KLASINE SOCIOLOKE TEORIJE

- IZBOR TEKSTOVA -

SADRAJ

1. U V O D.................................................................................................................. 3 2. P R V I D I O: OGIST KONT ............................................................................. 4 3. D R U G I D I O: HERBERT SPENSER.......................................................... 42 4. T R E I D I O: LUDVIG GUMPLOVIC ........................................................76 5. E T V R T I D I O: KARL MARKS ...............................................................81 6. P E T I D I O: VILFREDO PARETO............................................................. 128 7. E S T I D I O: SIGMUND FROJD ............................................................. 148 8. S E D M I D I O: EMIL DIRKEM ................................................................. 175 9. O S M I D I O: FERDINAND TENIS............................................................ 210 10. D E V E T I D I O: GEORG ZIMEL .............................................................. 218 11. D E S E T I D I O: LEOPOLD FON VIZE ................................................... 235 12. J E D A N A E S T I D I O: MAKS VEBER .................................................. 254 13. D V A N A E S T I D I O: BILJEKE UZ TEKST ...................................... 285 14. T R I N A E S T I D I O: TESTOVI ............................................................... 332

UVOD

PRVI DIO - OGIST KONT (1798 1857)

KURS POZITIVNE FILOZOFIJE

I. DVA UVODNA PREDAVANJA

PRVO PREDAVANJE
Izlaganje cilja ovog kursa ili opta razmatranja o prirodi i znaenju pozitivne filozofije Da bi se onako kako treba objasnila prava priroda i bitni karakter pozitivne filozofije, neophodno je baciti najprije jedan opti pogled na progresivni hod ljudskog duha, posmatran u cjelini: jer se bilo koje shvatanje moe upoznati jedino kroz njegovu istoriju. Izuavajui tako cjelokupni razvitak ljudske inteligencije u njenim razliitim oblastima aktivnosti, od njenog najprostijeg poleta do naih dana, vjerujem da sam otkrio veliki osnovni zakon kome je on potinjen po stalnoj nunosti, koji, ini mi se, moe biti vrsto zasnovan, bilo na racionalnim dokazima koje prua poznavanje naeg sastava, bilo na istorijskim provjeravanjima koja proistiu iz paljivog ispitivanja prolosti. Taj zakon se sastoji u tome to svako od naih glavnih shvaanja, svaka grana naih saznanja, proizilazi potpuno kroz tri razliita teorijska stanja: teoloko ili fiktivno stanje; metafiziko ili apstraktno stanje; nauno ili pozitivno stanje. Drugim rijeima, ljudski duh po svojoj prirodi, upotrebljava redom u svakom od svojih istraivanja tri metode filozofiranja iji se karakteri bitno razlikuju a ak su u osnovi i suprotni: najprije teoloku metodu, zatim metafizku i najzad pozitivnu. Otuda tri vrste filozofije, ili optih sistema shvaanja o skupu fenomena, koje se meusobno iskljuuju: prva je nuna polazna toka ljudske inteligencije; trea; njeno stanje utvreno i definitivno; druga jedino ima za svrhu da poslui kao prelaz. U teolokom stanju ljudski duh, usmjeravajui prvenstveno svoja istraivanja ka unutranjoj prirodi bia, poetnim i krajnjim uzricima svih posljedica koje ga pogaaju, jednom rijeju ka apsolutnim saznanjima, predstavlja fenomene kao proizvod direktnog i neprekidnog djelovanja natprirodnih sila, manje ili vie brojnih, ija samovoljna intervencija objanjava sve prividne anomalije svemira. U metafizikom stanju, koje je u osnovi samo jedan obina opta modifikacija prvoga, natprirodne sile su zamjenjene apstraktnim silama, istinskim entitetima (personifikovanim apstrakcijama), svojstvenim raznim biima svijeta, koji su u stanju da stvore sve posmatrane fenomene ije se objanjenje onda sastoji u tome da se dodijeli svakom od njih odgovarajui entitet. Najzad, u pozitivnom stanju, ljudski duh, uviajui nemogunost da stekne apsolutne pojmove, odustaje da trai porijeklo i svrhu svemira i da upozna unutranje uzroke fenomena da
5

bi se jedino prihvatio da otkrije, kombinovanom primjenom rezonovanja i posmatranja, njihove stvarne zakone, to jest njihove stalne odnose sukcesivnosti i slinosti. Objanjenje fakta, svedeno tako na njegove stvarne granice, od sada je samo uspostavljena veza izmeu razliitih posebnih fenomena i nekih optih fakata iji se broj sve vie umanjuje progresom nauke. Teoloki sistem je dostigao za njega najvie mogue savrenstvo kad je boansku silu jednog jedinog bia stavio umjesto mnogobrojnih nezavisnih boanstava koje je mata prvibitno bila stvorila. Na isti nain, posljednja rije metafizikog sistema sastoji se u tome da se shvati, umjesto razliitih posebnih entiteta, jedan jedini veliki opti entitet, priroda, posmatrana kao jedini izvor svih fenomena. Isto tako, savrenstvo pozitivnog sistema, kojem on neprestalno tei, mada je vrlo vjerovatno da ga ne moe nikad dostii, bilo bi u tome da je u stanju da predstavi sve razne fenomene, koji se mogu zapaziti kao posebni sluajevi jednog jedinog opteg fakta, kao to je, na primjer, gravitacija. Ovdje nije mjesto da se posebno dokazuje ovaj osnovni zakon razvitka ljudskog duha i da se iz njega izvode najznaajniji zakljuci. O njemu emo raspravljati neposredno, sa svom potrebnom opirnou, u onom djelu ovog kursa koji se odnosi na izuavanje drutvenih fenomena. Ja ga sad uzimam u obzir samo da bih tano odredio pravi karakter pozitivne filozofije nasuprot dvjema drugim filozofijama koje su jedna za drugom gospodarile, do posljednjih vjekova, svim naim intelektualnim sistemom. A sad, da ne bih sasvim zanemario jedan zakon od takvog znaenja, ija e se primjena esto javljati u toku cijeloga ovoga kursa, treba da se ograniim na letimino ukazivanje najprimjetnijih optih motiva koji mogu da potvrde njegovu tanost... Ova opta revolucija opteg duha moe uostalom danas lako da se konstatuje na jedan vrlo primjetan nain, mada indirektan, posmatrajui razvitak individualne inteligencije. Budui da je neminovno ista polazna taka u obrazovanju jedinke i vrste, razliite glavne faze prvog moraju predstavljati osnovne epohe drugog. Zar se svako od nas, posmatrajui i svoju vlastitu istoriju, ne sjea da je bio redom, to se tie najznaajnijih pojmova, u djetinjstvu teolog, u mladosti metafiziar, a u zrelim godinama fiziar? Ovo je danas lako provjeriti za sve ljude koji su na nivou svog vremena. Ali osim direktnog posmatranja, opteg ili pojedinanog, koje pokazuje tanost ovog zakona, ja moram, u ovom kratkom obavjetenju, naroito spomenuti teorijska razmatranja koja e pridonijeti da se uvidi njegova nunost. Najznaajnije od svih razmatranja, zahvaeno iz same prirode predmeta, sastoji se u potrebi, u svakoj epohi, za nekom teorijom da bi se povezala fakta, za ljudski duh u njegovom zaetku, da iz posmatranja razvije teorije. Svi veliki umovi, poev od Bekona, smatraju da su stvarna saznanja samo ona koja prouavaju na posmatranim faktima. Ova osnovna maksima je oigledno nesporna ako se primjeni, kao to treba, ne zrelo stanje nae inteligencije. Ali, ako se osvrnemo na formiranje naih saznanja, nije manje izvjesno da ljudski duh, u svom primitivnom stanju, nije mogao niti je morao tako misliti. Jer ako, s jedne strane, svaka pozitivna teorija treba neophodno da bude zasnovana na posmatranju, tako isto je, s druge strane, oigledno da je naem duhu, da bi se
6

predao posmatranju, potrebna neka teorija. Ako fenomene, posmatrajui ih, ne veemo odmah za kakve principe, ne samo da bi nam bilo nemogue da kombinujemo ova pojedinana posmatranja, i prema tome, da iz njih izvuemo kakvu korist, nego bismo ak bili potpuno nesposobni da im poklonimo panju, a najee bi nam fakta, iako pred oima, ostala nezapaena. Na taj nain, pritjenjen izmeu potrebe za posmatranjem da bi stvorio realne teorije i potrebe, ne manje nune, da stvori bilo kakve teorije da bi se predao neprekidnim posmatranjima, ljudski duh bi se, u svakom zaetku, okretao u krugu iz kojeg ne bi ni na kakav nain mogao izai da se nije sreom otvorio jedan prirodni izlaz spontanim razvitkom teolokih saznanja, koja su i dala stjecite naporima i pruila hranu njegovoj aktivnosti. Takav je osnovni motiv koji dokazuje logiku neminovnost isto teolokog karaktera primitivne filozofije, nezavisno od krupnih socijalnih razmatranja koja mu se pridruuju i koja ak ne moram ni navoditi u ovom trenutku. Ta neminovnost postaje jo osjetnija ako se uzme u obzir savrena skladnost izmeu teoloke filozofije i same prirode istraivanja na koja ljudski duh u svom djetinjstvu toliko usredotouje svu svoju aktivnost. Zaista, vrlo je upadljivo da su najosnovnija pitanja nedokuiva naim sredstvima - unutranja priroda bia, porijeklo i svrha svih fenomena - upravo ona koja naa inteligencija u tom primitivnonm stanju izdie iznad svega, a svi problemi koji se zaista mogu rijeiti gotovo se smatraju nedostojni ozbiljnih razmiljanja. Lako je shvatiti razlog za to; jer jedino je moglo iskustvo da nam pokae kolike su nae snage; i da ovjek na poetku nije mislio o njima s puno pretjerivanja, one nikad ne bi mogle postii sav razvoj za koji su sposobne. Tako zahtjeva naa priroda. Ali, ma kako bilo, predstavimo sebi, ukoliko je mogue, tu sklonost tako sveoptu i toliko ispoljenu, i zapitajmo se na kakav bi prijem naila u jednoj takvoj epohi, da je tad postojala, pozitivna filozofija, kojoj je najvia tenja da otkrije zakone fenomena i ija je glavna osobina da smatra kao neminovno zabranjene ljudskom duhu sve one nedokuive tajne koje teoloka filozofija, naprotiv, objanjava jednom tako zadivljujuom lakoom sve do njihovih najsitnijih detalja. Isto je tako i kada se s praktine take gledita posmatra priroda istraivanja kojima se ljudski duh prvobitno bavi. U ovom pogledu ona daju ovjeku tako veliku dra bezgranine moi da djeluje na vanjski svijet, koji smatra kao potpuno njemu namijenjen i kao da po svim svojim fenomenima predstavlja tjesne i neprekidne veze sa naom egzistencijom. Ali, to varljivo vjerovanje, te pretjerane ideje o vanosti ovjeka u svemiru, koje raa teoloka filozofija a koje nepovratno rui prvi nalet pozitivne filozofije, jesu, u poetku, neophodni poticaji bez kojeg se zaista ne bi moglo shvatiti da bi se ljudski duh prvobitno odluio za teke poslove. Mi smo danas tako daleko od tih prvobitnih sklonosti, bar to se tie veine fenomena, da teko moemo sebi tano predstaviti mo i neophodnost slinih razmatranja. Ljudski um je sad dosta zreo da bismo preduzeli naporna nauna istraivanja, a da nemamo u vidu nikakav nepoznat cilj koji moe jako da djeluje na matu, kao onaj koji se nametao astrolozima i alhemiarima. Naa intelektualna aktivnost je dovoljno potaknuta istom nadom da otkrije zakone fenomena, jednostavnom eljom da potvrdi ili obori neku teoriju. Ali nije moglo tako biti u rano doba ljudskog drutva. Bez privlanih himera astrologije, bez velikih razoarenja alhemije, na primjer, odakle bismo crpili neophodnu istrajnost i ar da se prikupe tolika
7

posmatranja i iskustva koja su kasnije posluila kao osnova pravim pozitivnim teorijama i jedne i druge vrste fenomena?... Lako je shvatiti, zaista, da nae poimanje, prinueno da ide naprijed gotovo neosjetno, nije moglo naglo i bez posrednika prei iz teoloke u pozitivnu filozofiju. Teologija i fizika su meusobno tako duboko nepomirljive, njihove koncepcije imaju jedan tako korjenito suprotan karakter da je ljudska inteligencija, prije nego to je odbacila jedne da bi iskljuivo upotrijebila druge, morala da se poslui posrednim koncepcijama dvojakog karaktera i samim tim sposobnim da postupno izvri prelaz. Takva je prirodna namjena metafizikih koncepcija: od njih u stvari i nema druge koristi. Zamjenjujui u izuavanju fenomena njatprirodnu vodeu silu jednim odgovarajuim i nerazdvojnim entitetom, iako je ovaj u poetku shvaen samo kao emanacija one prve, ovjek se malo-pomalo navikao da razmatra jedino sama fakta, budui da su pojmovi o metafizikim faktorima lagano postojali toliko tanani da su u oima svakog trijeznog uma uzimani samo kao apstraktna imena fenomena. Nemogue je zamisliti kakvim bi drugim postupkom na razum mogo prei iz razmatranja izrazito natprirodnih u razmatranja isto prirodna, iz teolokog sistema u pozitivni sistem. Poto sam tako utvrdio, koliko mi je to mogue bez uputanja u posebnu diskusiju koja bi bila neumjesna u ovom trenutku, opti zakon razvitka ljudskog duha, onako kako ga ja shvaam; bie nam sada lako da tano odredimo prirodu pozitivne filozofije to je i pravi predmet ovog izlaganja. Vidimo, prema onom to prethodi, da je osnovni karakter pozitivne filozofije da posmatra sve fenomene kao potinjene nepromjenjivim prirodnim zakonima ije tano otkrivanje i svoenje na najmanji mogui broj jeste cilj svih naih napora, smatrajui kao apsolutno nedokuivo i besmisleno za nas istraivanje onoga to se zove uzrocima, bilo primarnim bilo finalnim. Beskorisno je insistirati mnogo na jednom principu koji je sada postao tako blizak svima onima koji su malo dublje prouavali eksperimentalne nauke. Svako zaista zna da u naim pozitivnim objanjenjima, ak i najsavrenijim, nemamo uopte pretenziju da izlaemo poetne uzroke fenomena, poto bismo tada jedino uveali tekou, ve samo da tano analiziramo okolnosti njihovih stvaranja i da ih vezujemo jedne za druge prema normalnim odnosima sukcesivnosti i slinosti... Zaista, meu etiri glavne kategorije prirodnih fenomena maloas nabrojanih, astronomskih, fizikih, hemijskih i fizikih primjeuje se jedna bitna praznina u pogledu socijalnih fenomena, koji, mada se preutno ubrajaju u filozofske fenomene, zasluuju, bilo po svom znaaju bilo po stvarnoj tekoi za njihovo izuavanje, da obrazuju posebnu kategoriju. Ovaj posljednji red shvaanja koji se odnosi na najosobenije fenomene, najsloenije i najmanje samostalne, nuno je morao, samim tim, da se usavrava sporije od svih ranijih ak i ne uzimajui u obzir posebne smetnje koje emo razmatrati kasnije. No, kako bilo, oevidno je da on jo nije uao u podruje pozitivne filozofije. Teoloke i metafizike metode koje, u odnosu na sve druge redove fenomena, sada vie niko ne upotrebljava, bilo kao istraivako sredstvo, bilo samo kao sredstva za dokazivanje, jo su, naprotiv, iskljuivo u upotrebi, u jednom ili u drugom pogledu, za sve ono to se odnosi na socijalne fenomene, mada su njihovu nedovoljnost u tom pogledu sasvim osjetili svi veliki umovi kojima su dojadile uzaludne i beskrajne raspre oko boanskog prava i suverenosti naroda.
8

To je dakle velika, ali oigledno jedina praznina koju treba popuniti da bi se dovrilo uvrivanje pozitivne filozofije. Sada, poto je ljudski duh osnovao nebesku fiziku, bilo mehaniku bilo hemijsku, organsku fiziku, bilo biljnu bilo ivotinjsku, ostaje mu da dovri sistem eksperimentalnih nauka time to e postaviti temelje socijalnoj fizici. To je danas, u vie glavnih pogleda, najvea i najhitnija potreba nae inteligencije; to je, usuujem se da kaem, glavni cilj ovig kursa, njegov posebni cilj. Shvatanja koja u pokuati da pruim u pogledu izuavanja socijalnih fenomena a iji je zadatak, nadam se, mogue nazrijeti iz ovog predavanja ne bi mogla imati za predmet da daju odmah socijalnoj fizici isti stepen savrenosti kao prethodnim granama prirodne filozofije, to bi oigledno bilo neosnovano, poto ove pruaju u tome pogledu ve meu osobom krajnju nejednakost, uostalom neizbjenu. Ali one e biti namjenjene da daju ovoj posljednjoj klasi naih saznanja pozitivni karakter koji je ve prihvaen u svakoj od njih. Ako se taj uslov jednom zaista ostvari, bit e u potpunosti udaren temelj novom filozofskom sistemu; jer nijedan od fenomena koji se daju posmatrati ne bi mogao ostati izvan pet velikih ve uspostavljenih kategorija: astronomskih, fizikih, hemijskih, fiziolokih i socijalnih. Poto tako naa osnovna shvatanja postanu homogena, filozofija e biti definitivno dovedena u pozitivno stanje; i ne mijenjajui vie svoj karakter, ostae joj samo da se neogranieno razvija na sve veim tekovinama iz kojih e neizbjeno proizilaziti nova ispitivanja ili dublja razmiljanja. Kad bude stekla tako karakter univerzalnosti koji joj jo nedostaje, pozitivna filozofija e postati sposobna da sasvim, sa svom svojom prirodom nadmonou, doe na mjesto teoloke i metafizike filozofije, kojima je ova univerzalnost danas jedina stvarna svojina, a koje e, kad budu liene jedne takve prednosti, postojati za nae sljedbenike samo istorijski. Poto je tako izloen posebani cilj ovog kursa, lako je shvatiti njegov drugi cilj, opti, to jest da ovo ne bude samo kurs socijalne fizike i pozitivne filozofije. Zaista, poto se osnivanjem socijalne fizike najzad dopunjuje sistem prirodnih nauka, postaje mogue, pa ak i neophodno, da se rezimiraju razliita steena saznanja, koja su dospjela u ustaljeno i homogeno stanje, kako bism ih saobrazili, predstavljajui ih kao stanje jednog jedinog stabla umjesto da ih i dalje smatramo samo kao izdvojene djelove.... U primitivnom stanju naih saznanja ne postoji nikakva odreena podjela naih intelektualnih redova; isti duhovi su istovremeno gajili sve nauke. Taj se nain organizacije ljudskih izuavanja, u poetku neizbjean i ak neophodan, kao to emo imati prilike da to konstatujemo kasnije, mijenja malo-pomalo ukoliko se razvijaju i razne vrste koncepcije. Prema jednom zakonu, ija je neophodnost oigledna, svaka grana naunog sistema neosjetno se odvaja od stabla im je dovoljno narasla da se moe izdvojeno gajiti, to jest kad je dola do onog stepena da moe sama predstavljati predmet stalnog izuavanja izvjesnih pojedinaca. Upravo toj podjeli raznih vrsta istraivanja izmeu razliitih redova uenjaka dugujemo oigledno tako primjetan razvitak kakav je postigla svaka posebna klasa saznanja u nae vrijeme i koja kod modernih iskljuuje mogunost one univerzalnosti istraivanja, tako lake i tako obine u antiko doba. Jednom rijeju, podjela intelektualnog rada, sve vie usavravana, jeste jedna od najvanijih oblika pozitivne filozofije...

Pravi nain da se zaustavi tetni uticaj koji ini se prijeti intelektualnoj budunosti usljed prevelike iscjepkanosti pojedinih istraivanja ne bi oigledno mogao biti taj da se vratimo na antiku zbrku gradiva, to bi znailo da se ljudski duh vrati unazad, a to je sreom danas postalo nemogue. On se, naprotiv, sastoji u usavravanju same podjele rada... Prvi i neposredni krupni rezultat pozitivne filozofije mora, dakle, biti: otkrivanje na osnovu iskustva zakona po kojima se odvijaju nae intelektualne funkcije i, dalje, tano poznavanje optih zakonitosti koje su neophodne da bi se pouzdano postupalo u istraivanju istine. Drugi rezultat, ne manje vaan, i mnogo prei, do kojeg neminovno danas dovodi uspostavljanje pozitivne filozofije, definisane u ovom izlaganju, bio bi da se postaramo za opti preobraaj naeg vaspitnog sistema... Da bi prirodna filozofija mogla dovriti ve tako pripremljen preporod naeg intelektualnog sistema, neophodno je da razne nauke iz kojih se ona sastoji, predstavljene kao razne grane jednog jedinog stabla, budu svedene najprije na ono to ini njihovu sutinu, to jest na njihove glavne metode i njihove najznaajnije rezultate. Samo na taj nain nastava nauka moe postati baza jednog novog i opteg i istinski racionalnog odgoja... Posebno izuavanje optih naunih pojmova nije samo namjenjeno da reorganizuje obrazovanje, ve ono mora isto tako da pridonese i posebnom napretku raznih pozitivnih nauka. To je ono to sainjava treu osnovnu osobinu na kojoj sam rijeio da ukaem... Vjerujem da itaocima ovog djela ne moram dokazivati da ideje vladaju svijetom i da ga potresaju, ili, drugim rijeima, da sav drutveni mehanizam poiva u krajnjoj liniji na miljenjima. Oni dobro znaju da velika politika i moralna kriza sadanjeg drutva potie u sutini od intelektualne anarhije. Nae najtee zlo sastoji se zaista u ovom dubokom razmiljanju koje sada postoji izmeu ljudi u pogledu svih osnovnih naela ija je postojnost prvi uslov za pravi drutveni poredak. Sve dotle dok pojedinci ne budu jednoduno prili izvjesnom broju optih ideja koje su u stanju da obrazuju jednu zajedniku drutvenu doktrinu, jasno je da e stanje nacija neminovno ostati bitno revolucionarno usprkos svim politikim palijativnim mjerama koje bi se mogle primjeniti i u njemu e biti mogue samo privremene institucije. Isto tako je izvjesno da, ako se ovo okupljanje duhova u jednu istu zajednicu u pogledu principa ostvari, iz njega e neminovno proistei odgovarajue institucije, ne dajui mjesta nikakvom tekom potresu poto bi se samim tim faktom uklonio najvei nered. Eto u tom pravcu treba usmjeriti glavnu panju svih onih koji osjeaju znaaj jednog stanja stvari istinski normalnog... Oslanjajui se na osnovni zakon izneen na poetku ovog izlaganja, vjerujem da mogu tano razmiriti dva posmatranja koja se odnose na sadanju situaciju drutva ako naprosto kaem da sadanji nered potie, u sutini, od istovremene upotrebe triju filozofija radikalno nepromirljivih: teoloke, metafizike i pozitivne. Zaista je jasno da ako bi bilo koja od ove tri filozofije dobila sveoptu i potpunu nadmonost, postojao bi jedan odreeni drutveni poredak, dok se zlo sastoji naroito u odsutnosti svake prave organizacije. Koegzistencija ove tri suprotne filozofije apsolutno sprjeava da bude saglasnosti u ma kojem bitnom pogledu. Dakle, ako je taan ovaj nain gledanja, onda se radi samo o tome da se sazna koja od tri filozofije moe i mora da nadvlada po prirodi stvari...
10

Ta opta revolucija ljudskog duha danas je gotovo potpuno izvrena; ne ostaje nita drugo, kao to sam to ve objasnio, nego da se upotpuni pozitivna filozofija ukljuujui u nju i izuavanje drutvenih fenomena, i da se zatim rezimira u jednoj jedinoj homogenoj doktrini. Kad ovaj dvostruki posao bude dovoljno odmakao, definitivna pobjeda pozitivne filozofije e doi spontano i uspostaviti red u drutvu... Ukratko, teoloka i metafizika filozofija se otimaju danas oko zadatka, koji je iznad moi i jedne i druge, da reorganiziraju drutvo; jedino izneu njih postoji jo borba u tom pogledu. Pozitivna filozofija je do sada u toj raspravi intervenisala jedino da bi kritikovala i jednu i drugu, pri emu ih je potpuno diskreditovala. Stavimo je najzad u poloaj u kom bi imala stvaralaku ulogu, ne vodei dalje rauna o prepirkama koje su postale beskorisne. Upotpunjujui zamani intelektualni poduhvat koji su zapoeli Bekon, Dekart i Galilej, stvorimo neposredno sistem opih ideja koji e od sad, zahvaljujui ovoj filozofiji, neogranieno prevladavati u ljudskom rodu, a revolucionarna kriza koja uznemirava civilizirane narode bit e potpuno okonana. To su etri glavne take gledita preko kojih sam morao ve sad ukazati na sposonosni uticaj pozitivne filozofije, to bi posluilo kao bitna dopuna njenoj opoj definiciji koju sam ranije pokuao da izloim.

11

DRUGO PREDAVANJE
Izlaganje plana ovog kursa ili opta razmatranja o hijerarhiji pozitivnih nauka Svi ljudski rodovi se odnose ili na istu teoriju ili na akciju. Tako se najoptija podjela naih stvarnih saznanja sastoji u tome da ih razlikujemo na teorijska i na praktina... Bez sumnje, kad se obuhvata potpuna cjelina svakovrsnih radova ljudskog roda, izuavanje prirode se mora shvatiti kao namijenjeno da pruai prvu racionalnu bazu ovjekovog djelovanja na prirodu, jer poznavanje zakona fenomena, koje nam stalno dozvoljava da ih predvidimo, oigledno moe jedino da nas vodi, u aktivnom ivotu, da modifikujemo jedne pomou drugih u nau korist... Ukratko, nauka, odakle i predvianje: predvianje, odakle i akcija. Takva vrlo jednostavna formula izraava, optu vezu nauke i primjene, uzimajui ova dva izraza u njihovom cjelokupnom znaenju. Ali, uprkos kapitalnom znaenju ovog odnosa, koji nikad ne smije biti zapostavljen, shvatiti nauke samo kao bazu primjene znailo bi stvoriti o njima nepotpunu predstavu, emu su na alost previe skloni u nae doba. Ma kako bile goleme usluge koje nauke pruaju industriji i mada je, prema odlunom Bekonovom tvrenju, snaga neminovno proporcionalna znanju, ne smijemo zaboraviti da nauke, prije svega, imaju direktniju i uzvieniju svrhu - da zadovolje osnovnu potrebu za upoznavanje zakona fenomena... Kada, u duhu uenjaka, jaa sila nae priroda ne bi ispravljala, ak nehotice, ono to je u tom pogledu neophodno i skueno u optoj tenji nae epohe, ljudska inteligencija, svedena na to da se bavi samo istraivanjima od neposredne praktine koristi, samim tim bi se nala, kao to je to vrlo praktino primjetio Kondorse, potpuno zaustavljena u svom napredovanju, ak i u odnosu na primjene kojima bi bilo nerazumno posvetiti isto teorijske redove; jer najznaajnije primjene, proizilaze stalno iz teorija stvorenih u isto naunoj namjeni i koje su esto gajene u toku vie vjekova ne pruajui za samu praksu nikakav rezultat ... Stoga je Kondorse mogao u tom pogledu s pravom rei: Mornar, koji se, tano potujui geografsku duinu, uva od brodoloma, duguje ivot teoriji koju su prije dvije hiljade godina stvorili genijalni ljudi imajui u vidu isto matematike teorije. Oigledno je dakle da ljudski duh, poto je uglavnom shvatio da izuavanje prirode slui kao racionalna baza za djelovanje na prirodu, mora pristupiti teorijskim ispitivanjima apstrahirajui potpuno svaki praktini obzir; jer naa sredstva za otkrivanje istine tako su slaba da, ako ih ne koncentriemo iskljuivo tom cilju i ako, traei istinu, nametnemo sebi u isto vrijeme i taj uslov da joj naemo neposrednu praktinu korist, bilo bi nam gotovo uvijek nemogue da u tome uspijemo... Na stepenu razvitka koji je ve dostigla naa inteligencija, nauke nemaju neposrednu primjenu na umijee, bar u najsavrenijim sluajevima; izmeu ova dva reda ideja postoji jedan srednji, slabo odreen po svom filozofskom karakteru, ali pristupaniji kad se posmatra
12

drutvena klasa koja se njim posebno bavi. Izmeu uenjaka u pravom smislu i onih koji stvarno rukovode produktivnim radovima poinje danas da se stvara jedna prelazna klasa, klasa inenjera, iji je poseban cilj da organizuju veze izmeu teorije i prakse... Treba razlikovati, u odnosu na sve redove fenomena, dvije vrste prirodnih nauka: jedne apstraktne, opte, imaju za predmet otkrivanje zakona koji vladaju raznim klasama fenomena uzimajui u obzir sve sluajeve koji se mogu zamisliti; druge, konkretne, posebne, deskriptivne, a koje ponekad nazivaju pravim prirodnim naukama, sastoje se u primjeni tih zakona na stvarnu istoriju razliitih postojeih bia. Prve su dakle osnovne i samo emo na njih usmjeriti nae izuavanje u ovom kursu... Svaka nauka moe biti izlagana u dva bitno razliita smjera: u istorijskom i u dogmatskom; svaki drugi nain njihovog izlaganja bio bi samo kombinovanje. Po prvom postupku izlau se redom saznanja prema istom redu kako ih je ljudski duh stvarno sticao i usvajajui, koliko je god mogue, iste puteve. Po drugom, sistem ideja se predstavlja onako kako bi ga danas mogao shvatiti neko ko bi, nalazei se na pogodnoj taki gledanja i imajui dovoljno znanja, elio da iznova stvori nauku u njenoj cjelini... Ali ukoliko nauka napreduje, istorijski red izlaganja postaje sve vie nepodesan, zbog suvie dugog niza prelaznih stanja koja bi se morala upoznati; dotle dogmatski red postaje sve vie moguan, a u isto vrijeme i neophodan, jer nove koncepcije doputaju da se prethodna otkria predstavljaju neposrednije... U izlaganju saznanja, meutim, postoji stalna tenja da se istorijski red zamjeni dogmatskim koji jedino moe i odgovarati savrenijem stanju nae inteligencije... Ipak treba dodati, da bi se otklonilo svako pretjerivanje, da je svaki stvarni nain izlaganja neizbjeno izvjesna kombinacija dogmatskog i istorijskog reda u kojoj samo prvi mora stalno i sve vie dominirati... Sva iva bia predstavljaju dva reda fenomena sutinski razliitih, one koje se odnose na jedinku i one koji se odnose na vrstu, naroito kada je ona drutvena. Ova osnovna razlika se pogotovo odnosi na ovjeka. Posljenji red fenomena je oigledno komplikovaniji i osobeniji od prvog: on zavisi od njega, ali na njega ne utie. Otuda dva velika odjeljka u organskoj fizici, fiziologija u pravom smislu i socijalna fizika koja se zasniva na prvoj. U svim drutvenim fenomenima najprije se primjeuje uticaj fiziolokih zakona jedinke, a osim toga, i neto posebno to ga mijenja a to proizilazi iz osobito komplikovanog djelovanja jedinki jednih na druge u ljudskoj vrsti i djelovanja svake generacije na onu koja dolazi poslije nje. Oigledno je dakle da za valjano prouavanje drutvenih fenomena treba najprije poi od temeljnog poznavanja zakona koji se odnose na ivot jedinke. S druge strane, ova nuna zavisnost dvaju izuavanja ne iziskuje uopte, kako su neki filozofi bili skloni da vjeruju, da se u socijalnoj fizici vidi jedan obian dodatak filozofije. Iako su dati fenomeni sigurno homogeni, oni nisu identini, i odvajanje dviju nauka je zaista od osnovne vanosti. Jer, bilo bi nemogue tretirati izuavanje vrsta u cjelini kao istu dedukciju izuavanja jedinke, poto su drutveni
13

uslovi koji mjenjaju djelovanje fiziolokih zakona upravo najbitniji razlog. Tako, socijalna fizika mora biti zasnovana na direktnim posmatranjima, njoj svojstvenim, uzimajui uvijek u obzir njenu neizbjenu unutranju vezu s fiziologijom u pravom smislu... Iz dosadanjeg raspravljanja se da zakljuiti da je pozitivna filozofija prirodno podijeljena na pet osnovnih nauka iju sukcesivnost odreuje neophodna i nepromjenjiva zavisnost, zasnovana, nezavisno od svakog hipotetikog miljenja, na obinom temeljnom uporeivanju odgovarajuih fenomena: to su astronomija, fizika, hemija, fiziologija i, najzad, socijalna fizika. Prva razmatra najoptije fenomene, najjednostavnije, najapstraktnije i najudaljenije od ovjeanstva; oni utiu na sve ostale ne trpei nikakav njihov uticaj. Fenomeni koje razmatra posljednja naprotiv su najosobeniji, najkomplikovaniji, najkonkretniji i neposredno najinteresantniji za ovjeka; oni zavise manje - vie od svih prethodnih, ne vrei na njih nikakav uticaj. Izmeu ove dvije krajnje granice stepena posebnosti, komplikovanosti i osobenosti fenomena potpuno se poveava isto kao i njihova sukcesivna zavisnost... U ovom predvianju smo dakle tano odredili, i to ne prema uzaludnim proizvoljnim teorijama ve posmatrajui ga kao predmet istinskog filozofskog problema, racionalni plan kojim se moramo stalno rukovoditi u izuavanju pozitivne filozofije. Ukratko, matematika, astronomija, fizika, hemija, fiziologija i socijalna fizika - to je enciklopedijska formula koja se, izmeu vrlo velikog broja klasifikacija koje doputa est osnovnih nauka, jedino logiki slae s prirodnom i nepromjenjivom hijerarhijom fenomena. Nije potrebno da ovdje podsjeamo na znaenje tog rezultata, koji itaocu mora postati vrlo blizak, poto e se stalno primjenjivati u toku itavog ovog kursa.

14

II. KAKO KONSTITUISATI DRUTVENU NAUKU?

Rezime-Sumarna ocjena principijelnih filozofskih pokuaja preduzetih dosad radi konstituisanja drutvene nauke. Vii je stepen komplikacija, specijalnosti, a u isto vrijeme i interesa koji nuno karakterizaciju socijalne fenomene - uporeene sa svim drugim prirodnim fenmenima, ak i s fenomenima individualnog ivota - prema generalnim principima naune hijerarhije uspostavljene u cjelini ove rasprave, bez sumnje najfundamentalniji uzrok nesavrenstva, mnogo izrazitijeg nego to pokazuje njihova izuavanja gdje pozitivistiki duh oevidno nije mogao imati nikakvog racionalnog uspjeha dok predhodno nije poeo da dominira izuavanjem svih najjednostavnijih fenomena (166). Drutvena je nauka postala mogua tek poto se precizno oslanja na racionalnu analizu cjeline razvitka koji je do danas postignut u eliti ljudske vrste (168). Dakle, je li drutvena nauka mogla stvarno postojati dok se nije znalo u emu se sastoji taj fundamentni progres? ak injenica generalnog razvitka, ije osnovne zakone treba da prouava takva nauka, moe tada biti bitno osporavana, jer iz slinog aspekta moe se initi da je ovjeanstvo osueno na samovoljni slijed uvijek jednakih formacija, a da nije nikada iskusilo nikakvu istinsku novu i definitivnu transformaciju, postepeno upravljeni prema cilju tano odreenom cjelinom nae prirode (169-170). Svaka je ideja socijalnog programa bila nuno zabranjena filozofima antike zbog nedostatka kompleksnih i irih politikih opservacija. Niko se od njih, ak ni meu najeminentnijim i najotroumnijim, nije mogao osloboditi tendencije, tada isto tako opte kao i spontane, da direkno posmatra savremeno socijalno stanje kao korjenito inferiorno stanju prolih vremena (170). Pomou tih raznih motiva moe se od ovog momenta zapaziti da stvarna ideja progresa, parcijalnog ili totalnog pripada iskljuivo i nuno pozitivnoj filozofiji koju nijedna druga ne bi u tom pogledu znala nadomjestiti. Jedino e ta filozofija moi razlikovati pravu prirodu socijalnog progresa, tj. ocrtati konani cilj, cilj koji nije nikada potpuno ostvarljiv prema tome ona pokua da usmjeri ovjeanstvo i da u isto vrijeme upozna opti tok ovog postepenog razvitka (172). Samo neosporni osjeaj za progres nauka mogao je inspirisati Paskala za uveni aforizam, zauvek utemeljen: Svu sukcesiju ljudi, u drugom slijedu vjekova, treba posmatrati kao jednog ovjeka koji oduvjek postoji i neprekidno ui (172). I suvie je evidentno prema naim ranijim eksplikacijama da istinska socijalna nauka moe biti samo moderna instuticija, i ak sasvim nedavnog porijekla (177). Prva je i najvanija serija radova, najzad namjenjena konstituiranju socijalne nauke, ona koja pripada velikom Monteskjeu, najprije u njegovom Traktatu o rimskoj politici (Traite sur la politique romaine), a zatim naroito u njegovom djelu Duh zakona (Esprit des Lois).

15

Ono to za mene obiljeava osnovnu snagu toga znaajnog djela, koje nepobitno dokazuje eminentnu superiornost toga uvenog autora nad svim suvremenim filozofima, jest odluna sklonost, koja se u njemu svuda zapaa, da se ubudue politiki fenomeni shvaaju takoer kao nuno podvrgnuti nepromjenljivim prirodnim zakonima kao i bilo koji drugi fenomeni: sklonost tako jasno izraena ve od poetka uvenom uvodnom glavom gdje prvi put od primitivnog poleta ljudskog razuma nalazimo konano direktno formuliranu generalnu ideju z a k o n a, u odnosu na sve mogue predmete, ak i politike, idui jedinstvenom osnovnom koncepicijom na koju se naa inteligencija ve navikla, usavravajui je u najprostijim pozitivnim istraivanjima (178-179). Ovo nuno divljenje se moglo samo uveati, imajui u vidu drugi gore oznaeni elementarni aspekt i smatrajui da fundamentalni pojam ljudskog napretka, prva neophodna osnova istinskog sociolokog zakona nije mogla imati za Monteskjea vrstinu, ni postojanost, ni naroito, generalnu kompletnost koja bi mu pomogla da shvati veliki politiki poremeaj pod ijom inpulzijom danas mislimo (180). Poto smo u optem principu priznali nunu subordinaciju socijalnih fenomena nepromnljivim priodnim zakonima, u narednim predavanjima ovog djela vidjeemo politike injenice onakvim kakve jesu u realnosti (181). Jedini je znaajan udio takvog rada, koji se predstavlja siguran stvarni pozivitet, ona gdje Monteskje nastoji da precizno ocjeni socijalni uticaj raznih lokalnih stalnih uzroka, koji se u cjelini mogu u politici oznaiti imenom klima (182). Jedini vanji korak koji je poslije Monteskjea pridonio osnovnoj koncepciji sociologije 1 dugujemo slavnom i nesretnom Kondorseu u njegovom znamenitom djelu O nacrtu istorijskog pregleda programa ljudskog duha (L'Esquiesse d'un tableau historique des progrs de l'esprit humain). Ispravna ocjena tog pitanja ipak trai da se ne zaboravi visoki prethodni uticaj njegovog slavnog prijatelja, mudraca Turgota, ija su dragocjena primitivna zapaanja o generalnoj teoriji ljudskog perfektibiliteta bez sumnje korisno pripremila Kondorseove misli (185). Glavna snaga djela u ovom pogledu je u lijepom uvodu gdje Kondorse neposredno izlae svoju optu misao i ocrtava svoj filozofski projekt za izuavanje osnovne povezanosti raznih socijalnih stanja. Taj mali broj besmratnih stranica zadovoljava potuno, naroito tu epohu, u sutinskim stvarima koje se tiu ukupne pozicije socijalnog pitanja, koji e se u bilo kojoj budunosti, po mom miljenju zasnivati na onom prekrasnom izrazu koja je nauka zauvijek usvojila (186). S politike take gledita podjednako je evidentno da je osnovni pojam socijalnog progresa morao postati u isto vrijeme mnogi jasniji sigurniji, i konano mnogo odluniji za Kondorsea nego sto je mogao biti za Monteskjea. Jer, ak nezavisno od karekteristine eksplozije od 1789.,
1

Mislim da se moram izloiti opasnosti ve odsad to upotrebljavam taj novi izraz koji je sasvim ekvivaklentan mome izrazu scijala fizika, kako bih mogao jedinstvenim imenom oznaiti onaj dio komplemenaran filozofiji prirode, koji se odnosi na pozitivno izuavanje cjeline fundamentnih zakona svojstvenih socijalnim fenomenima. (Bijeka, str. 185).

16

u vrijeme Kondorsea nije se vie moglo sumnjati u finalnu tendeciju ljudske vrste da neopozivo napusti stari socijalni sistem, i ako se priroda novog sistema mogla samo vrlo nejasno nasluivati i bila ak gotovo uvijek bitno nepriznata (188). Moe li se, prema tome, uditi to Kondorse, i pored eminentne zasluge... nije u stvari razotkrio nijedan od pravih zakona ljudskog razvitka, kao to nije nita naslutio o bitno prolaznoj prirodi revolucionarne politike i, konano, da je promaio optu koncepciju drutvene budunosti (190)? Ne moe se, prema tome, bez sumnje, nita zamjeriti naim ekonomistima to su pretendovali da osnuju pravu drutvenu nauku, budui da su se najklasiniji meu njima, naroito u naim danima, trudili da osnovni predmet svojih studija prikau dogmatski, potpuno odvojeno i nezavisno od cjeline politike nauke, koju su sve to vie nastojali potpuno izolovati (193). Treba ipak poteno odvojiti, prije svega, eminentno izuzetni sluaj slavnog i razboritog filozofa Adama Smita, koji je, nemajui nikakvu uobraenu namjeru da osnuje u tom pogledu novu specijalnu nauku, samo predloio kao cilj, tako dobro ostvaren u njegovom besmrtnom djelu, objanjenje razliitih bitnih pogleda socijalne filozofije pomou svojih sjajnih analiza koje se odnose na podjelu rada, na temeljnu slubu monete, na generalnu akciju banaka itd., i na toliko drugih glavnih podruja industrijskog razvitka ovjeanstva (195). Velikom Bossuetu e trebati sigurno uvijek pripisivati prvi vaan pokuaj ljudskog uma da je razmatrao s dovoljno izdignutog aspekta cjelinu drutvene prolosti (204).

Rezime-Temeljna obiljeja pozitivne metode u racionalnom izuavanju socijalnih fenomena

17

Koncepcije koje se odnose na metodu u pravom smislu rijei u svakoj su nauci, po prirodi, bitno neodvojive od onih koje se odnose direktno na samu doktrinu, kao to sam to u principu utvrdio ve od poetka ove rasprave...to su fenomeni kompleksniji i specijalniji, manje je mogue korisno odvojiti metodu od doktrine, budui da te promjene postaju tada intezivnije i vanije (209). Posebno je sluaj u izuavanju socijalnih fenomena da pravi temeljni pojam metode moe efikasno rezultovati danas samo iz osnovne racionalne koncepcije cjeline nauke, tako da se ini da se isti principi odnose alternativno ili na metodu ili na doktrinu, prema tome iz kojeg ih aspekta posmatramo... Iz tih razloga je, dakle, vidljivo da u sociologiji, kao i drugdje, pozitivno metoda moe biti ocjenjena samo nakon racionalnog razmatranja upotrebe njenih principa, razmjerno njihovom pstepenom izvravanju: tako da ovde ne moe biti nikakvog pitanja o nekoj pravoj preliminarno logikoj raspravi o metodi socionalne fizike. Ipak je, s druge strane, evidentno neophodno da se, prije nego to se provede direktno ispitavanje socioloke nauke, najprije paljivo oznai njen istinski duh i cjelina osnovnih izvora koji su joj svojstveni, kao to smo to uvijek radili u tri predhodne knjige, u odnosu na razne starije nauke; krajnja nesavrenost jedne takve nauke jo vise naglaava tu nunu obavezu (210). to se tie metoda, ta su svojstva naroito u temeljnoj premoi imaginacije nad opservacijom, a to se tie doktrine u iskljuivom istraivanju apsolutnih pojmova. Za konano odreenje nauke odatle rezultuje dvostruko neizbjena tendecija za upranjavanje samovoljne i neodreene akcije o fenomenima koji se nisu posmatrali u njihovoj vezi sa nepromjenljivim prirodnim zakonima (213). Pozitivnu filozofiju u poetku zaista duboko obiljeava, u svakom predmetu, ona nuna i premanentna subordinacija imaginacije opservaciji, to osobito obiljeava nauni duh u pravom smislu rijei nasuprot teolokom ili metafizikom duhu (214). Ta se filozofija onda principijelno razlikuje od teoloko-metafizike filozofije po konstantnoj i neodoljivoj tendenciji da svim pojmovima koji su u poetku bili nuno apsolutni povrati, naprotiv, nuno relativni karakter (216). Ali e te empirijske strepnje, iako izrazito prirodne, lako biti odstranjene da bi svako mogao ocijeniti iz toga aspekta, na osnovu anticipacije, sa stajalita svojstvenog ovoj raspravi, pravi nuni karakter pozitivne filozofije (218). U politikoj filozofiji nee, dakle, ubudue stvarno biti mogui red i harmonija osim ako se socijalni fenomeni, kao i svi drugi, ne potine nepromjenjivim prirodnim zakonima, ija cijelina obuhvata, za svaku epohu, zatiena od svake teke nesigurnosti, temeljne granice i bitni karakter politike akcije u pravom smislu rijei. Jednom, rjeju, uvodei u opte izuavanje socijalnih fenomena zauvijek isti pozitivni duh koji je ve sukcesivno regenerisao i disciplinovao sve ostale vrste ljudskih spekulacija, ije nas primitivno stanje nije stvarno vie zadovoljavalo (225).

18

Da bi se finalnim razmatranjem, koje nuno obuhvata sva druga, korisno rezimirala cijelina ovih preliminarnih indikcija o temeljnim uslovima, koji treba neizbjeno da ispune opti duh pozitivne sociologije, dovoljno je naizad da se ovdje direktno primjeni princip racionalnog predvianja, koji sam toliko iskreno prikazao, spram svih prethodnih dijelova prirodne filozofije jer on konstatuje najnepobitniji kriterij naunog pozitiviteta. Pod ovaj poslednji aspekt moe se dakle, svesti temeljna tekoa da se ubudue pravilno shvate socijalni fenomeni takoer podloni naunom predvianju, kao i svi drugi bilo koji fenomeni, izmeu granica preciznosti inae srodni s njihovim najviim komplikacijama, prema optem pravilu uspostavljenom u tom pogledu od poetka ove rasprave (226). Prema prethodnim eksplikacijama filozofski princip jednog takvog duha nuno se svodi na shvatanje socijalnih fenomena uvijek kao neizbijeno potinjenih pravim prirodnim zakonima... Dakle, u tu svrhu treba, prije svega, proiriti naunu, istinski temeljnu, dinstinkciju na cijelinu socijalnih fenomena, to sam je etablirao i upotrijebio u svim dijelovima ove rasprave...ali uvijek iz aspekta egzaktne sistematske koordinacije statistikog i dinamikog stanja svakog predmeta pozitivnog izuavanja. U prostoj biologiji, tj. za ope izuavanje samog individualnog ivota, to neophodno ralanjiva prua priliku da se poslije eksplikacije sadraja u prethodnim knjigama moe izvesti radikalna distinkcija izmeu isto anatomskog aspekta, koji se odnosi na ideju organizacije, i fiziolokog aspekta u pravom smislu rijei koji se odnosi direktno na ideju ivota... Ralanjivanje u sociologiji treba da se izvede na potpuno analogan i ne manje izrazit nain, razlikujui korijenito, u odnosu na svaki politiki sadraj, fundamentalno izuavanje uvijeta egzistencije u drutvu i izuavanje zakona njegovog stalnog kretanja. Ta mi se razlika, ve odsad, ini dovoljno karakteristinom i dozvoljava mi da se u slijedu predvidi ono to njegov spontani razvitak moe prouzrokovati u pogledu obine dekompozicije socijalne fizike na dvije glavne nauke, pod imenom npr. socijalne statike i socijalne dinamike, koje se isto tako bitno razlikuju jedna od druge kao to se danas razlikuju anatomija i individualna fiziologija (230231). Da bi smo bolje ocrtali tu neophodnu eksperimentalnu dekompoziciju i od ovog momenta konano oznaili njen praktini domet, prije nego to preem na drugo, smatram za bitno da ovdje napomenem da takav nauni dualizam savreno tano odgovara, u politikom smislu, u stvari dvostrukom pojmu reda i progresa, koji se ubudue mogu smatrati kao spontano uvedeni u opti domen javnog prava. Jer oigledno je da statistiko izuavanje socijalnog organizma treba da koincidira u sutini s pozitivnom teorijom reda, koji moe zaista bitno postojati samo kao pravna premanentna harmonija izmeu razliitih uslova ove egzistencije ljudskih drutava. ak se vidi, jo opipljivije, da dinamika izuavanja kolektivnog ivota ovjeanstvo nuno sainjava pozitivnu teoriju socijalnog progresa, koji, odbacuje sve isprazne misli o apsolutnom i neogranienom perfektibilitetu, treba prirodno da se svede na jednostavan pojam temeljnog razvitka (232). Tako shvaena, ta vrsta socijalne anatomije koja konstituie statiku soiologiju mora da ima za stalni predmet pozitivno izuavanje, u isto vrijeme eksperimentalno i racionalno, uzajamnih akcija i reakcija koje neprestano vre jedni na druge svi razliiti dijelovi bilo kojeg socijalnog sistema, inei nauno, koliko je to mogue, provizornu apstrakciju osnovnog pokreta koji ih postepeno modifikuje. Iz ovog prvog aspekta, socioloka predvianja, zasnovana na tanom optem poznavanju tih nunih odnosa, bie upravo odreena da potvrde jedna druge, u kasnijoj
19

saglasnosti sa direktnim posmatranjem razliitih statistikih relativnih indikcija svakog modusa socijalne egzistencije, u sutini analogne onome to se obino dogaa danas u individualnoj anatomiji (235). Dinamino posmatranje integralnog i neprekidnog razvitka civilizovanog ovjeanstva dozvoljava, bez sumnje, da se rauna sa veom efikasnou na tu interesantnu verifikaciju socijalne saglasnosti, pokazujui oigledno univerzalnu reakciju, sadanju ili buduu, svake specijalne modifikacije (237). Da bi se konano uspostavio takav fundamentalni pojam na kome naroito poiva pravi duh cjeline socijalne statike i koji, svojom prirodom, moe posvuda odstraniti, neposrednije nego i jedna druga socioloka teorija, zlokobni apsolutni karakter raznih naih politikih kola, treba prikladno kombinovati sva nauna sredstva. Dakle, nauni princip ovog opteg odnosa sastoji se bitno u evidentnoj spontanoj harmoniji koja mora uvijek teiti da vlada izmeu cijeline i dijelova drutvenog sistema, iji elementi ne bi mogli izbjei da se konano meusobno kombinuju onako kako potpuno odgovara njihovoj vlastitoj prirodi (242-243). Jer vrijednost bilo kojeg politikog sistema moe se bitno sastojati samo u njegovoj potpunoj harmoniji s odgovarajuim socijalnim stanjem (247). Sociologija nije, dakle, jedina nauka u kojoj nunost obine primjene metode cijeline nad djelovima postaje presudna; ve nam je sama biologija morala, pomou bitno analognih motiva i na manje dvosmislen nain, prezentovati takav filozofski sistem (260). Iako statistika koncepcija socijalnog organizma treba, po prirodi sadraja, da sainjava prvu racionalnu osnovu itave sociologije, kako sam maloas objasnio, ipak treba bar priznati da socijalna dinamika sainjava ne samo direktno njezin najinteresantniji dio, prvenstveno naih dana, ve naroito, iz aspekta isto naunog, da ona sama daje cjelini ove nove nauke njen najupadljiviji karakter, istiui direktno pojam koji najvie razlikuje sociologiju u pravom smislu rijei od biologije, tj. osnovnu ideju kontinuiranog progresa, ili jo bolje postepenog razvitka ovjeanstva (262). Tako je pravi opti duh dinamike sociologije u tome da se svako od tih uzastopnih socijalnih stanja shvati kao nuni rezultat prethodnog i neophodan pokreta navedenog stanja, prema sjajnom aksiomu velikog Lajbnica: Sadanjost je veliki dio budunosti. U tom pogledu nauka ima otada za cilj da otkrije konstantne zakone koji upravljaju tom kontinuiranou, ija cjelina determinie temeljni tok ljudskog razvitka. Jednom rjeju, socijalna dinamika izuava zakone sukcesije, dok socijalna statika trai zakone koegzistencije: tako da je opta primjena prve ba u tome da praktinoj politici prua pravu teoriju progresa kao to je u isto vrijeme druga spontano teorija reda (263). Bilo bi po mom miljenju potpuno lako tretirati socijalnu fiziku a da se nijednom ne upotrijebi rije usavravanje, zamjenjujui je uvijek jednostavnim naunim izrazom razvoj, koji oznaava bez ikakvog moralnog procjenjivanja neku neospornu optu injenicu (264).

20

Kao to je ve prethodno pokazala nuna egzistencija sociolokih zakona u najteem i najnesigurnijem sluaju, tj. u statikom stanju, bilo bi bez sumnje beskorisno ovdje formalno insistirati na nunosti mnogo znatnijoj i, dakle, manje spornijoj dinamikih zakona u pravom smislu rijei (265). Glavni dio te evolucije, one koja je najvie uticala na opti progres, bez sumnje u kontinuiranom razvoju naunog duha, poevi od primitivnih radova Talesa i Pitagore do radova Langrangea i Bichota. Da bi se, uostalom, bolje razvio taj neophodan preliminarni osjeaj nune egzistencije pozitivnih zakona u socijalnoj dinamici, bilo iz kog aspekta da se na to gleda, italac e se korisno moi pomoi na temelju ve konstantovane osnovne solidarnosti izmeu svih razliitih socijalnih elemenata socijalne statike (270). Evidentno je, dakle, da se ovjeanstvo razvija neprekidno postepenim tokom civilizacije, osobito eminentnije sposobnosti nae prirode, u razliitim fizikim, moralnim, intelektualnim i konano politikim odnosima... Da bi se obrazloila krajnja ekvivalentnost izmeu dviju ideja razvitka i usavravanja, jedne teorijske, druge praktine, itavo se filozofsko pitanje, dakle, svodi sad na izjanjenje treba li taj evidentan razvoj smatrati kao nuno popraen, u stvarnosti, odgovarajuom amelioracijom, ili progresom u pravom smislu rijei (274). Treba uvijek imati u vidu da se za amelioraciju, kao i za razvitak, uzima u obzir u biti cjelina ovjeanstva, umjesto neki izolovani narod. Tako postavljajui, ljudski razvitak mi se ini, u stvari da konstantno kree, pod svim razliitim principijelnim aspektima nae prirode, ka dvostruko veoj amelioraciji, ne samo u pogledu temeljnih ovjekovih kondicija, to se mnogo manje moe procijeniti, i u pogledu naih odgovarajuih sposobnosti: pravi izraz usavravanje odgovara poglavito tom drugom atributu progresa (275). ak i u naoj revolucionarnoj epohi, uprkos izrazitijem neskladu politikog sistema i opteg stanja civilizacije, nema sumnje da se amelioracija produava, ne samo u fizikom i u intelektualnom odnosu, to je evidentno, ve u sutini takoer i u moralnom odnosu, iako privremena dezorganizacija ovdje mora dublje poremetiti temeljnu evoluciju (276). Ni u jednom ni u drugom sluaju ne radi se o konanim uzrocima ni o bilo kome pravcu provienja. To je uvijek, za razvitak, kao to smo ve vidjeli za egzistenciju, jednostrani nuni slijed onog spontanog poretka koji rezultuje iz nepromjenjivih zakona prirode, prema svim moguim fenomenima, i koji se jedino moe manifestovati manje pravilno, ali isto tako neizbjeno i kod socijalnih fenomena, bilo statikih, bilo dinamikih, na osnovu njihove vie komplikovanosti (279). Iz toga principijelnog aspekta treba prethodno shvatiti socijalne fenomene kao takve, u svojoj nunosti, ak u smisku njihove komplikacije kao izmjenjive vie od svega, prema filozofskom zakonu koji sam pokazao u dva prethodna sveska. Na taj nain ukupnost sociolokih zakona prirodno obuhvata granice varijacije ire nego to dozvoljava ak sistem biolokih zakona u pravom smislu rijei i, iz jo jaeg razloga hemijskih ili fizikih, ili najzad astronomskih zakona (283). Tako mi se ini da tri opta izvora socijalnih varijacija kao da rezultuju iz 1. rase; 2. klime i 3. politike akcije u pravom smislu, posmatranih u njihovoj naunoj ekstenziji (287).
21

Predvianje je u svim oblicima, kao to sam ustanovio od poetka ovog dijela, istinski izvor akcije (291). U sociologiji i u biologiji nauna eksploracija upotrebljava zajedno tri temeljna naina koja sam razlikovao ve od drugog sveska ove rasprave: umijee opteg posmatranja, tj. isto posmatranje, eksperiment u pravom smislu rijei i najzad komparativnu metodu bitno adaptiranu svakom bilo kojem izuavanju ivih tijela. Ovdje se, dakle, radi o sumarnom procjenjivanju relativnog doprinosa i istinskog karaktera ovih triju sukcesivnih postupaka, ukoliko se odnose na prirodu i odreenje, ranije definisane, ove nove nauke (295-296). Ma ta bilo, evidentno je da je nedostajanje svake pozitivne teorije danas ono to ini socijalna posmatranja tako neodreenim i tako inkoherentnim. injenice ni najmanje ne nedostaju, bez sumnje jer, u ovom redu fenomena jo vie jasnijih nego u kom drugom, najjednostavnije su injenice nuno najvanije, uprkos djeakoj pretenziji ispraznog sakupljaa tajnih anegdota. Ali one ostaju potpuno sterilne, i ak u sutini neprimjeene, iako smo mi u njima zadubljeni, u nedostatku intelektualnih dispozicija i spekulativnih indikcija, neophodni za njihovu istinsku naunu eksplikaciju (302). Vidi se dakle da po samoj prirodi socijalne nauke posmatranje u pravom smisku rijai ima nuno jo dublju i specijalniju potrebu, nego i u jednom drugom sluaju, prisne kontinuirane subordinacije, cjelini pozitivnih spekulacija o realnim zakonima solidarnosti ili sukcesivnosti fenomena isti tako eminentno komplikovanih. Nijedna socijalna injenica ne bi imala istinsko nauno znaenje, a da ne bude neposredno pribliena drugoj socijalnoj injenici. isto izolovana, ona ostaje neizbjeno sterilna, samo anegdota, podesna da zadovolji ispraznu radoznalost, ali nesposobna za racionalnu upotrebu (305). Posmatrajui najzad komparativnu metodu, u pravom smislu rijei, moram najprije, u tom pogledu, uputiti itae na fundamentalna objanjenja koja sam dovoljno prikazao u biolokoj filozofiji da bih demonstrirao nunu nadmonost takvog postupka. Sada treba da se ograniim na to da obiljeim samo glavne razlike pomou kojih se nuno razlikuje generalna aplikacija komparativne metode primjenjena na cijelinu sociolokih istraivanja. Slijepa imitacija biolokog postupka bi za sobom u poetku povlaila iracionalno poricanje pravih logikih analogija izmeu dviju nauka, jer komparacija razliitih dijelova u animalnoj hijerarhiji, koju smo vidjeli da se konstituie u biologiji, i glavni karakter komparativne metode, imali bi naprotiv, u sociologiji samo sekundarno znaenje. Ali, u sutini, kao to smo vidjeli, nije teite te posljednje nauke u stvarnoj naunoj ekvivalentnosti temeljne koncepcije organske vrste (312). Ipak sam uvjeren da dugotrajna nadmonost teoloko-metafizike filozofije u jednom takvom redu ideja uliva danas jak iracionalni prezir prema svakom naunom pribliavanju ljudskog drutva bilo kom animalnom drutvu. Kada socijalna izuavanja budu najzad skladno umjerena pomou pozitivnog duha, nee se, bez sumnje, ni najmanje oklijevati da se u tome sagleda stalna korist, i, u mnogo sluajeva, neophodnost da se uvede, do izvjesnog stepena, socioloka komparacija ljudi s drugim ivotinjama, a prije svega s najrazvijenim sisarima, barem da bi se poslije ivotinjske skupine, jo tako malo poznate, mogle najzad bolje posmatrati i bolje
22

ocjeniti... Glavni nedostatak takve vrste socioloke komparacije bie, bez sumnje, u tome to je svojom prirodom ograniena samo na statistiko posmatranje, a da ne moe dospjeti do dinamikih posmatranja, koja treba da konstituiu, naroito u nae dane, glavni i direktni sadraj nauke. To ogranienje evidentno rezultuje iz toga to socijalno stanje ivotinja, a da u stvarnosti takoer nije apsolutno promjenjivo kako se to zamilja, pokazuje u sutini, otkada se ljudska nadmonost potpuno razvila, samo neprimjetne varijacije koje nisu nimalo upadljive u kontinuiranom progresu ljudskog drutva, posmatranog ak u njegovom primitivnom poletu gdje je najmanje izrazito. Ali, ograniena na socijalnu statiku, nauna korisnost takve komparacije ini mi se zaista neospornim, zbog toga to ovdje bolje ocrtava najelementarnije zakone temeljene solidarnosti, manifestirajui direktni, neodovoljivom evidentniu, njenu spontanu verifikaciju u najnerazvijenijem drutvu, tako da se moe ponekada ak i nadahnuti, izmeu ostalog, korisne indukcije o ljudskom drutvu (313-314). Iako je osnovni progres ljudskog drutva nuno jedinstven kada se radi o totalnom razvitku, ipak je neosporno da su uslijed sticaja socijalnih uzroka koji su dosad slabo analizirani u veini sluajeva, vrlo vane nacije, a naroito vrlo raznovrsne, dostigle smo nerazmjerno nie stepene u optem razvitku, tako da se uslijed te nejednakosti razliita prethodna stanja najcivilizovanijih nacija ponovo danas nalaze u najveem stepenu, uprkos neizbjenim sekundarnim razlikama kod savremenih naroda razdijeljenih na raznim mjestima globusa (317). Opta upotreba tog sociolokog postupka eminentno je racionalna, jer poiva direktno na gore oznaenom principu neophodnog i konstantnog identiteta osnovnog razvitka ljudskog drutva, prema neodoljivoj premoi opteg tipa ljudske prirode, tako da realne diferencije uslijed bilo kakvih razlika klime i ak rase mogu utjecati samo na stvarnu blizinu svake socijalne revolucije (318-319). Dakle, postoji stvarno i tako smo dovedeni postepenim hodom na direktno procjenjivanje ovog poslijednjeg dijela komparativne metode koji treba da istaknem u sociologiji pod imenom istorijska metoda, u pravom smislu rijei, na emu se u sutini zasniva, samom prirodom takve nauke, sama temeljna osnova na kojoj moe stvarno poivati sistem politike logike (322). Konano, treba ovdje primjetiti, iz praktinog aspekta, da opta nadmonost istorijske metode u pravom smislu rijei, u socijalnim izuavanjima ima isto tako sretno svojstvo da spontano razvija socijalni osjeaj (326). Ispitajmo sada, na direktno iako sumaran nain, praviti temeljni razvoj komparativne metode... Bit ove istorijske metode, ini mi se da je u racionalnoj upotrebi socijalnih serija, tj. u sukcesivnom procjenjivanju razliitih stanja ljudskog drutva koje pokazuje, prema cijelini istorijskih injenica, kontinuirano uveavanje dispozicije - fizike, intelektualne, moralne ili politike, kombinovano s neodreenim smanjivanjem suprotne dispozicije, odakle treba da rezultuje nauno predvianje konanog uspona jedne i definitivnog opadanja druge, pod uslovom uostalom da takva konkluzija potpuno odgovara sistemu optih zakona ljudskog razvitka, iju neophodnu socioloku nadmonost ne treba nikada poricati (328).

23

Rezime Nuni odnosi socijalne fizike s drugim temeljnim granama pozitivne filozofije Racionalna subordinacija socijalne fizike cjelini drugih fundamentalnih nauka, prema naunoj hijararhiji koju smo uspostavili, sadri u mojim oima tako znaajan princip da on obuhvata, takorei, indirektko i implicitno, ali neophodno, sve razliite filozofske propise koji se odnose na poseban nain prema optoj instituciji ove nove nauke, dok on, naprotiv, ne bi mogao biti zamjenjen ni jednom drugom naukom (337). to se tie biologije, duboko filozofska subordinacija socijalne nauke tako je neosporno da se niko ne bi vie ubudue usudio da direktno porie evidentni princip... (341) Konano sociologija treba takoer da pozajmi biologiji vrlo dragocjen filozofski princip, odereen da u njoj postane sasvim uobiajen, i koji e u njoj poprimiti ak svoj potpuni nauni razvitak: radi se onoj sretnoj pozitivnoj transformaciji dogme finalnih uzroka koji sadri neophodan princip uslova egzistencije (350). Ali koliko bila visoka njena direktna korist u izuavanju individualnog ivota, drutvena nauka treba po svojoj prirodi da u tome ima iru i bitniju aplikaciju (351). Poto smo tako racionalno uspostavili neophodnu optu subordinaciju sociologije cjelini biloke filozofije, ona se prema tome nalazi, samo nauno povezana najprije indirektnim odnosima, ali spontanim i neizbijenim s cjelokupnim sistemom neorganske filozofije za koji je, kako vec znamo, neposredno povezana biologija (352). Jednom rjeju, progres ovjeanstva, bilo politiki, bilo moralni, bilo intelektualni nuno je neodvojiv od materijalnog progresa, u smislu intimne uzajamne solidarnosti koja karakterizuje prirodni tok socijalnih fenomena (361). Jasno je, najprije, da e sociologija morati prirodno usavriti istraivanja istinskih bitnih odnosa koji meusobno povezuju razliite nauke, budui da je to istraivanje nuni vaan dio socijalne statike, direktno odreene da uini oiglednim realne zakone takvog povezivanja (372). Iz predhodne lekcije zaista rezultuje da zasnivanje pozitivne sociologije direktno tendira da povea cjelinu naih glavnih sredstava spekulacije, uvodei, tako posljednji bitni element, ovaj opti oblik eksploracije koji sam oznaio imenom istorijska metoda, u pravnom smislu rijei, koja se, poslije odgovarajue primjene stvarno kasnije obrazovati etvrti temeljni oblik posmatranja (375-376). Istorijska metoda je, dakle, odreena, izdiui u budue sistematsku primjenu svih drugih naunih metoda, da im osigura punu racionalnost koja im jo bitno nedostaje, prenosei, koliko je to mogue, na cjelinu onaj mudro ureeni razvitak koji danas postoji samo za detalje. Obian izbor predmeta istraivanja koji je dosad gotovo samovoljan ili jo manje eminentno empirijski, tendirae tako da zadobije, do izvjesnog stepena, istinski nauni karakter koji sada predstavlja samo parcijalno istraivanje svakog od njih (377).

24

Zbog najvee sloenosti svih fenomena i svog nedavnog razvitka, socijalna e nauka bez sumnje po svoje prirodi morati uvijek ostati vie ili manje inferiorna, u najznaajnim spekulativnim odnosima, svim drugim fundamentalnim naukama. U sklopu takvog procjenjivanja moe se, meutim primjetiti da bi joj odgovarajua primjena istraivakih sredstava i obimnih verifikacija nego i u jednoj i u drugoj nauci, slijedei na konstantni zakon, mogla osigurati najviu racionalnost, prema emu treba usmjeriti sadanje stanje ljudskog duha (381-382)

25

Rezime-Preliminarno razmatranje o socijalnoj statici ili optoj teoriji spontanog reda ljudskih drutava Prema raznim bitnim motivima, koji su oznaeni odluno i ak iskljuivo u predpostavljenoj glavi, nau direknu i eksplicitnu panju mora nuno privui posebno dinamiki dio drutvene nauke (383). Taj se tok, prije svega, sastoji u sukcesivnom ispitivanju tri osnovna reda sociolokih posmatranja, sve sloenijih i specijalnijih, koji se nuno povezuju u jedan takav sadraj, procjenjujui opte uslove socijalne egzistencije najprije u odnosu na individue, zatim na porodicu i konano na drutvo u pravnom smislu rijei, iji pojam, dosegavi potpunu naunu ekstenziju, tendira da obuhvati totalitet ljudske vrste, a osobito cjelinu bijele rase (384). Odatle neposredno proizilazi da po svojoj prirodi veina ljudi nije naroito sklona intelektualnom radu nego odabrana za materijalnu aktivnost: tako da sve neophodnije sprkulativno miljenje moe da se prikladno razvije, a osobito kad njih odri, samo poslije snanog heterogenog poticaja koji se bez prestanka moe odravati pomou manje uzvienih ali jaih sklonosti (389). Druga je bitna osobina, koju pri sociolokom preliminarnom procjenjivanju nae individualne porodice moramo uvaavati, u tome da, pored opte premoi afektivnog ivota nad inetektualnim, nii instinkt, osobito egoistiki, imaju u sklopu moralnog organizma nepobitnu nadmonost nad najplemenitijim sklonostima koje se odnose direktno na drutvenost (392). ovjekom gopodari i treba bitno da gospodari sklop njegovih linih instikata koji zaista mogu dati socijalnom ivotu neprekidan poticaj i pravilan pravac. Ta nam dvostruka opozicija ve pokazuje instinkt nauni zametak osnovne borbe, iji emo kontinuirani razvitak uskoro morati posmatrati, borbe izmeu duha konzervacije i duha amelioracije. Prvi je nauno inspirisan prije svega isto linim instinktima, drugi spontanom kombinacijom intelektualne aktivnosti s raznim drutvenim instinktima (397). Nuno je da se svaki sistem sastoji od elemenata koji su njemu bitno homogeni. Nauni duh nimalo ne dozvoljava da se ljudsko drutvo posmatra kao da je realno sastavljeno od individuma. Pravo socijalno jedinstvo sigurno postoji jedino u porodici, ili se bar svodi na elementarni par koji sainjava glavnu bazu (398). Ako socioloka komparacija treba u tome pogledu da bude bitno ograniena na ptice i osobito na sisavce, to je u sutini zbog toga to ta dva velika razreda najviih ivotinja jedino pruaju dovoljno ostvarenja toga dvostrukog elementarnog svojstva, bitno nuna za itavu porodinu subordinaciju (402). Slino smo ranije konstatovali da u realnom sistemu naega afektivnog ivota lini instituti nuno dominiraju nad simpatetikim ili socijalnim instinktima(407). Duh cijeline i duh detalja podjednako su neophodni u socijalnoj ekonomiji, oni treba da alternativno prevlauju u spontanom toku ljudske evolucije, prema prirodi progresivnih naela koji svoj temeljni razvitak zadravaju neprekidno u svakoj epohi. Dakle, produbljena analiza
26

velikih potreba sadanjeg naeg drutva pokazuje nam zaista nepobitnom evidencijom da ako je za vrijeme tri posljednja stoljea duh detalja morao biti nadmoan, bilo za izvrenje konane dekompenzacije starog organizma, bilo naroito za olakanje neophodnog razvitka elemenata novog poretka sada duhu cijeline iskljuivo propada da upravlja socijalnom reorganizacijom, kako u to direktno dokazati poslije tane istorijske procjene modernih drutava (432). U te tri uzastopne vrste statikih posmatranja individualni ivot naroito karakterizuje neophodna i direktna nadmo linih instikata, porodini ivot neprekidan polet simpatikih instikata, a socijalni ivot specijalan razvitak intelektualnih uticaja, svaki od ta tri osnovna stupnja ljudske egzistencije nuno je, u ostalom, odreen da pripremi naredni, prema spontanom toku njihove nepromjenjive sukcesije takva nauna povezanost predstavlja posebi onu dragocijenu praktinu prednost za pripremu, od ovog momenta, racionalne koordinacije univerzalnog morala, iz poetka linog, zatim porodinog i konano socijalnog (440).

27

Rezime - temeljni zakoni socijalne dinamike ili opte teorije prirodnog progresa ljudskog drutva Da bismo bolje procjenili osnovne zakone socijalnog napretka, potrebno je da ovdje njegovom direktnom izlaganju predhodi prva sumarna eksplikacija nunog smisla te velike evolucije i njena vlastita brzina i prorodna subordinacija njenih razliitih glavnih elemenata...Dakle, posmatrajui sa najrazvijenijeg naunog aspekta, cjelokupni razvitk ljudskog drutva vodi nas uopteno tamo da ga shvatimo da sve vie i vie postojano nuno proizilazi iz karakteristinih sposobnosti ovjeanstva, uporedo s onim ivotinjama, a poglavito u odnosu prema sposobnostima koje su nam zajednike sa svim organskim podrujima, iako ove produavaju uvijek da nuno ine primordijalnu fazu ljudske egzistencije, isto tako kao i svega drugog animalnog ivota (442). Sa takvog filozofskog aspekta naa je socijalna evolucija, dakle realno samo najekstremniji termin opteg razvitka koji se neprekidno nastavlja u itavom ivom carstvu, od jednostavnih biljaka i najsitnijih ivotinja, prelazei postepeno na posljednje ivotinjaske parove, penjui se zatim do ptica i sisara i od ovih uzdiui se postepeno do mesodera i majmuna: neophodna premo istih organskih funkcija koja postaje svuda sve manje upadljiva, i razvitak animalnih funkcija u pravom smislu rijei, osobito intelektualnih i moralnih funkcija, koje nasuprot se vie i vie tee ka ivotnom usponu, ali on ipak nee nikad biti potpuno postignut, ak ni na najvioj savrenosti ljudske prirode. Ta neophodna komparativna procjena bitno odreuje prvi nauni pojam koji treba da se formira iz sklopa ljudskog progresa i tako prikljui univerzalnoj vrsti animalnog usavravanja, gdje ostvaruje najeminantniji stepen (443). Razvijajui se od beskrajnog i uvijek sve vieg stepena, ini se da ljudska djelatnost u vanjskom svijetu, civilizacija, treba najprije da koncentrie sve vie nau panju na brigu za samu nau materijalnu egzistenciju, ije odravanje i poboljanje sainjava, po izgledu, glavni cilj veeg dijela socijalnih okupacija. Ali dublje ispitivanje pokazuje, naprotiv, da taj razvitak neprekidno tendira da nadmai najuzvienije sposobnosti ljudske prirode, bilo istom sigurnosti koju nuno inspirie prema fizikom potrebama, ije posmatranje postaje tako sve manje i manje predano, bilo direktnim i kontinuiranim poticajem koje nuno djeluje na intelektualne funkcije i ak na socijalne osjeaje, a taj je dvostruki postepeni uspon njemu evidentno neophodan. U poetku naeg socijalnog razvitka instinkti su koji se odnose na materijano odravanje tako nadmoni, da je ak i seksualni instinkt usprkos svojoj prostoj i primitivnoj energiji od poetka njima bitno potinjen (444). Bilo pod kojim aspektom da izuavamo komparativu egzistenciju ovjeka u raznim sukcesivnim dobima drutva, nai e se, dakle, uvijek da se opti rezultat nae osnovne evolucije ne sastoji samo u poboljanju materijanih ovjekovih uslova, u neprestanom proirenju njegove akcije na vanjski svijet, ve takoer, i poglavito u razvijanju, pomou sve uspjenije vjebe, naih najuzvienijih sposobnosti, bilo umanjujui neprestano vlast fizikih apetita i stimulirajui korisnost razliitih socijalnih instikata, bilo neprestano potiui uspon intelektualnih funkcija, ak i najrazvijenijih, i poveavajui spontano uobiajeni uticaj razuma na ovjekovo vladanje. U tom smislu, individualni razvitak u naim oima nuno reprodukuje, u brem i slobodnijem redoslijedu, ija je cjelina tada uoljiva, iako manje izrazita, osnovne faze socijalnog razvitka (446-447).

28

Odatle direktno rezultuje nauna eksplikacija one vjene i neophodne borbe izmeu nae ovjenosti i naeg ivotinjstva, borbe koju ve od poetka civilizacije uvijek proznaju svi pravci istraivai ovjeka... prije nego to je pozitina filozofija mogla u tome fiksirati pravi karakter (448). Meu tim sekundarnim ali konstantnim silama koje sudjeluju u determinisanju prirodne brzine ljudskog razvitka, najprije se moe istei prema Georgesu Leroyu permanentni uticaj dosade, koji je uostalom jako uveliao i ak pogreno procjenio taj otroumni filozof. Kao i svaka druga ivotinja ovjek ne bi mogao biti sretan bez doveljno kompetne aktivnosti njegovih razliitih bilo kojih sposobnosti, prema stepenu jaine i postojanosti mudro razmjernoj unutranjoj aktivnosti svake od njih: ma kakva bila njegova efektiva situacija, on bez prestanka tendira da ispuni, koliko god je mogue, taj neophodan uslov sree (449). U principu nije umiranju, to znai obnavljanje, dovoljno svakog individualnog inovacije (452). potrebno ni najmanje da sukcesivni koraci brzo, pokretae opteg ivota, postaju zaista kriti da na socijalni progres u stvari poiva na ovjeanstva pretpostvljaju nuno kontinuirano razvitka, koji, obino gotovo neprimjetljivi u toku izraziti, nasuprot, pretjeranoj dominaciji instinkta

Vrlo se malo moe sumnjati da pretjerana kratkoa ljudskog ivota, nasuprot, ne ini jedan od glavnih sekundarnih uzroka sporosti naeg socijalnog razvitka, iako ta sporost zavisi prije svega od krajnje nesavrenosti naeg organizma (453). Ako se sada takoer relativno gleda na tu vie-manje veliku brzinu, bie lako u njoj otkriti nov uzorak opteg ubrzana socijalnog pokreta, pomou direktnog poremeaja koji treba da pretrpi osnovni antagonizam, izmeu instinkta za konzerviranje i instikata za novotarstvo. Ovaj posljednji treba evidentno da zadobije otada znatan porast energije (456). Ali istinu govorei, efektivni pokret ljudske populacije je dosad uvijek bio, ak i u najpovoljnijim sluajevima, uprkos iracionalnim Maltusovim pretjerivanjima, mnogo nii od prirodnih granica (457). Da bih potpuno promjenio direktno objanjenje temeljnih zakona socijalne dinamike, ne preostaje mi nita drugo nego da ukratko definiem osnovnu subordinaciju u kojoj treba da su uvijek razliiti aspekti ljudskog razvitka, kao sto sam nagovjetio na poetku ove glave (458). Ne bi trebalo izbjegavati da se u prvi plan postavi intelektualna evolucija kao neophodan premoni princip cjeline evolucije ljudskog drutva. Ako intelektualni aspekt treba da dominira u jedinstvenom statistikom istraivanju drutvenog organizma, kao to sam objasnio u predhodnoj glavi, sa jo vie opravdanja treba da bude i u direktnom izuavanju opteg poreta ljudskih drutava (459). Stoga,u svim vremenima, nakon prvog poleta filozofskog genija, uvijek se vie-manje odreeno ali nepobitno proznavalo, da je ljudskom istorijom osobito dominirala historija ljudskog duha (760).

29

Da bismo od poetka prikladno istakli takvo svojstvo, bie dovoljno ovdje pokaati da su opti dinamiki zakoni najprije izvedeni iz izolovanog posmatranja intelektualnog razvitka ovjeanstva, potpuno u harmoniji sa onim koje zatim otkriva specijalno istrazivanje njegovog materijalnog razvitka: takva proirodna veza izmeu dva najekstemnija izraza treba evidentno da unaprijed pokazuje u koliko prije, na analognu saradnju svih razliitih posljednjih aspekata (462). Poto smo tako predhodno okarakterisali najprije opti smjer, zatim bitnu brzinu i, najzad nuni podatak, cjeline evolucije ljudskog drutva, sada moemo pristupiti, bez ikakvog drugog uvoda, direktnom ispitivanju temeljne koncepcije dinamike, uzimajui u obzir naroite, prema predhodnim objanjenjima, isto prorodne zakone u neizbjenom toku ljudskog duha. Dakle, pravi nauni princip jedne takve teorije ini nam se da je potpuno u velikom filozofskom zakonu koji sam odkrio 1822, o konstantnom i neophodnom nizu tri opta stanja: primitivnom teolokom, prelaznom metafizikom i konanom pozitivnom, kroz koja uvijek prolazi naa inteligencija u bilo kojoj vrsti spekulacije(463). Iako je meutim, socijalna nauka ve nastala, uprkos svojoj najveoj sklonosti, iz isto tehnolokog stanja, ona je danas svuda potpuno dostigla u pravom smislu rijei metafiziko stanje,a da se uostalom jo nije potpuno razvila, do pravog pozitivnog stanja (465). U takvoj smo nauci zapazili karakteristinu mogunost da se shvataju a priori svi temeljni odnosi fenomena, bez obzira na njihovu direktnu eksploraciju prema neophodnim osnovama koje je unaprijed pruala bioloka teorija o ovjeku (466). Neizbjena je nunost takve intelektualne evolucije da ima za svoj prvi elementarni princip osnovnu tendenciju ovjeka da nehotice premjesti intimni osjeaj svoje vlastite prirode na radikalnu univerzalnu eksplikaciju svih bilo kojih fenomena (467). Svaka je osnovna grana prirodne filozofije uzastopce iznijela nove motive da se provjeri, ma ta bi se o tome moglo rei, da bi apsolutni empirizam bio ne samo potpuno sterilan, ve ak i radikalan nemogu za nau intelegenciju, koja se,ni u jednom anru ne bi sigurno znala odrei bilo koje doktrine, realne ili izmatike, neodreene ili precizne, odreene poglavito da prikupi i da podstakne svoje spontane snage u cilju uspostavljanja neophodnog spekulativnog kontinuiteta, bez koga bi se duhovna aktivnost ugasnula (471). Tako je teoloka filozofija, poto je nuno upravljala politikom organizacijom prvog spcijalnog stupnja, spontano realizovala politike preliminarne uvjete kasnijeg razvitka ljudskog duha, pomou stalne institucije spekulativne klase (486). Ma kakva da je bila poetna konfuzija intelektualni radova svetenike kaste, i uprkos nunom nitavilu njihovih istraivakih principa, ostaje pri svemu tome nepobitno da e ljudski duh njima dugovati uvijek prvu efektivnu dodjelu izmeu teorije i parkse, podjelu koju je tada bilo nemogue realizovati na bilo koji drugi nain (485). Tano da se od prvog pristupa ne zapaa neizbijeno antipatija izmeu istraivanja realnih zakona fenomena i njihovih bitnih uzroka. Samo ako fiziko istraivanje ostane uvijek potinjeno, uopteno, teolokoj dogmi, njegov se vlastiti razvitak zaista moe odvijati u poetku
30

tako da nevodi nikakvog direktnom sukobu sa jednom od dvije filozofije koje se ine tada da je odreena samo za eksploraciju vie-manje drugostepenih detalja temeljnog poretka, a druga treba da procjenjuje cjelinu (493). Da bi taj zakon mogao adekvatno ispuniti takvu naunu svrhu, za kompletiranje i potvrdu ovog drugog tekog dokaza, ostaje mi sada jos samo sumarno da u osnovi ustanovim da cjelina matreijalnog razvitka treba da neizbjeno sljedi tok koji je ne samo analogan ve koji takoe i savreno odgovara onome koji smo upravo dokazali, prema samom intelektualnom razvitku, kome po prirodi treba da budu duboko potinjen itav sistem socijalnog progresa, kao to smo objasnili u prvom djelu ove glave. Budui da se to naknadno istraivanje danas mnogo bolje svata nego osnovna teorija, bie potrebno da samo nakon kratke totalne procjene matrerijalne evolucije, insistiramo kako treba na njenoj do danas slabo svaenoj korelaciji, sa intelektualnom koleracijom koja e od sad biti takoe potpuno svojstvena aktivnom, kao to je vei spekulativnom poretku, i ako nam vea simplifikacija te pomone orijentacije, sreom dozvoljava da je mnogo skratimo, a da to nikako neteti njenoj naunoj svrsi. Prije svega radie se o tome da se objasni intimna veza koja nuno spaja dva ekstremna izraza i prelazni izraz vremenskog razvitka ljudskog drutva u odgovarajuim fazama iju smo temeljnu sukcesiju pokazali u njenom spiritualnom rezvitku (503-504). U tom sluaju osobito je evidentno da u ma kom bilo politikom sistemu mora meprestano postojati dubok rivalitet izmeu spekulativne i aktivne moi koja usljed slabosti nae prirode mora esto da bude tako podeena da ne priznaje njihovu nunu koordinaciju i da prezire opte granice njihovog recipronog doprinosa. Ma koliko bilo meu elemetima modernog reima nepobitan socijalni aspekt izmeu nauke i industrije, treba isto tako oekivati meu njima neizbjean kasniji konflikt, ukoliko e njihov kasniji politiki uspon postati izrazitiji (512-513). Zavravajui, nee biti nekorisno signalizirati inplicitnosti slinosti takvog zakona sukcesije, istovremeno intelektualnog i materijalnog, socijalnog i politikog, sa spontanom koordinacijom koju je instikt javnog razuma obino uvijek ustanovui u cjelini drutvene prolosti, razlikujui u njoj stari i moderni svijet koji su odvojeni i povezani srednjim vijekom (519).

31

Rezime Finalna ocjena cjeline pozitivne metode (548) Naprotiv, tamo gdje istorijski aspekt spontano sadri bitnu i kontinuiranu nadmo, zdrave socioloke spekulacije treba svojom prirodom da prui najkompletniju moguu manifestaciju tog bitnog svojstva pravoga racionalnog pozitiviteta. Za sve one koji su prikladno ocjenili duboku nunost da povrate pravu modernu, poglavito istorijsku filozofiju to e neosporno biti dovoljno da pokae neopozivu svu filozofsku prevlast sociolokog duha (560). Usuujem se rei da, poto sam stvorio i razvio ovu novu fudamentalnu nauku, prema kojoj konano sve druge treba da budu posmatrane samo kao neophodni predhodni stepeni, ne pripada mi pravo da ukaem na znaenja i plodnost njenih razliitih i optih reakcija na bitno usavravanje razliitih ranijih nauka, kojima e sociologija, ukoliko je pravilno studiraju eminentni umovi uskoro povratiti usluge koje su vie no jednake onima koje je ona primila za svoje poetno nastajanje... treba uspostaviti neizbjenu racionalnu supremaciju sociolokog duha nad svim ostalim oblicima ili radije stupnjevima, pravog naunog duha (568). Jednom rjeju taj duh cjeline, sada tako rijedak i tako ozloglaen, koji mogu pravilno razviti samo zdrave socioloke spekulacije, bie od tada, naprotiv, univerzalno povezan da uini definitivno kraj sve teim i teim poremeajima koje mora uskoro determinisati nesavladivi polet nae naune anarhije (575). Pozitivna je metoda nuno, kao i teoloka ili metafizika, kontinuirano djelo itavog ovjeanstva, bez ikakvog posebnog izumitelja (603). Tako se ponovo potvruje da je socioloko stanovite od sada na svim podruima jedino istinski filozofsko... (606). Visoke socioloke spekulacije mogle su, dakle, samo posebno razviti i voditi najzad do njegove pune zrelosti univerzalni oseaj nepromjenjivih zakona, najprije inspirisanih jednostranim matematikim teorijama, zatim filozofski svedenih na njihov noramalni domen (611). Savremeni uenjaci su tako slabo shvatali cjelinu pozitivne metode, uslijed suvie razdrobljene kulture, da na alost nije danas suvie direktno ukazati na kontinuiranu premo opservacije nad imaginacijom kao na osnovno logiko svojstvo zdrave moderne filozofije, ukoliko upravlja naim istraivanjima, ne prema bitnim uzrocima, ve prema stvarnim zakonima, razliitih prirodnih pojava. (618) Teorijski se duh obino moe uzdii do optosti pogleda koji sadri njegovu glavnu vrijednost, u isto vrijeme intelektualnu i socijalnu, samo se postavljajui u neprekidno stanje analitike apstrakcije koja zahvata ono sto razliiti efektivni sluajevi imaju sluno izdvajajui njihove karakteristine razliitosti, i koje je po samom tome uvijek vie ili manje suprostavljeno realnosti u uem smislu rijei (644). Treba zato, kao to je poznato, izmeu poetnog ili matematinog i konanog ili sociolokog stepena razlikovati tri posredne faze: s jedne strane astronomski stepen koji dopunjuje prvi, s
32

druge strane bioloki stepen kojim se priprema poslednji, i napokon, u tanom sreditu velike logike evolucije, fiziko-hemijski stepen koji sadri neophodni prelaz s mentalnog reima, najpovoljnijeg za neorgansko prouavanje, na koji mora prevagnuti u sveukupnosti organskih spekulacija. To su pet uzastopnih faza, prirodno svojstvenih postepenom usponu racionalne pozitivnosti, a za koje se sada samo radi o tome da se prema naem sve ukupnom elaboratu sistematski procjeni dotina namjena i nuni redosled (654-655)

33

Rezime Filozofska ocjena ukupnih rezultata svojstvenih preliminarnoj obradi pozitivne doktrine (675) Sistematska je svrha naune evolucije svojstvena trima poslednjim stoljeima naroito u postepenom formiranju pozitivne metode koja je ocjenjena u ranijoj glavi (675). Iz takvog filozofskog aspekta uvjek smo priznavali da, u najmanju ruku, za cjelinu evolucije ljudskog drutva, spontano postoji, u svakom pogledu, bitna harmonija izmedju naih realnih znanja i naih stvarnih potreba (676). Posmatrajui iz istog aspekta tri bitna naina, najprije matematski ili astronomski, zatim fiziki i najzad hemijski, koji predstavljaju neorgansku egzistenciju, i isto tako dva naina, individualni i socijalni, koji su svojstveni organskoj egzistenciji, njihova potpuna sukcesija konstituisae ubudue naunu seriju koja potpuno odgovara logikoj seriji prole glave... najjednostavniji i najuniverzaliniji nain anorganske egzistencije je u matematskoj egzistenciji, najprije geometrijskoj, zatim mehanikoj (678). Ali taj posredni element, prirodno srastao svojoj ekstremnou sa astronomskim pojmovima i, s druge strane, s biolokim pojavama, pribavio je spontano naoj inteligenciji sretnu sposobnost da sagleda itav sistem apstraktne filozofije, dospijevajui, slijedei gotovo neprimjetnu sukcesiju, od najjednostavnijih matematskih spekulacija do najviih sociolokih kontemplacija (692). Na svim stepenima socioloke ljestvice i u svim statikim ili dinamikim odnosima biologija nuno daje o ljudskoj prirodi ukoliko moe biti upoznata samim posmatranjem individuuma, temeljne pojmove koji moraju uvijek kontrolisati direktne indikacije u sociolokoj eksploraciji, i esto ih ak ispravljati ili usavravati. Ali je, izmedju ostalog, u nioj partiji serije, ne silazei u ostalom do poetnog stanja gdje nas samo bioloke dedukcije mogu voditi, jasno da biologija, iako u njoj uvijek dominira kao i u svim ranijim sluajevima ove vrste, socioloki duh, treba specijalno da pozna ovu elementarnu asocijaciju, posredno spontanu izmedju isto individualne i potpuno socijalne egzistencije koja rezultuje iz porodine egzistencije u pravom smislu rijei, vie ili manje poznate kod svih viih ivotinja, i koja konstituie, u naoj vrsti, istinsku prvobitnu osnovu najireg kolektivnog organizma. Oginalna izrada ove nove nauke morala je pri svemu tome da bude bitno dinamika, tako da su zakoni harmonije ovdje gotovo uvijek inplicitno posmatrani meu zakonima sukcesije, ije je odvojeno procjenjivanje jedino moglo konstituisati u dananje vrijeme socijalnu fiziku. Stoga je njena vrlo visoka nauna povezanost sa biologijom sada u temeljnoj vezi koju sam uspostavio izmedju socioloke i bioloke serije, i koja dozvoljava da se prva sagledava filozofski kao naprosto postepeno produavanje druge, iako su termini jedne poglavito koegzistentni, a termini druge prije svega sukcestivni (715). Nuni pravac cjeline ljudskog kretanja, u isto vrijeme individualno i socijalnog, budui takoer nauno determinisan da bi konstituisao sociologiju, ostao je i dalje samo da obiljeava jo opti tok... u toj dinamikoj koncepciji sociologija se vrsto povezuje sa biologijom jer poetno stanje ljudskog roda tu bitno koincidira sa onim gdje njegovo organsko nesavrenstvo zadrava stanje viih ivotinja, kod kojih spekulativni uspon ne prelazi nikada prvobitni

34

fetiizam, odakle ovjek sam ne bi mogao izai bez energinog poticaja kolektivnog razvitka (716) Odluna kreacija sociologije dovrava temeljni uspon pozitivne metode i konstituie primetljiv aspekt univerzalnosti (719). Temeljni tip evolucije ljudskog roda, isto tako individualne kao i kolektivne, tu je, ustvari, nauno reprezentovan kao uvijek prisutan u sve viem usponu nae ljudskosti, nad naom animalnosti, prema dvostrukoj premoi ineligencije nad sklonostima i simpatikog instikta nad linim instiktom.

35

Rezime Sumarno procjenjivanje finalne akcije svojstvene pozitivnoj filozofiji (723) isto relativni karakter svih naih saznanja obino tako priznat, bilo koje nae teorije pod optom prirodnom premoi socijalnog aspekta, bie uvijek jedinstveno odreen da konstituie, prema realnosti koja nee nikada biti apsolutno otkrivena, aproksimaciju toliko zadovoljavajuu koliko se to moe dopustiti u svakoj epohi odgovarajuim stanjem velikih evolucija ljudskog roda. Ova univerzalna logika procjena bie uostalom u potpunoj naunoj harmoniji s temeljnim oseajem spontanog poretka, u sutini nezavisnog od nas, ak prema naim vlasititim fenomenima individualnim ili kolektivnim (726). U ranije dvije glave ve smo imali prilike da dobro upoznamo kobni rascjep koji se prirodno razvio, za vrijeme itavog toka velikog modernog prelaza, izmedju intelektualnih i moralnih potreba, i kome smo danas svjesno naklonjeni da se bojimo da reim najpodesniji za jedne ne moe isto tako zdovoljiti druge (735). Tako, poslijednjih velikih prolaznih oluja, koje svoj postanak poglavito duguju ekstremnoj nejednakosti poleta izmeu praktinih zahtjeva i teorijskih zadovoljenja, pozitivna e filozofija politiki primjenjena nuno voditi ovjeanstvo socijalnom sistemu koji najbolje odgovara njegovoj prirodi i koji e po homogenosti, po irini i stabilnosti daleko nadmaiti sve to je prolost ikada mogla pruiti (756). to se tie drugog djela, 2 posveenog samo politikoj filozofiji, ovdje je ve od etvrtog toma bilo tako esto nagovjeteno da e sada biti suvino da tome izrazito pridajemo svrhu i urgentnost. Ono e se sastojati od etiri sveska, od kojih e prvi tretirati socioloku metodu, drugi socijalnu statiku, trei socijalnu dinamiku i poslednji optu primjenu takve doktrine. Svi koji budu pravilno ocjenili moje stvaranje sociologije u drugom dijelu moje rasprave, lako e nakon mojih brojnih uzgrednih savjeta zapaziti da ona nee nimalo uiniti suvinom ovu novu kompoziciju, od koje je i tako pripremljeno samo neophodna osnova (770).

Ovdje se radi o Kontovom djelu pod naslovom Sistem pozitivne politike ili Rasprava o sociologiji koja institucionalizuje religiju ovjeanstva, izdanom 1851-1854. Tekst iz VI sveske prevela Sonja Zadrovi.

36

SISTEM POZITIVNE POLITIKE

Rezime - Preleminarna rasprava o cijelini pozitivizma. Temeljna instrukcija Pozitivizam se u biti sastoji od filozofije i politike koje su neodvojive, tako da jedna obrazuje osnovu, a druga cilj istog univerzalnog sistema, u kome se inteligencija i socijabilitet nalaze u tijesnoj kombinaciji. S jedne strane, u stvari, socijalna nauka nije samo najvanija od svih, ve ona obrazuje poglavito jedinstvenu vezu i isto vrijeme logiku i naunu koja e u budue obuhvatiti cjelinu naih realnih kontemplacija (3). Ne poznavanje realnih zakona socijabiliteta manifestuje se najprije u opasnoj tendenciji komunizma za totalnim uguenjem individualiteta... ova ekstremna hipoteza pomae da se shvati koliko je individualitet neophodan naoj socijalnoj prirodi (5). Spokojniji i efikasniji od komunizma, zbog toga to je istinitiji, pozitivizam predstavlja takoer ire i kompletnije rjeenje velikih socijalnih potekoa. Ljubav za princip, red za osnovu i progres za cilj; takav je temeljni karakter definitivnog reima koji e pozitivizam inaugurisati, sistematizirajui cjelokupnu nau egzistenciju, linu i drutvenu, pomou trajne kombinacije osjeaja, razuma i aktivnosti... nuna supremacija afektivnog ivota ovdje je jae konstituirana nego ranije, prema univerzalnoj premoi socijalnog osjeaja, to moe direktno da ushiti svaku misao i svaki akt. Nikada nasilna prema duhu, takva dominacija srca potvruje inteligenciju, posveujui je ubudue kontinuiranoj slubi socijabilnosti (25). U svom uzbudljivom principu, u svojoj racionalnoj osnovi, i u svom aktivnom cilju, pozitivizam treba da spoji jedinstveni centar koji obuhvata istovremeno osjeaj, razum i aktivnost (26) ovjeanstvo kondenzira, dakle, direktno tri bitna karaktera pozitivizma, njegov subjektivni pokreta, njegovu objektivnu dogmu i njegov aktivni cilj (27). Plemenito takmienje potaknuto trajnom glorifikacijom naih raznih predhodnika tjerae svakoga da takoer zaslui to neopozivo sjedinjavanje s beskrajnim i vjenim biem koje se sastoji mnogo vie od mrtvih nego od ivih (29). Kontinuirana aktivnost Velikog-Bia (Grand-Etre) odnosi se ili na njegove vanjske uslove, ili na njegovu vlastitu prirodu. Iako se svaka od tih dviju velikih funkcija odonosi u isto vrijeme na red i na progres, prva se naroito odnosi na konzerviranje, a druga na usavravanje (32). Sami materijalni interesi, koji moralna snaga treba da pretresa sa politikom moi, upravljeni su dvjema optim principima koji proizilaze iz tanog procjenjivanja prirodnog reda. S jedne strane, mukarac treba da hrani enu, s druge strane aktivna klasa treba da hrani kontemplativnu klasu (35).

37

U budue e biti glavni osjeaj onaj koji e izrei svoj sud o takmienju odreenom da zadobije premo istinske dravnosti (37) Ako, dakle, teokratija i teolatrija poivaju na teologiji, sociologija ini sigurno sistematsku bazu sociokratije i sociolatrije (43). Samo apstraktna nauka moe i treba da bude sistematizovana pomou religiozne koordinacije svih ovih elemenata pod predsednitvom sociologije koja je u tome nuni centar (62). Prema takvom procjenjivanju treba u poetku smatrati udnim to se opta distinkcija izmedju apstraktne i konkretne nauke bitno ostvarila kod modernih, a da nije ni mogla biti normalno institucionalizovana... ta istorijska eksplikacija prirodno vodi miljenju da je naizad dolo vrijeme da se konstituie konkretna nauka... dakle, danas se usuujem garantovati da e zaista konkretne nauke ostati uvijek uskraene naoj slaboj inteligenciji i beskorisne za nau razumnu aktivnost. Nae teorijske potrebe trae, na kraju, samo apstraktnu nauku koja nam je jedino pristupana (66, 67). Naa logika konstitucija bie kompletna i trajna samo posle intimne kombinacije dvaju metoda (ovdje Kont misli na kombinaciju objektivne i subjektivne metode o kojima govori u toj glavi, op. A.F.). Zbog toga je dovoljno da subjektivna metoda odriui se uzaludnog istraivanja uzroka, direktno tendira, kao objektivna metoda prema samom otkrivanju zakona da bi poboljao nae uslove i nau prirodu. Jednom rjeju, treba da on postane socioloki umjesto da ostane teoloki (80). Osnivanje sociologije dozvoljava subjektivnoj metodi da najzad stekne pozivitet koji joj je nedostajao, postavljajui nas neopozivo na zaista univerzalno stanovite. Tako regenerisana, ta metoda treba bolje da razvije svoju ekskluzivnu sposobnost da direktno uini vie vrijednim posmatranje cjeline koja je jedina potpuno realna. Naa prava logika konstitucija dakle, rezultuje iz definitivne saradnje, subjektivne i objektivne metode, uzajamno posveenih da upravljaju duhom cjeline i duhom detalja jednako neophodnih za nae realne konstrukcije... cjelina mojih filozofskih radova potvruje tu punu finalnu povezanost objektivne i subjektivne metode (81). Takva generalna harmonija trebalo je da rezultuje iz principa, a u isto vrijeme subjektivnog i objektivnog, koji konstituie temeljno jedinstvo pozitivizma (83). Ovdje treba da se ograniim na to da poduavam nain na koji teorija razuma usavrava odmah temeljnu poziciju velikog ljudskog problema: podiniti egoizam altruizmu (121).

38

Rezime - Socijalan statika ili rasprava o ljudskom redu Pozitivno istraivanje ovjeanstva treba da bude ralanjeno u dva bitna dijela: jedan, statiki, koji se odnosi na temeljnu prirodu velikog organizma, drugi, dinamiki koji se odnosi na njegovu nunu evoluciju (125). Izmeu ove dvije grupe sociolokih zakona vlada temeljna harmonija, voena optim principom koji, uostalom, posvuda spaja istraivanje pokreta s istraivanjem egzistencije. On je ba u tome da se uvijek shvati progres kao postepeni razvitak reda (126). Kao to ne moe postojati drutvo bez vlade, tako isto ne moe postojati vlada bez drutva (191). S te take gledita socijalni zakoni o nunoj supremaciji praktine moi postaje prosta primjena optijeg zakona prirodnog reda. Utemeljujui istinsku enciklopedijsku hijerarhiju, u isto vrijeme objektivnu i subjektivnu, pokazao sam da su svuda plemenitiji fenomeni podinjeni grubljim (220). Jer prema tom razvrstavanju, moralni red itave ljudske asocijacije nuno poiva na njenoj intelektualnoj, a ova na materijalnoj konstituciji. Dakle, ovaj poslednji bi ostao, sa svoje strane bez sistematskog temelja ako bi bio shvaen izolovano od specijalne sredine koja mu odgovara (227). U stvari, taj sistem je bitno konstruiran prema mojoj temeljnoj podjeli triju velikih socijalnih snaga, materijalnoj, intelektualnoj i moralnoj. Ne ostaje mi nita drugo nego da direktno poveem, kao to i inim, taj elementarni red itavog ljudskog drutva s cjelinom univerzalnog reda koji njim uvijek dominira. Odatle rezultuje tana saglasnost, podudaranje, izmedju statike analize koja odgovara sociologiji i one koju trai biologija. Ipak ne treba nai kompletni paralelizam u usporedjenju sistematske koncepcije kolektivnog organizma i koncepcije individualnog organizma, jer se priroda jednog duboko razlikuje od nedjeljive konstitucije drugog (232). Bilo bi dvostruko iracionalno, prema tim razliitim indukcijama, htjeti bukvalno saobraziti temeljnu analizu kolektivnog organizma s individualnim organizmom (233). Kolektivni organizam ostaje, dakle, sutinski sastavljen u poetku od porodica, koje konstituiu njegove istinske elemente, zatim od klase ili kasta koje obrazuju njegovo odgovarajue tkivo i najzad od gradova ili komuna koji su njegovi pravi organi (236). Ali, s druge strane, to plemenito odreenje ne bi bilo ostvarljivo da odvajanje radova nije bilo kompletirano takmienjem napora, bilo sistematski, bilo barem spontano (237).

