyal bask da kendi soydalarnn nefretini kazanmak istemeyen Ermenileri, bu ekya etelerine ynlendirmekteydi. Hnakyanla kabul olunan kimselerden irkete emin olacana ve y lm y hrriyet essn kabul ve irketin her trl nizamatna itaat edeceine dair imzal bir yemin evrak almak artt. Bu ekilde Hnakyanlara dhil olanlara iktidarlar nispetinde vazifeler verilmekteydi. Bu vazifeler ise ekilde belirlenmiti. Bunlardan birincisi (Propagandist) yani nir (nereden yayan, datan) ikincisi (ajitator) yani muharrik (tahrik eden, kkrtan,) ncs (terr) yani mtlif veya kesici, biici olarak ifade edilmekteydi23. Ayntabdaki Hnakyan ubesi, Piranet Lsniyan kod adyla Vartanyan Mektebi hocalarndan Soomon Bastacyan isimli bir ahsn kontrolndeydi. Ayrca Ayntabda eski ve yeni blkler adyla anlan iki ayr Hnakyan ubesi bulunmaktayd. Soomon Bastacyan bunlardan yenisinin lideri idi. Kazadaki yaklak 15000 Ermeniden 1000 kadar gen bu eski ve yeni
18

BOA., Yldz Perakende Evrak Adliye ve Mezhib Nezreti Maruzat, (Y.PRK.AZN.) 15/37 sahife 4. 19 BOA.,Y.PRK.AZN 15/37, sahife 5. 20 BOA.,Y.PRK.AZN 15/37, sahife 5. 21 BOA.,Y.PRK.AZN 15/37, sahife 5-6. 22 Ermeni Komiteleri (1891-1895), Ankara, 2001,s.27. 23 BOA.,Y.PRK.AZN 15/37, sahife 7-8.

174

Mehmet Ali Yldrm

frkalara mensup mfsitler idi24. Ancak Ayntabdaki bu iki Hnakyan frkas arasnda bir ihtilaf bulunmaktayd. Vartanyan ve Atenaan denilen mekteplerin kontrolnde olan bu iki ayr ube birbirleriyle rekabet halindeydiler. Rekabetin nedenini ise Vartanyan Mektebine mensup ve cedid frka olarak tabir olunan yeni nesil Hnakyanlardan Soomon Bastacyan ile ekibinin, Ayntab Hnakyanlarnn tamamna nderlik etmek istemeleri idi. Doktor Dikran Efendi, bir ara bu iki grup arasnda bar salamak iin aba sarf etmi ancak baarl olamamt25. Soomonun liderlik konusunda bu denli heyecanl olmasnn sebebi ise fiili eylem noktasndaki giriimleri idi. Nitekim Zeytunda icra edilecek isyan srasnda Ayntab Hnakyanlarna den yardm grevinin mzakere edildii gizli yerlerden biri Soomonun hanesiydi. Anadoludaki dier isyanlar organize etmek, Hnakyanlara ine toplamak ve silah temin etmek gibi bir ok i de Hnakyanlarn bu gizli toplantlarnda ele alnmaktayd. Bir ara Ayntabdaki bu toplantlara Kumkap Nmyiinde etkin rol oynad belirtilen Baron Aasda katlmt. Aslen Hainli olan Baron Aas, Kumkap vukuatndan sonra firar ederek Londraya gitmiti. Buradan da Rus Ermenilerinden olup Hnakyanlarn liderliini, Hnak gazetesinin de mdr ve muharrirliini yapan Evdis tarafndan Kilikyaya gnderilmiti. Bu sefer misyonu ise bu blgedeki Ermeniler arasnda fesat karmak ve onlar rgtlemek idi. Nitekim iki karde olan Artin ve Karabetin yardmyla Halep Hnakyan ubesini, Baron Aas tekil etmiti. Ardndan da Antakya kazasna bal Sveydiye nahiyesine geerek burada da Hnakyan ubeleri tesis etmi ve bu ubelere silah ve cephane temin etmiti26. Ayntabdaki toplantlara itirak etmesinin sebebi ise Ayntab Hnakyanlarn isyan noktasnda ynlendirmekle beraber Zeytun isyanna yardm iin gerekli para, adam ve cephaneyi toplamakt. Zira Ayntabda toplanan yz otuz liradan fazla para Leglekyan, Aidili Sarkis27 ve Ermenilerin by olarak bilinen Artin Aa tarafndan ine edilerek isyan srasnda Zeytundaki Ermeni Hnakyan etelerine gnderilmiti. Zeytundaki isyan patlak verdiinde ise burada olan Baron Aas, Agob Asaduryana yazd bir mektupta Zeytun havalisinde baz kylerde bir takm yama ve apul hareketlerine giriildiini, kendi adamlarnn iyi i grmekte bulunduklarn ve maksatlar, Zeytun Klasn almak olup
24 25

BOA.,Y.PRK.AZN 15/37, sahife 8. BOA.,Y.PRK.AZN 15/37 , sahife 9. 26 BOA.,Y.PRK.AZN 15/37 sahife 11-12. 27 Aidili Sarkiz Aa, Ayntab tccarlarndan idi. Kendisi gibi olu Sehak ta Hnak cemiyeti yesi olarak gizli toplantlara itirak etmekteydi.

1895-1896 syanlar Srasnda Ayntabda Ermeniler ve Hnak Cemiyeti

175

aldktan sonra Mara ve Ayntabn bizim olduunu orada Ermenilere tebir ediniz (duyurunuz) diyordu28. Ayntabdaki toplantlarda Vahan isimli bir gen daha vard. Agobun ifadesine gre bu gen, Mamuratl-aziz ahalisinden olup Amerikada birka sene eitim grmt. Asl ad Sarkis, lakab ise Tfenkiyan (ya da Kundakyan) idi. Amerikadan Kbrsa gelen Vahan, buradan da silah ve cephane ile Geliboluya kmt. Onun da almalaryla Antakya kazasnda Sveydiye merkezli geni bir silahl Hnakyan rgtlenmesi balam, Sveydiye Ermenileri ikna edilerek cemiyete dhil edilmilerdi. Hatta cemiyete katlanlar arasnda Msrl fellahlar dahi bulunmaktayd. Bunlarn ellerindeki cephane ise otuz sekiz para da topu, hesapsz dinamitli glleler ve silahlardan ibaretti. Ayn zamanda sradan bir neferden byk kumandanlara kadar askeri niformalar bulunmaktayd. Vahann Ayntabdaki grevi ise Zeytun ve dier yerlerdeki isyanlara cephane temin edebilmek iin para toplamakt29. Ayntabda yaplan toplantlara itirak eden Hnakyanlar, tepeden trnaa kadar silahlyd30. Zaten Hnakyanlarn amac Avrupada ses getirecek kanl olaylar karmakt. syann iddeti ne kadar byk olursa propagandas da o nispette iyi yaplrd. Bunun iin de kendi soydalarndan lenlerin yal veya ocuk olmas merhamet istismarn glendirecekti. Fiili terr olaylarna da bu politikayla girimilerdi. Mslman ahalinin tepkisini iddetlendirmek iin ise masum insanlar katletme yolunu semilerdi. Halep Vilayeti Polis Komiserliinden Dersaadete ulaan 12 Tern-i Sn 1311 (24 Kasm 1895) tarihli bir tahriratta, ehr-i hl-i Rm'nin drdnc Cumartesi gn ale's-sabh Ermeni fesedesinden Babek oullarnn kklerinden endaht etmi olduklar silhdan bir nefer slm ocuu katl olunmas zerine slm ve Hristiyan arasnda vuk bulan arbedede askir-i hne yetiinceye kadar elli bir zkr ve sekiz ins slm'dan maktl ve yz on kiinin mecrh olduu ve Ermeniden dahi yz zkr ve sekiz ins maktl ve doksan yedi mecrh vuk bulduunun haber verilmesi buna en gzel rnektir. Mslman bir ocuun ldrlmesiyle patlak veren bu olay, 51i erkek 8i kadn olmak zere toplam 59 Mslmann ve 103 erkek 8i kadn olmak zere toplam 111 Ermeninin canna mal olmutur. Ayrca 97 kii de bu olay srasnda yaralanmtr. stelik Ayntab kazasnda vuku bulan tek rnek de bu deildir. Yine 22 Tern-i Sn 1311 (4 Aralk 1895) tarihli tahriratta Ayntabda Eblehan Mahallesinde Yakut olu Agob'un hnesi damndan Konbuz tabr olunan lt- nriyye sokakta bulunan Deveci Hac
28 29

BOA.,Y.PRK.AZN 15/37 sahife 13. BOA.,Y.PRK.AZN 15/37 sahife 7. 30 orada grdklerimin (hnakyan toplantsnda) cmlesi ser-apa msellah idiler insann zerine dehet dyor idi. BOA.,Y.PRK.AZN 15/37 sahife 11.