39

Rezime - Socijalna dinamika ili opta rasprava o ljudskom progresu Sadanje e doba biti obiljeeno neopozivom premoi istorije, u filozofiji, u politici i ak u poeziji. Ta univerzalna premo istorijskog aspekta ini u isto vrijeme bitni princip pozitivizma i njegovog opteg rezultata. Jer je istinski pozitivitet osobito u zamjenjivanju relativnog apsolutni.... (287). Zbog toga moja temeljna rasprava treba naroito da shvati sociologiju iz dinaminog aspekta, podinjavajui mu statiko procjenjivanje. Ali moja finalna konstatacija mora, naprotiv, da ovdje sistematizuje teoriju ljudskog kretanja, spajajui je sa odgovarajuom egzistencijom. Zavravajui, ve sam pokazao kako socijalna dinamika nuno konstituie dopunu statikoj sociologiji koja e izolovana ostati nesposobna da upravlja realnim ivotom. Ipak, bie takoer opasno i za teoriju i za praksu shvatiti progres a ne potiniti ga redu. Odvojena od te statike baze, istorija e kvariti svoju postojanost, a uskoro i svoju moralnost. Dakle, njeni zakoni evolucije bi ostali previe empiriki (289). Ali sva ta intelektualna i moralna opasnost prestaje im se institucionalizuje socijalna dinamika saobrazno svojoj pravoj prirodi, to jest podinjavajui uvijek kretanje egzistencije (289). Budui da su temeljni zakoni ljudske evolucije svedeni na dva, uzajamno svojstvena inteligenciji i aktivitetu, prije nego to se oni utvrde, moram najprije da odredim njihovu koordinaciju.... Ali, u sutini, dinamiko procjenjivanje ostaje sasvim usklaeno sa statikim pogledom, priznavajui da akcija uvjek bitno upravlja spekulacijom... Da bi se objasnila ta premo, treba inteligenciju i aktivitet posmatrati kao da spontano tee prema istom optom odredjenju, univerzalnom radu, jedan nastoji da ga upozna da bi drugi moga da ga modifikuje... Kada je teokratska mudrost proklamovala svoje osnovno pravilo: spoznati da bi se poboljalo, ona je time samo forumulirala spontane tendencije univerzalnog instikta koji je uvjek odbijao spekulativne apstrakcije koje su bile liene svake konkretne svrhe (297, 298). Naa je inteligencija bila uvijek bitno zaokupljena da spozna ili da modifikuje univerzalni red (poredak, primjedba A.F.), ak i onda kada je nastojala da prodre do uzroka, a naroito poto se zadovoljila time to je otkrila zakone. Duhovna evolucija ovjeanstava treba, dakle, da obuhvati sve glasne misli to se odnose na bezgranino podruje koje sadrava nau vlastitu prirodu, linu ili socijalnu... Pri svemu tome ma kako velik mogao biti njegov promjenjivi uticaj, osnovni zakon intelektualnog pokreta ostaje radikalno nezavisan. Nae se dinamiko izuavanje, dakle, svodi na direkteno procjenjivanje teorijskog uspona (300). U noramalnom stanju najprije se priznaje da subjektivno treba uvijek da se podinjava objektivnom. Taj temeljni princip se zatim nadopunjava shvaanjem te subordinacije tako da se isto odnosi na nae potreba, kojim treba prilagoditi naa sredstva. Odriui se svake objektivne sinteze, uspostavlja se subjektivna sistematizacija ija praktina svrha odredjuje teorijsku prirodu (309).

40

Integralno shvaeno, temeljni je zakon intelektualne evolucije u nunom prolazu svih ljudskih teorija kroz tri sukcesivna stanja. Prvi, teoloki ili fiktivni, uvijek je privremen; drugi, metafiziki ili apstraktni, isto je prelazni i trei, pozitivni ili nauni jedino je definitivan (311). Treba najprije razlikovati dvije vrste aktiviteta, jednu teorijsku koja odgovara inteligenciji, drugu praktinu koja njom dominira (334). Ustvari, iako se ljudska asocijacija kompletno moe razviti samo pomou rada, njen poetni razvitak predpostavlja preegzistenciju velikih drutava koja moe osnivati jedino rat (339). Rezime - Sintetiki pregled ljudske budunosti Osnovana pomou statike sociologije, pozitivna je religija ve uzela neopozivu vlast nad cjelinom prolosti koja je uvijek strana apsolutnoj sintezi (414). Veliko-Bie (Le Grand Etre) je cjelina bia prolih, buduih i sadanjih koja se slobodno takmie u usavravanju univerzalnog reda. itava socijalna vrsta prirodno tendira prema dominira (334).

41

DRUGI DIO - HERBERT SPENSER (1812 1903)

42

ORGANSKA TEORIJA DRUTVA FAKTORI KOJI USLOVLJAVAJU DRUTVENE FENOMENE

(Principi sociologije, knjiga I, glava II - str. 8) 6. Ponaanje pojedinanog neivog predmeta zavisi oo kooperacije njegovih vlastitih sila sa silama kojima je izloen: uzmite kao primjer komad metala ije molekule formiraju vrsto ili tekue stanje to zavisi djelimino o njihovoj vlastitoj naravi a djelimino o valovima koji do njih dolaze. Slino je sa bilo kojom grupom neivih predmeta. Bila to sruena kola puna cigli, ili prevrnute take ljunka,ili torba nekog djeaka iz koje su se prosule spekule, ponaanje svake od sakupljenih masa - od kojih prva stoji u gomili s jako uspravnim stranama, druga sa stranama mnogo poloenijim, dok se trea iri i kotrlja u svim pravcima - odreeno je u svakom pojedinom sluaju djelimino svojstvima pojedinanih lanova grupe a djelimino silama gravitacije, udara i trenja koje na njih djeluju. Isto je tako i kad se neki agregat sastoji od organskih tjela kao to su lanovi neke vrste. Jer, vrsta se brojano poveava ili smanjuje, iri ili suuje svoje obitavalite, seli se ili ostaje na jednom mjestu, nastavlja stari nain ivota ili prelazi na novi pod kombinovanim uticajima svoje unutranje naravi anorganskih i organskih djelatnosti koje je okruuju. Tako je, takoe, i s agregatima ljudi. Bilo ono rudimentarno ili razvijeno, svako drutvo pokazuje fenomene koje pripisujemo karakteru njegovih jedinki i uslovima pod kojima one egzistiraju. Ovdje, dakle, imamo osnovnu podjelu faktora. 7. Ove faktore moemo dalje dijeliti. Unutar svake od prvobitnih grupa postoje daljnje grupe koje stoje u meusobnoj suprotnosti. Poevi od vanjskih faktora, vidjeemo da postoji nekoliko vrsta koje djeluju na razliite naine. Uzmimo klimu: toplu, hladnu ili umjernu, vlanu ili suhu, stalnu ili promjenjivu. Uzmimo zemljite: od kojeg je vei ili manji dio obradiv, a taj je obradivi dio u veoj ili manjoj mjeri plodan ;imamo i konfiguraciju zemljita koja je jednolina ili raznovrsna. Dalje, uzmimo produkte vegetacije: negdje obilne po koliini i vrstama, drugdje siromane po jednom ili po obojemu. A pored flore nekog podruja imamo i njegovu faunu koja djeluje na mnogo naina: ne samo brojem vrsta i jedinki ve i razmjerom korisnih i tetnih. Mogunost drutvene evolucije prvenstveno zavisi od svih tih anorganskih i organskih grupa uslova koji karakteriu okolinu. Prelazei na unutranje faktore, moramo najprije napomenuti da pojedinani ovjek kao drutvena jedinka ima fizike oznake, kao to su snaga, aktivnost, izdrljivost, koje sve utiu na razvoj i strukturu drutva. On je, takoe, uvjek karakteriziran emocionalnim oznakama koje pomau ili oteavaju ili pak modifikuju djelatnosti drutva i njegov razvoj. Osim toga, stepen njegove inteligencije i njegov specifian nain miljenja postaju djelimini uzroci stabilnosti ili mjenjanja drutva. Nakon ovih grupa prvobitnih faktora sada moramo spomenuti grupe sekundarnih ili posljedinih faktora koje sa sobom donosi sama evolucija drutva.
43

SEKUNDARNI USLOVI ILI FAKTORI

8. Najprije moemo ustanoviti progresivne modifikacije okoline, anorganske i organske koje drutva izazivaju. Meu njima nalazimo promjene klime, koje nastaju krenjem i isuivanjem. Takve promjene mogu povoljno uticati na razvoj drutva, npr. kada nakon krenja uma vlano podruje postane manje vlano, ili kad isuivanjem movarno podruje postane zdravije ili plodnije; one, meutim, mogu uticati i nepovoljno, kao kad unitavanjem ume ve ionako suho podruje postane potpuno neplodno: pogledajte sjedite starih semitskih civilizacija i, u manjoj mjeri, paniju. Dalje dolaze promjene vrsta i kvantiteta biljnog svijeta na nastanjenoj povrini. Te su promjene trostruke. Oituju se u poveanom uzgajanju onih biljaka koje pogoduju razvoju drutva, na raun biljaka koje mu nepogoduju; zatim u postepenom uzgajanju sve boljih vrsta tih korisnih biljaka, to s vremenom dovodi do velikih razlika u odnosu na njihove prototipove; napokon u uvoenju novih korisnih biljaka. Istovremeno progres drutva slino mjenja i faunu drutva. Dolazi do prorjeivanja ili potpunog istrebljenja nekolicine ili mnogih tetnih vrsta. Takoe dolazi i do uzgajanja korisnih vrsta, to opet ima dvostruke posljedice: brojano poveanje tih vrsta i usavravanje kvaliteta korisnih za drutvo. Nadalje, tu je naturalizacija poeljnih vrsta koje su doneene iz nekog drugog kraja. Dovoljno je sjetiti se ogromne razlike izmeu ume napuene vukovima ili vlane movare nastanjene pticama i polja prekrivenih usjevima i stadima koja se jednom nau na tom istom podruju, da uvidimo kako se paralelno s progresom drutva konstantno mjenja anorganska i organska okolina toga drutva i da to mjenjanje postaje sekundarni faktor od goleme vanosti u evoluciji drutva. 9. Sljedei je sekundarni faktor brojano poveanje drutvenog agregata, koje je uglavnom popraeno poveavanjem gustoe stanovnitva. Pored drutvenih promjena uzrokovanih drugim razlozima, postoje i drutvene promjene kojima je uzrok naprosto poveanje stanovnitva. Mnoina stanovnitva je istovremeno uslov i rezultat organizacije. Oito je da je heterogenost drutvene strukture mogua jedino uz brojnost njezinih jedinki. Nemogue je izvriti podjelu rada tamo gdje nema mnogo onih meu kojima se rad djeli. Kompleksna upravna i proizvodna kooperacija mogua je samo ondje gdje je stanovnitvo dovoljno brojno da omogui mnogo vrsta i garancija agenata. A razliiti razvijeni oblici djelatnosti,agresivnih kao i miroljubivih, postaju mogui jedino uz mo koju posjeduju velike mase ljudi.

Vrjedno je napomenuti da isusivanje povecava ono sto bismo figurativno mogli nazvati disanje tla,a da opet o disanju tla ovise zivoti kopnenih biljaka,pa prema tome i kopnenih zivotinja,dakle,napokon,i ljudi. Svaka promjena atmosfernog pritiska izaziva ulazenje ili izlazenje zraka iz svih sitnih pukotina tla. Dubina,do koje ovo neredovito udisanje i izdisanje dopire povecava se4 smanjenjem kolicine vode,jer u pukotine ispunjene vodom nemoze uci zrak, Tako se ona hemiska raspadanja,izazvana zrakom koji unosi svaki novi pad ili dizanje barometra,sire nakon isusivanja tla na vecu dubinu,te olaksan zivot bilja koje ovisi o takvim raspadanjima.

44

Zbog toga je, dakle, brojano poveanje drutva posljedini faktor, koji je kao i ostali posljedini faktori istovremeno posljedica i uzrok drutvenog progresa. Ostali faktori udrueno djeluju da do toga poveanja doe, a ono se zatim pridruuje drugim faktorima u stvaranju daljnjijih promjena. 10. Meu posljedinim faktorima moemo dalje ustanoviti reciproni uticaj drutva i njegovih jedinki uticaj cjeline na djelove i uticaj djelova na cjelinu. Netom jedna kombinacija ljudi postane stalna, dolazi do akcija i reakcija a izmedju zajednice i svakog od njezinih lanova, u kojima oni uzajamno mjenjaju naravi. Kontrola koju agregat ima nad svojim jedinkama uvjek tei oblikovanju njihovih djelatnosti, sentimenata i ideja, kako bi ih uskladila sa zahtjevima drutva. Ove djelatnosti, sentiment ii ideje, ukoliko se mjenjaju zbog promjenjenih uslova, tee zatim preoblikovanju drutva kako bi ga uskladili sa sobom. Zbog toga, osim prvobitne naravi, pojedinaca i prvobitne naravi drutva koje oni formiraju, moramo uzeti u obzir i njihove konane modifikovane naravi. Meusobno modifikovanje napokon postaje moan uzrok transformacije obiju strana. 11. Ostaje jos jedan izvanredno vaan sekundarni fakor. Mislim na uticaj superorganske okoline akcije i reakcije izmedju drutva i drugih drutava koji ga okruuju. Dok postoje samo male lutajue, neorganizovane horde, njihovi meusobni sukobi ne izazivaju u njima nikakve permanentne promjene organizacije. Ali kad zbog estih sukoba dolazi do stvaranja utvrenog poglavarstva, a naroito kad sukobi svravaju podjarmljivanjem jedne strane, pojavljuju se rudimenti politike organizacije i kako na poetku tako i kasnije, ratovi meu drutvima igraju vanu ulogu u razvijanju strukture drutva, ili bolje u razvijanju strukture nekih drutava. Ovdje bih, naime mogao spomenuti injenicu koja e biti kasnije u cjelosti izloena: dok proizvodnu organizaciju drutva uglavnom odreuje njegova anorganska i organska okolina, upravnu organizaciju drutva uglavnom odreuje superorganska okolinadjelatnosti susjednih drutava protiv kojih se bori za odranje. 12. U grupi posljedinih faktora ostaje jos jedan iju ulogu ne moemo dovoljno istaknuti. Mislim na akumulaciju superorganskih produkata koji obino nazivamo umjetnima ali koji su filozofskog stajalita isto toliko prirodni kao i ostali produkti evolucije. Ima ih nekoliko vrsta. Prvo to su materijalna sredstva koja poinju s grubo klesanim kamenjem a svravaju sa kompleksnim automatskim alatima jedne tvornice maina na parni pogon: koja se od bumeranga razvijaju do topova tekih 80t: koja od koliba sagraenih od prua i trave rastu do gradova sa palatama i katedralama. Onda, tu je jezik. U poetku sposoban samo da nespretnim gestama komunicira jednostavne ideje ali s vremenom i da precizno izraava komplikovane koncepcije. Iz faze u kojoj se misli prenose samo zvukovima, i to jednoj ili nekolicini osoba, prelazimo preko slikovnog pisma do

45

tamparije poveavajui u nedogled broj ljudi s kojima se komunicira i omoguavajui opsenim literaturama pristup idejama i osjeajima bezbrojnih ljudi iz razliitih krajeva i vremena. Paralelno se razvija znanje i taj razvoj svrava u nauci. Brojanje na prste izrasata u dalekosenu matematiku. Promatranjem mjeseevih mjena vodi s vremenom teoriji o sunevu sistemu. Uzastopno nastaju nove nauke koje se prije nisu mogle ni naslutiti. U meuvremenu, nekada rijetki i jednostavni obiaji postaju brojniji, odreeniji i stalniji i svravaju u sistemu zakona. Za primitivnim predrasudama slijede razraene mitologije, teologije, kosmogonije. Uvjerenje koje se otjelovljuje u vjeri, otjelovljuje takodje i prihvaene kodekse, ceremonije i ponaanja i utvrene drutvene sentimente. Zatim, naroito evoluiraju takoe i produkti koje nazivamo estetskim i koji sami za sebe formiraju vrlo kompleksnu grupu. Od ogrlica izraenih od riblje kosti dolazimo do izraenih blistavih i beskrajno raznolikih haljina: od neskladnih ratnikih napjeva nastaju sinfonije: mogile se razvijaju u prekrasne hramove: namjesto peina s grubim znakovima diu se na kraju galerije slika; a iz nabrajanja poglavarevih pothvata, popraenih mimikom, nastaju epovi, drame, lirika i beskrajna koliina poezije, pripovjedake proze, biografija i istorije. Ove razliite vrste superorganskih produkata, unutar kojih su u toku rasta svake pojedine od njih razvijaju novi razredi i rodovi i od kojih svaka djeluje na druge vrste dok je u isto vrjeme pod njihovim uticajem, formiraju beskrajno veliku, beskrajno komplikovanu i beskrajno snanu grupu uticaja. U toku evolucije drutva oni konstantno modifikuju pojedince i itavo drutvo, a u isto vrjeme pojedinci i drutvo modifikuju njih. S vremenom, oni formiraju neto to bismo mogli smatrati ili nevitalnim djelom samog drutva ili sekundarnom okolinom koja postepeno postaje vanija od primarne okoline toliko vanija, da se pojavljuje mogunost da se odrava visok stepen drutvenog ivota u anorganskim i organskim uslovima koji bi ga inae onemoguavali. 13. To su u glavnim crtama faktori. ak i u ovako optem prikazu oito je da su oni u komplikovanim meusobnim odnosima. Prihvativi osnovnu istinu da drutveni fenomeni djelom ovise o naravi pojedinaca a djelom o silama kojima su oni izloeni, vidjeemo da iz tih dviju u osnovi razliitih grupa faktora kojima zapoinju drutvene promjene, paralelno s tokom drutvenih promjena, nastaju nove grupe. Prethodni anorganski i organski uticaj okoline, na poetku gotovo nepromjenjivi, sve se vie mjenjaju zbog djelatnosti drutva u razvoju. Ve sam rast stanovnitva donosi nove razloge za transformisanje koje je izvanredno vano. Uticaj drutva na naravi njegovih jedinki i uticaji jedinki na narav drutva neprekidno se kombinuju stvarajui nove elemente. U toku razvitka njihovih opsega i struktura drutva uzrokuju ponekad jedna na drugima duboke promjene. A materijalni i mentalni superorganski produkti, koji se beskrajno mnoe i beskrajno komplikuju, sainjavaju jo jednu grupu faktora koji postaju sve djelotvorniji uzroci promjena. I tako, koliko god bili ovi faktori uzajamno vezani na poetku, dodavajui faktore koji i sami postaju sve snaniji i sve komplikovaniji, oni svakim korakom postaju sve vie i sve komplikovanije meusobnmo vezani.

TA JE DRUTVO
46

(Knjiga I, dio II, glava I-str. 435) 212. Ovo pitanje treba postaviti i na njega odgovoriti. Dok ne odluimo hoemo li drutvo smatrati sutinom3 dok ne odluimo treba li drutvo, ako ga takvim smatramo, oznaiti kao sutinu koja se apsolutno razlikuje od svih ostalih ili je slina nekim od njih, dotle e naa koncepcija predmeta o kojemu govorimo ostati nejasna. Moglo bi se rei da je drutvo samo kolektivno ime za odreeni broj pojedinaca. Proteui kontroverzu izmeu nominalizma i realizma u novu sferu, nominalist bi mogao tvrditi da, kao to postoje tek lanovi neke vrste dok vrsta sama ne postoji, isto tako postoje samo jedinke drutva dok drutvo samo postoji tek verbalno. On bi mogao navesti kao primjer auditorij na nekom predavanju koji prestaje postojati nakon predavanja i prema tome, pokazuje da sam za sebe nije neka stvar ve samo aranman osoba, a mogao bi tvrditi da isto vrijedi i za graane koji formiraju neku naciju. Posljedni dio njegovog argumenta moemo negirati ne negirajui ostalo. Aranman je u prvom sluaju privremen a u drugom stalan, i upravo se u stalnosti odnosa meu sastavnim djelovima nalazi individualnost cjeline za razliku od individualnosti njezinih dijelova. Masa razbijena u fragmente prestaje biti stvar, dok kamenje, cigle i drvo, prije odvojeni, ako ih poveemo na utvreni nain, postaju stvar koja se zove kua. Zbog toga emo drutvo dosljedno smatrati sutinom jer, iako je formirano od odvojenih jedinki, opta stalnost aranmana meu njima na itavom podruju koje drutvo zauzima implicira konkretnost agregata. Naa ideja drutva proizlazi upravo iz te karakteristike. Ne nazivajui drutvom amorfne skupine koje vidimo kod primitivnih ljudi, taj naziv upotrebljavamo samo onda kad se kao rezultat ustaljenog naina ivota pojavljuje neka stalnost u distribuciji djelova. 213. Sada, kad smo se sloili da je drutvo stvar, da vidimo kakva je to stvar. Na izgled se ono potpuno razlikuje od svakog drugog predmeta koji upoznajemo ulima. Svaka mogua slinost sa drugim predmetima nedostupna je percepciji i moe se dosei samo razumom. Ako je ono sutina (ili bie) zbog stalnih odnosa meu njihovim djelovima, postavlja se pitanje jesu li ti stalni odnosi slini stalnim odnosima meu djelovima drugih sutina. Jedina zamisliva slinost izmeu drutva i bilo ega drugog mora biti posljedica paralelizma principa kojima su aranirane komponente. Postoje dvije velike grupe agregata s kojima se moe uporediti drutveni agregat - grupa anorganskih i grupa organskih agregata. Jesu li karakteristike drutva po bilo emu sline karakteristikama neivog tjela, ili su po neemu sline karakteristikama ivog tijela, ili su pak potpuno razliite i od jednih i od drugih? Na prvo do tih pitanja moemo odmah negativno odgovoriti. Cjelina koju sainjavaju ivi djelovi ne moe u svojim optim oznakama biti slina neivim cjelinama. Na drugo pitanje, iako
3

Engl. entity ovdje prevodimo kao sutinu, a znai jo bit, bie, ili bitak.

47

ne tako spremno i bez razmiljanja moraemo odgovoriti pozitivno. Sada, dakle, moramo razmotriti razloge tvrdnje da su stalni odnosi meu djelovima drutva analogni stalnim odnosima meu djelovima ivog tjela.

DRUTVO JE ORGANIZAM

48

(Glava II str. 437) 214. Kad kaemo da je rast zajednika oznaka drutvenih i organskih agregata to ne znai da smo potpuno iskljuili srodnost sa anorganskim agregatima. Neki od ovih, npr. kristali, vidljivo rastu. A svi su prema hipotezi evolucije nastali u nekom momentu integracijom. Ipak, ako ih uporedimo sa stvarima koje zovemo neivim, iva tijela i drutva toliko oito pokazuju poveanje mase da to s pravom moemo smatrati njihovom karakteristikom. Mnogi organizmi rastu itavog ivota, a ostali rastu u toku velikog djela ivota. Rast drutva obino tee do momenta kada se drutvo ili djeli ili je prevladano. Ovdje, dakle, imamo prvu karakteristiku koja vee drutvo sa organskim svjetom i kompletno ih odvaja od anorganskog svjeta. 215. Karakteristino je takoe za drutvena tijela da kao i iva tijela u toku rasta po veliini rastu i u strukturi. U poetku su razlike izmeu pojedinih grupa jedinki neprimjetne i po broju i po stepenu, ali kako stanovnistvo raste, produkti podjele i podpodjele postaju sve brojniji i sve razliitiji. I dalje, u drutvenom kao i pojedinanom organizmu diferenciranje prestaje tek s kompletiranjem oblika koji oznaava zrelost i prethodi propadanju. Iako su kod anorganskih agregata, kao i u itavom Sunevom sistemu i u svakom od njegovih djelova, integracije popraene strukturalnim diferencijacijama, ove su ipak u tolikoj mjeri relativno polagane i relativno jednostavne da ih moemo ignorisati. Multipliciranje razliitih djelova u dravnim i ivim tjeloma tako je veliko da ono stvarno sainjava jo jednu zajedniku karakteristiku koja ih odvaja od anorganskih tijela. 216. Ova e povezanost biti jo oitija kad pokaemo da progresivnu diferencijaciju struktura prati i progresivna diferencijajcija funkcija. Velike i male razlike produkata kod prvostepenih, drugostepenih i treestepenih podjela, koje prate razvoj ivotinje, imaju svoj razlog. Zajedno s razlikama njihovih oblika i graa idu i razlike njihovih funkcija. Oni rastu u razliite organe koji imaju razliite funkcije. Preuzimajui itavu funkciju apsorbiranja hrane u isto vrjeme dok dobija svoje strukturalne karakteristike probavni sistem se postepeno djeli u razliite djelove od kojih svaki ima svoju specifinu funkciju kao dio opte funkcije. Udovi kojima se funkcije kretanje ili prihvatanje stiu podjelama ili potpodjelama djelovi koji imaju svoje glavne i svoje sporedne udjele u obavljanju tih funkcija. Tako je i s djelovima koji sainjavaju drutvo. Svojim nastajanjem dominantna klasa ne samo da jednostavno postaje drugaija od drugih ve preuzima i kontrolu nad ostalima. Kad se ta klasa podjeli dalje na one koji dominiraju vie i one koji dominiraju manje, ovi opet poinju obavljati djelove itave uprave. Isto je i s klasama kojima se upravlja. Razliite grupe koje oni formiraju imaju razliita zanimanja, a unutar svake od tih grupa takoe nastaju sitne razlike djelova zajedno sa sitnim razlikama dunosti. Ovdje mnogo jasnije vidimo kako se dvije vrste predmeta koje uporeujemo odvajaju od predmeta ostalih vrsta, jer i takve promjene strukture kakve se polagano javljaju kod anorganskih agregata neprati neto to bi smo s razlogom mogli zvati razlikama funkcija. 217. Zato u dravnom i ivom tjelu ove razlike djelatnosti razliitih djelova opravdano smatramo funkcijama, kad time ne moemo smatrati razliite djelatnosti razliitih djelova anorganskog tjela, vidjeemo kad razmotrimo sledeu i najoitiju zajedniku karakteristiku.
49

Evolucijom i u jednom i drugom sluaju nastaju ne naprosto razlike ve razlike koje su definitivno vezane - razlike koje jedne druge omoguavaju. Djelovi anorganskog agregata u takvom su odnosu da se jedan moe promjeniti a da to znatno neizmjeni ostale, Drugaije je s djelovima organskog ili drutvenog agregata. I u jednom i u drugom promjene djelova meusobno se determiniu a promjene djelatnosti djelova meusobno su zavisne. I u jednom i u drugom, takoe, ova se uzajamnost u toku evolucije poveava. ivotinja najnieg tipa itava je eludac, itava respiratorna povrina, itava udovi. Do razvoja ivotinje koja ima dodatke da se pomou njih kree i hrani moe doi jedino ako te dodatke, kad izgube sposobnost da apsorbuju hranu iz tjela koja ih okruuju, ponu snadbjevati hranom djelove koji su zadrali mo apsorpcije. Respiratorna povrina u koju dolaze tekuine to cirkuliu da bi primile vazduh mogu se formirati jedino pod uslovom ako se gubitak sposobnosti te povrine da se snadbjeva tvarima potrebnim za obnavljanje i rast nadomjesti stvaranjem strukture koja joj takve tvari donosi. Slino je i u drutvu. Ono to sa potpunim opravdanjem zovemo njegovom organizacijom, nuno implicira karakteristike ove vrste. Dok je rudemnarno drutvo je itavo ratnik, itavo lovac, itavo graditelj koliba, itavo izraiva orua - svaki dio sam zadovoljava svoje potrebe. Do progresa ka fazi koju karakterie stalna vojska moe doi jedino ako nastanu aranmani kojima ostatak stanovnitva snadbjeva tu vojsku hranom,odjeom i municijom. Ako se stanovnitvo negdje bavi iskljuivo poljoprivredom a drugdje iskljuivo rudarstvom, ako jedni proizvode dobra dok ih drugi distribuiraju to je mogue pod uslovom da svaki dio, za uzvrat za posebnu vrstu usluge koju ini drugim djelovima, dobije od svakog pojedinog drugog djela odgovarajui dio njegovih usluga. Ova podjela rada - koju su najprije razmatrali politiki ekonomisti kao drutveni fenomen, i u kojoj su zatim biolozi prepoznali fenomen to ga nalazimo u ivim tjelima pa ga nazvali fiziolokom podjelom rada - to je ono to drutvo kao i ivotinju ini ivom cjelinom. Ne moemo dovoljno istai istinu da su, to se tie ove fundamentalne karakteristike, drutveni i pojedinani organizmi potpuno jednaki. Kad vidimo kako kod nekog sisara zaustavljanje rada plua ubrzo uslovljava zaustavljanje rada srca, kako kod eludca, ako potpuno zakae, malo-pomalo prestanu djelovati svi ostali djelovi, kako paraliza udova dovodi do smrti itavog tkiva zbog nedostatka hrane i nemogunosti da se pobjegne, kako gubitak ak i tako malih organa kao to su oi liava ostatak organizama jedne slube neophodne za odravanje onda moramo priznati da je meusobna zavisnost djelova karakteristika od bitne vanosti. A kad kod drutva vidimo kako radnici koji prerauju eljezo stanu ako ih rudari ne snadbjevaju rudom, kako proizvoai odjee ne mogu obavljati svoj posao ako nema onih koji predu i tkaju tekstilne sirovine, kako je industrijska zajednica prestala djelovati ako zajednice koje proizvode i distribuiraju hranu prestanu djelovati, kako su upravne snaga vlade, uredi, izvrioci pravde, policija onesposobljeni da odravaju red kad ih djelovi meu kojima ga odravaju prestanu snadbjevati ivotnim potrebama - onda moramo rei da je i ovdje meusobna zavisnost djelova isto tako rigorozna. Koliko god ove dvije vrste agregata inae bile razliite, one su jednake to se tie ove fundamentalne karakteristike i onih karakteristika koje ova inplicira. 218. Kako kombinovane djelatnosti meusobno zavisnih djelova sainjavaju ivot cjeline i kako iz toga proizilazi paralelizam izmeu ivota drutva i ivota ivotinje, vidjeemo jo jasnije kad saznamo da je ivot svakog vidljivog organizma sainjen od ivota jedinki tako malih da se prostim okom ne mogu vidjeti. Nepobitni primjer prua neobini red Myxomycetesa. Spore ili zameci jednoga od tih oblika postaju biaste putujue stanice koje nakon nekog vremena aktivnog kretanja poprimaju oblik slian amebama, putuju uokolo, hrane se, rastu, razmnoavaju diobom. Tada se te amebama sline jedinke okupljaju i sjedinjuju u grupe koje se opet dalje
50

meusobno sjedinjuju, izgraujui masu koja je ponekad jedva vidljiva a ponekad velika kao aka. Ovaj plasmodijum nepravilan, obino mreast, elatinozne supstance, slino nekom gigantskom Rhizopodu i sam pokazuje kretanje pomou pojedinih djelova koji polagano puu preko povrine tvari u raspadanju, pa ak i uz stabljike biljaka. Ovdje je, dakle, vidljivo zdruivanje brojnih siunih ivih jedinki koje formiraju relativno velik agregat u kome su na izgled izgubljene njihove individualnosti, ali iji je ivot rezultat kombinacije njihovih ivota. U drugim sluajevima umjesto jedinki koje, prethodno odvojene, gube agregacijom svoju individualnost, vidimo jedinke koje, nastavi razmnoavanjem iz jednog te istog zametka, ostaju zajedno ali ipak vrlo jasno pokazuju da svaka ivi za sebe. Kod spuve koja raste ronata su vlakna prekrivena elatinoznom masom. Pod mikroskopom vidimo da se ta masa sastoji od pokretnih stanica. Ne moemo negirati ivot spuve kao cjeline, jer ona pokazuje neke korporativne djelatnosti. Vanjske, sline amebama jedinke djelimino gube svoju individualnost fuzijom u zatitni sloj ili kou. Kostur nastaje udruenim djelovanjem pokretnih stanica, a rezultat njihova udrurnog djelovanja takoe su i strujanja vode koja ulazi kroz manje a izlazi kroz vee otvore. Dok to pokazuje neki udrueni ivot, ivoti bezbrojni komponenti jedinki vrlo su malo podreeni zajednici. Te jedinke, mogli bi smo rei, sainjavaju naciju koja jedva da ima podjelu funkcija. Ili, kako je to rekao profesor Huxley, spuva je neka vrsta podvodnog grada u kome su ljudi poreani du ulica i cesta tako da svaki moe uzeti svoj dio hrane iz vode koja tuda prolazi. Isto tako, kod hidroidnog polipa Myriothele, pseudopodiji se konstantno ispruaju sa stijenki u gastralnu upljinu, to dr. Allman smatra procesima stanica koje tvore stjenke koje uzimaju hranu jednako kao to to ine amebe. Slino je kao i kod nekih planarijskih crva. ak i kod nekih najviih ivotinja ostaju tragovi tih odnosa izmeu ivota agregata i pojedinanog ivota njegovih sastavnih djelova. Krv je tekuina u kojoj zajedno s hranjivim tvarima cirkuliraju bezbrojna iva tjeleca krvna zrnca. Svako od njih ima svoju ivotnu istoriju. Za vrjeme prve faze svako se, tada poznato kao bjelo krvno zrnce, samostalno kree kao to to ine amebe, moe se hraniti obojenom hranom koja se onda vidi akumulirana u njegovoj unutranjosti, a u nekim sluajevima vidjelo se kako bezbrojna krvna tjeleca zapravo gutaju svoje sitnije drugovi, crvena krvna zrnca. Individualni ivot jedinki moe se dokazati i drugdje a ne samo ondje gdje jedinke plutaju u tekuini te se znakovi njihova individualnog ivota lako vide. Razliite sluzokone povrine kao povrine dinih organa prekrivene su neim to nazivamo biasti epitelsloj siunih izduenih stanica sloenih jedna do druge od kojih svaka na svojem izloenom kraju ima nekoliko bieva, konstantno u pokretu. Micanje je tih bieva u biti slino micanju bieva kod pokretnih stanica spuve stvara strujanje vode, tako i udrueno djelovanje biastih epitelnih stanica pokree sluastu izluevinu koja ih pokriva. Ako su jo potrebni daljniji dokazi, da one, ako ih izdvojimo i stavimo u odgovarajuu otopinu, neko vrjeme velikom brzinom kreu uokolo zbog neprekidnih vibracija bieva koje imaju na sebi. Kad smo vidjeli da prosjeni ivi organizam moemo smatrati nacijom jedinki koje pojedinano ive i od kojih su mnoge u velikoj mjeri samostalni, bie nam lake naciju ljudskih bia smatrati organizmom. 219. Odnos izmeu ivota jedinki i ivota agregata ima jo jednu karakteristiku zajedniku u oba sluaja. Katastrofa moe unititi ivot agregata a da ne uniti odmah i ivot svih njegovih jedinki, s druge strane, ako ga ne skrati nikakva katastrofa, ivot agregata mnogo je dui od ivota njegovih jedinki. Kod ivotinja koje imaju hladnu krv biaste se stanicete redovito i dalje kreu jo dugo poto je bie kojega su dio postalo nepokretno. Miina tkiva odravaju sposobnost da se kontrahiraju na nadraaj. Stanice organa za izluivanje i dalje izbacuju svoje produkte ako im se umjetno dovodi krv, a komponente itavog jednog organa, kao to je srce,
51

nastavljaju svoje zajedniko djelovanje jo mnogo sati poto je ono izvaeno. Isto tako moe, npr. zbog provale varvara doci do obustavljanja trgovakih djelatnosti, upravnih koordinacija itd. da se ne zaustave odmah djelovanja svih jedinki. Neke vrste tih jedinki, naroito one koje su iroko rasprostranjene i zaposlene proizvodnjom, jo dugo mogu iveti i baviti se svojim individualnim zaposlenjima. S druge strane siuni ivi elementi, koji sainjavaju razvijenu ivotinju, pojedinano evoluiraju, odigraju svoju ulogu, propadaju i na njihovo mjesto dolaze drugi, dok ivotinja kao cjelina i dalje ivi. U dubokom se sloju koe diobom stvaraju stanice koje su, kako rastu, izboene prema van gdje postaju spljotene i formiraju epiderm, one se s vremenom oljute, a mlae stanice ispod njih dolaze na njihovo mjesto. Stanice jetre, koje rastu usisavajui tvari iz kojih izdvajaju u, ubrzo umiru a na njihova ispranjena mjesta dolazi nova generacija. ak je i kost, iako gusta i na izgled nepokretna, proeta krvnim sudovima kroz koje dolaze tvari to zamjenjuju stare djelove novima. Ovo zamjenjivanje, u nekim tkivima brzo a u nekima polagano, ima takve razmjere da se u toku kontinuiranog ivota itavog tjela svaki dio mnogo puta izgradi i razori. Isto je tako s drutvom i njegovim jedinkama. Bez obzira na umiranje graana koji ga sainjavaju, vjeno se odrava integritet cjeline i svakog velikog djela drutva. Pogon ivih ljudi u nekom industrijskom gradu proizvodi neki artikl za potrebe itave nacije, ostaje i nakon jednog stoljea isto tako velik pogon iako su svi gazde i radnici, koji su ga prije sto godina sainjavali, ve odavno nestali. Isto vrjedi i za manje djelove te industrijske strukture. U preduzeu koje potie iz prolih generacija i koje jo vodi poslove u ime svojih osnivaa, svi su lanovi i poslodavci jedan za drugim moda i nekoliko puta izmjenili, a preduzee i dalje zauzima isto mjesto i odrava iste odnose s kupcima i prodavaima. To nalazimo svugdje. Upravna tjela, opta i lokalna, crkvene korporacije, institucije svih vrsta sve dolje do cehova, klubova, filantropskih udruenja pokazuju kontinuitet ivota koji nadmauje ivote ljudi to ih sainjavaju. I ne samo to. Kao dio toga istog zakona vidimo da postojanje drutva uopte nadmauje trajanje nekih od tih sastavnih djelova. Privatna udruenja, lokalne javne ustanove, sporedne nacionalne institucije, gradovi koji se bave specijalnim industrijama, svi oni mogu propasti dok nacija, zadravajuu svoj integritet, evoluira masom i strukturom. U oba sluaja, takoer, budui da su meusobno zavisne funkcije razliitih djelova izgraene od djelovanja mnogih jedinki, te se jedinke, kad umru, jedna po jedna zamjenjuju drugima a da funkcija koju one zajedniki vre nije osjetljivo poremeena. U miiu se svi mesnati elementi jedan po jedan istroe, odstrane i na njihovo mjesto dolaze novi dok oni ostali i dalje vre svoje udruene kontrakcije. Drutveni organizam kao i pojedinani organizam ima svoj ivot cjeline koji nije nimalo slian ivotima jedinki iako se od njih sastoji. 220.Sa ovih slinosti izmeu drutvenog i pojedinanog organizma moramo sada prei na jednu golemu razliku meu njima. Djelovi ivotinja tvore konkretnu cjelinu, dok djelovi drutva formiraju cjelinu koja je apstraktna. Dok su ive stanice koje tvore ivotinju meusono vrsto vezane, ive jedinke koje formiraju drutvo slobodne su, nisu vrsto vezane i ratrkane su na veem ili manjem podruju. Kako onda uopte moe biti neeg zajednikog? Mada je razlika ve u osnovi i na izgled iskljuuje mogunost bilo kakvog poreenja, ispitivanje ipak pokazuje da ona nije ipak tako velika kao to se u prvi mah priinja. Malo kasnije pokazat u da je potpuno prihvaanje te razlike posve u skladu s odravanjem utvrene analogije. Meutim, najprije emo pogledati kako bi neko, ko bi to smatrao potrebnim, mogao dokazivati da je ak i u tom pogledu razlika manja nego to se na prvi pogled ini. On bi mogao tvrditi da se fiziki koherentno tjelo neke ivotinje nesastoji itavo od ivih jedinki ve da se u velikoj mjeri sastoji od raznolikih djelova koje su formirali vitalno aktivni djelovi i koji su zbog toga poluvitalni, a neki i nevitalni.
52

Upotrjebivi kao primjer protoplazmatski sloj koji lei ispod koe on bi mogao rei da se-dok se taj sloj sastoji zaista od ivih jedinki-stanice koje u njemu nastaju pretvaraju u epitelni pokriva i postaju inertne zatitne strukture. Ukazavi na bezosjetne nokte, kosu, rogove itd. koji izrastaju iz tog sloja, on bi mogao pokazati da oni, iako sastavni djelovi organizma, jedva da su ivi. Razvijajui dalje taj argument, mogao bi tvrditi da i drugdje u tjelu postoje takvi protoplazmatski slojevi iz kojih izrastaju tkiva to sainjavaju razliite organe-potpuno ivi su jedino ti slojevi, dok strukture koje su iz njih razvijaju gube svoju vitalnost proporcionalno sa stepenom specijalizacije-primjeri bi bili hrskavica, tetive i vezivno tkivo koji to pokazuju vrlo oito. lz svega toga mogao bi izvesti zakljuak da iako tjelo sainjava koherentnu cjelinu, njegove bitne jedinke uzete same za sebe sainjavaju cjelinu koja je koherentna jedino u protoplazmatskim slojevima. A tada bi sljedile injenice koje pokazuju da je drutveni organizam, pravilno shvaen, mnogo vie vezan nego to se ini. On bi tvrdio da, kao to u pojedinani organizam ukljuujemo zajedno s potpuno ivim tjelima i djelove koji su manje ivi ili uope nisu ivi ali sudjeluju u cjelokoupnim djelatnostima tako i u drutveni organizam moramo ukljuiti ne samo najvitalnije jedinke, ljudska bia, koja uglavnom determiniu njegove fenomene, ve takoe i razliite vrste domaih ivotinja koje su nie na ljestvici ivota, ali koje pod upravom ovjeka surauju s njim a takoe ak i mnogo inferiornije strukture biljke, koje, kako ih ljudi uzgajaju, pruaju materijale za aktivnosti ljudi i ivotinja. Branei svoje miljenje on bi ukazao na to koliko ove nie klase organizama, koje egzistiraju zajedno sa ljudima utiu na njihove strukture i aktivnosti-kako karakteristike pastoralnog tipa ovise o priridi ivotinja koje se uzgajaju i kako u stalno nastanjenim drutvima biljke koje pruaju hranu, tekstilnu sirovinu itd. determiniu neke vrste drutvenih aranmana i djelatnosti. Nakon toga mogao bih tvrditi da se budui da su fizike oznake, mentalne osobine i svakodnevna zanimanja ljudskih jedinki djelimino formirani u odnosu na ove ivotinje i biljke koje, ivei uz njihovu pomo i pomaui im da ive, u tolikoj mjeri ulaze u ivot drutva da se u zakonodavstvu o njima vodi rauna-ove nie forme nemogu s pravom iskljuiti iz drutvenog organizma. Odatle bi sljedio njegov zakljuak da-budui da su zajedno s ljudskim biima okupljena i manje vitalna bia,ivotinjska i biljna, to nastavaju povrinu koju zauzima drutvo-nastaje jedan agregat koji se po jedinstvu svojih djelova mnogo vie pribliava pojedinanom organizmu i koji je takoe, kao i ovaj sastavljen od lokalnih agregacija visoko vitalnih jedinki uklopljenih u veliku agregaciju jedinki s razliitim niim stupnjevima vitalnosti to ih ove vie jedinke u izvjesnom smislu proizvode, modifikuju i ureuju. Meutim, ako i ne prihvatimo to stanovite, te priznamo da je drutveni organizam u svojoj apstraktnosti oita suprotnost pojedinanom organizmu koji je konkretan, jo uvjek ima dovoljno dokaza da se utvrdi analogija. 221. Iako je koherentnost njegovih dijelova preduslov kooperacije kojom se pojedinani organizam odrava na ivotu, i mada lanovi drutvenog organizma koji ne sainjavaju kompletnu cjelinu ne mogu odrati kooperaciju direktnim fizikim uticajima jednog dijela na drugi, oni ipak mogu odravati a zaista i odravaju, kooperaciju pomou jednog drugog sredstva. Iako zapravo nisu u kontaktu, oni ipak djleluju jedan na drugoga preko prostora koji ih razdvaja, emocionalnim jezikom, kao i govornim i pisanim jezikom intelekta. Za obavljanje uzajamno zavisnih djelatnosti neophodnoje potrebno da se impulsi, prilagoeni svojim vrstama, koliinama i vremenom, prenose s jednog dijela na drugi. Taj se uslov kod ivih tijela ispunjava molekularnim valovima koji se kod niih tipova ire neogranieno, dok se kod viih tipova prenose odreenim kanalima (ija se funkcija, to je znaajno zove internuncijalna). U drutvu je on ispunjen znakovima za osjeaje i misli koje se prenose od jedne do druge osobe, na poetku
53

nejasno i samo na kratke udaljenosti a kasnije mnogo odreenije i na mnogo vee udaljenosti. To znai da se internuncijalna funkcija, koja se ovdje ne moe ostvariti stimulusima to se prenose fiziki, u drutvu ipak ostvaruje jezikom - emocionalnim i intelektualnim. Tako je uistinu uspostavljena ona meusobna zavisnost djelova koja sainjavaju organizaciju. Iako je drutveni agregat apstraktan a ne konkretan, on je postao iva cjelina. 222. Ako sada sljedimo tok misli koji je zapoeo ovaj prigovor i odgovor na njega, doi emo do jednog mnogo znaajnijeg impliciranog kontrasta koji u osnovi dotie na pojam o ciljevima to ivot drutva treba da ih postigne. Iako apstraktnost drutvenog organizma ne spreava podjelu funkcija i uzajamnu zavisnost dijelova, ona ipak onemoguuje onu diferencijaciju kojom jedan dio postaje organ za osjeaje i miljenje dok drugi djelovi postaju neosjetljivi. Vie se ivotinje bilo koje vrste razlikuju od niih ivotinja kompleksnim i vrlo integriranim ivanim sistemom. Dok se kod inferiornijih tipova moe rei da siune razasute ganglije postoje za dobro drugih struktura kod superiornijih se tipova moe rei da ostali dio organizma postoji za dobro struktura koncentriranih ganglija. Tako razvijeni ivani sistem upravlja djelovanjem itavog tjela na nain koji e sauvati njegov integritet, ipak je konani cilj svih tih djelovanja dobrobit ivanog sistema, dok je teta naneena bilo kojem drugom organu proporcionalna s tim koliko neposredno uzrokuje bol ili nestanak zadovoljstva koji osjea ivani sistem. Meutim, apstraktnost drutva onemoguava ovako ekstremno provoenje diferenciranja. U pojedinanom organizmu siune ive jedinke, od kojih je veina stalno smjetena pa rastu, rade, obnavljaju se i umiru na svom odreenom mjestu predstavljaju uzastopne generacije formirane prema svojim odreenim funkcijama tako da neke postaju naroito osjetljive a druge potpuno neosjetljive. Drugaije je u drutvenom organizmu. Njegove jedinke, koje nisu u direktnom kontaktu i koje su mnogo slobodnije vezane za svoje odreene poloaje, ne mogu biti toliko diferencirane da bi meu njima postojale jedinke bez osjeaja i jedinke s monopolom na osjeaje. Zapravo, tragovi takve diferenciranosti postoje. Ljudska se bia razlikuju po jaini osjeta i emocija koje u njima izazivaju slini uzroci - negdje je karakteristina neosjetljivost, drugdje velika osjetljivost. Jedinke koje rade mehaniki i teko ive manje su osjetljive od jedinki koje rade mentalno i vie su zatiene. Ali ako su upravne strukture drutvenog organizma sklone tomu da, slino kao kod pojedinanog organizma, postanu specijalizovane kao centri osjeanja, tu tendenciju ograniava ne postojanje fizike kohezije koja uslovljava stalnost funkcija a takoe i stalna potreba za osjeanjem kod jedinki koje mehaniki rade da bi ispravno vrile svoje funkcije. To je dakle, kardinalna razlika izmeu ovih dviju vrsta organizama. U jednom je svjest koncentrisana u malom djelu agregata u drugom ona je rairena po itavom agregatu - sve su jedinke sposobne da osjeaju sreu ili jad, ako ne u istom stepenu, onda bar priblino. Ako, prema tome, u drutvu nema jednog senzorijuma, dobrobit agregata kao neega to stoji izvan dobrobiti njegovih jedinki cilj je kojemu treba ii. Drutvo postoji za dobrobit svojih lanova a ne njegovi lanovi za dobrobit drutva. Uvjek treba drava umu, koliko god bili veliki napori za prosperitet drave, draava nema sama za sebe nikakvih zahtjeva, odnosno, ima ih samo ukoliko oni sadravaju zahtjeve pojedinaca od kojih je sastavljena. 223. Sa ove poslednje primjedbe, koja je vie digresija nego dio nae tvrdnje, vratimo se sada i ponovimo razloge zbog kojih se drutvo moe smatrati organizmom. Ono neprestano raste. U toku rasta njegovi djelovi postaju razliiti ono pokazuje rast strukture. Razliiti djelovi u isto vrjeme preuzimaju raznovrsne djelatnosti. Te djelatnosti nisu samo naprosto razliite ve su razlike tako meusobno vezane da jedna drugu omoguavaju. Zbog takve reciprone pomoi
54

dolazi do uzajamne zavisnosti djelova a uzajamno ovisni djelovi koji ive jedan od drugoga i jedan za drugoga, formiraju agregat po istom optem principu po kojem je formiran i pojedinani organizam. Analogija izmeu drutva i organizma postaje jo jasnija kad vidimo da je svaki relativno vei organizam drutvo i, dalje, kad vidimo da u jednom i drugom sluaju jedinke ive jo neko vrijeme poto je ivot agregata iznenada prekinut, dok ivot agregata, ako nije uniten silom, traje mnogo due od ivota njegovih jedinki. Iako suprotnost postoji, utoliko to je jedan apstraktan a drugi konkretan, i mada zbog toga dolazi do razlike u ciljevima kojima ide organizacija ne dolazi do razlikovanja u zakonima organizacije - potrebni meusobni uticaji. Meu ciljevima, koji se ne mogu prenositi direktno, u drutvu se prenose indirektno.

RAST DRUTVA

55

Izmeu organskog i superorganskog rasta postoji jo jedna analogija. Kao to smo prije rekli, poveanje umnoavanjem broja pojedinaca u grupi i poveanjem sjedinjavanjem grupa moe biti istovremeno, i to se dogaa u oba sluaja. Prvobitne skupine, ivotinjske i drutvene, ne samo da su male ve su i nedovoljno zbijene. Bia niih tipova zauzimaju relativno mnogo prostora nasuprot maloj koliini ivotinjske materije koju sadravaju, a drutva nieg tipa rire se na relativno velikim prostorima u odnosu na broj pojedinaca od kojih se sastoje. Ali, kako se integracija kod ivotinja oituje koncentracijom, a ne samo poveanjem irine, tako i integraciju drutva koja nastaje okupljanjem skupina prati poveanje broja jedinki koje svaka skupina sadrava. Uporedimo li podruja rijetko naseljena divljim plemenima sa isto tako velikim podrujima gusto naseljene Evrope ili, uporedimo li gustou stanovnitva u Engleskoj za vrijeme Sedam kraljevstava s dananjom gustoom, vidjeemo da se uz rast koji nastaje ujedinjavanjem grupa zbiva i unutranji rast. Upravo kao to je via ivotinja postala ne samo krupnija ve i vra od nie ivotinje, isto se dogodilo sa viim drutvom. Rast drutva, prema tome, kao i rast ivog tijela, pokazuje osnovnu karakteristiku evolucije u njezinu dvostranom aspektu. Integraciju vidimo ne samo u formiranju vee mase ve i u sve veoj spajanja grupa, relativno tako mali, da on ne utjee mnogo na analogiju koherentnosti te mase zbog zbijenosti dijelova.

DRUTVENE STRUKTURE

56

U drutvima kao i u ivim tijelima poveanje mase obino prati poveanje strukture. I iva tijela i drutva, pored integracije, koja je primarna karakteristikama evolucije, u velikoj mjeri pokazuje i sekundarnu karakteristiku-diferencijaciju. Vezu tih dviju karakteristika kod ivotinja opisao sam u Principima biologije. Iskljuivi neke nie vrste ivotinja ije aktivnosti jedva da su iznad aktivnosti bilja, doli smo do opteg zakona - da u velikim agregatima postoji visoka organizacija. Brojne su modifikacije ovog zakona, i one dolaze s razlikama sredine, prebivalita i tipa, ali ne oslabljuju istinu da kombinovani ivot jedne velike mase zahtjeva komplikovane aranmane. Isto je tako i s drutvima. Kako napredujemo od malih grupa prema veim, od jednostavnih sloenima, od sloenih dvostrukosloenima, sve su vee razlike meu djelovima. Drutveni agregat, homogen dok je malen, svakim daljim poveanjem obino postaje i heterogeniji, a da bi dosegao velike razmjere, mora postati vrlo kompleksan. Razmotrimo glavne faze. Prirodno je da u prilikama u kojima ive Cayagua ili umski Indijanci June Amerike, koji su toliko nedrutveni da jedna porodica ivi daleko od druge, svaka organizacija drutva je nemogua. ak i tamo, gdje postoji neka slaba povezanost meu porodicama, do organizacije ne dolazi dok su te porodice malobrojne i lutaju. Kod grupa Eskima, Australijanca, Bumana i stanovnika Ognjene zemlje nema ak ni onog poetnog kontrasta meu dijelovima to ga implicira stalno poglavarstvo. Nad njihovim lanovima nema nikakve uprave osim privremenog vostva nekog ko se istie snagom, lukavstvom ili iskustvom - nema ak ni neke stalne jezgre. U veim jednostavnim grupama obino nalazimo neku vrstu vostva. To je opte pravilo, iako ne vrijedi za sve sluajeve (jer, to emo kasnije vidjeti, geneza upravne dijelatnosti zavisi o naravi drutvenih aktivnosti). Prije nego to dostignu znatnije razmjere, skupine bez vostva i bez ikakve uprave odvojene su i nisu koherentne. Meutm, kod agregata koji broje oko sto i vie lanova obino nalazimo jednostavno ili sloeno upravno tijelo - jednog ovjeka ili vie ljudi koji polau pravo na vlast to je vre, koja je prirodna, nadnaravna ili i jedno i drugo. To je prva drutvena diferencijacija cilja. Nju esto ubrzo slijedi druga diferencijacuja koja dovodi do podjele izmeu upravnog i radnog dijela: U najniim plemenima to je u grubim crtama- samo razlika u statusu polova: mukarci, koji imaju neogranienu vlast bave se vanjskim aktivnostima plemena, uglavnom ratom, a ene su pretvorene u jeftinu radnu snagu i obavljaju grublje poslove nabavke. S rastom plemena i uspostavljanjem vostva koje donosi vojnu nadmonost odmah dolazi i do poveavanja radnog dijela kojemu se dodaju zarobljenici. To zapoinje neprimjetno. Dok se mukarci u bici ubijaju, a nakon bitke esto jedu, dio plemena koji se ne bori odlzi u ropstvo. Stanovnici Patagonije, na primjer ene i djecu zarobljene u ratu pretvaraju u robove. Kasnije, naroito kad nestaje kanibalizam, zarobljeni mukarci takoe postaju robovi, zbog ega se u nekim sluajevima radni deo odjeljuje od upravnog. Meu chinook Indijancima robovi obavljaju sve teke poslove. itamo da Beluchi izbjegavaju teke poljoprivredne radove pa ih za njih obavljaju Jutte, stari stanovnici koje su pokorili. Beecham kae da je na Zlatnoj Obali obiaj da robovi kre zemlju za obraivanje, a meu Felatasima robovi su brojni - mukarci su zaposleni tkanjem, sakupljanjem drva ili trave ili bilo kojom drugom vrstom poslova; neke ene tkaju... pripremaju preu za razboj, druge tucaju ili melju ito, itd.
57

Paralelno s poveanjem mase, do ega dolazi ujedinjavanjem primarnih drutvenih agregata u drugostepeni, javljaju se nove razlike meu dijelovima. Sjedinjavanje sloene skupine trai vostvo cjeline kao i vostva pojedinih dijelova, i diferencijacijom, analognom onoj kojom je nastao poglavica, sada nastaje poglavica poglavic. Do udruenja ponekad dolazi radi odbrane od zajednikog neprijatelja. A ponekad zbog toga to jedno pleme pokori ostala. U ovom poslednjem sluaju dominirajue pleme, odravajui svoju nadmonost, razvija preteno vojne osobine i tako postaje drugaije od ostalih. Poto su se takve skupine dovoljno konsolidovale da njihovim udruenim sangama moe upravljati jedno upravno tijelo, dolazi do saveza sa drugim skupinama skupin ili do pokoravanja drugih skupina skupin, to s vremena na vrijeme zavrava stapanjem. Kad se to dogodi, nastaje jo vea kompleksnost u upravnoj djelatnosti gdje sada postoji kralj, lokalni upravljai i sitni voe, a u isto se vrijeme jae odjeljuju i klase- vojna, svetenika, robovska itd. Oito je, dakle, da poveanje mase prati komplikovanje strukture. Ovo poveanje heterogenosti u obje vrste agregata, popraeno rastom, jo je jedna zajednika karakteristika. Nakon razlika meu djelovima, do kojih dolazi razvijanjem koordinirajuih djelatnosti, odmah slijede razlike meu dijelatnostima, koje se koordiniraju organima za prehranu itd. u jednom sluaju, a proizvodnim strukturama u drugom sluaju. Kad se ivotinjski agregati najnieg tipa ujedinjuju da bi formirali jedan agregat vieg tipa, i kad se opet ovi drugostepeni agregati spoje u agregate treeg stepena, svaka je komponenta u poetku slina drugim komponentama, ali se u toku evolucije pojavljuju razlike koje postaju sve odreenije. Meu Coelenteratama te su faze jasno naznaene. Iz strana obine hidre pumpaju male hidre koje se, poto su potpuno razvile, odvajaju od roditelja. Kod sloenih hidroida, mladi polipi, koji nastaju na isti nain, ostaju stalno privreni uz roditelja i, kako i sami ponavljaju isti proces, uskoro stavaraju razgranati agregat. Kad lanovi sloene grupe ive slino i gotovo samostalno, kap kod razliitih na jednom mjestu privenih vrsta, oni ostaju slini jedni drugima- osim onih koji postaju organi za razmnoavanje. Meutim, kod skupina koje plutaju ili plivaju i koje nastaju slinim procesom, lanovi koji ive pod razliitim uslovima postaju meusobno razliiti i preuzimaju razliite funkcije. Tako je i sa malim drutvenim grupama koje se ujedinjuju u veliku drutvenu grupu. Svako je pleme u poetku imalo ovakvu nejasno nejasno oznaenu podjelu proizvodnje kakva je bila dovoljna za njegov niski nain ivota; ta je podjela bila jednaka podjeli svakog drugog plemena. Ujedinjavanje, meutim, olakava izmjenu dobara; i ako, kao to se obino dogaa, svako od plemena koje se ujedinjuju zauzima podruje pogodno za razliitu vrstu proizvodnje , dolazi do razliitim zanimanjima i proizvodnim strukturama. ak i meu plemenima koja nisu ujedinjena kao npr. ona u Austarliji, dolazi do razmjene produkata sa razliitih podruja, dotle dok ih rat u tome ne ometa. Oigledno je da se, kad je dostignut onaj stepen integracije koji vidimo na Madagaskaru, ili u glavnim crnakim dravama Afrike, trgovaki odnosi olakaju zbog unutranjeg mira koji nastaje nakon pokoravanja jednoj vladi. Kad su slini dijelovi stalno vezani, postaje mogua meusobna zavisnost, a zajedno sa sve veom uzajamnom zavisnou nastaju i razlike meu djelovima. Napredovanje organizacije, ovako popraeno napredovanjem agregacije, u pojedinanim kao i u drutvenim organizmima dogaa se prema istom optem zakonu diferenciranje tee od
58

opteg ka specijalnome. Najprije se javljaju grube i jednostavne razlike dijelova, zatim unutar svakog od ovih dijelova promjene koj ih dijele na razliite dijelove, te unutar svakog od ovih razliitih dijelova manje razlike i sve tako dalje. Uzastopne faze u razvoju kime ilustruju ovaj zakon kod ivotinja. Na samom poetku jedno izdueno ulenue u blastodermu, koje se zove ''embrionalni lijeb'', predstavlja itavu cerebrospinalnu osovinu- jo nema nikakvih tragova prljenova, ak ni razlike izmeu dijela koji e postati glava i djela koji e postati kima uskoro se zbog graninih rubova ovog lijeba, to rastu prema gore u zatvaraju se bre na prednjem kraju koji se istovremeno iri, poinje razlikovati lubanja od kime, a kontrast se poveava kad u kimenom dijelu poinje segmentacija dok lubanski dio ostaje nesegmentiran. Unutar svakog od ova dva glavna dijela uskoro se pojavljuju nove podjele. U rudimentarnoj lubanji, koja se naginje prema naprijed, istovremeno nastaju tri proirenja koja oznaavaju ivane centre, dok segmentacijom kraljenice, koja se iri prema krajevima, nastaje gotovo potpuno jedinstvena serija ''prakraljenjaka''. Na poetku ovi prakraljeci ne samo da se vrlo malo razlikuju jedan od drugog, ve je i svaki od njih relativno jednostavan- jedna etvrtasta masa. Postepeno se ta gotovo jedinstvena serija kraljenjaka razdjeli u nejednake dijelove- vratnu, lenu i krstanu grupu. Za vrijeme dok de serije kraljenjaka u razliitim predjelima ovako diferenciraju, svaki kraljenjak se mijenja iz one osnovne forme koja je u poetku svima bila zajednika u posebnu formu po kojoj se poinje razlikovati od drugih. U drutvenoj evoluciji moemo svagdje pratiti analogne metamorfoze. Kao primjer posluie nam stvaranje jedne strukture koja ima kontrolu nad religijom. U jednostavnim plemenima i u skupinama plemena u ranim fazama njihove agregacije vidimo ljude koji su istovremeno arobnjaci, svetenici, vrai, istjerivai duhova, lijekari- ljudi koji se na sve mogue naine bave nadnaravnim tobonjim biima, mole u njih naklonost, znanje i pomo, zapovjedaju im i savlauju ih. Uporedo s napretkom integracije u drutvu javljaju se razlike funkcija i razlike rangova. U Tanni postoje izazivai kie... i itava ostala hrpa svetih ljudi na Fidi-otocima pored svetenika postoje i proroci; na Sandwich-otocima uz svetenika postoje i vrai; na New Zelandu Thomson razlikuje svetenike od arobnjaka; meu Kaffirima, pored vraa i izazivaa kie, postoje dvije vrste ljekara od kojih se u lijeenju bolesnika jedni oslanjaju na natprirodne, a drugi na prirodne efakte. U najnaprednijim drutvima, kao to su drutva stare Amerike, vidimo jo veu mnogostrukost ove nekada jedinstvene grupe. U Meksiku npr. ljekarska profesija nastala od vraa koji su se borili od natprirodnih sila- za koje se smatralo da uzrokuju bolesti- razlikovala se od profesija svetenika koji su nastojali stei naklonost natprirodnih sila. Dalje, svetenika se klasa nastojala dijeliti na nekoliko vrsta meu kojima su bile podijeljene vjereke dunosti- oni koji su prinosili rtve, vrai, pjevai, kompozitori himni, uitelji omladine. Zatim su opet postojale razlike u rangu unutar svake grupe. Ovaj proces od optijeg ka specijalnome kod svetenika u viim je nacijama doveo do tako jasno ocrtanih razlika da je zaboravljena prvobitna povezanost. Svetenici- astrolozi starih rasa zaetnici su nauenjaka danas razliito specijalizovanih; od starih svetenika-ljekara nastala je ljekarska profesija sa svojom glavnom i detaljnijim podjelama, dok su se unutar pravoga svetenstva razvile razlike ne samo u rangu od pape sve dolje do akolita, ve i razlike u
59

funkcijama- dekan, sveenik, akon, korski pjeva, kao i druge grupirane pod kapelane i pomonike upnika. Slino vidimo ako pogledamo genezu bilo koje proizvodne strukture npr. one koja nas od primitivnih kovaa, koji su si sami talili eljezo i u isto vrijeme od njega izraivali orue, dovodi do naih metaurgijskih kombinata gdje se prerada metala dijeli na taljenje, rafiniranje, pudlovanje eljeza, valjanje i gdje se preraivanje tog metala u orua dijeli na taljenje, rafiniranje, pudlovanje eljeza, valjanje i gdje se preraivanje tog metala dijeli na razliite proizvodne procese. Transformacija koju smo ovdje pokazali zapravo je jedan aspekt one transformacije iz homogenoga u heterogeno koja svugdje karakterizuje evoluciju. Meutim, vano je istai injenicu da ona veoma izrazito karakterizuje evoluciju pojedinanih i drutvenih organizama. Ako poblie razmotrimo injenice, vidjeemo jo jedan upadni paralelizam. Principi prema kojima su ureeni unutranji aranmani isti su u organima ivotinja kao i u organima drutva. Koliko god se unutranji organi ivog bia meusobno u mnogo pogleda razlikuju, oni imaju nekoliko zajednikih osobina. U svakog organu postoje sredstva koja njegovim dijelovima donose hranu, materijale koje oni prerauju, nadalje sredstva koja odnose produkte i odstranjuju otpatke, te sredstva koja upravljaju njegovim dijelovima. Iako se jetra i bubrezi razlikuju svojim optim izgledom i svojim detaljnim strukturama kao i dunostima koje obavljaju oboje imaju sistem arterija, sistem vena, limfatini sistem- imaju razgranate kanale kroz koje izlaze izluevine te ivevlje koje ih pokree i zaustavlja. Veoma slino vrijedi i za one vie organe koji, umjesto da kontroliu, proiavaju i razailju krv, pomau optem ivotu vrei vanjske akcije- za ivane i miine organe. U njima takoe postoje kanali za donoenje preraenih tvari, kanali za izdvajanje zatrovanih tvari, kanali za odnoenje istroenih tvari a takoer i ivane stanice i tkiva koji njima upravljaju. Tako usporedo s mnogim jasnim razlikama u strukturi vidimo i jasne istovjetnosti i strukture. Isto je i u drutvu. Neki organ, formiran od grupisanih graana, koji izgrauje odreeni produkt za potrebe nacije ili te potrebe zadovoljava na neki drugi nain, sadri pomone strukture koje su zapravo jednake strukturama svakog drugog organa sa bilo kojom drugom funkcijom. Bio je to kraj gdje se prerauje pamuk ili kraj gdje se izrauje pribor za jelo, u njemu vidimo sistem djelatnosti kojim se donosi sirovi materijal i sistem kojim se opremaju izraeni artikli; vidimo aparat glavnih i sporednih kanala kojim se ivotne potreptine izvode iz optih zaliha to cirkuliraju kraljevstvom i donose lokalnim radnicima i onima koji njima upravljaju; vidimo sredstva, potanska i druga, za prenoenje onih impulsa koji pokreu ili zaustavljaju proizvodnju toga ktaja; vidimo lokalne upravne snage, politike i vjerske, koje odravaju red i unapreuju zdravo djelovanje. Kad preemo od kraja koji izluuju neka dobra na luku koja apsorbuje i razailjie ta dobra, vidimo takoe veinom iste djelatnosti distribuiranja i ograniavanja. Isti opti tip strukture vidimo ak i ondje gdje drutveni organ, umjesto da vri neku materijalnu aktivnost, ima za dunost da, kao to to ini crkva, sprema odreene grupe jedinki za specijalne drutvene funkcije; sredstva za lokalno uzdravanje i upravljanje, koja se u nekim aspektima razlikuju, u biti su slina; postoje iste grupe za distribuciju; iste grupe za graansku kontrolu i ista specijalno razvijena grupa za vjersku kontrolu. Kad vidimo kako ovo jedinstvo struktura meu drutvenim organima, kao i jedinstvo struktura meu organima ivog tijela, nuno prati meusobna zavisnist, jo emo jasnije nego dosad vidjeti kako su velike slinosti u naravi pojedinane i drutvene organizacije.
60

Trebalo bi pomenuti jo jednu analogiju strukture. U ivom tijelu organi se stvaraju na naine koje nazivamo primarnima, sekundarnim, treestepenim, a paralelno s njima postoje primarni, sekundarni, treestepeni, naini na koje se stvaraju drutveni organi. Svaku emo od ove tri paralele razmotriri zasebno. U ivotinjama niih tipova u ne izluuje jetra ve pojedinane elije ugraene u zidove jednog dijela crijeva. Te elije, svaka za sebe, vre svoju funkciju izdvajanja nekih tvari iz krvi, i svaka za sebe izlijeva ono to je izdvojila. Doslovno govorei, ne postoji nikakav organ ve samo odreeni broj jedinki koje jo nisu dovoljno okupljene u organ. To je analogno poetnom obliku proizvodne strukture u drutvu. Na poetku, svaki se radnik sam bavi svojim zanimanjem i sam raspodjeljuje svoj produkt meu potroae. Taj aranman jo postoji na naim selima gdje postolar u svom vlastitom domu izrauje i prodaje obuu i gdje kova sam izrauje eljeznu robu prema potrebama svojih komija, a to je primitivni tip svake proizvoake strukture. Kod divljaka iz prirodnih sklonosti nastaju lagane diferencijacije. ak i meu zabaenim stanovnicima Ognjene zemlje, kako kar Fitzroy, ''jedan postaje vjet koplju, drugi praki, trei luku i strijeli''. Kako zbog takvih razlika u vjetini meu lanovima primitivnih plemena neki postaju izraivai posebnih predmeta, nuno se dogaa da proizvodni organ zapoinje kao drutvena jedinka. Tamo gdje je, kao meu Shasta Indijancima u Kaliforniji, izraivanje strijela posebna profesija, razumljivo je da, budui da je velika vjetina uzrok diferencijacije, u prvo vrijeme izraiva radi sam. Za narednih stadija rasta taj se tip odrava ak i u ustaljenim malim zajednicama. Opaska da je meu obalnim Crncima ''najvjetiji ovjek u selu obino kova, stolar, arhitekt, tka'' pokazuje nam funkcije zanatlije, u jo nediferenciranoj fazi, ali pokazuje i to da je zanatlijska struktura jo potpuno pojedinana, iz ega slijedi da se s porastom drutva poveane potrebe zadovoljavaju poveanjem broja pojedinaca, koji se svaki za sebe samostalno, bave svojim zanimanjem. Poetni oblik organa za izluivanje u ivotinji sa dvije simultane promjene prelazi u viu strukturu koja e nam posluiti za narednu uporedbu. elije prelaze iz razasute u kompaktnu nakupinu, i svaka od njih postaje sloena. Umjesto odvojene elije, koja prerauje i izluuje svoj specijalni produkt, sada imamo malu izduenu kesicu koja sadri porodicu elija, a iz kesice, kroz otvor na jednom njenom kraju, izlaze njihovi produkti. Istovremeno se stvara integrisana grupa takvih folikula od kojih svaki ima svoje jedinke to izluuju i svoj odvojeni izvodni kanal. U polucivilizovanim drutvima nalazimo tip drutvenog organa koji savreno odgovara takvom tipu pojedinanog organa. U takvoj ustaljenoj zajednici koja raste postavljaju se sve vei zahtjevi pred pojedinane radnike, koji su sada sve specijalizovaniji u svojim zanimanjima, i svaki radnik pod pritiskom posla povremeno zapoljava svoju djecu kao pomonike. Ova praksa, u poetku sluajno, postaje stalna i s vremenom prerasta u pravilo da svaki ovjek mora svoje sinove nauiti svome zanatu. Brojne su ilustracije ove faze. Zanati su ''kao i svako drugo zanimanje i poloaj u Peruu, uvjek prelazili od oca na sina. Podjela na kaste, to se toga tie, bila je isto tako precizna kao ona u Egiptu ili Hindustanu'' u Meksiku su takoer ''sinovi uglavom uili zanimanja svojih oeva i preuzimali njihove profesije''. Isto je tako bilo u rano doba i s proizvodnim strukturama evropskih nacija. Prema Teodozijevu zakonu, rimski je mladi ''bio prinuen da naslijedi zanimanje svojega oca... a prosac, koji je prosio ruku keri, mogao je dobiti nevjestu jedino ako je prihvatio zanimanje njezine porodice u srednjovjekovnoj Francuskoj zanati su se naslijeivali, a slian je obiaj karakteristika i staroengleskog perioda.
61

Razgranjivanje porodica -u toku generacija- u nekoliko srodnih porodica koje su se bavile istim zanimanjem bilo je zametak ceha, a porodice roaka koje su imale monopol nad nekom proizvodnjom formirale su skupinu koja je obino ivjela u istom kraju. Odatle su jo i danas zadrana imena mnogih ulica engleskih gradova - ''Felmonger, Horsemonger, Fleshmonger, Shoewright, Shiewright, Turner, Salter Streets''- podjela kakvu jo nalazimo na orijentalnim bazarima. I ako sada pogledamo kako se svaka pojedina takva proizvodna etvrt sastojala od mnogo vezanih porodica iji su sinovi radili pod upravom oca i uz svoj udio u radu prodavali proizvode, te koji su, ako su porodice i posao bili razgranati, uglavnom postali kanal kojim je dolazio sirov materijal i kojim su odlazili proizvedeni artikli, vidjeemo da je tu postojala analogija sa ljezdanim organom, kakav smo prije opisali, koji se sastoji od odreenog broja okupljenih folikula od kojih svaki sadri odreeni broj elija, te svaki ima svoj vlastiti izlaz. Analogiju moemo pratiti i u treoj fazi. Poveanje ljezdanog organa uslijed aktivnijih funkcija kod razvijenije ivotinje popraeno je porastom veliine i promjene strukture. Ako se folikuke umnoavaju, dok se svi njihovi kanali moraju dovesti na isto mjesto, sve brojniji izvodni kanali zauzimaju vei dio u zidu upljine koja prima izluevinu. Ako je lateralno irenje onemogueno potrebama funkcija, potrebni se prostor dobija formiranjem kesice. Dalje, takve potrebe dovode do formiranja sekundarnih kesica, a one se odvajaju od ove glavne kesice koja tada djelimino postaje kanal. Tako se polagano stvara veliki unutranji organ kao to je jetra: ona ima glavni kanal s razgranatim ograncima koji prolaze kroz itavu masu. Sada od gore opisane vrste proizvodnog organa napredujemo kroz paralelne faze k viem organu. Nema iznenadnog skoka od kune radinosti do fabrike, ve je taj prelaz postepen. Prvi korak pokazuje pravila cehova po kojima se lanovima porodice mogao dodati egrt (po mogunosti bliski roak); taj je kako kae kae Brentano, ''postao lan porodice svojega gazde koji ga je poduavao svojem zanatu i koji je kao otac nadzirao ne samo njegov rad nego i njegovo ponaanje' '- praktino adoptirani sin. Kad je ova modifikacija postala stalna, dolo je do zapoljavanja egrt koji su postajali najamnici. Razvojem ovako modifikovane porodine grupe gazda je poeo prodavati ne samo robu koju je izradila njegova vlastita porodica, ve i robu koju su izradili drugi, a kako se njegov posao poveavao, on je nuno prestao sam izraivati i postao je distributer - kanal kroz koji su odlazili produkti ne samo nekolicine njegovih sinova ve i mnogobrojnih radnika u kojima nije bio u srodstvu. To je dovelo do stvaranja preduzea u kojem su zaposleni radnici bili mnogobrojniji od lanova porodice, dok nije nakon dueg vremena uz upotrebu maina nastala fabrika - niz prostorija od kojih svaka sadri gomilu proizvodnih jedinki, a ove alju kao svoj prilog niz produkata koji se spajaju s drugim nizovima prije nego to stiu na zajedniki izlaz. Konano, u jako razvijenim proizvodnim organima vidimo mnogo fabrika okupljenih u istom gradu i drugih fabrika okupljenih u oblinjim gradovima, u koje razgranatim putevima dolaze sirovi materijali, i iz kojih odlaze bale materijala, pamune tkanine. U nekim sluajevima nova grana proizvodnje proe kroz prve faze za svega nekoliko generacija, kao to se to dogodilo sa proizvodnjom arapa. U grofovijama Srednje Engleske prije pedeset godina moglo se svaki as iz kolibe pored puta uti tandrkanje i vranje osamljene naprave za pletenje arapa. jedan je radnik sam izraivao i prodavao svoje produkte. Ubrzo su nastale radionice iz kojih se moglo uti nekoliko tkalakih razboja - radio je otac sa svojim

62

sinovima i moda kojim najamnikom. Nakon nekog vremena uzrasla je velika zgrada s mnogo tkalakih razboja koje je tjerao parni stroj, i napokon mnogo takvih velikih zgrada u istom gradu. Ove analogije u strukturi konano dostiu zavrnu fazu koja je jo upadljivija. U oba sluaja postoji kontrast izmeu prvobitnog oblika razvoja i kasnijih oblika koji su se zamjenili. U glavnom toku organske evolucije od niih tipova prema viim preene su neosjetnim modifikacijama sve gore opisane faze. U pojedinanoj evoluciji organizma vieg tipa te su faze veoma skraene, i organ nastaje relativno direktnim procesom. Tako jetra u embriju sisara nastaju akumulacijom brojnih elija. One odmah izrastaju u masu koja se izbouje sa intestinalnog zida, a u isto vrijeme u nju se iz crijeva spusti jedna kesica. Transformacija te kesice u reptalni kanal dogaa se u vrijeme kad u masi elija nastaju sitniji kanali koji su spojeni s ovim glavnim kanalom. Istovremeno se dogaaju i druge promjene koje se, jedna za drugom, pojavljuju u evoluciji organa u uzastopnim viim tipvima. Slino se dogaa kod formiranja proizvodnih organa. Danas, kad je fabriki sistem postao ve ustaljen, kad je ukorijenjen u instituciju drutva, vidimo kako ga direktno prihvaaju u svim vrstama proizvodnje gdje se pokazalo da odgovara. Ako je negdje otkrivena ruda- diu se eljezare; ako posebna vrsta vode negdje pospjeuje varenje piva, ne prolazi se kroz rane faze pojedinanog radnika, porodice, okupljenih porodica itd., ve dolazi do iznenadnog okupljanja materijala i ljudi na tom mjestu i do formiranja proizvodne strukture naprednog tipa. I ne samo da jedna velika ustanova nastaje tako direktno, ve tako nastaje i skupina velikih ustanova. U Barrow-in-Furnessu vidimo grad sa eljezarama, uvoznim i izvoznim poslovanjima, prostranim dokovima i sredstvima komunikacije, to je sve nastalo za nekoliko godina prema tipu kojemu su bila potrebna stoljea da se razvije uzastopnim modifikacijama. S tim je vezana jedna jo oitija promjena u procesu evolucije koja se takoe javlja u oba sluaja. Kao to se u embriju vie ivotinje javljaju vani dijelovi razliitih organa u svom prvobitnom poretku, mogli bi smo rei unaprijed, tako isto, kad je rije o itavom tijelu, potpuni organi, koji se u postepenoj genezi nekog tipa pojavljuju relativno kasno, u pojedincu koji se razvija nastaju relativno malo. Ono to je profesor Haeckel nazvao heterohronijom vidimo kod embrija sisara gdje se mozak rano ocrtava, iako kod najniih kimenjaka nema nikakvog mozga, ili kod kimenog stupa koji segmentira prije nego to je formiran bilo kakav sistem za prehranu, iako se kod prakimenjaka segmentacija jedva nasluuje kad je sistem za prehranjivanje ve potpuno izgraen. Slinu promjenu u poretku drutvene evolucije vidimo kod novih drutava koja nasleuju utvrene obiaje starih. Uzmite kao za primjer Sjedinjene Drave gdje je u gradu na Dalekom Zapadu, u kojem su naznaene ulice i grdilita, sagraen hotel, crkva i pota dok jo ima vrlo malo kua, i gdje eljeznica prolazi kroz divljinu u kojoj e tek nastati naselja. Ili uzmite kao primjer Australiju gdje je, nekoliko godina poto su se kolibe kupaa zlata poele okupljati oko novih rudnika, osnovana tamparija i novine, iako su u staroj domovini protekla stoljea prije nego to je grad slinih razmjera imao slinu slubu.

FUNKCIJE U DRUTVU

63

Promjene struktura ne mogu se javljati bez promjena funkcija. Zbog toga bismo mnogo od onoga to smo rekli u proloj glavi mogli ovdje ponoviti, samo da zamjenimo nazive. I zaista kako se mnoge promjene struktura u drutvu vie oituju u promjenama funkcije nego to su direktno vidljive, moglo bi se rei da smo i promjene funkcija ve postepeno opisali. Funkcije, meutim, imaju neke osobine koje nisu oito implicirane u osobinama strukture. Njima emo morati posvetiti nekoliko stranica. Ako organizacija znai takvu konstrukciju cjeline da njezini dijelovi mogu obavljati svoje uzajamno zavisne dijelatnosti, tada proporcionalno, to je organizacija via, zavisnost svakog dijela o ostalim dijeovima mora biti toliko velika da bi odvajanje bilo fatalno; i obrnuto. Ovu istino jednako jasno vidimo i kod pojedinanog i kod drutvenog organizma. Najnii ivotinjski agregati tako su graeni da svaki dio, izgledom slian svkom drugom dijelu, obavlja sline djelatnosti. Spontano ili umjetno razvajanje ovdje jedva da ima nekog uinka na ivot bilo kojega od odvojenuh dijelova. Kad se sluajno podijeli tek malo izdiferencirana mrvica protoplazme koja tvori jedan rhizopod, svaki dio nastavlja ivot kao da se nita nije dogodilo. Isto je tako i s onim drugostepenim agregatima u kojima komponente u biti ostaju jednake. Biaste putujue elije koje obavljaju ronata tkiva ive spuve tako malo trebaju uzajamnu pomo, da se, kad razlaemo spuvu na dva dijela, u svakoj polovini bez ikakva prekida nastavljaju ivotni procesi. ak i kad postoji neka razlika meu jedinkama kao to je to kod obinog polipa, neprilike koje nastaju zbog podjele samo su privremene- dva ili tri nova dijela trebaju vrlo malo vremena da bi se jedinke u njima razmjestile u odgovarajuim oblicima te nastavile svoje jednostavno uobiajno djelovanje. Isto se iz jednakih razloga dogaa u najniim drutvenim agregatima. Nomadska grupa primitivnih ljudi bez vostva dijeli se bez ikakvih potekoa, svaki ovjek, u isto vrijeme ratnik, lovac, i izraiva svojega oruija, koliba itd., sa enom koja je takoe uvijek natovarena slinim poslovima, treba saradnju ostalih samo u rastu i donekle u lovu. I, osim u bici, sloga s polovinom plemena isto je tako dobra kao sa itavim plemenom. ak i ondje gdje postoji neko malo diferenciranje koje se oituje u postojanju poglavice, dobrovoljno ili prisilno odvajanje izaziva vrlo malo neprilika. Prije nego ro se dio plemena odseli ili nakon toga neki mukarac postane voa, i ono malo ivota drutva postaje kao cjeline opet se nastavlja. Drugaije je sa visokoorganizovanim agregatima obje vrste. Ne moemo raspoloviti sisara a da ga pri tom ne ubijemo. Zakrenuti vratom nekoj ptici fatalno je. ak ni gmaz, iako moe preivjeti gibitak repa, ne moe ivjeti kad mu je tijelo prerezano. A slino je i kod lankonoaca jer, iako neke jednostavnije vrste moemo raspoloviti a da ne ubijemo ni jednu polovinu, ne moemo to ni kod insekata, ni kod pauka, ni kod raka. Mada su kod viih drutava posljedice sakaenja manje nego kod viih ivotinja, one su ipak velike. U Middlesexu, odvojenom od krajeva koji ga okruuju, zbog prekinute bi nabavke za nekoliko dna prestali svi drutveni procesi. Odcjepite tekstilni kraj od Liverpoola i ostalih luka, doi e do zastoja industrije, to e dovesti do umiranja stanovnitva. Odijelite stanovnitvo koje vadi ugljen od susjednog stanovnitva koji tali metale ili strojevima izrauje crno sukno, i oba e, im drutveno umru uslijed obustavljanja svojih dijelatnosti, poeti umirati i pojedinano. Iako se, kad se civilizovano drutvo tako podjeli da jedan dio ostane bez centralnog upravnog
64

tijela, ovo moe odmah razviti, ipak u meuvremenu postoji velika opasnost od raspadanja te se, prije nego to reorganizacija postane efikasna, mora proi drugi period nereda i slabosti. Kako evolucija napreduje, jednodunost funkcija postaje sve vea. Kod niih agregata, i pojedinanih i drutvenih, dijelovanja pojedininih dijelova vrlo malo zavise jedni o drugim; u razvijenim agregatima obiju vrsta upravo ono kombinovanje dijelatnosti koje sainjava ivot cjeline omoguava komponenta dijelovanja od kojih se sastoje ivoti dijelova. Moramo spomenuti jo jedan zakljuak, koji se pokazuje a priori a koji je dokazan a posteriori. Tamo gdje su dijelovi vrlo malo diferencirani, bez potekoa moe jedan vriti funkciju drugoga, ali gdje su jako diferencirani, tamo to mogu ili vrlo nesavreno ili uopte ne mogu. To jasno ilustruje i opet obini polip. Jedno od tih vreici slinih bia moe se izvrnuti naopako, tako da koa postane eludac, a eludac koa, i svako e poeti vriti funkciju onoga drugog. to se vie diemo na skali organizacije, takve izmjene postaju sve manje mogue. Ipak, zanjene funkcija ostaju donekle mogue i kod visoko razvijenih bia. ak i kod ovjeka koa pokazuje tragove svoje prvobitne sposobnisti da apsorbuje, to je danas monopol prvobitnog kanala; ona unosi u organizam male koliine tvari koja se na nju utrlja. Takve su zamjene funkcija, meutim, najoitije meu dijelovima ije su funkcije jo povezane. Ako je npr. zaustavljenja funkcija jetre da izluuje u, drugi organi za izluivanje, bubrezi i koa, postaju putevi kojima se u izbacuje. Ako rak na jednjaku spreava gutanje, zaustavljena hrana iri jednjak i formira kesicu u kojoj zapoinje nesavrena probava. Ali ove male sposobnosti diferenciranih dijelova da jedni vre dunosti drugih ne vidimo ondje gdje su se oni jae odvojili. Iako e sluznica, koja se na razliitim nastavlja na kou, ako je izvrnemo, u velikoj mjeri poprimiti osobine i sposobnosi koe, ipak se to kod serozne membrane nee dogoditi; niti moe neka kost ili mii preuzeti dio funkcije bilo kojeg unutarnjeg organa ako ovaj prestane raditi. U viim i niim drutvenim organizmima nalazimo te relativne male sposobnosti supstitucije. Naravno, ondje gdje svi lanovi plemena ive istim nainom ivota nema nikakvih razliitih funkcija koje bi se meusobno zamjenjivale. Gdje je dolo do tako male diferencijacije da se ona oituje samo u razmjeni oruja za druge artikle izmeu jednog lana plemena koji je vjet izradi oruja i ostali koji su tome manje vjeti, uklanjanje toga naroito vjetog lana ne znai veliku nesreu jer ostali, iako ne tako dobro mogu pojedinano napraviti ono to je on za njih radio. To velikim dijelom vrijedi za vea ustaljena drutva. O starim Meksikancima Zurita kae- ''svaki Indijanac poznaje svoje zanate koji ne zahtijevaju veliku vjetinu niti osjetljive instrumente'', a u Peruu se od svakog ovjeka oekivalo da poznaje razliite zanate, neophodne za domau upotrebu- dijelovi su drutva bili toliko malo izdeferincirani u svojim zanimanjima da su jedni mogli preuzimati zanimanja drugih. Ali u drutvima kao to je nae, uopteno na viem stepenu, sa specijalizovanom proizvodnjom, ulogu jednog dijela koji zakae u vrenju svoje funkcije ne mogu preuzeti ostali dijelovi. ak bi i relativno nekvalifikovane poljoprivredne radnike, kad bi trajkovali, vrlo neadekvatno zamjenilo gradsko stanovnitvo, a naa bi proizvodnja eljeza zastala ako bi izueni majstori odbili da rade i ako bi ih zamjenili seljaci i radnici iz tekstilnih fabrika. Jo manje bi vie funkcije- legislativne, praktine, itd. mogli uspjeno obavljati rudari ili mornari. Oito je razlog ovog kontrasta u oba sluaja isti. Proporcionalno s tim koliko su jedinke koje sainjavaju bilo koji dio nekog pojedinanog organizma ograniene na jednu vrstu djelovanja
65

kao to je apsorpcija, izluivanje, kontrahiranje i prenoenje impulsa, proporcionalno s tim koliko su prilagoene toj djelatnosti, one gube spospbnost prilagoavanja drugim djelatnostima. U drutvenim pak organizmima sposobnost, potrebna da se uspjeno vri neka specijalna dunost, uzrokuje nesposobnost da se vre specijalizirane dunosti koje se od ove mnogo razlikuju. Da imamo vie prostora, mogli bismo dalje razraditi razliite analogije funkcija, nastalih kao posljedica ovih dviju glavnih analogija izmeu pojedinanih i drutvenih organizama- mogli bismo razraditi analognu pojavu da kod tih organizama, dok su nerazvijeni, dijeljenje ili osakaivanje ne izaziva velikih potekoa, ali kad su jako razvijeni, izaziva velike perturbacije ili smrt; nadalje, analognu pojavu da u niim tipovima u oba sluaja jedni dijelovi mogu preuzeti funkciju drugih, to se ne moe dogoditi kod viih tipova. Tako imamo pojavu da se u obje vrste organizama vitalnost isto tako brzo poveava kako se funkcije specijalizuju u oba sluaja, sve dok ne postoje strukture koje su svaka zasebno prilagoene razliitim djelatnostima, te se djelatnosti obavljaju loe, a u nedostatku razvijenih sredstava koja bi ga unapreivala. Vrlo je malo uzajamno koritenje usluga. Alo kako napreduje organizacija, svaki dio, vrei ogranieniju dunosti, vri je bolje, putevi razmjene usluga postaju iri, sve je vea efikasnost kojom svaki pomae svo i svi pomau svakoga, a sveukupna aktivnost koju nazivamo ivotom, pojedinanim ili nacionalnim, raste. Dosta bi toga, takoer, trebalo rei o paralelizmu promjena kojima se funkcije specijalizuju. Taj se paralelizam, meutim, kao i ostali, najbolje vidi kada - kao to emo mi to sada uiniti- slijedimo evoluciju nekolicine velikih sistema organa, pojedinanih i drutvenih istovremeno razmatrajui odgovarajue karakteristike struktura i finkcija.

POLITIKI LIBERALIZAM HERBERTA SPENSERA

66

(Iz djela: ovjek nasuprot dravi)

NAJVEU SREU TREBA TRAITI INDIREKTNO

Na elu svih ovih nunosti stoji nepromjenjiva injenica - drutveno stanje. Ljudi su se mnoili sve dok nisu bili prisiljeni da ive, vie ili manje, jedni u prisutnosti drugih. Budui da je to nuno za odravanje najvee sume ivota, ini se veoma vjerojatno da je to prethodno preduslov za proizvodnju najvee sume sree. No, bilo kako bilo, smatramo da je to stanje uspostavljeno i da se i dalje nalazimo u njemu, pa ga stoga treba uzeti kao nunost koju naa pravila za postizanja najvee sree moraju priznati i pokoriti joj se. U ovom drutvenom stanju podruje aktivnosti svakog pojedinca ogranieno je podrujem aktivnosti drugog pojedinca; iz toga slijeda da ljudi koji ele ostvariti najveu sumu sree moraju biti takvi ljudi od kojih svaki moe postii potpunu sreu unutar vlastitog podruja aktivnosti, a da ne umanjuje podruje aktivnosti koja trae drugi za svoju sreu. Ako, meutim pojedinac ili vie njih ne mogu stei potpunu sreu a da ne okrnje podruja aktivnosti drugoga ili vie drugih, tada on sam ili drugi nee moi ostvariti potpunu sreu, i stoga, pod takvim uslovima, totalna suma sree ne moe biti tako velika kao sto se moe zamisliti, ili ne moe biti najvea srea. Tu je, dakle, prvi stalni uslov za postizanje najvee sree koju trai drutveno stanje. Ispunjenje ovog uslova izraavamo rjeju Pravda.

PRVI PRINCIP
67

Tako smo, razliitim putevima doli do istog zakljuka. Bilo da razmiljamo o tome kako se pod odreenim uslovima moe postii najvea srea, bilo da povlaimo zakljuke iz ovjejeg ustrojstva s obzirom na njegove uroene sposobnosti, ili da sluamo upozorenja odreenog duhovnog faktora koji ima, ini se, funkciju da nas u tome vodi- dolazimo do pouke zakona o pravim drutvenim odnosima: da svaki ovjek ima slobodu da radi sto eli, samo ako ne naruava jednaku slobodu bilo kojeg drugog ovjeka. Mada su potrebne daljne kvalifikacije ovako izraene slobode djelovanja, ipak smo vidjeli da u pravilnom rukovoenju jednom zajednicom nije potrebno priznavati druge kvalifikacije. Takve daljne kvalifkacije moraju ostati za privatnu i individualnu primjenu. Moramo stoga prihvatiti ovaj zakon o jednakoj slobodi u njegovoj cjelini, kao zakon na kojemu se moe zasnivati ispravni sistem jednakosti.

SOCIJALIZAM

68

Doktrina da svi ljudi imaju jednako pravo na upotrebu zemlje ini se na prvi pogled da pretpostavlja takvu vrstu drutvene organizacije koja je u suprotnosti s pravom vlasnitva kako smo ga upravo izveli; organizacije naime u kojoj e optina zadrati svoju zemlju u vlastitim rukama, umjesto da je ostavi svojim lanovima, obraivati je zadrunim radom i dijeliti proizvode. Radi se o organizaciji koja se obino naziva socijalizmom ili komunizmom. Koliko god bila privlana, takva ema nije sposobna da se ostvari u skladu s moralnim zakonom. Od dva oblika u kojima se predstavlja jedan je etiki nesavren, a drugi, iako je ispravan, nije praktino primjenjiv. Tako, ako je svaki ovjek nagraen istim dijelom zemljinog proizvoda, bez obzira na koliinu i kvalitet rada koji je uloio u dobijanje toga proizvoda, jednakost je povrijeena. Na prvi princip trai ne da svi imaju jednake dijelove proizvoda koje raspodjeljujemo za uloene sposobnosti, ve da svi imaju jednaku slobodu da se bave tom djelatnou da imaju isti cilj. Jedno je ako svakome dajemo mogunosti da stekne predmete koje eli, a drugo je i, veoma razliito od toga, ako dajemo same predmete bez obzira na izvreni napor da se oni zadobiju. to se drugog tie ono nuno izaziva apsolutno krenje naela jednake slobode. Jer kada smo istakli punu slobodu svakoga, ogranienu samo slinom slobodom drugih, rekli samo da je svako slobodan da radi sve to eli unutar odreenih granica - da je stoga svako slobodan traiti za sebe sva ona zadovoljstva i sve izvore zadovoljstva to ih moe dosei unutar tih granica - sva ona zadovoljstva i izvore zadovoljstva to ih moe pribaviti a da ne okrnji podruje djelatnosti svojih blinjih. Ako, dakle, od mnogih koji zapoinju sa istom vrstom djelatnosti jedan postigne, pomou svoje vee snage, vee domiljatosti ili vee marljivosti, vie zadovoljstva (nagrada) i vie izvora zadovoljstva nego ostali, ne krnjei jednake slobode ostalih, moralni mu zakon daje iskljuivo pravo na sva ta vanredna zadovoljstva i izvore zadovoljstva. A ostali nemaju pravo da mu ih oduzmu traei za sebe veu slobodu djelovanja nego sto je on trai, jer time kre ovaj zakon. Odatle slijedi da podjednaka razdioba zemaljskih plodova medu sve ljude nije u skladu sa potpunom pravdom. Ako, s druge strane, svako mora dobiti dio proporcionalan stepenu u kojem je pridonio proizvodnji, taj zahtjev, iako apstraktno ispravan nije primjenjiv. Kad bi svi ljudi obraivali zemlju, tada bi vjerovatno bilo mogue bar aproksimativno dati pravu procjenu njihovih zahtjeva. Ali je nemogue utvrditi odgovarajui dio doprinosa razliitih umnih i fizikih radnika u odnosu na snabdijevanje zajednikog fonda ivotnih potreptina. Nemamo drugog sredstva da izvravamo takvu raspodjelu osim onoga koje trai zakon ravnotee na osnovu ponude i potranje, a to iskljuuje gornju hipotezu.

PRAVA ENE

69

Zapovijedanje je rak za njena uvstva. to vrijedi za ljepotu, vrijedi i za poeziju; tako i strast koja spaja polove vene i umire u hladnoj atmosferi autoriteta. Roeni u daleko razdvojenim oblastima nae prirode, Ljubav i Prinuda ne mogu se zajedno razvijati. Ljubav je puna simpatije Prinuda je beutna. Ljubav je ljupka Prinuda je kruta. Ljubav je portvovana - Prinuda je sebina. Kako mogu tada zajedno postojati? Svojstvo je prve da privlai, a drugog da odbija, i kako su u sukobu, neprestano tee da jedna drugu uniti. Neka svako ko je gospodar misli zamisli sebe kako djeluje kao gospodar nad onim ko mu je povjeren. Smatra li da to moe bez ikakve povrede za postojei odnos? Ne zna li on da e pretpostavka takvog loeg stava utjecati na uvstva jednoga i drugoga? Pa priznajui to, kao to i mora, je li toliko lakomislen te misli da e samim rijeima otupiti otricu zapovijedanja koje je prethodno bilo uvredljivo?

PRAVA DJECE

70

Zato je uopte potrebno vaspitanje? Zato dijete ne bi moglo rasti spontano do normalnog ljudskog bia? Zato se eli da potiskuje jedan poriv, podstie drugi osjeaj, i tako vjetaki oblikuje duh u neto drugo nego to bi on bio sam po sebi? Nije li to anomalija u prirodi? Posvuda, kod svih ostalih stvorenja, nalazimo sjeme i embrion kako postiu savrenu zrelost bez vanjske pomoi. Bacite ir u zemlju, od njega e za odreeno vrijeme postati zdrav hrast i bez savijanja i uvjebavanja. Insekti bez pomoi prolaze kroz vie preobrazbi i dostiu konani oblik snadbjeveni potrebnim sposobnostima i nagonom. Nikakva prisila nije potrebna da bi mladi etveronoac ili ptie usvojili navike potrebne za budui ivot: njihov karakter i njihovo tijelo spontano dostie punu sposobnost za ulogu koju imaju u svijetu. Kako to dakle, da se jedino ljudski duh nastoji neprirodno razviti? Oito; i ako je tako, jedina prava teorija odgoja mora priznati te razloge. Neosporno je da se moralno ustrojstvo koje je ovjeka osposobljavalo za poetno grabeljivo stanje razlikuje od onoga koje ga osposobljava za stanje nastalo razmnoavanjem rase. U jednom prijanjem dijelu svog istraivanja pokazali smo da je prilagoavanje u prijelazu od jednog ustrojstva na drugo. Budui da ivimo usred tog prijelaza moramo oekivati da emo nai obiljeja prirode koja moemo objasniti samo hipotezom da je ovjeanstvo danas djelomino prilagoeno na oba ova stanja, a potpuno ni na jedno ni na drugo; da je izgubilo samo jedan stepen dispozicija nunih za divljaki ivot, a nesavreno steklo dispozicije potrebne za drutveni ivot. Anomalija o kojoj smo govorili upravo je ta. Postupci koji se nastoje ograniiti kod djeteta potiu od praovjeka. Sebine zadjevice u odgajalitu, proganjanja na igralitu, lai i mali lopovluci, grubi postupak sa slabijim biima, sklonost unitavanju - sve to sadri tendenciju da se doe do zadovoljstva na raun drugih bia, to ga kvalifikuje za civilizovan ivot. Vidjeli smo, da nagoni kod divljaka moraju opadati uslijed neaktivnosti, a uvstva potrebna za drutveni ivot moraju rasti vjebom. Te e se promjene dogaati sve dok nae elje ne budu usklaene sa okolnostima u kojim ivimo. Kad dostignemo takvo stanje u kojem e moral postati organski, ova e anomalija u djejem karakteru ieznuti. Mlado ljudsko bie nee vie biti iznimka u prirodi, ve e se spontano razvijati do oblika osposobljenog za zahtjeve kasnijeg ivota.

POLITIKA PRAVA

71

Bilo je knjiga napisanih da dokau da monarhova volja mora biti apsolutni zakon za podanike; i ako umjesto monarh itamo zakonodavstvo, imamo teoriju korisnosti (utilitarizma): ona samo mijenja boansko pravo kraljeva u boansko pravo veine. Ona je demokratizovani despotizam. Izmeu onih starih istonjakih reima u kojima su podanici bili privatno vlasnitvo vladara, bez ikakvih prava, i onoga konanog reima u kojem e njihova prava biti potpuna i neokrnjiva, dolazi ovo prolazno stanje u kojem im je doputeno da imaju sva prava, ali podnosei i parlament. Tako utilitarna filozofija zauzima prirodno svoje mjesto kao pojava oekujui na napredak od prolog ropstva do budue slobode.

NOVI TORIJEVCI1
1

U jednom poveanom lanku ''novom torizmu'' Spenser prikazuje brojne zakonske mjere na podruju socijalnog, ekonomskog i prosvjetnog zakonodavstva koje su od 1860. do 1880. proveli liberali, pa ih stoga nazivamo ''torijevcima'' jer su napustili stav neuplitanja drave u drutvene poslove.

72

Ovo nabrajanje daljnjih mjera prinudnog zakona, koje se pojavljuju pred nama na dohvat ruke ili na udaljenost, nee upotpuniti priu. Napravili smo tek jednu letiminu aluziju na prinudne mjere u obliku poveanog poreza, opteg i lokalnog. Djelimino da bi se namirili trokovi upravnih mjera koje se neprestano mnoe, i od kojih svaka trai dodatni tab inovnika, a djelomino da bi se postavili temelji novim javnim ustanovama, kao to su kole, slobodne knjiare, javni muzeji, kupalita, praonice rublja, tereni za odmor, lokalne takse i fondovi za obrazovanje i odsjeke za nauku i umjetnost, itd. Svaka od tih ustanova trai daljnju prinudu jo vie suava slobodu graana. Sa svakim novim iznuivanjem pojavljuje se i objanjenje: '' Dosad ste bili slobodni da potroite dio vaih prihoda onako kako vam se svidjelo. Odsada neete vie biti slobodni nego emo ga mi potroiti za opte dobro.'' Tako je, neposredno ili posredno, a u veini sluajeva i neposredno i posredno, graanin na svakom narednom stepenu porasta tog prinudnog zakonodavstva liavan neke slobode koju je dotada imao. Tako, dakle, postupa stranka koja se poziva na liberalizam kao da zastupa interese proirene slobode.

BUDUE ROPSTVO
Nije li oito da u naoj sredini mora postojati velika koliina bijede koja je normalna posljedica loeg ponaanja i ne moe se od njega odvojiti? No, postoji jedno shvaanje koje je uvijek manje ili vie prevladavalo i koje je naroito sada postalo glasno, naime: da se sve
73

drutvene patnje mogu ukloniti pa da je dunost ovoga ili onoga da to uradi. Oba su ta miljenja pogrena. Odvajati patnju od loeg djelovanja znai boriti se protiv ustrojstva samih stvari, i izazivati zatim jo veu patnju. Spaavanje ljudi od prirodnih kazni za nesreen ivot zahtjeva eventualnu promjenu umjetnih kazni kao to su samice, tokovi za kidanje udova ili bievanje. Ja prihvaam uzreicu u kojoj se slau i miljenje obinih ljudi i shvaanje nauke koja ima najvei mogui ugled. Zapovijedanje da ''onaj ko ne radi ne treba ni da jede'' jednostavna je hrianska izjava o univerzalnom zakonu prirode pod kojim je ivot dosegao svoju sadanji visinu zakon da bie koje nije dovoljno energino mora umrijeti: jedina je razlika u tome to je zakon, koji se u jednom sluaju umjetno pojaava, u drugom sluaju prirodna nuda. ''Ali, dakako, mi nismo lieni odgovornosti, ak ni onda kada se radi o patnjama nevrijednih ljudi.'' Ako je smisao rijei ''mi'' tako proiren da ukljuuje i nae pretke, i posebno nae pretkezakonodavce, slaem se. Doputan da su oni koji su nainili, i mijenjali, i primjenjivali stari Zakon o sirotinji odgovorni to su proizveli ovu uasnu demoralizaciju, za koju e biti potrebno vie nego jedna generacija da bude uklonjena. Doputam i djeliminu odgovornost sadanjih zakonodavaca za uredbe koje su stvorile stalnu gomilu skitnica to lutaju od saveza do saveza; i njihovu odgovornost za stalni priliv lopova, jer ponovo alju u drutvo prekritelje pod takvim uslovima da su gotovo prisiljeni initi nove zloine. tavie, doputam da filantropi takoer snose svoj dio odgovornosti, budui da pomau potomcima nevrijednih, a odmau potomcima vrijednih time to njihove roditelje optereuju poveanim lokalnim porezima. Doputam ak i to da ove gomile vucibatina, to ih podupiru i razmnoavaju privatne i javne ustanove, moraju zbog razliitih pogubnih upletanja trpjeti vie nego to bi inae trpjeli. Je li se mislilo na te odgovornosti? Mislim da nije. irenje te politike, uzrokujui irenje odgovarajuih ideja, potaklo je posvuda preutnu pretpostavku da vlada mora intervenisati svagdje gdje bilo ta nije u redu. ''Sigurno ne elite da ta bijeda traje i dalje!'' poviknut e neko ako niani na onog drugog ako suvie oklijeva u otklanjanju bijede. Pazite ta je sadrano u ovom uzviku. Uzima se kao gotovo, najprije, da se svaka patnja moe sprijeiti to nije tano: mnoge su patnje kurativne i njihovo sprjeavanje znai sprjeavanje lijeka. Drugo, uzima se kao gotovo da se svako zlo moe ukloniti: istina je, meutim, zbog postojeih nedostataka ljudske prirode, da se mnoga zla mogu samo sa jednog oblika ili sa jednog mjesta prebaciti u drugi oblik ili na drugo mjesto,- i da esto takva promjena poveava zlo. Povik dakle, sadri nedvosmisleno uvjerenje koje nas se ovdje posebno tie, da bi se drava morala baviti zlom svake vrste. Pri tom se ne ispituje jesu li ovdje u pitanju druge ustanove sposobne da se bave tim nevoljama, i nisu li u pitanju takve nevolje kojima mogu da se bave posebne ustanove. Oito, to su i brojnije vladine intervencije, to se vie razvijao takav nain miljenja, i to su glasniji i trajniji zahtjevi za intervencijom. Svako proirenje upravne politike ukljuuje dodavanje upravnih agenata - daljnji porast inovnitva i porast moi organizacije sastavljene od inovnika. Uzmite jedan par poluga sa vie utega na jednoj strani i manje utega na drugoj strani. Premjestite uteg sa natovarene strane na drugu, sve dok ne uspostavite ravnoteu. Ako nastavite s premjetanjem, ravnotea e biti poremeena. Uzmite da je poluga nejednako podijeljena, tako da je lako optereeni krak veoma dugaak. Sada e svako premjetanje utega izazvati mnogo vei uinak i dovesti do osjetljive promjene poloaja. Posluio sam se tim primjerom da bih pokazao ta se dogaa kad se
74

pojedinac premjesti iz one mase zajednice kojom se upravlja u strukturu koja upravlja. Premjetanje slabi jednu a jaa drugu vie nego to pokazuje obina promjena broja. Jedno malo tijelo inovnika, povezano, sa zajednikim interesima, koje djeluje pod centralnim autoritetom, ima golemu prednost pred nepovezanom publikom koja nema utvrenu politiku i moe jedinstveno djelovati samo kada je osobito izazvana. Dodue organizacija inovnika, i kad proe odreenu fazu razvitka, postaje sve manje i manje otporna kao to moemo vidjeti u birokratijama na kontinentu. Ne samo da otporna mo dijela kojim se upravlja opada u geometrijskom razmjeru s poveanjem upravnog dijela, ve privatni interesi veine u onom prvom jo bre mijenja taj razmjer. Pogledajte, dakle, mnoge istovremene uzroke koji neprestano prijete da e ubrzati tok preobrazbe. Tu je irenje upravljanja, uslovljeno poetnim sluajevima, to proizilazi iz nepredvidivih zala i pobaaja prethodnih poticaja i ogranienja. ta vie, svaka naknadna dravna intervencija jaa preutno uvjerenje o dunosti drave da se bavi svim nevoljama i da osigurava sve profite. Porast moi sve vee administrativne organizacije povezan je sa opadanjem moi ostalog drutva koje se ne moe odupirati daljnjem porastu njene vlasti i kontrole. Mnoenje karijera, stvorenih razvojem birokratije, mami lanove klase kojom se upravlja i pridobija je za sebe, jer omoguava dobra i ugledna mjesta njenim lanovima. I iroke slojeve, naviknute na koristi od javnih ustanova gledaju kao na besplatne koristi, neprestano drakaju obeanja jo novih koristi. Veoma rairen je odgoj koji pogoduje vie irenju ugodnih zabluda nego surovih istina, i koji jo vie jaa takve nade. to je jo gore, takva obeanja daju kandidati za narodne poslanike, radi veeg uspjeha u izborima, a najvii dravnici, idui za stranakim ciljevima, mole sklonost puka podravajui ih. Kako su dobili daljnji poticaj novim zakonima koji su u skladu s njihovom doktrinim politiki entuzijasti i nepametni filantropi agituju s poveanim samopouzdanjem i uspjehom. urnalizam, sve popustljiviji pred pukim mnijenjem, dnevno ih jaa dajui im svoj glas, dok se suprotno miljenje, obeshrabreno, sve manje uje. Ovi uticaji razliite vrste nastoje poveati udruenu akciju i smanjiti individualnu akciju. I tu promjenu pomau sa svih strana planeri od kojih svako misli na svoj mali plan a ne na optu reorganizaciju na kojoj radi njegov plan zajedno sa svim drugim planovima. Reeno je da je francuska revolucija prodrla vlastitu djecu. Ovdje, ini se, nije jedna slina katastrofa nemogua. Brojne socijalistike promjene, izazvane zakonima u parlamentu, povezane s mnogim drugima koje su u toku, na kraju e zavriti u dravnom socijalizmu - progutat e ih veliki val koji su malo-pomalo same podizale.

75

TREI DIO - LUDVIG GUMPLOVIC (1838 1909)

O PRIRODNOM ZAKONU U STVARANJU DRAVA

(Predavanje odrano 28. septembra 1875. na 48. sastanku njemakih istraivaa i ljekara u Gracu)

76

Antopologija e ostati nepotpuna dokle god u njenom sistemu nedostaje poglavlje o prirodnom zakonu ljudskog stvaranja drave. Dokle god ne postavi za ovu prirodnu ljudsku djelatnost opti zakon vrijedie i za nju ona izreka mladia Izaiji: ta ja imam, ako nemam sve? Pokuajmo ukratko, koliko nam doputa vrijeme, nabaciti nekoliko hipoteza o tome kako bi smo mogli ispuniti ovu prazninu. Ako posmatramo najstarije istorijske drave u staro doba, nai emo u njima gotovo uvijek jasno istaknute stalee i kaste. U vezi s tim staleima i kastama dola je moderna istoriografija do rezultata koje moemo izraziti u ova dva, esto ponovljena, stava: Prvo: gdje nalazimo kaste ondje moemo pretpostaviti potlaivanje; drugo: gdje nalazimo kaste, moemo pretpostaviti klasnu razliku. Ta su dva stava tana ako zamislimo da u staro doba nije bilo gotovo drave bez kasta, razliitih po obliku, ali istih po sutini; tavie, i u srednjem vijeku pa sve do novog doba nalazimo u mnogim dravama tragove kastinskog ureenja. No ako u svim dravama nalazimo kaste, i ako svugdje nalazimo kaste, moramo pomiljati na zavojevanje i rasnu razliku, tada dolazimo do zakljuka da nema drave bez mnotva rasa i bez sudara rasa. Ovaj zakljuak vodi do teorije o nastanku drava razliite od svih dosadanjih. Poznato je da su neki dravu izvodili iz prirodne porodice, iz koje e usljed njenog mnoenja morala postepeno nastati prolazei kroz faze plemena, optine, naroda itd. Ali ta nam teorija ne moe objasniti otre kastinske suprotnosti koje nalazimo u veini drava starog doba, a koje su same sebe poznavale i znale kao rasne suprotnosti. Druga teorija, koja smatra da je drava nastala zahvaljujui herojima i istaknutim linostima, ne trai od prirodnjaka posebno pobijanje; vi znate moja gospodo, da osnivanje drave ne zavisi od volje linosti. Trea je teorija Rusoovog drutvenog ugovora. Ona je imala pohvalnu namjeru, ali je svakako poivala na pogrenim pretpostavkama. Umjesto tih teorija dolazimo sada do rasne teorije koja se saima u ovom gleditu: za nastanak jednog dravnog organizma, ak i najnieg i najprimitivnijeg, potreban je uvijek nasilni sudar dviju rasa od kojih je jedna vladajua, a druga potlaena. Ako provjerimo to gledite na primjeru istorijskih drava (to mi sada nije mogue, pa upozoravam na svoj spis Rasa i drava koji je iziao kod Meinza u Beu), tada posvuda nalazimo potrebne dokaze, pod pretpostavkom da ih traimo bez predrasuda. S tim stavom jo nita nije uraeno; on sam ne postavlja jo nikakav prirodni zakon. Valja nam jo odgovoriti na pitanje zavisi li od sluaja koja e rasa biti vladajua ili je to, moda, posljedica prirodnih sila koje u pojedinim rasama djeluju. Mislim da je rije o ovom posljednjem. Kod sudara dviju rasa pobijeuje uvijek ona koja je duhovno nadmona, koja je razvijenija, kulturna rasa, a podlijee uvijek slabija, manje razvijena.

77

Od ega, meutim, zavisi je li rasa manje ili vie razvijena, odakle njen vii ili nii stepen kulture, ime e jedna pobijediti, a druga biti pobijeena? Ako nas razmatranje tog odnosa dovede do prirodnog zakona, tada u njemu mora biti sadran jedan prirodni moment. Pokuajmo sada u ovoj raznolikosti razvojnih faza kulture pronai taj prirodni moment. Daljnje e nam razmatranje u tome pomoi. Nita toliko ne obrazuje pojedinog ovjeka, nita ga toliko duhovno ne razvija, kao ivot sam; kao iskustva koja stie, kao sudbine koje doivljava. to vrijedi za ovjeka, vrijedi i za rasu. Svakodnevno iskustvo nas ui da su ljudi koji pripadaju starijim rasama duevno razvijeniji od ljudi mlaih rasa. Tako je, na primjer, njemaki seljak duhovno nadmoan poljskom seljaku; s druge strane njemakog emo seljaka, kojemu se esto rugamo kao njemakom Michaelu, opominjati pred veom lukavou talijanskog seljaka. Odakle ova razlika? Oito od razlike u povijesnoj starosti tih rasa. Njemaki seljak je u povijesti za jedno tisuljee stariji od slovenskoga, a za jedno tisuljee mlai od talijanskog seljaka. Ako prema tome vea ili manja duhovna razvijenost ima svoj korijen u povijesnoj starosti rasa, nisu li tada na prapoetku povijesti sve rase jednake? I kako je moglo doi do toga da jedna rasa postane premona u odnosu na druge rase i tako dovede do stvaranja drave? Ako dakle shvatimo starost i ivotna iskustva rasa uzrokom njihove vee ili manje duhovne ravijenosti, dakle istovrameno i njihove moi, tada, ne smijemo uzmaknuti od poslednje konsekvence - hipoteze da je i na prapoetku svake povijesti, kod prvog stvaranja drave, jedna rasa bila nadmona drugoj. Tu hipotezu zovemo: razliita kosmika starost rasa. Nju bismo sada eljeli sasvim ukratko objasniti. U porijeklo itavog ovjeanstva iz jednog jedinog ljudsog para danas vie niko ne vjeruje. Sva objanjenja koja su htijela pokazati kako se potomstvo jednog ljudskog para raspalo na najrazliitije, bezkonano udaljene rase postala su sumnjiva. Danas je ve gotovo opte prihvaena hipoteza o viestrukom (poligenetikom, R.S.) porijeklu ljudi, koja odmah na poetku pretpostavlja mnotvo i raznovrsnost rasa. Upotpunimo dakle ovu hipotezu u jednom sporednom obliku, tako da pretpostavimo nastanak mnogih i raznolikih prvih ljudskih parova ne u istom asu ve u razliitim tenucima na razliitim mijestima nae zemlje, ve prema tome je li neki kraj na zemlji bio prije ili kasnije pogodan za pojavu ljudskih bia i za njihovo odravanje tada emo ve na prvom poetku povijesti nai mnotvo rasa koje se uslijed svoje nejednake kosmike starosti, nalaze na nejednakom stepenu razvitka. Meu njima e biti starijih rasa koje su due boravile na zemlji i stoga su mlaim rasama duhovno premone; starije rase napadaju mlae, pokoravaju ih sebi, zaposjedaju njihovu zemlju, pretvaraju ih u robove i nameu im se kao vladajua plemika rasa. Na taj je nain osnovana prva drava. Moja gospodo! Ako je prvo tako zasnivanje drave hipoteza koju sam se usudio postaviti, zamislite tada da i svako kasnije zasnivanje drave nosi nuno takav karakter i da povijest svake pojedine drave poznaje samo takvo porijeklo. Ta hipoteza zaista odgovara itavom daljnjem razvitku ljudske povijesti koja je i potvruje. Izmeu tih dviju kasta iskonske dave postepeno se ukljuio trei stale, ili, ako hoete, kasta zanatlija i trgovaca. Vara se onaj ko misli da je taj meusloj dravne cjeline nastao iz prve dvije
78

kaste ili sporim razvitkom. To nije bilo tako nikada i nigdje. Naprotiv, izmeu ratnikog plemstva i seljakih robova polako se ugurala jedna strana rasa koja se sporo naseljavala, a bavila se zanatstvom i trgovinom, koja je upotpunila nepotpuni dravni organizam. Tako je nuno svaki dravni organizam konglomerat nadreenih rasa od kojih svaka zauzima ono mjesto u dravi koje joj pripada s obzirom na njenu kosmiku i povijesnu starost. Unutranji ivot tog rasnog konglomerata satoji se u meusobnoj borbi interesa, u borbi za gospodstvo i posjedovanje materijlnih i moralnih dobara. Ta borba ubrzava hod kulture i civilizacije ukoliko postepeno ublaava rasne suprotnosti, utire put rasnom ukrtavanju i mijeanju, i s vremenom pretvara nekadanji rasni konglamerat u jedan narod, u jednu naciju. Naravno da je tako postignut vrhunac dravnog razvitka na kojem se drava ne moe dugo zadrati. Jer s prestankom rasne borbe dolazi so stagnacije u unutranjem ivotu drave, stagnacije koja sa sobom povlai propadanje i raspadanje drave i slui stranim osvajakim plemenima, za pozornicu nove djelatnosti i novog stvaranja drave. Tako sam sasvim ukratko ocrtao zakon stvaranja drave ostavljajui po strani sve istorijske detalje i dokumente, i jo mi samo preostaje da kaem nekoliko rijei o ivotnom putu rasa i neto o ivotnom putu drave. Potpuno se slau istoriari, lingvisti i antropolozi u tome da svako posebno pleme prolazi ove ivotne faze: najprije lov i ribolov, pa uzgajanje stoke, pa nakon toga ratarstvo, rat i konano, obavljanje mirnih umijea: trgovine, industrije i nauke. To su doista pojedine razvojne faze, to je ivotni tok pojedinih rasa. Dodue, ne prolazi svaka rasa itav ivotni tok: Neka nalazi nasilnu smrt prije nego to je dosegla svoj prirodni kraj; uostalom neka rasa moe taj tok proi bre, a neka sporije: to i kod ovjeka i kod rasa zavisi od okolnosti i odnosa. to se tie ivotnog toka drave ve sam prije upozorio: Drava poinje s nasilnim sudarom dviju neprijateljskih rasa; slijedi period kravavog despotizma, s jedne strane i alosnog ropstva s druge strane; kao to smo ve spomenuli, dravni se organizam upotpunjuje naseljavanjem stranih elemenata koji se bave zanatstvom i trgovinom, i oni u toku vremena posredovanjem ublauju otre suprotnosti; nakon duge borbe kasta, stalea ili - po naem shvaanju rasa, slijede mirne transakcije i kompromisi, i s njima polagano stapanje razliitih rasa u naciju, to se ne moe dogoditi bez ukrtavanja i mijeanja rasa, a to dovodi do znaajnog poleta kulture i civilizacije. Kad ieznu sve unutranje suprotnosti, kad se stope u naciju, a drava je na vrhuncu svoje savrenosti i postaje takozvana nacionalna drava, tada je rijeena njena istorijska zadaa. Poto smo tako ocrtali ivotni put rasa i drava, preostaje nam da obratimo panju na jednu analogiju izmeu razvojnih faza razvoja i rasne slojevitosti u dravi: rije je o analogiji kakva se esto javlja u prirodi i koju prirodna nauka navodi kao jedan od dokaza ispravnosti svojih tvrdnji i kao znak istinosti. Podsjeam samo na udesnu analogiju izmeu razvojnih faza ljudskog embrija i razvojnih faza ivotinjskih carstava, koja igra tako znaajnu ulogu u uenju Marwina i Hackela. Ni nae uenje - po prirodnom zakonu stvaranja drave - ne oskudjeva u takvoj istaknutoj analogiji . Naime, kad posmatramo dravu, vidimo da u njoj pojedini rasni slojevi slijede odozdo prema gore isto onako kao i razvojne faze pojedinih rasa. Tako stoar i seljak tvore najdonji sloj
79

drave, iza njih slijedi ratnik, zatim industrijalac, a nakon industrijalca uenjak i umjetnik. I stoga, da uzmemo jo samo jedan bliski primjer: nije udno da je od svih njemakih zemalja u srednjem vijeku najprije procvala juna Njemaka, jer tu je najprije dolo do velikog sudara i mijeanja najrazliitijih rasa, tu su najprije Talijani, Helveani, Kelti, Gali u razliitim seobama naroda gnojili tlo na kojem su se razvili prekrasni cvijetovi germanskih dravnih ureenja i razvila se njemaka kultura pod Hohenstaufovcima; nee nas uditi da je danas, nakon stoljetnih ratova sa slovenskim rasama, u sjevernoj Njemakoj nastala na germanizovanoj slovenskoj podlozi jaka drava, koja je takoer postala svjesna velike, tako sretno rijeene povijesne zadae, svjesna svojega jedinstva, i snanom vezama nacionalnosti obuhvaa itavu Njemaku pa nama Austrijancima ponosno dovikuje: Gledajte! Mi smo bratski narod! Ako imamo pred oima na prirodni zakon stvaranja drave, neemo zavidjeti onima koji nam upuuju te rijei: jer tada emo bolje razumijeti svoj poloaj i istorijsku zadau koja nam pripada; shvatit emo da jo nismo doli do cilja poput onih koji se ve raduju svom jedinstvu, ali emo se tjeiti naom snagom i velikom budnou koja nas oekuje nakon tekih i moda dugotrajnih rasnih borbi; znaemo - ako mi Austrijanci jo nismo jedan bratski narod - nae rasne borbe imaju jo svoje povijesno opravdanje i sigurno pridonose rjeenju velikog istorijskog zadatka u budunosti.

80

ETVRTI DIO - KARL MARKS (1818 1883)

EKONOMSKO-FILOZOFSKI RUKOPISI IZ 1844 PRVI RUKOPIS

81

PROFIT OD KAPITALA
1. Kapital Na emu se zasniva kapital, tj. privatno vlasnitvo na proizvodima tueg rada? "Ako se sam kapital ne svodi na krau i prevaru, onda on ipak treba pomo zakonodavstva da bi nasljedstvo uinio svetim" (Say, tom I, str. 136, biljeka). Kako se postaje vlasnik proizvodnih kapitala? Kako se postaje vlasnik proizvoda koji se stvaraju pomou tih kapitala? Pomou pozitivnog prava. (Say, tom II, str. 4.) to se stie npr. kapitalom, nasljedstvom jednog velikog imanja? "Neko ko, na primjer, nasljedi veliko imanje, ne stie, dodue, na taj nain neposredno i politiku mo. Vrsta moi koju mu taj posjed neposredno i direktno prenosi, to je mo kupovanja, to je pravo zapovedanja nad svim radom drugih ili nad svim proizvodima toga rada koji na tritu trenutno postoje." (Smith, tom I, str. 61). Kapital je, dakle, upravljaka vlast nad radom i njegovim proizvodima. Kapitalista posjeduje tu vlast ne zahvaljujui svojim linim ili ljudskim svojstvima, nego kao vlasnik kapitala. Njegova mo jest kupovna mo njegovog kapitala, kojoj se nita ne moe opirati. Mi emo kasnije vidjeti kako kapitalista pomou kapitala vri svoju vlast nad radom, a onda emo vidjeti vlast kapitala nad samim kapitalistom. to je kapital? "Une certaine quantite de travail amasse et mis en reserve." (Smith, tom II, p. 312.) Kapital je nagomilani rad. Fond (fonds, Stock) je svako gomilanje proizvoda zemlje i manufakturnog rada. Glavnica se naziva kapitalom tek onda kad svom vlasniku daje prihod ili dobitak. (Smith, tom II, str. 191.). 2. Dobitak od kapitala Profit ili dobit od kapitala sasvim je razliit od nadnice. Ova se razliitost pokazuje na dvostruki nain: prvo, dobit od kapitala se u potpunosti odreuje prema vrijednosti uloenog kapitala, iako rad oko nadgledanja i upravljanja kod razliitih kapitala moe biti jednak. Zatim, u velikim tvornicama je taj cjelokupni rad povjeren glavnom inovniku, ija plata ne stoji ni u kakvoj vezi s kapitalom iji uinak on nadgleda. Iako se rad vlasnika svodi ovdje gotovo na nulu, on ipak zahtjeva profite razmjerno svom kapitalu. (Smith, sv. I, str. 97-99.) Zato kapitalista zahtjeva ovu proporciju izmeu dobiti i kapitala? On ne bi imao interesa da upoljava radnike kad od prodaje njihova proizvoda ne bi oekivao vie nego to je nuno da bi nadnoknadio kapital koji je dao kao predujam za nadnice, niti imao interesa da radije uloi veliku nego malu sumu novca kad njegov profit ne bi bio razmjeran opsegu uloenog kapitala. (Sv. I, str. 96, 97.) Kapitalista vue, dakle, prvo, dobit na nadnicu, drugo, na predujmljene sirovine. U kakvom se odnosu nalazi dobit prema kapitalu? Ako je ve teko da se odredi obina srednja stopa nadnice na datom mjestu i u (datom) vremenu, jo je tee procjeniti dobit kapitala. Promjene u cijeni roba s kojima kapital trguje, srea i nesrea njegovih rivala i muterija, hiljadu drugih sluajeva kojima su robe izloene kako za vrijeme transporta tako i u skladitima, izazivaju promjenu u profitu svakog dana i gotovo svakog sata. (Smith, sv. I, str. 179, 180.) Koliko god je sad nemogue s preciznou odrediti dobit od kapitala, o njemu ipak moemo stvoriti predodbu prema kamati od novca. Tko s novcem moe mnogo zaraditi, taj mnogo daje za mogunost da se s njim poslui, a ako malo zaradi njegovim posredstvom, onda daje malo. (Smith, sv. I, str. 181.) Proporcija koja se mora odrati izmeu obine kamatne stope i stope iste dobiti nuno se mijenja s porastom ili padom dobitka. U Velikoj Britaniji se rauna da je

82

dvostruka kamata ono to trgovci nazivaju un profit honnte, modere, raisonnable;to su izrazi koji nita drugo ne kau, ve da je to obian i uobiajan profit. (Smith, tom I, str. 198.) Koja je najnia stopa dobiti? A koja je najvia? Najnia stopa obine dobiti od kapitala mora uvijek biti neto via nego to je nuno da bi kompenzovala sluajne gubitke, kojima je izloeno svako ulaganje kapitala. Ovaj surplus je zapravo dobit ili le bnfice net. Isto tako stvar stoji sa najniim iznosom kamatne stope. ( Smith, tom I, str. 196.) Najvia stopa do koje se mogu popeti obini profiti jeste ona koja u veini roba u cjelini oduzima zemljinu rentu i svodi nadnicu za dostavljenu robu na najniu cijenu, samo na izdravanje radnika za vrijeme rada. Radnik se uvijek mora hraniti na jedan ili drugi nain dok god se koristi u dnevnom poslu; zemljina renta moe sasvim otpasti. Primjer: u Bengaliji, ljudi indijske trgovake kompanije. (Smith, tom I, str. 197, 198.) Osim svih koristi neznatne konkurencije koje kapitalista u ovom sluaju smije iskoritavati, moe on na astan nain drati trinu cijenu iznad prirodne cijene: Prvo, pomou trgovake tajne ako je trite jako udaljeno od onih koji ga opskrbljuju; naime, pomou zataivanja promjene cijene, njenog povienja iznad prirodnih stanja. To zataivanje dovodi do toga da drugi kapitalisti ne ulau svoj kapital u tu granu. Zatim pomou tvornike tajne, koja omoguava kapitalisti s manjim proizvodim trokovima da s vie profita dostavlja svoju po istim ili ak niim cijenama nego njegovi konkurenti. - (Prevara pomou zatajivanja nije nemoralna? Berzanska trgovina.) - Dalje: gdje je proizvodnja vezana za odreeno mjesto (na primjer, skupoceno vino), pa efektivna potranja nikad ne moe biti zadovoljena. Napokon: pomou monopola individua i kompanija. Monopolska cijena je visoka koliko je mogue. (Smith, tom I, str. 120-124.) Drugi sluajni uzroci koji mogu povisiti dobit od kapitala: sticanje novih teorija ili pojava novih trgovakih grana esto uveavaju dobit od kapitala, ak i u bogatoj zemlji, jer starim trgovakim granama odvlae jedan dio kapitala, umanjuju konkurenciju, trite opskrbljuju s malo roba, ije cijene onda rastu; trgovci tim robama mogu onda za posueni novac platiti vee kamate. (Smith, tom I, str. 190.) Ukoliko se jedna roba vie obrauje, ukoliko postaje predmet manufakture, raste onaj dio cijene koji se dijeli na nadnicu i profit u odnosu na dio koji sainjava zemljinu rentu. Napretkom koji na toj robi postie runi rad ne uveava se samo broj profita, nego je svaki sljedei profit vei od prethodnoga, jer je kapital iz kojeg on proistie uvijek nuno vei. Kapital koji zapoljava tkalce uvijek je nuno vei od onoga koji zapoljava prelce, jer ne nadomjeta samo ovaj poslednji kapital i njegov profit, nego osim toga daje i tkalcima nadnice, a dobit mora uvijek biti u nekoj proporciji s kapitalom. (Smith, tom I, 102, 103.) Dakle, sve vea koliina ljudskog rada u prirodnom proizvodu i obraenom prirodnom proizvodu ne poveava nadnicu, nego poveava djelimino broj kapitala koji dobivaju, a djelomino razmjer svakog slijedeeg kapitala prema prathodnome. O dobitku koji kapitalist vue iz podjele rada bit e govora kasnije. On dobiva dvostruko: prvo od podjele rada, drugo, uope od poveanja koliine ljudskog rada u prirodnom proizvodu. Ukoliko je u nekoj robi vei udio koji unosi ovjek, utoliko je vea dobit od mrtvog kapitala. U jednom istom drutvu prosjena stopa profita od kapitala mnogo je blia istom nivou nego plaa razliitih vrsta rada (tom I, str. 228). Kod razliitih ulaganja kapitala mijenja se uobiajna stopa dobitka prema veoj ili manjoj sigurnosti da e kapital biti vraen. "Stopa dobitka raste s rizikom, iako ne u potpunoj proporciji". ( Ibid., str. 226, 227.) Razumije se samo po sebi da dobiti

83

od kapitala rastu i uslijed olakica ili pojeftinjenja sredstava cirkulacije (na primjer, papirnog novca). 3. Vladavina kapitala nad radom i motivi kapitalista Jedini motiv kojim se posjednik kapitala rukovodi pri ulaganju u argikulturu ili manufakrturu ili u posebnu granu trgovine en gros ili en detail, jesu izgledi za njegov vlastiti profit. Nikada mu ne pada na pamet da prorauna koliko e produktivnog rada zaposliti svaka od tih vrsta ulaganja, ili koliko e uveati vrijednost godinjeg proizvoda zemljita i rada svoje zemlje. ( Smith, tom II, str. 400, 401.) Najkorisnije ulaganje kapitala za kapitalistu jest ono koje mu uz istu sigurnost daje najveu dobit. To ulaganje nije uvijek najkorisnije za drutvo; najkorisnije je ono koje je usmjereno na izvlaenje koristi iz proizvodnih snaga prirode. (Say, tom II, str 131.) Najvanije operacije rada ureuju se i vode prema planovima i spekulacijama onih koji ulau kapital; a cilj koji oni sebi postavljaju u svim tim planovima i operacijama jeste profit. Dakle: stopa profita ne raste kao zemljina renta i nadnica s blagostanjem drutva, i ne pada kao one s njegovim opadanjem. Naprotiv, ta stopa je prirodno niska u bogatim zemljama, a visoka u siromanim zemljama; ali nikad nije tako visoka kao u zemljama koje najbre jure u susret svojoj propasti. Dakle, interes te klase nije u istoj vezi s opim interesom drutva kao interes obeju drugih klasa... Poseban interes onih koji se bave posebnom trgovakom ili manufakturnom granom uvijek je u stanovitom smislu razliit od interesa publike, a esto mu je ak i neprijateljski suprostavljen. Interes je trgovca da uvijek proiruje trite i ogranii konkurenciju prodavaa... To je klasa ljudi iji interes nikad nee biti egzaktno isti kao interes drutva, klasa koja je openito zainteresirana da publiku prevari i nadmudri. (Smith, tom II, str. 163-165.)

4. Akumulacija kapitala i konkurencija meu kapitalistima Umnoavanje kapitala koje povisuje nadnicu tei tome da smanji dobit kapitalista konkurencijom meu kapitalistima. (Smith, tom I, str. 179.) "Ako, na primjer, kapital koji je potreban sitnoj trgovini jednog grada bude podjeljen meu dva razliita trgovca, konkurencija e uiniti da e svaki od njih prodavati jeftinije nego kad bi se kapital nalazio u rukama jednog jedinog trgovca; a kad je podjeljen meu 20, konkurencija e biti upravo za toliko aktivnija i utoliko manje e biti data mogunost da se oni meusobno sporazume da povise cijenu svoje robe. (Smith, tom II, str. 372, 373.) Budui da mi sada ve znamo da su cijene monopola maksimalno visoke, jer je ak i s obinog nacionalno-ekonomskog gledita interes kapitalista suprotan interesima drutva, jer povienje dobiti od kapitala djeluje na cijenu robe kao sloena kamata (Smith, tom I, str. 190-201), izlazi da je konkurencija jedina pomo protiv kapitalista koji prema navodu nacionalne ekonomije djeluje jednako blagotvorno na povienje nadnice kao i pojeftinjenje roba u korist potroake publike. Ali konkurencija je mogua samo tako ako se kapitali umnoe, i to u mnogo ruku. Nastajanje mnogih kapitala mogue je samo pomou mnogostrane akumulacije, jer kapital uopte nastaje samo pomou akumulacije, a mnogostrana akumulacija nuno se obre u jednostranu. Konkurencija meu kapitalima uveava akumulaciju meu kapitalima. Akumulacija, koja je u
84

uslovima privatnog vlasnitva konkurencija kapitala u malo ruku, uopte je nuna konsekvenca kad se kapitali prepuste svom prirodnom toku, a to prirodno odreenje kapitala probija sebi pravi slobodni put tek konkurencijom. uli smo da je dobit od kapitala srazmjerna njegovoj veliini. Zatim, bez obzira na namjernu konkurenciju, veliki se kapital, dakle, srazmjerno svojoj veliini akumulira bre nego mali kapital. Prema tome, akumulacija velikog kapitala je mnogo bra od akumulacije maloga bez obzira na konkurenciju. Ali slijedimo dalje taj razvoj. Umnoavanjem kapitala smanjuju se profiti od kapitala pomou konkurencije. Dakle, prije svega trpi mali kapitalista. Umnoavanje kapitala i velik broj kapitala pretpostavlja, nadalje, progresivno bogaenje zemlje."U zemlji koja je dospjela do vrlo visokog stepena bogatstva uobiajna stopa dobiti je tako malena da je kamatna stopa, iju isplatu ta dobit omoguava, suvie niska da bi drugi ljudi, osim najbogatijih, mogli ivjeti od kamate na novac. Dakle, svi ljudi srednjeg imovnog stanja moraju uloiti svoj kapital, baviti se nekim poslom ili se interesovatiza neku granu trgovine." (Smith, tom I, str. 197.) Ovo stanje je omiljeno stanje nacionalne ekonomije. "Proporcija koja postoji izmeu sume kapitala i dohodka svagdje odreuje proporciju u kojoj e se nalaziti industrija i besposliarenje; gdje kapitali odnesu pobjedu, tamo vlada industrija; gdje pobjede prihodi, vlada besposliarenje." (Smith, tom II, str. 235.) Kako stoji s ulaganjem kapitala u toj poveanoj konkurenciji? "S umnoavanjem kapitala mora se sukcesivno poveavati kvantitet fonds preter a interet; uveanjem tog novca kamata postaje manja, 1. jer pada trina cijena svih stvari ukoliko se vie poveava njihov kvantitet, 2. jer umnoavanjem kapitala u jednoj zemlji postaje tee uloiti nov kapital na koristan nain. Time to posjednik jednog kapitala ini sve mogue napore da se domogne posla koji je zauzeo drugi kapital, poveava se konkurencija meu raznim kapitalima. Ali veinom se on ne moe nadati da e taj drugi kapital istisnuti s njegova mjesta drukije sem ponudom da e poslovati pod boljim uslovima. On ne samo to mora prodavati stvari jeftinije nego ih esto mora i kupovati skuplje da bi naao priliku za prodaju. Ukoliko se odreuje vie kapitala za odravanje proizvodnog rada, utoliko postaje vea potranja za radom: radnici lako nau zaposlenje, ali kapitalisti teko nau radnike. Zbog konkurencije kapitalista penje se nadnica i padaju prihodi." (Smith, tom II, str. 358, 359.) Sitni kapitalista ima, dakle, na izbor: 1. ili da svoj kapital pojede, jer vie ne moe ivjeti od kamate, dakle, da prestane biti kapitalista; 2. da se sam prihvati posla, da svoju robu jeftinije prodaje i skuplje kupuje nego bogatiji kapitalisti i da plaa povienu nadnicu; dakle, budui da je trina cijena zbog predpostavljanje visoke konkurencije ve vrlo niska, da se upropasti. Ako, naprotiv, veliki kapitalista eli istisnuti maloga, on ima, njemu nasuprot, sve prednosti koje kapitalista ima nasuprot radniku. Vei kvantitet njegova kapitala nadomjeta mu manje dobitke, a on moe podnositi ak i momentane gubitke sve dok manji kapitalist ne bude upropaten i dok on ne bude osloboen te konkurencije. Tako on sebi akumulira dobitke malog kapitaliste. Dalje: veliki kapitalista kupuje uvijek jeftinije nego maleni, jer kupuje masovnije. On moe, dakle, bez tete prodavati jeftinije.

85

Ali ako pad kamate od novca pretvori srednje kapitaliste iz rentijera u preduzetnike, onda umnoavanje poslovnog kapitala i manji dobitak koji zbog toga slijedi izazivaju obratno pad kamate od novca. "Time to se smanjuje korist koja se moe vui od upotrebe kapitala, smanjuje se nuno i cijena koja se moe platiti za upotrebu toga kapitala." ( Smith, tom II, str. 359.) "Ukoliko se bogatstvo, industrija, stanovnitvo vie uveavaju, utoliko se vie smanjuje kamata od novca, dakle dobit kapitalista; ali oni sami se za to ne poveavaju sporije, ve jo bre nego prije, uprkos smanjenju dobitaka... Veliki kapital, iako s malim dobicima, umnoava se uopteno mnogo bre nego mali kapital s velikim dobicima. Novac pravi novac, kae poslovica." (Ibid I, str. 189.) Ako se, dakle, tom velikom kapitalu suprostave sasvim maleni kapitali s malenim dobicima, kao to je to pod pretpostavljenim stanjem jake konkurencije, on ih onda potpuno unitava. Nuna posljedica u toj konkurenciji jest onda opte pogoranje kvalitet roba, krivotvorenje, prevara u proizvodnji, masovno trovanje, kao to se pokazuje u velikim gradovima. Nadalje vana je okolnost u konkurenciji velikih i malenih kapitala odnos capital fixe i capital circulant. Capital circulant je kapital koji se primjenjuje za proizvodnju sredstava za ivot, u manufakturi ili tgorvini. Taj tako uloeni kapital ne daje svom vlasniku prihod ili profit dok je u njegovom posjedu ili dok ostaje u istom obliku. Iz njegove ruke on neprestano ide u odeenom obliku da bi se vratio u drugom i donosi profit samo pomou tog sukcesivnog pretvaranja i zamjenjivanja. Capital fixe sastoji se iz kapitala koji je uloen u poboljanje zemlje, u kupovanje strojeva, orua, alata i slinih stvari." (Smith, tom II, str. 197, 198.) "Svaka uteda u rashodima stalnog kapitala jeste porast iste dobiti. Cjelokupni kapital svakog preduzetnika nuno se dijeli na capital circulant i capital fixe. Ako suma kapitala ostaje ista, jedan dio e biti utoliko manji ukoliko je drugi vei. Capital circulant daje mu materijal i nadnice, i pokree proizvodnju. Dakle, svaka uteda u capital fixe koja ne umanjuje proizvodnu snagu rada uveava kapital (fonds). (Smith, tom II, str. 226.) Od samog poetka se vidi da je odnos capital fixe i capital circulant mnogo povoljniji za velike nego za manje kapitaliste. Krupni bankar treba samo neznatno vie capital fixe nego vrlo maleni bankar. Njegov capital fixe ograniava se na izdatke za poslovnu kancelariju. Orua velikog zemljoposjednika ne uveavaju se srazmjerno veliini njegova zemljita. Isto tako je kredit, u kojem veliki kapitalist ima prednosti nad manjim, utoliko vea uteda u capital fixe, naime u novcu koji kapitalist uvijek mora imati u gotovu. Napokon, razumije se da tamo gdje je gotovo sav runi rad postao tvorniki rad, malenom kapitalistu nije dovoljan ni njegov cjelokupni kapital da bi posjedovao samo potrebni capital fixe. On sait que les travaux de la grande culture n'occupent habituellement qu'un petit nombre de bras. Uopte, pri akumulaciji velikih kapitala srazmjerno se vri koncetracija i pojednostavljivanje capital fixe u poreenju s manjim kapitalistima. Veliki kapitalist uvodi sebi neku vrstu organizacije orua rada.
86

"Isto tako u podruju industrije svaka manufaktura i tvornica ve ire povezivanje veeg predmetnog imetka s mnogobrojnim i mnogovrsnim intelektualnim sposobnostima i tehnikim umijeima za zajedniki cilj proizvodnje... Gdje zakonodavstvo odrava zemljino vlasnitvo u velikim masama, viak rastueg stanovnitva prelazi na zanatski rad, a podruje na kojem se uglavnom skuplja vei broj proletera jeste, dakle, industrija, kao u Velikoj Britaniji. Gdje, meutim, zakonodavstvo dozvoljava stalno parcelisanje zemljita, tu se, kao u Francuskoj, poveava broj malenih i zadunih vlasnika, koje neprestano usitnjavanje posjeda baca u klasu siromanih i nezadovoljnih. Ako je, napokon, to komadanje i prezaduivanje dotjerano do vieg stupnja, veliki zemljoposjed opet guta mali, kao to i krupna industrija unitava sitnu; budui da se sada opet stvaraju vei kompleksi dobara, velik broj siromanih radnika, koji naprosto nisu vie potrebni za obraivanje zemljita, navaljuju opet u industriju." ( ulc, Kretanje proizvodnje, str. 58, 59.) "Zbog promjene u nainu proizvodnje, a osobito primjenom strojeva, karakter roba iste vrste postaje drugaiji. Samo iskljuenjem ljudske snage postalo je mogue da se od jedne funte pamuka vrijednosti od 3 ilinga 8 pensa oprede 350 kanura, duine 167 engleskih tj. 36 njemakih milja, u trgovakoj vrijednosti od 25 gvineja." (Ibid., str. 62.) Za posljednjih 45 godina u Engleskoj su se cijene vunenih tkanina smanjile u prosjeku za 11/12, a prema Maralovim proraunima, ista koliina proizvodnje za koju se 1814. godine jo plaalo 16 ilinga sada se izrauje za 1 iling 10 pensa. Vea jeftinoa industrijskih proizvoda poveala je potronju kako u unutranjosti tako i na tritima u inostranstvu; s tim je povezano jo i to da se u Velikoj Britaniji broj radova u pamunoj industriji ne samo nije smanjio posle uvoenja strojeva nego se od 40 000 popeo na 1 milion. to se tie zarade industrijskih preduzetnika i radnika, usljed konkurencije meu prvima nuno se smanjio njihov prihod srazmjerno kvantitetu proizvoda koje oni isporuuju. U godinama 1820-1833. bruto zarada fabrikanata u Manesteru pala je po komadu prostog platna od 4 ilinga 1 penija na 1 iling 9 penija. Da bi se nadnoknadio taj gubitak, proiren je za toliko vie opseg proizvodnje. Posljedica toga da u pojedinim industrijskim gradovima nastaje djelomina hiperprodukcija, da nastaju esti bankroti, zbog ega unutar klase kapitalista i gospodara rada dolazi do nesigurnog kolebanja posjeda, to proletarijatu pridodaje jedan dio ekonomski upropaenih; da esto i iznenadno obustavljanje ili smanjivanje rada postaje nuno, a tete koje otuda proizilaze klasa najamnih radnika uvijek gorko osjea." (Ibid., str. 63.) "Louer son travail, c'est commencer son esclavage; louer la matiere du travail, c'est constituer sa liberte... Le travail c'est l'homme, la matiere au contraire n'est rien de l'homme." (Pecquer, Theor. soc. etc., p. 411, 412.) "L'element matiere, qui ne peut rien pour la creation de la richesse sans l'autre element travail, recoit la vertu magique d'etre fecind pour eux comme s' ils y avaient mis, de leur propre fait, cet indispensable element" (ibid., 1. c.). "En supposant que le travail quotiden d'un ouvrier lui rapporte en moyenne 400 fr. par an, et que cette somme suffise a chaque adulte pour vivre d'une vie grossiere, tout proprietaire de 2000 fr. de rente, de fermage, de loyer, etc., force dounc indirectement 5 hommes a travailler de 250
87

hommes et 1 000 000 le travail de 2500 individus (dakle, 300 miliona Luja Filipa rad 750000 radnika)."(Ibid., str. 412, 413.) "Les propprietaieres ont recu de la loi des hommes le droit d'user et d'abuser, c'est-a-dire de faire ce qu'ils veulent de la matiere de tout travail... ils (ne) sont nullement obligs par la loi de fournir a propos et toujours du travail aux nonproprietaires, ni de leur payer un salaire toujours saffisant etc." (l. c., p. 413.) "Libert entiere quant a la nature a la quantitete, a la qualitete, a l'opportunite de la production, a l'usage, a la consommation des richesses, a la disposition de la mataiere de tout travail. Chaqun est libre d'echanger sa chose comme il l'ented, sans autre consideration que son propre interet d'individu."(l. c., p. 413.) "La concurrence n'exprime pas autre chose que l'echange facultatif, qui lui-mme est la consequence prochaine et logique du droit individuel d'user et d'abuser des instruments de toute production. Ces trois moments economiques et la concurrence arbitraire, entrainent les consequences suivantes: chasun produit ce qu'il veut, comme il veut, quand il veut, qu il veut; produit bien ou produit mal, trop ou pas assez, trop tot ou trop tard, trop cher ou a trop bas prix; chacun ignore s'il vendra, a qui il vendra, comment il vendra, quant il vendra, ou il vendra: et il en est de meme quant aux achats. Le producteur ignore les besoins et les ressources, les demandes et les offres. Il vend quand il veunt, quand il peut, ou il veut, a qui il veut, au prix qu'il veut. Et il achete de meme. En tout cela, il est toujours le joet du hasard, l'esclave de la loi du plus fort, du moins presse, du plus riche... Tandis que sur un point il y a disette d'une richesse, sur l'autre il y a trop-plein et gaspillage. Tandis qu'un producteur vend beaucoup ou tres cher, et a benefice enorme, l'autre ne vend rien ou vend a perte... L'offre ignore la demande, et la demande ignore l'offre. Vous produisez sur la foi d'un gout, d'une mode qui se manifeste dans le publik des consommateurs; mais deja, lorsque vous etes prets a livrer la marchandise, la fantasie a passe et s'est fixee sur un autre genre de produit... consecqences infaillibles, la permance at les encombrements ou les disettes periodiques; l'instabilite et l'avilissement des salaires et des profits; la deperdition ou le gaspillage enorme de richesses, de temps et d'efforts dans l'arene d'une concurrence acharnee."(l. c., p. 414-416.) Rikardo u svojoj knjizi (Rent of land) pie: Nacije su samo proizvodne radionice, ovjek je stroj za potronju i proizvodnju; ljudski ivot je kapital; ekonomski zakoni slijepo vladaju svijetom. Za Rikarda ljudi nisu nita, proizvod je sve. U 26. poglavlju francuskog prevoda kae se: "II serait tout a fait indifferent pour une personne qui sur un capital de 20 000 fr. ferait 2000 fr. par an de profit, que con capital employat cent hommes ou mille... L'interet reel, et que ses fermages et ses profits soient les memes, qu' importe qu'elle se compose de dix au de douze millions d'individus?" (Tome II, p. 194, 195.) "En verite, dit M. de Sismondi ( tome II, p. 331), il ne reste plus qu'a desirer que le roi, demeure tout seul dans l'ile, en tournant constamment une manivelle (ruica) fasse accomplir, par des automates, tout l'ouvrage de l'Angleterre." "Le maitre qui achete le travail de l'ouvrier a un prix si bas qu'il suffit a peine aux besoins les plus pressents, n'est responsable ni de l'insuffisance des salaires, ni de la trop longue duree du travail: il subit lui-meme la loi qu'il impose... ce n'est pas tant des hommes que vienit la misere, que de la puissance des choses." (Buret, 1. c., 82.)
88

"U Engleskoj postoje mnoga mjesta u kojima stanovnici nemaju dovoljno kapitala za valjanu obradu zemlje. Vuna iz istonih provincija kotske mora najveim dijelom dugo putovati po zemlji po ravim putevima da bi bila obraena u grofoviji Jork, jer na mjestu njene proizvodnje nema kapitala za manufakturu. U Engleskoj postoji vie malih tvornikih gradova, iji stanovnici nemaju dovoljno kapitala za transport svojoih industrijskih proizvoda na udaljena trita na kojima ih potroai trae. Trgovci su ovdje samo agenti bogatijih trgovaca koji stoluju u nekim velikim trgovakim gradovima." (Smith, t. II, p. 382.) "Pour augmenter la valeur du produit annuel de la terre et du travail, il n'y a pas d'autres moyens que d'augmenter, quant au nombre, les ouvries productifs, ou d'augmenter, quant a la puissance, la factulte productive des ouvries precedemment employes... Dans l'un et dans l'autre cas il faut presque toujours un surcroit de capital." (Smit, t. II, p. 338.) "Dakle poto je u samoj prirodi stvari da je akumulacija kapitala nuni pretea podjele rada, rad se moe dijeliti na daljnje podvrste samo u odnosu u kojem su se kapitali postepeno nagomilali. Ukoliko se rad vie raspada u podvrste, poveava se kvantitet sirovina koje moe preraditi isti broj osoba; time to zadatak svakog radnika postaje sve jednostavniji pronalazi se mnotvo strojeva da bi se ti zadaci skratili i olakali. Ukoliko se, dakle, podjela rada vie proiruje, nuno je, da bi isti broj radnika bio stalno zaposlen, da se unaprijed nagomila zaliha sredstava za ivot, zaliha sirovina, orua i alata, koja je mnogo vea nego to je to ranije bilo potrebno u uvjetima slabije razvijenosti. Broj radnika se poveava u svakoj grani u isto vrijeme kad u njoj raste podjela rada, ili im, naprotiv, poveanje njihova broja omoguuje da se na taj nain klasificiraju i podjele." (Smith, t. II, 193, 194.) "Kao to rad ne moe izdrati taj veliki porast proizvodnih snaga bez prathodne akumulacije kapitala, tako i akumulacija kapitala, prirodno, prouzrukuje taj porast. Naime kapitalist eli da svojim kapitalom proizvede to vie proizvoda, tei, dakle, da medju svojim radnicima uvede najprikladniju podjelu rada, da ih, ako je to mogue, snabdije najboljim strojevima. Da bi uspio u oba sluaja, njegova sredstva moraju biti srazmjerna proiirenju njegova kapitala i broju ljudi koje taj kapital moe zaposliti. Dakle, pomou porasta kapitala ne uveavaju se u jednoj zemlji samo kvantitet rada koji on pokree, nego usljed toga porasta isti kvantitet rada daje mnogo vei kvantitet proizvoda." (Smith, 1. c., str. 194, 195.) Dakle hiperprodukcija. "Obuhvatnije kombinacije proizvodnih snaga... u industriji i trgovini pomou ujedinjenja mnogobrojnih i mnogovrsnijih ljudskih i prirodnih snaga za pothvate u veem razmjeru. Tu i tamo... ve ua meusobna veza glavnih grana proizvodnje. Tako e vlasnici velikih tvornica pokuati da istovremeno steknu veliki zemljini posjed, da makar jedan dio sirovina koje su potrebne njihovoj industriji ne moraju nabavljati iz tree ruke; ili e sa svojim indsustrijskim poduhvatima povezati trgovinu, ne samo za prodaju svojih vlastitih proizvoda nego i za kupovanje proizvoda druge vrste i za prodaju tih proizvoda svojim radnicima. U Engleskoj, gdje pojedini vlasnici tvornica katkada imaju 10-12 000 radnika... ve nisu rijetke takve veze razliitih proizvodnih grana pod jednom vodeom linosti, nisu rijetke takve manje drave ili provincije u dravi. Tako u novije vrijeme posjednici rudnika kod Birmingema preuzimaju cjelokupan proces pripremanja eljeza, koji se prije djelio na razliite poduzetnike i vlasnike. (Vidi lanak Birmingenski rudarski okrug u asopisu "Deutshe Viertejahrsschrift", 3, 1838.)

89

Napokon, u veim dioniarskim preduzeima, koja su postala tako mnogobrojna, vidimo obuhvatne kombinacije novavih snaga mnogih uesnika s naunim i tehnikim znanjima i umjeima drugih, kojima je povjereno izvoenje rada. Tako je kapitalistima omogueno da svoje utede na mnogovrstan nain, i to istovremeno, primjene u poljoprivrednoj, industrijskoj i trgovakoj proizvodnji, a suprotnosti izmeu interesa agrikulture, industrije i trgovine ublauju se i nestaju. Ali sama ta olakana mogunost da se kapital korisno upotrebi na razliite naine mora poveati suprotnost izmedju imunih i neimunih klasa." (ulc, 1. c., str. 40, 41.) Golem dobitak koji stanodavci vuku od sirotinje. Le loyer stoji u obrtnom odnosu prema industrijskoj sirotinji. Isto tako procenti od poroka ruiniranog proletarijata. (Prostitucija, pijanevanje, pretur sur gages.) Time to se kapital i zemljoposed nalaze u jednoj ruci akumulacija kapitala raste, a njihova konkurencija pada, kao i time to kapital svojom veliinom osposobljen da kombinira razliite proizvodne grane.

OTUENI RAD

90

Mi smo poli od pretpostavki nacionalne ekonomije. Akceptovali smo njen jezik i njene zakone. Pretpostavili smo privatno vlasnitvo, razdvajanje rada, kapitala i zemlje, isto tako razdvajanje nadnice, profita od kapitala i zemljine rente, kao i podjelu rada, konkurenciju, pojam razmjenske vrijednosti itd. Pokazali smo iz same nacionalne ekonomije, njenim vlastitim rijeima, da je radnik postao roba i to najbjednija roba, da je bijeda radnika u obrnutom razmjeru prema moi i veliini njegove proizvodnje, da je nuni rezultat konkurencije akumulacija kapitala u malo ruku, dakle, jo gore uspostavljanje monopola, da napokon iezava razlika izmeu kapitalista i zemljinog rentijera, kao i razlika izmeu zemljoradnika i manufakturnog radnika, a cijelo drutvo mora se raspasti na dvije klase: klasu vlasnika i klasu radnika lienih vlasnitva. Nacionalna ekonomija polazi od injenice privatnog vlasnitva. Ona nam ga ne objanjava. Materijalni proces privatnog vlasnitva koji ono prolazi u zbiljnosti, ona obuhvata uopte, apstraktne formule, koje joj onda vae kao zakoni. Ona ne shvata te zakone, tj. ona ne pokazuje kako oni proizlaze iz sutine privatnog vlasnitva. Nacionalna ekonomija ne daje nam nikakvo razjanjenje o uzroku podjele rada i kapitala, kapitala i zemlje. Ako ona odreuje npr. odnos nadnice prema profitu od kapitala, onda joj kao posljednja osnova slui interes kapitaliste, tj.ona pretpostavlja ono to treba da dokae. Isto tako se svagdje pojavljuje konkurencija. Nju objanjava iz vanjskih okolnosti. Koliko su te vanjske, prividno sluajne okolnosti samo izraz nunog razvitka, o tome nacionalna ekonomija nita ne govori. Mi smo vidjeli kako joj se sama razmjena ini kao sluajna injenica. Jedini tokovi koje pokree nacionalni ekonomista jesu gramzivost i rat izmeu gramzivih, konkurencija. Ba zato to nacionalna ekonomija ne shvata povezanost kretanja moglo se npr. uenju o konkurenciji suprotstaviti uenje o monopolu, uenje o slobodi obrta uenju o korporaciji, uenje o podjeli zemljoposjeda uenju o velikom zemljoposjedu, jer su konkurencija, sloboda zanata, podjela zemljoposjeda bili razvijeni i shvaeni samo kao sluajne, namjerne, nasilne, a ne kao nune, neizbjene, prirodne konsekvence monopola, korporacije i feudalnog vlasnitva. Dakle, mi sad treba da shvatimo bitnu povezanost izmeu privatnog vlasnitva, gramzivosti, razdvajanja rada, kapitala i zemljoposjeda, izmeu razmjene i konkurencije, vrijednosti i obezvrijeivanja ljudi, monopola i konkurencije itd, povezanost tog cjelokupnog otuenja sa novanim sistemom. Nemojmo se prenijeti u izmiljeno prastanje kao nacionalni ekonomist kad eli da objanjava. Takvo prastanje ne objanjava nita. Ono samo potiskuje pitanje u sivu maglovitu daljinu. On pretpostavlja u obliku injenice, dogaaja ono to treba da dedukuje, naime, nuan odnos izmeu dvije stvari, npr. izmeu podjele rada i razmjene. Tako teologija objanjava porijeklo zla pomou prvog grijeha, tj. ona pretpostavlja kao injenicu u obliku istorije ono to treba dokazati. Mi polazimo od nacionalno-ekonomske, savremene injenice. Radnik postaje utoliko siromaniji, ukoliko proizvodi vie bogatstva, ukoliko njegova proizvodnja dobija vie na moi i opsegu. Radnik postaje utoliko jeftinija roba ukoliko stvara vie robe. Poveanjem vrijednosti svijeta stvari raste obezvrijeivanje ovjekova svijeta u upravnom razmjeru. Rad ne proizvodi samo robe; on proizvodi sebe sama i radnika kao robu i to u razmjeru u kojem uopte proizvodi robe.
91

Ta injenica izraava samo to: da se predmet proizveden radom, njegov proizvod, suprotstavlja njemu kao tue bie, kao sila nezavisna od proizvoaa. Proizvod rada jest rad koji se fiksirao u jednom predmetu, koji je postao stvar, i to je opredmeenje rada. Ostvarenje (Verwirklichung) rada jest njegovo opredmeivanje. Ovo ozbiljenje rada pojavljuje se u nacionalno-ekonomskom stanju kao obestvarenje (Entwirklichung) radnika, opredmeenje kao gubitak i ropstvo predmeta, prisvajanje kao otuenje, kao ospoljenje. Ozbiljenje rada toliko se pojavljuje kao obestvarenje, da se radnik obestvaruje do smrti od gladi. Opredmeenje se toliko pojavljuje kao gubitak predmeta, da je radnik lien najnunijih predmeta, ne samo predmeta za ivota, nego i predmeta rada. tavie, sam rad postaje predmet kojeg se radnik moe domoi samo najveim naporom i sasvim neredovitim prekidima. Prisvajanje predmeta pojavljuje se do te mjere kao otuenje, da radnik, ukoliko proizvodi vie predmeta utoliko moe manje posjedovati i utoliko vie dospijeva pod vlast svog proizvoda, kapitala. Sve te konsekvence nalaze se u odreenju, da se radnik prema proizvodu svoga rada odnosi kao prema tuem predmetu. Jer prema toj pretpostavci: ukoliko se radnik vie izradi, utoliko moniji postaje tui, predmetni svijet koji on stvara sebi nasuprot, utoliko postaje siromaniji on sam, njegov unutranji svijet, utoliko njemu samome manje pripada. Isto je tako u religiji. Ukoliko ovjek stavljan vie u boga, utoliko manje zadrava u sebi. Radnik stavlja svoj ivot u predmet; ali sad ivot ne pripada vie njemu nego premdetu. Ukoliko je, dakle, vea ta djelatnost, utoliko je bespredmetniji radnik. to je proizvod njegova rada to nije on. Ukoliko je dakle vei tajn proizvod, utoliko je manji on sam. Ospoljenje radnika u njegovu proizvodu znai ne samo da njegov rad postaje predmet, vanjska egzistencija, nego da rad egzistira izvan njega, nezavisno, tue i postaje njemu nasuprot samostalna sila da mu se ivot koji je dao predmetu suprotstavlja neprijateljski i strano. Razmotrimo sad poblie opredmeenje, proizvodnju radnika i u njoj otuenje, gubitak predmeta, njegova proizvoda. Radnik ne moe nita stvarati bez prirode, bez osjetila vanjskog svijeta. To je materijal na kojem se ozbiljuje njegov rad, u kojemu je on djelatan, iz kojega i pomou kojega on proizvodi. Kako priroda, meutim, prua radu ivotna sredstva u smislu da rad ne moe ivjeti bez predmeta na kojima se vri, tako ona, s druge strane, prua i ivotna sredstva u uem smislu, naime sredstva za fiziko izdravanje samog radnika. Dakle, ukoliko radnik pomou svojega rada vie prisvaja vanjski svijet, osjetilnu prirodu, utoliko vie oduzima sebi ivotna sredstva sa dvije strane, prvo, tako to osjetilni svijet sve vie prestaje da bude predmet koji pripada njegovu radu, ivotno sredstvo njegova rada; drugo, to vanjski svijet sve vie prestaje da bude ivotno sredstvo u neposrednom smislu, sredstvo za fiziko izdravanje radnika. Dakle na taj dvostruki nain radnik postaje rob svoga predmeta, prvo, to dobija predmet rada, tj.to dobiva rad, i drugo, to dobiva sredstva za izdravanje. Prvo, dakle, dobiva da bi
92

mogao egzistirati kao radnik i drugo da bi moga egzistirati kao fiziki subjekt. Vrhunac je toga ropstva, da se kao fiziki subjekt moe odrati samo kao radnik, a radnik je samo kao fiziki subjekt. (Otuenje radnika u njegovu predmetu izraava se prema nacionalno-ekonomskim zakonima tako, da ukoliko radnik vie proizvodi, utoliko ima manje za potronju, ukoliko stvara vie vrijednosti, utoliko postaje bezvrijedniji, nedostojniji, ukoliko je oblikovaniji njegov proizvod, utoliko nakazniji postaje radnik, ukoliko je civilizovaniji njegov predmet, utoliko barbaskiji postaje radnik, ukoliko je moniji rad, utoliko nemoniji postaje radnik, ukoliko je rad bogatiji duhom, utoliko je radnik postao gluplji i rob prirode.) Nacionalna ekonomija skriva otuenje u sutini rada na taj nain, to ne razmatra neposredan odnos izmeu radnika (rada) i proizvodnje. Razumije se, rad proizvodi udesna djela za bogatae, ali on proizvodi ogoljenje za radnika. On proizvodi palae, ali za radnika jazbine. On proizvodi ljepotu, ali za radnika osakaenje. On zamjenjuje rad strojevima, ali jedan dio radnika baca nazad barbarskom radu, a drugi dio ini strojem. On proizvodi duh, ali za radnika on proizvodi glupost i kretenizam. Neposredan odnos rada prema njegovim proizvodima jest odnos radnika prema predmetima njegove proizvodnje. Odnos imunika prema predmetima proizvodnje i prema njoj samoj jest samo konsekvencija toga prvoga odnosa. I ona ga potvruje. Tu drugu stranu promatraemo kasnije. Dakle, kad pitamo: koji je sutinski odnos rada, onda pitamo za odnos radnika prema proizvodnji. Mi smo dosad promatrali otuenje, ospoljenje radnika samo sa jedne strane, naime, njegov odnos prema proizvodima njegova rada. Ali, otuenje se ne pokazuje samo u rezultatu, nego i u aktu proizvodnje, unutar same proizvodne djelatnosti. Kako bi se radnik mogao tue suprotstaviti proizvodu svoje djelatnosti, proizvodnje. Ako je, dakle, proizvod rada ospoljenje, ospoljenje djelatnosti, djelatnost ospoljenja. U otuenju predmeta rada rezimira se samo otuenje, ospoljenje u samoj djelatnosti rada. U emu se dakle sastoji ospoljenje rada? Prvo, da je rad radniku spoljanji rad, tj.da ne pripada njegovoj sutini, da se on stoga u svom radu ne potvruje, nego porie, da se ne osjea sretnim, nego nesretnim, da ne razvija slobodnu fiziku i duhovnu energiju, nego mrcvari svoju prirodu i upropatava svoj duh. Stoga se radnik osjea kod sebe tek izvan rada, a u radu se osjea izvan sebe. Kod kue je kad ne radi, a kad radi nije kod kue. Stoga njegov rad nije dobrovoljan, nego prisilan, prisilan rad. Stoga on nije zadovoljenje jedne potrebe, nego je samo sredstvo da zadovolji potrebe izvan njega. Njegova otuenost jasno se pokazuje u tome, da se rad izbjegava kao kuga, im ne postoji fizika ili druga prisila. Spoljanji rad, rad u kojem se ovjek ospoljuje, jest rad samoportvovanja, mrcvarenja. Napokon, spoljanjost rada pojavljuje se radniku u tome, to on nije njegov vlastiti rad, nego rad nekoga drugoga, to mu on ne pripada, to on u njemu ne pripada samom sebi, nego nekome drugome. Kao to u religiji samodjelatnost ljudske fantazije, ljudskog mozga i ljudskog srca djeluje nezavisno od individuuma, tj.djeluje na nj kao tua, boanska ili avolska djelatnost, tako

93

djelatnost radnika nije njegova samodjelatnost. Ona pripada drugome, ona je gubitak njega samoga. Stoga dolazi do rezultata da se ovjek (radnik) osjea samodjelatan samo u svojim ivotinjskim funkcijama, u jelu, piu i raanju, najvie jo u stanu, nakitu itd, a u svojim ljudskim funkcijama se osjea samo kao ivotinja. ivotinjsko postaje ljudsko, a ljudsko postaje ivotinjsko. Jelo, pie i raanje itd. jesu, dodue, takoer prave ljudske funkcije. Meutim, u apstrakciji koja ih dijeli od ostalog kruga ljudske djelatnosti i koja ih ini posljednjim i jedinim ciljevima, one su ivotinjske. Rad, akt otuenja praktine ljudske djelatnosti, razmatrali smo s dvije strane. 1. Odnos radnika prema predmetu koji mu je stran i koji njim vlada. Taj odnos je istovremeno odnos prema osjetilnom spoljanjem svijetu, prema prirodnim predmetima, kao svijetu koji je njemu tu i neprijateljski suprotstavljen. 2. Odnos rada prema aktu proizvodnje unutar rada. Taj odnos je odnos radnika prema njegovoj vlastitoj djelatnosti kao prema tuoj djelatnosti koja mu ne pripada; djelatnost se ovde pojavljuje kao trpljenje, snaga kao nemo, raanje kao kopljenje, vlastita radnikova fizika i duhovna energija, njegov lini ivot jer to je ivot drugo do djelatnost kao djelatnost upravljena protiv njega samoga, od njega nezavisna, koja njemu ne pripada. To je samootuenje, kao to je prije navedeno otuenje stvari. Sad imamo da izvedemo jo tree odreenje otuenog rada iz ovih dosadanjih. ovjek je rodno bie ne samo zato to praktino ini rod, kako svoj vlastiti, tako i rod drugih stvari, svojim predmetom, nego i zato a to je samo drugi izraz za istu stvar to se prema sebi odnosi kao prema prisutnom ivom rodu, zato to se prema sebi odnosi kao prema univerzalnom, te stoga slobodnom biu. Rodni ivot kako kod ovjeka, tako i kod ivotinje, sastoji se fiziki prvo u tome, da ovjek (kao i ivotinja) ivi od anorganske prirode i ukoliko je ovjek univerzalniji od ivotinje, utoliko je univerzalnije podruje anorganske prirode od koje on ivi. Kao to biljke, ivotinje, kamenje, zrak, svjetlo itd.teoretski ine jedan dio ljudske svijesti, djelimino kao predmeti prirodne nauke, djelimino kao predmeti umjetnosti njegovu duhovnu anorgansku prirodu, duhovna sredstva za ivot koja mora tek pribaviti za uivanje i probavu tako oni i praktiki ine jedan dio ljudskog ivota i ljudske djelatnosti. Fiziki ivi ovjek samo od tih prirodnih proizvoda, bilo u obliku hrane, ogrjeva, odijela, stana itd. ovjekova univerzalnost pojavljuje se praktino ba u univerzalnosti koja cjelokupnu prirodu ini njegovim anorganskim tijelom, isto tako ukoliko je 1. neposredno sredstvo za ivot, kao i ukoliko je 2. materija, predmet i orue njegove ivotne djelatnosti. Priroda je ovjekovo anorgansko tijelo, naime priroda, ukoliko sama nije ovjekovo tijelo. ovjek ivi od prirode, to znai: priroda je njegovo tijelo, s kojim on mora ostati u stalnom procesu da ne bi umro. Da je ovjekov fiziki i duhovni ivot povezan sa prirodom, nema drugog smisla nego da je priroda povezana sama sa sobom, jer ovjek je dio prirode. Budui da otueni rad ovjeku 1. otuuje prirodu, 2. samog sebe, njegovu ivotnu djelatnost, on ovjeku otuuje rod; on mu rodni ivot ini sredstvom individualnog ivota. On mu otuuje
94

prvo, rodni ivot i individualni ivot, i drugo, posljednjeg ini u njegovoj apstrakciji ciljem prvoga, takoe u njegovu apstraktnu otuenu obliku. Jer, prvo, ovjeku se rad, ivotna djelatnost, sam proizvodni ivot pojavljuje samo kao sredstvo za zadovoljenje jedne potrebe, potrebe odranja fizike egzistencije. Meutim, proizvodni ivot je rodni ivot. To je ivot koji proizvodi ivot. U nainu ivotne djelatnosti lei cjelokupan karakter vrste, njen rodni karakter, a slobodna svjesna djelatnost je ovjekov rodni karakter. Sam ivot pojavljuje se samo kao sredstvo za ivot. ivotinja je neposredno jedinstvena sa svojom ivotnom djelatnou. Ona se od nje ne razlikuje. Ona je ivotna djelatnost. ovjek ini samu svoju ivotnu djelatnost predmetom svoga htijenja i svoje svijesti. Ona ima svjesnu ivotnu djelatnost. To nije odreenost s kojom se on neposredno stapa. Svjesna ivotna djelatnost razlikuje ovjeka neposredno od ivotinjske ivotne djelatnosti. On je upravo samo na taj nain rodno bie. Samo zato je njegova djelatnost slobodna djelatnost. Otueni rad okree odnos tako da ovjek upravo zato to je svjesno bie ini svoju ivotnu djelatnost, svoju sutinu samo sredstvom svoje egzistencije. Praktino proizvoenje predmetnog svijeta, prerada anorganske prirode jest potvrivanje ovjeka kao svjesnog rodnog bia, tj.bia koje se prema rodu odnosi kao prema svojoj vlastitoj sutini, ili prema sebi kao prema rodnom biu. Dodue, ivotinja takoe proizvodi. Ona gradi sebi gnijezdo, stanove, kao pela, dabar, mrav, itd. Ali ona proizvodi samo ono to treba neposredno za sebe ili svoje mlado; ona proizvodi jednostrano, dok ovjek proizvodi univerzalno; ona proizvodi samo pod vlau neposredne fizike potrebe, dok ovjek proizvodi i kad je slobodan od fizike potrebe i istinski proizvodi tek osloboen od nje; ona proizvodi samo za sebe, dok ovjek reproducira cijelu prirodu; njezin proizvod pripada neposredno samo njenom fizikom tijelu, dok se ovjek slobodno suprotstavlja svom proizvodu. ivotinja oblikuje samo po mjeri i potrebi vrste kojoj ona pripada, dok ovjek znade proizvoditi prema mjeri svake vrste i znade svagdje dati predmetu inherentnu mjeru; zato ovjek oblikuje i prema zakonima ljepote. Stoga se ovjek zbiljski potvruje kao rodno bie ba u obradi predmetnog svijeta. Ta proizvodnja je njegov djelatni ivot i njegova zbiljnost. Kroz nju se priroda pojavljuje kao njegovo djelo i njegova zbiljnost. Predmet rada je stoga opredmeenje ovjekovog radnog ivota: time to se on ne udvostruuje samo intelektualno, kao u svijesti, nego djelatno, zbiljski, i stoga sebe sam promatra u svijetu koji je sam stvorio. Time to otueni rad oduzima ovjeku predmet njegove proizvodnje, oduzima mu njegov rodni ivot, njegovu zbiljsku rodnu predmetnost i pretvara njegovu prednost pred ivotinjom u tetu na taj nain, to mu se oduzima njegovo anorgansko tijelo, priroda. Isto tako time to otueni rad svodi samodjelatnost, slobodnu djelatnost na sredstvo, ini ovjekov rodni ivot sredstvom njegove fizike egzistencije. Svijest koju ovjek ima o svom rodu, pretvara se dakle uslijed otuenja u to, da mu rodni ivot postaje sredstvom. Otueni rad ini, dakle:

95

1. ovjekovu radnu sutinu, kako prirodu, tako i njegovu duhovnu rodnu mo, njemu tuom sutinom, sredstvom njegove individualne egzistencije. On otuuje ovjeku njegovo vlastito tijelo kao i prirodu izvan njega, kao i njegovu duhovnu sutinu, njegovu ljudsku sutinu. 2. Neposredna konsekvenca toga, to je ovjek otuen proizvodu svoga rada, svojoj ivotnoj djelatnosti, svojo rodnoj sutini, jeste otuenje ovjeka od ovjeka. Ako se ovjek sam sebi suprotstavlja, onda se njemu suprotstsavlja drugi ovjek. to vrijedi za odnos ovjeka prema njegovu radu, prema proizvodu njegova rada i prema njemu samom, to vrijedi za odnos ovjeka prema drugom ovjeku, kao i prema radu i predmetu rada drugog ovjeka. Uopte, stav da je ovjeku otuena njegova rodna sutina, znai da je kjedan ovjek otuen drugome, kao to je i svaki od njih otuen ljudskoj sutini. Otuenje ovjeka, uopte svaki odnos u kojem se ovjek nalazi prema samom sebi, ostvaruje se i izraava tek u odnosu u kojem se ovjek nalazi prema drugim ljudima. Tako, dakle, u odnosu otuena rada, svaki ovjek promatra drugoga prema mjerilu i odnosu u kojem se nalazi on sam kao radnik. Mi smo poli od nacionalno-ekonomske injenice, od otuenja radnika i njegove proizvodnje. Mi smo izgovorili pojam te injenice: otueni, ospoljeni rad. Mi smo analizirali taj pojam, dakle, analizirali smo samo jednu nacionalno-ekonomsku injenicu. Pogledajmo sada dalje, kako se pojam otuenog, ospoljenosti rada mora u zbiljnosti izraziti i prikazati. Ako je proizvod rada meni tu, ako se meni suprotstavlja kao tua sila, kome onda pripada? Ako moja vlastita djelatnost ne pripada meni, ako je ona tua iznuena djelatnost, kome onda pripada? Nekom drugom biu, a ne meni. Ko je to bie? Bogovi? Istina, u prvo se vrijeme glavna proizvodnja pojavljuje, kao na primjer gradnja hramova itd, u Egiptu, Indiji, Meksiku, u slubi bogova, kao to i proizvod pripada bogovima. Ali sami bogovi nikada nisu bili gospodari rada. Isto tako ni priroda. I kakva bi protivrjenost bila, da se ovjek, ukoliko vie svojim radom podreuje sebi prirodu, ukoliko uda bogova sve vie postaju izlina, uslijed uda industrije, da se ovjek, za volju tih snaga, odrekao radosti proizvodnje i uitka od proizvoda. Tue bie kome pripada rad i proizvod rada, u ijoj se slubi nalazi rad i za ije uivanje postoji proizvod rada, to bie moe biti samo ovjek sam.

96

Ako proizvod rada ne pripada radniku, ako je njemu nasuprot tua sila, onda je to mogue samo zbog toga to pripada nekom drugom ovjeku izvan radnika. Ako je njegova djelatnost za njega muenje, onda ona mora biti uitak nekome drugome i ivotna radost nekome drugome. Samo ovjek sam moe biti ta tua sila nad ljudima, a ne bogovi, ne priroda. Neka se jo razmisli o prije izreenom stavu, da odnos ovjeka prema samom sebi postaje njemu predmetan, zbiljski tek njegovim odnosom prema drugom ovjeku. Kad se on, dakle, prema proizvodu svoga rada, prema svom opredmeenom radu odnosi kao prema tuem, neprijateljskom, monom, od njega nezavisnom predmetu, onda se on prema njemu odnosi tako, da je drugi, njemu tu, neprijateljski, moan, od njega nezavisan ovjek, gospodar toga predmeta. Kad se prema svojoj vlastitoj djelatnosti odnosi kao prema neslobodnoj djelatnosti, onda se prema njoj odnosi kao prema djelatnosti koja je u slubi, pod vlau, prisilom i jarmom nekog drugoga ovjeka. Svako samootuenje ovjeka od sebe i od prirode pojavljuje se u odnosu koji on daje sebi i prirodi prema drugi ljudima, koji je od njega razliit. Stoga se religiozno samootuenje nuno pojavljuje u odnosu laika prema sveteniku, ili pak, budui da se ovdje radi o intelektualnom svijetu, prema posredniku itd. U praktinom zbiljskom svijetu moe se samootuenje pojaviti samo kroz praktiki, zbiljski odnos prema drugim ljudima. Samo sredstvo, pomou kojeg se otuenje dogaa, jeste praktiko. Otuenim radom, dakle, ovjek ne proizvodi samo svoj odnos prema predmetu i aktu proizvodnje kao prema tuim i njemu neprijateljskim silama; on proizvodi i odnos u kojem se nalaze drugi ljudi prema njegovoj proizvodnji njegovu proizvodu, i odnos u kojem se on nalazi prema tim ljudima. Kao to on proizvodi svoju vlastitu proizvodnju za svoje obestvarenje, za svoju kaznu, kao to svoj vlastiti proizvod proizvodi za gubitak, za jedan proizvod koji mu ne pripada, tako on proizvodi vlast nad proizvodnjom i nad proizvodom onoga koji ne proizvodi. Kao to sebi otuuje svoju vlastitu djelatnost, tako strancu daje djelatnost koja mu ne pripada. Mi smo dosad promatrali odnos samo sa strane radnika, a kasnije emo ga promatrati i sa strane ne-radnika. Dakle, pomou otuenog, ospoljenog rada radnik proizvodi odnos ovjeka prema tom radu koji je radu tu i koji se nalazi izvan rada. Odnos radnika prema radu proizvodi odnos kapitalista prema radu, ili kako se inae naziva poslodavca. Privatno vlasnitvo je, dakle, proizvod, nuna konsekvencija ospoljenog rada, spoljanjeg odnosa radnika prema prirodi i prema samome sebi. Privatno vlasnitvo proizlazi, dakle, pomou analize iz ospoljenog rada, tj.ospoljenog ovjeka, otuenog rada, otuenog ivota, otuenog ovjeka. Pojam ospoljenog rada (ospoljenog ivota) dobili smo svakako iz nacionalne ekonomije kao rezultat kretanja privatnog vlasnitva. Ali pri analizi toga pojma pokazuje se, da ako se privatno vlasnitvo pojavljuje kao osnova, uzrok ospoljenog rada, da je ono, naprotiv, njegova konsekvenca, kao to ni bogovi prvobitno nisu uzrok, nego posljedica zablude ljudskog razuma. Kasnije se taj odnos pretvara u uzajamno djelovanje.

97

Ta tajna privatnog vlasnitva izbija opert tek na posljednjoj kulminacionoj taki razvitka privatnog vlasnitva, naime, s jedne strane, da je ono proizvod ospoljenog rada, a s druge, da je sredtvo pomou kojeg se rad ospoljuje, realizacija tog ospoljenja. Taj razvitak istovremeno osvjetljava razliite, dosad nerijeene sukobe. 1. Nacionalna ekonomija polazi od rada kao od prave due proizvodnje, pa radu ipak ne daje nita, a privatnom vlasnitvu sve. Proudhon je iz te protivrjenosti zakljuio u korist rada, a protiv privatnog vlasnitva. Meutim, mi uviamo da je ova prividna protivrjenost protivrjenost otuenog rada sa samim sobom i da je nacionalna ekonomija izrazila samo zakone otuenog rada. Stoga takoe uviamo da su nadnica i privato vlasnitvo identini: jer je nadnica, gdje proizvod, premdet rada, plaa sam rad, samo nuna konsekvencija otuenja rada, i jer se u nadnici rad takoe ne pojavljuje kao samo svrha, nego kao sluga zarade. To emo izvesti kasnije, a sada povucimo jo neke konsekvence. Nasilno povienje nadnice (bez obzira na druge potekoe, bez obzira na to, to bi se ona kao anomalija mogla takoe samo nasilno i odrati) bilo bi samo bolje plaanje robova i ne bi ni radniku ni radu osvojilo njihovo ljudsko odreenje i dostojanstvo. tavie, ak jednakost nadnica, to zahtijeva Proudhon, samo pretvara odnos sadanjeg radnika prema svome radu u odnos svih ljudi prema radu. Drutvo se tada shvata kao apstraktni kapitalist. Nadnica je neposredna posljedica otuenog rada, a otueni rad je neposredan uzrok privatnog vlasnitva. Stoga sa jednom stranom mora pasti i druga. 2. Iz odnosa otuenog rada prema privatnom vlasnitvu slijedi dalje, da se emancipacija drutva od privatnog vlasnitva itd, od ropstva izraava u politikom obliku emancipacije radnika, ne kao da se radi samo o njihovoj emancipaciji, nego o ljudskoj emancipaciji, a ta je u njoj sadrana zato, jer je cjelokupno ljudsko ropstvo involvirano u odnosu radnika prema proizvodnji, a svi ropski odnosi samo su modifikacije i konsekvencije tog odnosa. Kao to smo iz pojma otuenog, ospoljenog rada nali pomou analize pojma privatnog vlasnitva, tako se pomou tih dvaju fakora mogu razviti sve nacionalno-ekonomske kategorije, a u svakoj emo kategoriji nai, kao na primjer u trgovini, konkurenciji, kapitalu, novcu, samo odreeni i razvijeni izraz tih prvih osnova. Odrediti optu sutinu privatnog vlasnitva, koja je proizala kao rezultat otuenog rada u njegovu odnosu prema pravom ljudskom i socijalnom vlasnitvu. Mi smo otuenje rada, njegovo ospoljenje pretpostavili kao injenicu i tu injenicu smo analizirali. Sada pitamo, kako ovjek dolazi do toga, da svoj rad ospoljuje, otuuje? Kako je to otuenje osnovano u sutini ovjekova razvitka? Za rjeenje zadatka dobili smo ve mnogo time, to smo pitanje o porijeklu privatnog vlasnitva pretvorili u pitanje odnosa ospoljenog rada prema razvitku ovjeanstva. Jer, ako se govori o privatnom vlasnitvu, vjeruje se da je rije o nekoj stvari izvan ovjeka. Kad se govori o radu, onda je rije neposredno o samom ovjeku. To novo postavljanje inkluzive je ve njegovo rjeenje. Opta sutina privatnog vlasnitva i njegov odnos prema istinskom ljudskom vlasnitvu. Ospoljeni rad nam se raspao na dva sastavna dijela koji se uzajamno uslovljavaju ili koji su samo

98

razliiti izrazi jednog te istog odnosa; prisvajanje se pojavljuje kao otuenje, ospoljenje, a ospoljenje kao prisvajanje, otuenje kao istinsko udomaenje. Mi smo razmatrali jednu stranu, ospoljeni rad u odnosu prema samom radniku, tj.odnos ospoljenog rada prema samom sebi. Kao proizvod, kao neplodan rezultat toga odnosa nali smo imovinski odnos neradnika prema radniku i radu. Privatno vlasnitvo kao materijalan, rezimirajui izraz ospoljenog rada, obuhvata oba odnosa, odnos radnika prema radu i prema proizvodu njegova rada i prema neradniku, te odnos neradnika prema radniku i proizvodu njegova rada. Kad smo sad vidjeli da se u odnosu prema radniku koji radom sebi prisvaja prirodu, prisvajanje pojavljuje kao otuenje, samodjelatnost kao djelatnost za drugoga i kao djelatnost drugoga, ivotnost kao rtvovanje ivota, proizvodnja predmeta kao gubitak predmeta koji prelazi u tuu vlast, tuem ovjeku, onda razmotrimo sada odnos toga, radu i radniku stranog ovjeka prema radniku, prema radu i predmetu rada. Prije svega treba primijetiti da sve to se kod radnika pojavljuje kao djelatnost ospoljenja, otuenja, kod neradnika se pojavljuje kao stanje ospoljenja, otuenja. Drugo, da se zbiljsko, praktiko odnoenje radnika u proizvodnji i prema proizvodu (kao duevno stanje) pojavljuje kod neradnika koji mu je suprotstavljen, kao teoretsko odnoenje. Tree. Neradnik ini sve protiv radnika, to radnik ini sam protiv sebe, ali neradnik ne ini protiv sebe ono, to ini protiv radnika.

TREI RUKOPIS
99

POTREBA, PROIZVODNJA I PODJELA RADA

Vidjeli smo kakvo znaenje pod pretpostavkom socijalizma ima bogatstvo ljudskih potreba, pa stoga i novi nain proizvodnje, a isto tako i novi predmet proizvodnje: to je novo ispiljavanje ovjekove sutinske snage i novo obogaivanje ovjekova bia. U okviru privatnog vlasnitva znaenje je obrnuto. Svaki ovek spekulie s tim da drugome stvori novu potrebu da bi ga prisilio na novu rtvu, da bi ga stavio u novu zavisnost, te da bi ga zaveo na novi nain uivanja, a time na ekonomsku propast. Svako pokuava da nad drugim stvori tuu sutinsku snagu da bi u tome zadovoljio svoju vlastitu, sebinu potrebu. Stoga s masom predmeta raste carstvo tuih bia kojima je ovjek podjarmljen, a svaki novi proizvod je nova potencija uzajamnog varanja i uzajamnog pljakanja. ovjek postaje utoliko siromaniji kao ovjek, on treba utoliko vie novca da bi zagospodario neprijateljskim biem, a mo njegova novca pada upravo u obrnutom razmjeru s masom proizvodnje, tj. njegove potrebe rastu s poveanjem moi novca. Stoga je potreba za novcem istinska potreba koju proizvodi nacionalna ekonomija i jedina potreba koju ona proizvodi. Kvantitet novca sve vie postaje njegovo jedino mono svojstvo; kao to sva bia svodi na njihovu apstrakciju, tako se on u svom vlastitom kretanju svodi na kvantitativno bie. Njegova prava mjera postaju prekomjerenost i neumjerenost. Subjektivno to izgleda tako da proirenje kruga proizvoda i potreba djelimino postaje dovitljiv i prorauljiv rob neljudskih, rafiniranih, neprirodnih i izmiljenih pouda -privatno vlasnitvo ne zna uiniti grubu potrebu ljudskom potrebom; njegov idealizam je uobraenje, samovolja, hir, i nijedan evnuh ne laska podlije svome despotu i ne pokuava da besramnijim sredstvima podrauje njegovu otupjelu sposobnost uivanja da bi lukavstvom zadobio milost nego to to ini industrijski evnuh, proizvoa, koji laska da bi lukavstvom dobio srebrne talire, da bi izmamio zlatnike iz depa hrianski ljubljenog susjeda - (svaki proizvod je mamac kojim se eli iznajmiti bie drugoga, njegov novac; svaka zbiljska ili mogua potreba je slabost koja e muhu navesti na ljepak; opte iskoriavanje drutvenog ovjekovog bia, kao to je svako ovjekovo nesavrenstvo veza s nebom, jeste jedna strana s koje je njegovo srce dostupno sveteniku; svaka nevolja je prilika da se blinjem pristupi s najljubaznijim izgledom i da mu se kae: dragi prijatelju, dajem ti ono to ti je potrebno; ali ti zna conditio sine qua non; ti zna kakvim crnilom treba da mi zapie duu; ja ti podvaljujem pruajui ti uitak) - prilagoava se njegovim najpokvarenijim fantazijama, igra ulogu svodnika izmedju njega i njegove potrebe, pobeuje u njemu bolesne poude, vreba na svaku slabost da bi onda zahtjevao kaparu za tu uslugu. To otuenje se djelimino pokazuje tako to na jednoj strani proizvodi rafiniranost potreba i njihovih sredstava, a na drugoj strani ivotinjsku podivljalost, potpunu, grubu, apstraktnu jedinstvenost potrebe; ili, tavie, samo ponovo proizvodi sebe samu u svom suprotnom znaenju. ak i potreba za slobodnim vazduhom prestaje da bude kod radnika potreba; ovjek se vraa u peinu, koja je, meutim, otrovana smrdljivim kunim dahom civilizacije, i koju on kao tuu nastanuje privremeno i nesigurno, koja mu svakog dana moe izmai, iz koje svakog dana moe biti izbaen ako ne plaa. On mora platiti tu kuu smrti. Svijetao stan, koji Prometej oznaava kod Eshila kao jedan od velikih poklona pomou kojeg je od divljaka stvorio ovjeka, prestaje da postoji za radnika. Svijetlo, vazduh itd., najjednostavnija ivotinjska istoa, prestaje
100

da bude potreba za ovjeka. ivotnim elementom postaje mu prljavtina, to propadanje, truljenje ovjeka, kloaka (to treba doslovno shvatiti) civilizacije. Potpuna neprirodna zaputenost, trula priroda postaje njegov ivotni element. Nijedno od njegovih osjetila vie ne postoji, ne samo na svoj ljudski nain nego i na neljudski, pa zato ak ni na ivotinjski nain. Ponovo se vraaju najgrublji naini (i orua) ljudskoga rada, kao dolap rimskih robova, koji je postao nain proizvodnje, nain postajanja mnogih engleskih radnika. Ne samo to ovjek nema nikakvih ljudskih potreba nego ak prestaju i ivotinjske potrebe. Irac zna samo za poterbu jela, i to samo krompira, i to najgore vrste, prosjakog krompira. Ali Engleska i Francuska imaju ve u svom industrijskom gradu malu Irsku. Divljak, ivotinja ipak ima potrebu za lovom, za kretanjem itd., za drutvenou. - Upropaavanje maine i rada iskoriava se za to da ovjeka koji tek nastaje, sasvim neoformljena ovjeka -djete - uini radnikom, kao to je radnik postao najzanemarenije dijete. Stroj se prilagouje ovjekovoj slabosti da bi od slaba ovjeka nainio stroj. Kako porast potreba i sredstava za njihovo zadovoljenje proizvodi nedostatak potreba i nedostatak sredstava, dokazuje nacionalni ekonomista (i kapitalista - uopte, mi govorimo uvijek o empirijskim poslovnim ljudima kada se obraamo nacionalnim ekonmistima, njihovom naunom priznanju i postojanju): 1. time to radnikovu potrebu svodi na najnunije i najjadnije izdravanje fizikog ivota, a njihovu djelatnost na najapstraktnije mehaniko kretanje; dakle, kae on, ovjek nema nikakve druge potrebe, ni potrebe za djelatnou, ni za uivanjem; jer ak i takav ivot proglaava ljudskim ivotom i postojanjem; 2. time to najoskudniji ivot (egzistenciju) rauna kao mjerilo, i to kao opte mjerilo: opte zato to vrijedi za masu ljudi; on ini od radnika bie bez osjeaja i potreba, kao to njegovu djelatnost ini istom apstrakcijom svake djelatnosti; on smatra da je svaki radnikov luksuz za osudu i sve to prelazi najapstraktniju potrebu - bilo to kao pasivan uitak ili ispoljavanje djelatnosti - ini mu se kao luksuz. Stoga je nacionalna ekonomija, ta nauka o bogatstvu, istovremeno nauka o odricanju, oskudevanju, tednji i ona zaista dolazi do toga da ovjeka ui da tedi ak i na potrebi za istim zrakom i fizikim kretanjem. Ta nauka o udesnoj industriji istovremeno je nauka o askezi, a njen istinski ideal je asketski, ali lihvarski krtac i asketski rob, ali rob koji proizvodi. Njen moralni ideal je radnik koji donosi u tedionicu jedan dio svoje plate, i ona je za taj svoj omiljeni ideal nala, tako rei, robovsku umjetnost. U pozoritu je to prikazivano na sentimentalan nain. Stoga je ona - uprkos svom svjetovnom i razbludnom izgledu - zaista moralna nauka, najmoralnija nauka. Njeno osnovno naelo je samoodricanje, odricanje od ivota i od svih ljudskih potreba. Ukoliko manje jede, pije, kupuje knjige, ukoliko manje ide u pozorite, na ples, u gostionicu, ukoliko manje misli, voli, teoretie, pjeva, slika, pie itd., utoliko vie tedi, utoliko vee postaje tvoje blago koje ne deru ni moljci ni praina, utoliko vei postaje tvoj kapital. Ukoliko si neznatniji, utoliko manje ispoljava svoj ivot, utoliko vie ima, utoliko je vei tvoj otueni ivot, utoliko vie nagomilava svoje otueno bie. Sve ono to ti nacionalni ekonomista uzme od ivota i ljudskosti, on ti nadomjeta u novcu i bogatstvu, a sve ono to ne moe ti, moe tvoj novac: on moe jesti, piti, ii na ples i u pozorite, on moe putovati, on zna sebi pribaviti umjetnost i uenost, istorijske rijetkosti i politiku mo, on ti moe sve pribaviti, on moe sve kupiti, on je istinska mo. Ali on, koji je sve to, ne mari ni za ta drugo ve da stvori
101

sebe sama, da kupi sebe sama, jer sve drugo njemu slui, i kad posjedujem gospodara, posjedujem i slugu, pa ne moram da jurim za njegovim slugom. Sve strasti i sva djelatnost moraju, dakle, propasti u pohlepi. Radnik smije imati samo toliko da bi htio iveti, a smije hteti iveti zato da bi imao. Na nacionalno-ekonomskom tlu nastaje uistinu jedan spor. Jedna strana (Loderdejl, Maltus itd.) preporuuje luksuz i proklinje tednju; druga (Sej, Rikardo, itd.) preporuuje tednju i proklinje luksuz. Ali ona prva priznaje da eli luksuz da bi proizvela rad (tj. apstraktnu tednju); druga strana priznaje da preporuuje tedljivost da bi proizvela bogatstvo, tj. luksuz. Prva strana romantino uobraava da pohlepa ne bi sama smjela odreivati potronju bogatih, i protivrjei svojim vlastitim zakonima kad rasipnitvo prikazuje neposredno kao sredstvo za bogaenje, a druga strana joj dokazuje vrlo ozbiljno i podrobno da rasipnitvom smanjujem, a ne poveavam svoj imetak; druga strana licemerno nee da prizna kako upravo hir i sluaj odreuju proizvodnju; ona zaboravlja "profinjene potrebe," ona zaboravlja da se bez potronje ne bi proizvodilo; ona zaboravlja da proizvodnja uslijed konkurencije mora postati samo svestranija, luksuznija; ona zaboravlja da upoterba odreuje vrijednost stvari i da moda odreuje upotrebu; ona eli da vidi kako se proizvodi previe korisnih stvari proizvodi suvie nekorisnog stanovnitva. Obje strane zaboravljaju da su isto: i rasipnitvo i tednja, luksuz i oskudica, bogatstvo i siromatvo. I ne samo da mora tedjeti na svojim neposrednim osjetima, kao na jelu itd., nego mora tedjeti i sa uestvovanjem u optim interesima, saaljenju, poverenju itd., ako eli biti ekonomian, ako ne eli da te upropaste iluzije. Sve to je tvoje mora prodati, tj. uiniti korisnim. Kad pitam nacionalnog ekonomistu: da li se pokoravam ekonomskim zakonima kad izvlaim novac iz rtvovanja, nuenja svoga tijela tuem uivanju (fabriki radnici u Francuskoj nazivaju prostitucijom svojih ena i keri x-tim radnim satom, to je doslovno istina), ili, da li ne postupam nacionalno-ekonomski kad svog prijatelja prodam Marokancima (a neposredne prodaje ljudi, kao trgovine regrutima itd., ima u svim kulturnim zemljama), onda mi nacionalni ekonomista odgovara: ti ne djeluje protiv mojih zakona; ali osluni ta kau kum moral i kuma religija; moj nacionalno-ekonomski moral i moja nacionalno-ekonomska religija nemaju nita da ti prigovore, ali... Ali, kome sad da verujem, nacionalnoj ekonomiji ili moralu? Moral nacionalne ekonmije je zarada, rad i tednja, trezvanost - ali nacionalna ekonomija mi obeava da e zadovoljiti moje potrebe. Sve je to zasnovano u sutini otuenja, svaka sfera mi postavlja neko drugo i suprotno mjerilo: moral jedno, nacionalna ekonomija drugo, jer je svaka odreeno otuenje ovjeka i svaka fiksira poseban krug otuene djelatnosti bia, svaka se odnosi otueno prema drugom otuenju. Tako gospodin Miel evalje prebacuje Rikardu da apstrahuje od morala. Ali Rikardo doputa nacionalnoj ekonmiji da govori svojim vlastitim jezikom, pa ako ona ne govori moralno, to nije Rikardova krivica. M. evalje apstrahuje od nacionalne ekonmije ukoliko moralizuje, ali on apstrahuje od morala nuno i zbiljski ukoliko se bavi nacionalnom ekonomijom. Odnos nacionalne ekonomije prema moralu, ako inae nije proizvoljan, sluajan i stoga neosnovan i nenauan, ako nije uinjen prividom, nego se smatra sutinskim, moe biti samo odnos nacionalno-ekonomskih zakona prema moralu. Ako se to ne dogodi, ili se, naprotiv, dogodi suprotno, da li je za to kriv Rikardo? Uostalom, suprotnost izmeu nacionalne ekonomije i morala samo je privid, i kao to je suprotnost, ona to opet nije. Nacionalna ekonomija izraava moralne zakone, samo na svoj nain.
102

Guenje potrebe kao princip nacionalne ekonomije pokazuje se najsjanije u njenoj teoriji o stanovnitvu. Ima previe ljudi. ak i postojanje ovjeka je isti luksuz, pa ako je radnik "moralan" (Mil predlae javne pohvale za one koji se pokau uzdrljivi u spolnom odnosu i javni ukor za one koji se ogree o tu neplodnost braka... nije li to moral, uenje o askezi?), on e biti tedljiv u raanju. Proizvodnja ovjeka pokazuje se kao javna bjeda. Smisao koji proizvodnja ima u odnosu na bogate pokazuje se oigledno u onome smislu koji ona ima za siromane; prema onima gore on se ispoljava uvijek fino, skriveno, dvosmisleno, on je sutina. Gruba radnikova potreba mnogo je vei izvor zarade nego fina bogataeva potreba. Podrumski stanovi u Londonu donose vie svojim vlasnicima nego palate, tj. oni su u pogledu dobiti vee bogatstvo, dakle, govorei nacionalno-ekonomski, vee drutveno bogatstvo. I kao to industrija spekulie na profinjene potrebe, ona isto tako mnogo spekulie na njihovoj grubosti, ali na njihovoj umjetno proizvedenoj grubosti; stoga je pravi uitak koji pruaju ove grube potrebe samoomamljivanje, to prividno zadovoljenje potreba, ta civilizacija unutar grubog varvarstva potrebe. Stoga su engleske rakijanice slikovit prikaz privatnog vlasnitva. Njihov luksuz prikazuje pravi odnos industrijskog luksuza i bogatstva prema ovjeku. Zato su one s razlogom jedna narodna nedjeljna zabava, koju engleska policija tretira u najmanju ruku blago. Ve smo vidjeli kako nacionalni ekonomista uspostavlja jedinstvo rada i kapitala na mnogostran nain: 1) kapital je nagomilani rad; 2) odreenje kapitala unutar proizvodnje, djelimino reprodukcija kapitala s dobitkom, djelimino kapital kao sirovina (materijal za rad), djelimino kao istrument koji sam radi - maina je kapital neposredno identifikovan s radom -jest proizvodni rad; 3) radnik je kapital; 4) nadnica spada u trokove kapitala; 5) u odnosu na radnika rad je reprodukcija njegovog ivotnog kapitala; 6) u odnosu na kapitalistu, on je moment djelatnosti njegova kapitala. Napokon 7) nacionalni ekonomista polazi od pretpostavke o prvobitnom jedinstvu kapitala i rada kao jedinstvu kapitalista i radnika - to je rajsko prastanje. Kako se oba ta momenta sukobljuju kao dvije osobe, za nacionalnog ekonomistu je to sluajan dogaaj, koji se stoga moe objasniti samo na spoljani nain. (Vidi Mil.) Nacije koje su jo zasljepljene osjetilnim sjajem plemenitih metala i koji su stoga jo fetiisti metalnog novca - jo nisu izraene novane nacije. Suprotnost izmeu Francuske i Engleske. Koliko je reenje teorijskih zagonetki zadatak prakse i praktino posredovano, koliko je istinska praksa uslov zbiljske i pozitivne teorije, pokazuje se, na primjer, na fetiizmu. Osjetilna svijest fetiista drugaija je od svijesti Grka, jer je njihovo osjetilno postojanje jo drugaije. Apstraktno neprijateljstvo izmeu osjetila i duha je nuno sve dotle dok ovjekovo osjetilo prirode, dokle i prirodno ovjekovo osjetilo jo nije proizvedeno vlastitim ovjekovim radom. Jednakost nije nita drugo ve njemaka formula Ja = Ja prevedena na francuski, tj. na politiki oblik. Jednakost kao osnova komunizma njegovo je politiko zasnivanje, pa je isto kao kad ga Njemac zasniva tako to ovjeka shvata kao optu samosvijest. Razumije se da ukidanje otuenja uvijek polazi od oblika otuenja koji je vladajua sila - u Njemakoj samosvijest, u Francuskoj jednakost zbog politike, u Engleskoj je to zbiljska, materijalna praktina potreba koja se mjeri samo po sebi. S tog gledita treba kritikovati i priznavati Prudona. Ako sam komunizam ne oznaimo jo kao istinsku poziciju - jer kao negacija negacije, kao prisvajanje ovjekova bia koje se posreduje sobom kroz negaciju privatnog vlasnitva, ne polazi od sebe sama, nego,
103

naprotiv, od privatnog vlasnitva otudjenje ovjekova ivota ostaje otudjenje, i to utoliko vee, ukoliko samo vie svjesni njega kao takvog - onda se ukidanje toga otuenja, dakle, moe izvriti samo pomou ostvarenog komunizma. Da bi se ukinula misao o privatnom vlasnitvu, potpuno je dovoljan miljeni komunizam. Da bi ukinulo zbiljsko privatno vlasnitvo, potrebna je zbiljska komunistika akcija. Istorija e je donjeti, i onaj pokret koji u mislima ve vidimo da se sam ukida, u zbiljnosti e proi kroz vrlo surov i dugotrajan proces. Ali mi moramo smatrati stvarnim napretkom to to smo od poetka stekli svijest kako o ogranienosti tako i o cilju istorijskog kretanja, svijest koja pretie to kretanje. Kad se ujedine komunistiki radnici, njima je cilj prije svega uenje, propaganda itd. Meutim, oni time istovremeno stiu novu potrebu, potrebu drutva, i to je izgledalo kao sredstvo, postalo je cilj. Taj praktini pokret moe se posmatrati u njegovim najsjajnijim rezultatima kad se pogledaju ujedinjeni socijalistiki francuski radnici. Puenje, pie, jelo itd. nisu vie ni izgovor ni sredstvo povezivanja. Njima je dovoljno drutvo, udruenje, zabavljanje koje opet ima za cilj drutvo: bratstvo ljudi nije kod njih fraza, nego istina, a plemenitost ovjeanstva svijetli nam iz likova koji su ovrsli od rada. Kad nacionalna ekonomija tvrdi da se potranja i ponuda uvijek poklapaju, ona odmah zaboravlja da prema njenoj vlastitoj tvrdnji ponuda ljudi (teorija o stanovnitvu) uvijek premauje potranju, dakle, da kod bitnog rezultata cjelokupne proizvodnje - egzistencija ljudi nesrazmjer izmedju potranje i ponude dobiva svoj najadekvatniji izraz. Koliko je novac, koji se pojavljuje kao sredstvo, istinska mo i jedini cilj - koliko je uopte sredstvo koje me ini biem i prisvaja mi tue predmetno bie, koliko je ono samosvrha... moe se vidjeti po tome kako je zemljoposjed tamo gde je zemljite izvor ivota, kako su konj i ma tamo gde su oni pravo ivotno sredstvo, priznati i kako prave politike ivotne sile. Jedan stale je u srednjem veku emancipovan im smije nositi ma. Kod nomadskog stanovnitva konj me ini slobodnim ovjekom, lanom zajednice. Prije smo rekli da se ovjek vraa peinskom stanovanju, ali u otuenom, neprijateljskom obliku. Divljak se u svojoj peini - tom prirodnom elementu koji mu se spontano nudi na korienje i zatitu - ne osjea vie strano, ili tavie, osjea se kod kue kao riba u vodi. Ali podrumski stan siromaha je neprijateljski "stan koji se dri kao tua sila po sebi, koji mu daju samo utoliko, ukoliiko on njemu predaje svoj krvavi znoj", stan koji ne moe smatrati svojim zaviajem gdje bi napokon mogao rei: ovdje sam kod kue, nego se, naprotiv, nalazi u kui drugoga, u tudjoj kui, iji vlasnik na nj svakodnevno vreba i izbacuje ga napolje ako ne plati zakupninu. Isto tako on zna da je njegov stan po kvalitetu u potpunoj suprotnosti prema onostranom ljudskom stanu u carstvu bogatstva. Otuenje se isto tako pojavljuje u tome to je moje ivotno sredstvo sredstvo drugoga, to je ono to je moja elja nedostupan posjed drugoga, kao i u tome to je svaka stvar drugo nego ona sama, to je moja djelatnost druga, to napokon - a to vai i za kapitalistu - uopte vlada neljudska sila. Odreenje nedjelatnog rasipnog bogatstva, koje se koristi samo za uivanje - gdje se onaj koji uiva manifestuje, dodue, s jedne strane samo kao prolazni individuum, koji se isprazno, preko
104

mjere iivljava, i koji isto tako zna da je tui robovski rad, ovjekov krvavi znoj plijen njegove poude, nitavno bie; pri tome se preziranje ljudi pokazuje kao objest, kao rasipanje onoga to bi moglo produiti stotinu ljudskih ivota, a djelimino kao besramna iluzija da njegovo neobuzdano rasipnitvo i nestalna neproduktivna potronja uslovljavaju rad, a time i uzdravanje drugoga - a ostvarenje ovjekovih sutinskih snaga vidi samo u ozbiljenju svoje ludosti, svoga hira i samovoljnih bizarnih ideja - to bogatstvo, koje, s druge strane, poznaje bogatstvo samo kao isto sredstvo i kao stvar koja je vrijedna samo unitenja, koje je, dakle, istovremeno njegov rob i gospodar, istovremeno velikoduno i podlo, hirovito, oholo, uobraeno, fino, obrazovano, duhovito, - to bogatstvo jo nije iskusilo na sebi bogatstvo kao savim tuu silu; ono u njemu vidi, naprotiv, samo svoju vlastitu mo, ne bogatstvo, nego uivanje koje mu se javlja kao poslednji, krajnji cilj... Sjajnoj, osjetilnim prividom zasljepljenoj iluziji o sutini bogatstva, suprostavlja se radni, trijezni, ekonomini, prozaini, o sutini bogatstva obaveteni industrijalac i stvarajui pohlepi rasipnika za uivanjem vei opseg, laskajui mu svojim proizvodima - njegovi proizvodi su upravo tako niski komplimetni poudama rasipnika - on na jedino koristan nain prisvaja sebi mo koja rasipniku nestaje. Ako se, dakle, industrijsko bogatstvo javlja prije svega kao rezultat rasipnog, fantastinog bogatstva, onda vlastito kretanje prvoga potiskuje poslednje takoer i na aktivan nain. Naime, pad kamata od novca nuna je konsekvenca i rezultat industrijskog kratanja. Sredstva rentijera rasipnika smanjuju se, dakle, dnevno upravo u obrnutom razmjeru prema umnoavanju sredstava i zamki uitka. Dakle, on mora ili sam potroiti svoj kapital, dakle propasti, ili sam postati industijski kapitalista... S druge strane, zemljina renta se dodue stalno neposredno poveava u toku industrijskog kretanja, ali - to smo ve vidjeli - nuno dolazi as kad zemljoposjed, kao i svaki drugi posjed, mora pasti u kategoriju kapitala koji se reprodukuje s dobitkom, a to je rezultat istog industrijalskog kretanja. Dakle, i rasipan vlastelin mora ili potroiti svoj kapital, dakle propasti, ili sam postati zakupac svog vlastitog komada zemljita -agrokulturni industrijalac. Stoga je, prije svega, smanjene kamate od novca - to Prudon smatra ukidanjem kapitala i tendencijom prema socijalizaciji kapitala - neposredno samo simptom potpune pobjede aktivnog kapitala nad rasipnim bogatstvom, tj. pretvaranje svega privatnog vlasnitva u industrijski kapital - potpuna pobjeda privatnog vlasnitva nad svim njegovim prividno jo ljudskim kvalitetima i potpuno podjarmljivanje privatnog vlasnika sutini privatnog vlasnitva - radu. Razumje se, industrijski kapitalista takoe uiva. On se ni u kom sluaju ne vraa neprirodnoj jednostavnosti potrebe, ali njegov uitak je samo sporedna stvar, oporavak podreen proizvodnji, pri tom sraunat, dakle ak ekonomian uitak, jer on ubraja svoj uitak u trokove kapitala, a njegov uitak smije ga stajati samo toliko da se potroeno opet moe nadomjestiti reprodukcijom kapitala s dobitkom. Uitak je dakle podreen kapitalu, individuum koji uiva individumu koji tedi, dok se prije dogaalo suprotno. Stoga je smanjenje kamate samo utoliko simptom ukidanja kapitala ukoliko je simptom njegove dovrene vlasti, dovrenog otuenja, koji stoga uri svom ukidanju. To je uopte jedini nain na koji ono to postoji potvruje svoju suprotnost. Stoga je prepirka nacionalnih ekonomista o luksuzu i tednji samo prepirka nacionalne ekonomije koja je sebi razjasnila sutinu bogatstva a onom nacionalnom ekonomijom koja je jo proeta romantinim, antiindustrijskim uspomenama. Nijedna strana ne zna da predmet prepirke svede na njegov jednostavan izraz i zato meusobno izlaze na kraj.