176

Mehmet Ali Yldrm

Halil ve olu Ahmed ve Mehmed olu mer ve Ms ve Gedik olu Hasan ve Mehmed olu Ali nm kimesnelerin ortalarna atlmasyla patlayarak bu insanlar yaralam olduu belirtilmektedir. Hatta Ayntabda Ermeni mfsitlerinin karakol bile kurunland kaynaklarla sabittir31. Kaynaklardan anlald zere Osmanl devleti, dier blgelerde olduu gibi Ayntabdaki bu rgtlenmeden de haberdar idi. Zira komite merkezi ile ubeler arasndaki yazmalar bazen yakalanp tercme edilmekteydiler. Bunlarn birinde Ayntabdaki haydut etelerinin iyi tekilatlanmakta olduu aka belirtilmekteydi32. Bu nedenle devlet, nceden eitli nlemlere bavurmay ihmal etmemiti33. Ancak her trl i ve d destei alan Hnakyanlar, genileme ve faaliyet noktasnda hzl bir geliim gstermekteydiler. Nitekim byk devletler misyonerleri vastasyla blgedeki her trl faaliyeti takip etmekte, dahas isyanlara n ayak olmakta idiler. Zaten en ufak bir sradan olay, Avrupa devletlerinin temsilcilerine byk bir abartyla intikal ettirilmekteydi. zellikle Avrupa kamuoyunda, dindalarna yaplm olduunu dndkleri bu aslsz zulmler son derece etkin bir rabet grmekteydi34. Ayntabda Hnakyanlarn ynlendirilmesinde etkili olan bir dier vasta ise Londrada kan Hnak gazetesi idi. Hnakyanlarn propagandasn yapmakla beraber Avrupann umum- efkrn da Hnakyanlara ileten bu gazete, Kbrs zerinden skenderun Limanna ulatrlmakta oradan da Kilis, Ayntab ve Mara Hnakyanlarna gnderilmekteydi35. Ayntabda Ermeni meselesinin patlak vermesiyle beraber mezhepler arasndaki ihtilaf ve mcadele de ortadan kalkmt. Protestan vaizler Ermeni kilisesinde, Ermeni papazlar Protestan kiliselerinde vaazlar vererek Ermeni

Hseyin Nazm Paa, Ermeni Olaylar Tarihi, C.I, Ankara, 1998, s.131-135. Hseyin Nazm Paa, a.g.e., s.127. 33 Haleb vilyetinin baz cihtnda ve b-husus Mara ve Ayntab taraflarnda sakin Ermenilerin harekt ve teebbst- mzrrelerinin menine hizmet idecek takibat ve tefehhustda istihdam olunacaklara vilyetin rey ve tensibiyle virilmek zere Hicz ve Edirne ve Yanya vilyetlerinin fazla grnen bu yoldaki mahsusatdan tenzil klnan mebliden bin be yz guruunu zikr olunan haleb vilyetlerine tahsisi tezekkr klndna dair meclis-i mahsus- vkelnn mazbatas melfufuyla arz ve takdim klnm olmala (11 Mays 1893) BOA., rade Dahiliye ( .DH), 1303/1310.L-9/4. 34 Londrada kan Times gazetesindeki bir yazda Tarsustaki Sentpol mektebinin hoca ve baz rencilerinin sebepsiz yere tutuklandklar ve katillerin bulunduu mthi bir zindana atldklar, byk memurlardan birinin kendisine on iki lira verilirse bunlar serbest brakabilecei haber olarak yer almt. Devamnda da bu olayn bir numune olduu, Ayntab ve Marata ve memlik-i Mahrusenin her tarafnda durumun byle olduu anlatlmaktayd. BOA. YPRK. Ecnebiye ve Mabeyn Mtercimlii (TKM.) 33/34. 35 BOA.,Y.PRK.AZN 15/37 sahife 15.
32