105

Zemljina renta je nadalje bila oborena kao zemljina renta na taj nain to je novija nacionalna ekonomija, nasuprot argumentu fiziokrata da je zemljoposjednik jedini istinski proizvodja, pokazala protivno: da je zemljoposjednik kao takav jedini sasvim neproduktivni rentijer. Agrokultura je stvar kapitaliste koji svoj kapital ulae tamo gdje od njega moe oekivati uobiajnu dobit. Stoga se postavka fiziokrata - da zemljoposjed kao jedino produktivno vlasnitvo treba sam da plati dravni porez, dakle i da ga sam odobri i uestvuje u dravnim poslovima - mijenja u obrnuto odreenje: da je porez na zemljinu rentu jedini porez na neproduktivan prihod, da je on stoga jedini porez koji nije tetan nacionalnoj proizvodnji. Razumije se da pri takvom svatanju ni politika privilegija zemljoposjednika ne slijedi vie iz injenice to su uglavnom oni oporezivani. Sve to Prudon shvata kao kretanje rada protiv kapitala samo je kretanje rada u odreenju kapitala, kretanje industrijskog kapitala protiv kapitala koji se ne troi kao kapital, tj. ne troi se industrijski. I to kretanje ide svojim pobjedonosnim putem, tj. putem pobjede industrijskog kapitala. Vidi se, dakle, da se i nacionalno ekonomsko kretanje kao takvo moe sagledati u svojoj zbiljskoj odreenosti tek kada se rad shvati kao sutina privatnog vlasnitva. Drutvo - kako se ono ini nacionalnom ekonomisti - jest graansko drutvo, u kojem je svaki individuum cjelina potreba i postoji za drugoga kao to i drugi postoji za njega samo ukoliko jedan drugome postaje sredstvo. Nacionalni ekonomista - kao i politika u svojim ljudskim pravima - svodi sve na ovjeka, tj. na individuum, s kojeg skida svako odreenje da bi ga fiksirao kao kapitalistu ili radnika. Podjela rada je nacionalno-ekonomski izraz drutvenosti rada unutar otuenja. Ili, budui da je rad samo izraz ovjekove djelatnosti unutar ospoljenja, ispoljavanja ivota kao ospoljenja ivota, to je i podjela rada samo otueno, ospoljeno postavljanje ovjekove djelatnosti kao realne rodne djelatnosti ili kao djelatnosti ovjeka kao rodnog bia. Nacionalni ekonomisti su vrlo nejasni i protivrjeni kad se radi o sutini podjele rada - koja se, naravno, morala shvatiti kao glavni pokreta proizvodnje bogatstva im je rad bio spoznat kao sutina privatnog vlasnitva - tj. kad se radi o tom otuenom i ospoljenom obliku ovjekove djelatnosti kao rodne djelatnosti. Adam Smit: "Podjela rada ne duguje svoje porijeklo ovjekovoj mudrosti. Ona je nuna, polagana i postepena konsekvenca sklonosti prema razmjeni i medjusobnom trgovanju proizvodima. Ta sklonost trgovini vjerovatno je nuna posljedica upotrebe razuma i rijei. Ona je zajednika svim ljudima i ne nalazi se ni kod jedne ivotinje. ivotinja, im odraste, ivi oslonjena na samu sebe. ovjeku je neprestano potrebna podrka drugih i uzalud bi je oekivao samo od njihove dobre volje. Bie mnogo sigurnije obratiti se njihovom linom interesu i uvjeriti ih da njihova vlastita korist trai da ine to on od njih eli. Kod drugih ljudi mi se ne obraamo njihovoj ovjenosti, nego njihovom egoizmu; mi im nikad ne govorimo o naim potrebama, nego uvijek o njihovoj koristi. - Budui da razmjenom, trgovinom, prodajom dobivamo veinu dobrih usluga koje su nam uzajamno potrebne, ta dispozicija za trgovanje je i izazvala podjelu rada. Na primjer, u plemenu lovaca ili pastira, pojedinac pravi lukove i strele bre i vjetije nego drugi. On esto zamenjuje sa svojim drugovima tu vrstu proizvoda za stoku, divlja, te uskoro primjeuje da ono posljednje moe lake pribaviti pomou toga sredstava nego kad bi sam iao u
106

lov. Iz sebinog rauna, dakle, on od proizvodnje lukova itd, stvara svoje glavno zanimanje. Razlika prirodnih talenata meu individuama nije toliko uzrok, koliko je posljedica podjele rada... Bez ovjekove dispozije za trgovinu i razmjenu svako bi bio obavezan da sam sebi pravi sve to je potrebno za ivot i ivotnu udobnost. Svako bi imao da ispuni isti dnevni rad, pa ne bi dolo do one velike razlike meu zanimanjima koje jedino moe proizvesti veliku razliku meu talentima. Kao to ta sklonost prema razmjeni proizvodi meu ljudima razliitost talenata, tako opet ta ista sklonost ini tu razliitost korisnom. Mnoge rase ivotinja, iako iste vrste, dobile su od prirode mnogo izrazitiju razliku u nadarenostima od one koja se moe opaziti kod necivilizovanih ljudi. Razlika izmeu filozofa i nosaa vrea u talentu i u inteligenciji nije po prirodi ni upola tolika, kolika je razlika izmedju domaeg psa i hrta, hrta i prepeliara, prepeliara i ovarskog psa. Te razliite rase ivotinja, iako iste vrste, ipak nisu jedne drugima ni od kakve koristi. Pas uvar ne moe nita dodati prednosti svoje snage time to bi se moda posluio okretnou hrta itd. Djelovanje tih razliitih talenata ili stupnjeva inteligencije ne mogu se spojiti zbog pomankanja sposobnosti ili sklonosti prema trgovini i razmjeni, i ne mogu uopte nita pridonijeti koristi ili zajednikoj udobnosti vrste. Svaka ivotinja mora izdravati i tititi samu sebe, nezavisno od drugih - ona ne moe imati ni najmanju korist od razliitosti talenata koju je priroda razdjelila meu one koje su njoj sline. Medju ljudima, naprotiv, meusobno postaju korisni najrazliitiji talenti, jer razliiti proizvodi svake od njihovih pojedinih industrijskih grana skupljeni su pomou te opte sklonosti trgovini i razmjeni, tako rei, u zajedniku masu, gdje svaki ovjek, prema svojim potrebama, moe kupiti jedan dio industijskih proizvoda drugih ljudi. - Budui da ta sklonost prema razmjeni daje podjeli rada njeno porijeklo, porast te podjele je uvijek konsekvetno ogranien proirenjem sposobnosti za razumevanje, ili drugim rijeima, proirenjem trita. Ako je trite veoma malo, niko nee biti tako hrabar da se potpuno preda jednom zanimanju, zbog nemogunosti da viak proizvoda svoga rada koji prelazi njegovu vlastitu potronju zamjeni za isti viak proizvoda rada drugoga koji bi eleo pribaviti..." U razvijenom stanju: "Svaki ovjek se izdrava od echanges, razmjene, i postaje neka vrsta trgovca, a samo drutvo je zapravo drutvo koje se bavi trgovinom". (Vidi Destit de Trasi: "Drutvo je niz uzajamnih razmjena, u commerce je cjelokupna sutina drutva. ... Akumulacija kapitala raste s podjelom rada i obrnuto." Toliko Adam Smit. "Kad bi svaka porodica proizvodila totalitet predmeta svoje potronje, moglo bi se drutvo odrati iako se ne bi ostvarila nijedna vrsta razmjene; razmjena je neophodna u razvijenom stanju naega drutva, ali nije fundamentalna; podjela rada je vjeta primjena ovjekovih snaga, ona, dakle, umnoava proizvode drutva, njegovu mo i njegove uitke, ali ona unitava ili smanjuje sposobnost svakog ovjeka izuzetno individualno. Proizvodnja se ne moe odravati bez razmjene." Toliko .B. Sej. "ovjeku inheretne snage jesu: njegova inteligencija i njegova fizika sklonost za rad; one koje svoje porijeklo vode iz drutvenog stanja lee u sposobnosti da se podjeli rad i da se razdjele razliiti radovi meu razliite ljude... i u mogunosti da se razmjene uzajamne usluge i proizvodi koji konstituiu ta sredstva... Motiv to jedan ovjek posveuje drugome svoje usluge lei u egoizmu - ovjek zahtjeva naknadu za usluge uinjene drugome. Pravo eskluzivnog
107

privatnog vlasnitva je neophodno da bi se uspostavila razmjena medju ljudima." "Razmjena i podjela rada uzajamno se uslovljavaju." Toliko Skarbek. Mil pokazuje razvijenu razmjenu, trgovinu, kao posljedicu podjele rada. "ovjekova djelatnost moe se svesti na vrlo jednostavne elemente. On uistinu ne moe initi nita vie nego proizvoditi kretanje; on moe kretati stvari da bi ih meusobno udaljio ili pribliio; svojstva materije ine ostalo. Kod primjene rada i strojeva esto nalazimo da se uinak moe uveati vjetom raspodjelom, odvajanjem operacija koje se suprostavljaju i spajanjem svih onih koji se na neki nain mogu uzajamno dopunjavati. Budui da ljudi uopteno ne mogu izvravati mnogo razliitih operacija istom brzinom i spretnou kao to im navika stvara tu sposobnost za vrenje manjeg broja tih operacija, uvijek je korisno koligo god je mogue, ograniiti broj operacija koje se poveravaju pojedincu. - Za podjelu rada ili raspodjelu ovjekovih snaga i strojeva na najkorisniji nain nuno je, u mnogo sluajeva, raditi u velikim razmjerama, drugim rijeima, proizvoditi bogatstva u velikim masama. Ova prednost je osnova nastajanja velikih manufaktura, od kojih esto jedan mali broj, koji je osnovan pod povoljnim uslovima, katkad snabdjeva ne samo jednu jedinu nego vie zemalja kvantitetom tamo zahtjevnih predmeta koje one proizvode." Toliko Mil. Meutim, cjelokupna moderna nacionalna ekonomija slae se u tome da se podjela rada i bogatstvo proizvodnje, podjela rada i akomualcija kapitala uzajamno uslovljavaju i da osloboeno, samom sebi preputeno privatno vlasnitvo moe samo proizvesti najkorisniju i najobuhvatniju podjelu rada. Izlaganje Adama Smita moe se ovako rezimirati: podjela rada daje radu beskonanu proizvodnu sposobnost. Ona je osnovana na sklonosti prema razmjeni i trgovini, specifino ljudskoj sklonosti, koja vjerovatno nije uslovljena sluajno, nego upotrebom razuma i jezika. Motiv onoga koji razmenjuje nije ovjenost, nego egoizam. Razliitost ljudskih talenata vie je posljedica nego uzrok podjele rada, tj. razmjene. Tek ova posljednja ini tu razliitost korisnom. Posebna svojstva razliitih rasa jedne ivotinjske vrste po prirodi otrija nego razliitost ljudskih sklonosti i djelatnosti. Ali kako ivotinje ne mogu razmjenjivati, nijednom ivotinjskom individumu ne koristi specifino svojstvo jedne ivotinje iste vrste, ali razliite rase. ivotinje ne mogu sloiti razliita svojstva svojih vrsta; one ne mogu nita pridonjeti zajednikoj koristi i udobnosti svojih vrsta. Drugaije je kod ovjeka, kod kojeg su uzajamno korisni najdisparatniji talenti i naini djelatnosti, jer ne mogu skupiti svoje razliite proizvode u zajedniku masu od koje svako moe kupovati. Kao to podjela rada proizilazi iz sklonosti prema razmjeni, tako ona raste i ograniena je proirenjem razmjene, trita. U razvijenom stanju svaki ovjek je trgovac, drutvo je trgovako drutvo. Sej smatra razmjenu sluajnom, a ne fundamentalnom. Drutvo bi bez nje moglo postojati. Ona postaje neophodna u razvijenom stanju drutva. Meutim, proizvodnja se bez nje ne bi mogla odrati. Podjela rada je ugodno, korisno sredstvo, vjeta primena ljudskih snaga za stvaranje drutvenih bogatstva, ali ona smanjuje sposobnost svakoga ovjeka uzetog individualno. Poslednja primjedba je napredak koji je uinio Sej.
108

Skarbek razlikuje individualne, ovjeku inheretne snage, inteligenciju i fiziku dispoziju za rad, i snage koje su izvedene iz drutva, razmjenu i podjelu rada, koje se uzajamno uslovljavaju. Ali nuna pretpostvka razmjene jest privatno vlasnitvo. Skarbek ovdje izraava u objektivnom obliku ono to Smit, Sej, Rikardo itd. kau kad egoizam, privatni interes oznaavaju kao osnovu razmjene, ili kad trgovanje oznaavaju kao sutinski i adekvatni oblik razmjene. Mil prikazuje trgovinu kao posljedicu podjele rada. Ljudska djelatnost svodi se po njegovom miljenju na mehaniko kretanje. Podjela rada i primjena strojeva uslovljavaju sa svoje strane masovnu proizvodnju bogatstva, dakle proizvoda. To je osnova velikih manufaktura. Razmatranje podjele rada i razmjene od najveeg je interesa, jer su one jasno ospoljeni izrazi ovjekove djelatnosti kao rodne djelatnosti i ovjekove sutinske snage kao rodne sutinske snage. Da se podjela rada i razmjena zasnivaju na privatnom vlasnitvu, nije nita drugo ve tvrdnja da je rad sutina privatnog vlasnitva, tvrdnja koju nacionalni ekonomista ne moe dokazati i koju emo mi dokazati umjesto njega. Ba u tome to su podjela rada i razmjena oblici privatnog vlasnitva, ba u tome lei dvostruki dokaz, s jedne strane, da je ovjekovom ivotu potrebno privatno vlasnitvo za njegovo ozbiljenje, a s druge, da je sada potrebno ukidanje privatnog vlasnitva. Podjela rada i razmjena dvije su pojave, pri ijem se razmatraju nacionalni ekonomista hvali drutvenou svoje nauke i u jednom dahu nesvjesno izgovara protivrjenost svoje nauke, zasnivanje drutva pomou nedrutvenih posebnih interesa. Momenti koje treba da razmotrimo jesu sledei: prvo, sklonost prema razmjeni - iju osnovu nalazimo u egoizmu -posmatra se kao osnova ili uzajamno djelovanje podjele rada. Sej smatra da razmjena nije fundamentalna za sutinu drutva. Bogatstvo, proizvodnja objanjavaju se podjelom rada i razmjenom. Priznaje se da podjelom rada individualna djelatnost osiromauje i da gubi svoju sutinu. Razmjena i podjela rada priznaju se kao proizvodjai velike raznolikosti ljudskih talenata, raznolikosti koja pomou ovih postaje opet korisna. Skarbek dijeli produkcione ili produktivne sutinske snage ovjeka na dva dijela, 1. na individualne i ovjeku inheretne, njegovu inteligenciju i specijalnu radnu dispoziju ili sposobnost, 2. na one koje su izvedene iz drutva - a ne iz zbiljskog individuma - na podjelu rada i razmjenu. - Dalje: podjela rada je ograniena tritem. - Ljudski rad je jednostavno mehaniko kretanje; glavnu stvar ine materijalna svojstva predmeta. - Jednom individuumu mora se dodijeliti najmanji mogui broj operacija. - Dijeljenje rada i koncetracija kapitala, beznaajnost individualne proizvodnje i masovna proizvodnja bogtstva. - Razum slobodnog privatnog vlasnitva u podjeli rada.

NJEMAKA IDEOLOGIJA

109

Kritika najnovije njemake filozofije u njenim reprezentantima Feuerbachu, B. Baueru i Stirneru, i njemakog socijalizma u njegovim razliitim prorocima

PREDGOVOR
Ljudi su dosad neprestano stvarali krive predobe o samima sebi, o tome ta su, ili ta bi trebalo da budu. Svoje odnose ureivali su prema svojim predodbama o bogu, o normalnom ovjeku itd. Proizvodi njihove glave prerasli su njihovu glavu. Oni, tvorci, poklekli su pred svojim tvorevinama.O slobodimo ih utvara, ideja, dogmi, imaginarnih bia, pod jarmom pod kojim oni krljave. Pobunimo se protiv ove vladavine misli. Nauimo ih da ove izmiljotine zamijene mislima koje odgovaraju sutini ovjeka -kae jedan, da se prema njima odnose kritiki -govori drugi, da ih sebi izbiju iz glave -dodaje trei, i postojea stvarnost e se sruiti. Ove bezazlene i djetinjaste fantazije ine jezgru novije mladohegelovske filozofije, koju u Njemakoj ne doekuje samo publika s uasom i strahopotovanjem, nego i sami filozofski heroji govore sa sveanom svijeu o njenoj svjetskoprevratnikoj opasnosti i zloinakoj bezobzirnosti. Prvi svezak ove publikacije ima svrhu da raskrinka ove ovce koje se smatraju vukovima, i koje takvim dre, i da pokae kako one svojim filozofskim blejanjem samo ponavljaju predodbe njemakih graana, kako hvalisanja ovih filozofskih tumaa samo odravaju mizeriju stvarnog njemakog stanja. Ona ima svrhu da blamira i diskredituje filozofsku borbu sa sjenama stvarnosti, koja tako pristaje sanjalakom i pospanom njemakom narodu. Jedan odvaan ovjek uobrazio je jednom da se ljudi utapaju u vodi samo zato, to su bili opsjednuti milju o teini. Kad bi ovu predodbu izbili sebi iz glave na taj nain, to bi je proglasili praznovjernom ili religioznom, onda bi bili iznad svake opasnosti od utapanja. Cijelog svog ivota pobijao je iluziju o teini, o ijim mu je tetnim posljedicama svaka statistika dostavljala mnogobrojne nove dokaze. Ovaj junak bio je tip novih njemakih revolucionarnih filozofa.

Suprotnost materijalistikog i idealistikog shvatanja

110

Kako javljaju njemaki ideolozi, Njemaka je poslednjih godina izvrila besprimjeran prevrat. Proces raspadanja Hegelova sistema koji je poeo sa trausom, razvio se u svjetsko previranje, u koje su uvuene sve sile prolosti. U opem haosu stvorene su snane drave, da bi uskoro zatim opet propale, trenutno su izronili heroji, da bi opet od hrabrijih i monijih suparnika bili baeni u tamu. To je bila revolucija, prema kojoj je Francuska revolucija djeija igra, to je bila svjetska borba prema kojoj borbe dijadoha izgledaju sasvim siune. S neuvenom urbom jedni su principi potiskivali druge, jedni heroji misli izbacivali druge, i za tri je godine (1842-1845) u Njemakoj bilo oieno vie nego ranije za tri stoljea. Sve se to, kako se pria, dogodilo u oblasti iste misli. Radi se u svakom sluaju o jednom interesantnom dogaaju: o procesu truljenja apsolutnog duha. Kada je ugasnula poslednja iskra ivota, raspali su se razliiti sastavni dijelovi ovog caput mortuma, stupili su u nove veze i stvorili nove supstancije. Filozofski industrijalci koji su dosad ivjeli od eksploatacije apsolutnog duha, bacili su se sada na nove veze. Svaki se s najveom moguom marljivou bavio prodajom onog dijela koji mu je pripao. To nije moglo proi bez konkurencije. Ona je u poetku voena prilino graanski i solidno. Kasnije, kad je njemako trite bilo zasieno, a roba i pored svoga truda nije nala odaziv na svjetskom tritu, cijeli posao je po njemakom obiaju bio pokvaren tvornikom kart proizvodnjom, pogoravanjem kvaliteta, falsifikovanjem sirovina, krivotvorenjem etiketa, fiktivnim kupnjama, prevarama s mjenicama i kreditnim sistemom lienih svake realne osnove. Konkurencija se pretvorila u ogorenu borbu koju nam sada slave i konstruiraju kao prevrat od svijetsko-istorijskog znaenja, kao proizvoaa golemih razultata i dostignua. Da bi se pravilno ocijenilo ovo filozofsko arlatanstvo, koje ak u grudima uvaenog njemakog graanina pobuuje ugodan nacionalni osjeaj, da bi postala oigledna siunost i lokalna ogranienost cijelog ovog mladohegelovskog pokreta, a osobito da bi se pokazao tragikomian kontrast izmeu stvarnih nastojanja ovih heroja i iluzija o ovim nastojanjima, potrebno je da se cijela ova galama pogleda jednom sa stajalita koje se nalazi izvan Njemake.

IDEOLOGIJA UOPTE, OSOBITO NJEMAKA

111

Njemaka kritika nije sve do svojih najnovijih napora napustila tlo filozofije. Daleko od toga da istrauje svoje opte filozofske pretpostavke, sva su njena pitanja izrasla na tlu jednog odreenog filozofskog sistema i to -Hegela. Ne samo u njenim odgovorima, nego je i u samim njenim pitanjima leala mistifikacija. Ova zavisnost od Hegela razlog je, to nijedan od ovih novijih kritiara nije ni pokuao da dade obuhvatnu kritiku Hegelova sistema, iako svaki od njih tvrdi da je Hegela preovladao. Njihova polemika protiv Hegela i meusobno ograniava se na to, da svaki izdvaja jednu stranu Hegelova sistema i ovu onda upravlja kako protiv cijelog sistema, tako i protiv onih strana koje su drugi izdvojili. U poetku su izdvajali iste, nepatvorne Hegelove kategorije kao to su supstancija i samosvijest, zatim su profanirali te kategorije svjetovnim imenima kao npr. rod, jedini ovjek itd. Cijela Nnjemaka filozofska kritika od Strausa do Stirnera ograniava se na kritiku religioznih predstava. Kao polazna taka sluila je stvarna religija i prva teologija. U toku daljenjeg razvitka razliitose odreivalo to je religiozna svijest, religiozna predstava. Napredak se sastojao u tome, to su tobonje vladajue metafizike, politike, pravne, moralne i druge predstave takoer supsumirane pod sferu religioznih ili teolokih predstava; to je politika, pravna, moralna svijest takoer proglaena religioznom ili teolokom svijeu, a politiki, pravni, moralni ovjek, u posljednjoj istanci ovjek uopte proglaen religioznim. Vlast religije se predpostavljala. Malo po malo,svaki je vladajui odnos bio proglaen religiskim odnosom i preobraen u kult -u kult prava, kult drave itd. Svagdje se imalo posla samo s dogmama i vjerovanjem u dogme. Svijet je u sve veoj mjeri kanonizovan, dok ga napokon preasni sveti Marx nije en bloc proglasio svetim i time mogao okonati s njime jednom zauvjek. Starohegelovci su sve shvatili im je to bilo svedeno na jednu Hegelovu logiku kategoriju. Mladohegelovci su sve kritikovali, podmeui svemu religiozne predstave ili su ipak sve proglasili teolokim. Mladohegelovci su se slagali sa starohegelovcima u vjeri, da u postojeem svijetu vladaju religija, pojmovi, opte. Samo se jedni bore protiv te vladavine kao protiv uzurpacije, dok je drugi slave kao zakonitu. S obzirom na to da mladohegelovci smatraju predstave, misli, pojmove i uopte proizvoae svijesti, koju su oni sami osamostalili, pravim okovima ljudi, upravo kao to ih starohegelovci proglaavaju pravim vezama ljudskog drutva, to je razumljivo da mladohegelovci treba da se bore jedino protiv onih iluzija svijesti. Budui da su prema njihovoj fantaziji odnosi ljudi, cijelokupno njihovo djelovanje, njihovi okovi i ograde proizvodi njihove svijesti, to mladohegelovci postavljaj konsekventno za njih moralni zahtjev, da svoju sadanju svijest zamjene s ljudskom kritikom ili egoistikom svijeu i da na taj nain odstrane svoje ograde. Ovaj zahtjev za izmjenom svijesti svodi se na zahtjev drugaije interpretacije postojeega, tj. da se ono prizna pomou jedne druge interpretacije. Mladohegelovski ideolozi su uprkos svojim, toboe svjetsko-potresnim frazama, najvei konzervativci. Najmlai meu njima nali su pravi izlaz za svoju djelatnost, tvrdei da se bore samo protiv fraza. Oni samo zaboravljaju, da samim ovim frazama ne uspostavljaju nita osim fraza, i da ne pobijaju stvarni svijet, ako se bore samo protiv fraza toga svijeta. Jedini rezultati do kojih je mogla dovesti ova kritika, bila su neka, i k tome jo jednostrana, istorijsko-religijska objanjenja o hranstvu; sve ostale njihove tvrdnje predstavljaju samo daljnja ukraavanja njihove pretenzije, da su ovim beznaajnim objanjenjima pruili svjetsko-istorijska otkria.

112

Nijednom od ovih filozofa nije uopte palo na pamet da postavi pitanje o vezi njemake filozofije s njemakom stvarnou, o vezi njihove kritike s njihovom vlstitom materijalnom okolinom. Prtpostavke s kojima mi poinjemo nisu proizvoljne, nisu dogme, to su stvarne pretpostavke, od kojih se moe apstrahovati samo u mati. To su stvarne individue, njihova dijelatnost i njihov materijalni ivotni uslovi kako zateeni, tako i njihovim vlastitim djelovanjem stvoreni. Ove pretpostavke mogu se dakle, konstatovati isto empirijskim putem. Prva je pretpostavka cijele ljudske istorije, naravno, egzistencija ivih ljudskih individua. Prvo injeniko stanje koje treba konstatovati, jest dakle tjelesna organizacija ovih individua i njihov time dati odnos prema ostaloj prirodi. Mi se ovdje, naravno, ne moemo baviti ni fizikim svojstvima samih ljudi, niti prirodnim uslovima koje su ljudi zatekli, geolokim, orohidrografskim, klimatskim i drugim odnosima. Svako pisanje istorije mora polaziti od ovih prirodnih osnova i njihovih modifikacija, koje su u toku istorije nastale djelatnou ljudi. Ljude moemo razlikovati od ivotinja po svijesti, religiji ili po emu god hoemo. Oni sami se poinju razlikovati od ivotinja onda, kad ponu proizvoditi sredstva za ivot -to je korak koji je uslovljen njihovom tjelesnom organizacijom. Time to proizvode svoja sredstva za ivot, ljudi proizvode indirektno i sam materijalni ivot. Nain na koji ljudi proizvode sredstva za ivot, zavisi prije svega od stanja samih sredstava za ivot, onih koja su zateena i onih koja treba da budu reprodukovana. Ovaj nain proizvodnje ne treba posmatrati samo sa stajalita, da je on reprodukcija fizike egzistencije individua. Ne, on je tavie ve jedan odreeni nain djelovanja ovih individua, odreeni nain ivota. Kako individue ispoljavaju svoj ivot, takve jesu. To to one jesu, poklapa se s njihovom proizvodnjom, kako s tim to proizvode, tako i s tim kako proizvode. to su individue, to zavisi dakle od materijalnih uslova njihove proizvodnje. Ova proizvodnja nastaje tek umnoavanjem stanovnitva. Ono opet pretpostavlja meusobni odnos individua. Oblik toga odnosa uslovljen je opet proizvodnjom. Meusobni odnosi razliitih nacija zavise od toga, koliko je svaka od njih razvila svoje proizvodne snage, podjelu rada i unutranji saobraaj. Ovaj stav je opte priznat. Ali ne samo odnos jedne nacije prema drugoj, nego i cjelokupna unutranja raslanjenost te nacije zavisi od stepena razvitka njene proizvodnje i njenog unutranjeg i vanjskog saobraaja. Koliko su razvijene proizvodne snage jedne nacije, pokazuje najoiglednije stepen, do kojeg je razvijena podjela rada. Svaka nova proizvodna snaga -ukoliko nije samo kvantitativno proirenje dosad ve poznatih proizvodnih snaga (npr. krenje nove zemlje), povlai za sobom daljnje usavravanje podjele rada. Podjela rada unutar jedne nacije dovodi najprije do odvajanja industrijskog i trgovakog rada od zemljoradnikog, a samim tim i do razdvajanja grada i sela i do suprotnosti njihovih interesa. Daljnji njegov razvitak dovodi do razdvajanja trgovakog i industrijskog rada. Usljed podjele rada razvijaju se istovremeno unutar tih razliitih grana opet razliite grupe individua, koje
113

zajedniki djeluju u ovoj ili onoj grani rada. Meusobni onos ovih pojedinih grupa uslovljen je nainom organizacije zemljoradnikog, industrijskog i trgovakog rada (patrijarhat, ropstvo, stalei, klase). U uzajamnim odnosima meu razliitim nacijama kod razvijenog saobraaja pokazuju se isti odnosi. Razliiti razvojni stepeni podjele rada isto su toliko razliiti oblici vlasnitva, tj svaki stepen podjele rada odreuje i uzajamni odnos individua u vezi s materijalom, oruem i proizvodima rada. Prvi je oblik vlasnitva plemensko vlasnitvo. Ono odgovara nerazvijenom stepenu proizvodnje, na kojem narod ivi od lova, ribolova, stoarstva ili u najboljem sluaju od zemljoradnje. U ovom posljednjem sluaju ona predpostavlja veliku masu neobraenog zemljita. Podjela rada na ovom je stepenu jo veoma malo razvijena i ograniava se na daljnje proirenje prirodne podjele rada, koja postoji u porodici. Drutveno ureenje ograniava se stoga na proirenje porodice: patrijarhalne poglavice plemena, njima podreeni lanovi plemena, napokon robovi. Latentno ropstvo u porodici razvija se tek postepeno umnoavanjem stanovnitva i potreba, te proirivanjem vanjskog saobraaja, zatim rata i trgovake razmjene. Drugi oblik vlasnitva je antiko optinsko i dravno vlasnitvo, koje nastaje posebno ujedinjenjem vie plemena u jedan grad putem ugovora ili osvajanja, pri emu ropstvo ostaje i dalje. Uporedo s optinskim vlasnitvom razvija se ve pokretno, a kasnije i nepokretno privatno vlasnitvo, ali kao odstupanje od norme, kao oblik koji je podreen optinskom vlasnitvu. Graani drave posjeduju mo samo u svojoj zajednici nad svojim robovima koji rade i ve su zbog toga vezani na oblik optinskog vlasnitva. To je zajedniko privatno vlasnitvo aktivnih graana drave, koji su primorani da nasuprot robovima ostanu u ovom prirodno nastalom udruenju. Stoga cjelokupno ureenje drutva koje se na tome osniva, a s njim i mo naroda, pripada u istoj mjeri u kojoj se posebno razvija nepokretno vlasnitvo. Podjela rada je ve razvijenija. Nalazimo ve suprotnost izmeu grada i sela, kasnije suprotnost meu dravama koje reprezentuju gradske i seoske interese, a unutar samih gradova suprotnost izmeu industrije i morske trgovine. Klasni odnos izmeu graana i robova potpuno je razvijen. Ovom cjelokupnom shvatanju istorije, ini se protivrijei injenica osvajanja. Dosad su pokretaku snagu istorije vidjeli u nasilju, ratu, pljaki, razbojnitvu itd. Mi se ovdje moemo ograniiti samo na glavne take i uzeti samo najupadljiviji sluaj -razaranje jedne stare civilizacije od strane jednog varvarskog naroda i ponovo stvaranje novog drutvenog ureenja koje za tim sljedi (Rim i varvari, feudalizam i Galija, istonorimski imperij i Turci). Kod varvarskog naroda osvajaa sam rat predstavlja jo, kao to je ranije napomenuto, regulatoran nain odnosa, koji se utoliko ee eksploatie, ukoliko prirast stanovnitva, pri tradicionalnom primitivnom nainu proizvodnje, koji je za njih jedino mogu, sve vie stvara potrebu za novim proizvodnim sredstvima. U Italiji, naprotiv, bilo je usled koncentracije zemljinog posjeda (koja je bila izazvana ne samo prekupom i zaduenjem, nego jo i nasljedstvom, jer su usled velikog razvrata i rijetkih brakova stari narataji postepeno izumirali, a njihov posjed je pripao nekolicini), te usled prevrata ovog obradivog zemljita u panjake (koje je izazvano kako obinim i danas jo vaeim ekonomskim uzrocima, tako jo i uvozom ita opljakanog i dobijenog u obliku danka, odakle je proizalo pomanjkanje konzumenata za talijansko ito), slobodno stanovnitvo gotovo isezlo, robovi su tako neprestano izumirali i bilo je potrebno da
114

ih se neprestano zamjenjuje drugima. Robstvo je ostalo baza cjelokupne proizvodnje. Plebejci koji su se nalazili izmeu robova i slobodnih, nisu se nikada uzdigli iznad lumperproletarijata. Uopte, Rim nikad nije izaao iz stadija grada, a njegova veza s provincijama bila je gotovo iskljuivo politika, koja je naravno, mogla biti i prekinuta politikim dogaajima. Razvitkom privatnog vlasnitva nastaju ovdje najprije isti odnosi koje emo ponovo nai kod modernog privatnog vlasnitva, samo u proirenoj mjeri. S jedne strane koncentracija privatnog vlasnitva, koja je u Rimu poela vrlo rano (dokaz: Licinijev zemljini zakon), veoma se brzo razvijala poevi od graanskih ratova, a posebno pod vladavinom careva; s druge strane, u vezi s tim, pretvaranje sitnih plebejskih seljaka u proletarjat, koji usled svoga polovinog poloaja izmeu imumih graana i robova, nije imao samostalnog razvitka. Trei oblik je feudalno ili staleko vlasnitvo. Ako je Antika proizala iz grada i njegova malog podruja, Srednji vijek je proizaao iz sela. Ovu promjenu ishodine take uslovilo je zateeno, rijetko i preko velike zemljine povrine ratrkano stanovnitvo, koje osvajai nisu mnogo uveali. Nasuprot Grkoj i Rimu feudalni razvitak poinje na mnogo prostranijem terenu koji je bio pripremljen rimskim osvajanjima i proirenjem agrikulture, koje je u poetku bilo s njima povezano. Posljednji vijekovi propalog rimskog carstva i osvajanja toga carstva od strane samih varvara unitilo je masu proizvodnih snaga: obraivanje zemlje bilo je opalo, industrija propala usled pomanjkanja robe, trgovina zamrla ili nasilno prekinuta, gradsko i seosko stanovnitvo se smanjilo. Ovi zateeni odnosi i njima uslovljeni nain organizacije osvajanja razvili su pod uticajem germanskog vojnog ureenja feudalno vlasnitvo. Slino plemenskom i optinskom vlasnitvu ono se opet osniva na zajednici kojoj se, meutim, ne suprostavljaju robovi kao u antikom svijetu, nego sitni seljaci-kmetovi kao neposredno proizvoaka klasa. Istovremeno, s potpunom izgradnjom feudalizma nastaje i suprotnost prema gradovima. Hijerarhijska raslanjenost zemljinog posjeda i s njim povezane naoruane druine, dale su plemiima mo nad kmetovima. Ova feudalna raslanjenost bila je isto tako jedno udruenje protiv podreene proizvoake klase kao i antiko optinsko vlasnitvo, samo je oblik udruenja i odnos prema neposrednim proizvoaima bio razliit, jer su postojali razliiti proizvodni odnosi. Ovom feudalnom ureenju zemljinog posjeda odgovaralo je u gradovima korporativno vlasnitvo, feudalna organizacija zanata. Vlasnitvo se uglavnom ovdje sastojalo u radu svakog pojedinca. Nunost udruivanja protiv udruenog razbojnikog plemstva, potrebe zajednikih trinih prostorija u ono vrijeme, kada je industrijalac bio istovremeno i trgovac, rastua konkurencija odbjeglih kmetova koji su pridolazili u rascvjetale gradove. Feudalno ureenje cijele zemlje, sve je to prouzrokovalo cehove; postepeno uteeni mali kapitali pojedinih zanatlija i njihov stabilan broj pri rastuem stanovnitvu razvili su sistem pomonika majstora (kalfa) i uenika, to je u gradu dovelo do sline hijerarhije kao i na selu. Glavni oblik vlasnitva za vrijeme feudalne epohe sastojao se, dakle, s jedne strane iz zemljinog posjeda i uza nj prikovana kmetovskog rada, i s druge strane, radom pomonika maistora. Raslanjenost ovih dvaju oblika vlasnitva bilo je uslovljeno ogranienim proizvodnim odnosima -nedovoljnom i grubom obradom zemlje i zanatskom industrijom. U vrijeme cvjetanja feudalizma podjela rada bila je beznaajna. U svakoj zemlji postojala je suprotnost izmeu grada i sela, staleka raslanjenost bila je vrlo otro izraena, ali osim podjele na kneeve, plemstvo,
115

sveenstvo i seljake na selu, te majstore, pomonike majstora, uenika, a zatim uskoro i najamne ranike u gradu, nije bilo neke znaajnije podjele rada. U zemljradnji je ta podjela bila oteana parcelisanom obradom zemlje, pored kojih je nikla kuna industrija samih seljaka; u industriji rad u pojedinim zanatima nije uopte bio podijeljen, a meu njima samima veoma malo. Podjela na industriju i trgovinu bila je zateena u starijim gradovima, u novijim se razvila tek kasnije, kada su gradovi stupili u meusobni odnos. Ujedinjavanje veih oblasti u feudalne kraljevine bilo je potrebno kako agrarnom plemstvu, tako i gradovima. Stoga je svagdje na elu organizacije vladajue klase, plemstva, stajao monarh. Stanje je dakle slijedee: odreene individue, koje na odreeni nain proizvode, stupaju u odreene drutvene i politike odnose. Empirijsko posmatranje mora empirijski, bez svake mistifikacije i spekulacije, u svakom pojedinanom sluaju pokazati povezanost drutvenog i politikog raslanjivanja sa proizvodnjom. Drutveno ureenje i drava stalno proilaze iz ivotnog procesa odreenih individua; ali ovih individua, ne takvih kakvi bi mogli izgledati u svojim ili tuim predstavama, nego kakvi su u stvarnosti, tj.kako djeluju i materijalno proizvode, dakle, kako djeluju u odreenim materijalnim okvirima, pretpostavkama i uslovima nezavisnim od njihove samovolje. Proizvodnja ideja, predstava, svijesti prije svega se neposredno preplie s materijalnom djelatnou i materijalnim odnosom ljudi -jezikom stvarnog ivota. Predstavljanje, miljenje i duhovni odnosi ljudi pojavljuju se ovdje jo kao neposredan izliv njihova materijalnog odnoenja. Isto vrijedi za duhovnu proizvodnju, kako se ona ispoljava u jeziku politike, zakona, morala, religije, metafizike itd. jednog naroda. Ljudi su proizvoai svojih predstava, ideja itd. ali stvarni dijelatni ljudi, kakvi su uslovljeni odreenim razvitkom svojih proizvodnih snaga i njima odgovarajueg odnosa do njegovih najudaljenijih formacija. Svijest ne moe nikad biti neto drugo do svjestan bitak, a bitak ljudi je njihov stvarni ivotni proces. Ako se u svakoj ideologiji ljudi i njihovi odnosi pojavljuju obrnuti glavake kao u cameri obscuri, onda ovaj fenomen proizlazi isto tako iz istorijskog procesa njihova ivota, kao to obrnutost predmeta na mrenjai oka proizlazi iz njihova neposredno fizikog procesa ivota. Sasvim suprotno njemakoj filozofiji, koja silazi s neba na zemlju, mi se ovdje penjemo sa zemlje na nebo. To znai da ne polazimo od onoga to ljudi kau, uobraavaju, predouju, niti od reenih, miljenih, uobraenih i predonih ljudi, da bi smo odatle stigli do tjelesnih ljudi; mi polazimo od stvarno djelatnih ljudi, a iz stvarnog procesa njihova ivota prikazujemo i razvoj ideolokih refleksa i odjeke tog ivotnog procesa. I maglovite slike u mozgu ljudi nuni su sublimati materijalnog procesa njihovog ivota, vezanog za materijalne predpostavke, koji se dade ustanoviti pomou iskustva. Moral, religija, metafizika i ostala ideologija i njima odgovarajui oblici svijesti ne mogu dalje zadrati privid svoje samostalnosti. Oni nemaju istorije, nemaju razvitka, nego ljudi koji razvijaju svoju materijalnu proizvodnju i svoj materijalni odnos mijenjaju zajedno s ovom svojom stvarnou i svoje miljenje i proizvode svoga miljenja. Ne odreuje svijest ivot, nego ivot odreuje svijest.

116

U prvom nainu posmatranja polazi se od svijesti kao od ive individue, a u drugom, koji odgovara stvarnom ivotu, polazi se od stvarnih, ivih individua, a svijest se posmatra samo kao njihova svijest. Ovaj nain posmatranja nije bez pretpostavki. On polazi od stvarnih predpostavki i ne naputa ih ni za trenutak. Njegove predpostavke su ljudi, uzeti ne u nekoj fantastinoj zavrenosti i nepokretnosti, nego u njihovom stvarnom razvojnom procesu, koji je pod odreenim uslovima empirijski oigledan. im se prikae taj aktivni proces ivota, istorija prestaje da bude zbir mrtvih injenica; kao kod empiriara koji su i sami jo apstraktni, ili imaginarna aktivnost imaginarnih subjekata kao kod idealista. U stvarnom ivotu, gdje prestaje spekulacija, poinje dakle stvarna pozitivna nauka, prikazivanje praktike djelatnosti, praktikog procesa razvitka ljudi. Fraze o svijesti prestaju, na njihovo mjesto mora da stupi stvarno znanje. Prikazivanjem stvarnosti gubi samostalna filozofija svoj medij egzistencije. Na njeno mijesto moe da stupi u najboljem sluaju najoptiji rezultati koji se daju apstrahovati iz posmatranja istorijskog razvitka ljudi.

TEZE O FOJERBAHU
117

1. Glavni je nedostatak svog dosadanjeg materijalizma (ukljuujui i Fojerbahov), to predmet zbiljnosti, osjetilnost, shvata samo u obliku objekta ili opaanja, a ne kao osjetilnu ljudsku djelatnost, praksu, ne subjektivno. Stoga je djelatnu stranu, nasuprot materijalizmu, apstraktno razvio idealizam, koji naravno ne zna za zbiljsku, osjetilnu djelatnost kao takvu. Feuerbach eli osjetilne objekte koji su zaista razliiti od objekata misli: ali samu ljudsku djelatnost on ne shvata kao predmetnu djelatnost. Zato on u Sutini hrianstva samo teorijski odnos razmatra kao pravi ljudski odnos, dok praksu shvata i fiksira samo u njenom prljavo-judejskom pojavnom obliku. Stoga on ne shvata znaenje revolucionarne praktiko-kritike djelatnosti. 2. Pitanje da li je ljudskom miljenju svojstvena predmetna istina, nije pitanje teorije, nego je praktino pitanje. U praksi ovjek mora dokazati istinu, tj. zbiljnost i mo, ovostranost svoga miljenja. Spor o ozbiljnosti ili ne-zbiljnosti miljenja -koje je izolovano od prakse- isto je sholastiko pitanje. 3. Materijalistiko uenje o mjenjanju okolnosti i odgoju, zaboravlja da ljudi mjenjaju okolnosti i da sam odgajatelj mora biti odgajan. Stoga ono mora dijeliti drutvo na dva dijela -od kojih je jedan iznad drutva. Podudarnost mjenjanja okolnosti i ljudske djelatnosti ili samopromjene, moe se shvatiti i racionalno razumjeti samo kao revolucionarna praksa. 4. Fojerbah polazi od injenice religioznog samootuenja, udvostruavanja svijeta u religijski i svjetovni svijet. Njegov rad sastoji se u tome da religijski svijet svede na njegovu svjetovnu osnovu. A to se svjetovna osnova udaljuje od same sebe i fiksira sebi samostalno carstvo u oblacima, moe se objasniti samo iz samopodvojenosti te svjetovne osnove koja sama sebi protivrijei. Dakle, treba je razumjeti u njoj samoj i njenoj protivrijenosti, te praktino revolucionirati. Dakle, poto je npr. otkriveno da je zemaljska porodica tajna svete porodice, mora se prva teorijski i praktino unititi. 5. Fojerbah, nezadovoljan apstraktnim miljenjem eli opaanje: meutim, on ne shvata osjetilnost kao praktinu ljudsku -osjetilnu djelatnost. 6.

118

Fojerbah svodi religijsku sutinu na ljudsku sutinu. Ali ljudska sutina nije apstractum koji je svojstven pojedinanoj individui. U svojoj zbiljnosti ona je sveukupnost drutvenih odnosa. Fojerbah koji se ne uputa u kritiku te zbiljske sutine, primoran je stoga: 1. apstrahovati od istorijskog toka i fiksirati religiozne osjeaje za sebe i pretpostaviti apstraktnu -izolovanu- ljudsku individu; 2. sutina se stoga moe shvatiti samo kao rod, kao unutranja, nijema optost koja mnoge individue prirodno povezuje. 7. Stoga Fojerbah ne vidi da je samo religiozno osjeanje drutveni proizvod i da apstraktna individua koju on analizira pripada odreenom obliku drutva. 8. Sav drutveni ivot u sutini je praktian. Sve misterije koje teoriju navode na misticizam, nalaze svoje racionalno rjeenje u ljudskoj praksi i u shvaanju te prakse. 9. Najvie do ega dolazi posmatraki materijalizam, tj. materijalizam koji osjetilnost ne shvata kao praktinu djelatnost, jest opaanje pojedinih individua i graanskog drutva. 10. Stanovite je starog materijalizma graansko drutvo, stanovite novoga je ljudsko drutvo ili drutveno ovjeanstvo. 11. Filozofi su svijet samo razliito interpretirali, radi se o tome da ga se izmjeni.

MARXOVO PISMO ANANKOVU

119

Bruxelles, 28 decembra (1846) Dragi g. Annenkov! Vi biste davno primili moj odgovor na Vae pismo od 1. novembra, da moj knjiar nije ekao do prole nedjelje da mi poalje Proudhonovu knjigu: Filozofiju bijede. Ja sam je u dva dana pregledao, kako bih Vam mogao odmah saoptiti svoje miljenje. Kako sam knjigu proitao vrlo letimino, ne mogu se zaustaviti na detaljima; mogu govoriti samo o opem utisku, to ga je na mene uinila. Ako hoete, u iduem pismu mogu o njoj napisati podrobnije. Otvoreno u vam priznati, da knjigu uopte smatram slabom, vrlo slabom. Vi se sami u svom pismu alite zbog uloga njemake filozofije, kojom se Proudhon kooperi u tom bezoblinom i pretencioznom djelu, ali Vi mislite, da filozofski otrov nije zarazio njegovo ekonomsko izlaganje. G. Proudhon ne daje Vam lanu kritiku politie ekonomije zbog toga, to posjeduje smijenu filozofiju, nego i govori o bogu, o sveoptem umu, o bezlinom umu ovjeanstva, koji nikada ne grijei, koji je bio oduvjek jednak samome sebi, o kojem je potrebno imati pravilnu predstavu, da bi posjedovali istinu? Zato on pribjegava slabom hegelovstvu, da bi se prikazao jakim misliocem? On nam sam daje klju za rjeenje zagonetke. G. Proudhon vidi u istoriji izvjestan niz drutvenih evolucija; on smatra da se u istoriji ostvaruje progres; on dri, napokon, da ljudi, uzeti kao pojedinci, nisu znali, to su radili, da su oni sebi krivo predstavljali svoje vlastito kretanje, tj. da na prvi pogled njihov drutveni razvitak izgleda kao stvar koja je razliita, posebna, nezavisna od njihovog individualnog razvitka. Nita nije lake nego izmiljati mistine uzroke, tj. fraze liene zdravog razuma. No ako Proudhon potpuno priznaje da ne shvata istorijski razvitak ovjeanstva a on to priznaje, kad pribjegava zvunim rijeima o sveoptem umu, o bogu itd., - ne priznaje li samim tim implicitno i neizbjeno i to, da nije sposoban shvatiti ni ekonomski razvitak? ta je drutvo, kakav god bio njegov oblik? Proizvod uzajamnog djelovanja ljudi. Jesu li ljudi slobodni u izboru ovog ili onog drutvenog oblika? Nipoto. Uzmite odreeni stepen razvitka ljudskih proizvodnih sredstava i imaete odreen oblik razmjene i potronje. Uzmite odreene stepene razvitka proizvodnje, razmjene, potronje, i imaete odreeni drutveni poredak, odreenu organizaciju porodice, stalea ili klase, jednom rijeju odreeno graansko drutvo. Uzmite odreeno graansko drutvo i imaete odreeno politiko ureenje, koje je samo oficijalni izraz graanskog drutva. Eto to nikada nee shvatiti g. Proudhon, jer on vjeruje, da ini neto veliko, kad apeluje od drave na graansko drutvo, tj. od oficijalnog rezimea drutva na oficijalno drutvo. Suvino je dodavati tome, da ljudi nisu slobodni u izboru svojih proizvodnih snaga koje su osnova cijele njihove istorije zato to je svaka proizvodna snaga steena snaga, produkt prethodne djelatnosti. Na taj su nain proizvodne snage rezultat praktine energije ljudi, ali je sama ta energija odreena okolnostima u kojima se nalaze ljudi, proizvodnim snagama koje su
120

ve steene, drutvenim oblikom koji je postojao prije njih, koji nisu stvorili ti ljudi, nego je tvorevina prethodnog pokoljenja. Zahvaljujui toj jednostavnoj injenici da svako naredno pokoljenje zatie proizvodne snage, koje je steklo ranije pokoljenje, i koje mu slui kao sirovina za nove proizvode zahvaljujui toj injenici stvara se veza u ljudskoj istoriji, stvara se istorija ovjeanstva, koja je utoliko vie istorija ovjeanstva, ukoliko su se razvile proizvodne snage ljudi, a prema tome i njihovi drutveni odnosi. Otuda nuan zakljuak: drutvena istorija ljudi uvjek je samo istorija njihova individualnog razvitka, bili oni toga svjesni ili ne. Njihovi materijalni odnosi tvore osnovu svih njihovih odnosa. Ti materijalni odnosi samo su nuni oblici, u kojima se ostvaruje njihova materijalna i individualna djelatnost. G. Proudhon brka ideje i stvari. Ljudi se nikad ne odriu onoga o su stekli, ali to ne znai, da se nee odrei onog drutvenog oblika, u kojem su stekli odreene proizvodne snage. Naprotiv. Da ne bi bili lieni postignutog rezultata, da ne bi izgubili plodove civilizacije, ljudi su prinueni da mjenjaju sve naslijeene drutvene oblike onoga asa, kada nain njihovog saobraanja (commerce) vie ne odgovara steenim proizvodnim snagama. (Ja uzimam ovdje rije commerce u najirem smislu kao to mi kaemo na njemakom: Verkeh.) Na primer: privilegije, ustanove cehovskih starjeinstava i korporacija, reim srednjovjekovnog reglementiranja bili su drutveni odnosi, koji su jedino odgovarali steenim proizvodnim snagama i prethodnom drutvenom stanju, iz kojeg su proizale te ustanove. Pod zatitom korporativnog i reglementarnog sistemagomilali su se kapitali, razvila se pomorska trgovina, osnovane su kolonije i ljudi bi bili izgubili seme plodove, da su htjeli zadrati oblike pod ijom zatitom su bili sazreli i ti plodovi. Zato su udarila dva groma 1640. i 1688. Svi stari ekonomski oblici, drutveni odnosi koji su im odgovarali, politiko ureenje koje je bilo oficijalni izraz starog graanskog drutva bili su srueni u Engleskoj. Tako su ekonomski oblici u kojima ljudi proizvode, troe, razmjenjuju, prolazni i istorijski oblici. Sticanjem novih proizvodnih snaga ljudi mjenjaju svoj nain proizvodnje; a s nainom proizvodnje oni mjenjaju svoje ekonomske odnose, koji su bili nuni odnosi samo datog, odreenog naina proizvodnje. To je ono, to g. Proudhon nije shvatio, a jo manje dokazao. Nesposoban da prati stvarni tok istorije, g. Proudhon vam umjesto toga daje fatazmagoriju. On ne osjea potrebu da vam govori o XVII, XVIII i XIX vijeku, jer se njegova istorija dogaa u maglovitoj sferi mate i uzdie se visoko iznad vremena i prostora. Jednom rijeju, to je otrcana hegelovtina, to nije historija; to nije profana istorija istorija ljudi nego sveta istorija istorija ideja. S njegovog gledita ovjek je samo orue, kojim se ideja ili vjeni um koriste za svoj razvoj. Evolucije, o kojima govori Proudhon, to su evolucije koje se zbivaju u mistinom krilu apsolutne ideje. Ako zderete zavjesu s tog mistinog jezika, vidjeete da Vam G. Prudon opisuje onaj poredak, u kojem su ekonomske kategorije rasporeene u njegovoj glavi. Ne bih imao mnogo muke da vam dokaem, da je to poredak veoma smuene glave. G. Proudhon poinje svoju knjigu razmatranjem vrijednosti, njegova omiljena predmeta. Ovaj put neu analizirati taj dio knjige. Niz ekonomskih evolucija vjenog uma poinje s podjelom rada. Za g. Proudhon podjela rada je sasvim jednostavna stvar. A zar kastinsko ureenje nije bilo odreena vrsta podjele rada? Zar
121

cehovsko ureenje nije bilo jedna druga podjela rada? I zar podjela rada u manufakturnom periodu, koji poinje u Engleskoj sredinom XVII stoljea i zavrava krajem XVIII stoljea nije sasvim razliita od podele rada u suvremenoj krupnoj industriji? G. Proudhon tako slabo razumije sutinu stvari, da isputa iz vida ak i to, to ne zaboravljaju ni profani ekonomisti. Kad govori o podjeli rada, on uopte ne osjea potrebu da vam govori o svjetskom tritu. No zar se podjela rada u XIV i XV stoljeu, kada jo nije bilo kolonija, kad Amerika za Evropu jo nije postojala, kad je Istona Azija postojala samo posredstvom Carigrada, zar se ta podjela rada ne mora korjenito razlikovati od podjele rada u XVII stoljeu, kad su postojale ve razvijene kolonije? No to jo nije sve. Zar nisu cjelokupna unutranja organizacija naroda, svi njihovi meunarodni odnosi izraz odreene podjele rada.?I zar se to sve ne mora mjenjati zajedno s promjenom podjele rada? G. Proudhon je tako slabo razumio pitanje podjele rada, da ak i ne spominje odvajanje grada od sela, koje se u Njemakoj, na primer, izvrilo od IX do XII stoljea. Tako je za g. Prouhdhona to odvajanje vjeni nepromjenljivi zakon, zato to on ne zna ni njegovo porijeklo, ni njegov razvoj. U cijeloj svojoj knjizi on e vam tako govoriti kao da e ta tvorevina odreenog naina proizvodnje trajati da kraja svijeta. Sve to vam g. Prouhdhon kae o podjeli rada, samo je resume, i to povrni, nepotpuni resume onoga, to su prije njeg kazali Adam Smith i hiljade drugih. Druga evolucja su strojevi. Veza izmeu podjele rada i strojeva kod g. Proudhona sasvim je mistina. Svaki nain podjele rada imao je svoja specifina orua za proizvodnju. Od sredine XVII do sredine XVIII stoljea, za primjer ljudi nisu sve radili rukom. Oni su imali instrumente, pa i veoma sloene, kao to su razboji, lae, poluge itd. Zato nije nita besmislenije nego smatrati pojavu strojeva kao posljedicu pojave rada uopte. Rei u vam jo uz put, da g. Proudhon ne samo da nije shvatio istorijsko porijeklo strojeva, nego je jo manje shvatio njihov razvitak. Moe se rei da su do 1825. god. do epohe prve opte krize potrebe potronje uopte bre rasle nego proizvodnja, i da je razvitak strojeva bio neizbjena posljedica potrebe trita. Od 1825. god. pronalazak i primjena strojeva samo su rezultat borbe izmeu preduzetnika i radnika. No to je tano samo za Englesku. to se tie evropskih nacija, konkurencija Engleske kako na njihovom vlastitom unutranjem, tako i na svjetskom tritu, primorala ih je da uvedu strojeve. Najzad u Sjevernoj Americi uvoenje strojeva bilo je izazvano kako konkurencijom s drugim narodima, tako i nedostatkom ruku, tj. neskladom izmeu industrijskih potreba Sjeverne Amerike i njenog stanovnitva. Iz tih injenica moete zakljuiti kakvu pronicljivost pokazuje g. Proudhon kad priziva avet konkurencije kao treu evoluciju, kao antitezu strojeva! Konano, uopte je besmisleno praviti iz strojeva ekonomsku kategoriju uporedo s podjelom rada, konkurencijom, kreditom itd. Stroj je isto tako malo ekonomska kategorija kao i vo koji vue plug. Dananja primjena srojeva jedan je od odnosa naeg savremenog ekonomskog poretka, ali nain iskoriavanja
122

strojeva sasvim je neto drugo nego sami strojevi. Barut ostaje barut, bilo da njime ranjavamo ovjeka ili da lijeimo rane ranjenika. G. Proudhon nadmauje samog sebe, kad u svojoj glavi stvara konkurencju, monopol, porez ili policiju, trgovinsku bilansu, kredit i vlasnitvo upravo ovim redom kako sam ih sad nabrojio. Gotovo sve kreditne ustanove razvile su se u Engleskoj poetkom XVIII stoljea, jo prije pronalaska strojeva. Dravni kredit bio je samo novi nain povienja poreza i podmirivanja novih potreba, nastalih dolaskom buroazije na vlast. Konano, vlasnitvo ini posladnju kategoriju u sistemu g. Proudhona. U stvarnom svijetu, naprotiv, podjela rada i sve ostale kategorije g. Proudhona jesu drutveni odnosi, koji svi zajedno ine ono, to se danas naziva: vlasnitvo. Izvan tih odnosa buroasko vlasnitvo je samo metafizika i pravna iluzija. Vlasnitvo druge epohe, feudalno vlasnitvo, razvija se pod sasvim drugim drutvenim odnosima. Odreujui vlasnitvo kao sasvim nezavisan odnos, g. Proudhon ini neto vie od metodoloke pogreke; on jasno pokazuje da nije shvatio vezu koja spaja sve oblike buroaske proizvodnje odreene epohe. G. Proudhon, koji ne vidi da su nae drutvene ustanove proizvod istorijskog razvitka, koji ne razumije ni njihovo porijeklo, ni njihov razvitak, ne moe drugo uiniti nego da ih podvrgne dogmatskoj kritici. Da bi objasnio razvitak, g. Proudhon je tako prinuen pribjei fikciji. On uobraava da su podjela rada, kredit, strojevi itd. pronaeni zato da bi sluili njegovoj fikciji, ideji jednakosti. Njegovo objanjenje je krajnje naivno. Sve su te stvari izmiljene u ime jednakosti, ali su se, na nesreu, okrenule protiv jednakosti. U tom se i sastoji sve njegovo rasuivanje. To jest, on uzima proizvoljnu hipotezu, ali kako stvarni razvitak na svakom koraku protivrjei njegovoj fikciji, on iz toga zakljuuje, da postoji protivrjenost. U isto vrijeme on prikriva da protivrjenost postoji samo izmeu njegovih fikcija i stvarnog kretanja. Tako g. Proudhon, prije svega zbog nepoznavanja istorije, nije shvatio da ljudi, razvijajui svoje proizvodne snage, tj. ivei, razvijaju odreene odnose jedan prema drugome i da se karakter tih odnosa neizbjeno mijenja zajedno sa promjenom i rastom tih proizvodnih snaga. On nije shvatio, da su ekonomske kategorije samo apstrakcija tih stvarnih odnosa i da su istinite samo utoliko, ukoliko postoje ti odnosi. Na taj nain on ponavlja greku buroaskih ekonomista, koji u tim ekonomskim kategorijama gledaju vjene, a ne istorijske zakone, koji su zakoni samo za odreeni istorijski razvitak, za odreeni razvitak proizvodnih snaga. Tako, umjesto da politiko-ekonomske kategorije posmatra kao apstrakcije stvarnih, prolaznih, istorijskih drutvenih odnosa, g. Proudhon mistikom inverzijom vidi u stvarnim odnosima samo utjelovljenje tih apstrakcija. A same te apstrakcije su formule, koje su drijemale od poetka svijeta u krilu boga-oca. Ali sad na dobri g. Proudhon zapada u velike intelektualne konvulzije. Ako su sve te ekonomske kategorije emanancija boanskog srca, ako su one skriveni i vjeni ivot ljudi, onda kako to da, prvo, postoji razvitak, i drugo, da g. Proudhon nije konzervativac? Ove oite protivrjenosti on vam objanjava cjelim sistemom antagonizama.

123

Da bismo osvjetlili taj sistem antagonizama, uzimamo jedan primjer. Monopol je dobar zato to je ekonomska kategorija 1, prema tome, emanacija boga. Konkurencija je dobra, jer je i ona ekonomska kategorija. Ali ono to nije dobro, to je stvarnost monopola i stvarnost konkurencije. Ono, to je jo gore, to je da se monopol i konkurencija uzajamno prodiru. ta da se radi? Budui da te dvije vjene boje misli protivrjee jedna drugoj, g. Proudhonu se ini da je oigledno, da u krilu bojem postoji isto tako i sinteza obje misli, u kojoj se zla monopola izravnavaju konkurencijom i obrnuto. Borba izmeu tih dviju ideja imae tu posljedicu, da e iz toga prizii samo dobra strana. Treba od boga izmamiti tu tajnu misao, a zatim je primjeniti i sve e biti u najljepem redu; treba otkriti sintetinu formulu, sakrivenu u tami bezlinog uma ovjeanstva. G. Proudhon ne koleba ni trenutka da istupi kao obnovitelj. Ali bacite za trenutak pogled ne stvarni ivot. U savremenom ekonomskom ivotu ne nalazite samo konkurenciju i monopol, nego i njihovu sintezu, koja nije formula, nego kretanje. Monopol proizvodi konkurenciju, konkurencija proizvodi monopol. Meutim ovo izjednaenje, ne uklanjajui tekoe savremenog poloaja, kako to uobraavaju buroaski ekonomisti, stvara na kraju jo tee i jo zamrenije stanje. Na taj nain, mijenjajui osnovu na kojoj poivaju savremeni ekonomski odnosi, unitavajui savremeni nain proizvodnje, vi unitavate ne samo konkurenciju, monopol i njihov antagonizam, nego i njihovo jedinstvo, njihovu sintezu, kretanje, koje je stvarna ravnotea izmeu konkurencije i monopola. A sad u vam dati primjer dijalektike g. Proudhona. Sloboda i ropstvo ine antagonizam. Nije potrebno da govorimo ni o dobrim ni o loim stranama slobode. to se tie ropstva, nije potrebno da govorimo o njegovim loim stranama. Jedino to treba objasniti, jest lijepa strana ropstva. Ne radi se o posrednom ropstvu, o ropstvu proletera; radi se o neposrednom ropstvu, rpostvu Crnaca u Surinamu, u Braziliji, u junim oblastima Sjeverne Amerike. Neposredno ropstvo je osnova nae savremene industrije isto tako kao i strojevi, kredit itd. Bez ropstva nemate pamuka, bez pamuka nemate suvremene industrije. Ropstvo je dalo kolonijama vrijednost, kolonije su stvorile svjetsku trgovinu, a svjetska trgovina je neposredan uslov krupne mainske industrije. Tako su prije poetka trgovine Crncima kolonije davale Starom svijetu malo produkta i nisu primjetno mijenjale lice svijeta. Na taj nain ropstvo je ekonomska kategorija od najveeg znaaja. Bez ropstva bi se Sjeverna Amerika najprogresivniji narod pretvorila u patrijahalnu zemlju. Izbriite samo Sjevernu Ameriku s karte svijeta, i vi ete imati anarhiju, potpunu propast trgovine i savremene civilizacije. A unitenje ropstva zanilo bi izbrisati Ameriku s karte svijeta. Tako se ropstvo upravo zato, to je ono ekonomska kategorija, susree od poetka svijeta kod svih naroda. Moderni narodi znali su samo maskirati ropstvo kod samih sebe, a otvoreno ga uvesti u Novi Svijet. ta e sad uraditi valjani g. Proudhon nakon tih razmiljanja o ropstvu? On e traiti sintezu slobode i ropstva, pravu zlatnu sredinu, drugim rijeima ravnoteu izmeu ropstva i slobode.

124

G. Proudhon je vrlo dobro shvatio da ljudi proizvode sukno, platno, svilene tkanine i to je njegova velika zasluga to je shvatio takve sitnice! No ono to g. Proudhon nije shvatio, to je da ljudi u skladu sa svojim proizvodnim snagama proizvode takoer i drutvene odnose, u kojima oni proizvode sukno i platno. Jo manje je g. Proudhon shvatio da ljudi, koji proizvode drutvene odnose prema svojoj materijalnoj proizvodnji, stvaraju takoe ideje i kategorije, tj. apstraktne, idelane izraze tih istih drutvenih odnosa. Tako su kategorije isto tako malo vjene, kao i oni odnosi, iji su one izraz. To su istorijske i prolazne tvorevine. Za g. Proudhona su, sasvim obratno, prvobitni uzrok apstrakcije, kategorije. Prema njegovom miljenju, one stvaraju istoriju, a ne ljudi. Apstrakcija, kategorija uzeta kao takva, tj. odvojena od ljudi i njihove materijalne djelatnosti, je naravno, besmrtna, nepromjenljiva, nepokretna, ona je samo proizvod istog uma, to samo znai, da je apstrakcija kao takva apstraktna prekrasna tautologija! Tako su ekonomski odnosi, promatrani u obliku kategorija, za g. Proudhona vjene formule, koje nemaju ni poetka ni razvitka. Drugim rijeima: g. Proudhon ne tvrdi direktno, da je buroaski ivot za njega vjena istina; on to tvrdi posredno, divinizirajui kategorije, koje u obliku ideje izraavaju buroaske odnose. im mu se produkti buroaskog drutva ukau u obliku kategorija, miljenja, on ih uzima za vjena bia, koja nastaju sama od seba (spontano) i obdarena su vlastitim ivotom. Na taj nain on se ne izdie iznad buroaskog horizonta. Budui da operira s buroaskim idejama, smatrajui ih za vjene istine, on trai sintezu tih ideja, njihovu ravnoteu, i ne vidi da je savremeni nain odravanja ravnotee meu njima jedino mogu. Stvarno on radi ono, to rade i svi dobri buruji. Svi vam oni govore, da su konkurencija, monopol itd. u principu, to jest ako ih uzmemo kao apstraktne misli, jedine osnove ivota, ali da u praksi ni izdaleka ze zadovoljvaju. Svi oni ele konkurenciju bez njenih kobnih posljedica. Svi oni ele nemogue, to jest uslove buroaskog ivota bez nunih posljedica tih uslova. Svi oni ne shvataju da je buroaski nain proizvodnje istorijskii prolazni oblik, upravo tako kao to je bio i feudalni oblik. Ta greka dolazi otuda, to je za njih ovjek buruj jedina osnova svakog drutva, otuda to oni ne zamiljaju jedan drutveni poredak, u kojem bi ovjek pestao da bude buruj. G. Proudhon je zato neizbjeno doktrinar. Istorijsko kretanje, koje vri prevrat u dananjem svijetu, svodi se kod njega na problem da se otkrije pravilna ravnotea, sinteza dviju buroaskih misli. Tako taj prepredenko dovitljivo otkriva skrivenu misao boga, jedinstvo dviju izolovanih misli; koje su samo zato izolovane, jer ih je g. Proudhon izolovao iz praktinog ivota, od savremene proizvodnje, to sainjava skup tih realnosti, koje su izraene tim mislima. Na mjesto velikog istorijskog kretanja; koje se raa iz konflikta izmeu ve steenih proizvodnih snaga ljudi i njihovih drutvenih odnosa, koji vie ne odgovaraju tim proizvodnim snagama; umjesto stranih ratova, koji se pripremaju izmeu razliitih klasa jedne nacije i izmeu raznih nacija; umjesto praktike i nasilne djelatnosti masa, koja e jedino moi da rijei te sukobe: umjesto tog irokog, trajnog i sloenog kretanja g. Proudhon stavlja hirovite konbinacije svoje glave. Tako, dakle, istoriju stvaraju uenjaci, ljudi, koji su sposobni da izmame bogu njegove intimne misli. A prosti puk treba da primjenjuje u praksi njihova otkria.

125

 Vi sada razumijete, zato je g. Proudhon zakleti neprijatelj svakog politikog pokreta. Rjeenje savremenih pitanja ne sastoji se za njega u javnoj akciji, nego u dijalektikim rotacijama u njegovoj glavi. Kako su za njega kategorije pokretake snage, nije potrebno pominjati praktini ivot, da bi se promjenile kategorije. Sasvim obratno. Treba promjeniti kategorije, a posljedica toga bie promjena postojeeg drutva. U svojoj elji da izmiri protivrjenosti, g. Proudhon se ne pita, da li bi trebalo ukinuti samu osnovu tih protivrijenosti. On usvemu slii na politikog doktrinara, koji eli da sauva i kralja, i narodnu skuptinu, i gornji dom kao sastavne dijelove drutvenog ivota, kao vjene kategorije. Samo, on trai novu formulu zato da bi doveo u ravnoteu ove snage, ija ravnotea se upravo i sastoji u njihovu savremenom kretanju, gdje je jedna od tih snaga as pobjednica, as robinja drugoj. Tako se u XVIII stoljeu mnotvo osrednjih glava upinjalo da nae istinsku formulu, da bi doveli u ravnoteu drutvene stalee, plemstvo, kralja, parlament itd., a sutradan nije bilo ni kralja, ni parlamenta, ni plemstva. Prava ravnotea tog antagonizma bilo je ruenje svih drutvenih odnosa, koji su bili osnova tih feudalnih egzistencija i osnova antagonizma tih egzistencija. Budui da g. Proudhon stavlja na jednu stranu vjene ideje, kategorije istog uma, a na drugu stranu ljude i njihov praktini ivot, koji je po njemu primjena tih kategorija, to kod njega sreete od samog poetka dualizam izmeu ivota i ideja, izmeu due i tijela dualizam, koji se ponavlja u razliitim oblicima. Sada vidite da je taj antagonizam samo nesposobnost g. Proudhona da shvati profanu istoriju i porijeklo kategorije, koje on divinizira. Moje pismo je ve suvie dugo da bih jo govorio o smijenim optubama g. Proudhona protiv komunizma. Zasad ete se sloiti sa mnom, da ovjek, koji nije razumio savremeni drutveni poredak, jo manje moe razumjeti onaj pokret, koji tei da razrui ovo drutvo i literarne izraze tog revolucionarnog pokreta. Jedina taka, u kojoj se potpuno slaem sa g. Proudhonom, jest njegova odvratnost prema socijalistikoj sentimentalnosti. Prije njega je sam izazvao protiv sebe mnogo neprijateljstva svojim ismijavanjem glupavog, sentimentalnog, utopijskog socijalizma. Ali zar sam g. Proudhon ne stvara udne iluzije, kad suprostavlja svoju malograansku sentimentalnost imam u vidu njegove deklamacije o domaem ognjitu, o branoj ljubavi i sve njegove banalnosti socijalistikoj sentimentalnosti, koja je na primjer kod Furijea daleko dublja od pretencioznih trivijalnosti naeg dobrog g. Proudhona? On samo tako dobro osjea svu nitavnost svojih dokaza, svoju potpunu nesposobnost da govori o svim tim stvarima, da odjednom naslijepo pada u bijes, u viku, u irae hominis probi, bjesni, psuje, optuuje, osramouje, proklinje, busa se u prsa i razmee se pred bogom i ljudima, da je ist od socijalistikih gadosti! On ne ismijava u kritici socjalistiku sentimentalnost i ono, to on smatra sentimentalnou. On kao svetac, kao papa, baca anatemu na sirote grenike i pjeva slavopojke sitnoj buroaziji i jadnim ljubavnim i patrijahalnim iluzijama domaeg ognjita. A to nije sluajno. G. Proudhon je od glave do pete filozof, ekonomist sitne buroazije. Sitni buruj u razvijenom drutvu uslijed samog svog poloaja postaje s jedne strane socijalista, a s druge strane ekonomista, tj. on je zaslijepljen velianstvenou krupne buroazije i suosjea sa patnjama naroda. On je u isto vrijeme i buruj i narod. U dnu svoje due on se ponosi time da je nepristran, da je naao pravu ravnoteu, koja ima pretenzija da se razlikuje od zlatne sredine. Takav malograanin divinizira protivrijenost,
126

zato to je protivrijenost osnova njegova bia. On je samo otjelotvorena drutvena protivrijenost. On mora opravdati u teoriji ono, to je on sam u praksi, i g. Proudhonu pripada zasluga da je nauni tuma Francuske sitne buroazije, a to je stvarna zasluga, jer e sitna buroazija biti sastavni dio svih socijalnih revolucija koje se pripremaju. Volio bih da vam mogu odmah poslati s ovim pismom i svoju knjigu o politikoj ekonomiji, ali mi do danas nije uspjelo izdati ni taj rad, ni kritiku njemakih filozofa i socijalista, o kojoj sam vam govorio u Bruxselesu. Nikad neete moi vjerovati na kakve tekoe nailazi takvo izdanje u Njemakoj, s jedne strane od policije, s druge strane od izdavaa, koji su zainteresovani predstavnici svih tih pravaca koje ja napadam. A to se tie nae vlastite partije, ona je ne samo siromana, nego osim toga i veliki dio njemake komunistike partije ljuti se na mene, to istupam protiv njihovih utopija i deklamacija. Sav va Karl Marx P.S. Vi ete me moda upitati, zato vam piem na loem francuskom jeziku, umjesto da vam piem na dobrom njemakom? To je zato, to imam posla sa francuskim autorom. Veoma biste me obavezali, ako suvie ne oduljite s Vaim odgovorom; htio bih znati, da li ste me razumjeli pod tim platom varbarskog francuskog jezika.

127

PETI DIO - VILFREDO PARETO (1848 1923)

KRUENJE ELITA
128

Drutvene elite i njihovo kruenje. Ponimo to je mogue preciznijim teorijskim definicijama ove pojave, a zatim nastavimo s praktinim razmatranjima kojima moemo da zamenimo u cilju dobivanja prve pribline vrednosti. Zanemarimo za trenutak razmatranja o dobroj ili looj, korisnoj ili tetnoj, hvale vrednoj ili pokudnoj prirodi karaktera pojedinca, i ograniimo se samo na stepen drugim rjeima na to da li je neka osobina u datom sluaju slabo prosjena ili snano izraena, ili jo bolje na pokazatelj koji se na svakog pojedinca moe primeniti u pogledu stupnja ili jaine neke osobine o kojoj se radi. Pretpostavimo da se u svakoj grani ljudske delatnosti svakom pjedincu odredi pokazatelj koji oznaava njegovu slabost, isto kao to se na ispitima u koli daju ocene za razliite predmete. Na primer najboljoj vrsti advokata se daje 10. Advokat koji nema ni jednog klijenta dobie 1 a nula ostaje za oveka koji je pravi kreten. oveku koji je stekao milione poteno ili nepoteno, ve o kakvom se sluaju radi dae se 10. oveku koji je zaradio hiljde daemo 6; a onome koji jedva uspeva da ne spadne na to da ivi u sirotinjskom domu daemo 1, ostavljajui nulu za one koji ive u sirotinjskom domu. eni u politici, kao to je Periklova Aspazija, gospoa de Mentenon Luja XIV, ili gospoa Pompadur Luja XV, eni koja je uspjela da zaludi nekog oveka od moi i da igra neku ulogu u njegovoj karijeri, daemo veu ocjenu, 8 ili 9; kurvi koja zadovoljava samo ula jednog takvog oveka i ne vri nikakav uticaj na opte poslove, daemo nulu. Nekoj vetoj vucibatini koja ume da vara ljude a da pri tome ne bude kanjena daemo 8 9 pa ak i 10, ve prema broju ljudi koje je oerupao i prema koliini novca koju je uspeo da im izvue. Sitnom lopovu koji zgrabi komad srebra sa stola u restoranu i beei upadne pravo plicajcu u ruke daemo 1. Pesniku kao to je Kardui daemo 8 ili 9, ve prema naem ukusu; nekom karbalu koji svojim sonetima rasteruje ljude daemo nulu. Za ahiste moemo vrlo lako da pronaemo pokazatelje, beleei koliko su meeva odigrali i koliko su puta pobeivali. I tako za sve grane ljudske delatnosti. Setite se da mi ovde govorimo o aktualnom, a ne o potencijalnom stanju. Ako na ispitu iz engleskog uenik kae: Engleski sam mogao da nauim vrlo lepo, da sam hteo. Ali ga neznam zato to nisam hteo da uim, ispitiva odgovara: Ne zanima me zato ga ne zna. Ocena za ono to zna iz engleskog je nula. Slino tome, kad neko kae: Taj i taj ne krade, ali ne zato to ne ume, ve zato to je dentlmen, mi odgovarmo; Vrlo dobro to je hvalevredno, ali kao lopovu dajemo mu nulu. Ima ljudi koji Napolena Bonapartu oznaavaju kao Boga. Ima ljudi koji ga mrze kao najgoreg zloinca. Ko je u pravu? Ovo pitanje ne nameravamo da reavamo, zbog jednog sasvim drugaijrg problema. Bilo da je Napoleon bio dobar ili lo ovek, on svakako nije bio ni idiot ni beznaajan ovek, kao to je sluaj sa milion drugih. On je imao izuzetne kvalitete, i to je dovoljno da mu damo visoku ocenu, iako bez ikakvih predrasuda u pogledu etike tih kvaliteta ili njihove drutvene korisnosti. Ukratko, i ovde, po navici, pribegavamo naunoj analizi koja razlikuje probleme i svaki posebno prouava. A zatim kao i uvek, neprimetne varijacije u apsolutno tanim brojevima zamenjujemo otrim varijacijama koje odgovaraju grupisanju u klase, isto kao to se na ispitima oni koji poloe razlikuju od onih koji ne poloe, i kao to se u pogledu starosti razlikuju deca od mladih ljudi a mladi ljudi od starih. Stoga dakle, odvojimo klasu ljudi koji imju najvie pokazatelje u svojoj grani delatnosti i nazovimo je elitom.

129

U prouavanjima kojima se bavimo, to jest, u prouavanju drutvene ravnotee, pomoi e nam ako tu klasu dalje podelimo na dve klase: na vladajuu elitu, koja se sastoji od pojedinaca koji posredno ili neposredno igraju neku vanu ulugu u vladi, i na nevladajuu elitu, u koju spadaju svi ostali iz te klase. Jedan ampion u ahu svakako spada u elitu, ali je isto tako sigurno da mu njegove zasluge ahiste ne otvaraju put politikog uticaja; i ukoliko nema neke druge kvalitete koji bi mu to omoguili, on ne spada u vladajuu elitu. Ljubavnice apsolutnih vladara su esto pripadale eliti, bilo zbog svojih intelektualnih obdarenosti, bilo zbog svoje lepote, ali je samo nekoliko njih, one koje su imale i poseban dar za politiku, igralo neku ulogu u vladi. Tako dobivamo dva sloja stanovnitva: (1) nii sloj, neelitni, iji nas mogui uticaj na vladanje ovde ne zanima, i (2) vii sloj, elitu, koji je podjeljen na dva dela na (a) vladajuu elitu i (b) na nevladajuu elitu. Konkretno nema ispita pomou koga se svakoj osobi moe odrediti mesto u tim razliitim klasama. Oni se zamenjuju drugim sredstvima, izvesnim etiketama koje slue tom cilju to je mogue bolje. Takve etikete postoje ak i tamo gde ima ispita. Etiketa, advokat, na primer, oznaava oveka za koga se predpostavlja da poznaje zakone i koji ih esto i poznaje, mada se ponekad deava da ne zna nita o njima. Slino tome se vladajua elita sastoji od pojedinaca koji nose etikete izvesnih viih politiki poloaja ministara, senatora, poslanika, efova odeljenja ministarstva, predsednika apelacionog suda, generala, pukovnika, itd. s odgovarajuim izuzetcima onih ljudi koji su uli u to drutvo ne posedujui kvalitete koji odgovaraju etiketama koje nose. Takvi izuzeci su mnogobrojni tamo nego meu advokatima, lekarima, ininjerima, milionerima (koji su sami stekli milione), istaknutim umetnicima itd, i to izmeu ostalog zbog toga to u tim odeljcima ljudske delatnosti etikete stie neposredno svaki pojedinac, dok su kod elite neke od tih tiketa etiketa bogastva, npr nasledne. Ranije doba je i kod vladajue elite bilo naslednih etiketa u nae doba su nasledne samo kod kraljeva, ali ako je nestalo neposrednog naslea, ono je jo uvek snano na posredan nain. Pojedinac koji je dobio veliko naslee, u izvesnim zemljama biva lako naimenovan za senatora ili bude izabrana za poslanika, kupuji glasove ili osvajaui ljude prikazuji se kao veliki demokrata, socijalista ili anarhista. Bogastvo, poreklo ili drutvene veze u mnogim sluajevima takoe pomau u sticanju etikete, elite uopte, ili vladajue elite posebno onim osobama koje ih inae ne bi nosile. U drutvima u kojima porodica predstavlja drutvenu jednicu etiketa koju nosi glava porodice koristi u svim njenim lanovima. U Rimu je onaj koji bi postao car obino uzdizao svoje osloboenike u viu klasu, a esto i u vladajuu elitu. U ostalom, manji ili vei broj tih osloboenika koji su uestvovali u upravljanju imao je dobre ili loe kvalitete koji su, samim tim, opravdali etikete kje im je dodjelio cezar. U naem drutvu drutvenu jedinicu predstavlja pojedinac, ali mesto koje pojedinac zauzima u drutvu koristi i negovoj eni, deci, roacima i prijateljima. Da su sve ove devijacije tipa od male vanosti mogle bi da se zanemare kao to se praktino zanemaruju u slujevima gdje se za obavljanje neke profesije zahteva diploma. Svi znaju da ima osoba koje ne zasluuju svoje diplome, ali iskustvo pokazuje da se u celini uzev na takve
130

izuzetke ne trba obazirati. Osim toga s izvesne take gledita te devijacije se mogu zanemariti, u koliko ostaju manje vie kvantitativno stalne ako predstavljaju samo zanemarljivu varijaciju u srazmerama izmeu ukupnog broja jedne klase i ljudi koji nose etiketu te klase ne posedujui odgovarjue kvalitete. U stvari, pravi sluajevi koje moramo da razmatramo u naim drutvima razlikuju se od ova dva sluaj. Devijacija nema tako malo da se mogu zanemarivati. A zatim, njihov broj varira, a te variacije donose situacije koje stoje u znaajno vezi s drutvenom ravnoteom. S toga one zahtevaju da budu posebno prouavane. Na to meanje, u ovom posebnom sluaju u kome se ispituju samo dve grupe, elita i neelita, primenjen je izraz kruenje elita na francuskom circulation des elites. Jedan drugi primer. U zemlji u kojoj ima malo industrije i malo trgovine ponuda pojedinaca koji u visokom stepenu raspolau kvalitetima ptrebnim za takve vrste delatnost prevazilazi potranju. Industrija i trgovina se razvijaju, a ponuda, iako ostaje ista, vie ne odgovara potranji. Ne smemo da pomeamo zakonsko stanje s injeninim stanjem. Samo ovo poslednje, ili gotovo samo ono, ima znaaja za drutvenu ravnoteu. Ima mnogo primera stalea koji pravno vie ne postoje, ali u koje, ustvari jo uvek dolaze pridolice; i to esto u velikom broju. S druge strane kakva je razlika ako je neki stale zakonski otvoren, a uslovi de facto spreavaju nove pristupe u njega? Ako osoba koja stekne bogastvo postaje samim tim lan vladajue klase, a niko se ne bogati, to je isto kao da je ta klasa zatvorena, a ako se obogati samo nekolicina, to je kao da je zakon podigao razne barijere pred prilazom tom staleu. Neto slino je moglo da se primeti pred kraj Rimskog Carstva. Ljudi koji su se obogatili ulazili su u red kurija. Ali bogatio se vrlo mali broj ljudi. Mi teorijski moemo da ispitujemo veliki broj grupa. Praktino moramo da se ograniimo smo na one vanije. Nastaviemo putem neprekidnih pribliavanja, poev od jednostavnih grupa, pa do onih sloenih. O viim i o niim klasama uopte. Najmanje to moemo da uinimo to je da podelimo drutvo na dva sloja: na vii sloj u kome su obino oni koji vladaju, i na nii sloj u koji obino spadaju oni kojima se vlada. Ta injenica je tokliko oigledna da se uvek nametala, ak i najpovrnijem posmatranju, pa stoga i kruenju pojedinca izmeu ta dva sloja. ak ga je i Platon nazirao, pa je pokuao da ga vetaki regulie. Pridolica, skorojevi uvjek je bio predmet interesovanja, a knjievnost ga je beskarjno analizirala. Mi ovde, znai, samo dajemo precizniji oblik stvarima koje su odavno shvaene na manje ili vie neodreen nain. Zapazili smo promenjivu raspodelu rezidua u razliitim drutvenim grupacijama, u glavnom u vioj i u nioj klasi. Takva raznorodnost je injenica koja se moe videti i pri povrnijem posmatranju. Promene rezidua I i II klase, koje se dogaaju unutar ova dva drutvena sloja, imaju znaajan uticaj u odreivanju drutvene ravnotee. Laici su ih obino posmatrali u vidi naroitog oblika, kao promene u takozvanim, verskim oseanjima u viem sloju drutava. esto se primeivalo da je bilo doba kada je izgledalo da verska oseanja gube tlo, i drugih kad je izgledalo da jaaju, i da ta talasnja odgovarju drutvenim pokretima znatnog obima. Ova pojava se moe tanije opisati ako se kae da u viem sloju drutva rezidue druge klase postepeno gube jainu koliko ih s vremena na vreme ne ojaaju plime koje se podiu iz nieg sloja.
131

Pred kraj Republike verska oseanja su bila vrlo slaba u viih klasa Rima, ali su kasnije znatno ojaala kad su u vie klase dospeli oni iz nie, to jest, stranci, slobodnjaci i druge koje je Rimsko carstvo uvelo u vie drutvo. Ta oseanja su postala jo snanija u danima dekadentnog Rimskog Carstva, kad je vlada prela u ruke vojnog plebsa i birokratije poreklom iz niih klasa. To je bilo doba kada se prevlaivanje rezidua II druge klase manifestovalo u dekadenciji knjievnosti, lepih vetina i nauke, kao i u invaziji orjentalnih relegija, a naroito hrianstva. Protestantska reformacija u esnaestom veku, puritanska revolucija u Kromvelovo doba u Engleskoj i francuska revolucija iz 1789. primeri su velikih verskih plima koje su potekle iz niih klasa pa zahvalite skeptike vie klase. Primer za to u nae doba predstavljaju Sjedinjene Drave u kojima je pritisak na vie lanove niih klasa bogatih reziduama II klase vrlo snaan. I u toj zemlji vidimo da se javlja bezbroj religija kao to je hrianska nauka Meri Bejker Bdi koje su u sukobu sa svakom vrstom naunog miljenja, kao i masa licemernih zakona za jaanje morala koji lie na srednjovekovne zakone u Evropi. Vii sloj drutva, elita, nominalno obuhvata izvesne grupe ljudi, ne uvek otro definisane, koje se nazivaju aristokratijom. Ima sluajeva kada veina pojedinaca koji pripadaju tim aristokratijama stvarno posjeduju kvalitete koji se u toj grupi trae, a ima i sluajeva kad znatan broj pojedinaca koji je sainjavaju ne poseduje te neophodne kvalitete. Takvi ljudi mogu da igraju manje ili vie vane uloge u vladjuoj eliti, ili mogu da budu iskljueni iz nje. U poetku su vojne, verske, i trgovake aristokratije i plutokratije s malim izuzecima koje ne vredi razmatrati sigurno sainjavale deo vladajue elite, a ponekad predstavljaju i itavu elitu. Pobedniki ratnik, uspeli trgovac i obogaeni plutokrata pripadali su tim delovima elite i svaki na svom planu je bio nadmoniji od obinog pojedinca. Pod tim okolnostima etika je odgovarala stvarnoj sposobnosti. Ali vremenom se pojavljuje znaajne, ponekad vrlo znaajne razlike izmeu sposobnosti i etikete dok s druge strane, neke aristokratije, koje su u poetku igrale staknutu ulogu u eliti koja je nastajala, zavravaju time to predstsavljaju samo njen neznatan deo. To se narpito dogaalo vojnim aristokratijama. Aristokratije nisu trajne. Ma kavi bili uzorci tome, neosporna je injenica da one posle izvesnog vremena nestaju. Istorija je groblje aristokratija. Atinski narod je predstavaljao aristokratiju u odnosu na ostalo stanovnitvo, koje se sastojalo od doseljenih stranaca i robova. Taj narod je iezao ne ostavivi ni jednog potomka za sobom. U svoje vreme iezle su i razliite rimske aristokratije. Gde su u Francuskoj potomci franakih zavojevaa? Genealogije egleskog plemstva su vrlo briljivo uvane i one pokazuju da je ostalo vrlo malo porodica koje mogu da tvrde da vode poreklo od drugog Vilijema Osvajaa. Ostali su izumrli. U Nemakoj se dananja aristokratija uglavnom sastoji od potomka vazala starih vlastelina. Stanovnitvo evropskih zemalja je brojno ogromno poveano za poslednjih nekoliko vekova. A sasvim je sigurno da se aristokratije nisu poveale srazmerno broju stanovnika. Aristokratije ne propadaju samo brojno. Propadaju i po kvalitetu u tom smislu to gube snagu, to nastaje opadanje u srazmjeri rezidua koje su im omoguile da preuzmu i zadre vlast. Vladajue klase obnavljaju se ne samo po broju ve to je jo vanije i po kvalitetu porodice

132

koje se uzdiu iz niih klasa i donose sobom snagu i odreenu srazmeru rezidua neophodnih za odravanje na vlasti. Ona se obnavlja i propadanjem onih njenih lanova koji se degeneriu. Vladajua elita je zbog kruenja elita stalno u stanju spornog i neprestanog preobraaja. Ona tee kao reka i nikad nije danas ono toje bila jue. S vremena na vreme dolazi do naglih i estokih poremeaja. Nastaje poplava reka plavi svoje obale. Posle toga vladajua elita ponovo nastavlja svoj spori preobraaj. Bujica se povukla, reka opet tee vojim uobiajenim koritom. Revolucija nastaje usled nagomilavanja u viim slojevima drutva bilo zbog usporavanja kruenja elita ili iz nekog drugog razloga dekadentnih elemenata koji vie ne poseduju rezidue pogodne da se ti slojevi odre na valasti i koji izbegavaju upotrebu sile dok u meuvremenu niim drautvenim slojevima u prvi red dolaze elementi superiornih kvaliteta koji poseduju rezidue pogodne za vrenje funkcije vladanja, i spremni su da se koriste silom. Silovite promene nastaju spazmotino te stoga njihova dejstva ne dolaze odmah iz uzroka. Kada se neka vladajua klasa, ili nacija, odrava drugi period vremena putem sile, i stekla je veliko bogastvo, ona moe jo neko vreme da se odrava bez korienja sile kupujui svoje protivnike i plaajui ne samo u zlatu ve i dostojanstvom i ugledom koje je ranije uivala i koji, tako rei, predstavlja kapital. U prvim fazama opadanja mo se odrava pomou cenkanja i i ustupaka. Tako je dekadentno Rimsko carstvo kupovalo od varvara mir novcem i poastima. Tako je Luj XVI u Francuskoj, straivi za vrlo kratko vreme praotako naslee ljubavi, ugleda i gotovo religioznog potovanja prema monarhiji, uspeo da stalnim stupcima postane kralj revolucije. Predpostavimo da u jednu kategoriju koju emo nazvati S. uvrstimo pojedince iji su prihodi u sutini promjenjivi i koji zavise od budnosti neke osobe u pogledu pronalaenja izvora zarade. U toj grupi, govoreei uopteno i ne obzirui se na izuzetke, nai e se oni preduzetnici koje smo razmatrali na potrebnim stranicama s njima e biti akcionari industriskih i trgovaki korporacija . Zatim dolaze vlasnici nepokretnih dobara u gradovima gde je rairena spekulacija izgradnje, i zemljoposednici pod slinim uslovom da e da se bave spekulacijom zemlje; zatim spekulanti na berzi i bankari koji zarauju na valadinim, industriskim i trgovakim zajmovima. Osim toga, ovde moemo da uvrstimo i sve one osobe koje od tih ljudi zavide advokate, ininjere, politiare, radnike, slubenike sve koji izvlae dobit iz njihovih operacija. Jednom rei stavljamo u istu grupu sve osobe koje posredno ili neposredno spekuliu i koje na ovaj ili onaj nain uspevaju da poveaju svoju dohodak pronicljivim iskoritavanjem okolnosti. A u drugu kategoriju, koju emo nazvati R. uvrstiemo osobe s utvreni ili gotovo utvrenim dohotkom koji ni u kakvoj znatnoj meri ne zavisi od pronicljivih kombinacija aktivnog uma. U ovoj kategoriji, grubo reeno, nai e se osobe koje imaju utede i koje su ih deponovale u tedionice ili ih investirale u doivotne anuitete; zatim ljudi koji ive od prihoda od dravnih obaveznica, korporaciskih obaveznica, ili od nekih drugih hartija od vrednosti s utvrenom stopom interesa; dalje, seljaci, radnici, slubenici koji zavise od tih osoba koje ni posredno ni neposredno ne zavise od spekulanata. Jednom rei ovde su grupisane sve one osobe koje ni posredno ni neposredno ne zavise od spekulisanja i koje imaju utvrene ili gotovo utvrene dohotke, ili dohotke koji su vrlo malo menjaju.

133

Da bi smo se oslobodili ovih nezgodnih slova azbuke, hajde da usvojimo izraz spekulanti za pripadnike kategorije S. i francusku re rentijeri za pripadnike kategorije R. U okviru ove grupe osoba nai emo sline sukobe ekonomske i drutvene prirode. U grupi spekulanata prevalauje rezidua I klase, a u grupi rentijera rezidua II klase. Lako je shvatljivo zbog ega tako i trba da bude. Osoba sa izraenom sposobnou za ekonomske kombinacije ne zadovoljava sa odreenom platom, esto vrlo malom. Ona eli da zaradi vie, i ako nae povoljnu mogunost prelazi u kategoriju S. Ove dve grupe obavljaju u drutvu razliite uloge u pogledu korisnosti. Grupa S je prvenstveno odgovorna za promenu, za ekonomski i drutveni proces. A grupa R predstavlja snaan element stabilnosti, i u mnogim sluajeviima otklanja opasnosti koje prate avaturistike ludorije grupe S. Drutvo u kome gotovo iskljuivo prevlauju pojedinci kategorije R. ostaje nepokretno kao da se kristaluzuje. Drutvo u kome preovlauju pojedinci iz kategorije S nema stabilnost, ivi u stanju nesigurne ravnotee koju moe da uzdrma i najmanja nezgoda, bilo da dolazi spolj ili iznutra. lanove grupe R ne treba pogreno smatrati konzervativcima niti lanove grupe S progresivcima, novatorima ili revolucionarima. Oni s takvim mogu da imaju neto zajedniko, ali tu nema istovetnosti. Postoje evolucije, revolucije i novatorstva koja podravaju R-ovi, a naroito podravaju one pokrete koji tee da u valadajuim klasama ponovo uspostave izvesne rezidue grupne postojanosti koje su S-ovi odbacili. Moe da doe do revolucije protiv S- ova takva revolucija je osnovala Rimsko Carstvo, a takva je do izvesne mere bila i revolucija poznata kao protestantska reformacija. A zatim zbog oseanja grupne postojanosti u njemu preovlauje, R-ovi mogu da budu zasljepljeni tim oseanjem, da ine stvari protiv sopstvenih interesa. Da su stari feudalni gospodari koji su bili obdareni osobinama kategorije R u vrlo velikoj meri, nisu dozvolili da ih savlada izvesna koliina oseanja u kojima je versko oduevljenje predstavljalo samo jedan element, oni bih odma shvatili da e krstaki ratovi predstavljati za njih propast. Da u osamnaestom veku francusko plemstvo koje je ivelo od dohotka, kao i onaj deo francuske buroazije koji se nalazio u istom poloaju, nisu podlegli drai humantiranih oseanja, oni ne bi pripremili teren revolucije koja je za njih znaila propast. Nije bio mali broj rtava giljotine koje su niz godina stalno, strpljivo i veto otrile seivo kojim su im bile odseene glave. U nae doba oni pripadnici grupe R poznati kao intelektualci idu stopama francuskih plemia osamnaestog veka, i svom snagom rade na tome da dovre propadanje sopstvene klase. Kategorije R i S ne treba meati ni sa grupama podeljenim na osnovu ekonomskog zanimanja. I tu moemo nai dodirne take, ali ne u punu saglasnost. Trgovac na malo esto spada u grupu R, a isto tako i trgovac na veliko, ali trgovac na veliko pre spada u grupu S. Ponekad moe isto preduzee promeni karakter. Pojedinac iz grupe S osnuje neku industriju kao rezultat srenih spekulacija. Kad ova pone da daje lepe plodove, on je pretvori u korporaciju, povue ses posla i pree u grupu R. Veliki broj akcionara u novom koncernu su takoe R-ovi to su oni koji u kupili akcije onda kad su mislili da kupuju sigurnu stvar. Ako nisu pogreili, posao menja karakter i od tipa S postaje tip R. Ali u mnogo sluajeva se deava da je osniva napravio najbolju spekulaciju tim to je industriju pretvorio u korporaciju. Ona je ubrzo u opasnosti, a Rovi su ti koji vade kestenje iz vatre. Na ovom svetu nema boljeg biznisa od ianja novca od iskoriavanja neiskustva, otroumnosti i starosti R-ova. U naem drutvu bogastva mnogih pojedinaca se zasnivaju iskljuivo na tome.

134

Razliite srazmere u kojima su tipovi S i tipovi R kombinovani u vladajuoj klasi odgovaraju razliitim tipovima civilizacije, a te srazmere spadaju u glavne karakteristike koje treba razmatrati u drutvenoj heterogenosti. Vrativi se, na primrer, na protekcionistikei ciklus, moemo da kaemo da u modernim demokratskim zemljama zatita industrije poveava samu zatitu, i taj proces bi se beskrajno produavao da nema suprotnih snaga koje stupaju u igru i zaustavljaju ga.

135

PRIMJENA SILE U DRUTVU 4

Opte uzevi, drutva postoje zato to su u veini lanova koji ih sainjavaju iva i snana osjeanja koja odgovaraju reziduama drutvenosti. Ali u ljudskim drutvima ima pojedinaca u kojima su bar neka od tih osjeanja slabo izraena ili im potpuno nedostaju. Ova injenica ima dve zanimljive posljedice naizgled protivrene, od kojih jedna prijeti drutvu raspadanjem, a druga podpomae njegovo napredovanje u civilizaciji. Ono to je osnovno jeste kretanje, ali to je kretanje koje moe da napreduje gotovo u svakom pravcu. Oigledno je da ako je zahtjev za jednoobraznou tako snaan u svim pojedincima nekog datog drutva da spreava i jednog jedinog lana da u nekoj pojedinosti odstupi od optevaeih jednoobraznosti, takvo drutvo nebi imalo nikakvih unutranjih razloga za raspadanje, ali ne bi imalo razloga ni za neku promjenu, bilo u pravcu poveanja bilo smanjenja koristi koje drutvo ima od pojedinaca. S druge strane da zahtjeva za jednoobraznou nema, drutvo se ne bi odralo, ve bi svaki pojedinac iao svojim putem, kao to to ine lavovi i tigrovi, ptice grabljivice i ostale ivotinje. To znai da se drutva koja opstaju i mjenjaju se nlaze u poloaju nekog srednjeg stanja izmeu ove dvije krajnosti. Moglo bi se zamisliti lako homogeno drutvo u kome bi zahtjev za jednoobraznou bio isti kod svih pojedinaca i koje bi odgovarao ovom pomenutom srednjem stanju. Ali posmatranja pokazuju da u ljudskim drutvima to nije sluaj. Ljudska drutva su u sutini heterogena, ali to srednje stanje se postie time to je zahtjev za jednoobraznou vrlo jak u nekih pojedinaca, umjereno jak u drugih, vrlo slab kod treih, a nekolicini potpuno nedostaje. Prosjek se ne nalazi u svakom pojedincu, ve u grupi koju sainjavaju svi oni. Moe se dodati kao injenini podatak i to da je broj pojedinaca u kojima je zahtjev za jednoobraznou jai od prosjenog zahtjeva tog srednjeg stanja drutva, veih od broja pojedinaca u kojima je taj zahtjev slabiji od prosjenog, ali mnogo vei od broja onih kojima on potpuno nedostaje. itaocu koji nas je do sada pratio nije potrebno dodati da se, uzevi u obzir dejstva ove vee ili manje snage osjeanja jednobraznosti moe odmah predvidjeti javljanje dviju teologija, od kojih e jedna slaviti nepokretnost ove ili one jednoobraznosti stvarne ili zamiljene, a druga kretanje u ovom ili onom pravcu. U istoriji se tako dogaalo. Bilo je popularnih Olimpa na kojima su bogovi jednom zauvijek utvrivali i odreivali kako treba da bude ljudsko drutvo: a bilo je i Olimpa utopijskih reformatora koji su u svojim uzvienim duhovima nalazili ideje o oblicima od kojih ljudsko drutvo vie nikad nee odstupiti. S druge strane od vremena stare Atine pa do dananjih dana su vrhovni bogovi kretanja u izvjesnom pravu sluali molitve vjernika a sada pobjedniki sjede na naem najnovijem Olimpu, na kome suverenom velianstvenou vlada svemoni Progres. Tako se ovaj srednji poloaj drutva obino postizao kao rezultanta mnogih sila meu kojima se istiu ove dve katgorije koje pretpostavljaju razliito zamiljene ciljeve i odgovaraju razliitim klasama rezidua. Pitanje da li u drutvu treba ili ne treba primenjivati silu da li je primjena sile blagotvorna ili nije, nema nikakvog smisla. Jer silu primjenjuju i oni koji ele da sauvaju izvjesnu
4

Vilfredo Pareto, The Mind and Society, (New York: Herccurt, Brace and Co., 1935.), knj. IV, paragraph 2170 2175, 2179 - 2220 uporeeno sa italijanskim originalom Trattato di sociologia generale, Edizional di Comunita, Milano, 1964 enco).

136

jednobraznost i oni koji ele da ih prevaziu. I nasilje jednih stoji nasuprot i u sukobu sa nasiljem onih drugih. U stvari kada pristalica vladajue klase odbacuje primjenu sile, on misli na odbacivanja primjene sile od strane buntovnika koji pokuavaju da zbace norme date jednoobraznosti. Kad se on, s druge strane, slae s primjenom sile, on u stvari misli na primjenu sile od strane vlasti u cilju prisiljavanja buntovnika na komfornosti suprotno tome kad pristalica podreene klase kae da prezire primjenu sile u drutvu, on u stvari prezire primjenu sile od strane drutvene vlasti u cilju prisiljavanja protivnika na komfornost; a ako on hvali primjenu sile on pri tome misli na primjenu sile od strane onih koji hoe da prekinu s izvjesnim drutvenim jednoobraznostima. Iako tako ovo pitanje nema nekog posebnog znaaja u pogledu toga da li je primjena sile u cilju jaanja postojeih jednobraznosti blagotvornija po drutvo kao ni u pogledu toga da li je dobro primjeniti silu u cilju njihovog prevazilaenja, jer treba napraviti razliku imeu raznih jednoobraznosti da bi se vidjelo koje su od njih dobre a koje tetne po drutvo. Pa ni to nije dovoljno. Jer dalje je potrebno odrediti da li je korist od jednoobraznosti toliko velika da prevagne nad tetom koja e iti nainjena primjenom nasilja u cilju njenog sprovoenja ili da li je teta od jednoobraznosti tolika da moe da prevagne nad tetom koju e izazvati primjena sile u cilju ruenja jednoobraznosti. Pored jedne i druge tete ne smijemo zaboraviti da uzmemo u obzir vrlo ozbiljnu smetnju olienu u anarhiji koja je rezultat estih primjena nasilja u cilju obaranja postojeih jednoobraznosti, kao to se i u dobrobiti i korisnosti od potpomaganja otvoreno tetnosti u obzir snaga i stabilnost koje one daju sruenom poretku. Stoga da bi se rijeio problem primjenjivanja sile nije dovoljno rijeiti drugi problem, problem opte korisnosti izvjesnih tipova drutvene organizacije; bitno je i glavno da se odmjere sve prednosti i sve tete i posredne i neposredne. Takav put vodi rjeavanju naunog problema, ali moe da ne bude, esto i nije put koji vodi veoj drutvenoj koristi. S toga je bolje da se njega dre samo oni koji su pozvani da rijee neki nauni problem ili do izvjesne mjere izvjesni pojedinci. Iz vladajue klase, dok je za drutvo najkorisnije ako pripadnici podinjene klase, ija funkcija nije da rukovode, ve da deluju, prihvate jednu od dvije teologije, ve prema sluaju bilo teologiju koja nalae ouvanje postojeih jednoobrazovanosti, bilo teologiju koja dovodi do promjena. Kakvi su sada uzajamni odnosi izmeu ovog metoda primjena sile i drugih drutvenih injenica? Primjeujemo, kao i obino, niz akcija i reakcija u kojima se primjena sile pojavljuje as kao uzrok, as kao posljedica. to se vladajue klase tie u glavnom se mogu razmatrati pet grupa: 1. aka graana, ukoliko je voljna da se koristi nasiljem, moe da svoju volju nametne onima koji vladaju a nisu skloni da na silu odgovore silom. Ako je njihovo ustezanje da pribjegnu sili prvenstveno motivisano humanim osjeanjima, rezultat slijedi vrlo brzo, ali ako se oni usteu da vre nasilje zato to smatraju da je pametnije da se koriste nekim drugim sredstvom posljedica toga je esto ovakva. 2. da bi sprijeila nasilje ili mu se oduprla, vladajua klasa pribjegava smicalicama i obmani potkupljivanja jednom rijeju, vladanje prelazi sa lavova na lisice. Vladajua klasa povija glavu pod prijetnjom nasilja, ali ona se predaje samo naizgled; pokuavajui da zaobie prepreku koju ne moe otvoreno da uniti. Tokom vremena ta vrsta delovanja poinje da vri da lekosean uticaj na izbor vladajue klase koja se sad regrutuje samo iz redova lisica dok su lavovi potisnuti.
137

Pojedinac koji najbolje poznaje vjetinu isisavanja snage neprijatelja putem korupcije i povraaja, putem obmana i prevare onoga to je izgledalo izgubljeno pod pritiskom sile postaje sada vrhovni voa. ovjek koji ima buntovnike izlive i koji ne umije da savije kimu u pravo vrijeme i na pravom mjestu predstavlja najgoreg vou i njegovo prisustvo se podnosi samo ako ovaj nedostatak natkriljuju druge istaknute osobine. 3. Tako dolazi do toga da u vladajuoj klasi jaaju rezidue nagona za kombinovanjem (1 klasa), a slabe rezidne grupne postojanosti. Jer kombinacione rezidue daju ba onu vjetinu i snalaljivost koje su potrebne za razvijanje otroumnih probitanosti koje slue kao zamjena za otvoren otpor, dok rezidue grupne postojanosti podstiu otvoren otpor, jer snano osjeanje grupne postojanosti lijei kimu od svake tenje ka savijanju. 4. politika vladajue klase se ne planira vremenski suvie unaprijed. Rezultat preovlaivanja nagona za kombinovanjem i slabljenjem osjeanja grupne postojanosti je takav da vladajua klasa postaje zadovoljnija sadanjicom i manje misli na budunost. Dolazi do toga da pojedinac u mnogome ima prednost nad porodicom, zajednicom, nacijom. Materijani interesi i interesi sadanjosti ili bliske budunosti poinju da preovlauju nad idealnim interesima zajednice ili nacije, kao i nad interesima daleke budunosti. Nastoji se da se uiva u sadanjosti ne razmiljajui puno o sutrannjosti. 5. neke od ovih pojava se mogu vidjeti u meunarodnim odnosima. Ratovi postaju uglavnom ekonomski. ine se napori da se izbegnu sukobi sa monima i maem se zvecka samo pred oima slabih. Na ratove se, vie nego na bilo ta drugo gleda kao na spekulacije. Neke zemlje esto nesvjesno budu uvuene u rat stvaranjem ekonomskih sukoba za koje se vjeruje da se nee nikad izmai kontroli i pretvoriti u oruani sukob. Nerijetko meutim, nekoj zemlji nametnu rat narodi koji nisu toliko daleko odmakli u evoluciji koja vodi preovlaivanju rezidua i klase. to se potinjene klase tie, imamo sljedee odnose, koji dijelimino odgovaraju prethodnim odnosima. 1. kad potinjena klasa sadri izvjestan broj pojedinaca raspoloenih za primjenu sile, a uz sposobne voe koje ih predvode u mnogim sluajevima dolazi do zbacivanja vladajue klase te namjesto nje dolazi druga. To se tako deava tamo gdje su vladajue klase prvenstveno inspirisane humanim osjeanjima, a vrlo lako onda kad one ne nau naina da afirmiu izuzetne pojednice, koji se istaknu meu potinjenim klasama. Humana aristokratija, koja je zatvorena, ili kruto iskljuiva najnestabilnija je od svih. 2. daleko je tee zbaciti vladajuu klasu vinu opasnoj primjeni smicalica, obmana i potkupljivanja, a izvanredno je teko takvu klasu zbaciti ako ona uspjeno asimiluje vei dio onih pojedinaca potinjene klase koji pokazuju iste talente i vini su istim vjetinama, te bi stoga mogli da se stave na elo onih pregalaca, koji su voljni da primjene nasilje. Tako ostavljena bez vostva, bez talenta, neograniavanja potinjena klasa je gotovo uvijek nemona da uspostavi neki trajan reim. 3. tako rezidne nagone za kombinovanje (1 klasa) u potinjenoj klasi postaju u izvjesnoj mjeri slabije, ali se ta pojava ni u kom sluaju ne moe uporeivati s odgovarajuim jaanjem tih isth rezidua u vladajuoj klasi. Jer vladajua klasa poto je sastavljena od mnogo manjeg broja
138

pojedinaca, znatno mjenja karakter poveavanjem ili smanjivanjem relativno malog broja pojedinaca koji je sainjavaju. Dok promjene tog istog broja proizvode samo neznatne posljedice nesrazmjerno veem sveukupnom broju potinjene klase, to se toga tie, potinjena klasa i dalje raspolae mnogim pojedincima koji imaju nagone za kombinovanje koji nisu primjenjeni ni na politiku ni djelatnosti u vezi sa njom, nego na vjetine i zanimanja nezavisna od politike. Ta okolnost daje drutvu stabilnost jer se od vladajue klase zahtjeva da apsorbuje samo jedan mali broj pojedinaca u cilju oduzimanja vostva potinjenoj klasi. Meutim, tokom vremena razlika u sklonostima izmeu vladajue klase i potinjene klase postepeno postaje naglaena, s tenjom da u vladajuoj klasi preovladaju nagoni za kombinovanjem, a u potinjenoj klasi nagoni za grupnom postojanou. Kad te razlike postanu dovoljno velike dolazi do revolucija. 4. revolucija esto prenosi vlast na novu vladajuu klasu koja ispoljava jaanje nagona grupi s postojanosti i time svojim planovima za sadanja uivanja dodaje tenje ka idealnim uivanjima koja e navodno postii u nekom buduem vremenu skepticizam djelomino ustupa mjesto vjerovanju. 5. ova razmatranja se donekle mogu proiriti i na meunarodne odnose ako nagoni za kombinovanje u datoj zemlji prerastu jednu odreenu granicu u poreenju sa nagonima grupne postojanosti, tu zemlju moe u ratu lako moe da pobedi neka druga zemlja u kojoj do te pojave nije dolo. Snaga ideala kao voe u pobjedu upadljiva je i u graanskim i u meunarodnim sukobima. Ljudi koji prestanu da primjenjuju silu, koji ponu da razmatraju politiku s komercijalne strane gledita i sude o njoj samo u smislu dobiti i gubitka, mogu lako da budu navedeni da kupuju mir i moe da se desi da takav posao sam po sebi bude dobar jer bi rat mogao da kota vie od cijene mira, pa ipak iskustvo pokazuje da na due staze i uzimajui u obzir vezu sa stvarima koje idu uz nju, takva praksa vodi zemlju propast. Nagoni za kombinovanjem rijetko preovlauju u itavom stanovnitvu. Obino se takva situacija stvori u viim slojevima drutva, a nje malo ima ako je uopte ima u niim i brojnim klasama. S toga kad doe do rata ovjek sa zaprepaenjem posmatra energiju koju odjednom ispolje iroke mase, neto to se nipoto nije moglo predvidjeti prouavanjem samo viih klasa. Ponekad kao u sluaju Kartagine, eksplozija te energije ne mora da bude dovoljna za spas zemlje jer se deava da se vladajue klase ne pripreme dovoljno za rat ili ga ne vode dobro, a vladajua klasa neprijateljske zemlje se dobro pripremi za rat i mudro ga vodi. A s druge strane kao to se desilo u ratovima francuske revolucije energija mase moe da bude dovoljna da spase zemlju zato to, iako su se njene vladajua klase loe pripremile za rat, pripreme i vostvo vladajuih klasa neprijateljskih zemalja su bili jo gori okolnost koja niim slojevima drutva daje mogunot da svoju vladajuu klasu svrgne s vlasti i zamjeni je drugom koja ima veu energiju i poseduje nagone za grupnom postojanou u veoj mjeri. Zatim, kao to se desilo u Njemakoj poslije poraza kod Tene, energija masa moe da se proiri na vie klase i da ih potstakne na aktivnost koja se pokazuje najuspjenija kad kombinuje sposobno vostvo oduevljeno vjerom. Ovo su dakle one glavne upadljive pojave ali javljaju se i pojave od drugorazredog sporednog znaaja. Meu njima se primjeuje injenica da ako vladajua klasa nije kadra ili nije voljna ni sposobna da primjeni silu u cilju spreavanja krenja jednoobraznosti u privatnom ivotu, anarhina opcija potinjene klase tei da nadoknadi ovaj nedostatak. U istoriji je poznato da privatna krvna osveta isezava ili se javlja prema tome da li zamjenjuje javna vlast ili prestaje da
139

zauzima njeno mjesto. Dogaalo se da se ona javlja u obliku linovanja u SAD pa ak i u Evropi. Kad god opada uticaj javne vlasti, javljaju se male drave u dravi, mala drutva u drutvu. Zato kad god omane sudski proces, zamjenjuje ga privatna ili grupna pravda i obrnuto. U meunarodnim odnosima, lani sjaj humane i etike deklaracije samoogrtaa neke prekrivene sile. Kinezi su se smatrali viim po civilizaciji od Japanaca, a moda su to i bili ali im je nedostajala vojna sposobnost koju su Japanci zbog preivjelih ostataka feudalnog varvarstva imali u izobilju. Tako su sirote Kineze napale horde evropejaca iji podvizi u Kini kao to Sorel lijepo kae podsjea na podvige slavnih panskih Konkvistadora u Americi. Od evropskih ruku doivjeli su ubijanje, pljake i otimaine, a uz to su jo morali da im plate odtetu, dok su Japanci odnijeli pobjedu nad Rusima, a sada zahtjevaju potovanje od svakog. Prije nekoliko stoljea pefinjena diplomatija hrianskih gospodara Kostantinopolja ih nije spasila od propasti pred naletom turskog fanatizma i snage, a sada godine 1913 na tom istom mjestu pobjednici pokazuju da su popustili u svom fanatizmu i snazi, pa ih je poto su sada oni polagali iluzorno nade u diplomatsku vijetinu, pobjedila i bacila snaga njihovih nekadanjih podanika. alosna je iluzija onih politiara koji izmiljaju da oruanu silu mogu da zamjene nenaoruanim zakonom. Meu mnogim primjerima mogli bi se navesti Sulin ustav u Starom Rimu i konzervativni Ustav tree republike u Francuskoj. Sulin ustav je pao zato to nije imao podrku oruane sile koja bi mogla da iznudi potovanje tog ustava. Avgustov ustav je trajao zato to su njegovi nasljednici mogli da se oslone na snagu legija. Kad je Komuna bila pobjeena i oborena, Pier je odluio da njegova vlada treba prije da trai podrku u zakonu nego u oruanoj sili. Rezultat toga je bio taj to su se njegovi zakoni rasturili kao lie na vjetru oluje demokratske putokratije. A da i ne govorimo o francuskom Luju XVI koji je mislio da njegov kraljevski veto moe da zaustavi revoluciju, jer je to bila iluzija nerazumnog slabia koji e ubrzo izgubiti ono malo glave to je imao. Ovakva injenica se pojavljuje pod maskom derivacija. U jednom pravcu imamo teorije koje osuuju primjenu nasilja od strane potinjene klase u bilo kom sluaju; u drugom teorije koje kritikuju primjenu sile od strane onih koji vladaju. Teorije vladajue klase, onda kad se zahtjev za logikom ne osjea ba mnogo, jednostavno se oslanjau na osjeanja i potovanja prema monima; ili prema apstrakcijama kao to je Drava kao i na osjeanja neodobravanja prema pojedincima koji pokuavaju da promjene i razore postojei poredak. A kada izgleda preporuljivo upotrijebiti volju za logikom, nastoji se da se napravi zbrka izmeu krenja utvrene jednoobraznosti u cilju iskljuive koristi pojedinca i prekraja u cilju podravanja nekog zajednikog interesa ili neke jednoobraznosti. Cilj takve derivacije je da se na drutveni ili politiki in prenese osuda koja pripada obinom zloinu. U nae doba se takva izlaganja esto povezuju s teologijom Progresa. Nije mali broj naih modernih vlada koje su revolucionarnog porijekla. Kako osuditi revolucije koje mogu da budu pokrenute protiv njih, a ne odrei se tog porijekla? To se postie pozivanjem na jedno novo boansko pravo, pobuna je bila legalna samo protiv vlade u prolosti kad se vlast zasnivala na sili, a nije legalna kad se vodi protiv modernih vlada, ija se vlast zasniva na razumu. Ali pobuna je bila zakonita protiv kraljeva i oligarhije, ona nikad nije zakonita kad je protiv naroda. Isto tako pobuna je opravdana tamo gdje nema opteg prava glasa, a ne tamo gdje zakon zemlje daje lijek
140

za sve. Ali opet pobuna je beskorisna i stoga za osudu u svim zemljama u kojima je narod kadar da izvri svoju volju. Najzad da bismo malo zadovoljili ili gospodu metafiziare pobuna se ne moe tolerisati tamo gdje postoji pravna drava. Nadam se da e mi biti oproteno ako ovdje ne definiem ovaj ljupki entitet, jer pored svekolikih istraivanja s moje strane, ovaj entitet mi je ostao potpuno nepoznat te bih vie volio da treba da opiem himeru. Opet kao i obino ni jedna od ovih derivacija nema neko tano znaenje. Sve vlade primjenjuju silu i sve tvrde da su zasnovane na razumu. U stvari, bilo da opte pravo glasa preovlauje ili ne, vlada uvijek nalazi naine da volji naroda da izraz koji eli ta nekolicina, poevi od carskog zakona koji je ostvario imperiju rimskih careva, pa sve do glasova zakonske veine, izabrane na ovaj ili onaj nain, od plebiscita koji je predao carstvo Napoleonu pa do opteg prava glasa koji nai spekulanti vjeto kupuju, vode i manipuliu njim. Koji je to novi bog nazvan Optim pravom glasa - on se nita lake ne moe definisati, niti je manje obavijen tajnom, niti je vie izvan granica stvarnosti, nego to su gomila drugih boanstava, a u njegovoj teologiji nisu nita manje brojni i nita manje upadljive protivrjenosti nego u ostalim teologijama. Oboavanje Opteg prava glasa ne vodi njihov bog. To oni njega vode, proglaavajui svetinju veine, a opiru se toj veini opstrukcionistikom taktikom ak i onda kad predstavljaju samo malu manjinu i palei tamjan bogu Razumu u izvjesnim sluajevimane preziru pomo smicalica, obmana i potkupljivanja. Takve derivacije u sutini izraavaju opsjedanja ljudi koji su se popeli u sedlo i voljni su da tu ostanu zajedno sa daleko optijim osjeanjima da je drutvena stabilnost dobra stvar. Ako se neka grupa, velika ili mala, onog trenutka kada prestane da bude zadovoljna izvjesnim normama ustanovljenim u zajednici iji je ona dio, prihvati oruija da ih uniti, organizovano drutvo se raspada. Drutvena stabilnost je jedna toliko blagotvorna stvar da se za njeno odravanje vrijedi koristiti i fantastinim idejama pa i ovom ili onom teologijom izmeu stalog i teologijom opteg prava glasa i vrijedi biti rijeen da se pree preko nekih postojeih nezgodnih stvari. Prije nego to postane preporuljivo promjeniti javni mir, takve nezgode mora da postanu vrlo ozbiljno, a poto ljudska bia u stvari nisu voena skeptikim umovanjem nauke, nego ivim osjeanjima izraenim u nekom idealu, teorije kao to su boansko pravo kraljeva, zakonitost oligarhije, i naroda, veine zakonodavnih skuptina i druge sline mogu da budu korisne do izvjesnih granica i stvarno su dokazale da jesu, ma koliko to izgledalo apsurdno s naune take gledita. Teorije koje odobravaju primjenu sile od strane onih kojima se vlada gotovo su uvijek kombinovane sa teorijama koje osuuju primjenu sile od strane onih koji vladaju. Neki zanesenjaci su protiv svake primjene sile, bilo sa koje strane ona dolazila, ali njihove teorije ili nemaju nikakav uticaj ili samo doprinose slabljenju otpora onih koji vladaju ostavljajui slobodno polje za nasilje onih kojima se vlada. Imajui ovo na umu, moemo se ograniiti na opte razmatranje takvih teorija. Nije potreban veliki broj teorija da bi se na otpor i na primjenu sile podigli ljudi koji su potlaeni ili koji misle da su potlaeni. Stoga su derivacije uglavnom namjenjene tome da privole one ljude koji bi inae bili neutralni da osude otpor od strane onih koji vladaju, te da se time smanji estina takvog otpora, ili da bi se u tom smislu ubijedili sami oni koji vladaju, stvar koja nema mnogo izgleda u nae vrijeme, osim kod onih iji su kimeni stubovi potpuno istrulili od
141

otrovanog manitarijanizma. Prije nekoliko vijekova se kod dobrih hriana u naim zapadnim zemljama moglo prilino postii pomou religijskih derivacija, a u drugim zemljama kod onih koji su vrsto vjerovali putem derivacija one religije koja je u datom sluaju preovladavala. Poto je humanitarizam religije kao to su hrianska, muslimanska i druge, moemo opte govorei da kaemo da se ponekad moe obezbjediti pomo neutralnih, a oslabiti otpor ljudima na vlasti, pomou derivacija religije, ma koja bila, u koju ti neutralni vrsto vjeruju. Ali poto derivacije esto mogu da budu koriene i za i protiv, ovakvo sredstvo esto ima ogranieno dejstvo ak i onda kad ne predstavlja samo masku odreenih interesa. U nae vrijeme sukobi su u glavnom ekonomske prirode. Stoga, ako se neka vlada odlui da zatiti poslodavce ili razbijae trajka, od nasilja trajkaa, optuuju je da se mjea u ekonomski problem koji se nje ne tie. Ako policajci ne dozvole da im porazbijaju glave, a da oni pri tom neuptrijebe oruje, za njih se kae da su slabo ocijenili situaciju, da su djelovali impulsivno, nervozno. Kao i razbijaima trajka, i njima se odrie pravo na upotrebu oruja onda kad ih trajkai napadaju, jer je inae neki trajka moe da bude ubijen, a delikt tjelesnog napada, pretpostavljajui ali ne priznajui da je do takvog delikta i dolo, ne zasluuje kaznu smrti. Sudske odluke napadaju se kao klasne odluke u svakom sluaju one su uvijek preotre. Najzad amnestije moraju da briu sva sjeanja na takve sukobe. Moglo bi se pretpostaviti poto su interesi poslodavaca i razbijaa trajka direktno suprotni interesima trajkaa, da e se oni koristiti suprotnim derivacijama. Ali to se ne deava, a ako se i desi oni to ine na vrlo blag apologetski nain. Razlog za to to se razbijaa trajka tie, jeste taj to on kao klasa ima jako malo duha. Njega ne inspirie nikakav uzvieni ideal, on se gotovo stidi onoga to radi i govori o tome to manje moe. to se poslodavaca tie razlog je taj to su mnogi od njih spekulanti koji se nadaju da nadoknade svoje gubitke u trajku vladinom pomoi i na raun kupca i poreskih obveznika. Njihove svae sa trajkaima, su svae sauesnika oko podijele plijena. trajkai spadaju u mase bogate reziduama II klase. Oni ne samo to imaju interese, ve i ideale. Njihovi spekulantski poslodavci pripadaju klasi koja se obogatila kombinovanjem. Oni su dobro snabdjeveni reziduama I. Klase te stoga imaju uglavnom interese, a malo ili nimalo ideja. Oni provode vrijeme djelatnostima koje su daleko unosnije od proizvodnje teorija. Meu njima nije mali broj plutokratskih demagoga, koji su umjetnici u vjetini obrtanja u svoju korist trajkova koji su po svemu sudei upereni protiv njih. Osim toga postoje opta razmatranja koja se odnose i na domae i na meunarodne sukobe. Ona se ukratko svode na pozivanje na osjeanja saaljena prema patnjama, prouzrokovanim primjenom sile, potpuno zapostavljajui razloge zbog kojih je sila primjenjena, kao i na pozivanje na korisnost ili tetu koja prizlazi iz toga da li se ona primjenjuje ili ne primjenjuje. esto su ispunjena izrazima potovanja ili bar saaljenja, prema proletarijatu koji nikada ne moe da pogrijei ili bar ima opravdanje za ono to ini. Sljedeeg dana se slini izrazi, koji odgovaraju tim sjeanjima primjenjuju u korist as kraljevske, as teokratske, ak aristokratske vladavine. Zanimljivo je u skladu sa sutinski osjeajnim karakterom derivacija, da se teorije koje su logiko eksperimentalnog stanovita, najvre po pravilu zanemaruju. U srednjem vijeku je jedan izvrstan argument mogao da se da u koriste klezijastike vlasti u doba kad je ona bila u sukobu s carskim kraljevskim i baronskim snagama to je injenica da je ona bila gotovo jedina protivtea tim drugim snagama i gotovo jedino pribjeite inteligencije, nauke i obrazovanja, nasuprot neznalakoj brutalnoj sili. Ali taj argument je korien rijetko ako je uopte bio koriten. Ljudi su vie voljeli da se oslanjaju na derivacije zasnovane na doktrini otkrovenja i na
142

citatima iz Svetog pisma. Danas poslodavci koji uivaju ekonomsku zatitu pokazuju veliku srbu prema trajkaima zato to pokuavaju da se oslobode konkurencije neorganoizovanih radnika. Nikad im nije odgovoreno da oni pokuavaju da druge sprijee da rade ono to i sami ine i da ne uspijevaju da pokau kako je i zato slobodna konkurencija dobra za radnika, a loa za poslodavce. Neki ovjek pokuava da pree italijansku granicu s nekoliko vrea saharina. Carinski slubenici dolete i nasilno spreavaju takvu konkurenciju italijanskim fabrikantima eera od eerne repe, idui toliko daleko da se koriste i pukama pa ponekad i ubiju krijumara, koga niko ne oplakuje. Pa ipak zahvaljujui ba takvom nasilju i takvim ubistvima, nekoliko italijanskih kraljeva eera uspjelo je da sakupi znanja bogatstva i da zadobije potovanje javnosti i poasti, pa ak i da zauzme mjesto meu onima koji stvaraju zakone. Jo uvijek ostaje da se vidi zato se nasilje na isti nain ne moe koristiti u cilju poveanja radnikih nadnica. Moglo bi se primjetiti da je nasilje koje titi interese poslodavca zakonito, a da je nasilje koje primjenjuju trajkai na razbijae, trajka nezakonito. To ovo pitanje korisnosti nasilja pretvara u pitanje korisnosti naina na koji se nasilje primjenjuje stvar od velikog znaaja to niko nee porei. Zakonito nasilje je posljedica normi utvrenih u drutvu, ono je korisnije ili bar manje tetno, nego to je privatno nasilje koje se po pravilu planira u cilju zbacivanja tih normi. trajkai bi mogli da odgovore, to ponekad u stvari i ine, da se oni koriste nezakonitim nasiljem zato to ne mogu da se koriste njegovom zakonitom varijantom. Kada bi zakon putem zakonitog nasilja obuzdavao ostale da bi trajkaima dao ono to trae, onda oni ne bi pribjegavali nezakonitom nasilju. Isti argument moe da poslui i za mnoge druge sluajeve. Ljudi koji primjenjuju nezakonito nasilje ne trae nita drugo do da mogu da ga pretvore u zakonito nasilje. Ova tema meutim jo nije iscrpljena i mi sad dolazimo do najistaknutije take ovog pitanja. Ostavimo se posebnog sluaja i razmotrimo problem u njegovom optem obliku. Sporne su u stvari relativne vrijednosti lukavosti i sile, a rijeiti taj spor u smislu da nikad ak ni u izuzetnom sluaju nije korisno odgovoriti na silu snalaljivou, trebalo bi prvo pokazati da je primjena lukavstva uvijek bez izuzetka, preporuljivija od primjene sile. Pretpostavimo da neka zemlja ima vladajuu klasu A koja asimiluje u pogledu inteligencije najbolje elemente itave nacije. U tom sluaju potinjenoj klasi B su takvi elementi oduzeti i ona ima malo ili nimalo nade da ikad pobjedi klasu A dokle god se radi o borbi uz pomo lukavosti. Ako bi lukavstvo bilo kombinovano sa silom, vlast klase A bi bila vjeita, kao to Dante kae: Div ali razuma, kreposti, volje zle prepun, nadaren, duha cijelo bi ovjeanstvo bacio dole. Ali takva kombinacija se deava samo kod malog broja pojedinaca. U veini sluajeva ljudi koji se oslanjaju na lukavost ostaju manje pogodni za primjenjivanje sile i obrnuto. Tako koncentracija u klasi A pojedinaca najvinijih lukavstvu vodi koncentraciji u klasi B pojedinaca najvinijih u primjeni nasilja; i ako taj proces dugo traje ravnotea postaje nestabilna, jer su pripadnici klase A dobri u lukavstvu, ali im nedostaje hrabrost za primjenu sile, kao i sama sila, dok pripadnici klase B imaju silu i hrabrost da je primjene, ali im nedostaje vjetina, za iskoritavanje tih prednosti. Ako se desi da nau voe koji imaju tu vjetinu a istorija pokazuje da se takvo vodstvo obino nalazi meu nezadovoljnicima iz klase A onda imaju sve to im je
143

potrebno da pobjede i klasu A zbace svlasti. Ba o ovom razvoju istorija daje bezbroj primjera od najstarijih vremena pa sve do danas. Opte govorei, revolucija ovog tipa je blagotvorna za zajednicu utoliko vie ukoliko vladajua klasa sve vie tei humanitarizmu, a utoliko manje u koliko je sainjavaju pojedinci koji sve vie tee primjeni kombinacija, umjesto sile, naroito ako se kombinacija ak i posredno rezultuju u materijalnom napretku zajednice. Zamislimo zemlju u kojoj vladajua klasa A sve vie naginje humanitarizmu, drugim rijeima, podstie samo one tetnije grupne postojanosti, odbacujui ostale kao ovetale predrasude i ekajui na dolazak vlade razuma postaje sve manje sposobna za primjenu sile, te tako izbjegava glavnu dunost vladajue klase. Takva zemlja se nalazi na putu potpune propasti. Ali gle, potinjena klasa B se pobuni protiv klase A. U borbi protiv A koristi se humanitarnim derivacijama toliko dragim klasi A, ali u ijoj osnovi lee sasvim drukija osjeanja, koja se ubrzo pretvaraju u djela. Klasa B primjenjuje silu dalekosenih razmjera i ne samo to pobjedi klasu A, ve pobije jedan dio njenih pripadnika i, istini za volju inei tu ona obavlja jednu korisnu javnu slubu, neto kao osloboenje zemlje od nekih opasnih ivotinja. Ona donosi sobom u sjedite vlasti veliko obilje grupne postojanosti i malo je vano, ako je uopte vano, to e ta grupna postojanost u spoljnim oblicima biti drugaija od one stare. Sada je znaajno to to klasa B funkcionie kao vladajua klasa i to zahvaljujui njoj drutveni sastav postie stabilnost i snagu. Zemlja je spaena od propasti i poinje novi ivot. Ako ovjek povrno rasuuje, mogao bi da padne u iskuenje da se neto vie zadri na pokolju i pljaki koji prate revoluciju, ne pitajui se da li te stvari moda ne predstavljaju manifestaciju to je za aljenje koliko god hoete osjeanja i drutvenih snaga koje su vrlo zdrave. Onaj ko bi rekao da su pokolj i pljaka daleko od toga da budu za osudu - znai da oni koji su bili pozvani da ih izvre zasluuju vlast drutvenog dobra radi izrekao bi jedan paradoks jer u tome nema povezanosti izmeu uzroka i posljedica, a ni bilo kakve bliske ni neophodne uzajamne zavisnosti izmeu takvih strahota i drutvene koristi, ali taj paradoks ipak sadri trunku istine u tome to pokolj i pljaka prstavljaju spoljanje znake koji ukazuju na to da snani i hrabri ljudi dolaze na mjesta koja su ranije zauzimali slabii i kukavice. U svemu ovome smo apstraktno opisali mnoge revolucije koje su se konkretno dogodile poev od revolucije koja je Avgustu dala carstvo, pa do francuske revolucije od 1789. Da je vladajua klasa u Francuskoj imala pouzdanje koje savjetuje primjenu sile i volju da je primjeni, ona nikad nebi bila pobjeena i zadobijajui nadmo za sebe, zadobila je i za Francusku. Poto u toj funkciji nije uspjela, bilo je dobro to je njena vlast prela na druge i opet poto nije dolo do pribjegavanja sili, prelaz u drugu krajnost gdje se sila primjenjuje ak i vie nego to je potrebno bio je samo u skladu s optim jednoobraznostima. Da Luj XVI nije bio ovjek s malo razuma, jo manje hrabrosti, koji je dopustio sebi da bude poraen bez borbe i vie volio da izgubi glavu na giljotini nego da umre s orujem u ruci kao pravi ovjek, moda bi bio u stanju da pobjedi svoje protivnike. Da rtve septembarskog pokolja, njihovi roaci i prijatelji nisu veinom bili pristalice humanitarizma i lieni svake hrabrosti i energije, oni bi svoje neprijatelje unitili, a ne bi ekali da sami budu uniteni. Bilo je dobro to je vlast prela u ruke ljudi koji su pokazali da imaju pouzdanje i rjeenost potrebnu za primjenjivanje sile.

144

Drutvena korist je manje oigledna kad vladajuu klasu sainjavaju ljudi u kojima preovlauju nagoni za kombinovanjem, a unutar izvjesnih granica te koristi moe i da ne bude. Ali kad se neka vladajua klasa suvie oslobodi osjeanja grupne postojanosti, ona lako dospijeva do take u kojoj je nepodobna za odbraniti ne samo svoje vlasti, ve to je daleko gore, nezavisnost svoje zemlje. U tom sluaju, ako se nezavisnost smatra prednou onda se mora smatrati prednou i oslobaanje od klase koja je postala nesposobna za obavljanje slube odbrane. Potinjena klasa je iz koje po pravilu dolaze pojedinci s pouzdanjem i rjeenou da primjene silu i spasu zemlju. Vladajua klasa A pokuava da odbrani svoju nezavisnost i da na razliite naine otkloni opasnost od pobunjene klase B. Ona nastoji da se koristi snagom klase B i to je najuspjenija politika. Ili nastoji da sprijei svoje nezadovoljne lanove da postanu voi klase B ili prije onog elementa klase B koji je raspoloen za primjenu sile, ali to se vrlo teko postie. I klasa A se koristi derivacijama da bi smirila klasu B govorei joj da je zloin pribjegavati nasilju, da nema smisla primjenjivati silu, da bi se poistiglo ono to se, ako je pravedna stvar, moe postii razumom. Glavni cilj takvih derivacija je da se sprijei da klasa B odri bitku na svom terenu, terenu sile i da se dovede na drugo polje polje lukavstva gdje je njen poraz siguran, poto je tu klasa A daleko nadmonija od nje. Ali po pravilu, uspjenost tih derivacija u momente zavisi od ve postojeih osjeanja koja one izraavaju, a tek u manjoj mjeri od osjeanja koja stvaraju. Te derivacije treba doekati drugim, isto toliko uspjenim derivacijama, a bilo bi bolje kad bi se neke od njih pozvale na osjeanja prihvatljiva ljudima koji zamiljaju da su neutralni, iako to moda u stvarnosti nisu, a koji bi htjeli da se ne opredjele ni za klasu A ni za klasu B, ve da razmiljaju samo o onome to je pravedno i poteno. Takva osjeanja gdje uglavnom oni koji posjeduju rezultate drutvenosti (IV klasa), a naroito osjeanja saaljenja. Stoga veina derivacija koje idu u prilog primjeni sile od strane potinjene klase ne brane je toliko neposredno koliko posredno osuujui otpor od strane vladajue klase u ime drutvenosti, saaljenja, i odvratnosti prema patnjama drugih. Ova posljednja osjeanja su gotovo jedina koja koriste mnogi pacifisti koji ne mogu da smisle nikakav drugi nain za odbranu svojih teza osim opisivanja i ratnih uasa. Derivacije koje se odnose na drutvenu borbu esto pribjegavaju i osjeanjima asketizma koji ponekad utiu na pojedince Klase A. Pa time dokazuju da ne predstavljaju slabo preimustvo za klasu B. U osnovi, sve te derivacije izraavaju uglavnom osjeanja pojedinaca eljnih promene u drutvenom poretku, te su stoga blagotvorna ili tetna. Ako neko hoe da tvrdi da je promena uvijek tetna, da je stabilnost najvie dobro, onda taj treba da je spreman da dokae ili da bi ljudskom drutvu zaista koristilo da je ostalo u stanju varvarstva ili da je prelaz od varvarstva u civilizaciju postignut ili je mogao da bude postignut, bez ratova i revolucija. Ovo poslednje tvrenje se toliko grubo ne slae s injenicama kakve poznajemo iz istorije, da je apsurdno ak i diskutovati o njemu. Stoga ostaje samo prvo, i ono se moe braniti davanjem naroitog znaenja izrazu korisnost, kao i usvajanjem teorija koje su opevale radosti prirodnog stanja. Ako ovijek nije voljan da ide toliko daleko, onda je i prvo tvrenje neodrivo i tako je ovjek prisiljen injenicama i logikom da prizna da su ratovi i revolucije ponekad bili blagotvorni (to ne znai da su to uvijek bili). I kad se to jednom prizna u pogledu prolosti ne ostaje nita na osnovu ega bi se mislilo da e stvari biti drugaije u budunosti.
145

Stoga smo opet, kao i obino otjerani s kvalitetnog polja, na kome vladaju eksperimentalne nauke. ovjek ne moe da tvrdi uopteno da je stabilnost uvijek blagotvorna ili da je promena uvijek blagotvorna. Svaki pojedini sluaj treba ispitati u pogledu njegovih posebnih vrijednosti, a korisnost i tetu odmeriti, da bi se vidjelo da li prva nadjaava drugu, ili druga prvu. Ve smo tvrdili da je u mnogim sluajevima stabilnost blagotvorna. Trebalo bi da u nita manjem broju sluajeva utvrdimo da se i krenje postojeih normi pokazalo blagotvornim, ukoliko norme intelektualnog reda razmatramo zajedno s normama materijalnog reda. Ali ako ih razmatramo odvojeno, bie oigledno da ima mnogo sluajeva naroito u pogledu prekraja od strane malog broja pojedinaca u kojima se krenje intelektualnih normi od strane pojedinaca ili malog broja pojedinaca pokazalo kao preimustvo, a malo sluajeva u kojima se krenje normi materijalnog reda pokazalo blagotvorno. Zbog toga nas ono to sadri formula utvrena u lanu 2176 po kojoj krenje normi materijalno reda treba utoliko jae suzbijati, ukoliko su one suma dela pojedinaca, a utoliko manje ukoliko su kolektivna u mnogim sluajevima ne navodi na veliko zastranjivanje u pogledu maksimuma drutvene koristi, kao to bi to bio sluaj da se ova formula odnosi na krenje normi intelektualnog rada. Ovo je u sutini glavni argument koji se moe izneti u korist onoga to se naziva slobodom miljenja. Za derivaciju ovo ne vai. Disidenti brane svoja miljenja zato to su ona bolja od miljenja kojih se dri veina; i dobro je to imaju tu vjeru, jer samo ona moe da im da snagu koja im je potrebna da se odupru progonima kojima su gotovo uvijek izloeni. Dok god ih je brojno malo, oni za svoju sektu trae samo malo mjesta po suncem. U stvari, oni eznu za trenutkom kad se od progonjenih budu pretvorili u gonioce, stvar do koje neizbjeno dolazi im njihov broj postane dovoljno veliki da mogu silom da namjetnu volju. U tom trenutku prestaje da postoji korist od njihovog ranijeg neslaganja a teta koja kastaje od njihove nove ortodoksnosti uzima sve vie maha. Ranije smo uporedili revoluciju u Rimu u Augustovo doba s revolucijom u Francuskoj u doba Luja XVI i vidjeli smo da smo u cilju razumijevanja ta dva zbivanja morali da ispod derivacija sagledamo osjeanja i interese koje su te derivacije predstavljale. Poavi jo korak dalje primjeuje se da i prilikom pada rimske republike i pri padu francuske monarhije, njihove vladajue klase nisu bile ni kadre ni voljne da primjene silu, a da su ih svrgle klase koje su bile i voljne i kadre da je primjene. I u starom Rimu i u Francuskoj pobjedniki element se uzdigao iz naroda pa su ga u Rimu sainjavale Suline, Cezarove i Oktavijanove legije, a u Francuskoj rvolucionatne mase koje su razbile slabu kraljevsku silu, kao i vojska koja je pobijedila, osrednje trupe evropskih vladara. Voe pobjedilaca su govorile, naravno istinski u Rimu i francuski u francuskoj, i isto toliko prirodno su se koristili onim derivacijama koje su odgovarale Rimljanima, osdnosno Francuzima. Rimski narod je bio kljukan derivacijama koje u skladu s osjeanjima da se sadrina moe menjati dok god se odrava forma, a francuske mase derivacijama inspirisanim religijom progres, verom vanredno omiljenom kod Francuza toga doba. Slino tome su se u danima puritanske revolucije Kromvel i ostali neprijatelji Stjuartovih koristili biblijskim derivacijama. Francuske derivacije su poznatije od rimskih ne samo zato to ke do nas dolo vie napisa o njima, ve vrlo verovatno i zato to ih je bilo u veem obilju. Da je Oktavije due nastavio svoju ulogu branioca Senata mogao se njime koristiti ali kad je ispred Bolonje sklopio sporazum s
146

Antonije i Lepidom njegova sudbina se potpuno oslonila na mo legija: stoga je on derivacije odloio u arsenal kao nepotrebno oruje, poteui ih ponovo tek poslije pobjede kad je trebalo umiriti starosjedioce rimske da ih promjena reima ne uzbuni. Neto slino dogodilo se u Francuskoj u vrijeme Napoleona I; ali prije njega su jakobinci, koji su mu utrli put, utvrdili da je nemogue igrati samo lava i morali su da pribjegnu lisiijim trikovima. Oktavijo je podrku oruane sile osigurao svojim autoritetom zapovjednika, zatim prvo svojim novcem, pa onda novcem koji je bio u poloaju da silom iznudi od drugih Frncuski revolucionarni voe u poetku bili kadri nita slino da urade. Morali su da svoju revolucionarnu vojsku regrutuju pomou derivacija, koje su je izraavajui osjeanja mnogih vladinih neprijatelja dovele u oporima, pod njihove stegove, a izraavajui i osjeanja gotovo svih pripadnika vladajuih klasa, posluile su i kao opojno sredstvo za njihovu malaksalu budnost te tako slomile njihov oslabljeli otpor, kasnije im se revolucija dokopala vlasti njene voe su poeli da podravaju rimske trijumfire i mnoge druge gospodare tog tima, razdjeljujui svojim pristalicama novac i imanja svojih protivnika. Ako je dejstvo derivacija mnogo manje od dejstva rezidua to ne znai da one kao to smo mnogo puta vidjeli nemaju nikakvog uticaja, derivacije slue prvenstveno tome da daju veu snagu i uspjenost reziduama koje izraavaju. Stoga ne bi bilo tano rei da su se istoriari koji su uglavnom ili iskljuivo prouavali derivacije francuske revolucije; bavili potpuno beznaajnom stranom ove epizode. Za njih se moe rei da su grijeili utoliko to su jednu drugorazrednu stranu stvari smatrali prvorazrednom. Oni su nainili ozbiljniju greku time to nisu razmatrali ulogu sile u toj stvari, kao ni razloge zbog kojih su se neke stranke primjenjivale silu a druge nisu. Nekolicina onih koji su uopte razmatrali ulogu sile li su ponim putem zato to su se drali da se ovaj ili onaj ovijek kod moi uzdravao od primjenjivanja sile iz obzira prema derivacijam, dok su i derivacije i odvratnost prema primjeni sile imale zajedniko porijeklo u osjeanjima tih ljudi. Pa ipak ako se poblie ispita cela stvar izgleda jasna s dokazom i protivdokazom. Luj XIV je pao zato to nije bio ni voljan ni spreman, ni sposoban da primjeni silu; revolucionari su pobjedili zato to su bili i voljni i spremni i sposobni da to uine. Nikakvom uspenou svoje teorije ve samo snagom svojih sljedbenika se ova ili ona revolucionarna stranka pela na vlast. ak je i direktorijum koji se spasao pribegavajui sili u sukobima sa slabijim strankama, podlegao sili u borbi s Bonapartom koga su njegove pobjednike trupe nainile ovjekom dana. I Napoleon traje sve dok ga nisu savladale jae protivnike snage. A zatim ponovo niz reima u Francuskoj od kojih svaki propada zato to nije voljan spreman ni sposoban da primjeni silu, a uzdiu se novi na osnovu primjene sile. To se primjeuje kod pada arla X, Luja Filipa kod dolaska na vlast Napoleona II, a moe se ii i dalje pa rei da ako je versajska vlada 1871 uspjelada savlada Komunu to je bilo zato to je raspolagala jakom vojskom i to je umela da se njom koristi.

147

ESTI DIO - SIGMUND FROJD (1856 1939)

148

FIKSIRANJE LIBIDA ZA OBJEKTE

Libido je snaga (u svakom pogledu analogna sa gladi), pomou koje instikt u ovom sluaju seksualni (kao to je u gladi instikt za hranom), dolazi do izraaja. Imajte na umu za trenutak ideju da se seksualni ivot libidofunkcija, kako ga mi nazivamone pojavljuje odmah u svom konanom obliku, niti se ak iri u pravcu kretanja svojih najranijih oblika, ve da prolazi kroz niz seksualnih faza koje ne nalie jedna drugoj: ukratko da se u njemu odvijaju mnoge promjene, poput razvoja gusenice u leptira. Prelomna taka ovog razvoja je potinjavanje svih seksualnih komponentnih instikata pod vlast genitalne zone i zajedno sa ovim, uvoenje seksualnosti u slubu reproduktivne funkcije. Pre nego to doe do ovoga, seksualni je ivot takorei, raznorodan -pun nezavisnih aktivnosti odvojenih komponentnih impulsa, od kojih svaki tei organskom zadovoljstvu. Ovakva anarhija je izmjerena pokuajima pre-genitalnih organizacija od kojih je najglavnija sadistiko-analna faza, poslje koje dolazi oralna. Postoji jo dosta razliitih za sada malo poznatih procesa, koji utiu na prelaz sa jednog stepena organizacije na sledei, vii stepen. Kasnije emo vidjeti od kakve je vanosti ovo drugo putovanje preko toliko mnogo stupnjeva u razvoju libida za razumjevanje neuroza. Teorija libida: narcisizam Mi smo vie puta, pa i tu nedavno, govorili o razlici izmeu seksualnog i ego-instikta. Pre svega, potiskivanje pokazuje kako se oni mogu suprostaviti jedan drugome, kako se tada oigledno seksualni instikti potinjavaju i kako su primorani da dou do zadovoljenja obilaznim, povratnim putevima, gdje svoj poraz nadoknauju vlastitom nesavladljivou. Kasnije je postalo jasno da su jo od poetka oba bila u drugaijem odnosu prema svojoj gospodarici Nudi, tako da se i drugaije razvijaju i da poprimaju drugaiji stav prema principu realnosti. Najzad vjerujemo da smo uvidjeli da su seksualni instikti vezani vrstim sponama sa afektivnim stanjem straha nego to su to ego instikti -to je zakljuak koji ne izgleda potpun u jo samo jednoj vanoj taki. Da bi smo ovo potvrdili, izneemo jo jednu znaajnu injenicu da nedostatak zadovoljenja gladi i ei (dva najelementarnija zakona odravanja) nikad ne mogu da se promjene u strah, dok je promjena nezadovoljenog libida u strah, kao to smo ve uli, dobro poznata i esto posmatrana pojava. Nae opravdanje za razlikovanje seksualnog i ego-instikta ne moe se pobijati: ono je dato postojanjem seksualnih instikata kao naroite aktivnosti linosti. Jedini je problem kakav se znaaj moe pripisati ovoj razlici i kako emo ga radikalno i odluno razmatrati. Odgovor na ovo zavisi od toga koliku razliku moemo da utvrdimo u ponaanju seksualnih instikata, i u njihovim tjelesnim i duevnim manifestacijama, od drugih instikata koje smo im stavili nasuprot, i od kolikog su znaaja posljedice koje proizlaze iz ovih razlika. Naravno da mi nemamo motiva da podravamo ikakvu razliku u sutini prirode svake od ovih grupa instikata, koje bi uzgred, teko bilo i shvatiti. Obe nam se prikazuju samo kao opisi izvora energije linosti, i diskusija da li su oni u sutini jedno, ili bitno razliite, i ukoliko su jedno, kada su se odvojile, ne moe se voditi samo na osnovu ovih pojmova, nego se mora bazirati na biolokim

149

injenicama koje stoje iza njih. Za sada znamo suvie malo o ovome, i ak i da znamo vie to ne bi imalo znaaja za zadatak psihoanalize. Malo se takoe moemo koristiti i ako naglasimo prvobitno jedinstvo svih instikata, kao to je to uinio Jung , i ako nazovemo libidom svu energiju koja se kroz njih ispoljava. Onda bismo bili prisiljeni da govorimo o seksualnom i aseksualnom libidu, poto se seksualna funkcija nikakvim sredstvima ne moe eliminisati sa polja duhovnog ivota, kao to smo mi to i do sada inili. Zbog toga smatram da pitanje dokle treba produiti nesumnjivu razliku izmeu seksualnih instikata i instikata samoodranja nije vano za psihoanalizu, niti da je psihoonaliza nadlena da se time bavi. Sa bioloke take gledita izvjesno je da postoje razliite take oslonaca po kojimaje to odvajanje vano. Seksualnost je jedina funkcija ivog organizma koja prevailazi linost i osigurava njene odnose sa svojom vrstom. Ne moe se porei da vrenje te uloge ne donosi uvijek korist jedinki, kao to to ine njene druge aktivnosti, nego je po cijenu velikog zadovoljstva dovodi u opasnost koje joj ugroavaju ivot, a dosta esto i upropaste. Vjerovatno su potrebni sasvim posebni procesi metabolizma, koji su sasvim razliiti od svih ostalih, da bi se sauvao jedan deo individualnog ivota kao dispozicije za potomstvo. I najzad individualni organizam koji sebe smatra glavnim, a svoju seksualnost sredstvom za zadovoljavanje, kao to su i druga sredstva, u biolokom je pogledu samo jedna epizoda u nizu generacija, kratkovean dodatak uz protoplazmu, obdaren virtualnom besmrtnou, poput nekog privremenog neotuivog nasljedstva koje ga nadivljuje. Meutim mi se ovdje u psihoanalitikom rasvjetljavanju neuroza ne bavimo tako dalekosenim gleditima. Pomou ispitivanja razlike izmeu seksualnih i ego-instikata dobili smo klju za razumijevanje grupe neuroza prenosa. Mogli bi smo svesti njihovo porijeklo na osnovnu situaciju u kojoj seksualni instikti dolaze u sukob sa instiktima samoodranja, ili da se bioloki izrazimo (iako netano) da jedna pozicija ega kao samostalne jedinke, dolazi u sukob sa drugom njegovom pozicijom, kao lan niza generacija. Moda samo u ovijeka dolazi do takvog razilaenja, i tako je uglavnom moda samo neuroza njegovo preimustvo nad drugim ivotinjama. Prejak razvoj njegovog libida i bogato organizovanje njegovog duhovnog ivota (koje je vjerovatno direktno njime omogueno) izgleda da su stvorili uslove koji su doveli do jednog takvog sukoba. U svakom sluaju je jasno da su ovo uslovi pod kojima je ovjek tako izvanredno napredovao van onoga to ima zajedniko sa ivotinjama da bi njegova sposobnost za neurozu bila samo nalije njegovih sposobnosti za kultni razvoj. Meutim i ovo su samo spekulacije koje nas odvraaju od naeg sadanjeg zadatka. Na je dosadanji rad bio voen na pretpostavci da se manifestacije seksualnih i ego-instikata mogu meusobno razlikovati. Kod neuroza prenosa ovo je mogue bez ikakvih tekoa. Mi smo libidom nazvali ono opsedanje energije koju je ego upuivao objektu svojih seksualnih udnji, a sva druga koja proizlaze iz instikta samoodranja, interesom; ispitujui opsedanja libida, njihove promjene, konane sudbine, mogli smo da steknemo pravi uvid u djelovanju sila duhovnog ivota. Neuroze prenosa su pruale najbolji materijal za ovo istraivanje. Meutim ego -njegov sklop koji se sastoji od razliitih organizacija sa svojim strukturama i nainom djelovanja ostao nam je skriven; smeli smo da pomislimo da bi nam tek analiza drugih neurotinih poremeaja mogla rasvetliti ovu materiju.
150

irenje psihoanalitike koncepcije na druge bolesti je poelo veoma rano. Ve je 1908 K.Abraham poslje jednog razgovora sa mnom, izrazio miljenje da je glavna karakteristika ranog ludila (dementia praecox, koja se smatra vrstom psihoze) to to u toj bolesti nedostaje libidno opsjedanje objekta (psihoseksualne razlike izmeu histerije i ranog ludila). No onda se postavilo pitanje: ta se deava sa libidom dementnih pacijenata, kada je ono odvraeno od objekta? Abraham nije oklevao da odgovori da se ono vraa egu, i da je ovo refleksno vraanje izvor obmane veliine kod ranog ludila. Ova obmana veliine se moe u potpunosti uporediti sa dobro poznatim precenjivanjem objekta u ljubavnom odnosu. Tako po prvi put shvatamo jednu crtu psihotikog oboljenja, time to smo ga doveli u vezu sa normalnim ljubavnim ivotom. Odmah u vam rei da su se ovi prvi Abrahomovi pogledi odrali u psihozi i da su postali osnova za na stav prema psihozama. Postepeno smo se navikli na koncepciju da libido, koji nalazimo vezano za izvjesne objekte i koje je izraz elje da se pribavi neko zadovoljstvo na tim objektima, moe i odustati od ovih objekata i postaviti svoj ego na njihovo mjesto; i postepeno se ova predstava izgraivala sve doslednije. Ime za ovakvo koritenje libida je -NARCISIZAM, a pozajmili smo ga od perverzije koju je opisao P.Neke, u kojoj odrasla osoba upuuje sopstvenom tijelu sve one nenosti koje se inae koriste prema nekom stranom seksualnom objektu. Odmah se namee misao da ukoliko postoji takva fiksacija za sopstveno tijelo i sopstvenu osobu, onda to ne moe biti neka izuzetna i beznaajna pojava. Naprotiv, verovatno da je taj narcisizam opte, prvobitno stanje iz koga se kasnije razvila ljubav prema objektu, a da pri tom sam nercisizam nije mogao da isezne. Iz razvoja libida vezanog za objekte morali smo se sjetiti da se mnogi seksualni impulsi u poetku zadovoljavaju na tijelu samog djeteta -kako mi kaemo autoerotiki- i da je ova sposobnost za autoerotizam uzrok zaostajanja seksualnosti u vaspitanju prilagoavanja principu realnosti. Tako je dakle autoerotizam seksualna djelatnost narcistike faze u smetaju libida. Ukratko: uobliili smo jednu ideju o odnosu izmeu ego-libida i objekt-libida, koju vam mogu ilustrovati primjerom iz zoologije. Zamislite najjednostavnije oblike ivota koji se sastoje od jedne malo izdiferencirane grudice protuplazmatine supstancije. One ispruaju produetke, koje se zovu pseudopode, u koje izlivaju svoju tjelesnu protoplazmu. Ali one opet mogu da uvuku ove produetke i da se skupe u grudvu. Ovo isputanje produetaka uporeujemo sa znaenjem libida na objekte, dok glavni dio libida moe i dalje ostati unutar ega; mi predpostavljamo da pod normalnim okolnostima ego-libido moe da se bez tekoe transformie u objekt-libido, a ovaj opet da se ponovo apsorbuje u ego. Ovdje je mjesto za dvije primjedbe: -prvo kako se pojam narcisizma razlikuje od egoizma? Po mome miljenju, narcisizam je libidozna dopuna egoizma. Kada se govori o egoizmu, misli se samo na interese osobe o kojoj je rije, a kod narcisizma se uzima u obzir i njeno libidozno zadovoljavanje. Ovo dvoje se mogu kao praktini ivotni motivi ispitivati due vremena. ovjek moe da bude apsolutno egoistian, pa ipak da doivi jaka libidozna povezivanja sa objektom, ukoliko libidozno zadovoljavanje na objektu spada u potrebe njegovog ega; njegov e egoizam paziti da tenja za objektom ne nanese tetu njegovom egu. ovjek moe biti egoistian, a istovremeno i veoma narcistian, i to opet ili u drutvenom seksualnom zadovoljavanju, ili u onim viim oblicima osjeanja, izvedenim iz seksualnih potreba, koje se obino nazivaju ljubav, i kao takve su suprostavljene ulnosti. U svim ovim situacijama
151

egoizam je ono to je po sebi razumljivo, stalni element, dok je narcisizam ono to je promjenljivo. Antiteza egoizma altruizam, pojmovno se ne poklapa sa libidoznim opsjedanjem objekta; ve se od njega razlikuje nedostatkom elje za seksualnim zadovoljavanjem na objektu. Ali u punoj zaljubljenosti altruizam se poklapa sa libidoznim opsjedanjem objekta. Po pravilu seksualni objekt privlai jedan dio narcizma ega na sebe, to postaje oigledno u tzv. seksualnom procjenjivanju objekta. Ako se ovome doda altruizam koji je usmjeren na objekt i koji je proistakao iz egoizma ljubavnika, onda seksualni objekt postaje nadmoan; on je potpuno progutao ego. Izvjesni uslovi kao to je organsko oboljenje, polni nadraaj jasno za sobom povlae odvajanje libida od njegove povezanosti sa objektima. Libido koji je tako povuen nalazi se opet u egu u obliku jaeg opsedanja oboljelog dijela tijela. Moemo se zaista odvaiti na tvrdnju da je pod takvim uslovima povlaenje libida sa njegovih objekata mnogo upadljivije od odvajanja egoistinih interesa od spoljanjeg svijeta. Ovo izgleda da je put koji vodi razumjevanju hipohindrije, kod koje je ego na slian nain zabavljen nekim organom koji naem opaanju ne izgleda bolestan. Pre svega vi biste eljeli da znate zato kada govorim o snu, bolesti i slinim stanjima insistiram na razlikovanju libida i interesa, seksualnih instikata i ego-instikata, kada se posmatranjem mogu uglavnom objasniti i pod predpostavkom jedne jedine i jedinstvene energije koja se slobodno kree, moe da se opsjeda as objekt as ego, i moe da poslui i jednom i drugom. Drugo, vi ete eljeti da saznate kako mogu da se usudim da odvajanje libida od objekta predstavljam kao izvor patolokog stanja, ukoliko takvo pretvaranje objekt-libida u ego-libido spada u normalne drutvene procese koji se danonono ponavljaju. Odgovor je slijedei: ispitivanje stanja sna, bolesti, zaljubljenosti, samo po sebi nas vjerovatno ne bi dovelo do razlikovanja jednog ego-libida od objekt-libida ili libida od interesa. Potreba da razlikujemo libido i interes, instikte samoodranja i seksualne instikte, nametnuta nam je zbog naeg uvida u sukob iz koga proizlaze neuroze prenosa. Od sada moramo voditi o ovome rauna. Predpostavka da se objekt-libido moe pretvoriti u ego-libido, izgleda da je jedina koja moe da rijei zagonetku tzv. narcistikih neuroza, npr. mladalako ludilo, ili da da zadovoljavajue objanjenje o njihovim slinostima sa histerijom i opsesijama, kao i razliku meu njima. Mi sada primjenjujemo na san, bolest, zaljubljenost ono to smo nali nepobitno dokazano u ovim sluajevima. Moemo ih slobodno primjeniti u bilo kom smijeru i vidjeti dokle e nas to dovesti. Jedino tvrenje koje nije direktno osnovano na analitikom iskustvu je da libido ostaje libido, bilo da je vezano za objekt ili na sam ego, i nikad se ne pretvara u egoistike interese i obratno. I va drugi prigovor iznosi jedno opravdano pitanje, ali cilja u pogrenom pravcu. Povlaenje objekt-libida u ego izvesno da nije patogeno; istina je da se ono javlja svaki put pred spavanje da bi se zaustavilo poslije buenja. Protoplazmatina ivotinjica uvlai se u svoje produetke i alje ih ponovo napolje u sledeoj povoljnoj prilici. Ali je neto sasvim drugo kad izvjestan, vrlo energian proces nasilno izazove odvajanje objekta od libida. Libido koje je tada postalo narcisoidno ne moe vie da nae put za povratak objektima i to sprjeavanje libida postaje patogeno. Izgleda da nagomilavanje narcisoidnog libida preko izvjesne mjere postaje nepodnoljivo. Kada bi smo imali namjeru da podrobnije ispitujemo poremeaj mladalakog ludila pokazao bih vam da je proces koji odvaja libido od njegovih objekata i prepreava mu put za povratak k njima, blizak procesu potiskivanja, i moe se shvatiti kao njegov pandan. U svakom sluaju prepoznaete poznato tle pod svojim nogama kada saznate da su uslovi tog procesa skoro identini koliko do sada znamo, sa uslovima potiskivanja. Sukob izgleda da je isti,
152

i da se odigrava izmeu istih sila. Poto je npr. rezultat sasvim drugaiji nego kod histerije, razlog moe leati samo u nekoj razlici dispozicija. Veoma je znaajno da kod svih narcistikih neuroza moramo predpostaviti mesta fiksiranja libida, koja zalaze daleko u ranije faze razvia nego kod histerije ili opsesivne neuroze. Meutim, uli ste da su pojmovi koje smo stekli prouavanjem prenosa neuroza dovoljni da nam pokau put u praktino mnogo teim narcistikim neurozama. Postoji velika slinost meu njima: oni su osnov pojave iste vrste. Slika simptoma u dementia praecox koja je, uzgred veoma promjenljiva, nije iskljuivo odreena simptomima koji su posljedica odbijanja libida od predmeta i njegovog nagomilavanja kao narcisizam u egu. Druge pojave zauzimaju irok dio polja, i one se svode na tenji libida da opet dospije do objekta, to, dakle odgovara pokuajima restitucije lijeenja. Ovi su simptomi ak upadljivi i buni: oni pokazuju znaajnu slinost sa simptomima histerije ili rijee sa simptomima opsesivne neuroze; oni su ipak potpuno razliiti. Izgleda da u dementia praecox napori libida da opet doe do objekta, odnosno do duevnih predstava tih objekata zaista i uspjevaju da ugrabe neto od njih, neto to je, istovremeno samo njihova senka, naime verbalne slike, rei koje im odgovaraju.

153

EGO I SUPER-EGO
Funkcionalna vanost ega ogleda se u tome to se normalna kontrola pristupa ka motilitetu prenosi na njega. Tako u odnosu na id, posluiemo se primjerom jahaa koji mora da obuzdava nadmoniju snagu konja, s tim to jaha pokuava da to postigne sopstvenom snagom, dok ego koristi pozajmljene sile. Nadalje, ako jaha ne eli da ga konj odbaci, esto mora da ga vodi tamo gdje konj hoe da ide. Na isti nain ego sprovodi elje ida kao da su to njegove vlastite elje. Izgleda da je neki drugi faktor, pored uticaja perceptivnog sistema, delovao pri formiranju ega i odvajanju ovoga od ida. Samo telo, a pre svega njegova povrina, je mjesto sa koga mogu da poteknu spoljanji i unutranji opaaji. Za oko ono je kao i svaki drugi predmet, ali prilikom dodira ono prua dve vrste osjeta od kojih je jedan ekvivalentan unutranjoj percepciji. Nain na koji tijelo dobija poseban poloaj u odnosu na druge predmete u svijetu opaaja je detaljno raspravljen u psihofilozofiji. Kao prva i najvanija stvar ego je ego tijela. To nije samo povrinska cijelina ve je sam po sebi projekcija jedne povrine. Ako elimo da za ego pronaemo anatomsku analogiju moemo ga lako identifikovati sa kortikalnim homunkulusom anatomista koji moe da dubi na glavi u korteksu, da zabacuje noge u vazduh, da se okree, a kao to znamo njegov predeo za govor nalazi se na ljevoj strani. esto je ispitivan odnos izmeu ega i svesti ali s tim u vezi pstoje neke vanije injenice koje treba opisti. Poto smo navikli da sa sobom nosimo nae drutvene i etike kriterijume vrijednosti gdje god idemo, opte nas ne iznenauje kada ujemo da se polje aktivnosti niih strasti nalazi u nesvesnom. tavie mi oekujemo da to je vei rang neke mentalne funkcije u naoj skali vrijednosti to e ona lake moi da prodre u svijest. Meutim ovde nas psihoanalitiko iskustvo razoarava. S jedne strane imamo podataka da se ak i suptilne i kompleksne intelektualne operacije, koje obino zahtjevaju napornu koncentraciju mogu podjednako zavriti u predsvesti a da ne dolaze u svijest. Postoje nepobitni primjeri ove pojave. Ona moe da nastane npr. za vrijeme sna kada prilikom buenja nalazimo rijeenje tekog matematikog ili drugog problema koji smo bezuspeno rijeavali predhodnog dana. Meutim postoji druga pojava koja je mnogo udnija. U naim analizama otkrivamo da postoje ljudi kod kojih su samokritine i svjesne sposobnosti -mentalne aktivnosti izuzetno visokog reda -nesvesne i nesvesno proizvode posljedice od najveeg znaaja. Prema tome, primer otpora koji ostaju nesvjesni za vrijeme analize uopte nije jedinstven. Ako se jo jednom vratimo na nau skalu vrijednosti moraemo da kaemo da ne samo ono to je najuzvienije u egu moe da bude nesvjesno.To je kao da smo sada pruili dokaz onoga to smo utvrdili u pogledu svjesnoga ega. Da je ego samo deo ida koji je izmjenjen uticajem perceptivnog sistema, predstavnik objektivne stvarnosti u svijesti, mi bi smo imali pred sobom vrlo prostorno stanje stvari. Ali postoji jedna dalja komplikacija. Na drugom mestu su izneena razmatranja koja su nas navela da predpostavimo da u egu postoji sistem razlikovanja koji se moe nazvati idealni ego ili super ego. Ova razmatranja su i dalje odriva. Nova postavka koju treba sada ispitati jeste da je ovaj deo ega slabije povezan sa sveu od ostalih.
154

Na ovom mjestu moramo proiriti nae polje rada. Uspjeli smo da obrazloimo bolni poremeaj melahoniju, predpostavljajui da je kod onih koji boluju od nje izgubljeni objekat ponovo postavljen unutar ega, tj. da je kateksija predmeta izmjenjena identifikacijom. Kada je ovo objanjenje prvi put dato mi nismo imali u vidu potpuni znaaj ovog procesa i nismo znali u kojo je mjeri est i tipian. Od tada smo shvatili da ovakva supstitucuja ima veliki udio u odreivanju forme koju preuzima ego i da bitno doprinosi izgraivanju onoga to zovemo njen karakter. U samom poetku u primitivnoj oralnoj fazi ivota individue, kateksija predmeta i identifikacija se teko mogu razlikovati jedna od druge. Moemo samo predpostaviti da kasnije kateksije predmeta proistiu iz ida u kome se erotske tendencije osjeaju kao potrebe. Ego koji je u poetku daleko od toga da bude vrst postaje svestan kateksija predmeta tako da se ili miri sa njima ili pokuava da se brani od njih procesom represije. Kada se desi da jedno lice treba da se odrekne seksualnog objekta, tada vrlo esto sljedi izmjena njegovog ega koja se jedino moe opisati kao ponovno postavljanje objekta u egu kao to se to deava kod melanhonije. Nama je jo nepoznat taan karakter ove supstancije. Moe se desiti da kad ego pristupi ovoj introjekciji, koja je jedna vrsta regresije na mehanizam oralne faze, on olakava da se odreknemo predmeta, ili omoguuje taj proces. Moe biti da je ova identifikacija jedini uslov da se id odrekne svojih predmeta. U svakom sluaju ovaj proces, naruito u ranijim razvojnim fazama je vrlo est i ukazuje na zakljuak da je karakter ega preopitat naputenih kateksija predmeta i da sadri uspomene na izbore predmeta iz prolosti. Na poetku moramo priznati da postoje razliiti stepeni sposobnosti rezistencije to se vidi iz mjera u kojoj karakter bilo kog lica prihvata ili se suprotstavlja uticajima, erotskih izbora predmeta koje je doiveo. Treba takoe da uzmemo u obzir sluaj istovremenih kateksija predmeta i identifikacije tj. u kome se karakterne alternacije pojavljuju pre nego to je dolo do odricanja od predmeta. U takvom sluaju karakterne alternacije bi mogle da preive relaciju predmeta i u iuvjesnom smislu da je konzerviraju. Sa druge take gledita moe se rei da je ovaj prelaz erotskog izbora predmeta u izmjeni ega takoe metod pomou kojeg ego moe da stekne kontrolu nad idom i da s njim produbi odnose. Kada ego dobije karakteristike objekta onda se, da tako kaemo, namee idu kao ljubavni objekat i nastoji da ublai gubitak tog objekta. Transformacija linog objekta u narcizni libido koja se na taj nain odigrava svakako da podrazumjeva naputanje seksualnih ciljeva. Svakako se postavlja pitanje koje zahtjeva punu panju: da li je to uvijek put kojim se ide prilikom submilacije, da li se svaka submilacija odigrava posredstvom ega, koja poinje promjenom seksualnog libidnog predmeta u narcistiki libido, a zatim mu vjerovatno daje drugi cilj. Iako emo da napravimo digresiju, mi ne smijemo vie da izbjegavamo da obratimo panju na identifikacije predmeta ega. Ako one dobiju prevlast i postanu prekobrojne, preterano intenzivne i meusobno inkompatibilne, patoloke posljedice e biti na pragu. Moe doi do razaranja ega uslijed toga to se individualne identifikacije odsjecaju jedna od druge rezistencijama. Moda tajna sluajeva tzv. viestruke linosti lei u tome to razne identifikacije ponaosob zaposjednu

155

svijest. ak i kada se ne ode tako daleko ostaje pitanje sukoba izmeu raznih identifikacija na koje se ego raslanjuje. Ali bez obzira na to kakva je sposobnost karaktera da se odupre uticajima naputenih kateksija predmeta u kasnijim godinama, uticaji prvih identifikacija u najranijem djetinjstvu bie duboki i trajni. Ovo nas vraa na porijeklo idealnog ega, jer iza njega se krije prva i najvanija identifikacija sa ocem koja se odigrava u predistoriji svake linosti. Ovo nije u prvom redu posljedica ili rezultat kateksija predmeta: to je direktna i neposredna identifikacija i odigrava se ranije nego bilo koja druga kateksija predmeta. Ali izbori predmeta koji pripadaju najranijem seksualnom periodu i odnose se na oca i majku izgleda da obino rezultuju u identifikaciji koju smo raspravili a koja na taj nain pojaala primarnu identifikaciju. Meutim ceo predmet je toliko kompleksan da ga detaljnije ispitamo. Problem je kompleksan uslijed dva faktora: zbog toga to je situacija Edipovog kompleksa trostrana i zbog konstitucionalne biseksualnosti svake individue. U uproenom obliku sluaj mukog djeteta moe se opisati na slijedei nain: u najranijem dobu djeak razvija kateksiju predmeta svoje majke koja se prvobitno odnosi na majine grudi i predstavlja najraniji sluaj izbora predmeta na antiklitinom modelu; to se tie oca djeak se sa njim identifikuje. Ova dva odnosa ive jedno vrijeme jedan pored drugog, sve dok se seksualni putevi prema majci ne pojaaju i dok se otac shvati kao prepreka tim prohtjevima, ovo dovodi do edipovog kompleksa.Tada identifikacija sa ocem dobija neprijateljski ton i pretvara se u elju da se likvidira otac kako bi se zauzeo njegov poloaj u odnosu na majku. Od tada je odnos sa ocem ambivalentan: izgleda kao da se sada manifestuje amhivalentnost koja je postojala prilikom identifikacije od samog poetka. Kateksija predmeta majke treba da bude odbaena zajedno sa nestankom Edipovog kompleksa. Na njeno mjesto treba da dou jedna od slijedee dvije stvari: ili identifikacija sa majkom ili pojaana identifikacija sa ocem. Navikli smo da posmatramo ovu drugu posljedicu kao normalnu. Ona omoguuje da se u izvjesnoj mjeri zadri afektivni odnos sa majkom. Na taj nain prolaenje Edipovog kompleksa bi uvrstilo mukost u djeakovom karakteru. Na sasvim analogan nain rezultat Edipovog stava kod male djevojice moe da bude pojaan identifikacijom sa majkom -rezultat koji e oblikovati djeiji karakter u enskom kalupu. Ove identifikacije ne predstavljaju ono na ta bi nas navele nae ranije izjave, poto one ne obuhvataju apsorciju naputenog predmeta od strane ega: ali ovaj alterativni rezultat moe takoe da se pojavi: on se lake zapaa kod djevojica nego kod djeaka. Analiza veoma esto pokazuje da e mala djevojica koja je morala da napusti oca kao ljubavni objekat, istai svoju mukost u prvi red i identifikovati se sa ocem. Ovo e jasno zavisiti od toga da li je mukost u njenoj dispoziciji -bez obzira od ega se sastoji- dovoljno jaka. Izgleda prema tome da kod oba pola relativna jaina mukih i enskih seksualnih dispozicija odreuje da li e rezultat Edipove situacije biti identifikacija sa ocem ili sa majkom. Drugi nain jo je vaniji. To zbog toga to dobijemo utisak da obian Edipov kompleks ni u kom sluaju nije najei oblik ve predstavlja uproivanje ili ematizaciju koja je esto dovoljno adekvatna za praktine svrhe. Blie prouavanje obino razotkriva kompletniji Edipov kompleks koji je
156

dvostruk, pozitivan i negativan i posljedica je biseksualnosti koja je prvobitno prisutna kod dijece; time hoemo da kaemo da djeak nema samo ambivalentan stav prema ocu i ljubavnu relaciju objekta prema majci, ve se u isto vrijeme ponaa kao djevojica i ispoljava ljubavni enstveni stav prema ocu i odgovarajue neprijateljstvo i ljubomoru prema majci. Ovaj komplikovan elemenat koji uvodi biseksualnost oteava da dobijemo jasnu sliku o injenicama vezanim za najranije izbore predmeta i identifikacije, a jo je tee da ih razumljivo opiemo. Moe ak da bude da se ambivalentnost ispoljena u odnosima sa roditeljima potpuno pripisuje biseksualnosti i da ona nije razvijena iz identifikacije kao posljedica rivalstva. Po mom miljenju, preporuljivo je pogotovo kada se radi o neurotiarima, da predpostavimo postojanje Edipovog kompleksa. Tada analitiko iskustvo pokazuje da su u izvjesnom broju sluajeva jedan ili drugi sastavni dio ovog kompleksa nestaje, izuzev tragova koji se teko raspoznaju, tako da se moe obrazovati serija sa normalnim pozitivnim Edipovim kompleksom na jednom kraju i inverznim negativnim na drugom kraju, dok e srednji lanovi ispoljiti potpun tip sa jednim preovlaujuim sastavnim dijelom. Prilikom gubljenja Edipovog kompleksa, etiri tendencije od kojih se sastoji grupisae se tako da proizvedu identifikaciju sa ocem i identifikaciju sa majkom. Identifikacija sa ocem e konzervirati relaciju objekta prema majci koja je pripadala pozitivnom kompleksu i istovremeno e doi na mjesto relacije objekta prema ocu koja je pripadala inverznom kompleksu: isto e da vai mutatis mutandis za identifikaciju sa majkom. Relativni intenzitet dve identifikacije kod bilo koje individue odraava preovlaenje jedne ili druge seksualne dispozicije kod nje. Moe se prema tome rei da iri, opti rezultati seksualne faze kojom upravlja Edipov kompleks predstavljaju formiranje precipitata u egu; koji se sastoji od ove dvije identifikacije koje su na neki nain meusobno povezane. Ova izmjena ega sadrava svoj poseban poloaj; ona stoji u kontrastu prema drugim sastavnim dijelovima ega u obliku idealnog ega ili super-ega. Meutim super-ego nije samo talog koji je ostao od najranijih izbora predmeta ida: on takoe predstavlja energino obrazovanje reakcije protiv ovih izvora. Njegov odnos prema egu nije iscrpljen pravilom: treba da bude takav i takav, on takoe obuhvata i zabranu: ne smije da bude takav i takav tj. ne smije da ini sve to on ini, mnoge stvari samo on ima pravo da ini. Ovaj dvostruki aspekt idealnog ega proizlazi iz toga to idealni ego ima zadatak da potisne Edipov kompleks -on duguje svoje postojanje ovom revolucionarnom dogaaju. Jasno je da potiskivanje Edipovog kompleksa nije bio lak zadatak. Roditelji a naroito otac su opaeni kao prepreka ostvarenju edipovih elja; tako je djetetov ego uveo pojaanje koje e mu pomoi da izvri potiskivanje na taj nain to e u samom sebi da podigne ovu istu prepreku. Snaga za obavljanje ovoga je da tako kaemo, pozajmljena od oca i ova pozajmica je bila neobino trenutna radnja. Super-ego zadrava oev karakter, a edipov kompleks to je bio jai, i to je bre podlegao potiskivanju, to je u kasnijim periodima egzaktnija dominacija super-ega nad egom-u obliku svjesti ili moda nesvjesnog oblika odgovornosti. Ako jo jednom razmotrimo porijeklo nad-ja kao to smo ga prikazali, zapaziemo da je on rezultat dva vana faktora, od kojih je jedan bioloki, a drugi istorijski: naime dugo trajanje ovjekove bespomonosti i zavisnosti u djetinjstvu i injenica njegovog edipovog kompleksa, a ve smo prikazali da je njegovo potiskivanje vezano sa prekidom libidnog razvoja latentnim
157

periodom i tako sa dvostrukim nastupom aktivnosti koja karakterie seksualni ivot oveka. Prema gleditu jednog psihoanalitiara pomenuta pojava, koja je izgleda specifina za ovjeka, predstavlja naslijee kulturnog razvoja uslovljenog ledenimn dobom. Vidimo dakle da ovo odvajanje super-ega od ega nije sluajno: ono stoji kao predsatavnik najvanijih dogaaja kako individue tako i roda; davanjem stalnog izraza roditeljskom uticaju ono odrava postojanje faktora kojima duguje svoje porijeklo. Zamerno je psihoanalizi, to je stalno ignorisala uzvienu, moralnu, duhovnu stranu ljudske prirode. Ova zamerka je dvostruko neopravdana, istorijski i metodoloki; jer na prvom mjestu mi smo od samog poetka pripisali funkciju podsticanja represije moralnim i estetskim tendencijama u egu, a s druge strane nije se priznavalo da psihoanalitiko istraivanje nije moglo da prui potpun i zavren sistem doktorine, kao neki filozofski sistem, ve je korak po korak morala da trai put ka razumijevanju sloenosti psihe vrenjem analitikog seciranja, kako normalnih tako i nenormalnih pojava. Sve dok je izuavanje potisnutog dijela svijesti na zadatak, ne treba da osjeamo strah zbog uzviene strane mentalnog ivota. Ali poto smo se dali na analizu ega, mi moemo odgovoriti svima onima iji je moralni osjeaj okiran i koji su stavili primedbu da svakako mora da postoji kod ovjeka uzviena priroda: sasvim tano moemo da kaemo i ba ovdje imamo tu uzvienu prirodu u ovom idealnom egu ili super-egu, predstavniku naeg odnosa prema naim roditeljima. Kada smo bili mala djeca poznavali smo ove uzvienije prirode, divili smo im se i bojali ih se, a kasnije smo ih uneli u sebe. Prema tome, idealni ego je naslijednik Edipovog kompleksa i on je takoe izraz najmonijih impulsa i najvanijih promjena koje libido iskusi u idu. Uspostavljanjem ovog idealnog ega, ego savlauje svoj Edipov kompleks i istovremeno zauzima poloaj pokornosti u odnosu na id: dok je ego u sutini predstavnik objektivne stvarnosti spoljanjeg svijeta, super-ego se postavlja u odnosu na njega kao prestavnik unutranjeg svijeta -ida. Sukobi izmeu idealnog ega e kao to sad namjeravamo da utvrdimo, u krajnjoj liniji odraziti razliku izmeu onoga to je stvarno, i onoga to je mentalno, izmeu spoljanjeg i unutranjeg svijeta. Formiranjem idealnog ega sve tragove u idu koji su ostali od biolokog razvoja i promjena u ljudskom rodu, preuzima ego i proivljava ih ponovo kod svake individue. Zahvaljujui nainu na koji se formira, idealni ego ima mnogo dodirnih taaka sa filogenetskim darom svakog pojedinca -njegovim arhainim naslijeem. I tako, ono to pripada najveim dubinama naih psiha se ovakvim formiranjem idealnog mijenja u ono to mi ocjenjujemo kao najvie u ljudskoj dui. Bilo bi uzaludno, meutim, da pokuamo da lokalizujemo idealni ego, ak i u smislu u kome smo lokalizovali ego, ili da za njega damo analogiju kao to smo uinili kada smo pokuali da ilustrujemo odnos izmeu ega i ida. Lako je prikazati da idealni ego u svakom pogledu odgovara onome to se oekuje od uzviene ljudske prirode. Ukoliko je on zamjena za enju za ocem, on sadri klicu iz koje su se razvile sve religije. Samooptuivanje koje ukazuje da egu nestaje njegov ideal, proizvodi osjeaj beskorisnosti kojim religiozni vjernik potvruje svoju enju. Dok dijete raste, dunost oca obavljaju uitelji i drugi autoriteti; mo njihovih nareenja i zabrana ostaje u idealnom egu i produuje da vri moralnu cenzuru u obliku svijesti. Tenzija izmeu zahtjeva svijesti i stvarnih dostignua ega se doivljava kao osjeanje krivice. Drutvena osjeanja oslanjaju se na temelju identifikacije sa drugima na bazi idealnog ega koji im je zajedniki.
158

Religija, moral i drutveno osjeanje -osnovni elementi najuzvienijeg u ovjeku- su prvobitno predstavljali jednu istu stvar. Prema hipotezi koju sam izneo u Totem i tabu, oni su filogenetski steeni iz kompleksa oca: religijska i moralna ogranienja iz faktikog procesa savlaivanja Edipovog kompleksa i drutveno osjeanje iz potrebe za prevazilaenjem rivalstva koje je tada ostalo meu lanovima mlae generacije. Izgleda da je muki rod rado preuzeo vostvo u razvijanju ovih moralnih tekovina, a da su one naslijeem prenesene na ene. ak i danas drutvena osjeanja nastaju kod individue kao nadogradnja zasnovana na impulsima ljubomore i rivalstva u odnosu na brau i sestre. Poto mrnja ne moe da gratifikuje razvija se identifikacija sa ranijim rivalom. Prouavanje lakih sluajeva homoseksualnosti potvruju sumnju da je i u ovom sluaju identifikacija supstitut za neki ljubavni izbor predmeta koji je naslijedio neprijateljski agresivan stav. Poto smo pomenuli filogenezu, nastaju novi problemi zbog kojih dolazimo u iskuenje da se povuemo obeshrabljeni. Ali tu nema pomoi, treba napraviti pokuaj, uprkos bojazni da e to razgolititi i neadekvatnost cjelokupne strukture koju smo izgradili uz toliko truda. Pitanje je da li je ego primitivnog ovjeka ili njegov id stekao religiju ili moral od kompleksa oca u poetnom periodu? Ako je to bio ego, zato onda prosto ne kaemo da ih je nesledio ego? Ako je to bio id, kako se to onda slae sa karakterom ida? Ili da li grijeimo kada tvrdimo da se razlikovanje izmeu ega, super-ega i ida obavilo tako rano? Ili da li da poteno priznamo da je naa cjelokupna koncepcija procesa unutar ego beskorisna za razumijevanje filogeneze i da se na nju ne moe primjeniti? Da odgovorimo na prvo pitanje koje se moe najlake odgovoriti. Razlikovanje izmeu ega i ida moe se pripisati ne samo primitivnom ovjeku, ve i mnogo jednostavnijim oblicima ivota, jer je ono neizbjeno izraz uticaja spoljanjeg svijeta. Prema naoj hipotezi super-ego taktiki potie od iskustava koja su dovela do totemizma. Pitanje da li je ego ili id doivjeo i stekao uskoro prestaje da ima ikakavo znaenje. Ako malo razmislimo, odmah emo vidjeti da id ne moe da doivi ili da proe kroz spoljanje promijene i da je to jedino mogue pomou ega koji je, u odnosu na id predstavnik spoljanjeg svijeta. Ipak nije mogue govoriti o direktnom naslijeu od strane ega. Ovdje dolazi do izraaja jaz izmeu stvarne individue i koncepcije vrsta. tavie, ne treba razliku izmeu ega i ida suvie bukvalno shvatiti, niti zaboraviti da je ego dio ida koji je posebno modifikovan. Iskustva ega na prvi pogled izgleda da ostaju izgubljena za potomstvo; ali kada su dovoljno esto ponavljana i sa davoljnim intenzitetom kod individua u mnogim narednim generacijama oni se transformiu u iskustva ida. Tako kod ida, koji je sposoban da bude naslijeen, nagomilani su tragovi egzistencija bezbroj ranijih ega i kada ego obrazuje sopstveni super-ego iz ida, on moda samo oivljva predstave ega koji su umrli i obezbjeuje im vaskrsenje. Nain na koji je super-ego postao objanjiv kako je mogue da raniji konflikt ega sa kateksijama predmeta ida mogu da se produe i nastave u konfliktima sa njihovim nasljednikom super-egom. Veoma slobodno optenje koje je mogue izmeu idealnog i nesvesnih instiktivnih tendencija objanjava kako je mogue da samo idealno moe u velikoj mjeri da bude nesvjesno i nedostupno egu. Borba koja je nekada bijesnila u najdubljim slojevima psihe i koja nije okonana rapidnom submacijom i identifikacijom, sada se vodi u vioj sferi kao to je borba Huna koja se na Kolbahovoj slici vodi na nebu.
159

O REPRESIJI
Jedna od promjena koje mogu da zadese nagonski impuls jeste da se ovaj suoi sa otporima koji postoje da ga onesposobe. Pod izvjesnim uslovima, koje emo u daljem izlaganju blie razmotriti, impuls tada prelzi u stanje represije (Verdrngung). Ako je u pitanju djelovanje spoljanjeg nadraaja, onda bi bjeanje bio najpodesniji metod; u pogledu instinkta bjeanje nije korisno jer ego ne moe pobjei sam od sebe. U kasnijem periodu kao dobar metod protiv nagonskog impulsa pokazae se odbacivanje zasnovano na rasuivanju (osuivanje). Represija je preliminarna faza osuivanja, neto izmeu bjeanja i osuivanja. To je koncepcija koja ne bi mogla da se formulie prije nego to je dolo do psihoanalitikih studija. U teoriji nije lako dedukovati mogunost neega kao to je represija. Zato nagonski impuls treba da pretrpi ovakvu promjenu? Potreban uslov da se odigra mora da bude taj da istinktivno postizanje cilja treba da izazove nezadovoljestvo umjesto zadovoljstvo. Ali mi ne moemo da zamislimo ovakvu mogunost. Ne postoje takvi instinkti; zadovoljenje instinkta je uvijek prijatno. Treba da predpostavimo, izvjesne karakteristine okolnosti, izvjestan proces kojim se zadovoljstvo zadovoljenja pretvara u nezadovoljstvo. Da bismo bolje razgraniili represiju, potrebno je da ispitamo neke druge instinktivne situacije. Moe se desiti da neki spoljanji nadraaj bude internalizovan na primjer razaranjem i unitenjem nekog organa tako da se pojavljuje novi izvor konstantne eksitacije i poveanje tenzije. Time nadraaj dobija dalekosenu slinost u odnosu na instinkt. Poznato nam je da ovakav sluaj doivljavamo kao bol. Meutim, cilj ovog pseudoinstinkta jednostavno predstavlja prestanak promjene u organu i nezadovoljstva koje je prati. Nema nikakvog drugog neposrednog zadovoljstva koje bi se postiglo prestankom bola. Nadalje, bol je imperativan; on jedino moe da se ukloni nekim toksinim sredstvom ili uticajem mentalne distrakcije. Sluaj bola je suvie nejasan da bi nam pomogao u ostvarenju naeg cilja. Uzmimo sluaj kada instinktivni nadraaj kao to je glad ostane nezadovoljan. Tada on postaje imperativ i ne moe se ublaiti niim sem radnjom kojom se zadovoljava; on odraava stalnu tenziju potrebe. Nita u prirodi represije ni izdaleka ne dolazi u pitanje u ovom sluaju. Tako se represija sigurno ne pojavljuje u sluajevima kada tenzija, proizvedena nedostatkom zadovoljenja nekog instinktivnog impulsa, dostie stepen u kome postaje neizdrljiva. Metode odbrane koje stoje na raspolaganju organizmu protiv takve situacije moramo ispitati na drugom mjestu. Bolje bi bilo da se ograniimo na kliniko iskustvo poto se sa njim susreemo u psihoanalitikoj praksi. Tada dolazimo do saznanja da bi zadovoljenje nekog instinkta koji je pod represijom bilo sasvim moguno i, tavie, da bi u svakom sluaju takvo zadovoljenje predstavljalo zadovoljstvo za sebe; ali to ne bi bilo u skladu sa drugim zahtjevima i namjerama. To bi prema tome izazvalo zadovoljstvo na jednom mjestu i nezadovoljstvo na drugom. Usled toga kao uslov represije pojavljuje se injenica da je motivisanost nezadovoljstva stekla veu snagu nego zadovoljstvo dobijeno od zadovoljenja. Psihoanalitika opservacija transferentne neuroze navodi nas na zakljuak da represija nije mehanizam odbrane koji je prisutan od samog poetka i da ne moe da nestane sve dotle dok ne nastupi jak rascjep izmeu svjesne i nesvjesne
160

mentalne aktivnosti da je sutina represije u tome to se neto otklanja i dri dalje od svjesnog. Da bismo dobili potpunu sliku o represiji; moemo da pretpostavimo da prije nego to mentalna organizacija dostigne ovu fazu, zadatak odbrane od instinktivnih nagona se obavlja pomou drugih promjena koji mogu da nastupe u nagonima - na primjer, prelazak u neto suprotno ili usmjeravanje na sam subjekt. S obzirom na veoma visok stepen korelacije izmeu represije i onog to je nesvjesno ini nam se da moramo odloiti dublje ispitivanje prirode represije sve dotle dok ne nauimo neto vie o redosledu psihikih operacija i o razlikovanju izmeu onog to je nesvjesno i onog to je svjesno. Do tada jedino to moemo uiniti to je da objedinimo na potpuno deskriptivan nain neke karakteristike represije koje su kliniki zapaene, iako se izlaemo riziku da ponovimo mnogo toga to je na drugim mjestima reeno. Imamo razloga da pretpostavimo da postoji primarna represija, prva faza represije koja se sastoji u tome to se psihikom (idejnom) predstavniku nagona onemoguuje pristup u svijest. Time se stvara fiksacija; od tada pa nadalje dotini predstavnik ostaje nepromjenjen a nagon ostaje vezan za njega. Ovo je posledica svojstava nesvjesnih procesa o kojima emo kasnije govoriti. Druga faza represije, represija u uem smislu, djeluje na mentalne derivate potisnutog predstavnika ili na takve tokove misli koji potiu sa drugog mjesta a koji su doli u asocijativnu vezu s njim. Zbog ove asocijacije ove ideje doivljavaju istu sudbinu kao i ono tro je primarno potisnuto. Prema tome represija u uem smislu predstavlja u stvari naknadni pritisak. tavie pogreno je naglaavati samo odbojnost koja djeluje iz pravca svjesnog na ono to e se potisnuti; od istog znaaja je privlanost koju ima ono to je primarno potisnuto u odnosu na sve ono sa im moe da uspostavi vezu. Vjerovatno bi tendencija prema represiji postala nesvrsishodna kad ove dvije sile ne bi saraivale i kada ne bi postojalo neto to je prethodno potisnuto i spremno da primi ono to je odbila svijest. Pod uticajem izuavanja psihoneuroza, to nam predoava vane posledice represije, skloni smo da precjenimo njihov psiholoki uticaj i da prebzo zaboravimo da represija ne sputava instinktivnog predstavnika da i dalje postoji u nesvjesnom, da se i dalje organizuje eleminiui derivate i uspostavljajui veze. Represija se u stvari samo mjea u odnos izmeu instinktivnog predstavnika i jednog psihikog sistema, naime svjesnog sistema. Psihoanaliza nam takoe moe pokazati i druge stvari koje su vane za razumjevanje posledica represije kod psihoneuroza. Ona nam, na primjer, pokazuje da se instinktivni predstavnik razvija uz manju interferenciju i raskonije ako ga interferencija povue iz svjesnog uticaja. On kao da se iri u tami i dobija ekstremne izraajne oblike koji, kada se prevedu i prezentiraju neurotiaru, ne samo da e mu izgledati kao strani, ve e ga uplaiti dajui mu sliku izvanredne i opasne moi instinkta. Ova zavaravajua mo instinkta je posledica ne inhibiranog razvoja fantazije koja nastaje usled frustriranog zadovoljenja. injenica je da ova poslednja posledica vezana sa represojim ukazuje na pravac u kojem treba traiti pravi znaaj represije. Meutim, vraajui se jo jednom na suprotan aspekt represije potrebno je da podvuemo da nije ak ni tano predpostaviti da represija zadrava od svijesti sve derivate onoga to je
161

primarno potisnuto. Ako su ovi derivati dovoljno daleko uklonjeni od potisnutog predstavnika, bilo zbog usvajanja deformacija, ili zbog broja unesenih srednjih veza, oni imaju slobodan pristup svjesnom. To je kao da je otpor svjesnog prema njima bio funkcija njihove udaljenosti od onog to je prvobitno potisnuto. U sprovoenju psihoanalitikog postupka mi stalno traimo od pacijenta da proizvede takve derivate potisnutog koji, usled svoje udaljenosti ili deformacije, mogu da prou cenzuru svjesnoga. ak i asocijacije koje od njega traimo, a da pri tome nije pod uticajem bilo kakve svjesne svrsishodne ideje ili bilo kakve kritike, a iz kojih rekonstruiemo svjestan prevod potisnutog predstavnika ove asocijacije nisu nita drugo nego daleki i deformisani derivati ove vrste. U toku ovog procesa zapaamo da pacijent moe da nie ovakve asocijacije sve dotle dok ne doe do neke misli iji odnos prema onom to je potisnuto postane tako oigledan da on biva prinuen da ponovi svoj pokuaj represije. Neurotini simptomi mora da su takoe ispunili ovaj uslov jer su im derivati potisnutog koje je njihovim sredstvima konano dobilo pristup svjesnom, to im je ranije bilo osporeno. Ne moemo dati neko opte pravilo o stepenu deformacije i udaljenosti koji je potreban da bi svjesno otklonio otpor. Ovdje dolazi do delikatnog balansiranja ije je dovijanje skriveno od nas; meutim, nain na koji ono funkcionie omoguuje nam da zakljuimo da se tu radi o zaustavljanju kada kateksija nesvjesnog dostigne odreeni intenzitet intenzitet iznad kojeg bi nesvjesno prodrlo do zadovoljenja. Prema tome represija djeluje na krajnje individualan nain. Svaki pojedini derivat potisnutog moe da se mjenja na sopstveni nain; malo vea ili malo manja deformacija mjenja cjelokupan ishod. S tim u vezi moemo razumjeti kako dolazi do toga da objekti kojima su ljudi najvie naklonjeni, njihovi ideali, proistiu iz istih percepcija i doivljaja kao i objekti koje najvie mrze i da su se oni prvobitno razlikovali jedni od drugih pomou neznatnih modifikacija. Kao to smo konstatovali prilikom ispitivanja porijekla fetia mogue je da se prvi instinktivni predstavnik prepolovi pri emu je jedna polovina podvrgnuta represiji dok je ostatak podrvgnut idealizovanju ba zbog ovakve bliske veze. Isti rezultat kao i onaj koji proistie iz poveanog ili smanjenog stepena deformacije moe se takoe postii na drugom kraju aparata, da tako kaemo, modifikacijom uslova za stvaranje zadovoljstva i nezadovoljstva. Razvijeni su posebni postupci s ciljem da izazovu ovakve promjene u radu mentalnih sila koje bi inae dovele do nezadovoljstva a ovom prilikom bi dovele do zadovoljstva; i kad god neko ovakvo tehniko sredstvo pone da funkcionie, uklanja se potiskivanje instinktivnog predstavnika koji bi inae bio odbijen. Do sada ovi postupci su samo detaljno proueni u vicevima. Po pravilu represija se samo privremeno uklanja i brzo se ponovo uspostavlja. Ovakva posmatranja nam omoguuju da zapazimo neke druge karakteristike represije. Ne samo, da je ona individualna po svom djelovanju, kao to smo sad pokazali, ve je i neobino mobilna. Proces represije ne treba smatrati kao dogaaj koji se odigrava jedamput, iji su rezultati trajni, kao kada je neko ivo bie ubijeno i od tada pa nadalje je mrtvo; represija zahtjeva uporno korienje snage i kada bi ono prestalo uspeh represije bi doao u pitanje, tako da bi bio potreban nov in represije. Moemo pretpostaviti da potisnuto vri trajan pritisak u pravcu svesnog tako da ovaj pritisak mora da bude balansiran neprestalnim protivpritiskom. Tako odravanje represije zahteva neprekidan utroak snage dok uklanjanje iste dovodi do utede sa ekonomske take gledita. Pored toga mobilnost represije se takoe izraava u psihikim