31

1895-1896 syanlar Srasnda Ayntabda Ermeniler ve Hnak Cemiyeti

177

toplumunu Osmanl aleyhine kkrtmaktaydlar36. Bununla da kalmayan vaizler dardaki mezhepdalaryla saladklar balantlarla ekyalar himaye etmekte, masum soydalarn tahrik iin ynlendirmekte idiler. Doal olarak bu artlar altnda temkinli olmak gerekmekteydi. Osmanl Devleti, XIX. yzyln ikinci yarsndan bu yana sadk millet olarak grd Ermeni reayasn kanl hadiseleri icra eden haydutlardan ayrt etmeliydi. Bu ise devletin ou olay engelleyememesine sebebiyet veriyordu. 1896 ylnda gerekleen Hnak Cemiyetinin umumi kongresinde cemiyetin ubeleri bir program etrafnda tekilatlanmaya balad. Bu kongreye Ayntab Hnak Cemiyetinin temsilcisi de katlmt. Bu tarihten sonra da tek grevleri isyan karmak olan Hnakyanlar, kanl faaliyetlerini aksatmadan srdrmeye devam ettiler37. Yakn evredeki ubelerle irtibat arttrp geni apl olaylar karma noktasnda daha faal hale geldiler.38 Artk Hnakyanlarn her birinin ne kadar tehizat tayaca dahi talimatlarda yer almaktayd. Haleb ve Adana fevkalade kumandan vekili ferik ali Muhsin Paadan mrr 26 knun- sni 315 (7 ubat 1900) tarihli ifreli telgrafnmenin sretidir. Ayntabda vaki olan baz bhe zerine Hnak irketine mensup baz ehasn yine efkr- fsidede bulunduklar istihbr olunmakla lzm ve usul vechle bunlarn Hnak irketinden olduklar talimat mucebince cemiyetin nazr ve onbalar ile irket azalarnn tayin olunub muayyen mahallerde badel-mzkere hemen kym edecekleri ve dhil-i fesd olacaklarn bir ifte ve bir karada tabanca ve bir kama ile iki yz elli kurun yz elli hartuc bir okka baruta mlik olmalar merut olduu tahkikt- ifhiyelerinden anlalarak ol-bbdaki evrakn ve mhrn Franszkn papasna verildii ve papas tarafndan mahv edildii ve keml-i kerimi ile tahkikata devam olunmakda olub neticesinin arz olunaca efkr- fasidelerine meydan verilmeyecei maruzdur39. Belgede aka belirtildii zere cemiyete ye olan her kesin bir ifte, bir karada tabanca, bir kama, iki yz elli kurun, elli hartu yani barut kesesi ve bir okka baruta sahip olmalar artt. Zaten bu kadar cephaneyi tayan veya tamay gze alan birinin yapaca da kymdan baka bir ey olamazd. Bu durum ayrlk Ermenilerin niyetini ak bir ekilde ortaya koymakla beraber dinmek
BOA. Hariciye Siyasi (HR. SYS.), 54/4-7. Karal, a.g.e., s.136. 38 Halep ve Adana Fevkalade kumandan vekili Ali Muhsin Paa kullarndan ifre Sveydiye nahiyesine tbi Younoluk Ermeni karyesi muhtar Ohannese Kbrstan Protestan vizi stefandan gnderlb elde edilen Ermenil-ibare mektubun tercmesinde Zeytun ve Mara ve Ayntab ve sir mahaller ahalisinden Kbrsda ictima eden eirrdn yz kadarnn Haleb ve Adana vilyetleri sevhiline kmak fikrinde bulunduklar ifade edilmekteydi. BOA.Y.PRK., Askeri Maruzat (ASK.), 132/46. 39 BOA.Y.PRK.ASK 158/33-1.
37 36