162

karakteristikama stanja sna koje samo po sebi omoguuje nastanak snova. Povratkom u budno stanje represivne kateksije koje su uvuene, ponovo se odailju. Na kraju ne treba da zaboravimo da smo vrlo malo rekli o instiktivnom impulsu kada smo konstatovali da je potisnut. Takav impuls moe da se pojavi u veoma razliitim stanjima a da se ne oteti njegovo potiskivanje. Moe da bude neaktivan, tj. veoma neznatno kateksiran sa mentalnom energijom, ili moe da se kateksira u razliitim stepenima i tako omogui da bude aktivan. Istina njegovo aktiviranje nee dovesti do direktnog uklanjanja represije ali e pokrenuti sve procese koji se okonavaju prodiranjem impulsa u svest preko zaobilaznih puteva. Sa nepotisnutim derivatima nesvesnog, o sudbini odreene ideje esto odluuje stepen njene aktivnosti ili kateksije. Svakodnevno se deava da takav derivat ostane nepotisnut sve dotle dok pretstavlja malu koliinu energije, iako bi njegov sadraj bio namjenjen da dovede do konflikta sa onim to preovladava u svesti. U ovom konfliktu kvantitativni faktor ima odluujui uticaj; im neka u osnovi neomiljena ideja dostigne odreni stepen jaine, konflikt postaje stvaran i ba ovakvo aktiviranje dovodi do represije. Tako da kada se radi o represiji, poveanje energine kateksije djeluje u istom smislu kao i pristup nesvjesnom, dok smanjanje ove kateksije djeluje u istom smislu kao i udaljenost od nesvjesnog ili deformacija. Vidimo da represivne tendencije mogu da zamjene represiju slabljenjem onoga to je neprijatno. U naem razmatranju do sada posvetili smo panju represiji instinktivnog predstavnika, a pod ovim poslednjim smo podrazumjevali ideju ili grupu ideja koje se kateksiraju u odreenu kvotu psihike energije (libido ili interes) koja dolazi od instinkta. Sada nas kliniko posmatranje obavezuje da razdvojimo ono to smo do sada smatrali kao jednu cjelinu, jer nam ono pokazuje da je pored ideje potrebno uzeti u obzir i neki drugi elemenat koji predstavlja instinkt i da ovaj drugi elemenat prolazi kroz promjene represije koje se mogu sasvim razlikovati od onih kroz koje proe ideja. Opte je usvojen termin kvota afekta za ovaj drugi elemenat psihikog predstavnika. On odgovara instinktu ukoliko je ovaj odvojen od ideje i ono to postane os instinktivne energije koja je za nju vezana. Rado emo u optim crtama neto rei o promjenama i kod jedne i kod druge a poto smo donekle odredili nau orjentaciju moi emo u stvari to da uinimo. Opta promjena koja pretie ideju koja predsatavlja instinkt teko da moe da predstavlja bilo ta drugo sem da treba da nestane iz svjesnog ako je prethodno bila svjesna, ili da netreba da se pusti u svijest ako je bila na pragu da postane svjesna. Razlika nije vana; ona se svodi na takorei istu stvar kao to je razlika izmeu situacije kada naredim nepoeljnom gostu da napusti moju sobu za gosta (ili hodnik mog stana) i da mu ne dozvolim kada ga prepoznam da pree moj prag. Kvantitativni faktor instinktivnog predstavnika sadri tri mogue promjene, to emo vidjeti iz kratkog pregleda opservacija psihoanalize: ili se instinkt tako potiskuje da ostaje bez traga ili se pojavljuje kao afekat koji je na ovaj ili onaj nain kvalitativno obojen, ili se pretvara u anksioznost. Ove dvije poslednje mogunosti nameu nam zadatak da uzmemo u obzir daljnju instinktivnu promjenu preobraaj psihikih energija instikata u afekte a naroito u anksioznost. Podsjetimo se da motiv i cilj represije ne predstavlja nita drugo nego izbjegavanje nezadovoljstva. Odatle proizilazi da je promjena kvote efekta koji pripada predstavniku mnogo vanija nego promjena ideje i da je ova injenica odluujua za nau procjenu procesa represije. Ako represija ne uspije da sprijei nastanak nezadovoljstva ili anksioznosti, moemo rei da nije uspjela, iako je moda postigla svoj cilj sa idejnog stanovita. Represije koje nisu uspjele imae svakako mnogo vie prava na
163

nae interesovanje nego bilo koje druge koje su bile uspjene; to stoga to ove druge najee nee biti predmet nae ispitivanja. Sada je potrebno da pokuamo da dobijemo uvid u mehanizam procesa represije. Naroito elimo da znamo da li postoji samo jedan mehanizam ili vie njih i da li se moda svaka psihoneuroza izdvaja mehanizmom represije koji je za nju karakteristian. Na poetku ovog ispitivanja susreemo se, meutim, sa komplikacijama. Mehanizam represije nam postaje dostupan jedino ako dedukujemo taj mehanizam iz ishoda represije. Kada nae posmatranje ograniimo na uticaj represije na idejni dio predstavnika, otkrivamo da on po pravilu stvara supstitutivnu formaciju. Kakvim se mehanizmom formira ovakav supstitut? Ili, da li i ovdje treba da razlikujemo nekoliko mehanizama? Nadalje, mi znamo da represija za sobom ostavlja neke simptome. Moemo li onda predpostaviti da formiranje supstituta i formiranje simptoma dolaze u koincidenciju, i ako je to tako u cjelini, da li je mehanizam formiranja simptoma isti kao i mehanizam represije? Najvjerovatnije bi bilo da se ova dva mehanizma dosta razlikuju a da sama represija ne proizvodi supstitutivne formacije i simptome ve da su ovi znaci poremeaj potisnutog i da duguju svoje postojanje sasvim drugim procesima. Takoe bi bilo preporuljivo ispitati mehanizme kojima se formiraju supstituti i simptomi prije nego to uzmemo u razmatranje mehanizme represije. Ovo svakako nije predmet za dalja razmiljanja. namjesto razmiljanja treba prii preciznoj analizi rezultata represije koji se mogu zapaziti kod razliitih neuroza. Meutim moram da sugeriram da odloimo ovaj zadatak sve dok ne formiramo pouzdane koncepcije o odnosu izmeu svjesnog i nesvjesnog, ali da ova rasprava ne bi bila potpuno besplodna unaprijed u rei da (1) mehanizam represije u stvari ne koincidira sa mehanizmom ili mehanizmima formiranja supstituta, (2) da postoje mnogi razliiti mehanizmi formiranja supstituta i (3) da mehanizmi represije imaju bar ovo zajedniko: povlaenje kateksije energije (ili libida; kada imamo posla sa seksualnim instiktima). Nadalje, ogranivajui se na tri najpoznatija oblika psihoneuroza prikazau na nekim primjerima kako se ovjde prikazane koncepcije primjenjuju na izuavanje represije. Sa podruja anksiozne histerije odabrau dobro ispitan primjer zoofobije. Instinktivni impuls koji je podloan represiji ima ovdje libidan stav prema ocu povezan sa strahom od njega. Poslije represije ovaj impuls nestaje iz svijesti: otac se u njemu ne pojavljuje kao objekat libida. Kao supstitut za njega nalazimo na odgovarajuem mjestu neku ivotinju koja je manje ili vie podeena da bude objekat anksioznosti. Formiranje supstituta za idejni dio (instinktivnog predstavnika) je nastupilo putem potiskivanja du jednog redosleda veza koji je odreen na odgovarajui nain. Kvantitativni dio nije nestao ve je preobraen u aksioznost. Posledica od toga je strah od vuka, umjesto zahtjev za oinskom ljubavlju. Kategorije koje su ovdje primjenjene nisu dovoljne da prue odgovarajue objanjenje, ak i najprostijeg sluaja psihoneuroze, treba uzeti u obzir druge momente. Represija koja se pojavljuje kod zoofobije mora se registrovati kao radikalno neuspjena. Sve to je postigla jeste da se ukloni i zamjeni ideja; ona je pretrpjela potpun neuspjeh u spreavanju nezadovoljstva. Iz tog razloga rad neuroze ne prestaje, on prelazi u drugu fazu da bi postigao svoj neposredni i vaniji cilj. Tada slijedi pokuaj bjeanja formiranje prave fobije, izvjesnog broja izbjegavanja usmjerena na

164

spreavanje nastupanja aksioznosti. Specijalizovanije istraivanje nam omoguuje da razumijemo mehanizme kojima fobija postie svoj cilj. Kada razmatramo sliku stvarne konverzivne histerije potrebno je da posmatramo proces represije iz jednog potpuno drugog ugla. Ovdje je osnovno da je mogue izazvati potpun nestanak kvote efekta. Kada imamo takav sluaj pacijent pokazuje prema svom simptomu ono to je arko nazvao la belle indiffrence des hystriques. U drugim sluajevima ovakva supresija nije potpuno uspjena; neka alosna osjeanja mogu da se priveu na same simptome ili mogu da se pokau bezuspjeni u spreavanju nastupanja anksioznosti koja za sebe puta u rad mehanizam formiranja fobije. Idejna sadrina instinktivnog prestavnika je potpuno povuena iz svijesti; kao supstitut i u isto vijeme kao simptom imamo prejaku inervaciju (u tipinim sluajevima somatsku) koja ponekad ima ulni a ponekad motorni karakter, bilo kao eksitacija ili inhibicija. Prilikom blieg posmatranja prekomjerno inerivarno podruje izgleda kao dio samog potisnutog instinktivnog predstavnika dio koji je sebi privukao instinktivnu kateksiju i kao da je to postignuto procesom kondenzacije. Ove napomene svakako ne iznose na vidjelo cjelokupni mehanizam konverzivne histerije; faktor regresije koji e se razmatrati na drugom mjestu treba uzeti u obzir. Ukoliko je represija kod (konverzivne) histerije omoguena jedino ekstenzivnim formiranjem supstituta, ona se moe ocjeniti kao skroz neuspjena; meutim, to se tie kvote afekta koja predstavlja stvarni zadatak represije, ona najee pokazuje potpun uspjeh. Kod konverzivne histerije proces represije se kompletira formiranjem simptoma i kao kod anksiozne histerije nije mu potrebno da pree u drugu fazu ili tanije reeno da produi u beskonanost. Odavno su prouene osnovne karakteristike formiranja simptoma i nadam se nepobitno utvrene. Simptom je znak i supstitut instinktivnog zadovoljenja koje je ostalo nezadovoljeno; on je posledica procesa represije. Represija proizilazi iz ega kada ovaj moda po zapovjesti super-ega odbije da se udrui sa instinktivnom kateksijom koja je pobuena u idu. Pomou represije ego moe da zadri ideju koja spreava da prekomjeran impuls postane svjestan. Analiza pokazuje da ideja esto postaje nesvjesna formacija. Do sada nam sve izgleda jasno; ali uskoro nailazimo na tekoe koje do sada nisu rjeene. Do sada nae izlaganje o onom to se deava kod represije je stavilo jak naglasak na ovu injenicu iskljuivanja iz svjesnog. Ali su druge injenice ostale nejasne. Jedno pitanje koje se postavilo jeste: ta se dogodilo sa instinktivnim impulsom koji je aktivan u idu i koji trai zadovoljenje? Odgovor je bio direktan. Zbog procesa represije zadovoljstvo koje bi se oekivalo iz zadovoljenja je preobraeno u nezadovoljstvo. Ali tada smo se suoili sa problemom kako zadovoljenje instinkta moe da proizvede nezadovoljstvo. Cijela stvar se po mom miljenju moe razjasniti na taj nain to emo se ograniiti na odreenu postavku da se zamiljeni tok eksitacionog procesa u idu uopte ne pojavljuje kao posledica represije; ego uspjeva da je inhibira ili skrene. Ako je to tako, onda ne postoji vie problem preobraaja afekta pod represijom. U isto vrijeme ovo shvatanje podrazumjeva koncesiju prema egu u tome to ego moe da ima veoma jak uticaj na procese u idu i moraemo da konstatujemo nain na koji on moe da razvije takvu iznenadnu mo. ini mi se da ego ima ovakav uticaj zbog njegove intimne veze sa perceptivnim sistemom ije veze, kao to nam je poznato, sainjavaju njegovu sutinu i predstavljaju njegov osnov njegovog diferenciranja od ida. Funkcija ovog sistema koji smo nazvali perceptivno-svjesnim je
165

vezana sa fenomenon svijesti. On prima eksitacije ne samo spolja ve i iznutra i pokuava pomou osjeaja zadovoljstva i nezadovoljstva, koji do njega dopiru iz ovih predjela da usmjerava tok mentalnih dogaaja u skladu sa principom zadovoljstva. Skloni smo da pomislimo da ego tako nemoan prema idu; ali kada je suprostavljen instinktivnom procesu u idu on mora da da signal nezadovoljstva da bi postigao svoj cilj uz pomo te skoro svemone institucije principa zadovoljstva. Da bismo bolje shvatili ovu situaciju moemo se posluiti primjerom iz jedne druge oblasti. Zamislimo zemlju u kojoj se jedna mala frakcija suprostavlja predloenoj mjeri koja bi imala podrku masa. Ova manjina zagospodari tampom i pomou nje manipulie vrhovnim arbitrom - javnim mjenjem i tako sprijei donoenje mjere. Ali ovo obrazloenje ukazuje na nove probleme. Odakle potie energija koja se koristi za davanje signala nezadovoljstva? Ovde nam moe pomoi postavka da e odbrana od neeljenog unutranjeg procesa biti oblikovana prema odbrani koja se primjenjuje protiv spoljanjeg nadraaja, da ego prevazilazi unutranje i spoljanje opasnosti na podjednak nain. U sluaju spoljanje opasnosti organizam pribjegava pokuajima bjeanja. On prvo povlai kateksiju iz opaaja opasnog objekta ak i u nedostatku bilo kakvog odbijanja da se opazi tj. da je bolje ukloniti sebe iz opasne sfere. Represija je ekvivalentna ovom pokuaju bjeanja. Ego povlai svoju (predsvjesnu) kateksiju iz instinktivnog predstavnika koga treba potisnuti i koristi ovu kateksiju za nastupanje nezadovoljstva (anksioznosti). Problem kako nastaje anksioznost u vezi sa represijom nije jednostavan; ali s pravom moemo smatrati da je ego stvarno sjedite anksioznosti i odrei se naeg ranijeg shvatanja da se katetina energija potisnutog impulsa automatski pretvara u anksioznost. Nisam se ranije izrazio na ovakav nain jer sam tada dao fenomenoloki prikaz a ne metafiziki opis onoga to se deava. Sada dolazimo na sledee pitanje: kako je mogue, sa ekonomske take gledita, da sam proces povlaenja i oslobaanja, kao to je povlaenje podsvjesne ego kateksije, proizvede nezadovoljstvo ili anksioznost kada smo vidjeli, prema naim pretpostavkama, da nezadovoljstvo i anksioznost mogu da se pojave samo kao rezultat poveanja u kateksiji? Odgovor je da ovaj uzroni niz ne treba objanjavati sa ekonomske take gledita. Anksioznost nije novostvorena u represiji; ona je reprodukovana kao afektivno stanje u skladu sa ve postojeom mnemonikom predstavom.Ako idemo dalje i ispitamo porijeklo te anskioznosti i afekata uopte mi emo se udaljiti od iste psihologije i zai emo u granine oblasti fiziologije. Afektivna stanja su se inkorporisala u psihu kao precipitati traumatinih doivljaja iz najranijih doba postojanja i kad doe do sline situacije, oni se oivljavaju kao mnemonini simboli. Mislim da nisam pogrijeio kada sam ih uporedio sa novijim i individualno steenim histerinim napadom i kada sam ih smatrao za njegove normalne prototipove. Kod ovjeka i viih ivotinja izgleda da in roenja kao prvi in anksioznosti kod individualne, daje afektu anksioznost izvjesne karakteristine izraajne oblike. Ali prilikom potvdjivanja ove veze ne treba posvetiti nepotrebnu panju niti zanemariti injenicu da bioloka potreba zahtjeva da opasna situacija treba da ima afektivan simbol tako da bi ovakav simbol trebao da se stvori u svakom sluaju. tavie mislim da nemamk pravo da pretpostavimo da kad god dodje do nastupa anksioznosti, u svjesti se pojavljuje neto kao reprodukcija poroajne situacije. ak nije sigurno da li histerini napadi, iako su oni bili prvobitno traumatina reprodukcija ovakve vrste, trajno zadravaju ovakav karakter.

166

Kao to sam na drugom mestu pokazao najvei broj represija sa kojima smo se susretali u praksi su sluajevi kasnijeg pritiska. Oni pretpostavljaju djelovanje ranijih primitivnih represija koje su privlane za noviju situaciju. Premalo se zna o pozadini i preliminarnim fazama represije. Postoji opasnost da precenimo ulogu koju super-ego igra u represiji. Za sada ne moemo rei da li moda pojava super-ega obezbeuje demarkacionu liniju izmeu primarne represije i kasnijeg pritiska. U svakom sluaju najraniji nastupi anksioznosti, koji su vrlo intezivni, nastali su pre nego to se super-ego izdiferencirao. Vrlo je vjerovatno da su neposredni precipativni uzroci primarnih represija kvantitativni faktori, kao to je visok stepen eksitacije proboj tita od nadraaja. Kada smo pomenuli tit, potrebno je da se podsetimo da se represija javlja u dve razliite situacije naime kada se nekom spoljanjom percepcijom pobudi neeljni istitinktivni inpuls i kada se pobudi interno bez takve provokacije. Kasnije emo se vratiti na ovu razliku. Ali tit postoji samo u odnosu na spoljnje nadraaje, a ne u odnusu na unutranje instinktivne zahvate. Ako usmeravamo nau panju na pokuaj beanja ega, mi se neemo pribliiti predmetu formiranja simptoma. Simptom nastaje iz instinktivnog impulsa na koji je represija imala tetno dejstvo. Ako ego korienjem simptoma nezadovoljstva postigne svoj cilj potpunom supresijom instinktivnog impulsa, mi nita ne saznajemo o nainu na koji se ovo odigralo. O tome moemo saznati samo na osnovu sluajeva u kojima je represija pretrpela neuspeh u veoj ili manjoj meri. U tom sluaju instinktivni impuls je naao supstitut uprkos represiji, ali supstitut koji je u velikoj meri redukovan potisnut i inhibiran i koji se vie ne moe prepoznati kao zadovoljenje. I kada se supstitutivni impuls izvri, vie ne postoji oseanje zadovoljstva: umesto toga njegovo izvrenje ima kvalitet kompuzije. Kada se tako degradira proces zadovoljenja na simptom, represija ispoljava svoju mo u jednom drugom pogledu. Spreava se da se supstitutivni proces, ako je to mogue, oslobodi preko motiliteta; i ak ako to ne moe da se uini ovaj proces se prisiljava da se istroi izazivanjem izmjena u subjektivnom tjelu i ne doputa mu se da zae u spoljni svijet. On se ne smije preobraziti u akciju; jer kao to nam je poznato prilikom represije ego djeluje pod uticajem spoljne stvarnosti i prema tome ne doputa supstitutivnom procesu da ima bilo kakav uticaj na tu stvarnost. Kao to ego dri put ka akciji prema spoljnem svijetu u svojim rukama, on isto tako kontrolie pristup u svijest. kod represije ego vri svoju vlast u oba pravca djelujui na sam instinktivni impuls na jedan nain i na (psihikog) predstavnika tog impulsa na drugi. Na ovom mjestu vano je da se upitamo kako mogu da uskladim ovo priznanje moi ega sa prikazom njegovog poloaja koji sam dao u radu Ego i Id. U toj knjizi prikazao sam njegov odnos prema idu i super-egu, pokazao njegovu nemo i strah u odnosu na obojicu i sa kakvim naporom odrava svoju superiornost prema njima. Ovo shvatanje je imalo veliki odjek u psihoanalitikoj literaturi. Mnogi pisci su dali vanost slabosti ega u odnosu na id i naih racionalnih elemenata u odnosu na demonske sile u nama; oni pokazuju jaku tendenciju da od onog to sam rekao naprave kamen temeljac psihoanalitikog Weltanschauunga. Ali ipak psihoanalitiar, koji poznaje nain na koji represija djeluje treba prije svega da se uzdri od usvajanja takvog ekstremnog jednostranog gledanja.

167

O POTISKIVANJU
U sluaju komplikovanih i konfuznih snova, koje emo sada ispitivati, kondenzacija i dramatizacija nisu same po sebi dovoljne da bi im se mogla pripisati cjelokupna impresija koju mi imamo u razlici izmeu sadrine snova i misli u snu. Imamo dokaze o djelovanju treeg faktora i ove dokaze treba paljivo ispitati. Prije svega, kada smo analizom doli do saznanja o mislima u snu, zapaamo da sadraj snova koji se manifestuje, tretira sasvim drugaiji materijal od latentnih misli. Ovo nije nita drugo nego jedna pojava koja nestaje pri paljivijem ispitivanju, jer konstatujemo da je u krajnjoj liniji cjelokupan sadraj snova proistekao iz misli u snu (da su skoro sve misli u snu predstavljene u sadraju sna). Ipak, neto od ovog razgranienja ostaje. Ono to smjelo i jasno stoji u snu kao njegov sutinski sadraj mora poslije analize da bude zadovoljeno sa jednom sasvim drugorazrednom ulogom meu mislima u snu, ili uopte nije prisutno kao idejni materijal u sadrini sna ili se jedva aludira na to u nekom njegovom mranom predjelu. To moemo izraziti na sledei nain: u toku djelovanja sna psihiki intenzitet prelazi sa misli i ideja kojima stvarno pripada na druge koje prema naem rasudjivanju nemaju pravo na takvu vanost . Ni jedan drugi proces ne doprinosi toliko prikrivanju znaenja sna i da veza sadraja sna i misli u snu ostane nepoznata. U toku ovog procesa koji u opisati kao potiskivanje sna psihiki intenzitet, znaaj ili afektivni potencijal misli se, kao tro emo kasnije konstatovati, preobraava u ulnu ivahnost. Pretpostavljamo da je najizrazitiji element u manifestujuem sadraju sna najvaniji ; ali (zbog potiskivanja koje je nastalo) on je esto neizdvojen element koji kasnije predstavlja najneposredniji derivat osnovne misli u snu. Ono to sam nazvao potiskivanjem sna moe se podjednako objasniti (Nieovom frazom), kao revalorizacija psihikih vrijednosti. Neu dati iscrpnu ocjenu ovog fenomena pod uslovom da dodam da se ovakav rad potiskivanja ili revalorizacije obavlja u veoma razliitim snovima. Neki snovi nastupaju bez ikakvog potiskivanja; postoje neki koji imaju smisao i razumljivi su, kao na primjer oni koje smo prepoznali kao nekamuflirane snove koji izraavaju elju. S druge strane postoje snovi kod kojih ni jedan djeli misli u snu nije zadrao sopstvenu psihiku vrijednost, ili kod kojih sve to je bitno u mislima u snu zamjenjuje neto trivijalno. Moemo otkriti itavu seriju prelaznih sluajeva izmeu ova dva ekstrema. to je neki san nejasniji i konfuzniji, to faktor potiskivanja ima veu ulogu u njegovoj konstrukciji. Primjer sna koji smo mi uzeli pokazuje potiskivanje u tom pogledu to njegova sadrina izgleda da ima drugi centar nego njegove misli u snu. U prednjem planu sadraja sna istaknuto mjesto zauzima situacija u kojoj mi se ini da me oblee neka ena; kod misli u snu najvanije mjesto zauzima elja da jednom doivim nesebinu ljubav, ljubav koja nita ne kota - ideja sakrivena ispod fraze o lepim oima i aluzija na spana koja je uzeta iz daleka. Ako raistimo potiskivanje snova putem analize, dobijemo na izgled potpuno pouzdane podatke o dva mnogo raspravljana problema o snovima: to se tie njegovih podstrekivaa i njihove veze sa periodom buenja. Postoje neki snovi koji odmah pokrivaju svoje porijeklo od dogaaja dana; popstoje drugi kod kojih se ne moe otkriti ovakvo porijeklo. Ako potraimo pomo analize, konstatujemo da se svaki san, bez bilo kakvog mogueg izuzetka, vraa na impresiju u toku proteklih nekoliko dana, ili je moda tanije rei, dana koji neposredno
168

prethodi snu na dan snivanja. Impresija koja igra ulogu podstrekivaa sna moe biti toliko vana da nas uopte ne iznenauje kada se njome bavimo u toku dana i u tom sluaju govorimo s pravom da san produuje znaajne interesne periode kada smo budni. Meutim, po pravilu, ako postoji veza izmeu sadrine sna i bilo kakve impresije u toku prethodnog dana, takva impresije je tako trivijalna, beznaajna i neupeatljiva da nailazimo na tekoe kada treba da se podsjetimo na nju U takvim sluajevima sadraj sna, ak i kada je povezan i razumljiv, izgleda da se odnosi na najindiferentnije trivijalnosti koje bi bile nedostojne naega interesovanja kada smo budni. Snovi se najvie preziru zbog toga to je njihova sadrina naklonjenija onome to je indiferentno i trivijalno. Analiza otklanja pogrenu pojavu na kojoj se zasniva ovakva nepovoljna ocjena. Ako sadraj sna istie neku indifertentnu impresiju kao podstrekivaa, analiza bez razlike osvjetljava znaajan doivljaj koji iz jakog razloga uznemiruje onoga koji sanja. Ovaj doivljaj je zmjenjen indiferentnim doivljajem sa kojima je vezan monim asocijativnim sponama. Kada sadrina sna tretira beznaajan i neinteresantan idejni materijal, analiza otkriva brojne asocijativne puteve koji vezuju ove trivijalnosti sa stvarima koje imaju najveu psihiku vanost u rasuivanju onog koji sniva. Ako ono to prodire u sadraj snova predstavlja impresije i materijal koji su prije indiferentni i trivijalni nego opravdano pobuujui i interesantni, onda je to samo posledica potiskivanja. Ako odgovorimo na naa pitanja o podstrekivaima sna i vezi izmedju snivanja i dnevnih dogaaja na osnovu novog uvida zamjenjujui manifestaciju latentnim sadrajem snova, dolazimo do sledeeg zakljuka: snovi nikada ne tretiraju stvari koje po naem shvatanju nisu vrijedne panje u toku dana i trivijalnosti koje na nas ne utiu u toku dana nisu u mogunosti da nas prate u snu. ta je podstrekiva sna u primjeru koji smo odabrali za analizu? To je svakako beznaajan dogaaj kada me je prijatelj besplatno vozio u taksiju. Situacija jelovnika (table dnote) u snu sadri na ovaj beznaajan principicirajui uzrok jer sam u razgovoru uporedio taksimetar sa jelovnikom. Ali takoe mogu da ukaem na vaan doivljaj koji je predstavljen ovim trivijalnim dogaajem. Prije nekoliko dana platio sam dosta novca u ime jednog lana porodice koji mi je drag. Nije udo, rekle su misli u snu, ako ova osoba osjea prema meni blagodarnost; takva ljubav ne bi bila besplatna. Meutim, besplatna ljubav je stajala u prvom planu misli u snu. injenica da sam neposredno prije toga imao nekoliko vonji taksijem sa dotinim roakom omoguila mi je da me moja vonja u taksiju sa mojim prijateljem podsjeti na moje veze za ovim drugim licem. Indiferentna impresija koja postaje podstreka sna zbog ovakvih asocijacija treba da ispuni jo jedan uslov koji ne vai za pravi izvor sna; ona mora uvijek da bude nedavna impresija nastala u toku dana snivanja. Ne mogu sa zavrim izlaganje o potiskivanu sna a da ne skrenem panju na jedan znaajan proces koji se odigrava pri formiranju snova i pri kome se kondenzacija i potiskivanje kombinuju radi proizvodjenja odreenog rezultata. Pri razmatranju kondenzacije ve smo vidjeli nain na koji dvije ideje u mislima u snu imaju neto zajedniko, neku dodirnu taku, zamjenjuje se u sadrini sna nekom sloenom idejom u kojoj relativno izdvojeno jezgro predsatavlja ono to im je zajedniko dok neizdvojeni drugorazredni detalji odgovaraju onome u emu se meusobno razlikuju. Ako doe do potiskivanja, pored kondenzacije ne stvara se sloena ideja, ve srednja
169

zajednika cjelina koja stoji u odnosu prema dva razliita elementa, koji je slian odnosu izmeu rezultante paralelograma sila i njegovih komponenti. Na primjer, sadrina jednog mog sna obuhvatila je i pitanje injekcije propila. Analiza me je samo navela na indiferentan doivljaj koji je djelovao kao podsrtreka sna i gdje je amil igrao izvjesnu ulogu. do sada nisamo mogao da opravdam konfuziju izmedju amila i propila. U grupi ideja koje su stajale iza ovog istog sna bilo je takoe i sjeanje na moju prvu posjetu Minhenu gdje sam bio zadivljen Propileom. Detalji analize su omoguili da pretpostavim da je uticaj ove druge grupe ideja na prvu bio odgovoran za potiskivanje sa amila na propil. Propil kao da je bio prelazna ideja izmeu amila i propileje i prodrla je u sadrini sna kao neka vrsta kompromisa pomou istovremene kondenzacije i potiskivanja.

170

O PROJEKCIJI
U moja tri eseja o teoriji seksulanosti izneo sam miljenje da svaka razvojna faza psihoseksualnosti dozvoljava fiksaciju i time dispozicioni momenat. Oni koji se nisu potpuno oslobodili od faze narcizma tj. koji u tom momentu imaju fiksaciju koja moe da djeluje kao dispozicija, prema kasnijem oboljenju izloeni su opasnosti da neki neobino intezivan talas libida, ne pronalazei neki drugi ispust, moe da dovede do seksualizacije njihovog drutvenog instinkta i da tako uniti sublimacije koje su postigli u toku svog razvoja. Ovaj rezultat moe da bude proizveden od bilo ega to prouzrokuje da libido tee unazad (tj. to prouzrokuje regresiju.): da li se s jedne strane libido kolateralno pojaao usled nekog razoarenja zbog ene, ili se neposredno blokira zbog nekog nesrenog sluaja u drutvenim odnosima sa drugim ljudima u oba ova sluaja imamo frustraciju; ili s druge strane da li do opteg pojaanja libida tako da on postaje suvie moan da bi pronaao ispust u kanalima koji su mu ve otvoreni i samim tim prodre kroz njihova nasipe na najslabijoj taki. Poto nae analize pokazuju da paranoici nastoje da se zatite od takve seksualizacije njihovih socijalnih instinktivnih kateksija, prinueni smo da pretpostavimo da slabu taku u njihovom razvoju treba traiti negdje izmeu faza autoerotizma, narcizma i homoseksualnosti i da se njihova sklonost ka oboljenju (koje moda zahtjeva precizniju definiciju) moe otkriti u tom podruju. Slina sklonost se moe pripisati bolesnicima oboljelim od Kreplinove dementia praecox ili (kako je Blojler nazvao) izofrenije; i nadamo se da emo naii na putokaze koji e nam omoguiti da utvrdimo razlike izmeu ova dva oboljenja (kako u pogledu manifestacije tako i toka) i odgovarajue razlike u bolesnikovim dispozicionim fiksacijama. Usvajajui gledite da je sutina konflikta u sluajevima paranoje kod mukaraca homoseksualna enjiva fantazija ljubavi prema mukarcu, mi sigurno neemo zaboraviti da se ovakva vana hipoteza moe jedino potvrditi po ispitivanju velikog broja sluajeva svih vrsta paranoinog poremeaja. Prema tome, ako je potrebno, moramo biti spremni da ograniimo nau tvrdnju na jedan tip paranoje. Meutim, interesantno je da se poznati osnovni oblici paranoje mogu predstaviti kao kontraindikacije jedne tvrdnje: ja (mukarac), ga (mukarca) volim, i da se one mogu da iscrpe, sve mogue naine na koje se mogu formulisati ovakve kontraindikacije. Tvrdnja ja (mukarac) ga volim se protivrjei: a) Deluzijama gonjenja; jer oni glasno tvrde: ja ga ne volim - ja ga mrzim Ova kontraindikacija koja se na ovaj nain odvijala u nesvjesnom ne moe u ovakvom obliku da postane svjesna kod ovakvog paranoika. Mehanizam stvaranja simptoma kod paranoje zahtjeva da se unutranje percepcije osjeanja zamjene spoljanjim percepcijama. Stoga se tvrdnja mrzim ga preobraava projekcijom u drugu: On me mrzi (progoni to me opravdava da ga mrzim I tako se nesvjesno osjeanje koje progoni pojavljuje kao da je prouzrokovano spoljanjom percepcijom: Ne volim ga - mrzim ga jer ME PROGONI

171

Opservacija nesumljivo pokazuje da je progonilac neko ko je nekad bio voljen. b) Drugi elemenat je odabran za kontradikciju u erotomaniji koja se sa nekog drugog stanovita uopte ne moe razjasniti: Ne volim ga - volim nju. Odgovarajui istoj potrebi za projekcijom, tvrdnja se preobraava u primjeujem da me ona voli: Ne volim njega volim nju, jer ONA MENE VOLI Moe se stei utisak da se mnogi sluajevi erotomanije mogu objasniti kao pretjerane ili deformisane hetreroseksualne fiksacije i taktvo objanjenje bi bilo dovoljno kad nau panju ne bi privukla okolnost da ovakva zaluivanja otpoinju, bez razlike, ne sa nekom unutranjom percepcijom voljenja, ve spoljanjom percepcijom biti voljen. Ali u ovom objektu paranoje srednja tvrdnja volim je takodje moe da postane svjesna jer suprotnost izmedju nje i prvobitne tvrdnje nije dijametralno razliita, nije tako nepomirljiva kao u sluaju ljubavi i mrnje; ipak je mogue voljeti i njega i nju. Tako se moe desiti da tvrdnje koje su zamjenjene projekcijom (ona mene voli) moe ponovo otvoriti put osnovnoj jezikoj tvrdnji ja je volim. c) Trei nain na koji se moe suprostaviti prvobitnoj tvrdnji jeste deluzija ljubomore koju moemo prouavati u karakteristiim pojavnim oblicima kod svakog pola. (1) Deluzije ljubomore pod dejstvom alkohola. Ulogu koju igra alkohol pri ovom poremeaju je razumljiva u svakom pogledu. Poznato nam je da izvor zadovoljstva uklanja inhibicije i rui sublimacije. esto razoarenje zbog ene nagoni ovjeka da pije ali po pravilu to znai da on odlazi u kafanu i u drutvo mukaraca koji mu pruaju moralnu satisfakciju koju nije dobio od ene kod kue. Ako ovi mukarci postanu predmeti jake libidne kateksije u njegovoj podsvjesti, on e je odbaciti treom kontraindikacijom: Ja nisam taj koji voli tog ovjeka ona ga voli. I on sumnja na enu kada su u pitanju svi mukarci koje on dolazi u iskuenje da voli. U ovom sluaju nuno je odsutna deformacija pomou projekcije jer promjenom subjekta koji voli cjelokupan proces se u svakom sluaju baca van sebe. injenica da ena voli ovjeka je za njega stvar spoljanje percepcije, dok injenica da on sam ne voli ve mrzi ili da on sam voli ne ovo nego ono lice predstavlja stvar unutranje percepcije. (2) Deluzije ljubomore kod ena su potpuno analogne. Nisam ja ta koja voli ene on ih voli Ljubomorna ena sumnja na svog mua kada su u pitanju sve ene koje je privlae zahvaljujui njenoj homoseksualnosti i dispozitivnom uticaju njenog pretjeranog narcizma. Uticaj ivotnog doba u kome je nastupila njena fiksacija se jasno vidi iz izbora ljubavnih objekata koje ona imputira svom muu, oni su esto stari i sasvim nepodesni za ljubavni odnos
172

oivljavanje dadilje, sluga i djevojica sa kojima se druila u djetninjstvu ili sestara koje su bile njeni stvarni suparnici. Sada se moe pretpostaviti da propozicija koja se sastoji od tri lana kao ja ga volim moe proturijeiti na tri razliita naina. Deluzije ljubomore protivrijee podmetu, deluzije progona protivrijee glagolu i erotomanija protivrijei predmetu. Ali u stvari mogua je i etvrta kontradikcija naime, ona koja odbacuje tvrdnju u cjelini: Uopte ne volim - ne volim nikoga I poto ipak libido mora negdje da ide, ova tvrdnja lii na psiholoki ekvivalent tvrdnje: Volim samo sebe. Tako bi nam ovakva protivrijenost dala megalomaniju koju moemo smatrati kao seksualno precjenjivanje ega i tako moe da se postavi pored precjenjivanja ljubavnog objekta koji nam je ve poznat. U vezi sa drugim djelovima teorije paranoje vano je primjetiti sa elemenat megalomanije moemo pronai kod mnogih drugih oblika paranoinog poremeaja. S pravom pretpostavljamo da je megalomanija u sutini infantilnog karaktera i da se daljnjim razvojem rtvuje socijalnim razmatranjima. Na slian nain megalomanija kod individue nije nikada tako jako suzbijena kao kada se ona nalazi u kandama prejake ljubavi. Denn wo die Lieb ervachten, stirbt das Ich, der finstere Despot. Poslije ispitivanja neoekivano vane uloge koju igraju homoseksualne enjive fantazije paranoje, potrebno je da se ponovo osvrnemo na dva faktora kod kojih smo na poetku oekivali da konstatujemo istaknuta obiljeja paranoje, naime mehanizme kojima se formiraju simptomi i mehanizam kojim dolazi do represije. Nemamo pravo da otponemo sa pretpostavkom da su ova dva mehanizma identina i da formiranje simptoma ima isti tok kao i represija; ali u suprotnom pravcu. Ne izgleda takoe dosta vjerovatno da postopji ovakva identinost. Ipak emo se uzdrati od izraavanja bilo kakvog stava po ovom pitanju sve dotle dok ne kompletiramo nae istraivanje. Najinteresantnija karakteristika formiranja simptoma kod paranoje je proces koji zasluuje ime projekcija funkcije i da izvri svoje drutvene aktivnosti. Takoe u ovoj identifikaciji ona dobija onu privlanost za mukarca koja pretvara njegovu edipovsku privrenost majci u ljubav. Samo se esto deava da on ne dobije ono to je elio, ve njegov sin. Dobijamo utisak da su ljubav mukarca i ljubav ene odvojene psiholokom faznom razlikom. Moramo priznati da ene imaju slabo osjeanje pravde i to je bez sumnje vezano za prevlast zavisti u njihovom mentalnom ivotu; jer zahtjevi pravde su modifikacija zavisti. Oni predviaju uslove pod kojima je neko voljan da se od nje odvoji. Mi takoe kaemo za ene da su njihovi drutveni interesi slabiji nego kod mukaraca i da one imaju manju sposobnost da sublimiraju svoje instinkte. Ovo prvo nesumljivo proizilazi iz nedrutvenog karaktera koji se nesumljivo vezuje za sve seksualne odnose. Ljubavnici nalaze potpuno zadovoljenje jedno u drugom, a ak i familija se opire u apsorpciji u ire organizacije. Sposobnost sublimacije je podvrgnuta najveim individualnim varijacijama. Uprkos tome, ne mogu, a da ne ukaem na utisak koji stalno dobijamo u analitikom radu. Mukarac od 30 godina izgleda mladalaki i u izvjesnom smislu je nepotpuno ravijena individua od koje oekujemo da e biti sposoban da dobro iskoristi
173

mogunosti razvoja koje mu prua analiza. Ali tridesetogodinja ena nas esto zaprepasti svojom psiholokom rigidnou i nepromjenjivou. Njen libido je zauzeo svoj konaan poloaj i izgleda nemoan da ga prepusti drugima. Za njen dalji razvoj nema otvorenih puteva; to je kao da je cjelokupan proces zavren i ostaje nedostupan buduim uticajima; u stvari, kao da je teak razvoj, koji dovodi do enstvenosti, iscrpio sve mogunosti individue. Kao terapeuti mi elimo ovo stanje stvari; pa ak i kad uspijemo da uklonimo njene tegobe rjeavanjem njenog neurotinog konflikta. To je sve to sam imao da kaem o psihologiji ena. Priznajem da je ovo izlaganje nepotpuno i fragmentno a ponekad i ne zvui laskavo. Ne smijemo, meutim, zaboraviti da smo sami prikazali ene u mjeri u kojoj je njihova priroda odreena njihovom seksualnom funkcijom. Svakako da je uticaj ovog faktora veoma dalekosean ali moramo imati uvidu da je individualna ena ljudsko bie nezavisno od toga. Ako elite da neto vie znate o enstvenosti, morate da ispitate vae sosptveno iskustvo, ili da se obratite pjesnicima ili da saekate dok vam nauka ne prui dublje i cjelovitije podatke.

174

SEDMI DIO - EMIL DIRKEM (1858 - 1917 )

175

PODELA ANOMINOG RADA

Ako, u svim sluajevima, funkcije ne sarauju, znai da njihovi odnosi nisu ureeni; podela rada je anomina. Neophodnost jedne reglementacije. Kako, u normalnom sluaju, ona proistie iz podele rada. Zato nedostaje u navedenim primerima. Ova anomija dolazi od toga to solidarni organi nisu u dovoljnom ili u dovoljno priduenom dodiru. Taj dodir je normalno stanje. Podela rada, kad je normalna, ne zatvara dakle pojedinca u odreen zadatak, spreavajui ga da vidi ita van njega. Iako je Ogist Kont uviao da je podela rada izvor solidarnosti, on kanda nije zapazio da je ta solidarnost sui generis i da postepeno stupa na mesto one druge koja nastaje iz drutvenih slinosti. To je razlog to je on, primeujui da su ove poslednje veoma potisnute tamo gde su funkcije jako specijalizovane, u tome potiskivanju video bolesnu pojavu, jednu opasnost za drutvenu koheziju, koja je posljedica preterane specijalizacije, te je time objanjavao pojave neusklaenosti koje ponekad prate razvoj podele rada. Ali poto smo mi ustanovili da je slabljenje kolektivne svesti normalna pojava koje u ovom trenutku prouavamo. Ako, u izvesnim sluajevima, organska solidarnost nije sve ono to mora biti, razlog tome izvesno nije okolnost to je mehanika solidarnost izgubila tle, nego to nisu ostvareni svi uslovi potrebni za postojanje organske solidarnosti. Mi zaista znamo da, gde god nju sreemo, istovremeno nailazimo i na dovoljno razvijenu reglementaciju koja odreuje uzajamne odnose funkcija. Da bih organska solidarnost postojala, nije dovoljno da postoji sistem organa koji su nuni jedni drugima i koji na izvestan opti nain oseaju svoju solidarnost, nego je jo potrebno da oblik u kome oni moraju saraivati bude unapred odreen, ako ne u svakoj vrsti susreta, a ono bar pri najveim dodirima. Inae bi u svakom trenutku moralo dolaziti do novih sukoba postizanja ravnotee, poto uslovi te ravnotee mogu biti naeni samo putem munih traenja tokom kojih svaka strana postupa s drugom kao s protivnikom, bar u istoj meri kao i sa saveznikom. Ti sukobi bi se dakle obnovili bez prestanka, te bi solidarnost, prema tome, uglavnom bila samo virtuelna, dok bih uzajamne obaveze u svakom posebnom sluaju morale biti u celini iznova pretresene. Rei e se da postoje ugovori. Ali pre svega, svi drutveni odnosi nisu podobni da prime taj pravni oblik. Mi znamo, uostalom, da ugovor nije dovoljan sam sebi, nego da pretpostavlja i jednu reglementaciju koja se iri i biva sve snanija kao i sam ugovoreni ivot. Pored toga, veze koje imaju to poreklo uvek su kratkotrajne. Ugovor je samo neka vrsta primirja i prilino nesigurnog; on obustavlja neprijateljstva samo privremeno. Bez sumnje, ma koliko izvesna reglementacija bila odreena, ona buvek ostavlja slobodno mesto za mnoga trvenja. Ali nije ni potrebno, ak ni nuno da drutveni ivot bude bez sukoba. Uloga solidarnosti nije u tome da ukine utakmicu, nego da je ublaava. Uglavnom, u normalnom stanju, ta pravila se izluuju iz podele rada od sebe; ona su kao njeno produavanje. Zacelo, kada bi ona zbliavala iskljuivo pojedince koji se zalau na nekoliko trenutaka radi izmene linih usluga, ona ne bi mogla izazvati nekakvu regulativnu delatnost. Ali ono to ona dovodi u vezu, to su funkcije, to jest odreeni nain prikupljanja, koji se ponavljaju, istovetni sa samima sobom, u takim okolnostima, to zavisi od optih i stalnih uslova drutvenog ivota. Odnosi koji se zasnivaju izmeu tih funkcija moraju dakle neminovno dovesti do istog stepena ustaljenosti i pravilnosti. Postoje izvesni naini uzajmnog reagovanja tih
176

funkcija koji se, budui vie u kladu s prirodom stvari, ee ponavljaju i postaju navike; zatim se te navike, ukoliko stiu snagu, preobraavaju u pravila ponaanja. Prolost predodreuje budunost. Drugim reima, postoji izvesna polazna taka prava i dunosti koju ustanovljava obiaj i koji na kraju postaje obavezan. Pravilo dakle ne stvara stanje uzajamne zavisnosti gde su organi solidarni, nego samo izraava to stanje na vidan i odreen nain, u zavisnosti od konkretnih okolnosti. Isto tako i ivotni sistem, daleko od toga da on upravlja razvitkom organizma, kao to se to nekada varovalo, proizilazi iz ovoga. ivana vlakna verovatno su samo prolazni putevi kojima su ili talasi kretanja i nadraaja izmanjivani izmeu raznih organa; to su kanali koje je ivot prokopao sam sebi tekui stalno u istom smeru, a ganglioni bi bilo samo mesto ukrtanja veeg broja tih puteva. Zato to su zanemarili ovaj vid pojave izvesni moralisti su opruavali podelu rada da ne stvara pravu solidarnost. Oni su u njoj videlu iskljuivo pojedinane razmene, kratkotrajna povezivanja, bez prolosti kao i bez budunosti, pri kojima je pojedinac ostavljen sam sebi; oni nisu uoilionaj legalni red ustanovljavanja, onu mreu veza koja se neosetno tka sama od sebe i koja od organske solidarnosti stvara neto trajno. Dakle, u svim sluajevima koje smo gore opisali, ova reglementacija ili ne postoji, ili nije u srazmeri sa stepenom razvitka podele rada. Danas vie nema pravila koja utvruju broj privrednih preduzea, niti je, u idejnoj grani industrije, proizvodnja ureena tako da ostaje tano u granicama potronje. Mi uostalom ne nameravamo da iz te injenice izvlaimo bilo kakav praktian zakljuak; mi ne zastupamo miljenje da je nuno neko zakonodavstvo koje bi ograniavalo slobodu privrednih kretanja; na posao nije ovde da odmeravamo koristi tetna dejstva takvog zakonodavstva. Ono to je izveno to je da ovo odsustvo reglementacije ne doputa redovan sklad funkcija. Ekonomisti dokazuju, istina, da se taj sklad uspostavlja sam od sebe, kad je to potrebno, zahvaljujui skoku ili padu cena, koji, po potrebi, podstiu ili usporavaju proizvodnju. Ali, u svakom sluaju, da se na taj nain uspostavlja tek posle naruavanja ravnotee i posle vie ili manje drugih porameaja. S druge strane, ti porameaji su prirodno utoliko ei ukoliko su funkcije vie specijalizovane; jer to je neka organizacija sloenija, tim se potreba za obimnijim regulisanjem jae osea. Odnosi kapitala i rada su, do danas, ostali u istom stanju pravne neodreenosti. Ugovor o najmu usluga zauzima u naim zakonicima veoma malo mesto, naroito kada se pomisli na raznovrsnost i sloenost odnosa koje je on pozvan da regulie. Uostalom, nije potrebno isticati jednu prazninu koju danas oseaju svi narodi i trude se da je popune. Pravila metode su za nauku ono to je oravna i moralna pravila za ponaanje; ona rukovode milju naunika kao to ova druga upravljaju postupcima ljudi. Meutim, ako svaka nauka ima svoj metod, poredak koji ona ostvaruje isto je unutranji. Ona usklauje postupke naunika koji obrauju istu nauku, ne njihove odnose sa spoljanim svetom. Ne postoje discipline koje bi usredsreivale napore raznih nauka radi nekog zajednikog cilja. To je naroito tano kada je u pitanju moralne i drutvene nauke; jer matematike, fiziko-hemijske i ak bioloke nauke ne izgleda da su do tog stepena tue jedne drugima. Ali pravnik, psiholog, antropolog, ekonomista, statistiar, lingvista, istoriar pristupaju svim istraivanjima kao da razni nizovi injenica koji oni prouavaju obrazuju isto toliki broj nezavisnih svetova. Oni se, u stvari, meutim, pruaju sa svih strana; dosledno tome, isto bi to trebalo tako da bude i sa odgovarajuim naukama. Eto
177

otkud dolazi anarhija na koju se ukazuju, ne bez preterivanja uostalom, u nauci uopte, ali koja je naroito prisutna u ovde navedenim naukama. One pruaju, zaista prozor neke skuptine rastavljenih delova koji meusobno ne sarauju. Ako dakle one obrazuju celinu bez jedinstva, razlog tome nije to one nemaju dovoljno oseanja za svoje slinosti; razlog je to nisu organizovane. Ovi razni primeri su dakle varijeteti jedne iste vrste; u svim tim sluajevima, ako podela rada ne stvara solidarnost, razlog tome je to odnosi organa nisu regulisani, to se oni nalaze u stanju anomije. Ali otkud potie to stanje? Poto odreen skup pravila predstavlja konaan oblik koji vremenom dobijaju odnosi koji se spontano uspostsvljaju izmeu socijalnih funkcija, moe se rei a priori da je stanje anomije nemogue svuda gde su solidarni organi dovoljnom i u dovoljno trajnom dodiru. Zaista, budui u neposrednoj prostornoj vezi, oni u svakoj prilici lako bivaju upozoravani na potrebu koju imaju jedni za drugima, te prema tome imaju ivo i postojano oseanje o svojoj uzajamnoj zavisnosti. Kako se, sa istog razloga, meu njima i razmene obavljaju lako, one se isto tako vre i esto, budui redovne; one se same od sebe ureuju i vreme malo-pomalo dovrava delo sreivanja. Najzad, s obzirom da i najmanje reakcije mogu lako da se osete i jedna i druga strana, pravila koja se na taj nain stvaraju nose njihov ig, to jest ona do tanina predviaju i utvruju uslove ravnotee. Ali ako se, naprotiv, meu njih umetne neko neprobojno telo, onda je jedan organ u stanju saoptavati drugome samo nadraaje odreene jaine. Budui retki, odnosi se ne ponavljaju u dovoljnoj meri da bi se dobili odreen oblik; u svakoj novoj prilici dolazi do novih lutanja. Prolazni putevi kojima idu talasi kretanja ne mogu da se poklapaju jer su i sami ti talasi i suvie isprekidani. Odnosno, ako bar neka pravila uspeju da se suprostave, onda su opta i neodreena; jer, u tim uslovima, mogu se ustaliti samo najoptije odlike pojava. Isto e to biti i kad je neposredna prostorna veza, i pored toga to je dovoljna, isuvie skoronja ili je i suvie malo trajala. Najoptije govorei, ovaj uslov se ostvaruje silom prilika. Jer izvesna funkcija se moe deliti izmeu dva i vie delova jednog organizma samo ako su svi u veoj ili manjoj meri prostorno bliski. ta vie, kada je rad ve dodeljen i poto ti delovi imaju potrebu jedni za drugima, oni prirodno tee da smanje odstojanje koje ih razdvaja. To je razlog to vidimo, ukoliko se vie penjemo lestvicom ivih bia, kako se organi uzajamno pribliavaju i kako se, kao to kae Spenser, uvlae u pore jedni drugih. Ali sticaj izuzetnih okolnosti moe uiniti da bude i drugaiji. Upravo to je ono to zbiva u sluajevima koji nas zanimaju. Dok je segmentni tip jako izraen, postoji skoro isto onoliko privrednih trita koliko i raznih segmenata; prema tome, svako od njih je veoma ogranieno. Proizvoai, budui sasvim blizu potroaa, lako mogu da uoe obim potroaa koje treba zadovoljiti. Ravnotea se dakle uspostavlja bez tekoa i prizvodnja se regulie sama po sebi. Naprotiv, ukoliko se organizovani tip razvoja, slivanje raznih segmenata jednih u druge povlai slivanje trita u jedinstveno trite, koje obuhvata skoro celokupno drutvo. Ono se ak prostire i van njega i pokazuje tenju da postane svetsko; jer granice koje dele narode nastaju istovremeno kada i granice koje dele segmente jedne od
178

drugih. Iz toga proistie da svaka radinost proizvodi za potroae koji su rasuti irom cele zemlje ili ak celoga sveta. Dodir dakle vie nije dovoljan. Proizvoa nije vie u stanju da celo trite obuhvati pogledom, ak ni malju; on nije vie u stanju da sebi predstavi njegove granice, poto je ono tako rei neogranieno. Usled toga, proizvodnji nedostaje i konica i pravilo; ona moe samo nasumice da trai i luta i, u toku tih lutanja, neizbeno je da mora da bude prekoraena, as jednom a as u drugom smislu. Otud one krize to povremeno potresaju privredni ivot. Povean broj tih lokalnih i ogranienih kriza koji se izraava kroz steajeve verovatno je posledica toga istoga uzroka. Istovremeno sa irenjem trita, pojavljuje se i velika industrija. Meutim, ona ima za posledicu da preobraava odnose poslodavaca i radnika. Vei zamor ivanog sistema, spojen je sa zaraznim uticajem velikih naselja, poveava potrebe ovih poslednjih. Mainski rad zamenjuje ljudski rad; rad u fabrici, rad u maloj radionici. Radnik je izgubljen u gomili drugih radnika, otrgnut je od svoje porodice preko celog dana; ivi sve vie odvojen od onoga ko ga zapoljava itd. Ti novi uslovi industrijskog ivota zahtevaju naravno novu organizaciju; ali kako su se ti preobraaji izvrili izvaredno brzo, interesi u sukobu jo niu imali vremena da se uravnotee. Najzad, ono to objanjava zato se moralne i drutvene nauke nalaze u stanju koje smo izneli, jeste to su one poslednje ule u kolo pozitivnih nauka. Zaista, to novo polje pojava otvorilo se naunom istraivanju tek otpre jednog veka. Naunici su na njega stupali, jedni ovde, drugi tamo, prema svojim prirodnim sklonostima. Rasuti po toj prostranoj povrini, oni su i do danas ostali isuvie udaljeni jedni od drugih da bi svi oseali veze koje ih spajaju. Ali, samim tim to e svoja istraivanja sprovoditi sve dalje od polaznih taaka, oni e na kraju neminovno naii jedni na druge te e, dosledno tome, postati svesni svoje solidarnosti. Jeedinstvo nauke e se tako stvoriti samo od sebe; ne kroz apstraktno jedinstvo neke formule, isuvie skuene uostalom zbog mnotva stvari koje bi morala da obuhvati, nego kroz ivo jedinstvo jedne organske celine. Da bi nauka bila jedna, nije neophodno da cela stane u vidokrug jedne i iste svesti -to je uostalom nemogue- nego je dovoljno da svi oni koji je obrauju oseaju da sarauju na jednom istom delu. To to je napred reeno oduzima svaku osnovicu jednome od najozbiljnijih prigovora koji su injeni podeli rada. Ona je esto optuivana da umanji ovekovu linost svodei je na ulogu maine. I zaista, ako ovek ne zna emu vode ti poslovi koji se trae od njega, ako ih on ne vezuje nu za kakav cilj, on moe da ih obavlja samo mehaniki. Iz dana u dan, on postavlja iste pokrete s jednolinom pravilnou, ali ne interesujui se za njih i nerazumjevajui ih. To vie nije iva elija nekog ivog organizma, koja bez prestanka treperi u dodiru sa susednim elijama, koja deluju na njih i odgovara sa svoje strane na njihovo dejstvo, iri se, skuplja, povija i preobraava prema potrebama i okolnostima; to je sada samo tromi toak, koji jedna spoljana sila stavlja u pokret i koji se uvek okree u istom smislu i na isti nain. Oigledno, u kojem bilo obliku sebi predstavlja moralni ideal mi ne moemo ostati tako ravnoduni prema takvom uniavanju ljudske prirode. Ako moral ima za svrhu pojedinano usavravanje, on ne moe dopustiti da se pojedinac do te mjere upropaava, a ako za cilj ima drutvo, on ne moe pustiti da usahne sam izvor drutvenog ivota; jer zlo ne preti samo privrednim funkcijama, nego svim drutvenim funkcijama, ma koliko one visoke bile. Ako se, kae Ogist Kont, u materijalnom pogledu esto i opravdano
179

saeljevo radnik koji se celog svog ivota bavi iskljuivo izradom drki za noeve ili glavica za iode, zdrava filozofija ne sme, u osnovi, manje da eli u intelektualnom pogledu iskljuivo i stalno upotrebljavanje ljudskog mozga na reavanje nekoliko jednaina ili na razvrstavnje nekoliko buba; moralno dejstvo je i u jednom i u drugom sluaju, na alost veoma slino. Ponekad je kao lek predlagano da se radnicima, pored njihovih tehnikih i specijalnih znanja, prui i jedno opte obrazovanje. Ali, pod pretpostavkom da se tako i mogu iskupiti neke od nepovoljnih posljedica pripisivanih podeli rada, to nije sredstvo da se one otklone. Podela rada ne menja prirodu zato to je ispred nje stavljena opta kultura. Bez sumnje, dobro je da radnik bude u stanju da se interesuje za umetnost, za knjievnost itd.; ali time nije ni ukoliko umanjeno zlo to se s njim preko celog dana postupa kao sa mainom. Ko ne vidi, u ostalom, da su ta dva ivota i suvie suprotna jedan drugome da bi se mogli pomiriti i biti uporedo voeni od strane istog oveka! Ako se neko navikne na prostorne vidike, na sagledavanje celina, na prijatne opte pojmove, on se vie nee pustiti da bez nestrpljenja bude zatoen u skuene granice nekog posebnog posla. Takav lek dakle specijalizaciju inio nekodljivom jedino tako to bi ja inio nepodnoljivom, te, prema tome, vie ili manje nemoguom. Protivrenost uklanja, suprotno onome to je reeno, injenica to podela rada ne proizvodi te posledice na osnovu neke nunosti svoje prirode, nego samo u izuzetnim i nenormalnim okolnostima. Da bi se ona mogla razvijati a da na ljudsku svest ne vri tako porazan uticaj, nije neophodno da bude ublaavana svojom suprotnou; potrebno je i dovoljno i da ona bude sama, da nita ne dolazi spolja to bi izvitoperilo njenu prirodu. Jer, u redovnom sluaju, rad svake posebne funkcije zahteva da se pojedinac u nju ne uauri iskljuivo, nego da odrava stalne odnose sa susednim funkcijama, da upozna njihove potrebe, promene koje se u njima zbivaju itd. Podela rada pretpostavlja da radnik, daleko od toga da ostane povijen nad svojim poslom, ne gubi iz vida svoje saradnike, da deluje na njih i da prima njihov uticaj. On dakle nije maina to postavlja pokrete kojima ne vidi smera, nego on zna da oni vode u nekom pravcu, ka nekom cilju koji on manje ili vie razgovetno shvata. On osea da slui neemu. Zbog toga,nije nuno da on svojim pogledom obuhvata naroito prostrane oblasti drutvenog vidika, dovoljno je ako on njega zapaa dovoljan deo kako bi razumeo da njegove delatnosti imaju izvesnu svrhu van njih samih. Prema tome, ma koliko bila posebna, ma koliko bila jednoobrazna njegova delatnost, to je delatnost inteligentnog bia, jer ona ima odreeni smisao, i on to zna. Ekonomisti ne bi ostavili u senci to bitno obileje podele rada i, usled toga, ne bi je izloili ovome nezasluenom prekoru, da je nisu sveli samo na sredstvo za poveanje prinosa od drutvenih snaga, da su uvideli da je ona pre svega jedan izvor solidarnosti.

180

MEHANIKA I ORGANSKA SOLIDARNOST

Pitanje porekla ovoga rada je i pitanje odnosa individualne linosti i drutvene solidarnosti. Kako se deava da postajui sve autonomnija, individua zavisi sve vie od drutva? Kako se moe biti u isto vrijeme sve liniji i sve drutveniji? Jer, neosporno je da se ova dva kretanja, koja izgledaju tako suprotna, razvijaju paraleleno. Takav je problem koji smo pred sebe stavili. inilo nam se da ovu prividnu autonomiju razreava transformacija drutvene solidarnosti, koja se javlja zbog sve vanijeg razvoja podele rada. Eto kako smo bili dovedeni do toga da od ovoga poslednjeg nainimo predmet naeg prouavanja. esto se smatralo da se u samoj razmeni sastoje drutveni odnosi nastali iz podele rada i to je zbog nepoznavanja onoga to razmena nosi u sebi i to iz nje proizilazi. Ona pretpostavlja da dva bia zavise uzajamno jedno od drugog zato to su oba nepotpuna i tu uzajamnu zavisnost razmena samo izraava spolja. Ona je samo vetaki izraz za jedno dublje, unutrnje stanje. Upravo zato to je ovo stanje stalno ono izaziva itav jedan mehanizam slika koji funkcionie sa jednom neprekidnou. Slika, onoga koji nas dopunjuje postaje u nama, nerazluiva od nae, ne samo zato to je ona tu esto prisutna, ve zato to je ona tu prirodna dopuna, ona postaje dakle, sastavni i stalni deo nae svesti do te mere da ne moemo vie da je se liimo, te traimo sve ono to moe da uvea nenu snagu. Zato volimo drutvo onoga koga ona predstavlja, jer joj prisustvo objekta, koji izraava prebacivi je u stanje aktuele percepcije, daje vie reljefnosti. Na suprot tome, mi trpimo zbog ovih okolnosti koje, kao na primer, udaljavenje ili smrt, mogu da imaju za posledicu spreavanje njenog povratka ili umanjivanje njene ivosti. Ma koliko da je kratka ova analiza, ona je dovoljna da pokae da ovaj mehanizam nije identian onome koji slui kao osnova sjeanja simpatije iji je izvor slinost. Bez sumnje, namogue je da dodje do solidarisanja izmedju drugih i nas, ako se slika drugih ne sjedini sa naom. Ali, kada je sjedinjavanje rezultat dveju slika ono se sastoji u izvesnom sraivanju. Dve predstave postaju solidarne, zato to su, budui da su bez razlike u potpunosti ili delimino, meaju i ine jednu, a solidarne su u onoj meri u kojoj se meaju. Suprotno tome u sluaju podele rada, one su jedna izvan druge i vezane mausobno samo zato to su razliite. Oseanje ne bi mogla biti ista u ova dva sluaja, ba kao ni druteveni odnosi koji iz njih proizilaze. Tako smo dovedeno do pitanja da li podela rada ne bi imala istu ulogu u rasprostranjenim grupama, ako u savremenim drutvima, gdje je ona dostigla nama poznati razvoj, na bi imala funkciju da integrie drutveno telo, da osigura jedinstvo. Opravdano je pretpostaviti da se injenice koje smo upravo posmatrali ponavljaju ovde sa veom irinom, da velika politika drutva mogu da se odre u ravnotei samo zahvaljujui specijalizaciji poslova, da je podela rada, ako ne jedini, ono osnovni izvor drutvene solidarnosti. Drutvena solidarnost je jedan potpuno moralni fenomen, koji sam po sebi nije podloan tanoj opservaciji, a naroito ne moranju. Ukoliko se pristupi, ovoj klasifikaciji i ovoj komparaciji treba unutranju injenicu razmeniti spoljanjom koja je simbolizuje i izuava prvu kroz drugu. Taj vidljivi simbol je pravo, i doista, tamo gde socijalna solidarnost postoji, uprkos svom materijalnom karakteru, ona ostaje u stanju iste potencijalnosti, ali svoje prisustvo manifestuje
181

vidljivim efektima. Tamo gdje je jaka, ona snano priklanja ljude jedne drugim, dovodi esto u vezu i umnoava prilike koje oni imaju da stupe u kontakt. Ako hoemo da govorimo precizno, u poloaju kome smo teko je rei da li to ona stvara fenomene ili naprotiv ona iz njih proizilazi; da li se ljudi zbliavaju to je ona jaka ili je ona jaka zato to su se ljudi pribliili jedni drugima. Ali, za sada nije neophodno razjesniti to pitanje, ve je dovoljno potvrditi da su ova dva reda, injenica povezana i da se menjaju u isto vreme i u istom smislu. Ukoliko su lanovi jednog drutva solidarniji, utoliko vie odravaju razliite veze bili jedni sa drugima, bilo sa grupom uzetom zajedniki, jer kada bi njihovi susreti bili retki, oni bi zavisili jedni od drugih samo povremeno i slabo. Sa druge strane, broj ovih mera je neminovno srazmeran broju zakonskih propisa koje ih odreuju. Doista, drutveni ivot, svuda gde postoji na jedan trajan nain, tei neizbeno da uzme jedan odreeni oblik i da se organizuje, a pravo nije nita drugo do ono najpostojanije i najpravednije to ima sama ta organizacija. Opti ivot drutava ne moe se proiriti u jednoj taki, a da se pravni ivot ne rasprostire u isto vreme i u istom odnosu. Moemo dakle biti sigurni da se u pravu nalaze reflektovane sve sutinske raznovrsnosti drutvene solidarnosti. Da bi postupili metodiki, potrebno je da naemo neku karakteristiku koja bi bila sutinska za pravne fenomene i podlona menjanju kada se oni menjaju. Inae, svaki pravni propis moe bitno definisan: pravilo o sankcionisanom ponaanju. Sa druge strane, oigledno je da se sankcije menjaju prema vanosti koja se pridaje propisima, prema mestu koje one zauzimaju u javnoj svesti, prema ulozi koju imaju u drutvu. Odgovara dakle, da se pravni propisi svrstavaju prema razliitim sankcijama koje su povezane sa njima. Postoje dve vrste sankcija. Jedna se sutinski sastoji u bolu ili bar u slabljenju prouzrokovaa; njihov je zadatak da ga pogode u njegovom bogatstvu ili asti ili ivotu ili njegovoj slobodi , da ga lie neega emu se on raduje. Za njih se kau da su represivne kao u sluaju krivinog prava. Tano je da one koje su vezane za isto moralna pravila imaju isti karakter, samo one su difuzno rasporeene na sve bez razlike, dok se sankcije krivinog prava primenjuju samo posredstvom jednog odreenog organa; one su organizovane. to se tie druge vrste sankcija, ona ne podrazumeva neophodnu patnju prouzrokovaa, ve se sastoji u vraanju stvari u prvobitno stanje, u obnavljanju naruenih odnosa u njihov normalni oblik bilo da je inkriminisani aksiom vraen na tip od koga je odstupio, bilo da je poniten tj. lien svake socijalne vrednosti. Treba, dakle, zakonska pravila podeliti na dve velike vrste, ve prema tome da li ona imaju organizovane represivne sankcije ili samo (restitutine) sankcije. Prva obuhvata celokupno krivino delo, druga: administrativno pravo i ustavno, izimajui krivina pravila koja se mogu nai. Postoji jedna drutvena solidarnost koja proizilazi iz injenice da su izvesna stanja svesti zajednika za sve inioce istog drutva. Nju represivno pravo predstavlja materijalno, bar u onome bitnom. Udeo koji ima ona u optoj integraciji drutva zavisi naravno od manje ili vee razvijenosti drutvenog ivota koji obuhvata i kojim upravlja zajednika svest. Ukoliko ima vie razliitih odnosa na koje dejstvuje drutvena solidarnost, utoliko vie ona vezuje pojedinca za grupu, i sledstveno tome, u toliko potpunije drutvena kohezija proizilazi iz tog uzroka i nosi njegovo obeleje. Ali, s druge strane, sam broj odnosa je srazmeran broju represivnih pravila, odreujui koji deo sudskog aparata predstavlja kreivino delo, mi emo u isti mah izmeriti vanost koju ima ova solidarnost. Istina da postupajui na ovaj nain neemo voditi rauna o
182

izvesnim elementima drutvene svesti koji zbog svoje manje snage ili nedoreenosti ostaju van represivnog prava i ako doprinosi utvrivanju drutvene harmonije, to su oni koji su zatieno neodreenim kaznama. Tako je i sa ostalim delovima prava. Nema ih koji nisu dopunjeni obiajima. I poto nema da se pretpostavlja da odnos izmeu prava i obiaja nije isti u razliitim oblastima, ovom eliminacijom ne rizikujemo da promenimo rezultate naeg uporeivanja. Solidarnost koja potie od podele rada ili organska solidarnost... Sama priroda restitutivne sankcije je da pokae da je drutvena solidarnost kojoj odgovara ovo pravo jedne sasvim druge vrste. Ono to odlikuje ovu funkciju je to to ona nije pokajnika, ve se svodi na prosto vraanje na preanje stanje. Kazna, srazmerna njegovom nedelu nije primenjena na onoga koji je povredio pravo ili koji ga nije poznavao, on je samo osuen da mu se podini. Ako su dela ve uinjena, sudija ih uspostavlja onakva kakva su ona morala biti. On govori o pravu a ne o kaznama. Naknade za tetu nemaju krivini karakter, to je samo nain da se vrati na prolost da bi je obnovili, koliko je to mogue u njenom normalnom obliku. Dodue M. Tard je verovao da je pronaao jednu vrsu graanske kazne u osudi na trokove koji su uvek na teretu one strane koja izgubi. Ali, uzeta u smislu re ima samo metaforiko znaenje. Da bi kazna postojala trebalo bi bar da postoji izvesna srazmera izmeu kanjavanja i greke i zato bi bilo neophodno da se ozbiljno utvrdi stepen teine ove poslednje. Odista onaj ko gubi parnicu plaa trokove ak i kad bi bio kriv samo iz neznanja. Razlozi ovog pravila izgleda da su sasvim drugi: poto se pravda ne izvrava besplatno izgleda pravino da trokove podnosi onaj koji je bio povod svemu. Modue je, u ostalom, da perspektiva na ove trokove zaustavi drskog parniara, ali to nije dovoljno da ga kazni. Strah od propadanja koji obino prati lenjost ili nemarnost moe da naini trgovca aktivnim i vrednim, a propadanje, meutim nije u pravom smislu rei krivina sankcija njegovih greaka. Ogreenje o ove propise nije ak kanjeno ni neodreenom kaznom. Parniar, koji je izgubio svoj spor nije igosan, njegova ast nije okaljana. Moemo, ak, zamisliti da su ovi propisi drugo nego to jesu, a da nas to ne ljuti. Pomisao da ubistvo moe biti tolerisano nas razgnevnjuje, ali zato lako prihvatamo da nasledno pravo moe biti modificirano i mnogi ak smatraju da ono treba da bude ukinuto. To je, bar pitanje o kome ne odbijamo da raspravljamo. Takoe lako prihvatamo da slubeno pravo (pravo o ropstvu) i pravo o uivanju bude drugije organizovano, da obaveze poslodavca i kupca budu odreena na drugi nain da administrativne funkcije budu rasporeene prema drugim principima. Kako ovi propisi nisu u vezi ni sa jednim osjeanjem u nama i kako obino ni nauno ne poznajemo razloge njihovog postojanja, poto ta nauka jo nije usavrena, oni nemaju korena kod veine nas. Ali, ma koliko ovi su propisi vie ili manje van kolektivne svesti, oni ne interesuju samo pojedinca. Kada bi bilo tako, restitutivno pravo ne bi imalo niega zajednikog sa drutvenom solidarnou, jer odnosi koji ono odreuje vezuju meusobno pojedince ne vezujui ih za drutvo. Takvi bi bili obini dogaaji iz linog ivota, npr. odnosi prijateljstva. Ali, potrebno je da drutvo bude odsutno iz te oblasti pravnog ivota. Tano je da, generalno ono ne intervenie samo po sebi i svojim sopstvenim kretanjem potrebno je da ono bude podstaknuto od strane
183

zainteresovanih. Ali, da bi bilo izazvano, njegova intervencija nije nita manje osnovni toak mehanizma poto ga ona samo stavlja u pokret. Ono iziskuje oravo preko organa svojih pretstavnika. Podrano je, meutim, miljenje da ova uloga nije isto drutvena i da se svodi na ulogu pomiritelja privatnih interesa da prema tome svaki pojedinac moe da je ispuni i da je, ako se drutvo toga prihvati; to je jedino zbog udobnosti. Nita nije netanije do praviti od drutva jednu vrstu sudije izmeu stranki. Kada je drutvo dovedeno da intervenie to nije zato da bi pomirlo individualne interese no ne trai koje bi moglo biti najpovoljnije reenje za protivnike i ne predlae im kompromis, ali u posebnom sluaju koji je njemu potinjen, ono primenjuje tradicionalne propise prava. Dakle, pravo je u prvom redu drutvena stvar koja ima sasvim drugi predmet no to su interesi parniara. Sudija koji ispituje zahtjev za razvod braka ne brine da sazna da li je ovo razdvajanje poeljno za suprunike, nego da li su razlozi za koje se pozivaju: obuhvaeni jednom od kategorija koja pradvia zakon. Ali, da bi se pravilno odredila vanost drutvenog delovanja treba se posmatrati ne samo u trenutku kada se primjenjuje sankcija kada je poremeeni odnos popravljen ve i onda kada se on zasniva. Ono je neophodno bilo da ustanovi, bilo da modifikuje broj pravnih odnosa kojima ovo pravo upravlja i koje sasglasnosti zainteresovanih nije dovoljna ni da stvori ni da izmjeni. Takvi su naroito oni koji se odnose na brano stanje ljudi. Mada je brak jedan ugovor, suprunici ne mogu ni da ga zasnuju ni da ga raskinu po svojoj volji. Iako je i sa svim drugim porodinim odnosima, a naroito sa onim koje potpisuje administrativo pravo. Tano je da obaveza isto ugovorenog karaktera mogu da se zakljue ili razrijee saglasnou volja. Ali, ne treba zaboraviti da, ako ugovor mogao da ih vee, to je stroga to mu je drutvo dalo tu mo. Pretpostavka da ono ne sankcionie ugovorene obaveze; dve bi postale prosta obeanja koja bi imala samo moralni autoritet. Svaki ugovor pretpostavlja dakle da iza stranaka koje se angauju stoji drutvo u svakom trenutku spremno da intervenie i primiti da se prihvaene obaveze potuju; toko ono dalje tu neophodnu snagu ugovorima koji sami za sebe imaju jednu drustvenu vrijednost, to jest, koji su saglasni pravnim propisima. Vidjeemo, ak, da je ponekad njegova intervencija jo pozitivnija. Ono je dakle, prisutno u svim odmah, ne izmeu pojedinaca i drutva ve, ak i u onim koji izgledaju najlinije, i njegovo prisistvo mada se ne osjea, bar u normalnim okolnostima nije nita manje bitno. Poto su pravila restitutivna sankcije strana zajednikoj svesti, odnosi koje ona odreuje nisu od onih koji obuhvataju sve bez razlike to e rei, da se oni uspostavljaju odmah ne izmeu pojedinaca i drutva ve izmeu uih i posebnih delova drutva koje povezuju meusobno. Ali, sa druge strane poto je drutvo tu prisutno potrebno je da ono tu vie ili manje zainteresovano, snosi posljedice. Tako, ve prema jaini sa kojom ih ono oseti drutvo intervenie vie ili manje neposredno, vie ili manje aktivno, posredstvom posebnih organa koji su zadueni da se predstavljaju. Ovi odnosi su, dakle, veoma razliiti od onih koje propisuje represivno pravo, jer vezuju direktno i bez posrednika pojedinanu svest i drutvenu svest, tj., pojedinaca za drutvo. Ukratko, odnosi koje odreuje kooperativno pravo restitutivnim sankcijama i solidarnost koju oni istrauju, proizilaze iz podele rada. Objanjava se, uostalom da opte uzevi kooperativni
184

odnosi ne obuhvataju druge sankcije. Doista, u samoj prirodi specijalnih poslova je da izbjegavaju delovanje kolektivne svesti; jer, da bi jedna stvar bila predmet zajednikih oseanja, prvi uslov je da ona bude zajednika, tj. da je prisutna u svim svestima i da sve one mogu da je predstave jednim istim gleditem. Sve dok funkcije imaju izvesnu prolost, svi o njima mogu imati neko oseanje ali, ukoliko se one vie specijalizuju, utoliko se ograniava broj onih koji imaju svest o svakoj od njih; utoliko vie one prevazilaze zajedniku svest. Propisi koji ih odreuju ne mogu, dakle imati tu viu snagu, taj transcendentan autoritet, koji kada je povreen zahteva okajanje. Autoritet im dolazi od javnog mnjenja kao i kod krivinih propisa; samo to je to manje ogranieno na jednu uu oblast drutva. Osim toga, ak i u posebnim drutvenim krugovima gde se one primenjuju i gde su prema tome, zastupljene u duhovima, one ne odgovaraju ivim oseanjima, a veoma esto ni jednoj vrsti emotivnog stanja. Jer, poto utvruju nain na koji pojedine funkcije moraju da sudeluju u razliitim kombinacijama okolonosti koje se mogu pojaviti predmeti na koje se odnose nisu uvek prisutni u svestima. Ne odreuje stalno tutorstvo, stareinstvo ne obavljaju se prava poverioca ili kupca, itd. a naroito se ne obavljaju u takvim i takvim uslovima. Dakle, stanja svesti su jaka samo ukoliko su stalna. Povreda ovih pravila ne zadire u njihove ive delove ni u zajedniku duu drutva, niti bar uzeto uopte, u posebne grupe, i stoga moe da izazova samo jednu vrlo umerenu reakciju. Potrebno nam je samo da funkcije sudeluju na jedan praviran nain; ako je ova pravilnost poremeena, dovoljno nam je da ona bude ponovo uspostavljena. Ovim se ne kae, naravno da razvoj podele rada ne moe da se odri u krivinom pravu. Postoje, mi to ve znamo, administrativne i upravne funkcije ije izvjesne odnose regulie represivno pravo zbog posebnog karaktera koji ima organ zajednike svesti i sve ovo to je sa tim u vezi. U drugim sluajevima, jo, veza solidernosti koja ujedinjuje izvesne drutvene funkcije mogu biti takve da iz njihovog raskida proizilaze dosta opte reperkusije da bi pobudile jednu krivinu reakciju. Ali, iz razloga koji smo ve izneli, ove posledice su izuzetne. Konano ovo pravo ima slogu u drutvu analogno ulozi nervnog sistema u organizmu. Zadatak nervnog sistema je da upravlja razliitim funkcijama tela na taj nain to e uiniti da one deluju harmonino on tako izraava sasvim prirodno stanje koncentracije do Boga je dospeo organizam, usled podele fizikog rada. Tako se prema razvoju nervnog sisitema moe meriti stepen te koncentracije na raznim stupnjevima ivotinjske lestvice, to zanai da se isto tako moe meriti stepen koncentracije do kojeg je dolo jedno drutvo usled podele drutvenog rada razvoju kooperativnog prava sa restitutivnim sankcijama. Mogu se predvideti sve prednosti koje e nam dati ovakav kriterijum. Poto negativna solidarnost ne izaziva somo po sebi nikakvu integraciju, i poto ona, uostalom, nema nieg specifinog, upoznaemo samo dve vrste pozitivne solidarnosti koje odlikuju sledea svojstva: 1. Prva povezuje direktno pojedinca: za drutvo bez ikakvog posrednika. U drugoj, on zavisi od drutva, jer zavisi od delova koji sainjavaju drutvo. 2. U ova dva sluaja drutvo nije posmatrano sa iste take gledita: U prvom, ono to se naziva tim imenom je manje ili vie organizovana zajednica verovanja i oseanja, zajednikih za sve lanove grupe: to je kolektivan tip.
185

Na suprot tome, drutvo sa kojim se mi solidariemo u drugom sluaju je sistem razliitih i posebnih funkcija koje ujedinjuju stalne odnose. Ova dva drutva, uostalom, ine jedno. To su dva lica jedne iste stvarnosti koja zahtevaju da budu razlikovana. 3. Iza ove druge proistie jo jedna koja e nam posluiti da okarakteriemo i imenujemo ove dve vrste solidarnosti. Prva je jaka samo u onoj meri u kojoj ideje i tendencije zajednike svim lanovima drutva prevazilaze u broju i intenzitetu one koje pripadaju svakom od njih lino. Ona je utoliko jaa ukoliko je ovo prevazilaenje vee. Doista, ono to ini nau linost jeste ono vlastito i karakteristino to svako od nas ima i to ga razlikuje od drugih. Ove solidarnosti moe se, dakle, poredati samo u obrnutoj srazmeri sa linou. Rekli smo ve da u svakoj od naih svesti postoje dve svesti: jedna koja nam je zajednika sa naom celom grupom, i koja, prema tome, nije ono to smo mi sami, ve drutvo koje ivi i dela u nama; druga nas, ipak predstavlja samo u onome to imamo lino i razliito, u onome to od nas ini jednu linost. Solidarnost koja proizilazi iz slinosti je u svome maksimumu kada kolektivna svest prekrije potpuno nau celokupnu svest i kada se podudari u svim takama sa njom: utom trenurku naa individualnost je jednaka nuli. Ona se moe roditi samo ako zajednica zauzme manje mesta u nama. Tu postoje dve suprotne sile, centicipentalna i cantrifugalna, koje ne mogu da jaaju i isto vreme. Ne moemo u isti mah da se razvijemo u dva suprotna smisla. Ako imamo jaku sklonost da mislimo i delamo po svojoj volji, ne moemo biti sasvim skloni tome to mislimo i delamo kao drugi. Ako je ideal da se stvori, osobena, lina fizionomija, ona, ne moe biti slina svima. Osim toga, u trenutku kada ova solidarnost vri svoje dejstvo naa linost, moe se rei, po definiciji nestaje, jer mi vie nismo mi, ve kolektivno bie. Drutveni molekuli koji bi mogli biti koherentni jedino na taj nain, mogli bi da se pokreu sa celinom jedino u onoj meri u kojoj oni nemaju sopstvena kretanja, kao to je sluaj sa molekulima neorganskih tela. Zato predlaemo da tu vrstu solidarnosti nazovemo mehanikom. Ova re ne znai da je ona stvorena mehanikim sredstvima i vetaki. Mi je tako nazivamo jedino zbog analagije sa kohezijom koja ujedinjuje meusobno elemente neorganskih tela, suprotno onoj koja ini jedinstvo ivih tela. Zatim, ono to konano opravdava ovaj naziv je injenica da je veza, koja tako ujedinjuje pojedinca sa drutvom, potpuno analogna onoj koja povezuje stvar i linost. Individualna svest posmatrana sa tog aspekta je jedna prosta zavisnost od drutvanog tipa i sledi sva njegova kretanja kao to posedovni predmet sledi kretanja koja mu nalae njegov sopstvenik. U drutvima gde je ta solidarnost veoma razvijena, pojedinac ne pripada sebi, to emo videti neto dalje, on je doslovno stvar kojom raspolae drutvo. Stoga, u tim istim tipovima drutva, lina prava nisu jo razlikovana od drugih prava. Sasvim je drugije sa solidarnou koju stvara podela. Dok prethodna podrazumeva da pojedinci lie meusobno, ova zahteva, da se oni razlikuju jedni od drugih. Prva je mogia samo ukoliko se individualna linost pretopila u kolektivnu linost; druga je mogua samo ako svako ima svoju oblast delovanja koja mu je svojstvena, to e rei, ako ima linost. Potrebno je, dakle, da kolektivna svest ostavi otkriven jedan deo individualne svesti, da bi se tu ustanovile te posebne funkcije koje ona ne moe da propisuje naredbom, i, ukoliko je ta oblast ira, utoliko je jaa kohezija koja proizilazi iz te solidarnosti. Odista, sa jedne strane svako zavisi utoliko vie od druge strane, delatnost svakoga je utoliko linija, ukoliko je specijalizovanija. Nema sumnje da
186

ma koliko bila ograniena, ona nije nikada potpuno izvorna; ak i u vrenju nae dunosi mi se prilagoavamo obiajima i praksama koje su zajednike za celo nae drutvo. Ali, ak i u ovom sluaju jaram koji trpimo je drugiji, manje teak nego kada nas itavo drutvo potiskuje i on ostavlja mnoga vie mesta za slobodnu igru nae inicijative. Ovde, dakle, individualnost celine raste sa individualnou delova; drutvo postaje sposobnije da se kree sa celinom, u isto vreme kada svaki od njegovih elemenata ima vie sopstvenih kretanja. Ta solidarnost podsea na onu koja se moe posmatrati kod viih ivotinja. Jer svaki organ tu ima svoju posebnu fizionomiju, svoju autonomiju, a jedinstvo organizma je utoliko vee ukoliko je individualizacija delova vie obeleena. Zbog te analogije predlaemo da solidarnost koju dugujemo podeli rada nazovemo organskom.

187

O MORALU I DRUTVU
Dolazim do drugog dela moga izlaganja, pa tek ovde oseam pravu bojazan. Poto sam odredio obeleja moralne stvarnosti, hteo bih da pokuam da ih objasnim. No, jedini nauni nain da se do objanjenja doe bio bi da se redom klasifikuju moralna pravila, da se ispitaju i interventariu, te da se po tom pokuaju objasniti bar ona glavna meu njima, odreujui uzroke koji su ih porodili, korisne funkcije koje su ispunjavala ili ispunjavaju; tako bi se moglo postepeno doi do toga da se naslute opti uzroci od kojih zavise bitna obeleja koja su im zajednika. Upravo na taj nain postupam na mojim predavanjima. Budui da ovde ne mogu da sledim taj put, biu primoran da postupim na dijalektiki nain i prihvatim odreen broj postulata, ne dokazujui ih onako strogo kao to bi bilo poeljno. Moja polazna taka, kao moj prvi postulat, glasi ovako. Mi imamo dunosti samo prema drugim svestima; sve nae dunosti obraaju se moralnim osobama, i misleim biima. Koji su to moralni subjekti? Eto problema. Jedan in moe imati samo dvije vrste cilja:5 1. mene kao pojedinca i 2. druga ljudska bia. Pogledajmo, pre svega, da li inovi koji imaju u vidu samo mene kao ljudsko bie imaju moralno svojstvo. Da bismo odgovorili na to pitanje, ispitajmo obinu moralnu svijest. Naravno, to je vrlo nesiguran i nepouzdan nain postupanja, jer nam preti opasnost da od obine svesti izmamljujemo rei kako nam se prohte; pa ipak, ako se dobronamerno upranjava, ta metoda ipak moe dati rezultata. Pre svega, verovatno se nee osporiti da moralna svest nikad nije smatrala moralnim in koji smera iskljuivo ouvanje pojedinca; bez sumnje, takav nain ouvanja sebe moe postati moralan ukoliko se uvam za svoju porodicu ili otadbinu; ali, ako se uvam samo sebe radi, moje ponaanje je, u oima obine svesti, lieno svake moralne vrednosti. Hoe li vie vrednosti imati inovi koji tee ne vie ouvanju nego razvijanju moga bia? Da, hoe, ukoliko nastojim da se razvijem ne u linom, pa ni u estetskom interesu, ve kako bi taj razvoj imao korisne uinke po druga bia. No, ako nastojim samo da razvijem svoju intekligenciju i sposobnosti da bih se isticao i uspeo, da bih sebe nauio lepim umetnikim delom, nikad se moj in nee smatrati moralnim. Tako, ja kao pojedinac, kao takav, ne bih mogao biti cilj svoga moralnog ponaanja. Da li bi drugi pojedinci, moji blinji mogli biti podes- niji da odigraju tu ulogu? Ali, ako ne inim nita moralno uvajui ili razvijajui moje pojedinano bie kao takvo, zato bi individualnost drugog oveka imala prvenstvo nad mojom individualnou? Ako, sam po sebi, onaj ko dela ne posjeduje nita to bi moglo podariti moralnost inovima koji imaju njega u vidu, zato bi drugi
5

ema ove argumentacije preuzeta je iz Vuntove Etike.

188

pojedinac, ravan njemu, uivao povlasticu koju prvi nema? Meu njima prstoji samo manja razlika u stepenu, ime se ne bi mogla objasniti razlika u prirodi koja razdvaja moralno od nemoralnog ponaanja. Kada bi jednom doputao ono to uskrauje drugom, moral bi poivao na jednoj tameljnoj protivrenosti, to je neprihvatljivi ne samo s ligikih nego i praktikih razloga. Jer, vrlo je teko pojmiti kako, vremenom, ta protivrena oseanja ne bi tekla svest o svojoj protivrenosti. U svakom sluaju, moral o kome se ne bi mogla stei svest a da se ne otkrije njegova nedoslednost bio bi neobino nepouzdan. S druge strane, ako moj blinji, sluei kao cilj moga ponaanja ne moe ovom potonjem da utisne moralno obeleje, ono ne postaje moralno uzimjui za svrhu ne jednog nego vie pojedinaca kao takvih. Jer, ako svaki pojedinac ponaosob nije kadar da na ponaanje prenese moralnu vrednost, tj. ako on po sebi nema moralnu vrednost, jo bi je manje mogao imati puki brojani bir pojedinaca. Osim toga, to se tie inova koji imaju u vidu drugog oveka, ba kao oni koji se mene tiu, i ne pomiljam da tvrdim kako im zaista i uvek mnjenje uskrauje svaku moralnu vrednost; pre svega kada je re o ovim potonjim, to bi bilo suprotno oigladnim injenicama. Kaem samo da, kada imaju moralnu vrednost, tj. toga to tee cilju viem nego to sam ja kao pojedinac, ili drugi ljudi kao pojedinci. Pod tim mislim da moralnost koja im se priznaje nuno mora proisticati iz jednog vieg izvora. To je oigladno kada je re o inovima iji sam izvrilac i predmet; ako smo dosledni samima sebi, ista oiglednost vai i za inove iji sam izvrilac, a drugi je njihov predmet. No, ako dunou moemo biti vezani samo za svesne subjekte, sada- poto smo odstranili svakog individualnog subjekta- ne preostaje nikakav drugi mogui cilj moralnog delanja osim onog subjekta sui generis koga obrazuje mnotvo individualnih subjekata sdruenih tako da obrazuju grupu; preostaje, dakle, samo kolektivni subjekt. Potrebno je jo i da kolektivana linost bude neto drugo doli sveukupnost pojedinca od kojih je sastavljena; jer, ako bi bla samo njihov zbir, ne bi moglo imati veu moralnu vrednost od elemenata od kojih je obrezovana, a koji, sami po sebi, takvu vrednost nemaju. Dospevamo, dakle, do sledeeg zakljuka: ako postoji moral kao sistem dunosti i obaveza drutvo treba da bude moralna osoba kvalititativno razliita od individualnih osoba koje ona obuhvata, kao i od sinteze iz koje ona proizilazi. Primetie se analogija izmau ovog zakljuivabja i onog kojim Kant dokazuje prsojanje Boga. Kant postulira Boga jer, bez hipoteze, moral nije mogue razumeti. Mi postuliramo jedno drutvo specifino razliito od pojedinca, jer u protivnom moral ostaje bez predmeta, a dunost bez take oslonca. Dodajemo da je taj postulat lako iskustveno proveriti. Iako sam se tim pitanjem esto bavio u svojim knjigama, lako bi mi bilo pridodato nove razloge onima koje sam ranije navodio da bih opravdao to shvatanje. Celokupna ova argumentacija moe se, najzad, svesti na nekoliko vrlo jednostavnih rei. Ona izlazi na tvrdnju da, u oima obinog mnjenja, moral zapoinje tek tamo gde zapoinje nesebinost i portvovanost. No, nesebinost ima smisla samo ako subjekt kome se podreujemo ima od nas kao pojedinca veu vrednost. A u iskustvenom svetu znam za samo jedan sujekt koji poseduje bogatiju i sloeiju vrednost nego to je naa, a to je kolektivitet. Varam se, postoji jo jedan subjekt koji bi mogao odigrati istu ulogu: to je boanstvo. Treba izabrati izmeu Boga i drutva. Neu ovde ispitivati razloge koji mogu ii u prilog jednom ili drugom, podjednako
189

koherentnom reenju. Dodajem da me, s moje take gledanja taj izbor ostavljea prilino ravnodunim jer u boanstvu vidim samo preoblieno i simboliki miljeno drutvo. Moral, dakle, zapoinje tamo gdje zapoinje grupni ivot, poto samo tu portvovanost i nesebinost imaju smila. Kaem- grupni ivot uopteno govorei. Bez sumnje, ima razliitih gripa, kao to su porodice, korporacija, grad, otadbina, meunarodne grupacije; izmeu tih raznih grupa mogla bi se uspostaviti hijerarhija, pa bi se pronali odgovarajui stupnjevi moralnog delovanja, ve zavisno od toga da li mu je predmet ue ili prostranije, elementarnije ili sloenije, posebnije ili obuhvatnije drutvo. Ali, ovde nije potrebno ulaziti u ta pitanja. Dovoljno je oznaiti taku na kojoj izgleda zapoinje podruje moralnog ivota, bez potrebe dabse u njega za sad uvodi diferenciacija. Elem, moralni ivot zapoinje im postji vezanost za grupu, ma koliko ova potonjost bila skuena. A sada e inovi koje smo usput odstranjivali ponovo na okolian i posredan nain, zadobijati moralno obejeje. Interes drugog, rekosmo, ne bi mogao sadravati vie intrinistinog morala nego moj sopstveni interes. Ali, ukoliko drugi uestvuje u ivotu grupe, ukoliko je lan kolektiviteta za koji smo vezani, utoliko zadobija u naim oima neto od tog istog dostojanstva i skloni smo da ga volimo i da mu teimo. Drati do drutva, to znai- kao to emo uskoro bolje pokezati- drati do drutvenog ideala; no, poneto od otg ideala ima u svakome od nas; stoga je prirodno to svaki pojedinac u izvesnoj meri deli rekigijsko potovanje koje taj ideal nadahnjuje. Vezano za grupu podrazumeva, dakle, na posredan ali nuan nain, vezanost za pojedinca, a kada je veliki ideal drutva poseban oblik ljudskog ideala, kadsa se tip graanina velikim delom poklapa s generikim tipom oveka, mi bivamo povezani s ovekom kao ovekom. Eto ime se objanjava moralno svojstvo koje se pripisuje oseanjima meuinndividualne simpazije i inovima koje oni nadahnjuju. To ne znai da oni sami po sebi ine intinsnine elamentre moralne udi nego su, mada na posredan nain, s najbitnijimmoralnim sklonostima povezani dovoljno tesno da bi ser njihovo odsustvo, ne bez razloga, moglo smatrati sasvim moguim pokazateljima slabije moralnosti. Kada voli svoju otadbinu, kada voli oveanstvo ovek ne moe gledati patnju svojih sudrugova a da i sam ne pati i ne oseti potrebu dAim pritekne u pomo. No, u onome to nas za drugoga moralno vezuje nema nieg od onoga to ini njegou empirijsu individualnost, nego je to vii cilj kojem je on sluga i iji je organ.6 Sada smo u stanju da razumemo kako to da ima pravila, nazvanih moralnim, kojima nam se valja pokoravati zato to nam neto nalau i vezuju nas za ciljeve koji nas prevazilaze, mad ih istovremeno doivljavamo kao poeljne. Naime, upravo smo videli da je drutvo uzvieni cilj svakog moralnog delanja. Dakle, (1) ono prevazilazi individualne svesti i istovremeno im je imanentno; (2) ono ima sva svojstva moralnog autoriteta koje namee potovanje. (1) Drutvo je, za individualne svesti, transcedentan objekt. Naime, ono sa svih strana premauje pojedinca. Prevazilazi ga materijalno, poto proishodi iz zdruivanja svih
6

Na isti nain i predanost naunika nauci moe posredno poprimiti moralno svojstvo.Potraga za istinom nije po sebi i za sebe moralna; sve zavisi od cilja s obzirom na koji se za njom tei, Ona je istinski i u punom smislu rei moralna samo kada se nauka voli zbog blagotvornih u inaka koje po drutvo i ljudski rod mora imati. Ali, s druge strane, samo pregornost naunika, strasno obuzetog svojom naukom, odve nalikuje, zahvaljujui mentalnom procesu koji podrazumeva, izriito moralnoj samopregornosti, mada ne deli oseanja koja ova potonja nadahnjuje. Ona, dakle, zaodeva ruho moralnosti.

190

individualnih snaga, ali samo po sebi, ta materijalna veliina bila bi nedovoljna. I univerzum takoe prevazilazi pojedinca, satire ga svojom ogromnou, pa ipak nije moralan. Jedino to je drutvo neto drugo doli materijalna sila; ono je velika moralna sila. Prevazilazi nas ne samo fiziki nego materijalno i moralno. Civilizacija se duguje saradnji udruenih ljudi i uzastopnih narataja; ona je, dakle, u sutini drutveno delo. Drutvo ju je izgradilo, drutvo je uva i prenosi pojedincima. Upravo je od njega primamo. A civilizacija je skup svih dobara kojima prifdajemo najviu cenu; ona je skup najviih ljudskih vrednosti. Poto je drutvo u isti mah izvor i uvar civilizacije, poto je ono kanal kojim nam civilizacija pridolazi, ukazuje nam se, dakle, kao stvarnost beskrajno bogatija i via od nae, stvarnost iz koje nam pritie sve ono to u naim oima neto vredi, pa ipak nas prevazilazi sa svih strana poto od tih intelektualnih imoralnih bogatstava koje ono pohranjuje do svakog od nas dospavaju samo neki delii. Ito vie u istoriji nepredujemo, utoliko vie ljudska civilizacija postaje neto ogromno i sloeno; prema tome, utoliko vie premauje individualne svesti i utoliko vee pojedinac doivljava drutvo kao neto transcidentno u odnosu na njega. Svaki lan nekog australijskog plemena nosi u sebi celovitost svoje plemenske civilizacije; od nae sadanje civilizacije, pak, svako od nas uspeva da u sebe ukljui tek jedan njen siuan deo. Ali, mi u seba uvek ukljuujemo neki njen deo. I tako, u isti mah kad i transcedentno u dnosu na nas, drutvo nam je imanentno, pa ga kao takvo i doivljavamo. Prevazilazei nas, ono je istovremano i deo nae nutrine poto moe da ivi samo u nama i pomou nas. Ili, radije, ono u jednom smislu jeste to i mi sami, i to najbolji deo nas samih, jer ovek je ovek samo u meri u kojoj je civilizovan. Ono to nas ini zaista ljudskim biima jeste ono to uspevamo da usvojemo od tog skupa ideja, oseanja, verovanja i propisa ponaanja koji se naziva civilizacija. Davno je ve Ruso to dokazao: oduzme i se oveku sve to mu pridolai od drutva preostaje samo bie svedeno na ula, koje se manje ili vie ne razlikuje od ivotinje. Bez jezika, drutvene stvari prvoga reda, opte i apstraktne ideje su praktino nemogue, pa otuda biva svreno sa svim mentalnim funkcijama. Preputen sam sebi, pojedinac bi dopao zavisnosti fizikih sila; ako je mogao da im umakne, ako je mogao da se oslobodi, da postane linost, to je stoga to je mogao da se zakloni iza jedne sile sui generis, snane zato to proishodi izn zdruivanja svih individualnih sila, ali sile razumne i moralne, pa prema tome i kadre da neutralizuje nerazumne i amoralne energije prirode: to je kolektivna sila. Teoretiaru je doputeno da dokazuje kako ovek ima pravo na slobodu; ali, ma kakva bila vrednost njegovih dokaza, izvesno je da je ta sloboda postala stvarna samo u drutvu i pomou drutva. Tako, hteti drutvi, ti zani, s jedne strane, hteti neto to vas prevazilazi ali, to u isti mah zanai hteti nas same. Mi ne moemo poeleti da izaemo iz drutva da ne poelimo da prestanemo da budemo ljudi. Ne znam da li nam je civilizacija donela vie sree, a to nije ni vano; ali, izvesnio je da, od trenutka, od trenutka kada postanemo civilizovani, ne moemo je se odrei a da se ne odreknemo nas samih. Jedino pitanje koje bi ovek mogao da postavi nije moe li iveti izvan drutva, ve u kojem drutvu hoe da ivi; uostalom, svakom pojedincu rado priznajem pravo da prihvati drutvo po svome izboru, pod pretpostavkom da ga u drutvu u kojem je roen ne zadravaju prethodno preuzete obaveze. Prema tome, bez muke se da objasiti kako nam se drutvo, sve predstavljajui cilj koji nas prevazilazi, moe ukazati kao dobro i poeljno, poto se dri svih pora naeg bia, otuda, ono pokazuje bitna obeleja koja smo priznali moralnim ciljevima.

191

(2) Ali istovremeno, drutvo je moralni autoritet. To proizilazi iz onoga to je upravo reeno. Jer, ta je moralni autoritet ako ne svojstvo koje pripisujemo nekom biu- stvarnom ili idealnom, svejedno- ali biu koje mi poimamo kao moralnu silu viu od nas samih? A osobeno svojstvo svakog moralnog autoriteta jeste da namee potovanje; na temelju tog potobanja naa volja poputa pred nalozima koje on propisuje. Drutvo, dakle, sadri sve to je nuno da bi na izvesna pravila ponaanja prenelo taj isti imperativni karakter, distinktivan za moralnu obavezu. Istina, preostalo bi da e preispita da zaista upravo na tom izvoru moralna pravila crpu onaj autoritet zahvaljujui kojem se svestima ukazuju kao obavezna. Kao to sam rekao na poetku, re je o ispitivanju koje mi je ovde nemogue sprovesti. Sve to mogu da tvrdim jeste da do danas, u otku mojih istraivanja, jo nisam sreo jedno jedino moralno pravilokoje ne bi bilo proizvod odreanih drutvenih inilca. ekam da mi se ukae na neko pravilo koje naizgledzahteva objanjenje drugaije vrste. Uostalom, nije li sama po sebi dovoljno demonstrativna injenica, danas utvranja na neosporan nain, da svi moralni sistemi koje narodi stvarnoupranjavaju zavise od drutvene organizacije tih naroda, da stoje u vezi snjihovom strukurom imenjaju se zajedno s njom? Dodue, neko neko se ta raznovrsnost morala pripisivala ljudskom neznanju ili slepilu. No, istorija je utvrdila da, osim u nenormalnim sluajevima, svako drutvo ima, uopte uzev, moral koji mu je potreban, te da bilo koji ne samo to ne bi bio mogu, ve bi bio ubitaan po drutvo koje bi ga upranjavalo. Individualni moral, ma ta se o njemu katkad govorilo, ne umie tom zakonu; on je ak u jo veoj meri drutven. Jer, ono to nam propisuje jeste idealan tip oveka onakvog kakvog ga posmatrano drutvo poima; a svako drutvo poima ideal na svoju sliku i piliku. Ideali Rimljana i Atinjana bili su tesno povezani sa organizacilom tih gradova-drava. Nije li ak taj idealan tip, ije ostvarenje svako drutvo zahteva od svojih lanova, ugaoni kamen svkog drutvenog sistema i onoto tvori njegovu jedinstvenost? Istovremeno kada dva obeleja moralne injenice postanu na taj nain shvatljiva, te kada se uvidi ta ona izraavaju, vidi se i ta ih objedinjuje: ona su samo dva vida jedne iste, to jest kolektivne stvarnosti. Drutvo nam neto nalae zato to je u odnosu na nas izvanjsko i vie; moralna razdaljina koja postoji izmeu njega i nas pretvara ga u autoritet kojem se naa volja povinuje. Ali, budui da je, s druge strane, drutvo neto to je u naoj nutrini, budui da je ono u nama, budui da je to i mi, mi ga po tom osnovu volimo i elimo, mada jednom eljom sui generis, poto ma ta inili- ono jenae samo delimino i do u beskraj nad nama gospodari. Najzad, sa iste take gledanja, moe se razumeti i ona svetost kojom su moralne stvari oduvek bile obeleene, pa su takve i danas, naime ona religioznost bez koje etike nikad nije bilo. Polazim od primedbe da objekti nemaju vrednost po sebi. Ta istina vai ak i za ekonomske stvari. Staru teoriju ekonomista, prema kojoj postoje objektivne vrednosti, inherentne stvarima i nezvisne od naih predstava, danas vie ne zastupa gotovo niko. Vrednosti su plod mnjenja; stvari imaju vrednost s obzirom na stanja svesti. U vreme kada je manuelni rad bio izvrgnut moralnoj diskreditacili, vrednost koja mu je pripisivana i koja se izraavala u nainu na koji je bio nagraivan bila je nia od one koju mi danas poznajemo. Moglo bi se navesti vie takvih primera.

192

S moralnim stvarima stoji kao i sa ekonomskim. Kada kaemo da su svete, pod rti podrazumevamo da imaju vrednost nesamerljivu sa drugim ljudskim vrednostima. Jer, sveto je ono to je stavljeno po strani, ono to se ne moe meriti s profanim. A posve je izvesno da moralne stvari imaju to svojstvo; jer, nikad neemo prihvatiti -niti su, koliko znam, ljudi ikad prihvatili- da se neka moralna vrednost moe izraziti s obzirom na kakvu vrednost ekonomskog, rekao bih ak, ovozemaljskog reda. Moemo, u nekim sluajevima, u ime ljudske slabosti, oprostiti oveku koji je svoju dunost rtvovao kako bi sauvao ivot; ali, nikad se ne bismo usudili objaviti da je ta rtva opravdana i da zasluuje da bude odobrena. Pa ipak je ivot, od svih profanih i amoralnih dobara, ono do kojega prirodno ponajvie drimo, poto je uslovostalih. Ali tada, da bi moralne stvari bile u toj meri neuporedive, oseanja koja odreuju njihovu vrednost treba da imaju isto svijstvo; i ona treba da budu neuporediva u odnosu na ostale ljudske elje; treba da imaju ugled i energiju koja ih stavlja po strani s obzirom na sve ostale pobude nae oseajnosti. A kolektivna oseanja zadovoljavaju taj uslov. Upravo stoga to u njima odjekuje snaan glas kolektiviteta, ona govore unutar naih svesti sasvimdrugaijim tonom nego isto individualna oseanja; govore nam glasnije i, zahvaljujui svom poreklu, imaju sasvim naroitu sangu i uticaj. Shvatljivo je, dakle, to stvari za koje se ta oseanja vezuju dele taj isti ugled, to su stavljene po strani i uzdignute iznad ostalih na onu veliku razdaljinu koja odvaja te dve vrste stanja svesti. Eto otkuda potie ono sveto svojstvo kojim je dana s zaodenuta ljudska osoba. To svojstvo joj je inherentno. Analizirajte oveka onakvog kakav se pedastire empirijskoj analizi i neete u njemu nai nita to implicira takvu svetost; u njemu neete nai nita osim ovozemaljskog. No, pod dejstvom uzroka koje ovde nemamo da istraujemo, ljudska osoba je postala neto emu sed drutvena svest evropskih naroda odala vie nego bilo emu drugom; ona je odjedared steklaneuporedivu vrednost. Posvetilo ju je upravo drutvo. Tu vrstu aure koja ga okruuje i titi protiv svetogrdnih zadiranja u njegovo podruje ovek nema po prirodi; re je o nainu na koji ga drutvo promilja, re je o visokom uvaavanju koje ono onjemu sada ima, projektovanom prema spolja i objektivizovanom. Tako, ne samo to izmeu pojedinca i drutva nema antagonizma koji se onako esto prihvatao kao gotova stvar nego je, u stvarnosti, moralni individualizam, odnosno kult ljudske individue, delo drutva. Upravo ga je ono ustanovilo. Upravo je ono od oveka nainilo boga ijim je poklnikom postalo. Moda emo tako jasnije predoiti sebi ta je drutvo u kojem verujem da sam da sam pronaao cilj i izvor morala. Katkad su me optuivali da na taj nain moralanom ivotu namenjujem prilino ogranienu svrhu i, u issti mah, skueno podruje delanja. I zaista, ako se u drutvu vidi samo grupa pojedinaca koji ga ine i stanite na kojem oni obitavaju, pomenuti prigovor moe se bez muke opravdati. Ali, drutvo je neto drugo; to je pre svega skup svakojakih ideja, verovanja i oseanja koje se ostvaruje zahvaljujui pojedincima; a na prvom mestu meu tim idejama nalazi se moralni ideal koji je njegov glavni razlog postojanja. Hteti drutvo, znai hteti taj ideal, i to u toj meri da ponekad moemo vie voleti da ono nestane kao materijalni entitet radije nego da poreknemo ideal koji ono utjelovljuje. Drutvo je snano arite intelektualnog i moralnog delanja ije se znaenje nadaleko iri. Iz dejstva i protivdejstva koje se meu pojedincimarazmenjuju oslobaa se potpuno nov mentalni ivot koji nae svesti prenosi u jedan svet o kojem ne bismo imali nkakvu predstavu kada bismo iveli izdvojeno. To jasno uviamo u razdobljima kroze, kada nas kakav kolektivni pokret zahvati, izdigne iznad nas sami h
193

i preobrazi. Iako to dejstvo, u redovnom toku ivota, oseamo manje ivo nego to je manje silovito i estoko, ono je ipak stvarno.

O PROCESU PROMENE U DRUTVENIM VREDNOSTIMA

Vrednosni sudovi i sudovi o stvarnosti.
194

Predlaui Kongresu7 ovaj predmet za diskusiju, postavio sam sebi dvostruki cilj: prvo, da posebnim primerom pokaem kako sociologija moe da pomogne reavanju nekog problema filozofije, i drugo da uklonim izvesne predrasude zbog kojih takozvana pozitivna sociologija suvie esto pati. Kad kaemo da su tela teka, da se zapremina gasa menja u obrnutoj srazmeri prema pritisku kome je podvrgnuta, mi dajemo sudove koji su ogranieni na izraavanje injenica. To su sudovi koji definiu ono to jeste, i stoga se nazivaju sudovima o postojeem ili o stvarnosti. Predmet onih drugih sudova nije priroda stvari, ve pre njihova vrednost u odnosu na lica -tj, vrednost koju im ona pripisuju- i nazivaju se vrednosnim sudovima. Onaj naziv se esto protee na svaki sud koji iznosi neko procenjivanje, pa ma kakvo ono bilo. Ta proirena upotreba ovog izraza stvara zabunu koje mora da se uvamo. Kad kaem volim da idem u lov, vie volim pivo nego vino, aktivan nego miran ivot itd., ja izraavam sudove koji mogu da izgledaju kako da se zasnivaju na procenjivanju, a ustvari su samo jednostavni sudovi o stvarnosti. Oni samo saoptavaju moje odnose prema izvesnim predmetima : da volim ovo ili ono. To su injenice, kao i teina tela ili elastinost gestova. Takvi sudovi ne pripadaju vrednost stvarima, ve samo potvruju stanja predmeta. Isto tako velike ljubavi se ne mogu saoptiti. Oni, koji ih doive mogu da kau da su ih doiveli, ili da bar misle da su ih doiveli; ali oni nemogu to iskustvo da nam prenesu. To je deo njihove linosti i on se ne moe odvojiti. Sasvim je drugaije kad kaem: Ovaj ovek ima visoku moralnu vrednost, ona slika ima veliku estetsku vrednost, taj dragi kamen vredi toliko i toliko . U svim ovim sluajevima ja pripisujem ljudima ili stvarima o kojima se radi izvestan objektivan karakter koji je potpuno nezavisan od mojih linih individualnih oseanja a u doba davanja tog suda. Ja lino ne moram da pridajem nikakvu vrednost dragom kamenu : ali njegova vrednost zbog toga nije nita manja. Ja kao pojedinac mogu u svom ponaanju da ne budem visoko moralan, ali to me ne spreava da prepoznam moralnu vrednost kad je vidim. Ja mogu da po temperamentu ne budem naroito osetljiv na umetnost ali to nije razlog zbog koga bi trebalo da odriem postojanje estetske vrednosti. To znai da sve te vrednosti postoje u izvesnom smislu izvan mene. Stoga, kad se ne slaemo s drugima u pogledu sudova o ovim stvarima mi pokuavamo da prenesemo naa ubeenja. Mi se nezadovoljavamo samo time da potvrdimo njihovo postojanje, mi pokuavamo da pokaemo njihovu valjanost podravajui ih bezlinim argumentima. Mi preutno shvatamo da ti sudovi odgovaraju nekoj objektivnoj stvarnosti u pogledu koje se treba sloiti. Ove stvarnosti sui generis sainjavaju vrednosti i na te stvarnosti se odnose vrednosni sudovi. Mi moramo da vidimo kako su takvi sudovi mogui, a elementi ovog problema su sadrani u ranijem izlaganju. S jedne strane, sve vrednosti predpostavljaju procenjivanje od strane pojedinca u odnosu na neku posebnu osetljivost. Ono to ima vrednost je na neki nain dobro, ono to je dobro poeljno je, a svaka elja je jedno psiholoko stanje. Pa ipak, vrednosti o kojima je re imaju objektivnost stvari. Kako ove dve osobine, koje na prvi pogled izgledaju protivrene, mogu da se pomire? U stvari, kako moe jedno stanje oseanja da moe biti nezavisno od subjekta koji ga osea? Ovaj problem ima dva protivrena reenja. Mnogim misliocima raznih kola miljenja razlika izmeu ova dva tipa sudova izgleda samo prividna. Vrednost je, kae se, svojstvena nekoj sastavnoj osobini predmeta kome se vrednost pripisuje, a vrednosni sud izraava samo dejstvo ove osobine na subjekt koji sudi. Ako je ovo dejstvo povoljno, pripisuje se pozitivna vrednost, ako je nepovoljno, negativna vrednost, to je
7

Saoptenje podneto na plenarnom zasedanju Meunarodnog filozofskog kongresa u Bolonji, 6. Aprila 1911. godine.

195

zato to je ovek ivo stvorenje, a u prirodi ivota je da ivi. Ako kukuruz ima vrednost, to je zato to on predstavlja hranu i odrava ivot. Ako pravda predstavlja neku vrednost, to je zato to pravda potuje ivotne interese. Suprotno tome, ovekoubistvo je zloin. U stvari, vrednost neke stvari izgleda jednostavno kao ostvarenje dejstva koja predstavljaju rezultat njenih sutinskih osobina. Ali kakav je to subjekt u odnosu na koji se ovim stvarima pripisuje i treba da se pripisuje vrednost? Ako je to pojedinac, kako moemo da objasnimo postojanje sistema objektivnih vrednosti koji priznaju svi ljudi ili bar svi ljudi iste civilizacije? Jer sa ove take gledita se vrednost sastoji u dejstvu stvari na osetljivost, ali je dobro poznata velika razliitost individualnih osetljivosti. to se nekima svia, to drugima izaziva odvratnost. ivot ne ele svi, jer ima onih koji ga odbacuju, bilo iz razoaranja bilo iz dunosti. Pre svega, postoji velika raznolikost u nainu na koji se ivot ceni. Neko voli da je snaan i sloen, drugi osea zadovoljstvo u jednostavnosti ivota. Ova primedba utilitaristikoj etici je suvie esto ponavljana da bi smo se njome bavili. Ukazat cemo samo na to da se ova primjedba podjednako snano primjenjuje na svaku teritoriju koja esto psiholokim uzrocima tei da objasni ekonomske, estetske ili filozovfske vrednosti. Moglo bi se dokazivati da postoji jedan srednji tip u veini pojedinaca, i da objektivno procjenjivanje stvari izraava dejstvo koje one imaju na prosenog pojedinca. Postoji, meutim, ogroman jaz izmeu naina na koji obian pojedinac procenjuje vrednosti, i objektivne skale ljudskih vrednosti koja u principu treba da vlada naim sudovima. Prosena moralna savest je osrednja; ona tek slabo osea najoptije dunosti i otud odgovarajue moralne vrednosti. Ona je prosto slepa prema nekim od njih. Stoga mi ne moemo u prosenom da traimo merilo moralnosti. Ovo se veoma ubedljivo moe primeniti na estetske vrednosti koje za veinu predstavljaju mrtvo slovo. Za ekonomske vrednosti je ova razlika u izvesnim sluajevima manje znaajna. Oigledno je, meutim, da fizika svojstva dijamanta ili bisera, koja deluju na veini naih savremenika, ne mogu da objasne sadanju vrednost tih stvari. Postoji, meutim, jedan drugi razlog zbog koga objektivno procenjivanje i proseno procenjivanje nebi trebalo meati: naime, reakcije, prosenog pojedinca su i dalje individualne reakcije. To to se izvesno stanje nalazi kod velikog broja ljudi, jo uvek ne znai da je ono i objektivno. Samo zato to postoje mnogi ljudi koji neto vole na izvestan nain, neznai da im je tako procenjivanje nametnuto nekom spoljanjom stvarnou. Ova pojava jednodunosti moe da bude posledica potpuno subjektivnih uzroka, znatne homogenosti individualnih temperamenata. Izmeu ovo mi se svia nema sutinske razlike. Verovalo se da je mogue izbei ove tekoe zamenjujui pojedinca drutvom. Kao i u predhodnoj teoriji dri se da je vrednost sadrana u nekom elementu stvari o kojoj se sudi. U ovom sluaju vrednost se izvlai iz naina na koji odreena stvar deluje na kolektivni subjekt, a ne vie na pojedinca. Ova teorija ima izvesnih neospornih prednosti nad prethodnom. Drutveni sud je objektivan u poreenju sindividualnim. Skala vrednosti je na ovaj nain osloboena promenljivih i subjektivnih procenjivanja pojedinaca. Pojedinci nalaze izvan sebe jednu utvrenu klasifikaciju koja nije njihovo delo, koja izraava oseanja koja nisu njihova lina, i kojoj su oni duni da se podrede. Miljenje drutva izvodi iz svog porekla moralni autoritet kojim se namee pojedincu. Ono spreava pokuaje osujeivanja tog autoriteta i odnosi se prema onima koji se snjim ne slau isto kao to ceo svet odbacuje nekonformistu. Ono osuuje one ije se procjenjivanje moralnih injenica zasniva na principima drukijim od onih koje ono propisuje, i ismejava one ija se estetska inspiracija razlikuje. Svako ko pokua da neto stekne po ceni koja je manja od one to to vredi, nailazi na otpor slian otporu nekog materijalnog predmeta. Tako se moe objasniti ona svesnost o spoljanjoj ponudi koja dejstvuje dok mi stvaramo neki vrednosni sud. Mi vrlo dobro znamo da nismo gospodari naih procenjivanja, da smo vezani i primorani. A vezuje nas drutvena svest.
196

Ovaj vid vrednosnog suda nije jedini, jer postoji jo jedan koji je gotovo suprotan prvom. Te iste vrijednosti koje s jedne strane imaju dejstvo nametnute nam stvarnosti, s druge nam se strane javljaju kao stvari koje nam se sviaju i koje, prirodno, elimo. injenica je da je drutvo u isto vrijeme zakonodavac kome dugujemo potovanje, i stvaralac i uvar svih onoh dobara civilizacije za koja smo vezani svom snagom naih dua. Drutvo je dobroinitelj i gospodar. togod poveava vitalnost drutva, poveava i nau vitalnost. Stoga ne iznenauje to i drutvo i njegovi lanovi treba da pripisuju vrijednost istim stvarima. Ovako shvaena, meutim, socioloka teorija vrijednosti stvara za uzvrat izvesne ozbiljne tekoe , tavie, one joj nisu svojstvene po tome to se te iste primedbe mogu staviti na prethodnu psiholoku teoriju. Ima razliitih tipova vrijednosti. Ekonomske, moralne, religiozne, estetske i spekulativne vrijednosti se sve razlikuju. Pokuaji da se jedne svedu na druge, ideje dobrote, lepote, istine i korisnosti, pokazali su se uvek neuspelim. Ako je ono to odreuje vrijednost samo nain na koji stvari deluju na funkcionisanje drutvenog ivota, razliitost vrednosti se teko moe objasniti. Ako isti uzrok deluje u svakom sluaju, kako se onda javljaju tako specifino razliita dejstva. A zatim, ako je vrednost neke stvari odreena stepenom njene drutvene (ili individualne) korisnosti, sistem ljudskih vrednosti bi bio uzdrman i promenjen od vrha do dna. Mesto dato raskoi bi s ove take gledita postalo neopravdano i neshvatljivo. Po definiciji, ono to je suvino nije korisno ili je manje korisno od onog to je potrebno. Viak u bilo kom obliku moe da nedostaje, a da ni jedna vitalna funkcija ne bude ozbiljno ugroena. Jednom rei, rasko je po prirodi skupa i kota vie nego to moe da prui. Ima doktrinarnih duhova koji je preziru i koji pokuavaju da je postave na odgovarajue mesto. Ali u oima ljudi nita nema veu vrednost od nje. Sva umetnost je rasko; estetska delatnost nije podvrgnuta nikakvom korisnom cilju; ona se oslobaa samo zadovoljstva oslobaanja radi. ta je ista spekulacija ako ne misao koja se upranjava potpuno slobodno od svakog utilitaristikog cilja? Pa ipak, ko moe da porekne da je oveanstvo uvek cenilo umetnike i spekulativne vrednosti daleko vie od ekonomskih? Kao i intelekt, moralna sfera ima sebi svojstvenu estetiku. Najvia osobina ne sastoji se u strogom i redovnom izvravanju onih inova koji su neposredno nuni za dobrobit drutvenog poretka, ve pre u onim slobodnim i spontanim pokretima i rtvama koji nisu traeni i koji su ponekad ak suprotni principima zdrave ekonomije. Postoji vrlina koja je ludost, i u toj ludosti se sastoji njena veliina. Spenser je pokazao da filantropija esto nije u skladu s najboljima interesima drutva. Njegovo dokazivanje nee spreiti ljude da vrlo visoko cene svojstvo koje on osuuje. I sam ekonomski ivot ne dri se uvek vrst pravila ekonomike. Ako je rasko stvar koja najvie kota, to nije samo zato to je ona esto najrea; ve zato to se ona i najvie ceni. ivot, onakav kakvim ga je ovek shvatio u svim dobima, nije samo precizno sreivanje budeta individualnog ili drutvenog organizma, reakcijana spoljanji podstrek uz najmanji mogui gubitak, paljivo balansiranje prihoda i rashoda. iveti je pre svega delati, delati bez obraunavanja trokova; i zadovoljstva delanja radi. Ako evidencija zahteva da ne odbacujemo ekonomiju, poto ovek mora da gomila da bi mogao da troi, ipak je njegov cilj to troenje; a troiti znai delati. Poimo dalje i ispitajmo sve ove teorije u pogledu osnovnog principa na kome se zasnivaju. Nailazimo da sve podjednako predpostavljaju da je vrednost neke stvari sadrana u njoj i da izraava njenu prirodu. Ovaj postulat je, meutim, suprotan injenicama. Ima mnogo primera u kojima ne postoji takav odnos izmeu osobina jednog predmeta i vrednost koja mu se pripisuje. Idol je vrlo svet predmet, a svetost najvia vrednost koju je ovek ikad priznavao. Idol je, meutim, esto samo blok kamena ili komad drveta, stvari koje same po sebi nemaju vrednost. Nema tog oblika ivota, ma kako bio skroman ili obian, koji u neko doba istorije nije nadahnjivao oseanja religioznog potovanja. Oboavane su najnekorisnije i najtetnije ivotinje,
197

ivotinje bez ikakve privlanosti. Savremenoj teoriji da su stvari koje su postale predmeti kulta, one koje su se najjae nametnule ovekovom umu, protivrei istorija. Neuporediva vrednost pripisivana takvim predmetima nema nikakve veze s odlikama koje oni sadre. Ne postoji aktivna vera, ma koliko svetovna bila, koja nema svoje fetie u kojima se moe videti ta ista upadljiva nesrazmernost. Zastava je samo komad platna; pa ipak e neki vojnik umreti da je spase. Moralnost nije nita manje bogata u suprotnostima ovakve vrste. Izmeu oveka i ivotinje razlike s take gledita anatomije, fiziologije i psihologije su samo razlike u stepenu, pa ipak, ovek ima visoko moralno dostojanstvo a ivotinja ga nema. S take gledita vrednosti njih razdvaja itav jedan ambis. Ljudi su nejednaki po fizikoj snazi i po talentu, ali mi ipak teimo da ih posmatramo kao da imaju istu moralnu vrednost. Nema sumnje da moralna jednakost predstavlja ideal koji se nikad nee ostvariti, ali mi se sve vie pribliavamo njegovom ostvarenju. Potanska marka je komadi tanke hartije kome uglavnom nedostaju sve umetnike osobine, pa ipak, on moe da vredi itavo bogatstvo. Oigledno je da unutranja priroda bisera, dijamanata, krzna i ipaka nije ono zbog ega se vrednost ovih razliitih komada odee menja po kapricima mode. Ako vrednost nije u samoj stvari, ne sadri je neka osobina iskustvene stvarnosti, znai li to da izvor vrednosti lei izvan iskustva i onog to se empirijski moe dokazati? Ovo je, u stvari, teorija koju manje ili vie eksplicitno brani niz mislilaca, ija doktrina preko Rila potie od kantovske moralnosti. Oni su pretpostavili u oveku jednu sposobnost sui generis za prevazilaenje iskustva i za poimanje vaniskustvene stvarnosti jednom rei, sposobnost za stvaranje ideala. Ovu sposobnost reprezentacije su neki shvatili u manje ili vie intelektualnom obliku, a drugi u sentimentalnom obliku, ali uvek kao vrlo razliitu od sposobnosti upranjavane u naunom miljenju. Tako postoji jedan nain razmatranja stvarnog, i drugi, sasvim razliit, razmatranja idealnog. Iz tog odnosa izmeu stvarnosti i ideala donosi se sud o vrednostima. Kae se da stvari imaju vrednost kad na bilo kakav nain izraavaju neki vid idealnog, a da imaju manju ili veu vrednost u zavisnosti od idealnog i od stepena u kome ga ovaplouju. I tako dok su u prethodnim teorijama vrednosni sudovi prikazani kao drugi oblik sudova o stvarnosti, ovde je raznolikost te dve vrste sudova korenita. Predmeti na koje se odnose isto su toliko razliiti kao i sposobnost koje nuno iziskuju. Primedbe koje smo stavili prethodnim objanjenjima ne mogu se primeniti i na ova druga. Lako je shvatiti da vrednost i priroda nekog predmeta mogu do izvesne mere da budu razliiti i nezavisni ako vrednost zavisi od uzroka koji su izvan tog predmeta. Osim toga, privilegovano mesto koje se vrednosti raskoi uvek daje lako se moe opravdati, poto idealno nije potinjeno stvarnom; ono postoji za sebe i stoga se nee meriti interesima stvarnosti. Vrednost pripisana idealnom na ovaj nain, meutim, iako mnogo objanjava, ipak ne objanjava sebe. Ona je pretpostavljena kao neto samo po sebi razumljivo, ali nije i ne moe da bude objanjena. Ako idealno ne zavisi od stvarnog, bilo bi nemogue nai u stvarnom uslove i uzroke koji ga ine shvatljivim. Ali gde se izvan stvarnog moe nai materijal za jedno zadovoljavajue objanjenje? U ovoj vrsti idealizma ima, u stvari, neeg duboko iskustvenog. injenica je da ljudi vole dobrotu, lepotu i istinu koje nikad nisu na odgovarajui nain ostvarene u akciji. Ali to samo po sebi predstavlja injenicu neopravdano uzvienu u neku vrstu apsoluta, izvan koga nam je zabranjeno da idemo. Osim toga, eleli bismo da znamo kako dolazi do toga da imamo i potrebu i sredstva da prevaziemo stvarno i da materijalnom svetu nametnemo jedan drukiji svet u kome se najbolji meu nama oseaju kao kod kue. Na ovo pitanje daje neku vrstu odgovora teoloka hipoteza. Ona pretpostavlja postojanje sveta ideala, kao neke nadiskustvene, ali nita manje objektivne stvarnosti od koje
198

naa empirijska stvarnost potie i zavisi. Na taj nain smo zdrueni s idealnim kao sa izvorom naeg bia. Potpuno odvojeno od drugih tekoa koje stvara ovo objanjenje, kad se jednom ideal ovako hipostatizuje, on istovremeno postaje nepokretan, i za nas su izgubljena sva sredstva objanjenja njegove promenjivosti. Mi danas znamo ne samo to da je ideal razliit za razliite grupe, nego i to da idealno i treba da se razlikuje. Ono to je za Rimljane biloidealno , to nije i ne moe biti i za nas, pa prema tome se menja i skala vrednosti. Te promene nisu posledica ljudskog slepila, ve se zasnivaju na prirodi injenica. Kako se one mogu objasniti ako idealno predstavlja jednu neosvojivu stvarnost? Treba da smo prisiljeni da priznamo da se Boanstvo menja u vremenu i prostoru, ali kako to objasniti? Promenjivo stanje Boga se moe shvatiti jedino kad bi On morao da ostvaruje ideal izvan Sebe, a to ne reava problem ve ga samo premeta. Putem kakvog rasuivanja se moe rei da je idealno izvan prirode i nauke? Ono se manifestuje u prirodi, pa stoga i zavisi od prirodnih uzroka. Da bi bilo neto vie od same mogunosti za spekulaciju, ono mora da je eljeno, te stoga mora i da postoji sila kadra da ovlada naom voljom. Samo ga naa volja moe uiniti ivom stvarnou. Poto ta sila najzad mora da bude pretvorena u oblik miinog pokreta, ona ne moe da se bitno razlikuje od drugih sila univerzuma. Zato ne bi bilo mogue analizirati je, rastaviti je u elemente i pronai uzroke koji odreuju sintezu iz koje ona proizlazi? Ve imamo primere u kojima je mogue izmeriti je. Svaka ljudska grupa u svakom trenutku svoje istorije potuje u odreenoj meri ljudsko dostojanstvo. To oseanje, koje je u raznih ljudi i u razno doba razliito, nalazi se u korenu moralnog ideala savremenih drutava. Prema tome da li je ono jae ili slabije, broj zloinakih napada na lica bie vei ili manji. Istovremeno broj preljuba, razvoda i razdvajanja izraava relativnu silu pomou koje se javlja brani ideal. Ovo je nesumnjivo jedna nespretna zamisao, ali koje merenje neke fizike sile moe da bude neto drugo do priblino? U stvari, jednog prema drugom pokazuje da meu njima postoji samo razlika u stepenu. Osim toga, postoji jedan red vrednosti koji se ne moe odvojiti od stvarnosti a da potpuno ne izgubi znaaj; to su ekonomske vrednosti. Opte je prihvaeno da one ne izraavaju i ne sadre sposobnost nadiskustvenog. Zbog toga je Kant odbio da ih razmatra kao prave vrednosti; on je vie voleo da taj naziv uva samo za injenice moralnog reda. (On kae da stvari u ekonomskoj sferi imaju cenu einen Preis, einen Marktpreis a ne unutranju vrednost einen inneren Werth; peto izdanje; Hartenstein, VII, 270 et seq i 614.) Ovo iskljuivanje nije opravdano. Sigurno je da ima razliitih tipova vrednosti, ali to su sve vrste istog roda. Sve predstavljaju procenjivanje stvari ak i onda kad se to procenjivanje vri s raznih taaka gledita. Napredak koji u poslednje vreme doivljava teorija vrednosti lei u uspostavljanju optosti i jedinstva ovog pojma. Stoga, dakle, ako su razni tipovi vrednosti srodni, i ako su neki od njih tako vrsto povezani s naim iskustvenim postojanjem, ostali ne mogu biti nezavisni od tog postojanja. Da ukratko izloimo: ako vrednost neke stvari ne moe da bude i nikad nije bila procenjivana drukije nego u odnosu na neko shvatanje idealnog, ovo poslednje zahteva objanjenje. Da bi se shvatilo kako su mogui vrednosni sudovi, nije dovoljno pretpostaviti izvestan broj ideala. Mora se objasniti i njihovo poreklo, nain na koji su povezani s iskustvom, mada ga prevazilaze, i priroda njegove objektivnosti. Poto su ideali i njima odgovarajui sistemi vrednosti razliiti u raznim ljudskim grupama, zar to ne navodi na misao o kolektivnom poreklu i jednih i drugih? Istina, mi smo ve odbacili jednu socioloku teoriju vrednosti koja je izgledala nedovoljna, ali to zato to se ona oslanjala na pogreno shvatanje prave prirode drutva. Tamo je drutvo prikazano kao sistem organa i funkcija koji se odrava u odnosu na destruktivne spoljanje sile isto kao fiziki organizam iji se ceo ivot sastoji u odgovarajuim reakcijama na spoljanje podstreke.
199

Drutvo je, meutim, vie od toga, jer je ono sredite moralnog ivota ija snaga i nezavisnost nije uvek bila potpuno shvaena. Kad individualni umovi nisu izdvojeni ve ulaze u blizak odnos jedan sa drugim i deluju jedni na druge, iz takve sinteze se javlja jedna nova vrsta psihikog ivota. On se svojom posebnom intenzivnou jasno odvaja od ivota koji vodi usamljena jedinka. Oseanja koja su izrasla i razvila se u grupi imaju veu energiju od isto individualnih oseanja. ovek koji doivi takva oseanja osea da njime ovladaju neke spoljanje sile koje ga vode i proimaju u njegovu sredinu. Osea da se nalazi u svetu koji je sasvim razliit od sveta njegovog privatnog postojanja. Taj svet ne samo to je intenzivniji, ve i kvalitativno razliit. Idui za kolektivnou, pojedinac zaboravlja sebe zbog zajednikog cilja, i njegovo ponaanje je usmereno merilom koje je izvan njega. U isto vreme, te sile se teko kontroliu, kanaliu i prilagoavaju precizno odreenim ciljevima. Potrebno im je da se prelivaju prelivanja radi, kao u nekom pozorinom komadu bez nekog krajnjeg cilja, jednom u obliku glupo ruilakog nasilja, drugi put u obliku herojske ludosti. U izvesnom smislu to predstavlja delatnost raskoi jer je to vrlo bogata aktivnost. Zbog svega toga ta aktivnost se razlikuje od svakodnevog ivota pojedinca, kao via od nie aktivnosti, idealno od stvarnog. Ustvari, u takvim trenucima kolektivnog vrenja raaju se veliki ideali na kojima poiva civilizacija. Do perioda stvaralatva ili obnove dolazi onda kad ljudi iz razliitih razloga imaju bolje uzajamne odnose, kad su okupljanja i skupovi najei, odnosi se bolje odravaju, a razmena ideja je najaktivnija. Takva je bila velika kriza hrianstva, pored kolektivnog oduevljenja koji je u dvanaestom i trinaestom veku, okupljajui u Parizu naunike Evrope, stvorio sholastiku. Takve su bile reformacija i renesansa, revolucionarna epoha i socijalistike pobune devetnaestog veka. U takvim trenucima se vii oblik ivota doivljava takvom snagom da on monopolie sve umove do manje ili vie potpunog iskljuenja egoizma i obinosti. U takva vremena idealno tei da se sjedini sa stvarnim, te stoga ljudi imaju utisak da je dolo vreme kad e se idealno zaista ostvariti i carstvo boje uspostaviti na zemlji. Ova iluzija nikad ne moe da traje, jer zanos ne moe da se odri na toj visini; suvie iscrpljuje. Kad kritian trenutak proe, drutveni ivot se opusti, intelektualne i emocionalne veze se priguei pojedinci se vraaju na svoj uobiajeni nivo. Sve to je reeno, uinjeno i miljeno tokov ovog perioda plodnog prevrata ostaje samo kao seanje, seanje koje je bez sumnje slavno kao i prolost koja ga izaziva, ali s kojom vie nismo jedno. Ono postoji kao ideja ili pre kao skup ideja. Izmeu onog to se osea i shvata i onog na ta se u obliku ideala postoji sada jasno razlika. Pa ipak, ti ideali ne bi mogli da preive da se periodino ne obnavljaju. To ponovno oivljavanje spada u funkciju verskih ili svetovnih gozbi i ceremonija, svih javnih govora u crkvama i kolama, pozorinim komadima i izlobama jednom rei, svega to okuplja ljude u neku intelektualnu i moralnu zajednicu. Ti trenuci su, tako rei, male verzije velikog stvaralakog pokreta. Ali ova sredstav imaju samo privremeno dejstvo. Ideal se pojavljuje i pribliava stvarnosti za kratko vreme, ali ubrzo poinje da se razlikuje od nje. Ako ovek stvara ideale, a zaista ne moe da ih ne stvara i ne vezuje se za njih, to je zato to je on drutveno bie. Drutvo pokree ili primorava pojedinca da se uzdigne iznad sebe, i daje mu sredstva da to postigne. Samim tim to je svesno sebe drutvo primorava pojedinca da prevazie sebe i da uestvuje u viem obliku ivota. Drutvo ne moe da postoji ako ne stvara ideale. Ti ideali su samo ideje u obliku kojih drutvo vidi sebe i postoji u vrhunskoj taki svog razvoja. Shvatiti drutvo samo kao organizovan skup ivotnih funkcija znai umanjiti ga, jer to telo ima duu koja predstavlja skup kolektivnih ideala. Ideali nisu apstrakcije, hladni intelektualni pojmovi kojima nedostaje delotvorna mo. Oni su sutinski dinamini, jer iza njih stoje mone sile kolektivnog. To su kolektivne sile to jest, prirodne a istovremeno moralne sile koje se mogu porediti sa ostalim silama univerzuma. I samo idealno je sila te prirode, te je stoga predmet naunog
200

istraivanja. Razlog zbog koga ideal moe da sadri stvarnost je taj to on potie iz nje, mada je prevazilazi. Elementi koji sainjavaju oblik idealnog su deo stvarnosti ali su kombinovani na nov nain, i originalnost metoda kombinovanja daje originalnost same sinteze. Ostavljen sam sebi, pojedinac nikada u sebi ne bi mogao da nae sklonost ili sposobnost da prevazie sebe. Njegovo lino iskustvo bi ga nainilo kadrim da razlikuje ciljeve koje je ve ostvario, od onoh koje treba eleti da se ostvare, ali idealno nije samo neto ega nema a to je poeljno. Ono ne predstavlja samo neki budui cilj kome ovek tei; ono ima sopstvenu stvarnost i prirodu. O idealnom treba misliti pre kao o neem to se bezlino pomalja u daljini iznad pojedinanih volja koje pokree. Da je to proizvod individualne volje, kako bi moglo da bude bezlino? Ako se u odgovor na ovo pitanje apeluje na bezlian razum oveanstva, pitanje se time ponovo premeta a ne reava. Ova druga bezlinost se gotovo nimalo ne razlikuje od one prve, i stoga se i ona mora posebno objasniti. Ako su umovi do tog stepena ujedinjeni, onda je to svakako zato to njihova homogenost potie iz zajednikog izvora i, u stvari, predstavlja deo zajednikog razuma. Da bi se objasnili vrednosni sudovi nije potrebno ni gubiti pojam vrednosti svodei ih na sudove, niti ih povezivati s nekom sposobnou, ili drugim neim, pomou koje ovek stupa u odnose s transcendentnim svetom. Vrednost svakako potie od odnosa stvari prema razliitim vidovima ideala, ali ideal nije ardak ni na nebu ni na zemlji; on pripada prirodi i u prirodi je. On predstavlja predmet ispitivanja kao i sav ostali moralni i fiziki svet. Intelekt ne moe da iscrpi idealno, kao to ne moe da iscrpi ni bilo koji drugi vid stvarnosti, ali moe da se primeni s nadom na postupno poimanje, ne odreujui unapred granicu ovog neodreenog progresa. S ove take gledita, moemo lake da shvatimo da se priroda i vrednost neke stvari mogu da razlikuju. Kolektivni ideali se mogu manifestovati i postati svesni sebe samo time to se konkretno ostvaruju u materijalnim predmetima koje svi mogu da vide, svi da shvate i da budu objanjeni svim umovima. Primeri za takva konkretna ostvarenja su crtei, simboli svih vrsta, formule pisane ili izgovorene, ivi ili neivi predmeti. Sigurno je da se moe desiti da odlike nekih predmeta imaju prirodno svojstvo sa idealnim, i da stoga pogreno izgleda da su same unutranje odlike tih predmeta uzrok vrednosti koja se pridaje celini. Ali ideal moe da se vezuje, i vezuje se za bilo ta. Nain njegovog otelotvorenja odreuje sve vrste moguih okolnosti, a predmet odabran na taj nain, iako sasvim obian, postaje jedinstven. Tako neka krpa stie svetost, a komadi hartije postaje izvanredno dragocen. Dva bia mogu u sutini da budu razliita, ali ako otelotvoruju isti ideal izgledaju jednaka. U takvoj situaciji se ideal javlja kao njihova najvanija zajednika odlika, i on natkriljuje sve razlike. Na ovaj nain kolektivna misao menja sve to dodirne. Ona rui barijere carstva i kombinuje suprotnosti; ona preokree ono to se naziva prirodnom lestvicom bia, nejednake stvari ini jednakim, a razliite slinim. Jednom rei, drutvo zamenjuje svet koji nam otkrivaju naa ula jednim razliitim svetom koji predstavlja projekciju ideala koje drutvo samo stvara. I najzad, kakav je odnos izmeu vrednosnih sudova i sudova o stvarnosti? Iz prethodnog smo videli da u prirodi nema razlike. Vrednosni sud izraava odnos neke stvari prema idealu. ideal je, kao i ta stvar, sama data stvarnost mada razliitog reda. Izraeni odnos spaja ta dva data ishodita kao u sudu o stvarnosti. Ovde se razliitost ne javlja zato to su u igru uvedeni ideali, jer su oni, u stvari, zajedniki za obe vrste sudova. Pojmovi su isto tako konstrukcije uma, pa otuda i ideala. Ne bi bilo teko pokazati da su tim pojmovi kolektivni ideali, poto su pojmovi oblikovani jezikom i pomou jezika, koji je neto kolektivno. Elementi suda su stoga isti na obe strane. Ali to ne znai da se oni mogu svoditi jedni na druge, oni su slini stoga to su proizvodi jedne iste sposobnosti. Ne postoji jedan nain miljenja i suenja za postojanje, a drugi za procenjivanje
201

vrednosti. Svaki sud je nuno zasnovan na datoj injenici; ak su i sudovi o budunosti materijalno vezani za sadanjost ili za prolost. S druge strane, svaki sud uvodi u igru ideale. Stoga ne moe da postoji vie od jedne sposobnosti suenja. Pa ipak, ukazali smo na razliku koja i dalje postoji. Ako svako suenje sadri ideale, onda imamo razliite vrste ideala. Funkcija nekih ideala je da izraavaju stvarnost na koju se odnose. Oni se ispravno nazivaju pojmovima. Nasuprot tome, funkcija drugih je da preobraavaju stvarnost na koju se odnose , i to su ideali vrednosti. U prvom primeru ideal je simbol neke stvari i ini je predmetom poimanja. U drugom sama ta stvar simbolizuje ideal i predstavlja sredstvo pomou koga se ideal moe razumeti. Prirodno, sudovi su razliiti u zavisnosti od ideala koje sadre. Sudovi prvog reda su ogranieni na tane analize i predstavljanje stvarnosti, dok sudovi drugog reda izraavaju onaj novi vid predmeta kojim je predmet obogaen pomou ideala. Taj vid je sam po sebi stvaran, ali nije stvaran na isti nain na koji su unutranje osobine tog predmeta stvarne. Predmet moe da izgubi vrednost ili da promeni vrednost ne menjajui svoju prirodu; potrebno je da se promeni samo ideal. Vrednosni sud, znai, u izvesnom smislu dodaje neto datoj injenici, ak i kad je ono to je dodato pozajmljeno od druge injenice razliitog reda. Tako sposobnost suenja funkcionie razliito u zavisnosti od okolnosti, ali te razlike ne rue sutinsko jedinstvo te funkcije. Pozitivna sociologija je optuivana da joj injenica predstavlja feti i da gaji sistematsku ravnodunost prema idealu. Sad moemo da vidimo nepravednost takve optube. Glavne drutvene pojave, religija, moralnost, zakon, ekonomija i estetika, nisu nita drugo do sistemi vrednosti, te otud ideala. Sociologija se od poetka kree u polju ideala to je njena poetna taka, a ne postupno postignut cilj njenih istraivanja. Ideal je u stvari posebno polje njenog prouavanja.Meutim (i ovde je moda blie odreenje pozitivna opravdano, kad takav pridev ne bi bio izlian rei nauka), sociologija se ne moe baviti idealnim, osim kao nauka. Ona nije spremna da gradi ideale, ve ih, naprotiv, prima kao date injenice, kao predmete prouavanja, i pokuava da ih analizira i objasni. U sposobnosti stvaranja ideala sociologija vidi jednu prirodnu sposobnost za koju se uslovi i uzroci mogu nai u cilju omoguavanja ovekove vee kontrole nad njom. Cilj je uvesti ideal, u njegovim razliitim oblicima, u sferu prirode, ne unitavajui njegova razliita svojstva. Ako nama kao sociolozima ovaj zadatak izgleda mogu, to je zato to samo drutvo ispunjava sve nune uslove za davanje objanjenja o tim suprotnim osobinama. I drutvo pripada prirodi, pa ipak ovlada njom. Ne samo to se sve sile sveta sastaju u drutvu, ve one obrazuju jednu novu sintezu koja po bogatstvu, sloenosti i moi akcije prevazilazi sve to ulazi u njeno stvaranje. Jednom rei, drutvo je priroda koja je dola do vie take razvoja, i koja usredsreuje svu svoju energiju da, tako rei, prevazie sebe.

RELIGIJA I DRUTVO
Teoretiari koji su preduzeli da religiju izraze racionalinim terminima najee su u njoj vidjeli, pre svega, jeda sistem koji odgovora odreenom predmetu. Ovaj predmet shvaen je na
202

razliite naine: priroda, beskonano, nedokuivo, ideal, ali ove razlike nisu mnogo znaajne. Usvim sluajevima, predstava, verovanje, bila su smatrana za sutinski element religije, to se tie rituala, oni se sa tog stanovita pojavljuju samo kao spoljno, mogue i materijalno tumaenje unutranjih stanja, za koja se misli da imaju sutastvarnu vrednost. Ovo shvatanje je toliko rasprostranjeno da se, skoro uvijek rasprave vrte oko pitanja da li ona moe ili ne da se pomiri sa naukom, to jest, da li pored naunog saznanja ima mjesta za jedan drugi oblik miljenja, koji bi bio specifino religiozan. Ali vjernici, ljudi koji ive religioznim ivotom. I imaju neposredan oseaj o onome to ga sainjava, primjeuju da on ne odgovara njohovom svakodnevnom iskustvu. Oni osjeaju da prava funkcija religije nije u tome da nas podstakne na razmiljanje, da obogati nae znanje, da predstavama koje dugujemo nauci doda predstave drugog porekla i drugog karaktera, ve u tome da nas nagoni da delamo, da nam pomogne da ivimo. Vjernik koji je sjedinjen sa svojim bogom, nije samo ovjek koji vidi nove istine za koje bezvjernik ne zna, to je ovjek koji moe vie. On osjea u sebi vie snage, bilo da podnosi ivotne nedae, bilo da ih savlauje. On kao da je izdignut iznad ljudskih bijeda zato to je izdignut iznad svog ljudskog uslova: on vjeruje da je spasen zla, na onaj nain, dodue, na koji on shvata zlo. Prva stvar svake vjere je vjerovanje u spas vjerom. No, ne vidi se kako je jedna obina ideja mogla da ima toliko efikasnosti. Jedna ideja je najzad samo element nas samih kako bi mogla da nam da vee moi od onih koje imamo po svojoj prirodi? Ma koliko da je bogata efektivnim vrlinama, ona ne bi mogla nita da doda naoj prirodnoj vitalnosti; ona moe da izazove emotivne snage koje su u nama, ali ne i ona da ih stvori i povea. Iz toga to mi sebi jedan predmet predstavljamo dostojnim ljubavi i elje, ne proizlazi da se mi osjeamo jaim; potrebno je da se iz tog predmeta oslobode energije superiorno nad onima kojim mi raspolaemo i da ih pomjeamo sa naim unutranjim ivotom. Ali za to nije dovoljno da na njih mislimo, ve je neophodno dase postavimo u njihovu oblast dejstvovanja, da se okrenemo tako kako moemo najbolje osjjetiti njihov uticaj: jednom rjeju, treba da izvravamo i ponavljamo radnje koje su neophodne svaki put kada je to korisno da bi im se obnovio efekat. Moe se nazreti, kako se tog stanovita, ovaj zbir pravilno ponavljanih radnji, koji sainjava kult, dobija svoju punu vanost. U stvari, svaki koji je stvarno upranjavao jednu vjeru zna da kult izaziva te utiske radosti, unutanjeg spokojstva, vedrimo, oduevljenja kojisu za vjernika eksperimentalni dokaz njegovih vjerovanja. Kult nije samo sistem znakova kojim se vjera stvara i obnavlja periodino. Bilo da se sastoji iz materijalnih postupaka ili operacija, on je uvijek djelotvoran. Celo nae pouavanje poiva na postulatu da to jednoduno osjeanje vjernika svih vremena ne moe biti samo iluzorno. Kao i jedan skoranji apologet vjere mi prihvatamo da religiozna vjerovanja poivaju na jednom razliitom iskustvu, ija dokazna vrijednost, u izvjesnom smislu, nije manja od one koju imaju nauna iskustva, iako je potpuno razliita. Mi takoe, mislimo da se drvo poznaje po svojim plodovima, i da je njegova plodnost najbolji dokaz vrijednosti njegovih korijena; ali iz toga to postoji, da ttako kaemo, jedno religiozno iskustvo i to je ono na izvjestan nain zasnovano postoji li, uostalom, iskustvo koje to nije? ne proizlazi nikako da stvarnost koja ga zasniva mora biti objektivno saobrazna ideji koju o tome imaju vjernici. Sama injenica, da se nain na koji je ona shvatana, tokom vremena neogranieno mjenjao, dovoljna je da dokae da je nijedna od tih koncepcija ne izraava adekvatno. Ako naunik postavi kao aksiom da osjeaji toplote i svjetlosti koje imaju ljudi, odgovaraju jednom objektivnom uzroku, on on ne izvodi zakljuak da on mora da je takav kakav se pojavio ulima..
203

isto tako, ako utisci koje imaju vjernici nisu imaginarni, oni ipak ne predstavljaju povlaene emocije, nema nikakvog razloga da se mislida nas oni obavjetavaju bolje o prirodi svoga predmeta nego to to ine obini utisci o prirodi tijela i njihovih osobina. Da bi se otkrilo iz ega se taj predmet sastoji treba ih podvrgnuti jednoj obradi, analognoj onoj koka je ulnu predstavu svijeta zamenila naunom i pojmovnom predstavom. Dakle, to je ba ono to smo pokuali da uradimo i vidjeli smo da je ta stvarnost, koju su mitologije sebi predstavljale u toliko razliitim oblicima i koja je objektivan, univerzalan i vjean uzrok osjeanja sil generis od kojih je sainjeno religiozno iskustvo, samo drutvo. Pokazali smo koje moralne snage ono razvija i kako budi to osjeanje podrke, zatite, zatitnike zavisnosti, koje vezuje vjernika za njegov kult. Drutvo ga izdie iznad njega samog, ono ga , ak i stvara. Jer ono to ini ovjeka, jeste taj skup intelektualnih dobara koji predstavlja civilizaciju, a civilizacija je delo drutva. Tako se objanjava presudna ukloga kulta u svim religijama, ma kakva ona bila. Uticaj drutva moe se osjetiti samo ako su pojedinci, koji ga saonjavaju, i tako djeluju skupa. Preko zajednikog dejstvovanja ono postaje svjesno samoga sebe i postavlja se; ono je prije svega jedna aktivna saradnja. ak su ideja i kolektivna oseanja mogua, samo azahvaljujui spoljnim pokretima koji ih simboliziraju, kao to smo mi to ustanovili. Akcija, dakle, gospodari religioznim ivotom samim tim to joj je izvor drutvo. Svim razlozima koji su ovdje navedeni da bi se opravdala ova koncepcija, moe se dodati posljednji, koji proizlazi iz itavog ovog dijela. Utvrdili smo uzgred da su fundamentalne kategorije miljenja, a prema tome i nauka, religioznog porijekla. Vidjeli smo da je ista stvar sa magijom i sledstveno tome sa razliitim postupcima koji su iz nje proizali. Sa druge strane, zna se ve odavno da su do jednog relativno naprednog trenutka evolucije, pravila morala i prava bili nerazluivi od ritualnih propisa. Moe se, dakle rei, kao rezime, da su skoro sve velike drutvene institucije roene iz religije 8. Poto su osnovni aspekti kolektivnog ivota poeli kao razliiti aspektireligioznog ivota, potrebno je da religiozni ivot bude uzvieni oblik i zgus nuti izraz sjelokupnog kolektivnog ivota. Ako je religijs stvorils sve to je sutinsko u drutvu, to je zato to je ideja drutva dua religije. Religiozne snage su dakle, ljudska snaga, moralne snage. Poto kolektivna osjeanja mogu da postanu svjesna samih sebe samo ako se se fiksiraju na predmete spolja, religiozne snage mogu da se konstituiu samo ako od stvari uzmu uzmu neke od njihovih osobina, ona tako stiu neku vrstu fizike prirode; u tom svojstvu one su dole da se pomjeaju sa ivotom materijalnog svijeta i verovalo se, da se preko njih moe objasniti ta se u njemu deava. Ali , kada se oneposmatraju sa strane i u toj ulozi, vidi se samo ono najpovrnije u njima. U stvari, bitni elementi od kojih su one sainjene, pozajmljeni su od svijesti. Izgleda obino, da one imaju ljudski karakter samo kada su zamiljene u ljudskom obliku, ali, ak i ono najbezlinije i najanonomije nisu nita drugo do objektivizirana osjeanja. Jedino ako se religije posmatraju iz ovog posebnog ugla mogue je vidjeti njihovo pravo znaenje. Ako b i se gledalo po spoljanosti, rituali esto daju utisak isto manualnih operacija: to su miropomazanje, pranje nogu i ruku, obedi. Da bi neku stvar posvetili povezujemo je sa
8

Samo jedan oblik drutvene aktivnosti nije izriito povezan sa religijom, to je ekonomska aktivnost. Meutim, tehnika koja proizlazi iz magije, samim tim imaju koronu indirektno religioznu. Uz to, ekonomska vrijednost je jedna vrsta sile, efikasnosti a mi znamo porijeklo ideje sile. Otuda se moe nazreti da ideja ekonomske vrijednosti i religiozne vrijednosti ne moraju biti nepovezive. Ali koja je priroda tih veza nije jo utvreno.

204

nekim izvorom religiozne energije, ba kao to danas, jedno telo, da bi ga zagrejali ili naelektrisali povezujemo sa izvorom toplote ili elektriciteta; postupci upotrebljeni na obe strane nisu sutinski razliiti. Tako shvaena religiozna tehnika podsjea na neku vrstu mistine mehanike. Ali ovi materijalni manevri samo su spoljni omot pod kojim se prikrivaju mentalne radnje. Konano nije reeno o tome da se vri jedna vrsta fizike prinude na njega i uostalom imaginarne sile, ve da se dopre do svijesti, da se ona okrepi i disciplinuje. Kae se, ponekad, za nie religije da su bile materijalistike. Izraz je netaan. Sve religije, ak i one najprostije ili u izvjesnom smislu spiritualistike; jer, moi koje one stavljaju u pokret su prije svega spiritualne, a sa druge strane, njihova osnovna funkcija je djelovanje na moralni ivot. Tako je razumljivo da ono to je uraeno u ime religije nije moglo biti uraeno uzalud: jer neminovno je da je drutvo ljudi, ovjeanstvo, ono koje odatle ubire plodove. No, koje je to zapravo drutvo od kojeg je uzelta sr religioznog ivota? Da li je to stvarno drutvo ono koje postoji i funkcionie pred naim oima sa svojom moralnom i pravnom organizacijom koja se marljivo uobliavala tokom istorije? Alo, ono je puno pokvarenosti i nesavrenosti. U njemu zlo ide upordo sa dobrim, nepravda esto suvereno vlada, a istina je tu svakoga trenutka zamraena zabludom. Kako bi jedno bie tako grubo sazdano moglo da izazove osjeanje ljubavi, arkog oduevljenja; duh samoodricanja to sve religije trae od svojih vijernika. Tako savrena bia kao to su bogovi nisu mogli pozajmiti svoje osobone od jedne tako prosjene i esto tako niske stvarnosti. Da li se moda, nasuprot tome, radi o jednom savrenom drutvu gde bi pravda i istins bile nadmone, u kome bi zlo u svim svojim oblicims bilo uniteno iz korijena? Ne moe se osporiti da ono nije u tesnoj vezi sa religioznom osjeanjem, jer kau, religije tee da ga se ostvare. Samo, takvo drutvo nije jedan empirijski podatak, odreen i mogu za posmatranje: to je himera, to je san u koji su ljudi ukljuivali svoju bijedu, no koji nikada nisu doivjeli u stvarnosti. To je jednostavna ideja koja u svijesti tumai nae tenje, manje ili vie nejasne, ka dobrom, lepom, idealu. Te tenje imaju svoje korijene u nama; ne postoji nita izvan nas na to bi se one mogle odnositi. Uostalom, one su same po sebi ve religiozne; idealno drutvo podrazumjeva religiju, ali je daleko od toga da je objasni. No, prije svega, vidjeti religiju samo sa njene idealistike strane, znai proizvoljno uproavati stvari jer, ona je realistika na svoj nain. Nema fizike i moralne runoe, nema poroka i zala koji nisu stavljeni u red bogova. Postoje bogovi krae i lukavstva, bluda i rata, bolesti i smrti. I samo hrianstvo, jer ma koliko da je uzviena ideja koju je ono stvorilo o boanstvu, bilo je primoramo da u svojoj mitologiji stvori mesto za duh zla. Sotona je sutinsko mesto hrianskog sistema, to nije obino bie, iako je neisto bie, Anti-bog, nii i podreen dodue; ali obdaren velikim moima, on je ak predmet rituala, bar negativnih. Daleko od toga, dakle, da religija ne poznaje stvarno drutvo i da od njegapravi apstrakciju, ona je njegova alatka, ona ga odrava u svim vidovima, ak i u onim najprostijim i najodvratnijim. Sve se tu pronalazi, iako najee vidimo kako tu dobro pobjeuje zlo, ivot, smrt, sile svijetlosti sile mraka, to znai da ni u stvarnosti nije drugaije, jer da je odnos izmeu tih suprotnih snaga obrnut, ivot bi bio nemogu, meutim, on se odrava i tei ak da se razvije. Ali, ako se kroz mitologije i teologije javno nazire realnost, istina je da se tu nalazi, samo uveana, preobraena, idealizovana.U tom pogledu, najprostijereligije ne razlikuju se od skorijih
205

rafinovanijih. Videli smo na primjer, kako Arunta stavljaju u poetak vremena, jedno mitsko drutvo ija organizacija reprodukuje tano onu koja postoji jo i danas; ono obuhvataista plemena i ista bratstva, ona je podreena istom branom propisu i upranjava iste obrede. Linosti koje ga sainjavaju su idealna bia, obdarena moima i vrlinama i nedostina smrtnicima. Njihova priroda nije samo uzvienija, ona je razliita, jer sadri u isto vrijeme od ivotinjskog i od ljudskog. Zle sile su tu podvrgnute istom preobraaju samo zlo kao da je sublimirano i idealizovano. Pitanje koje se postavlja je saznati odakle dolazi ta idealizacija. Odgovara se da ovjek ima prirodnu sposobnost idealizacije, to jest, zamjenjivanja stvarnog svijeta jednim drkijim u koji ga prenosi misao. Ali, to je menjanje termina problema, to nije njegovo rijeavanje ni napredovanje. Ta sistematska idealizacija je sutinska odlika religija. Objasniti ih uroenom sposobnou za idealizaciju. Znai jednostavno zameniti jednu re drugom koja je ekvivalentna prvoj, to je kao kada bi se kazalo da je ovijek stvorio religiju zato to ima religioznu prirodu. Meutim, ivotinja poznaje samo jedan svijet, to je onaj koji opaa koliko spoljanjim, toliko i unutranjim iskustvom. Samo ovjek ima sposobnost da stvori ideal i da ga doda realnom. Odakle mu , dakle, ta jedinstvena prednost? Prije no to bi iz toga izveli prvu injenicu, misterioznu vrlinu koja izmie nauci, treba jo biti siguran da ona ne zavisi od uslova koji su empirijski odredivi. Objanjenje koje smo izneli o religijama ba to preimustvo, da daje jedan odgovor na ovo pitanje. Jer ono to definiesve to je da se ono nadodaje na realnost, a ideal ima istu definiciju, ne moe se dakle objasniti jedno a da se ne objasni drugo. Vidjeli smo da kolektivni ivot kada dosegne izvjesnu granicu intenziteta, pobuuje religioznu misao, a to je zato to on prouzrokuje jedno stanje uzbuenosti koje menja uslove psihike aktivnosti. Vitalne energije su prenadraene, strasti su ivlje, osjeaji jai, ima ih koji se stvaraju samo u ovom trenutku. ovjek ne prepoznaje samoga sebe, on se osea preobraenim i zbog toga preobraava sredinu koja ga okruava. Da bi shvatio veoma izuzetne utiske koje osjea, on stvarima sa kojima je u najprisnijem odnosu pripisuje osobine koje one nemaju, naroito moi, vrline koje nemaju predmeti obinog iskustva. Jednom rijeju, realnom svijetu u kome se odvija njegov svakodnevni ivot on pridodaje jedan drugi svijet. Koji u izvjesnom smislu postoji samo u njegovoj misli, ali kome on dodjeljuje u odnosu na onaj prvi neku vrstu vieg dostojanstva. To je, dakle u tom duplom svojstvu idealan svijet. Tako stvaranje ideala ne sainjava jednu nesvodivu injenicu, koja izmie nauci i zavisi od uslova do kojih opaanje moe da dosegne, to je prirodni proizvod drutvenog ivota. Da bi drutvo moglo postati svijesno sebe i da bi to osjeanje koje ima o sebi odralo na potrebnom stepenu intenzivnosti, potrebno je da se ono prikupi i koncentrie. Ta koncentracija prouzrokuje agzaltaciju moralnog ivota koja se izraava jednim zbirom idealistikih koncepcija u kojima se ogleda tako probuen novi ivot: one odgovaraju porastu snaga koje se tada nadodaju na one snage kojima raspolaemo za obavljanje svakodnevnih ivotnih poslova. Jedno drutvo ne moe da se stvori, ni da se ponovo stvori, a da u isto vrijeme a da u isto vreme ne stvori ideal. To stvaranje nije za njega neki in preko dunosti, to bi ga kada je ve uinjen dopunio; to je in kojim ono postaje i obnavlja se periodino. Na taj nain, kad se idealnom drutvu suprostavlja realno drutvo, kao dvije suprotnosti koje bi nas odvukle u suprotne pravce, realizuju se i suprotstavljaju apstrakcije. Idealno drutvo nije izvan realnog drutva, ono je njegov sastavni dio. Daleko od toga da smo rastrgnuti izmeu njih kao iz meu dva odbijajua pola; nemogue je
206

da nam je do jednog stalo, a do drugog ne. Jer drutvo ne sainjava samo masa pojedinaca od kojih je sastavljeno, zemlja koju zauzimaju, stvari kojima se slue, pokreti koje ono izvrava, ve prije svega ideja koju ono ima o sebi samom i bez sumnje, deava se da se ono koleba u nainu na koji treba sebe da shvati; drutvo se osjea rastrzano u razliitim pravcima. Ali kada izbiju, to nisu konflikti izmeu ideala i stvarnosti, ve izmeu razliitih ideala, onog od jue i onog od danas, izmeu onog koji ima iza sebe autorite tradicije i onog koji se stvara. Moglo bi se sigurno istraivati zato ideali evoluiraju, ali na bilo koji nain da se rei taj problem, sigurno je da se sve deava u svetu ideala. Daleko od toga, dakle da kolektivni ideal koji izraava religija potie od neke uroene moi pojedinca, ve je pojedinac ba u koli kolektivnog ivota nauio da idealizira. Prisvajajui ideale koje je drutvo obradilo, on je postao sposoban da stvori ideal. Samo drutvo je povukavi ga u svoju oblast akcija, stvorilo i njemu potrebu da se izdigne iznad svijeta iskustva i dalo u isto vrijeme sredstva da od njega stvori drugi. Drutvo je izgradilo taj novi svijet izgraujui samo sebe, poto taj svijet njega izraava. Tako sposobnost idealizacije kod pojedinca kao i kod grupe, nema nieg misterioznog. Ona nije jedna vrsta luksuza koje bi ovjek mogao da se lii, ve uslov njegove egzistencije. On nebi bio ovjek da je nije stekao. Ovaploujui se kod pojedinaca, kolektivni ideali bez sumnje, tee da se individualiziraju. Svako ih shvata na svoj nain i obiljeava svojim znakom; oduzimaju im se ili dodaju neki elementi. Lini idela se oslobaa tako socijalnog ideala u granicama u kojima se jedna individualna linost razvija i postaje nezavisan izvor delanja. Ako hoemo da razumijemo tu na izgled tako neobinu sposobnost da se ivi izvan realnog, dovoljno je da je dovedemo u vezu sa socijalnim okolnostima od kojih ona zavisi. Potrebno je uvati se toga da se u ovoj teoriji religije vidi jednostavno podmlaivanje istorijskog materijalizma; to bi znailo orevariti se veoma mnogo o onome to smo mislili. Pokazujui u religiji jednu stvar sutinski socijalnu, mi nikako ne elimo da kaemo da se ona ograniava na to da drugim jezikom izraava materijalne oblike drutva i njegove neposredne ivotne potrebe. Oigledno je nema sumnje da socijalni ivot zavisi od svog materijalnog ije obeljeje nosi, kao to duevni ivot individue zavisi od modanog sistema, ak i od cijelokupnog organizma. Ali, kolektivna svijest nije samo obian epifenomen svoje morfoloke baze, kao to individualna svijest nije samo jednostavno cvetanje nervnog sistema. Da bi se kolektivna svijest pojavila potrebno je da se izvri sinteza sui genezis posebnih svijesti. Ta sinteza ima za posljedicu oslobaanje itavog jednog svijeta oseanja, ideja, slika koje se jedmom roene pokoravaju vlastitim zakonima. One se privlae, odbijaju, spajaju, dele, razmnoavaju, a da sve te kombinacije nisu direktno naruene ili iziskivane stanjem odgovarajue stvarnosti. ivot tako uzdignut uiva dosta veliku nezavisnost i ponekad se uputa u manifestaciju bez cilja, bez bilo kakve koristi radi samog zadovoljstva da se potvruje. Mi smo jasno pokazali da je to est sluaj sa ritualnom aktivnou i mitolokim miljenjem. Ali, ako je religija proizvod socijalnih uzroka, kako objasniti individualni kult i iuniverzistiki karakter izvjesnih religija. Ako je roena in fora externa, kako je mogla da pree u ljudsku savjest i da se tu sve vie i dublje urezuje? Ako je ona delo odreenih i individualiziranih drutava, kako je mogla da se od njih odvoji do te mjere da bude primljena kao opta stvar ovjeanstva?

207

U toku naeg istraivanja naili smo na prve klice individualne reeligije i religioznog kosmopolitizma i videli kako su se one razvijale, tako imamo najglavnije elemente odgovora koji se moe dati na to dvostruko pitanje. Pokazali smo, najzad, kako se religiozna snaga koja raspaljuje pleme ovaploujui se u posebnim svijestima i sama partikularizuje. Tako se stvaraju sekundarna sveta bia; svaki pojedinac ima svoja, nainjena prema svojoj zamisli, vezana za njegov lini ivot, solidarna sa njegovom sudbinom, to je dua, individualni totem, predak zatitnik, itd. Ta bia su predmet obreda koje vernik moe da slavi sam, van svakog grupisanja; to je, dakle, pravi oblik individualnog kulta. Naravno, to je jo samo jedan zakrljali kult, ali, kako je tada individualna linost bila malo izraena, kako joj se pridavalo malo vanosti, kult koji je izraava nije mogao biti jako razvijen. No, ukoliko su se ljudi vie razlikovali a vrijednost linosti rasla, odgovarajui kult je zauzeo vie mijesta u zajednici religioznog ivota i u isto vrijeme se zatvorio jo vie, hermetiki za ono spolja. Postojanje individualnih kultova nema u sebi to protuvrijei ili smeta sociolokom objanjenju religije, jer su religiozne snage kojima se oni obraaju samo individualizovani oblici koliktivnih snaga. Tako, iako izgleda da se religija odrava u potpunosti u savjesti pojedinca, ona jo uvijek u drutvu nalazi svoj ivi izvor sa koga se hrani. Moemo samo procijeniti koliko vrijedi taj radikalni individualizam koji je htio da od religije napravi neto potpuno individualno; on ne poznaje osnovne uslove religioznog ivota. I ako je do sada ostao u stanju teorijskih tenji koje se nikada nisu ostvarile, znai da je on neostvarljiv. Jedna filozofija moe da se obrauje u tiini unutranje meditacije, ali ne I jedna vjera. Jer vjera je prije svega toplina, ushienje, zanos cjelokupne drutvene aktivnosti, uzdizanje ovjeka iznad samog sebe. Kako bi ovjek mogao, ne izaavi iz samog sebe poveati energiju koju posjeduje. Kako bi mogao prevazii svoje sopstvene snage? Jedino ognjite toplota na kome moemo da se ogrijemo moralno, jeste drutvo naih blinjih jedine moralne snage koje mogu da odre i uveaju nae one koje nam pozajmljuju drugi. Pretpostavimo, ak da postoje stvarno bia manje ili vie analogna onima koje nam prikazuju mitologije. Da bi ona mogla da djelujukorisno na due, a to je njhov ralson d'datre, potrebno je da se u njih vjeruje. Vjere djeluju samo kada su podjeljene. One se mogu odravati izvjesno vrijeme samo linim naporom; ali se tako ne bi ni rodile ni stekle tavie, neizvjesno je da bi se mogle sauvati u ovim uslovima jer ovjek koji istinski vjeruje osjea neobuzdanu potrebu da svoju vjeru iri zbog toga on naputa svoju usamljenost, pribliava se drugima, eli da ih ubijedi I sama revnost ubjeenja koje prouzrokuje, okrepljuje njegovo. Ono bi se ugasilo brzo kada bi ostalo samo. Sa religioznim univerzalizmom je kao i sa individualizmom. On nije iskljuivo svojstvo nekih velikih religija, ve ga nalazimo na naravno u osnovi ve u vrhu i australijskog sistema. Bunjil, Daramulun, Batame nisu obini plemenski bogovi; svakog od njih priznaje mnotvo razliitih plemena. Njihov kult je, u izvjesnom smislu i internacionalan. Ova koncepcija je dakle, veoma bliska onoj koju nalazimo u najskorijim teologijama. Iz toga razloga su izvjesni pisci vjerovali da treba da je poriu, ma koliko nesporna ona bila. Dakle mi smo mogli da pokaemo kako se ona stvarala.

208

Susjedna plemena iste civilizacije ne mogu da ne budu stalnim vezama jedna sa drugim. Sve vrste okolnosti im za to daju priliku: pored trgovine koja je jo nerazvijena postoje brakovi, jer internacionalni brakovi su veoma esti u Australiji. U toku ovih susreta ljudi, prirodno postaju svjesni moralne srodnosti koja ih ujedinjuje. Oni imaju istu drutvenu organizaciju istu podjelu na bratstva, plemena, matrimonialne klase oni upranjavaju iste obrede posveivanja ili neke potpuno sline. Meusobne pozajmice ili sporazumi pojaavaju ove spontane slinosti. Bogovi za koje su se vezivale ove toliko oigledne identine institucije,teko da su mogli da ostanu odvojeni u duhovima. Sve ih je pribliavalo i zato ako se, ak pretpostavi da je svako pleme nezavisno izgradilo pokjam o njima, oni neminovno moraju da tee da se izmjeaju jedni sa drugim. Verovatno je u ostalom da su oni ba u meuplemenskim skupovima bili zaeti. Jer to su prije svega, bogovi posveivanja a u sveanostima posvedovanja, obino su zastupljena razliita plemena. Ako su dakle stvorena sveta bia koja se ne vezuje ni za jedno drutvo geografskiodreeno, to ne znai da je njihovo porijeklo vandrutveno. Iznad ovih geografskih grupacija postoje ve druge ije granice nisu jasnpo odreene, one nemaju utvrene granice, ali obuhvataju sve vrste manje ili vie slinih i srodnih plemena. Posebni drutveni ivot koji se odatle razvija, tei dakle da se iri u prostoru bez odreenih granica. Sasvim je prirodno njemu odgovarajue mitoloke linosti, imaju istu osobinu, oblast njihovog uticaja je neogranien, oni lebde nad pojedinim plemenima i nad prostorom. To su veliki internacionalni bogovi. Nema nita u ovome to bi vailo samo za australijska drutva. Nema naroda, nema drave koji ne bi bili angaovani u jednom drugom drutvu, manje ili vie neogranienom koje obuhvata sve narode, sve drave, sa kojima je prvi u direktnim ili indirektnim vezama, nema nacionalnog ivota, kojim ne gospodari kolektivni ivot internacionalne prirode. U koliko se napreduje u istoriji,utoliko internacionalne grupacije dobijaju veu vanost i vei prostor. Tako se moe naslutiti kako je u izvjesnim sluajevima,univerzalistika tendencija mogla da se razvije do te mjere da stvori ne samo najvie ideja religioznog sistema, ve i same principe na kojima on poiva.

209

OSMI DIO - FERDINAND TENIS (1855 1936)

ZAJEDNICE I DRUTVA
Iz dela: Zajednica i drutvo

210

Ljudske volje stoje u razliitim odnosima jedna s drugom; svaki takav odnos je uzajamno dejstvovanje, koje e s jedna strane biti uinjeno ili dato, a s druge strane trpljeno i prihvaeno. Ova dejstva su usmjerena ili na odravanje ili na unitavanje druge volje i tela: potvrdna su ili odrena. Ova e trorija biti iskljuivo usmerena na odnose uzajamnog priznanja kao na predmet svog istraivanja. Svaki takav odnos predstavlja jedinstvo u mnotvu i mnotvo u jedinstvu. On se sastoji iz zahteva, olakica poslova koji se ukrtaju i bie prouavani kao izrazi volja i njihovih snaga. Ovim pozitivnim odnosima stvoren skupina, shvaeno kao bie koje jedinstveno dela i prema unutra i prema spolja, znai jednu vezu . Sam odnos, pa, dakle, i veza, bie shvaeni ili kao realan organski ivot to je sutina zajednice, ili kao ideaslna i mehanika tvorevina to je pojam drutva. Primenom e se utvrditi da se izabrani nazivi zasnivaju na sinoniminoj upotrebi na nemakom jeziku. Ali do sadanja nauna terminologija obino ih zamenjuje bez razlikovanja po pustoj volji. Zbog toga bi trebalo unapred nekolikim primedbama predtaviti suprotnost meu njima. Svaki poverljivi, tajni, iskljuivi zajedniki ivot (tako smatramo) bie shvaen kao ivot u zajednici. Drutvo je javnost, svet. U zajednici se ovek nalazi sa svijima od roenja, sa svim radostima i alostima za nju vezan. U drutvo se ide kao u neto strano. Mladiu se skree panja da se uva od ravog drutva, ali je rava zajednica protivrena smislu te rei. Samo pravnici mogu govoriti o dmaem drutvu, jer oni pozanju samo drutveni pojam veze; ali domau zajednicu sa njenim neizbrojnom dejstvima na ljudsku duu osetie onaj koji je njen lan. Verenici takoe znaju da ulaze u brak kao savrenu zajednicu ivota (communio totius vitae); drutvo ivota je protivrenost po sebi. Drutvom se slui; zajednica ne moe nikom drugom da slui. U religijsku zajednicu se prima; religijska dritva samo postoje, slino drugim udruenjima radi bilo kojih ciljeva, radi drave ili teorije, koje stoje van njih. Zajednica jezika, obiaja, verovanja; ali drutvo za sticanje, putovanje, nauku. Tu su naroito znaajna trgovaka drutva; ak i kad se meu njihovim lanovima moe nai takoe poverenje i zajednica, ipak se o trgovakoj zajednici jedva moe govoriti. Bolo bi potpuno odvratno stvarati zajednicu skupljanjem akcija. Ipak istovremano postoje zajednice imovina: zemlja, uma, livada. Zajednica imovine meu supruzima nee se nazvati imovinsko drutvo. Tako nastaju izvesne razlike. U optem smislu veoma mnogo e se govoriti o jednoj zajednici koja obuhvata celo oveanstvo, kao to eli da bude crkva. Ali ljudsko drutvo e se razumeti kao prosto postojanje jednih pored drugih jednih od drugih nezavisnih lica. Kad je pak u novije vreme u naunim pojmovima re o drutvu unutar jedne zemlje, u suprotnosti prema dravi, onda e taj pojam biti prihvaen, ali e prvenstveno nai svoje objanjenje u dubljoj protivrenosti prema zajednicama naroda. Zajednica je stara, drutvo je novo, kao stvar i ime... Naprotiv, svaka ocena seoskog ivota uvek ukazuje na to da je tamo zajednica meu ljudima jaa, ivotnija: zajednica je trajno i pravo zajedniko ivljenje, drutvo samo prolazno i prividno. I tome odgovara da sama zajednica treba da bude shvaena kao jedna iv organizam, a drutvo kao mehaniki agregat i vetaka tekovina.

REZULTAT I POGLED U BUDUNOST

Ukazuje se suprotnost jednog poretka zajednikog ivota, koji, ukoliko poiva na saglasnosti volja, sutinski poiva na slozi i izgrauje se na obiajima i religiji, biva oplemenjen: nasuprot
211

jednom pokretu zajednikog ivota koji se, ukoliko poiva na saglasnim, ujedinjenim izbornim voljama, zasniva se na ugovoru, dobija putem zakonodavstva svoje obezbeenje, a putem javnog mnjenja svoje idealno i svesno objanjenje i opravdanje. Dalje: suprotnost jednog opteg i obaveznog prava, kao jednog sistema prinudnih normi o odnosima volja jednoh prema drugima koji niu u porodinom ivotu i crpu svoj sadraj iz injenice zemljine svojine, a ije oblike uglavnom odreuje obiaj, kojima religija daje njihovu svetost i preobraaj, kao Boija volja, istovremeno i kao volja mudrih i vladajuih ljudi koji tu volju tumae, ne ui i ne poduhvata se da takve oblike menja i poboljava: nasuprot jednom isto tako pozitivnom pravu, za koje se izborne voljetrude da se odlikuje svim njihovim vezama i prepletenou i ija je prirodna pretpostavka ugovorni poredak trgovina i slinog optenja, ali koje vai i redovno dobija snagu preko suverene proizvoljnosti i moi drave, kao najvanijeg orua njene politike, pomou kojeg ona drutvena kretanja delom odrava, delom spreava ili ih ometa, a koje sed dotkrinama i miljenjima javno brani, napada, pri tom takoe i menja, pootrava ili ublaava. Najzad, ovde odlazi i suprotnost morala kao jednog potpuno idealnog ili mentalnog sistema pravila zajednikog ivota: koji je s jedne strane u sutini izraz i organ religijskih predstava i snage; ovde s uslovima i stvarnostima porodinog duha i obiaja u nunoj vezi; na drugoj strani nije nikako proizvod i orue javnog mnjenja: i odmah usmeren na sve odnose opte ugovorne drutvenosti i politikih tenji. Poredak je prirodno pravo; pravo bez oznake pozitivno pravo; moral idealno pravo. Jer pravo kao sadraj onoga to treba ili sme da bude, to je zabranjeno ili doputeno, predmet je drutvene volje uopte. I prirodno pravo, ukoliko treba da deluje i bude ostvareno, takoe mora biti shvaeno kao pozitivno i efektivno: ali ono je pozitivno u jednom optijem znaenju i na manje izrian nain; ono je opte u suprotnosti prema svemu osobenom ili prosto u suprotnosti prema raznovrsnom i sloenom pravu. Dva doba stoje jedno prema drugom... u razvoju kultire u celini: jedno doba drutva sleduje jednom dobu drutva jedne zajednice. Ovo je obeleeno drutveno voljom kao to je jednodunost, obiaj, religija; ono- drutvenom voljom kao to je ugovor, politika, javno mnjenje. A ovi pojmovi odgovaraju oblicima spoljanjeg ivota, koji se saeto mogu razlikovati na sledei nain: A. Zajednica 1. ivot u porodici = sloga. Ovde je ovek sa svim svojim uvstvima. Njegov pravi objekt je narod. 2. ivot u selu = obiaj. Ovde je ovek sa svom svojom duom. Njegov pravi subjekt je optina. 3. ivot u gradu = religija. Njegov pravi subjekt je crkva.

B. Drutvo 1. ivot u velikom gradu = ugovor. Ovde ovek istupa sa svojim prohtevima. Njegov pravi subjekt je drutvo uopte.
212

2. Nacionalni ivot = politika. Ovde istupa ovek sa svim svojim interesima. Njegov pravi subjekt je drava. 3. Kosmopolitsk iivot = javno mnjenje. Ovde ovek istupa sa svom svojom svesnou. Njegov pravi subjekt je republika naunika. Za svaku od ovih kategorija vezuje se i dalje jedno preovlaujue zanimanje i vladajua tendencija s njim vezanog duhovnog stremljenja, koji prema tome jedno drugom odgovaraju: A1. Kuna privreda; poiva na ljubavi: naime, uivanju i ljubavi prema stvorenom, izraenom, ouvanom. Norme za ovo date su u razumu. A2. Zemljoradnja; poiva na navikama: naime, na redovno ponavljanim radovima. Zajedniki radovi se usklauju i usmeravaju obiajima. A3. Umetnost; poiva na pamenju: naime na primenjenom uenju, utisnutim pravilima, sopstvenim zamislima. Umetnike volje se povezuju s verom u zadatak i delo. B1. Trgovina poiva na razmiljanju: naime, paljivost, poreenje, raun su osnovni uslov svakog posla: trgovina je ist ( proizvoljan) posao. A ugovor je obiaj i vera trgovina. B2. Industrija: poiva na zakljucima: naime, razumnom produktivnom primenjivanju kapitala i kupovini radne snage. Fabrikom vladaju propisi. B3. Nauka: poiva na pojmovima: kao po sebi oiglednim. U uenjima se nalaze njeni sopstveni zakoni i izlau njene istine ili pogledi koji prelaze u knjievnost, tampu i time u javno mnjenje. U ranija doba ivot u porodici i kuna privreda davali su osnovni ton, u kasnijim trgovina i velegradski ivot. Ali kad blie posmatrmo doba zajednice, u njemu se razaznaje vie epoha. Ceo njegov razvitak je usmeren ka pribliavanju drutva, kao to se, s druge strane, snaga zajednice odrava i u doba drutva, iako sve vie se smanjujui, i ostaje stvarnost drutvenog ivota. Ali prva epoha se obrazuje delovanjima nove osnove zajednikog ivota, koja je data izgraivanjem zemljita, susedstvom pored stare i ograniavajue krvne zajednice; sela pored roda. Druga epoha je data kad se iz sela razvije grad. Selu i gradu je zajednika prostorna osnova zajednikog ivota umesto vremenska osnova porodice (plemena, naroda). Jer ovi imaju svoj koren kao nevidljivi, metafiziki, istovremeno podzemni (oblici), ukoliko se razvijaju iz zajednikih naina ponaanja. ivi povezuju nastupanje jednih za drugima proli i buduih pokolenja, prolost i budunost. Onde je naprotiv fizika stvarna zemlja, nepokretno mesto, vidljivo zemljite, ime postaju nuni najvri odnosi i veze. Tokom doba zajednice, mautim, ovo prostorno mlae naelo ostaje vezano s vremenskim, starijim. U doba drutva ova se veza prekida i to je sutina velegrada. On je istovremeno, kao to mu i ime pokazuje, istaknuti, preterani izraz gradskog oblika prostornog naela, koji oblik tom mogunou i stvarnou dolazi u najotriju protivrenost prema sutinski i skoro nuno u zatvorenosti ogranienom seoskom naselju, zemljinom obliku ovog naela. Takoe treba razumeti u kom smislu ceo tok razvoja moe da se
213

shvati kao sve jaa tendencija ka gradskom ivotu i sutini. Moe se rei da se cela ekonomska istorija drutva (to jest modernih nacija) svodi na kretanje protivrenosti grada i sela (K. Marks: Kapial, I str. 364). Naime, od jedne izvesne take gradovi, cenjeni prema optem delovanju i znaaju, dobijaju u okviru jednog celog naroda predanost nad seoskom zemljinom organizacijom koja im lei u osnovi, tako da sad ova mora upotrebiti vie sopstvene snage za ishranu i izdravanje njih nego to moe odvojiti za sopstveno odravanje. Otud nastaje njihovo raspadanje, to ima za nunu posledicu kasnije raspadanje gradova u njihovim osnovnim organima i funkcijama. To je opti zakon odnosa organskog ili vegetativnog i ivotinjskog ili uvstvenog ivota kako se nepromenljivo pojavljuje u normalnom i time i time takoe u najpovoljnijem moguem toku razvoja jedne ivotinje i kako se moe u ljudima, gde su se ivotinjski ivot i njegova volja pretvorili u jedu posebnu vrstu , mentalni ivot i volju, pojaviti s jednim naroitim znaajem, razliitim od opteg, utoliko, naime, to je ovek sposoban da pomou razuma samog sebe uniti... Ceo tok se, pak, na osnovu svog primarnog i svim kasnijim vidovima, moe shvatiti kao tendencija prvobitnog (prostog porodinog) komunizma i iz njega proizilazeeg i na njemu zasnovanog (seosko- gradskog) individualizma ka nezavisnom (velegradsko univerzalistikom individualizmu i njime odreenom (gradskom imeunarodnom) socijalizmu. Ovaj je dat ve pojmom drutva, iako takoe najpre samo u obliku stvarnog spajanja svih kapitalistikih potencija drave, koja, kao po zadatku, odrava i garantuje poredak saobraaja, ali isto tako privremeno u pokuaju da s mehanizmom drave saobraaj i sam rad privremeno reguliu, ostvarenjem ega bi se uzdiglo celo drutvo i njegova civilizacija. Ista tendencija meutim nuno znai raspadanje svake veze u kojoj se ovek pojedinac nalazi svojom sutinskom voljom i bez ikakve izborna, volje, a koje se raspadanje ostvaruje u isto vreme...

SUTINSKA VOLJA I IZBORNA VOLJA DRUTVENO PONAANJE

Iz dela: Uvod u sociologiju
214

Maks Veber definie sociologiju kao nauku koja drutveno ponaanje razume pomou tumaenja i time hoe da ga u njegovom toku i delovanju uzrono objasni. Pri tom ponaanje treba da znai jedno ljudsko dranje ili trpljenje, kad i ukoliko oni koji se ponaaju vezuju s njim jedan subjektivan smisao. Drutveno ponaanje, pak, treba da znai jedno takvo ponaanje koje se prema svom smislu, koji mu pridaje onaj koji se ponaa, odnosno na ponaanje drugog i na ovo je usmereno i u svom toku. Ja naprotiv primeujem: ponaanje se mora uvek shvatiti kao razumska delatnost. Kad, pak, Maks Veber tu podrazumeva proputanje ili trpljenje, onda mi u stvari s inae obuhvaenim ponaanjem vidimo samo to zajedniko to su takoe izrazi jedne volje. A bez volje nema ni radnje. Volja je, pak, kao ljudska uslovljena ljudskom sposobnou miljenja. A u njemu sadreno miljenje osnosi se na sutinski odnos cilja i srestva. Na ovaj odnos odnosi se moje stvaranje pojmova sutinske volje i izborne volje, na mesto kojih Maks Veber stavlja razliku izmeu 1) ciljnoracionalnog, 2) vrednosnoracionalnog, 3) afektivnog, posebno emocionalnog, 4) tradicionalnog determinisanja drutvenog ponaanja kao i svakog ponaanja. Za mene su 2, 3. i 4. pojam ukljueni u pojam sutinske volje. Ali ovaj ukljuuje takoe misao cilja i sredstva, to je nezavisno od motivacije. Ja preteno posmatram razvijanje sutinske volje u tri stupnja, od kojih je najvii i najpotpuniji onaj na kome je volja preteno determinisana miljenjem. Od njega pak polaze takoe povratna dejstva na nie stupnjeve volje i otud nastaju vii izrazi sutinske volje kojima se karakterie cela svesna linost oveka. Tako se volja, a tako isto ponaanje podie od dopadanja, koje je nagonsko, neposredno deije, naivno, dakle determinisano afektom, ka volji i ponaanju na osnovu oseanja, pri emu je sadrano jedno miljenje kao verovanje. Tako se uzdie volja kao navika i njoj odgovarajue ponaanje na osnovu due, koja se od oseanja razlikuje samo po tome to se u njoj osobito istie propadnitvo jednoj sredini na koju se naviklo, odnosima na koje se naviklo, vernosti, i to se javlja u prijateljskom i neprijateljskom smislu. Tako se uzdie najzad volja u najveoj meri determinisana miljenjem, dakle, na ispravna i svrsishodna sredstva usmerena volja, a time i taj izraz volje uzdie se do savesti, koja je upravo zato najvii, u jednom smislu koji treba blie odrediti, oblik sutinske volje: savesno ponaanje ujedinjuje u sebi ponaanje po oseanju i dui, ali pored toga ukljuuje i ideju samoocenjivanja i samoodobravanja ili neodobravanja, ideju foruma-a internum-a, iz ega je Kant stvorio epohalni pojam kategorinog imperativa, koji u svojoj potpunosti treba da predstavlja neto to se ispoljava u svakom pokretu savesti, ak i ako su one po svojim sadrajima veoma razliite, ono to upravo ovek zna i misli, dakle, ono to on dri za dobre i zlo. Od svih oblika sutinske volje oblikuje se sad misaona volja po tome i utoliko to se odvaja od tih motivacija i eventualno im se suprotstavlja usled toga to se potpuno usredsreuje na cilj, to preseca konac koji prirodno vezuje cilj i sredstvo: konac kojim se delovanje oboje njih povezuje u jedno i u svom jedinstvu se potvruje, kojim se sredstvo pojavljuje kao sutinsko i nuno ili kao ispravno u smislu doputenosti... Nasuprot tome miljenje koje ini izbornu volju pita se iskljuivo o odnosu sredstva kao jednog uzroka ili sredstava kao uzroka koji imaju za posledicu neki postavljeni cilj. Tada je svejedno da li se sredstvo svia ili ne svia, da li je uobiajeno ili neuobiajeno, da li je dobro ili zlo. Ono moe i snajotrije suprotstavljenim voljama biti potvreno i izabrano. Jedan heroizam se moe baviti savlaivanjem efekata straha, nagona samoodranja, gaenja, na osnovu ega se onda takvo ponaanje moe takoe sloiti s onim to potvruje sutinaska vola, ali za pojam izborne
215

volje to upravo nije sutinsko ili konstitutivno obeleje. Jer je za njega sutinsko samo ispravno skoro nauno saznanje i predvianje da sredstvo proizvodi cilj ili pak utie na njegovo postojanje, pomae da do njega doe. Takoe se pojam izborne volje ne moe nikad potpuno stvariti u jednom prirodnom ljudskom biu. Njemu je adekvatniji pojam jednog samo zamiljenog, ali ine po obiaju oveka zamiljenog kolektivnog bia kolektivne linosti, koje se zamilja da radi prema svojim ciljevima, ali koje nimalo nije prinueno da ikad dela po prostom dopadanju, navici ili seanju, svakako ne kao u bilo kojoj pa ma i beznaajnoj meri stvarni ovek, optereen oseanjem, duom ili sveu. Maks Veber zacelo priznaje stvarnost drutvenog ponaanja u smislu da postoji ponaanje, pa, dakle, i volja drutvenih sutina i drutvenih o kolektivnih sutina kao kvazilinosti. On, poto ponaanje kao razumljivo smisaono orijentisanje sopstvenog dranja hoe da shvati samo kao ponaanje jednog ili vie pojedinanih lica i poto je odbio da razumljivo ponaanje izvede iz ponaanja fiziolokih jedinki ili psihikih elemenata koji priblino povezano deluju u pojedincu, iako to moe biti neophodno za ciljeve saznanja koji nisu socioloki, kae: opet za druge (npr. pravnike saznajne ciljeve ili za prktine ciljeve moe s druge strane biti celishodno i upravo neophodno drutvene tvorevine (dravu, zadrugu, akcionarskodrutvo, zadubinu) tano onako shvatiti kao pojedinanu linosti npr. kao nosioca prava i obaveza ili izvrioca pravno relevantnih radnji). Za razumevajue tumaenje ponaanja pomou sociologije su naprotiv ove tvorevine doslovno tokovi i veze specifinih ponaanja pojedinih ljudi, poto su samo svi za nas razumljivi nosioci smisaono orijentisanog ponaanja. Veber onda tome dodaje: Uprkos tome ne moe ipak sociologija da ignorie takoe za odnosne ciljeve kolektivne misaone tvorevine drugih naina posmatranja. Tumaenje ponaanja ima prema svakom kolektivnom pojmu dva odnosa: a) ono je prinueno esto da radi sa slinim kojektivnim oznakama da bi dolo do jedne razumljive terminologije; b) tumaenje ponaanja moralo bi da uzme u obzir osnovno vanu injenicu da su sve kolektivne tvorevine obinog ili pravnikog (ili drugog strunog) miljenja predstave neega delimino postojeeg, delimino vaeeg u glvama stvarnih ljudi (ne samo sudija i inovnika nego takoe i publike), prema kojima se njihovo ponaanje usmerava, i da ona kao takva imaju veoma veliki ili odluujui znaaj u prouzrokovanju naina toka ponaanja stvarnih ljudi. Pre svega kao predstave neeg to treba da vai (ili i ne vai).

DRUTVENI SAVEZI
Trei i najznaajniji predmet meu drutvenim sutinama jeste udruenje ili telo (Korperschaft), koje sreemo takoe i pod mnogim drugim nazivima. Ono nije nikad neto
216

prirodno, a takoe se nikad ne moe shvatiti kao prosta psihika pojava, nego je uvijek u sutini i iskljuivo drutvena pojava: tvorevina drutvenog miljenja i htenja koja sama postaje subjekt jedinstvene volje i ponaanja: 1. ukoliko ima svoje neposredno postojanje u odnosu prema svojim individualnim subjektima. Htenje te vetake linosti moe se posedovati preko jedne jedine prirodne linosti i njenih odluka ili preko vie ovih bilo da se one neposredno slau ili da se sloe posle savetovanja. Jedna takva volja vai najpre samo prema unutra, tj. za lanove, kao volja celog tela. Upravo se tim vaenjem telo konstituie kao jedno Ja ili jedna linost, koja kao takva onda takoe 2. prema spolja stie vaenje i moe biti spoznata i priznata od strane drugih prirodnih linosti ili sebi slinih, takoe vetakih linosti. Jedno telo moe 1. nastati iz prirodnih odnosa ukoliko su se ovi pretvorili u drutvene odnose. Primer: porodica ukoliko njeni lanovi ne ive samo u pojedinanim odnosima jedni s drugima nego su svjesni svog jedinstva kao jednig tela, to se o dananjoj porodici kao jednom prostom domainstvu po pravilu ne moe rei. Samo meu visokim plemstvom u savremenoj dravi porodica jo ima takav karakter kao jedinstvo vie manjih kunih porodica. Zajednice velike porodice (zadruge), klana njihovih odeljaka koji zajedno stanuju pripadaju drugim kulturama, ali su za socioloko prouavanje od prvorazredne vanosti zato to predstavljaju prvobitna tela, pa, dakle, takoe i zametke svih politikih organizacija. Telo moe 2. nastati stvarnim zajednikim ivotom i stanovanjem porodica, dakle deljenjem iste zemlje i zemljita; ali isto tako i samo zajednikim radom ljudi, naroiti ukoliko oni zajedniki deluju ili se pomau u zajednikom otporu ili zajednikom napadu, - dakle, u borbi. U zatvoreno drutveno telo, jedno jedinstvo bie, najlake srasta jedna drutevena skupnost koja se zasniva na zadrunim odnosima, pri emu ona u njihovom mnotvu priznaje i hoe svoje sopstveno jedinstvo. Njega moe obrazovati iz jednog drutvenog tela jedan voa, kao stareina, kao jednu porodicu, i ono kao takvo postoji kad su njegovi lanovi postali svesni ovog postojanja. 3. ali e telo takoe izriito i naroitim aktom volje biti osnovano i uspostavljeno i to a) od strane samih njegovih sopstvenih lanova koji upravo tim aktom to neposredno postaju i jesu akt osnivanja ukljuuje i to da oni telu daju jedan oblik, jedan ustav; b) jednom spolja odluujuom voljom, koja stvara jedno telo ukoliko povezuje ljude u zajednikom delovanju i time, dakle, daje oblik ili ustav njihovom jedinstvu da bi ih zatim odravola u vrstoj ili labavoj zavisnosti od sebe. Ova volja moe biti volja jedne prirodne ilivetake (kolektivne) linosti i jedno drutvo takve vrste e se onda jasno razlikovati od udruenja ustanova ili institut.