178

Mehmet Ali Yldrm

bilmeyen masumiyet nidalarnn da ne denli bo bir saplant olduuna en gzel rneklerdendir. Sonu Netice itibariyle Ayntabda rgtlenen Hnakyanlarn isyan karmak veya Anadolunun baka bir yerindeki isyana itirak etmek noktasnda olduka faal olduklar anlalmaktadr. Dolaysyla dier ubelerle koordinasyon halinde hareket etmilerdir. Mezhep ayrm gzetilmeksizin misyonerler ve kiliseler bata olmak zere ierden ve dardan her trl destei de arkalarna almlardr. Bununla birlikte yaptklar kym, blgede yaayan Ermenilerin tamamna mal etmeye almlardr. Mslman ocuklar katlederek ortal kartrmalarnn sebebi ise Mslmanlarn da Ermenilerin tamamna taarruz etme ihtimali olmutur. Ancak Hnakyanlarn bu konuda baarl olamadklar grlmektedir. Nitekim Ayntab kazas dhilindeki Ermeni vatandalara herhangi bir toplum veya devlet basksnn olmad aktr. Kaza ahalisinin tamamnn sosyal konumlar ve beeri mnasebetleri din ve rk farkndan azadedir. Bununla beraber blgede yaayan Ermenilerin tm de Hnakyanlarn girimi olduu kymdan sorumlu tutulmamlardr. Zaten Ayntabn Mslman ahalisinin bir arada yaad Ermeni komusuyla silahl, eli kanl ve merhametten yoksun ekyay ayrt ettii, ehirdeki nfus hareketliliinden net bir ekilde anlalmaktadr.
Kaynaka I.Ariv Belgeleri Yldz Perakende Evrak Adliye ve Mezhib Nezreti Maruzat, 15/37, s.1-21. Yldz Perakende Evrak Askeri Maruzat, 158/33-1. Yldz Perakende Evrak Askeri Maruzat, 132/46. Yldz Perakende Evrak, Ecnebiye ve Mabeyn Mtercimlii 33/34. rade Dahiliye, 1303/1310, L-09/4. rade Mektubi, 1540/31. Hariciye Siyasi, 54/4-7. Dahiliye Mektubi, 1540/31. II.Salnameler Salnme-i Vilyet-i Haleb H.1312. Salnme-i Vilyet-i Haleb H.1313. Salnme-i Vilyet-i Haleb H.1319. Salnme-i Vilyet-i Haleb H.1326.

1895-1896 syanlar Srasnda Ayntabda Ermeniler ve Hnak Cemiyeti

179

III.Tezler Erkmen, Aye, 156 Numaral Ayntab eryye Sicilinin Transkripsiyonu ve Deerlendirmesi (H.1312-1314; sayfa 167-250, 1-93, 1-8), Gaziantep, 2005, (Baslmam Yksek Lisans Tezi). IV.Aratrma ve ncelemeler Akora, Ergnz, Osmanl Devleti Dneminde Ermeni syanlar, Osmanldan Gnmze Ermeni Sorunu, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 2001, s.123-143. ______ Van ve evresinde Ermeni syanlar (1896-1916), Trk Dnyas Aratrmalar Vakf, stanbul, 1994. Babacan, Hasan, 1895 Mara Ermeni Olaylar ve Amerikal Misyonerler, I.Kahramanmara Sempozyumu, C.II, (6-8 Mays 2004 Kahramanmara, Marader), stanbul, 2005, s. 645-652. Ermeni Komiteleri (1891-1895), Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Osmanl Arivi Daire Bakanl Yayn Nu:48, Ankara, 1998. Gn, Nejat, Osmanl Devletinde Ermeniler Hakknda, Osmanldan Gnmze Ermeni, Sorunu, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 2001, s.47-57. Grn, Kamuran, Ermeni Dosyas, Remzi Kitabevi, stanbul, 2005. Hseyin Nazm Paa, Ermeni Olaylar Tarihi, C.I, T.C. Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Osmanl Arivi Daire Bakanl Yayn Nu:15, Ankara, 1998. Karal, E. Ziya, Osmanl Tarihi, C. IV, T.T.K. Ankara, 1999. Kocabaolu, Uygur, Kendi Belgeleriyle Anadoludaki Amerika, Arba Yaynlar, stanbul, 1991. ke, Mim Kemal, Yzyln Kan Davas Ermeni Sorunu, rfan Yaymclk, stanbul, 2003. Sami, emseddin, Kmsul-alm, C.V, Kagar Neriyat, Ankara,1996. Trkmen, Fikret, Tarih Boyunca Trk-Ermeni Kltr likileri, Trk Tarihinde Ermeniler, Dokuz Eyll niversitesi Yayn No:2, zmir 1983, s.57-66.

180

Mehmet Ali Yldrm