217

DEVETI DIO - GEORG ZIMEL (1858 1918)

PROBLEM SOCIOLOGIJE
... Saznanje da je ovek u svom celokupnom biu i svim ispoljavanjima odreen time to ivi u uzajamnom delovanju s drugim ljudima mora dovesti do jednog novog naina razmatranja u
218

svim takozvanim duhovnim naukama. Sad vie nije mogue da se istorijske injenice u nairem smislu rei, sadraji kulture, vrste privrede, moralne norme objanjavaju polazei od pojedinca, njegovog razuma i njegovih interesa i da se tamo gde to ne polazi za rukom odmah poseu metafiziki i magini uzroci. ...Sociologija je, dakle, u svom odnosu prema postojeim naukama jedan novi metod, pomono sredstvo istraivanja da bi se pojavama svih tih oblasti prilo jednim novim putem. Ali time se ona ne ponaa bitno drukije nego u svoje vreme indukcija, koja je kao nov princip istraivanja prodrla u sve mogue nauke, u svakoj se odmah aklimatizovala i pomogla joj da unutar postojeih zadataka doe do novih reenja. Ali koliko je malo zbog toga indukcija posebna ili ak sveobuhvatna nauka, toliko je to malo, usled istih momenata, i sociologija. Dokle god se ona oslanja na to da ovek mora biti shvaen kao drutveno bie i da je drutvo nosilac sveg istorijskog dogaanja, ona ne sadri nikakav objekt koji ne bi bio obraen u nekoj od postojeih nauka nego samo jedan novi put za sve njih, jedan nauni metod koji upravo zbog svoje primenljivosti na celokupnost problema nije neka posebna nauka za sebe. Ali koji objekt moe da bude taj posebni i novi objekt ije e istraivanje uiniti sociologiju samostalnom i razgranienom naukom? Oigledno je da u ovo ozakonjenje kao nove nauke ne spada otkrivanje jednog po svojoj egzistenciji dosad nepoznatog predmeta. Sve to moemo naprosto oznaiti kao predmet jeste kompleks odredbi i relacija do kojih svaka uoena na mnotvu predmeta, moe postati objekt neke posebne nauke. Svaka nauka poiva na apstrahovanju, jer celokupnost bilo koje stvari koju nijednom naukom ne moemo obuhvatiti kao jedinstvenu posmatra po jednoj od njenih strana. Nasuprot totalitetu jedne ili vie stvari, svaka nauka nastaje radnim razlaganjem ovoga na pojedine kvalitete i funkcije, poto je iznaen pojam koji dozvoljava da se ovi poslednji izlue i prema metodskim relacijama zahvate u svom njihovom pojavljivanju na realnim stvarima. ...Tako bi i sociologija kao posebna nauka mogla da nae svoj poseban objekt u tome to e samo povui jednu novu liniju kroz injenice koje su kao takve savreno poznate; samo da prema njima nije dosad postao delotvoran upravo taj pojam koji onu stranu ovih injenica to pripada toj liniji oznaava kao njima svima zajedniku koja obrazuje metodsko-nauno jedinstvo. Nasuprot krajnje komplikovanim i pod jedno nauno gledite uopte nepodvodljivim injenicama istorijskog drutva, pojmovi politike, privrede, kulture itd. Stvaraju takve nizove saznanja, bilo povezujui u jednokratne istorijske tokove izvesne delove tih injenica uz izluivanje ili samo akcidentalno sadejstvo drugih, bilo karakteriui ona grupisanja elemenata koja sadre jednu vanvremenski nunu relaciju nezavisno od pojedinanog ovde i sada. Ako sada sociologija treba da postoji kao posebna nauka, onda ona mora, prema tome, pojam drutva kao takvog, mimo spoljanjeg obuhvatanja tih pojava, istorijsko-drutvene delatnosti, da podvrgne jednom novom apstrahovanju i sreivanju na takav nain da izvesne njihove, do sada samo u drugim i raznolikim spojevima posmatrane odredbe budu saznate kao istorodne i stoga kao objekti jedne nauke. Ovo gledite se obrazuje pomou analize pojma drutva koja se moe oznaiti kao razluivanje forme od sadraja drutva s naglaskom na tome da je to ovde zapravo samo jedna figura da bi se blie oznaila suprotnost elemenata koje treba razluiti; ova suprotnost e morati da bude neposredno shvaena u svom jednorodnom smislu, ne bivajui prejudicirana sporednim zanaajem tih privremenih imena. Ja pri tom polazim od najire predstave drutva koja u najveoj moguoj meri izbegava raspru oko definicije: da ono egzistira tamo gde vie individua
219

stupaju u uzajamno delovanje. To uzajamno delovanje uvek nastaje iz odreenih nagona ili radi odreenih ciljeva. Erotski, religiozni ili isto drutveni nagoni, ciljevi odbrane kao i napada, igre kao i zarade, pruanja pomoi kao i prouavanja i bezbrojni drugi utiu na to da ovek stupa u zajednovanje, delovanje za drugog, s drugim, protiv drugog, u korelaciji odnosa s drugima, tj. vri dejstva na njih i prima dejstva od njih. Ova uzajamna delovanja znae da od individualnih nosliaca ovih podstrehakih nagona i ciljeva postaje jedinstvo, upravo drutvo. Jer jedinstvo u empirijskom smislu nije nita drugo nego uzajamno delovanje elemenata: organsko telo je jedinstvo zato to se njegovi organi nalaze u uoj razmeni svojih energija nego s bilo kojim spoljnim biem, a drava je jedno zato to meu njenim graanima postoji odgovarajui odnos meusobnih uticaja, dok svet ne bismo mogli nazvati jednim ako ne bi svaki od njegovih delova nekako uticao na svaki drugi, ako bi bilo gde bila preseena ... uzajamnost uticaja. To jedinstvo ili zdruivanje moe, zavisno od vrste i usoe uzajamnog delovanja, imati veoma razliite stepene od efermnog udruivanja radi etnje do porodice, od svih odnosa >>na otkaz<< do pripadnosti jednoj dravi , od nepostojanog zajednovanja drutva u hotelu do unutranje povezanosti jedne srednjovekovne glide. Ja, eto, oznaavam sve ono to u individuama, neposredno konkretnim mestima svekolike istorijske stvarnosti, postoji kao nagon, interes, cilj, sklonost psihika saobraznost jednom stanju i pokret na takav nain da iz toga ili zbog toga nastaje delovanje na druge i primanje njihovih delovana- to ja oznaavam kao sadraj, u neku ruku materiju zdruivanja. Po sebi za sebe ove materije kojima se ispunjava ivot, te motivacije koje ga gone jo nisu drutvene prirode. Ni glad ni ljubav, ni rad ni religioznost, ni tehnika a ni funkcije i rezultati inteligencije ne znae ve zdruivanje, ma koliko da su dati neposredno i u svom istom smislu; tavie, oni ga grade tek kada izolovanu naporednost individua oblikuju u odreene forme bivanja s nekim i za nekog, koje spadaju u opti pojam uzajmanog delovanja. Zdruivanje je, dakle, forma koja se ostvaruje na bezbroj razliitih naina, u kojoj inividue na osnovu onih ulnih ili idealnih, trenutnih ili trajnih, svesnih ili nesvesnih, kauzalno nagonski ili teleoloko privlaeih interesa srastaju u jedinstvo i unutar koje se ostvaruju ti interesi. U svakoj postojeoj drutvenoj pojavi sadraj i drutvena forma obrazuju jedan jedinstven realitet, jedna drutvena forma moe isto tako postii egzistenciju oslobeenu svakog sadraja kao to jedna prostorna forma moe postojati bez neke materije ija je ona forma. To su, tavie, oni u stvarnosti neodeljivi elementi sveg drutvenog blistanja i dogaanja: interes, motiv, cilj i jedna forma ili vrsta uzajmnog delovanja meu individuama pomou koje ili u ijem obliku onaj sadraj stie svoju drutvenu stvarnost. Ono to drutvo u svakom do sada vaeem smislu rei ini upravo drutvom, jesu oevidno ovako nagovetene vrste uzajamnog delovanja. Ma koji broj ljudi ne postaje drutvo time to u svakome za sebe postoji nekakav predmetno odreen sadraj dobije formu uzajmnog uticanja, kad se vri delovanje jednoga na drugo neposredno ili posredstvom treega, nastalo je drutvo od iste prostorne ili ak i vremenske neposrednosti ljudi. Prema tome, ako treba da postoji jedna nauka iji je predmet drutvo i nita drugo, onda ona moe hteti da ispituje samo ova uzajmna delovanja, ove vrste i forme zdruivanja. Jer sve drugo to se inae jo nalazi unutar drutva, realizuje sa njime i u njegovom okviru nije samo drutvo nego samo jedan sadraj koji izgrauje ta forma koegzistencije i koji tek s njom zajedno ostvaruje onu realnu tvorevinu koja se u irem i obiajenom smislu zove drutvo. To to se ovo dvoje, u stvarnosti nerazdvojivo sjedinjeno, razdvaja u naunom apstrahovanju, to se forme uzajmnog delovanja i zdruivanja, u zamiljenoj osloboenosti od sadraja koji tek pomou njih postaju drutveni,
220

povezano zahvataju i metodski potinajavaju jedinstvenom naunom gleditu ini mi se da to obezbeuje jednu i potpunu mogunost jedne naroite nauke o drutvu kao takvom. Tek pomou nje bi injenice koje oznaavamo kao drutveno-istorijsku stvarnost bile zaista projektovane na plan isto drutvenoga. ... Tako e sada pravo da se istorijsko drutvene pojave podvrgavaju analizi forme i sadraja i da se prve dovedu do sinteze poivati na dva uslova koji se mogu verifikovati samo polazei od injenice. Na jednoj strani mora se nai da se ista forma zdruivanja javlja na potpuno razliitom sadraju, za potpuno razliite ciljeve i, obrnuto, da se isti sadrajni interes oblai u razliite forme zdruivanja kao njegove nosioce ili naine ostvarenja ba kao to se iste geometrijske forme nalaze na najrazliitijim materijama a ista materija se predstavlja u najrazliitijim prostornim formama, ili ako to se neto odgovarajue odigrava izmeu logikih formi i materijalnih sadraja saznanja. Ali, oboje je kao injenica neporecivo. U drutvenim grupama koje su po svojim ciljevima i itavom svom znaenju ne moe biti razliitije ipak iste naine uzajmnog ponaanja individua. Nadreenost i podreenost, konkurencija, podraavanje, podela rada, obrazovanje partija, zastupanje, istovremenost tanog spajanja unutra i zatvaranja prema spoljnom svetu i neizmer slinoga nalazimo u jednom dravnom drutvu kao i u nekoj religijskoj optini, u jednoj bandi zaverenika kao i u nekoj privrednoj zajednici, u jednoj umetnikoj koli kao i nekoj porodici. Ma koliko da su raznoliki interesi zbog kojih uopte dolazi do ovakvih zdruivanja forme u kojima se ona izvravaju ipak mogu biti iste. A sad s druge strane: sadrajno jednak interes moe se predstaviti u veoma raznovrsno formiranim zdruenostima npr. Privredni interes se realizuje isto tako konkurencijom kao i planskom organizacijom proizvoaa, as zatvaranjem prema drugim privrednim grupama as prikljuivanjem njima; religijski ivotni sadaji, ostajui sadrajno identini, zahtevaju jedanput slobodnu a drugi put centralistiku formu zajednice; interesi koji su u osnovi odnosa polova zadovoljavaju se u teko sagledivoj raznolikosti formi porodice; pedagoki interes dovodi as do liberalnog, as do desptskog oblika ponaanja uitelja prema uenicima, as do individualnih uzajamnih delovanja izmeu uitelja i pojedinog uenika, as do vieg kolektivnih izmeu njega i skupa svih uenika. I kao to moe biti identina forma u kojoj se ostvaruju najdivergentniji sadraji, tako moe materija istrajati, dok se zajednovanje individua koje nju nosi kree u raznolikosti forme; ime te injenice, mada u svojoj datosti materija i forma sainjavaju nerazdvojno jedinstvo drutvenog ivota, obezbeuju upravo ovu legitimaciju sociolokog problema koji iziskuje utvrivanje, sistematsko sreivanje, psiholoko obrazloenje i istorijski razvoj istih formi zdruivanja. Ovaj problem je direktno suprostavljen postupku po kojem su stvorene pojedine dosadanje drutvene nauke. Jer je podela rada meu njima bila potpuno odreena razliitou sadraja. Politika ekonomija crkvenih kao i sistematika crkvenih organizacija, istorija kolstva kao i morala, politika kao i teorija seksualnog ivota itd. podelile su oblast drutvenih pojava meu sobom tako da sociologija koja je htela da obuhvati totalitetovih pojava, s njihovom sklopljenou od forme i sadraja, nije mogla da se pokae nimalo drugaije nego kao jedna sinteza ovih nauka. Dok god linije koje mi povlaimo kroz istorijsku stvarnost, da bismo je razloili na odvojene oblasti istraivanja, povezuju samo one take koje pokazuju jednake sadraje interesa ova stvarnost nee obezbediti mesto jednoj posebnoj sociologiji; tavie, potrebna je jedna linija koja e, presecajui sve do sada povuene, istu injenicu zdruivanja
221

prema njenim raznolikim oblicima osloboditi njene vezanosti za najdivergentnije sadraje i konstituisati kao posebnu oblast. ... Ovaj iz stvarnosti apstrahovan objekt da se s jedne strane posmatrati po zakonitostima koje se, smetene direktno u predmetnoj strukturi elemenata, ravnoduno ponaaju prema svojoj vremensko - prostornoj realizaciji; one ipak vae, bez obzira da li su ih istorijske stvarnosti pustile da stupe na snagu jednput ili hiljadu puta. Ali s druge strane, ove forme zdruivanja mogu se isto tako posmatrati po njihovom pojavljivanju u nekom tamo i onda, po njihovom istorijskom razvoju unutar odreenih grupa. Utvrivanje njih bi u ovom poslednjem sluaju takore istorijski cilj samom sebi, a u prvom indukcioni materijal za iznalaenje vanvremenskih zakonitosti. Za konkurenciju saznajemo npr. Na najrazliitij oblastima, a politika kao i ekonomija, istorija religija kao i istorija umetnosti priaju nam o bezbrojnim sluajevima konkurencije. Iz ovih injenica valja sada ustanoviti ta zapravo znai konkurencija kao ista forma ljudskog ponaanja , pod kojim okolnostima nastaje, kako se razvija, koje modifikacije doivljava zbog naroite vrste svog objekta, usled kojih istovremenih, formalnih i materijalnih karakteristika jednog drutva ona raste ili opada, kako se razlikuje konkurencija individua od konkurencije izmeu grupa ukratko, ta je ona kao forma meusobnog odnosa ljudi, koja moe da primi u sebe sve mogue sadraje, ali jednoobraznou svog pojavljivanja pri velikoj razliitosti ovih poslednjih dokazuje da ona pripada jednoj oblasti koja je zasnovana apstrahovanjem i ureena po sopstvenim zakonima. U kompleksnim pojavama ovo ravnomerno istie se kao u nekom preseku, a ono neravnomerno u njima se ovde, dakle, sadrajni interesi nasuprot tome, paralie. Na odgovarajui nain valja, dakle, postupati sa svim velikim odnosima i uzajmnim delovanjima koji formiraju drutvo: s obrazovanjem partija, podraavanjem, obrazovanjem klasa, krugova, sekundarnih odeljenja, s ovaploenjem drutvenih uzajmnih delovanja u naroite tvorevine predmetne, line idealne vrste, s izrastanjem i ulogom hijerarhija, sa >>zastupajuim<< celina pojedincima, sa znaenjem zajednikih protivnika za unutranju povezanost grupe; takvim glavnim problemima, ravnomerno nosei odreenost formi grupa, prikljuuju zatim, s jedne strane, naroitije, a, s druge strane, komplikovanije injenice, na primer ove: znaaj nepartijskoga, znaaj sirotinje kao organskog lana drutva, znaaj numerike odreenosti elemenata grupe i znaaj naela primus inter pares i tertius gaudens. Kao komplikovanije pojave valjalo bi pomenuti: ukrtanje raznovrsnih krugova u pojedinanim linostima, naroito znaaj tajanstvenoga u obrazovanju krugova, modifikacije karaktera grupa prema tome da li obuhvataju individue koje lokalno ive ili su udaljene elementima koji ne spadaju ovamo, kao i bezbroj drugih pojava. Pri tom, kao to je ve nagoveteno, ostavljam otvoreno pitane da li se pojavljuje apsolutna jednakost formi pri razliitosti sadraja. Priblina jednakost koju oni pokazuju u materijalno veoma raznolikim okolnostima isto onako kao i obrnuto dovoljna je da se ovo principijelno smatra kao mogue; u tome to se ne ostvaruje bez ostatka pokazuje se razlika istorijskoduevnog zbivanja s njegovim nikad potpuno racionalizovanim fluktacijama i komplikovanostima u odnosu na sposobnost geometrije da svom pojmu podlone forme s apsolutnom istotom izvue iz njihovog ostvarenja u meteriji. Isto tako valja imati u vidu da je ova jednakost vrste uzajmnog delovanja pri bilo kakvoj razliitosti ljudskog i predmetnog materijala i vice versa najpre samo pomono sredstvo da bi se na pojedinim pojavama celokupnosti obavilo i uzakonilo nauno razluivanje forme od sadraja . Metodski bi ona bila nuna ak i onda kad injenine konstelacije uopte ne bi dozvoljavale da doe do onog
222

induktivnog postupka koji doputa da se to jednako iskristalie iz razliitoga , upravo kao to bi geometrijsko apstrahovanje prostorne forme jednoga tela bilo opravdano ak i onda kada bi ovo tako oblikovano telo injenino postojalo na svetu samo jedan jedini put. Oevidno je da je time data jedna tekoa ovog postupka. ... Potpuno izvan svake socioloke ili metafizike analogije izmeu realiteta drutva i organizma ovde se radi samo o analogiji metodskog razmatranja i njegovog razvitka: radi otkrivanja onih nenih niti, onih minimalnih relacija izmeu ljudi ije kontinuirano ponavljanje stvara i nosi sve ove velike, objektivarne tvorevine koje pokazuju vlastitu istoriju. Ove potpuno primarne procese koji od neposrednog; individualnog materijala obrazuju drutvo treba, dakle, podvrgnuti formalnom razmatranju pored viih i komplikovanih pojava i tvorevina, a naroito uzajamna delovanja koje se ispoljavaju u ovim, teorijskom gledanju ne potpuno uobiajenim razmerama, treba ispitivati kao forme koje obrazuju drutvo, kao delove zdruivanja uopte. Da. Ovim prividno beznaajnim vrstama relacija trebae svrsishodno da se posveti jedna utoliko podrobnija studija ti ih vie sociologija inae redovno predvia. Izgleda, meutim, da ovde planirana ispitivanja ovim tumaenjem ne postaju niza drugo nego poglavlje psihologije, u svakom sluaju drutvene psihologije. Sada, naravno, nema sumnje da se sve drutvene pojave i instikti imaju svoje sedite u duama, da je zdruivanje jedan psihiki fenomen i da za njihovu fundamentalnu injenicu: da mnotvo elementa postaje jedinstvo u svetu telesnoga ne postoji nikakva analogija, jer u njemu sve ostaje sputano u nesavladivoj razdvojenosti prostora. Ma koje spoljanje dogaanje da oznaimo kao drutveno, to bi bila igra marioneta, nimalo shvatljiva i nimalo znaajnija od meusobnog stapanja oblaka ili preplitanja grana drveta raenjem kada potpuno po sebi razumljive drutvene motivacije, oseanja, misli, potrebe ne bismo priznali ne samo kao nosioce tih spoljanjosti nego i kao neto njihovo sutinsko i za nas zapravo jedino interesantno. Kuzalno razumevanje svakog drutvenog dogaanja bilo bi, prema tome, praktino postignuto kad bi psiholoke definicije i njihov razvoj shodno psiholokim zakonima toliko nam je problematian njihov pojam - dozvoljavali da se ovi dogaaji potpuno dedukuju. Isto koje tako nema sumnje da nama dostupne shvatljivosti istorijskodrutvenog blistanja nisu nita drugo nego duevni spletovi koje ili instktivnom ili metodskom psihologijom naknadno obrzujemo i dovodimo do unutranje verodostojnosti, da oseanja duevne nunosti razvoja koja su u pitanju. Utoliko je svaka istorija, svako opisivanje nekog drutvenog stanja upranjavanje psiholokih znanja. Samo je metodski krajnje vano i upravo odluujue za principe duhovnih nauka uopte da nauna obrada duevnih injenica jo nikako ne treba da bude psihologija; ak i tamo gde neprekidno upotreljavamo psiholoka pravila i znanja i gde je objanjenje svake pojedine injenice mogue samo psihilokim putem kao to je sluaj unutar sociologije smisao i namera uopte ne treba da se svodi na psihologiju; tj. ne na zakon duevnog procesa koji odreeni sadraj i njegove sute konfiguracije. Ovde postoji samo graduelna razlika u odnosu prema naukama o spoljanjoj prirodi koje se kao injenice duhovnog ivota ipak konano a i jedino odigravaju unutar due: otkrie svake astronomske ili hemijske istine isto tako i naknadno domiljanje svake od njih jeste jedan dogaaj svesti koji bi iz isto duevnih uslova i kretanja mogao da dedukuje bez ostatka jednu potpunu psihologiju. Ove nauke nastaju jedino ako umesto duevnih procesa za predmet uzmu njihove sadraje i njihove relacije, otprilike kao to mi jednu sliku po njenom estetskom i umjetniko istorijskom znaaju ne dedukujemo iz fizikih oscilacija koje vre njene boje i koje, naravno, opredmeuju i
223

nose itavu realnu egzistenciju te slike. Postoji uvek jedna stvarnost koju u njenoj neposrednosti i totalitetu ne moemo nauno da zahvatimo, nego moramo da je snimimo s niza odvojenih stanovita i time pretvorimo u mnotvo meusobno nezavisnih objekata nauke. Kant je fundamentalno pitanje svoje filozofije: Kako je priroda mogua? mogao postaviti i na njega odgovoriti samo zato to za njega priroda nije bila nita drugo nego predstava o prirodi. To ne znai samo de je svet moja predstava, da, prema tome, i o prirodi moemo govoriti samo ukoliko je ona sadraj nae svesti, nego da je ono to mi nazivamo prirodom jedan poseban nain na koji na intelekt sastavlja, sreuje i formira ulne osete. Ovi dati oseti boje i ukusa, tonova i temperatura, otpora i mirisa, koji u sluajnom sledu subjektivnog doivljavanja prolaze naom sveu jo nisu za sebe priroda, ve to postaju aktivnou duha koji ih svrstava u predmete i njihove nizove, u supstancije i osobine, u uzrone povezanosti.Poto su nam elementi sveta dati neposredno, po Kantu meu njima ne postoji ona povezanost koja jedino pravi od njih razumljivo i zakonomerno jedinstvo prirode, ili tanije: koja znai upravo prirodno bitisanje ovih po sebi inkoherentnih i bez reda iskrslih fragmenata sveta. Tako izrasta Kantova slika sveta u osobitom suprostavljanju: nai ulni utisci su njemu isto subjektivni zato to zavisie od fiziko psihike organizacije koja bi u drugih bia mogla biti drugaija, a i od sluajnosti njenih pobuivanja, ali oni postaju objekti im ih preuzmu forme naeg intelekta koje ih oblikuju u vrste pravilnosti i u povezujuu sliku prirode; ali s druge strane su ti oseti ipak neto realno dato, nepromenjljivo privlani sadraj sveta i jemstvo za jedno postojanje nezavisno od nas, tako da se sada upravo ona njihova intelektualna oblikovanja u objekte, relacije i zakonitosti pojavljuju kao subjektivna, kao neto to mi donosimo sobom nasuprot onome to primamo od bitisanja, kao funkcije samog intelekta koje bi, same nepromenljive, od nekog drugog ulnog materijala stvorile neku sadrajno drukiju prirodu. Priroda je za Kanta odreen nain saznavanja, jedna slika koja izrasta pomou kategorija naeg saznanja i u njima. Prema tome, pitanje: kako je mogua priroda? tj. koji su uslovi koji moraju biti postavljeni da bi postojala neka priroda po njemu se reava traenjem formi koje sainavaju sutinu naeg intelekta i time ostvaruju prirodu kao takvu. Bilo bi lako pojmljivo da se na analogan nain obrauje pitanje apriornih uslova na osnovu kojih je mogue drutvo. Jer i tu su dati individualni elementi koji u nekom izvesnom smislu ostaju u svom razdvojenom postojanju, kao to je sluaj s ulnim osjetima, i u svoju sintezu u jedinstvo jednog drutva postiu samo procesom svesti, koji individualno bie pojedinog elementa prema odreenim pravilima dovodi u odreenim formama u vezu s biem nekog drugog elementa. Ali odluujua razlika izmeu jedinstva jednog drutva i jedinstva prirode je to se ovo poslednje za ovde predpostavljamo Kantovo gledite ostavruje iskljuivo u posmatrakom subjektu, on ih iskljuivo proizvodi od po sebi nepovezanih ulnih elemenata; nasuprot tome drutveno jedinstvo njegovih elemenata, poto su oni svesni i sintetiki aktivni, realizuje se bez daljega i nije mu potreban posmatra. Kantov stav: da povezanost nikako ne moe biti u stavrima jer je ostvaruje samo subjekt, ne vai za drutvenu povezanost, koja se tavia injenino i neposredno izvodi u stvarima - koje su ovde individualne due. ak i ona, kao sinteza, prirodno ostaje neto isto duevno i bez paralele s prostornim tvorevinama i njihovim uzajmnim delovanjima. Ali ovom pojednostvljivanju ovde nije potreban neki inilac izvan njegovih elemenata poto svaki od njih vri funkciju prema spoljanjem svetu izvodi duevna energija posmatraa: svest da se s drugima obrazuje jedinstvo jeste ovde stvarno itavo jedinstvo o kojem je re. S jedne strane, to prirodno ne znai apstraktnu svest o pojmu jedinstva
224

nego bezbrojne pojedinane odnose, oseanje i saznanja o odreivanju i odreenosti u odnosu prema drugom,a s druge strane isto tako malo iskljuuje da, recimo, neki treo posmatra osim toga vri jo i izmeu tih osoba kao izmeu prostornih elemenata jednu samo u njemu formiranu sintezu. Koji se odeljak spoljanjeg pojavnog postojanja sklapa u jedinstvo, ne vidi se iz njegovog neposrednog i apsolutno objektivnog sadraja, nego se odreuje kategorijama subjekta i njegovim potrebama saznanja. Ali drutvo je jedinstvo kojem nije potreban u njemu nepretpostavljeni posmatra. S jedne strane, stvari u prirodi su vie odvojene nego due; jedinstvo jednog oveka s drugim, koje se sastoji u razumevanju, u ljubavi, u zajednikom poslu za to u prostornom svetu u kojem svako bie zauzima svoj prostor nedeljiv s nekim drugim ne postoji uopte nikakva analogija. Ali, s druge strane, komadi prostornog bitisanja se saimaju u svesti posmatraa u jedinstvo koje sada opet ne postie zajednovanje individua. Jer time to to su predmeti sinteze ovde samostalna bia, duevni centri, lina jedinstva, oni se brane protiv onog apsolutnog subjekta kojem se mora podvri nesamostalnost neduevnih stvari. Tako je izvestan broj ljudi realno u mnogo veoj, ali idealno u mnogo manoj meri jedno jedinstvo kao to sto, stolice, leaji, ilim i ogledalo obrazuju sobni nametaj ili kao to su reka, livada, drveta i kua predeo ili na nekom platnu slika.- Drutvo je u sasvim drukijem smislu moja predstava nego to je spoljni svet, tj. zasnovano na aktivnosti svesti. Jer druga dua ima za mene isti realitet kao i sam ja, realitet koji se veoma razlikuje od realiteta neke materijalne stvari. Puko nominalno pitanje je pitanje da li ispitivanje ovih uslova procesa socijalizacije treba da se nazove saznanje - teorijskim ili ne, jer tvorevina koja rezultira iz njih i koji njihove forme normiraju nisu saznanja nego praktini procesi i stanja bia. Ali, ipak je ono to ja ovde mislim i to po svojim uslovima treba da se ispita kao opti pojam zdruivanja neto saznajemo: svest da se zdruuje ili da biva zdrueno. Moda bi bilo bolje da se to nazove znanje, a ne saznanje. Jer subjekt ovde ne stoji nasuprot nekom objektu o kojem postepeno stie teorijsku sliku, nego je ona svest o zdruivanju direktno njegov nosilac ili unutranji znaaj. Radi se o procesima uzajamnog delovanja koji za individuu znae dodue ne apstraktno, ali ipak sposobnu za apstraktan izraz injenicu da se biva zdrueno. Koje forme moraju biti u osnovi, ili: koje specifine kategorije mora ovjek u neku ruku nositi u sebi da bi nastala svest drutvo kao injenica znanja mora da nosi; to se valjda moe nazvati teorijom saznanja drutva. Pokuau u nastavku da neke od ovih kao apriorno delujuih uslova ili formi zdruivanja koje se, naravno, ne daju oznaiti kao Kantove kategorije, j e d n o m rei skiciram kao primer takvog prouavanja. (Iz dela: Sociologija)

DRUTVENOST
(Primer iste ili formalne sociologije)

225

Osnovni motiv koji je prema opisu u uvodnom poglavlju, istu sociologiju konstituisao kao poseban krug problema mora sada, u prelasku na primenu putem primera, da bude jo jednom formulisan. Jer taj motiv ne odreuje ovaj primer kao opti, s mnogim drugima saopteni princip istraivanja, nego on sam neposredno prua materijal za sluaj primene koji sada treba da se opie. Taj odluujui motiv utvruju dva pojma: da se u svakom ljudskom drutvu moe razluivati njegov sadraj od forme i da ono samo najuoptenije znai uzajamno delovanje individua. Ovo uzajmno delovanje nastaje uvek iz odreenih tenji ili radi odreenih ciljeve. Na ovo stanje stvari sada se primenjuje jedan nain duhovnog funkcionisanja najireg znaaja. Ako praktini odnosi i nunosti dovode ljude dotle da materijal ivota koji treba da se zahvati iz sveta obrauju snagama inteligencije, volje, nagona oblikovanja, pokreta osceanja, da radi ciljeva ivota daju njegovim elementima odreene forme i mi ga tek u njima potvrujemo sada i koristimo kao element ivota, onda se te snage i interesi na osobit nain oslobaaju slube ivotu koja ih je prvobitno izazvala i obavezala. Obavlja se samostalljivanje izvesnih energija tako da one vie nisu vezane za predmet koji su formirale i time uinile prilagodljivim ciljevima ivota, nego one sada u izvesnoj meri rade slobodno u sebi, radi sebe samih i stvaraju ili zahvataju jednu materiju koja sada upravo slui samo za njihovo vlastito potvrivanje i ostvarivanje. Tako se ini da je svako saznanje prvobitno sredstvo u borbi za opstanak; znati stvarno stanje stvari je za odraavanje i unapreivanje ivota nesagledivo korisno. Ali nauka znai da se saznanje vie ne posveuje ovom praktinom poslu, nego je postalo sopstvena vrednost, iz sebe odabira svoje predmete, oblikuje ih prema svojim unutranjim potrebama i ne ide dalje od svog samoispunjenja. Dalje: formiranje opaajnih i neopaajnih realiteta prema prostornim ogranienostima , prema ritmu i zvuku, prema znaenju i organizaciji poteklo je pre svega iz zahteva nae prakse. Ali im ove forme postanu ciljevi same sebi, deluju u sopstvenoj snazi i pravu, odabiraju i stvaraju iz sebe a ne radi uplitanja u ivot postoji umetnost, potpuno odvojena od ivota i izluujui iz njega samo ono to njoj slui i njome se u neku ruku po drugi put to proizvodi, mada su formr u kojima ona to ini i u kojima ona, da kaemo postoji, proizvedene po zahtevima i dinamici ivota. Isti obrt odreuje pravo u njegovoj sutini. Polaei od potrebe egzistencije drutva, iznuuju se ili ozakonjuju izvesni naini ponaanja individua oni vae i dogaaju se u tom stadijumu iskljuivo radi ove svrhovitosti. Ali to vie nije smisao njihovog ostvarivanja im postoji pravo, jer oni treba da se vre samo zato to ustvari i jesu pravo, i ravnoduno, sve di fiat justitia, pereat mundus (neka se vri pravda makar svet propao, pr. Pr.) prema ivotu koji ih prvobitno stvara i odreuje. Prema tome, mada ponaanje usklaeno s pravom potie od svrhe drutvenog ivota, ipak pravo u svojoj istoti nema svrhe zato to upravo vie nije sredstvo, nego je odreeno iz sebe, a ne tek po ozakonjenju nekom viom instancom, a tako i treba da se formira materija ivota. I sada se moda na najobuhvatniji nain obavlja ovaj obrt osovine od odreenosti oblika ivota njegovom materijom do odreivanja njegove materije formama uzdignutim do definitivnih vrednosti u svemu ono to mi nazivamo igra. Realne snage, nude i impulsi ivota proizvode za njega svrsishodne forme naeh ponaanja, koje onda u igri ili, tavie, kao igra postaju samostalni sadraji i nadraaji: lovljenje i hvatanje, potvrivanje fizikih i duhovnih snaga, takmienje i preputanje srenom sluaju i naklonosti sila na koje se ne moe uticati. Sve je to sada izvaeno iz toka gologa ivota, osloboeno, ali i onaj simbolini znaaj koji je razluuje od svake gole zabave. Tu se nalazi ono to je opravdano u analogiji umetnosti i igre. Obema su forme koje je razvila stvarnost ivota
226

nasuprot njoj zasnovale autonomne oblasti; to im daje dubinu i snagu da su poevi od svog postanka i dalje nabijene ivotom, a tamo gde je on iz njih ielio one postaju izmotavanje i detinjarija smisao i sutina njihova se sastoji jedino upravo u onom beskompromisnom preokretu kojim se forme koje su prozvele svrsishodnost i materija svoje nezavisne pokrenutosti i od ovih realiteta uzimaju samo zapravo ono to moe da se podesi prema ovoj novoj usmerenosti i pretopi u posebni ivot tih formi. Ovaj proces vri se i u razdvajanju onoga to sam ja u drutvenoj egzistenciji nazvao sadrajem i formom. Prvo drutvo po sebi je ono postojanje s nekim, za nekoga, protiv nekoga ime materijalni ili individualni sadraji i interesi bivaju formirani ili unapreeni nagonom ili ciljem. I ove forme stiu sada sopstveni ivot, jedno vrenje osloboeno svakog korenjenja u sadrajima i isto radi sebe samog i radi drai koja zrai u toj razreenosti od njih; upravo to je pojava drutvenosti. Sigurno je posledica naroitih nunosti i interesa ako se ljudi udruuju u privredna udruenja ili krvna bratstva, u zajednice kulta ili razbojnike bande. Ali mimo ovih posebnih sadraja sva ta udruivanja su propraena jednim oseajem, jednim smiraenjem to je ovek udruen upravo radi vrednosti obrazovanja drutva kao takvog, a to je nagon koji snano deluje na ovu formu egzistencije a ponekad tek sa svoje strane izaziva one realne sadraje koji su nosioci tog pojedinog udruivanja. I kao to sada to to se moe nazvati nagonom umetnosti iz celovitosti pojavnih stvari izvlai u neku ruku njihovu formu i oblikuje je u naroitu tvorevinu upravo adekvatnu ovom nagonu, tako i nagon drutvenosti u svojoj istoj delotvornosti izluuje iz realiteta drutvenog ivota goli proces udruivanja kao jednu vrednost i sreu i time konstituie ono to nazivamo drutvenost u uem smislu. Nije puki sluaj jezike prakse to svaka drutvenost, ak i ona potpuno naturalistika , ako treba da ima bilo kakav smisao i vrstinu, toliko uvaava formu, dobru formu. Jer forma je uzajamno delovanje elemenata ime oni obrazuju upravo jedinstvo; i poto sada radi drutvenosti otpadaju konkretne motivacije tog ujedinstvenja vezane za postavljanje ciljeva ivota, onda mora ista forma, da kaemo, slobodno lebdea, uzajamno dejstvujua povezanost individua biti naglaena utoliko snanije i sa utoliko veom delotvornou. Njen isto formalan odnos prema stvarnosti poteuje drutvenost otpora trenja sa njom; ali ona ipak stie od nje, upravo to je savrenija kao drutvenost, ak i za dubljeg oveka jednu simbolino delujuu punou ivota i znaajnost koju povrni racionalizam uvek trai samo u konkretnim sadrajima; tako da on, poto ih tu ne nalazi, ume samo da ukine drutvenost kao praznu luckastost. Ali, nije bez znaaja to u mnogim, moda u svim evropskim jezicima pojam drutvo prosto oznaava upravo to drutveno zajednovanje. Dravno, privreujue, bilo kojom milju o cilju odravano drutvo je ipak u potpunosti drutvo. Ali drutveno je samo upravo neko drutvo bez daljeg dodatka zato to ono istu, principijelno iznad svakog specifinog sadraja izdignutu formu svih onih jednostrano okarakterisanih drutava predstavlja u jednoj gotovo apstraktnoj slici koja sve sadraje pretvara u istu igru forme. Polazei od sociolokih kategorija, ja prema tome oznaavam drutvenost kao formu igre zdruivanja i kao mutatis mutandis formu koja se prema svojoj sadrajno odreenoj konkretnosti odnosi kao umetniko delo prema stvarnosti. Najpre dolazi veliki, ako hoemo, najvei problem drutva unutar drutvenosti do jednog samo unutar nje mogueg reenja: koji stepen znaaja i naglaska pripada individui kao takvoj u, i nasuprot drutvenoj okolini? Poto drutvenost u svojim istim oblicima nema stvarnog cilja, sadraja i rezultata koji bi se, takorei, nalazio izvan drutvenog trenutka kao takvog, ona potpuno poiva na linostima i tu ne treba da se postigne nita vie od zadovoljenosti ovog momenta u svakom sluaju jo se izvesnim
227

odjekom je, pa tako ova pojava u svojim uslovima kao i u svom rezultatu ostaje ograniena iskljuivo na, svoje line nosioce; line osobine ljubaznosti, obrazovanja, srdanosti, privlanih snaga svake vrste odluuju o karakteru isto drutvenog skupa. Ali upravo stoga to ovde sve poiva na linostima, te linosti se ne smeju isuvie individualno naglaavati. Tamo gde realni interesi, u kooperaciji ili u koliziji, odreuju drutvenu formu, oni se ve staraju da individua svoje osobenosti i jedinstvenosti ne ispoljava preterano neogranieno i samovlasno; ali tamo gde otpada ova uslovljenost mora se odigravati smanjivanje line istaknutosti i samovalsnosti koje potie samo iz ove forme skupa kako bi jedan skup uopte bio mogu. Stoga u drutvu ovo oseanje takta toliko posebno znaajno zato to ono upravlja samoregulisanjem individue u njenom linom odnosu prema drugima tamo gde spoljni i neposredno egoistini interesi ne preuzimaju ulogu ovih regulativa. I moda je najspecifiniji efekt takta da se individualnim impulsivnostima, naglaavanjima svoga ja, duhovnim i spoljanjim zahtevima postave granice koje trae pravo drugoga. Ovde se pojavljuje jedna veoma zapaena socioloka struktura. U drutvenost ne mora da se ubraja ono to linost poseduje po predmetnim znaenjima, po takvim koja svoj centar imaju izvan aktuelnog kruga; bogtastvo i drutveni poloaj, uenost i uvenost, izuzetne sposobnosti i zasluge individue ne moraju da igraju nikavu ulogu, ili najvie kao blagi preliv one materijalnosti kojom taj realitet uopte jedino i sme da prodre u drutvenu umetniku tvorevinu drutvenosti. Ali kao to ovo izluuje ono objektivno koje okruuje linost, mora isto tako izluiti upravo ono isto i najdublje lino iz njihove funkcije kao element drutvenosti; ono najlinije u ivotu, karakteru, raspoloenju, sudbini isto tako nema mesta u okviru drutvenosti. Netaktino je zato to se suprostavlja ovde iskljuivo dominantnom momentu uzajmnog delovanja isto lino raspoloenje i neraspoloenje, ponesenosti i depresije, svetlo i tamu najdubljeg ivota utiskivati u drutvenost. Ovo iskljuivanje linog zahvata i najspoljanije stvari; jedna dama se u jednom zaista linom, intimno prijateljskom skupu s jednim ili nekoliko mukaraca ne bi mogla pojaviti onako dekoltirana kao to to potpuno neusiljeno ini u velikom drutvu. Ona se u ovom drutvu kao individua ne osea anagaovanom u toj meri kao tamo i stoga se moe u bezlinoj slobodi predati toj maski, jer je ona, istina, samo ona lino, ali ipak ne potpuno ona lino, nego samo jedan elemenat u jednoj formalno slopljenoj zajednici. ovek kao celina je takorei jo neformiran kompleks sadraja, snaga, mogunosti i prema motivacijama i relacijama promeljivog postojanja on se iz njegaoblikuje u jednu difernciranu, granicama odreenu tvorevinu. Kao privredni i kao politiki ovek, kao lan porodice i kao predstavnik jedne profesije on je takorei ad hoc konstruisan elaborat, njegov ivotni materijala je svaki put odreen posebnom idejom, izlive u poseban kalup, iji se relativno nezavisan ivot prirodno hrani iz zajednikog, neposrednog, ali ne i neodreujueg energetskog izvora njegovog ja. U tom smislu je i ovek kao drutveni ovek jedna osobita tvorevina koja se kao takva ne javlja ni u kakvoj drugoj relaciji. On je na jednoj strani ukinuo sva predmetna zanenja linosti i ulazi u formu drutvenosti samo sa sposobnostima, draima i interesima svoje iste ljudskosti. Ali na drugoj strani se ova tvorevina zaustavlja pred onim potpuno subjektivnim i isto unutranjim u linosti. Ova diskrecija, koja je u odnosu prema drugome prvi uslov drutvenosti, zahteva se isto tako u odnosu prema sopstvenom ja zato to povreivanje nje u oba sluaja moe socioloki umetniku formu drutvenosti izroditi u jedan socioloki naturalizam. Prema tome, moe se govoriti o gornjem i donjem pragu drutvenosti za individue. Kako u trenutku u kojem one svoje zajednovanje vezuju za objektivan sadraj i cilj, tako i u drogo sluaju, kada se
228

nezadrivo pojavljuje ono apsolutno lino i subjektivno u pojedincu, drutvenost nije vie centarlni i formirajui princip, nego najvie jo formalistiko i karajnje posredniko naelo. Ali pored ovog negativnog odreivanje sutine drutvenosti granicama i pragovima moe se moda iznai motiv forme. Kant je kao princip prava postavio da svako treba da ima onaj stepen slobode koji moe postojati zajedno sa slobodom svakog drugog. Ali, ako se ostaje pri nagonu drutvenosti kao izvoru ili ak i supstanciji drutvenosti, onda princip po kojem se ona konstituie glasi: svako treba da uiva toliko zadovoljenja svog nagona koliko je to saglaljivo sa zadovoljenjem ba tog nagona za sve druge. Ako se ovo izrazi, polazeo od posledice umesto od nagona, onda se princip drutvenosti formulie ovako: svako treba drugom da obezbedi onaj maksimum drutvenih vrednosti (radost, rastereenja, ivahnosti) koji je usaglaljiv sa vrednostima koje je sam primio. Kao to je pravo na ovoj Kantovoj osnovi savreno demokratino, tako i ovaj princip drutvenosti, koju, naravno, svaki drutveni sloj moe da realizuje samo u sebi samom i koja drutvenost meu pripadnicima potpuno razliitih drutvenih klasa tako esto pretvara u neto protivureno i muno. Takva jednakost nastaje odbacivanjem na jednoj strani onoga potpuno linoga, a na drugoj strani onoga potpuno predmetnoga, dakle, onoga to zdruivanje iznalazi kao svoj materijal i ega le lieno u svom formiranju kao drutvenost. Ali ak i meu drutveno jednakima demokratija njihove drutvenosti je odigrana demokratija. Drutvenost stvara, ako se hoe, jedan idealni drutveni socioloki svet: jer u njoj je to izriu svi ovi principi radost pojedinca potuno vezana za to da su i drugi radosni; tu ne moe naelno niko da nae svoje zadovoljenje na teret suprotnih oseanja drugoga kao to to mnoge druge ivotne tvorevine iskljuuju, istina etikim imperativima postavljenim iznad njih, ali ne i neposredno sopstvenim i unutranjim principom. Ali, ovaj svet drutvenosti jedini u kojem je mogua demokratija ravnopravnih bez trenja jeste vetaki svet izgraen od bia koja ele izmeu sebe da stvore iskljuivo ono potpuno isto uzajamno delovanje koje ne remeti nikakv, da kaemo, materijalni akcent. Ako sada imamo predstavu da smo u drutvenosti stupili isto kao ljudi, kao ono to stavrno jesmo, odbacujui sva optereenja, obuzetosti ovim i onim, preteranosti i nedeovoljnosti ime realni ivot preoptereen objektivnim sadrajem i predmetnim zahtevima. Udaljujui njih od nas u drutvenom krugu, mi verujemo da se vraamo svom prirodno linom bitisanju a pri tom predviamo da drutvenog oveka ne sainjava ak ni to lino u svojoj potpunoj osobitosti i naturalistikoj celokupnosti nego samo u izvesnoj rezervi i stilizaciji. U ranija vremena, kada ovaj ovek nije morao biti toliko zahvaen onim predmetnim, objektivno sadrajnim, njegov zakon forme je vie odreenija vaio u odnosu prema njegovom linom bitisanju: stoga je lino ponaanje u drutvenosti ranijih vremena bilo mnogo ceremonijalnije, krue i stroe nadindividualno regulisano nego danas. Ova redukcija line periferije na onaj stepen znaaja koji pojedincu doputa homogeno uzajamno delovanje s drugima ide ak do suprotnog ekstrema: specifino dranje u drutvu je kurtoazija kojom se snani, istaknuti pojedinac ne samo izjednauje sa slabijima nego ak prihvata stav kao da je ovaj vredniji i nadmoan. Ako je zdruivanje uopte naizmenino delovanje, onda je njegov najistiji i takorei najstilizovaniji sluaj kad se ono javlja meu jednakima kao to su simetrija i ravontea najoiglednije forme umetnike stilizacije pojavnih elemenata. Poto je drutvenost, prema tome, pomou karaktera umetnosti ili igre obavljena apstrakcija zdruivanja, ona zahteva najistiju, najprozirniju, najlake dopadljivu vrstu uzajmnog delovanja, onu meu jednakima; ona mora zbog svoje fundamentalne ideje da za sebe izmilja bia, koja po svom spoljanjem kao i unutranjem znaenju bivaju tako modifikovana da su kao drutvena bia jednaka i svako od njih moe da stekne vrednosti drutvenosti samo pod uslovom da ih isto tako steknu i drugi koji s
229

njim uzajamno deluju. Ona je igra u kojoj ovek dela tako kao da su svi jednaki, a istovremeno i kao da ovek svakoga naroito potuje. Ovo je isto tako malo la koliko su lai i igra ili umetnost sa svim njihovim udaljavanjem od stvarnosti. Ona to postaje tek u onom trenutku u kojem injenje i govo drutvenosti ulazi u namere i dogaaje praktine stvarnosti kao to i slika postaje la kad eli panoramski da varljivo prikae stvarnost. Ono to je unutar samorazvojnog i samo u imanentnoj igri svojih oblika ostvarivanog ivota drutvenosti potpuno ispravno i u redu postaje la onda kada je ova pojava goli privid koji se upravlja prema ciljevima savim drukije vrste nego to su drutveni, ili treba d auini tu pojavu nevidljivom - pri emu, naravno, injenino uplitanje drutvenosti u nizove stvarnog ivota moe lako da zavede. Ova povezanost predoava da se u drutvenosti nalazi sve onoto ovek, polazei ve od sebe, moe da oznai kao formu socioloke igre: pre svega samo to osobitu igru koja zauzima irok prostor u drutvenosti svih epoha. Izraz ove igre drutva je znaajan u dubljem smislu, na ta sam ranije ukazao. Potpune forme uzajamnog delovanja ili zdruivanja meu ljudima: elja za nadmaivanjem i razmenom, obrazovanje partije i elja za preotimanjem, mogunosti sluajnog susreta i rastajanja, smenjivanje suparnitva i saradnje, nadmudrivanje i revan sve to, u zbilji stvarnosti ispunjeno svrhovitim sadrajima, vodi u igri jedan ivot koji poiva samo i jedino na podsticanju ovih funkcija. Jer ak i tamo gde se igra vodi oko novanog dobitka koji se uostalom da postii i na mnoge druge naine nije on ta specifinost igre, ve se njene privlanosti za drugoga igraa sastoje u dinamici i hazardu, tim socioloki znaajnim formama aktivnosti. Drutvena igra ima dublji, dvostruki smisao u tome to se ne odigrava samo u nekom drutvu kao njenom spoljnjem nosiocu nego to se s njim uistinu igra drutva. Pored ovoga, u sociologiji polova erotika je izgradila svoju formu igre: koketeriju, koja unutar drutvenosti nalazi svoju najlaku, najrazigraniju, ali i najiru realizaciju9. Ako se erotsko pitanje izmeu polova okree oko pruanja i odricanja (iji su predmeti, prirodno, beskrajno raznovrsni i iznijansirani i ni u kom sluaju nisu samo radikalne ili samo fizioloke prirode), onda je sutina enske koketerije da naizmenino suprostavlja pruanje puno nagovetaja i odricanje puno nagovetaja, da privue mukarca, ne dozvoljavajui da doe do odluke, da ga odbije, ne oduzimajui mu svaku nadu. Koketa uzdie svoju dra do najvieg stepena, pribliavajui se podatno takorei u potpunu blizinu mukarca, a da joj na kraju nije ozbiljno stalo do toga; njeno ponaanje se njie izmeu da i ne, ne zaustavljajui se ni na jednom od njih. Ona time ozanaava, isto tako se igrajui, golu i istu formu erotskih odluka i moe njihove polarne suprostavljenosti povezati u jednom potpuno jedinstvenom ponaanju, jer se u koketeriji naelno ne pojavljuje onaj odlueni i odluujui sadraj koji bi je uvrstio na jednom od toga dvoga. I ova osloboenost od svake teine vrstih sadraja i postojanih realiteta daje koketeriji onaj karakter lelujavnosti, udaljenosti, idealnoga, zbog ega se sa izvesnim pravom govori o umetnosti - ne samo o vetinama koketerije. Ali da bi se ona na tlu drutvenosti mogla rairiti kao domae rastinje, kao to iskustvo pokazuje, mora joj od strane mukarca doi u susret jedno potpuno naroito dranje. Dok god mukarac odbija dra koketerije, ili dok god, obrnuto, jeste njena gola rtva koju njeni zamasi bezvoljno povlae izmeu polu da i polu ne, dotle koketerija nema jo onaj oblik koji je zapravo adekvatan drutvenosti. Njoj nedostaje ono slobodno uzajamno delovanje i ekvivalentnost ovih elemenata koja je osnovni zakon drutvenosti. Ona nastaje tek onda kada mukarac ne zahteva nita vie od ove slobodno lelujave igre u kojoj samo kao daleki simbol zazvui bilo koji erotski definitivum i ako taj mukarac ne izvalai dra ovih nagovetaja i predhodnosti tek iz udnje ili iz bojazni od takvog definitivuma. Onako kako je upravo na
9

Sutinu koketerije sam iscrpno obradio u svojoj knjizi: Filozofska kultura.

230

visinama drutvene kulture razvila svoju ljupkost, koketerija je ostavila za sobom stvarnost erotske udnje, davanja ili odricanja i vri se u naizmeninoj igri senki ovih ozbiljnih stvari. Tamo gde nailaze ove poslednje ili stoje u pozadini, celo dogaanje postaje takorei privatna stvar oba lica, stvar koja se sada odigrava na nivou stvarnosti; ali pod sociolokom oznakom drutvenosti u koju uopte ne ulazi pravi centralitet lica koji u sebi povezuje puni ivot, koketerija je nestana ili ak i ironina igra kojom je erotika iste eme svojih uzajmnih delovanja u neku ruku oslobodila njihovog materijalnog ili potpuno individualnog sadraja. Kao to drutvenost odigrava forme drutva, tako i koketerija odigrava forme erotike srodnost bia koja ovu u izvesnoj meri upravo predodreuje u jedan element one. U kojoj meri drutvenost tako obavlja apstrakciju inae po njihovom sadraju znaajnih formi sociolokog uzajmnog delovanja i njima, koje sada u neku ruku krue oko sebe samih, daje neko avetinjsko telo, to se konano otkriva po najirem nosiocu svake ljudske zajednice, po razgovoru. Odluujue je ovde da se kao potpuno banalno iskustvo izrazi: da i zbilji ivota ljudi govore radi nekog sadraja koji soptavaju ili o kojem ele da se sporazumeju, ali u drutvenosti govor postaje cilj samom sebi, no ne u naturalistikom smislu kao brbljanju, nego u smislu umetnosti razgovaranja sa njenim sopstvenim umetnikim zakonima; u isto drutvenom razgovoru je samo jo njegova materija onaj neotklonjivi nosilac drai koje razvija iva uzajmna razmena govora kao takvog. Sve forme kojima se ova razmena ostvaruje: raspra i povezivanje na norme koje obe strane priznaju; zakljuenje mira kompromisom i otkrivanjem zajednikih ubeenja ; zahvalno prihvatanje novoga i odbijanje onoga o emu nema nade u razumevanje sve te forme razgovornog i uzajmnog delovanja, inae u slubi bezbrojnih sadraja i ciljeva ljudskog saobraanja, imaju ovde svoj znaaj u drai ove igre odnosa koju one, vezujui ili oslobaajui, pobeujui ili podleui, dajui ili uzimajui, zasnivaju izmeu individua; dvostruki smisao razgovaranja dolazi do svojih prava. Da bi ova igra sauvala svoju dovoljnost u golim formama, sadraj ne sme stei sopstvenu teinu: im diskusija postane predmetna, ona nije vie drutvena; ona okree svoj tehnoloki vrh im obrazlaganje neke istine koja moe obrazovati njen sadraj uopte postane njena svrha. Time ona isto tako razara svoj karakter drutvenog razgovaranja kao i kad se zaotri u ozbiljnu raspru. Forma zajednikog traenja ispravnoga, forma raspre moe postojati; ali ona sme dozvoliti da stvarnost njenog trenutnog sadraja postane njena supstanca isto onako malo kao to bi ovek smeo u sliku koja deluje perspektivno da utisne komad trodimenzionalne stvarnosti njenog predmeta. Ne znai to da je sadaj drutvenog razgovaranja ravnoduan on treba da bude savreno zanimljiv, impresivan, pa ak i znaajan uslov je samo da on ne sainjava cilj tog razgovaranja, da ne vai za objektivni rezultat koji takorei idealno postoji izvan razgovaranja. Zato po spoljanjosti mogu dva razgovaranja da teku jednako, ali je drutveno po svom unutranjem smislu samo ono u kojem ti sadraji sa svom njihovom vrednou i drai nalaze svoje pravo mesto i svrhu samo po funkcionalnoj igri razgovaranja kao takvog, po toj formi razmene govora sa njenom naroitom znaajnou koja samu sebe normira. Zbog toga je deo sutine drutvenog razgovaranja da moe lako i brzo menjati svoj predmet; jer kako je predmet ovde samo sredstvo, u njegov deo spada sva ta razmetljivost i sluajnost koja je uopte svojstvena sredstvima nasuprot vrsto postavljenim ciljevima. Prema tome, kao to je reeno, drutvenost na taj nain prua moda jediniprimer u kojem je govorenje legitimni cilj samom sebi. Jer time to je dvostrano, pa moda, sa izuzetkom uzajmnog delovanja, i najistija i najsubmilisanija forma dvostranosti meu svim sociolokim pojavama uopte, ono postaje ispunjenje jedne relacije koja takorei ne eli da bude nita vie nego relacija u kojoj, dakle, ono to je inae suta forma uzajmnog delovanja postaje
231

njen samodovoljan sadraj. Iz svih ovih odnosa proizilazi da ak i prianje pria, dosetki, anegdota, mada toliko puta ume da bude nategnuto i siromano duhom, ipak moe da ispolji jedan tanani takt u kojem odjekuju svi motivi drutvenosti. Jer najpre se time razgovaranje odrava na jednoj osnovi koja se nalazi s onu stranu svake individualne intimnosti s onu stranu linoga koje nee da uklopi u kategorije drutvenosti. Ali, ipak se to objektivno ne iznosi zbog njegovog sadraja nego radi interesa drutvenosti; to to se on saopti i primi nije svrha samom sebi, nego suto sredstvo za ivotnost, razumevanje i svest o zajednikom toku kruga. Time nije dat samo jedan sadraj u kojem mogu svi ravnomerno da uestvuju nego je to dar pojedinca zajednici, ali takav da je davalc iza njega takorei nevidljiv: najtananija, drsutvena ispriana pria je ona u kojoj pripoveda potpuno povali svoji linost; potpuno zavrena, ona se odrava u srenoj taki ravnotee takozvane drutvene etike u kojoj se ono subjektivno pretopilo u sluenje ostoj formi drutvenosti. Ovim je nagoveteno da je drutvenost isto tako i forma igre za etike sange konkretnog drutva. Veliki problemi postavljeni pred ove sange: da pojedinac treba da se ukljui u celokupnost i da za nju ivi, ali da i prema njemu iz nje moraju da struje vrednosti i uzvienosti, da je ivot individue starnputica za ciljeve celine, ali je i ivot stranputica za ciljeve idividue ozbiljnost, pa i viestruku tragiku ovih zahteva prenosi drutvenost u simbolinu igru svog carstva senki, u kojem nema trenja zato to senke upravo ne mogu da se uzajmno sudaraju. Ako je, dalje, etiki zahtev zdruivanja da to spajanje i razdvajanje njihovih unutranjih relacija odreenih celinom njihovog ivota, onda se unutar drutvenosti ova sloboda i adekvatnost odvaja od njenih konkretnih i sadrajno dubljih uslova; kako se u jednom drutvu obrazuju i cepaju grupe, kako u njemu isto prema impulsu i prilici tee dijalog, produbljije, mami i zakljuuje, to je minijaturna slika drutvenog ideala koji bi se mogao nazvati sloboda vezivanja. Ako svak povezanost i odvojenost treba da bude strogo prikladan fenomen unutranjih stvarnosti, onda su ove poslednje ovde otpale i ostala je samo ona pojava ija igra, udovoljavajui zakonima sopstvene forme, i ija u sebe zatvorena ljupkost estetski reprezentuje onu prikladnost koji inae etiki zahteva ozbiljnost ovih realiteta. Ovaj integralni smisao drutvenosti neka istorijska kretanja vidljivo realizuju. U ranijem nemakom srednjem veku nailazimo na viteka bratstva koja se obrazovale sprijateljene patricijske porodice. Ali ini se da su religijski i praktini ciljevi ovih ujedinjenja izgubili prilino rano, pa su u XIV veku viteki interesi i naini ponaanja jedini preostao sadrajni specifikum. Ali, ubrzo posle toga iezava i on i preostaju samo jo isto drutvena udruivanja aristokratski slojeva. Tu se, dakle, drutvenost oigledno razvija kao zaostatak jednog sadajno odreenog drutva kao zaostatak koji, poto je izgubio sadraj, moe da bitie samo od te forme i formi ivljenja s drugim i za druge. Da sopstveno trajanje ovih formi moe da pokae samo unutranju sutinu oveigre ili, jo dublje, umetnost ispoljava se jo vidljivije u dvorskom drutvu starog reima. Ovde su od otpadanja konkretnih ivotnih sadraja koje je kraljevstvo u izvesnoj meri iscedilo od francuske aristokratije nastale slobodno lebdee forme u koje se kristalisala svest o tom stanju forme ije su snage, odreenosti i relacije bile isto drutvene, a ni u kom sluaju simboli ili funkcije realnih znaenja i inteziteta lica ili ustanova. Etikecija dvorske drutvenosti postala je sam sebi cilj, ona vie nija ukazivala na neki sadraj, nego je izgradila imanentne zakone, uporedive sa zakonima umetnosti, koji vae samo sa stanovita umetnosti i uopte nemaju svrhu da u njoj imitiraju stvarnost modela i stvari izvan umetnosti.

232

S ovom pojavom drutvenost stie, istina, svoj najsavremeniji izraz, ali istovremeno i izraz koji prelazi u karikaturu. Zacelo je njena sutina da iz relanih uzajamnih veza ljudi ilzui stvarnost i da prema zakonima forme ovih u sebi pokrenutih relacija, koje sada ne priznaju nikakav cilj izvan sebe, uspostavi njihovo vazduno carstvo. Ali, vrelo dubokih strujanja iz kojeg ovo carstvo hrani svoja kretanja ne treba traiti u onim formama koje odreuju same sebe, nego samo u ivotnosti realnih individua, u njihovim oseanjima i privalaenjima, u punoi njihovih impulsa i uverenja. Sva drutvenost je samo simbol ivota kakv se ocrtava tokom jedne igre koja prijatno usreuje, ali ipak simbol ivota ija se slika menja onoliko koliko to iziskuje ovde potisnuta udaljenost od njega; upravo kao to se najslobodnija i najfantastinija i od kopiranja stvarnosti najudaljenija umetnost hrani iz jednog dubokog i vernog odnosa prema stvarnosti ako ne treba da deluje prazno i izlagano. ak i umetnost stoji iznad ivota, ali iznad ivota. Ako drutvenost do karja presee niti koje je povezuju sa stvarnou ivota i od kojih ona ispreda svoje naravno potpuno drukije tkanje, onda ona od igre postaje igrarija praznim formama, beivotan ematizam ponosan na svoju beivotnost. Iz ovog odnosa postaje vidljivo da se ljudi s pravom i nepravom ale na povrnost drutvenog saobraanja. Naime, u najdelotvornije injenice duhovne egzistencije spada to da, ako bilo koke elemente iz celokupnosti bitisanja sklopimo u posebno carstvo kojim upravljaju sopstveni zakoni, a ne zakoni celokupnoti, to carstvo, naravno, u potpunoj odvezanosti od ivotne celine i pri svakom unutranjem ispunjenju moe pokazati jednu ispranjenu i u vazduhu lebdeu sutinu: ali tada, esto izmenjeno imponderabilijama, upravo u toj odvojenosti od svekolike neposredne stvarnosti moe da pokae njenu najdublju sutinu potpunije, jedinstvenije, smionije nego bilo koji pokuaj da se ona zahvati realistinije i bez distanciranja. Zavisno od toga dali se radi o ovom ili onom oseanju, taj samosvojni i po sopstvenim normama trajui ivot koji je dosegao povrine drutvenih uzajmnih delovanja u drutvenosti bie za nas formalna i beznaajna beivotnost ili jedna simbolina igra u ijoj se estetskoj sakupila sva najtananija submilisana dinamika drutvenog postojanja uopte i njegovom bogatstva. Mi smo u celoj umetnosti, u celoj simbolici religioznog i crkvenog ivota, najveim delom ak i u kompleksima formulisanja nauke upueni na misao, na oseanje da sopstvene zakonitosti pukih delova i pojava i kombinacija odabranih povrinski elemenata poseduju jedan odnos prema dubini i celukupnosti itave stvarnosti koji ih, mada se esto ne da formulisati, ini nosiocem i zastupnikom tog neposrednog stvarnog i fundamentalnog bitisanja. Otuda shvatamo ono oslobaajue i usreujue dejstvo ponekih od ovih carstava izgraenih od golih formi postojanja; jer smo u njima, istina, osloboeni od ivota, ali ga ipak imamo. Kao to nas pogled na more iznutra oslobaa, ne mada nego zato to je u njegovom nadolaenju da bi oteklo, u oticanju da bi opet nadolo, u tom zaigravanju i doigravanju njegovih talasa itav ivot stilizovan u najjednostavniji izraz njegove dinamike, potpuno slobodan od svekolike doivljive stvarnosti i sve teine pojedinanih sudbina iji je poslednji smisao, izgleda, ipak da se uklope u ovu puku sliku tako umetnost otkriva tajnu ivota: da se mi ne oslobaamo od njega prostim odvraanjem pogleda, nego upravo time to u toj prividno potpuno samovlasnoj igri njegovih formi oblikujemo i doivljavamo smisao i snage njegove najdublje stvarnosti, ali bez te stvarnosti same po sebi. Za toliko duboke ljude koji taj pritisak ivota oseaju svakog trenutka drutvenosti ne bi mogla da sadri to oslobaajue, to izbavljaki vedro kad bi ona zaista bila samo begstvo od tog ivota, suto tenutno ukidanje zbilje. Ona to moe moda viestruko samo negativno, konvrncionalizam i iznutra beivotna izmena formula; tako je to moda esto u starom reimu, gde je potmuli strah od pretee stvarnosti ljude terao u puko odvraanje pogleda, u odvezanost od sila
233

injeninog ivota. Ali ono oslobaajue i olakavajue koje dublji ovek nalazi upravo u drutvenosti jeste to da zajednovanje i razmena dejstvovanja u kojima su predstavljeni svekoliki zadaci i celokupna teina ivota ovde postaju predmet uivanja u takorei artistikoj igri, u onoj istovemenoj sublimaciji i istanavanju u kojem sadrajem obdarene sange stvarnosti odjekuju samo jo kao iz daljine, razblaujui njenu teinu u jednu dra. (Iz dela: Osnovna pitanja sociologije)

234

DESETI DIO - LEOPOLD FON VIZE (1876 1969)

OPTI ZADATAK SOCIOLOGIJE

Iz dela: Sistem opte sociologije
235

Ve u istorijsko-knjievnom uvodu, zadatak ovog rada je odreen time to je reeno da on objanjava sutinu drutvenog. Oblast koja je oznaena reju "drutvenog" u daljem izlaganju e se pojmovno odvojiti kao posebna oblast od oblasti tela, due i duha. Kao drutveno i socijalno pojavljuje se ono to se odigrava u uzajmnim uticajima izmeu tela, due i duhova. Nauka o drutvenom (socijalnoom) ivotu pojavljuje se time i kao samostalna oblast naeg sistematskog miljenja, koja se nalazi izmeu prirodnih i duhovnih nauka, a koja nije ni duhovna ni prirodna nauka. Jedna takva meuoblast moe se vidjeti izmeu svih predmeta ili stvari. Ona je u oblasti ivih bia bogatija problemima nego u oblasti beivotnih stvari. U sledeem izlaganju ja se ograniavam na jo ui okvir, naime, na oblast stvarnosti koja lei izmeu ljudi, na ovaj prostor, dakle, u kome se ljudi izmeu sebe vezuju ili odvajaju jedni od drugih. Time je odreeno i sledee ukljuivanje i ogranienje: nauka nazvana sociologija je odeljak celokupne nauke o oveku. I njen je cilj da neto tano kae o oveku. Ona je deo antropologije, ali nipoto cela antropologija, jer njen predmet nije ljudsko u celini nego samo meuljudsko uobiajnu re socijalno ja izjednaavam sa reju meuljudsko. To meuljudsko je, meutim, tlo na kome izrasta cela kultura, cela civilizacija, sve ustanove i idejne tvorevine. Ova dobra su tvorevine meuljudskog ivota. Ona predstavljaju predmete brojnih, posebnih drutvenih nauka, od kojih se sociologija razlikuje time to ne prouava same te tvorevine, nego pokazuje kojim se procesima koji se odigravaju meu ljudima dolazi to tih tvorevina. Ova oblast meuljudskog ne pripada telesnom svetu; ona, meutim, nije nita vie ni deo drutvene oblasti. Ona nema supstanciju; u socijalnom ne postoje nikakve ulno opazive tvorevine. U svetu fizikog prostora ne nalazi se nikakva socijalna tvorevina ili ak potpuno drutveno telo. Socijalno se sastoji od jednog relativno beskonanog niza dogaanja, koja se odigravaju u vremenu. Dogaanja (kako je reeno), dogaaji, procesi samo, nikako supstancije, stvari, tvorevine, mogu se nai u toj oblasti. (ne moe postojati nikakva somatologija drutva jer nema nikakvog tela). Ukoliko najpre izgleda da nemoe biti pogreno ako se sociologija izjednai s istorijskom naukom. Meutim, ona poiva na apstrakciji koju istorija ne vri. Sociologija iz sveukupnog zbivanja koje sobom nosi tok vremena destilira samo meuljudsko; ona, dakle, ostavlja po strani zbivanja koja se odigravaju izmeu ljudi i stvari ili ih koristi samo ukoliko ona doprinose objanjenju veza meu ljudima. Ona hoe neto da kae o onome to ovek oveku stvarno ini, ta od njega trpi i koje mogunosti za to postoje. Pri tome se, u daljoj suprotnosti sa istorijom, nee razvijati vremenski sled dogaaja, jer su pojedine pojave graa za opte iskaze o meuljudskim vezama, koje e biti obuhvaene jednim pojmovnim sistemom koji nije zasnovan na vremenskom sledu dogaaja. Zadatak (oznaen u prvim redovim ovog teksta) koji je optijeg karaktera: objanjenje socijalnog, dobija, dakle, u naem sistemu, koji je poznat kao uenje o odnosima, tanije pojmovno odreenje, naime, objanjenje drutvenog istraivanja dogaaja koji se odigravaju meu ljudima. Time je postavljen sasvim specifian zadatak, koji pripada samo sociologiji i koji nijedna druga nauka ne moe da rei. Druge drutvene nauke ispituju, kako je reeno, tvorevine drutvenih veza, - dakle, proizvode, ne proces proizvoenja. Nauke i oveku koje nisu drutvene
236

nauke uzimaju ljude kao telesnu, ili psihiku, ili (najee) psihofiziku supstancu. Psihologija tako pokuava da objasni dogaaje koje se odigravaju u pojedinim ljudskim duama. Ono to se izmeu ljudi kao linosti uzetih u celini (meulino, ne meumentalno) deava nju samo posredno zanima da bi tim prouavanjem dola do saznanja o dui ili duhu. U sociologiji je upravo obrnuto, kao to emo odmah vidjeti. Biologija kao uenje o ivim biima prouava, dalje, telesni svet (shvaen po pravilu kao svet koji ima duu) i pretpostavlja fiziki prostor kao krajnji okvir svog pojavnog sveta. Kad se tako sociologiji da ogranien i osoben zadatak, koji se sastoji u takvom ostavljanju problema koje je samo njoj svojstven, ne sme se pasti u estu greku da se specifian zadatak zameni korienjem grae. Svaka nauka mora imati svoj sopstveni, jasno izdvojen zadatak. I sociologija mora da pokae jedno drugaije postavljanje problema nego psihologija, biologija, filozofija istorije, nauka o evolucija, etnologija, ekonomija itd. Ali da bi odgovorila na to glavno pitanje, ona trai injenice na istom polju stvarnosti kao i druge nauke. I ovde kao i tamo nalaze se isti predmeti prouavanja. Ali ono to se na njima istrauje bie razliito. Sva posmatranja stalno slue samo da se na kraju odgovori na glavno specifino pitanje. Sasvim naroito jedna nauka koja prouava jednu meuoblasti koja se sastoji samo iz dogaanja, a ne iz supstancija mora veoma tano sama prouavati i predmete - u naem sluaju, dakle, ljude - izmeu koji se dogaanja deavaju. Ona e morati, dakle, mnogo rei o telu, dui i duhu ljudi, ne da bi na kraju potpuno objasnila ljudsko telo, ljudsku duu ili ljudski duh, nego da bi naposletku objsanila ta se izmeu njih zbiva. Ni najtanije nauke o telu, dui i duhu, meutim, nisu dovoljne za to, jer meuljudska dogaanja upravo nisu prosto telesne, duevne i duhovne pojave; akcije i reakcije koje potiu od tih tela, dua i duhova bitno se menjaju time to se susreu s akcijama i reakcijama drugih tela, dua i duhova. Otuda obina psihologija ili fiziologija ne mogu nikad objasniti ljudski socijalni ivot. Ali je isto tako nemogue o njemu neto rei a da se u objanjenju ne upotrebe duevni i telesni ivot koji svoje snage rasprostire i u drutvene oblasti. Ma koliko sociologija bila odvojena od drugih nauka u postavljanju svog zadatka u celini, ona je ipak s njima svima vezana u korienju grae i predmetu prouavanja. Samo snaga odluujueg i razlikujueg osnovnog pitanja dostie do svakog posebnog istraivanja. Tako dua ne zanima sociologiju nita manje nego psihologija. Ali e ona svoja posmatranja due registrovati s drugaijom primenom onog to je utvreno i s drugom skalom merenja vanosti. Ona e na kraju objasniti ne duu nego meuljudski ivot koji se shvata kao objektivno zbivanje. Mora se biti svestan brojnih dalekosenih posledica koje proizilaze iz osnovne tvrdnje da u drutvenoj oblasti postoje samo dogaanja (koja se zbivaju u vremenu). Time je postavljen nauni zadatak koji prividno telo drutvenog ivota (i kada se ono shvata kao sasvim duhovno) rastavlja u dogaanju. Ovaj zahtev odgovara takoe sutinskom zadatku jedne istinske sociologije da bude nauka o stvarnosti. Sasvim ravo razume nameru nauka o odnosima onaj ko misli da ono hoe da mnogim drugim tumaenjima sveta i oveanstva (kao nauka o idejama) doda jedno novo i mnogo vie da pojave koje se opaaju u iskustveno dostupnom ljudskom postojanju opie onako kako ih pokazuje kad se u njih ne unosi nikakvo tumeenje, cilj i utvrivanje elja i htenja. Najvee iskuenje na tom putu koje je moe odvui od tog zadatka jeste ljudskom duhu stalno tako blisko pretvaranje dogaaja u supstance, jer je upravo s tim povezana sklonost ka ideologiji. Poto, naime, jasno opazivih, kontroli ula podloenih

237

supstanca nema u drutvenoj oblasti, ove se shvataju kao ne telesne, duhovne, ime se istovremeno ostavlja najiri prostor za svakojako proizvoljno shvatanje i rad uobrazilje. Najpoznatiji primjer za ovo je drutvna tvorevina koje se zove drava (ukoliko se ona najee ne eli izjednaiti s ideologijom o njoj kao drutvu shvaenom kao duhovno telo). U ulnom opazivom svetu ne postoji nikakva drava. Ali poto se ona pokazuje kao najsnanija sila, doi e se do zakljuka da je ona duhovna supstanca, koja se mora predstaviti u obliku jednog tela. Tada se o jednom takvom duhovnom telu moe izrei sve to onom ko daje iskaze izgleda poeljno ili to izgleda da odgovara jednom naelu koje je sam pronaao. Uskoro dolazi jedan drugi mislilac s isto tako proizvoljno stvorenom ideologijom o dravi. Spor se prividno reava - ukoliko se uopte reava- posle izvesnog vremena prema broju i uticaju vernika koji su otkrili jedno ili drugo uenje. S naukom sve to, uprkos visokim pozivim na uenost koji su vezani za takva tumaenja, nema nikave veze.. Karakter jedne nauke koja istrauje stvarnost, pak, odgovara samo da pokae ono to se o dravnom ivotu - to je sasvim dovoljno- moe otkriti u svetu naih svakodnevnih iskustava. A to su uvek samo dogaaju koji e odmah biti oznaeni kao drutveni procesi. Ova dogaanja, koja se ponavljaju u milijardama slinih prilika, ljudski duh, koji stalno uproava i skrauju, shvata kao jedinstvo, ime se dobija predstava o supstanci. Kao prema dravi, ljudski duh se odnosi i prema svima dogaanjima drutvene oblasti koji se esto ponavljaju - oni e biti preobraeni u supstance. Dolazi do obrazovanja kvaziplastinih tvorevina, tako da izgleda da meuljudsku oblast oivljavaju duhovna tela. Ovo uenje o previranju procesa u tvorevine nije nikako neka nova osobena ideologija, neka hipoteza, neki fantastini pokuaj objanjenja, neke vere, nego je prosto utvrivanje jedne injenice koju svaki ko ima snage ne podlee zabludama i da ostane trezven oslobaajui se ideologije moe proveriti i ustanoviti. Ispravnost stava da u drutvenoj oblasti postoje samo procesi mogla bi se oznaiti kao neto to se samo po sebi razume i to je neposredno oevidno kad predstave o postajanju drutvenih supstancija ne bi bile znaajni sastavni delovi samih procesa. Sociolog e stalnom sklonou ljudskog duha (koja moda raste s proirenjem duhovne kulture), a time i drutvene prakse, da preko tvorevina navlai ideologije biti prinuen da oblast drutva tako predstavi kao da je ispunjena drutvenim telima. Ako, dakle, u nauci o odnosima teorije o odnosima teorije o drutvenim procesima - dakle, uenje o stvarnom, iskustvu neposredno podlonim dogaanjima drutvene oblasti- biva dopunjena uenjem o drutvenim tvorevinama, ak mora biti dopunjena, to ne dolazi otud to se ide za nekim svojevoljnim stavom verovanja nego za zahtevom jedne nauke o stvarnosti da bi se uzelo znanje da ljudi takve tvorevine (koje su inae sasvim neobjanjive) zamiljaju i da njihove predstave znaajno utie na drutvene procese. Nesklonost pravih istraivaa da stvaraju ideologiju umesto pravih slika stvarnosti ne sme voditi do toga da se ignoriu ideologije koje u praksi vladaju ljudi. Ova tumaenja su i sama jedna sila u stvarnosti, jer ono to ljudi osjeaju, misle, hoe, dobrim delom ulazi u tok meuljudskog optenja. Ali ova sadrina, sastavljena iz subjektivizma, iz predstave o supstanci, jo nikako ne ini supstancom samo zbivanje meuljudskog optenja. Preplitanje duhovnih i fizikih znaenja ne ini od cele drutvene oblasti ni duh ni telo. Ona ostaje tekua struja dogaaja jako meovitog karaktera. U tom toku procesa ima vrlo mnogo ponavljanja: najvei deo drutvenih dogaanja pokazuju veliku slinost s
238

prolim. Postoji vraanje veitog (dodue, ne sasvim istog, ali vrlo) slinog. Zadatak nae nauke jeste da to je mogue vie obeleja pojedinih drutvenih procesa i celokupne struje svih procesa, isto onako objektivno kao i druga zbivanja (npr. jedan poar, jedan nesrean sluaj, jedna trka ili sl.)- upravo kao spolja opaziva zbivanja - tano utvrdi, a ne samo da ocrta odslikavanje tih dogaaja u duevnom ivotu ljudi koji u njima uestvuju. To duevno u uesnicima procesa jeste jedan inilac koji sudeluje u toku dogaanja i bie kao takvo izuavano. Ali pravi zadatak je da se spoljni dogaaj uini razumljivijim. Sav trud nauke o odnosima tei stvaranju jednog uenja o objektivno opazivom meuljudskom, a ne nekoj psihologiji, u ijem karakteru kao nauke o dui takoe nita ne bi bilo izmenjeno kad bi se onaj njen deo koji je najblii naem zadatku nazvao socijalnom psihologijom.

ETIRI OSNOVNA POJMA: DRUTVENI PROCES, RASTOJANJE, DRUTVENI PROSTOR I DRUTVENA TVOREVINA
239

Kad se hoe da se iz spleta ljudskog ivota izdvoje i prouavaju sastavni delovi koji pripadaju krugu delovanja oveka na oveka (usamljenih ili kolektivni delujuih ljudi) i koji samo njemu pripadaju i kad se dalje eli utvrditi ta se od pojava i tvorevina ljudskog ivota svodi na meuljudsko, onda se mora traiti najpre osnovni oblik povezivanja oveka sa ovekom i samo se od njega moe polaziti u dalja posmatranja. Time se dobija osnovna kategorija sociolokog prouavanja, koja mu pripada i titi ga od skretanja u vansocioloko ako se dosledno sprovodi. Treba prouavati stupanj povazanosti ljudi. On se moe odrediti i izmeriti prema veliini rastojanja, prema blizini ili daljini. Time se kao specifini svojevrsni zadatak sociolokog (isto sociolokog) istraivanja dobija: ivot ljudi u njegovoj celini i njegovim delovima istraivati sa gledita koje pojave povezivanja i odvajanja postoje i do kojih grupisanja ti procesi vode. S utvrivanjem tih njihovog postojanja povezano je i utvrivanja naina njihovog delovanja, tj. prouavanje sledeeg pitanja: Kako deluju te pojave intergriranja i diferenciranje na ljude i njhove delatnosti? Treba posmatrati ni vie ni manje nego pozitivan i negativan proces zdruivanja kao celinu i u njegovim delovima, kao i istraiti ga u njegovom delovanju i posledicama sudbinu ljudi i dogaaje u ljudskoj oblasti zemlje. Odmah je jasno da oblast isto meuljudskoj, u kojoj nema nikakvih samostalnih egzistencija, ne moe predstavljati nita drugo do jedno carstvo bezbrojnih povezivanja, preplitanja i ukopavanja. Grafiki bi se ova oblast mogla predstaviti kao prividno neprozirne mree linija koje polaze od taaka koje se same nalaze na ivici polja. Zadatak je da se ovo sloi i objasni kako upravo ove bezbrojne veze omoguavaju kulturan ivot (uzet u nairem smislu). Meuljudsko je, dakle, nita drugo do mnotvo promenljivih veza ljudi meu sobom. Zbivanja koja se u toj oblasti zbivaju i koju ja nazivam drutvenim procesima jesu zbivanja kojim su ljudi blie povezuju ili razdvajaju.

OVEK I DRUTVENI IVOT

240

Sistem nauke o odnosima ima svoj prostor za posmatranje koji se sastoji iz meuljudskim procesima ispunjenog drutvenog prostora. U meuljudskim procesima ispoljava se ponaanje ljudi prema ljudima. Utoliko je dakle, naa panja usmerena prema ponaanju. Ako ponaanje uzmemo u najirem smislu, koji prevazilazi drutveno, onda se u njemu najpre moe sasvim uopteno rei: oito je ponaanje ljudi u vremenu i prostoru vrlo razliito. Ono mora biti razliito, jer su svojstva ljudi i ivotne situacije u kojima se ono nalaze razliiti. Dalje razovrsne su snage koje utiu na ljudsko ponaanje. Mi ove delimo u dve velike skupine: ponaanje prema drugim ljudima i ponaanje prema neljudskom svetu. Neljudske snage e se po pravilu oznaavati kao prirodne (u uem smislu). Kad mi u odnosu na njih kaemo da se ovek pojedninac nalazi u vezi sa prirodom i da je od nje zavisan, time se nikako ne treba da tvrdi da splet ljudskih veza stoji van prirode - on je isto tako priroda kao i neljudsko. Meutim, obian govor dovodi do suprostavljenja jedinog ueg pojma prirode, kao celine svega to nije ovek stvorio u ulno opazivom svetu, skupa onog to se moe svesti na ljudske radnje i namere. Za na cilj treba pojmovno razlikovati uvrenje ljudi u (upravo odreeni) prirodni splet veza od spleta veza ljudi s drugim ljudima. Samo ovaj drugi je predmet naih istraivanje; nas zanima ponaanje oveka prema oveku i, dalje, njegovo ponaanje prema prirodi ukoliko je ono pod uticajem drugih ljudi. Pri tome ne smemo nikako zaboraviti pripadnost ljudi prirodi. Odvajanje ljudskog od prirodnog, koje preduzimamo, ne sme biti potpuno; prirodne veze koje ostaju u pozadini istupaju ak i u naim istraivanjima prvi red prouavanja im se zavisnost toka ljudskih pojava od tih veza pokae kao sutinska. Radnje ljudi se delimino odigravaju u prirodi, a delimino u ljudskoj oblasti; ali najee u oba istovremeno. Moe se pokazati da se jedan odreen ovek drugaije postavlja prema prirodi zato to stoji u drugaijem poloaju sa svojm sadrugovima; s druge strane, njegovo ponaanje prema drugim primercima vrste homo sapiens bie esto odreeno geografskim, klimatskim i drugim okolnostima, isto kao to e i nain na koji se priroda ogleda u njegovoj svesti odreivati njegovo ponaanje u ljudskom svetu. Nepotrebno bi bilo da se utvruje rang meu ovim dvema oblastima. Za nas je ovek istovremeno jedno prirodno stvorenje i - u gornjem smislu - jedno drutveno bie. Takoe je nesprovodivo isto brojano uporedno merenje oba pripadnitva. Drutvena svest ne preovlauje u stvarnosti nego samo za nae posebne svrhe. Zato se mi bavimo ponaanjem oveka ukoliko ono trpi uticaj usled zajednikog ivota sa drugim ljudima i usled ovekovog porekla. Bioloki tip homo sapiens-a ne zamiljamo kao jedno ivo bie iju supstancu treba analizirati; tako mi, dakle, tokom svojih istraivanja nekako ne dospevamo do ljudskih osobina i organa koji bi, opet, trebalo da se ispituju prema njihovim uzajamnim vezama, njihovoj funkciji i njihovom razvoju (kao to to ini biologija). ta vie, opta sociologija uzima dodue takoe jedan tip oveka, ali ne prirodno bioloki tip nego oveka apstrahovanog iz iskustva ljudskog optenja i svakodnevnih pogleda konkretnih ljudi i trudi se da ovoga shvati u njegovim odnosima s drugim ljudima. Pri takvom postupku
241

preobraa se poetno opaanje delovanje prividnih osobina oveka u saznanje takvih odnosa. Ipak takav postupak dostie jednu granicu gde se osobine vie ne rastvaraju u odnose nego se upravo usled - gore navednog - pripadnitva oveka prirodi razvija jedan nedrutveni splet veza koje se ne moe savladati sredstvima nae nauke. To se osobito jasno pokazuje u biosociologiji.

OSNOVNI PROCESI I OSNOVNI ODNOSI

242

Sistematika drutvenih procesa koji ispunjavaju drutveni prostor jedva bi se mogla izvesti kad se oni ne bi mogli svesti na najprostije, opte osnovne procese, iji je broj mali, naime - dva. (U slici ma koliko bila zavijena spirala koja probija drutveni prostor, ona ipak pokazuje dva osnovna pokreta koji se odvajaju i ponavljaju). Ova dva osnovna procesa jesu pribliavanje i udaljavanje; iz njih nastaju dva osnovna odnosa - zdruenost i usamljenost. Isprepletenost ljudskih dogaaja moe se svesti na esto menjanje i uzajamno proimanje ova dva osnovna pokreta vezivanja i razdvajanja (koje pojmovno treba razlikovati jedan od drugog). Zato je drutvene procese delim na 1. povezujue, 2. razdvajajue i 3. u izvesnom smislu povezujue, a u izvesnom razdvajajue procese.

SPECIFICUM SOCIOLOGICUM
243

Ova podela je svojstvena sociologiji. Jedno istraivanje bilo kakvog meuljudskog dogaaja e postati socioloko time to e se u njemu posmatrati proces povezivanja ili razdvajanja koji se u njemu zbiva ili veza izmeu povezivanja i razdvajanja. Etika, psihologija, estetika, politika itd. posmatrae ljudske odnose s drugih gledita i prema drugim naelima razlikovanja; sociologija pak posmatra samo prema nainu i stupnju zdruenosti i usamljenosti i meovitih odnosa u kojim oba ova odnosa postoje. Nauka o odnosima poznaje samo pokrete sjedinjavanja ili beanja; tertium in sociologia non datur. Ne postoje nikakvi socioloki indiferentni procesi meu ljudima i meu drutvenim tvorevinama tj. procesi koji nisu ni povezujui ni razdvajajui. U svemu to ja drugom oveku inim moram mu se (pa bilo to i minimalno) pribliiti ili od njega se udaljiti ili, najzad, u nekom pogledu se pribliiti, a u drugom se udaljiti. Dvojna podela svih meuljudskih procesa u procese pribliavanja i udaljavanja daje sociologiji samo njoj svojstvenu problematiku, daje joj njen karakter egzaktne nauke. Ako se postavi pitanje kako to postoje te dve vrste kao jedine osnovne vrste drutvenih procesa, onda se mora ili ukazati na to da se oni mogu empirijski utvrditi svuda i u svako vreme ili se oni izvesti iz bioloke ljudske prirode, koja goni delimino povezivanje s pripadnicima iste vrste, delimino na potvrivanje svoga protiv vrste i njenih pripadnika, ili se pak oni objasniti svema jedinim mogunostima puteva kretanja veliine uopte (u njihovim odnosima jednih prema drugima). Ova trea argumentacija je najformalnija i najoptiji nain posmatranja. Slikovito: ljudi su nam ovde slini figurama na ogromnom ahovskom polju ivota, koje se svakim potezom (drutvenim procesom) as blii jedna drugoj, as se udaljavaju; ovde se oni pojavljuju nagomilani u mase ili skupine, onde u slabijoj vezi, a tamo konano u usamljenosti. Time smo dali osnovnu shemu sociologije. Upravo zato to su poslednja istraivanja o odnosu ovjeka prema oveku i tvorevine prema oveku (npr.izvesnih erotikih odnosa ili odnosa sluenja ili odnosa izmeu pripadnika jedne sekte i drave ili ma ta se drugo izabralo) tako sloeni i to nas njihova analiza tako lako vodi do nerazumevanja, potrebno je da se za osnovu izabere najprostija, najjasnija, od sadrine odnosa najudaljenije sheme, - dakle, jedna nepsiholoka, od sudova vrijednosti slobodna, za objanjenje celog sistema najpogodnija kategorija. Samo se potpunom optou, svevanou, ponovljivou ovih praznih, posljednjih oblika procesa moe postii jedinstvenost. Pri tome ova dva osnovna oblika ipak nisu nikako prazna za osjeanje udrueno s hladnim razumom. Jer ta moe biti vanije za nae srce od pitanja koliko nas pribliava ili udaljava od naih sadrugova (esto: naeg sadruga) jedan dati odnos? Neobino promenljiv tok meuljudskog ivota pojavljuje se sociologu u ovom odreeno, za sva njegova istraivanja merodavnom uproavanju kao jedan ukupan proces povezivanja ljudi meu sobom i udaljavanja, odvajanja ljudi jedan od drugih. Sve to se na zemlji deava za nauku o odnosima je samo utoliko od vanosti ukoliko su to pojave pribliavanja ili udaljavanja ljudi. Mi ne istraujemo nita drugo do procesa zdruivanja i usamljivanja (asocijacije i disociacije).

244

Ako se ova crvena nit ne isputa iz ruku uprkos svim virovima drutvenog ivota, onda se takoe vie ne moe, kao to se do sada esto deavalo, skrenuti iz sociolokih u psiholoka, pravna, ekonomska, i pre svega socijalno-filozofska istraivanja. S druge strane, ne moe se zamisliti nikakva druga polazna taka od koje bi se inae moglo doi do jedne svojevrsne sociologije. Pri svakom drugom pokuaju uskoro se tobonje specifino socioloko posmatranje pretvra odprilike u kulturnu morfologiju, psihologiju mase, nauku o narodu ili neku drugu susjednu nauku koja je vie sadrajno odreena i koja polazi od drugih osnovnih ideja. Ako se postupa kako mi predlaemo, onda e iz pojave zdruivanja biti izvojeno upravo ono to je u njima drutveno.

245

DODIR I ODNOS
Nije mogue povui tanu granicu izmeu dodira i zbliavanja, prvog stadijuma pravog procesa zdruivanja. Jedno hvala ili jedno pitanje moe biti prost dodir, ali oni mogu ve predstavljati i proces pribliavanja...

246

TIPOVI SARADNJE
Pokuajmo da izdvojimo nekoliko glavnih tipova sila koje vode sjedinjavanju. Ja pri tome razlikujem: a) stvaranje para, tj. sjedinjenje u dvolanu grupu; b) sjedinjenje u grupu koja obuhvata tri ili vie lanova, ali ostaje mala grupa; v) sjedinjenje velikog broja ljudi radi saradnje. Uz a): Polni par ima bioloke uzorke; ona slui razmnoavanju ili polnom optenju. Nepolni par vodi do uzajamne pomoi, jaanja radne aktivnosti, razgovora i duhovnog usavravanja, oslobaanje od zaborava (kao sekundarni ovi ciljevi se pojavljuju manje ili vie i u polnom paru, a poneki put stupaju i u prvi red). Uz to dolaze i parovi koji se ne stvaraju slobodno nego se ljudima nameu drutvenom prinudom i ustanovama (kad se regrut preda oficiru na vaspitanje to takoe smatramo kao par). Uz b): Manje grupe se nalaze veinom u privredno primitivnijem, tehniki nerazvijenim odnosima ili pri retkoj naseljenosti. Upravo ekonomske svrhe su prvobitno vodile pre ka manjim nego ka veim grupama. Nomadizam je bio protivnik velikih dravnih tvorevina. Kao pokretake snage koje vode stvaranju malih grupa dolaze u prvom redu one koje izazivaju stvaranje (nepolnih) parova. Prvobitnem najranije jesu veinom male grupe. Primitivan ovek ivi preteno u manjim ili srednjim grupama od 10 do 100 ljudi. Iz njih se on povremeno i delimino izdvaja samo radi polnog parenja (ukoliko ovo uopte zahteva odvajanje) i obavljanja odreenih dunosti svog zanimanje, a ree iz unutranjih potreba. U osnovi je on celog ivota sav ugraen u istu sredinu. Izdvajanje radi stvaranja para ili radi usamljenog ivota takoe je kasniji stadijum razvoja, kao i porast male grupe u veliko drutvo. Takoe po pravilu velike grupe ne razaraju male ili ih bar ne razaraju potpuno; one ih obuhvataju u sebe i potinjavaju ih. Uz v): Velika grupa preteno nastaje iz politikih uzroka. U starije doba srednja grupa, nastajala je po pravilu ratom. I za odbranu kao i za napad ve u najranije doba je bila poeljna saradnja. Naroito spremanje za odbranu ini nunom zajednicom koja je spolja vra, a po broju vea. Ros ispravno kae:"Strah od napada je glavni graditelj velikih trajnih zajednica". Velike drave dananjice su u prvoj liniji ogromane zajednice za zatitu njihovih graana.

247

MASA KAO DRUTVENA TVOREVINA. GOMILA I MASA

Sa stanovita nauke o odnosima nastaje odmah jo drugih pitanja: da li je masa uopte drutvena tvorevina? Moda ona poiva samo na gomili procesa koje ipak ne moemo smatrati jednim jedinstvom? Koji drutveni procesu preovlauju u datom sluaju u tvorevini koja je masa? ta nedostaje masi da bi mogla biti oznaena kao grupa? ta nedostaje masi da bi bila apstraktni kolektiv? Ve gore sam (bez obrazloenja) oznaio masu kao drutvenu tvorevinu, i to privremeno kao slabu tvorevinu u kojoj se jasno razaznaje povezanost veeg broja konkretnih ljudi. To nije nikakva definicija (i ne treba to da bude) nego samo ukazivanje na razliku izmeu mase na jednoj, grupe i apstraktnih kolektiva na dtugoj strani. Dolazim na tekst gde su tri glavne vrste tvorevina kratko ocrtane: "U odnosu na masu grupa due traje. Predstave koje ljudi stvaraju o takvoj vrsti tvorevine pridaju joj veu samostalnost i regluativnu mo prema njenim pripadnicima, koji se jo uvek mogu izbrojati i konkretno odrediti. Tela naprotiv ljudima koji o njima misle, hoe ih ili ih oseaju, pojavljuju se kao nadline, od pojedinaca relativno nezavisne tvorevine". U tom tekstu se mislilo samo na aktuelne delujee, a ne latentne mase. Isto tako u u Flojgelsa i u mojim prethodnim definicijama ukazuje se na labavost, prolaznost tvorevine. Dalje je naznaen uticaj konkretnog pojedinca, prirodna blizina mase. Ja razlikujem, kao to je gore ve kratko naznaeno, napre gomilu i masu. Gomila nije drutvena tvorevina nego samo skup lice izmeu kojih postoje odnosi koji taj skup ne ine jednom zajednicom. Njima nedostaje ona istovetna usmerenost jedinstvene volje koja neposredno nastaje sa uzajamnim odnosima meu licima. Vrlo esto uesnici jedne gomile stoje pod istim utiscima ali meu njima ne postoje nikakva tvorevina koja bi se stvorila njihovim odnosima. Kada svi uesnici gomile s odobravanjem tapu ili pevaju himnu, onda svi rade isto, ali ova ista radnja nije rezultat toga to su zajedno, ma koliko mnogo injenica to su zajedno mogla uticati na jainu i oblik izraavanja odobravanja. Jedna gomila se prilikom jedne iluminacije kree ulicom. Posmatrau sa prozora ova gomila isto optiki i prostorno moe da izgleda kao jedna celina (jedan ljudski niz). Ali time to stotine ljudi ine isto jo ne nastaje drutvena tvorevina. Pojedinci prolaze jedni pored drugih s tim namerama, ali u sutini ne deluju jedni na druge. Kako iz jedne gomile nastaje jedna masa pokazao je Flojgels na jednom dobrom primeru: "Posmatrajmo gomilu koja ide tamo-amo izmeu sprava u jednom zabavnom parku, pa emo opaziti kako nam njeni pripadnici ne pokazuju jedino svojim radosnim licima da su ovamo doli da se zabavljaju. To je neto to u izvesnom smislu sjedinjuje gomilu, to iz mnotva ini jedinstvo. Ipak sociolog ovde nee govoriti o jedinstvu. Ve prema ukus i sklonostima ovde se svaki predaje jo uvek svom individualno obojenim zadovljstvu. Pojedinac jo suvie funkcioniu kao linosti, ne kao lanovi jedne nadindividualne celine. To se moe promeniti u trenutku u kome dolazi do prekida - kao usled iznenadnog zatvaranja parka po slubenoj naredbi. Namera sa kojom se ovde dolo preduhitrena je; nezadovoljsto e postati opte; poinju psovke: stvara se masa. Dok se sva panja posveuje da se prekri zabrana (koju moda niko nije razumeo) ili u najmanju ruku da se protiv nje demonstrira, dolazi do obostrano uzajamnog uticaja pojedinaca jednih na druge glasom, izrazom lica i kretanjima. Jedinstvenost skcije, voljna delatnost koja stremi i istom pravcu, povezane sa (veinom samo neodreenom) predstavom da
248

pojedinac prestaje da bude upravo pojedinac sa sopstvenim samostalnim ciljem, da je on pre postao molekul jednog agregata, za masu su bitni. U pozoritu svaki gledalac tapanjem izraava svoje odobravanje na kraju ina kao i svaki drugi, ali to ini zato to izraava svoj lini stav. Ve je drugaije kad on tape zajedno s drugima, privuen glasnim ritmom umnog odobravanja, a da sebi ne daje rauna o svojoj naroitoj linoj oceni predstave. Element je mase uvek biti prigrabljen, utopiti jedan deo samosvesti u svest o celini". Tako se masa moe uzeti i kao akciona jedinica. Ako je gomila samo optiko-prostorno jedinstvo za oko posmatraa ili uho onog ko slua, masa je jedinstvo volje, ime se moe objasniti da ona neto ini (ili proputa da ini). Jedinstvenost gomile je sluajni rezultat istovetnih individualih radnji mnogih ljudi, masa je rezultat koji se hoe i koji se osea. Kao i u svim drutvenim pojavama prelazi od gomile ka masi nisu otri. esto se moe sporiti da li je u jednom odreenom trenutku jedno mnotvo ljudi ini gomulu ili ve masu.

249

POJAM GRUPE
Pokuaj odreivanja pojma grupe uopte moe dovesti samo do njegovog vrlo irokog obima i neznatne sadriine; ja oznaavam kao grupe pre meuljudske tvorevine koje su relativno dugotrajne relativno jedinstvene, tako da se ljudi koji su u njima vezani smatraju kao relativno bliski jedni drugima. Pri tom je isticanjem relativne dugotrajnosti i jedinstvenosti nagovetena razlika od konkretne mase, a isticanjem vezanosti empirijske odreenih pojedinaca razlika od apstraktnih kolektiva. Ali se time nikako ne protivrei teza koja je gore postavljena da ljudi nisu lanovi grupe u svom totalitetu nego se samo odnosi izmeu njih sjedinjuju u grupu o (delimino) pojaavaju. Da ljude u grupi smatrano vezanim i bliskim jedne drugima, treba takoe da znai: odnosi koji su ovde meu njima postoje naroito su brojni, jaki i esto se ponavljaju.

250

OBELEJE GRUPE: PROBLEM GRUPNOG DUHA

Oznake idealnog tipa grupe jesu: 1. 2. 3. 4. 5. 6. Relativna trajnost i kontinuitet; Organizovanost, koja poiva na podeli funkcija njenih lanova; Predstave o grupi i njenih lanova; Nastajanje tradicija i obiaja pri duem trajanju; Uzajamni odnosi s drugim tvorevinama; Uzor (pre svega stvaranih, velikih grupa).

Prva taka cilja, kao to je reeno, na razlikovanje od mase. - Taka 2 obeleava pre svega vee i velike grupe, dok manje grupe (parovi) pokazuju samo zaetke podele funkcija.- Uz taku 3 moram da istaknem da lanovi grupe ne moraju imati istovetne predstave o njoj. Poneki put se pokazuju ak i znaajne razlike. - Taka 4 istie uticaj prolosti na sadanju strukturu i ureenje grupe. Take 5 naglaava da nijedna grupa nije u potpuno orginalna i samodovoljna, nego da je uklopljena u svet meuljudskog ivota uopte i da je vie ili manje odreena spolja. - O taki 6 koja se odnosi na najvaniju oznaku, bie kasnije vie rei. Postoji teko pitanje da li kao pravo obeleje jedne tipine grupe ne treba navesti postojanje jednog grupnog duha. U nauci svakako postoji mnotvo teorija o grupnom duhu. Ali upravo ta ljubav prema jednoj takvoj pretpostavci, ko esto vodi u mistiku, treba da nas uini opreznim prema prebrzom, usvajanju ovog obeleja. Nesumljivo je tano, kao to je reeno, da lica koja pripadaju jednoj grupi imaju vie ili manje jasna miljenje o njoj i da njihova osjeanja prate grupni ivot. Neke od tih injenica svesti (u duama lanova grupe) su takoe do izvesne mere istovetne ili bar sline u veini lanova grupe. Od ovih, u svesti ljudi o kojima je ovde re stvarno postojeih ideja i oseanja, ja dalje razlikujem ideje koje bi u njih trebalo da postoje. Cilj grupe (koji je moda izloen u postojeim pravilima ili nije formulisan) propisuje lanovim grupe jedno odreeno miljenje i osjeanje (s vrlo razliitim stupnjevima jaine ili u vrlo razliitom obimu u pojedinim od njih). Nesumljivo da postoji neto to se moe nazvati ideja, misao grupe. Kako se ona ogleda u pojedinim duama, koliko joj je lanova grupe odano i u kojoj meri ona odstupa od stvarno postojeih ideja i oseanja - to je drugo pitanje. Moraju se, dakle, razlikovati tri stvari: 1. esto vrlo razliite predstave koje stvarno postoje u pojedinim lanovima; 2. zajednike predstave koje se po pravilu poklapaju u veini ili u najvanijeg dela lanova grupe; ove ine jedan ui (esto sasvim mali) unutranji krug u veen krugu pod 1 navedenih predstava; 3. grupna ideja, koja e po pravilu initi glavni sadraj pod 2 navedenih predstava. Mi stvarno moemo pojmovno razlikovati idejni sadraj predstave kao dogaanja i ovaj sadraj kao neto samostalno nazvati upravo grupnim duhom. On nije mistina sutina kaje se moe odvojiti od ljudi i u neku ruku lebdeti nad njima nego jedna misao (koja se moe vie ili manje jasno) formulisati, koju lanovi grupe misle razlikujui pri tome i odreenou misli. Ipak nastaje pitanje da li se jedna takva nosea ideja moe smatrati obelejem svake grupe. Kategorija je veoma obuhvatna i sadri sasvim suprotne pojave... Zadovoljimo se stavom: grupa po pravilu tei da razvija specifian grupni duh.

251

PAR
Koje su glavne vrste parova? Ne moe biti rei samo o grupama od dva lica koja su jedno drugome simpatina ili o antiparu, ija veza poiva na antipatiji, npr. na suparnitvu, konkurenciji, opoziciji, ak i sukobu I ovde je opet tree, meavina izmeu spajanja i razdvajanja. Razlikujemo tipine parove (prave parove) i atipine (izvedene) parove. Prvim pripadaju: a) polni; b) generacijski i v) prijateljski parovi. U ove tri vrste najjasnije se vide obeleja para (koja tek treba odrediti). Atipini parovi mogu nastati u raznim oblastima ivota, za koje parovi upravo nisu po pravilu karakteristini.... Nije svako izdvajanje dvaju lice ve parni odnos, pretpostavljani i potinjeni ne ine bez daljeg par (kao ni antipar) ak i kad su sami u etri oka. Ali kad za due vreme celokupna linost lica A kao pretpostavljenog (ili potinjenog) na svoj naroit ljudski nain utie na B kao potinjenog (ili pretpostavljenog), dobija se jedan (vie ili manje intenzivan) parni odnos, ije crte otprilike pokazuje grupa otac-sin... Svaki par poiva na zavisnosti u kojoj, kao to je reeno, deluju ili celokupna linost ili bitne crte oba uesnika. Lica ne smeju da se pojave prosto kao funkcioneri, predstvnici, nadleni, nego ovek mora da susretne oveka.

252

ZNAAJ LINOG U DVOLANOJ GRUPI

Time to smo istakli sutinu para u odnosu na druge tvorevine: par je najlinija od svih tvorevina. U njemu individualno deluje na individualno.

253

JEDANAESTI DIO - MAKS VEBER (1864 1920)

254

OSNOVNI SOCIOLOKI POJMOVI

Prethodna napomena. Metoda ovih definicija pojmova, kojih se ne moemo liiti u ovom istraivanju, ali koje neizbjeno ostavljaju utisak apstraktnih i tuih stvarnosti, nikako ne pretenduje da bude nova. Naprotiv, ona eli samo sa na kao to se nadamo svrsishodniji i neto korektniji nain izraavanja, koji naravno ba stoga moda ostvlja utisak sitniarskog, formulie ono to svaka empirijska sociologija zaista misli kada govori o istim stvarima. Ovo vai i tamo gdje se primjenjuju prividno neuobiajeni ili novi izrazi. U poreenju sa lankom u Logosu IV terminologija je to je mogue vie uproena, a stoga i viestruko izmijenjena, da bi bila to razumljivija. Potreba za bezuslovnim popularisanjem, naravno ne bi se uvijek mogla spojiti sa potrebom za to je mogue veom preciznou pojma i u datom sluaju mora da bude rtvovana toj preciznosti. O pojmu razumijevanje uporedi Allgemeine Psychopathologie od K. Jaspersa (a tu spadaju i neke primedbe Rikerta u 2. Izdanju dela Grenzen der naturvissenschaftlichen Begriffsbildung, 1913.) a posebno Zimela (Simmel) u dijelu Probleme der Geschichtsphilosophie. U metodskom pogledu ukazujem i ovdje, kao to sam inae ee inio, na postupak F. Gottl u spisu, koji je dodue pisan neto tee razumljivim jezikom a nije ni svuda misaona do kraja uoblien, Die Herrschaft des Woets, a u pogledu sadraja prije svega na lijepo dijelo F. Tonntes Gemeinschaft und Gesellschaft. Dalje, na knjigu R. Stammler Wirtschaft und Recht nach der materialistischen Geschichtsauffassung koja veoma zavodi, i na moju kritiku u vezi s tim u asopisu Archuv F. Sozialwissensch. XXIV koja je ve mnogostruko sadravala osnove ovoga to slijedi. Od Zimelove metode odstupam odvajajui kad god je mogue smjerano od objektivnog vaeeg znaenja, dok Zimel ne samo da ih uvijek ne razdvaja nego ih esto namjerno spaja. 1. Sociologija treba da znai: nauka koja hoe da razumije i tumai drutveno djelovanje i time objasni ono to je uzrono u njegovom toku i njegovim posljedicama. Pri tome, delanje treba da znai ljudsko ponaanje (bilo spoljanje ili unutranje injenje, uzdravanje od radnje ili trpljenje), ako onaj ili oni koji delaju povezuju s njim neko subjektivno znaenje. A drutvenim delanjem treba da se naziva takvo delanje koje se po smjeranom znaenju onoga ili ovih koji deluju dovodi u vezu sa ponaanjem drugih i u svom toku je orijentisano prema ovome.

255

METODOLOKE OSNOVE
1. znaenje je ovdje ili a) stvoreno subjektivno smerano znaenje .u istorijski datom sluaju odstrane nekog koji dela, ili , prosjeno i priblino u datom mnotvu sluajeva od strane onih koji delaju ili b) u nekom pojmovno konstrukcionom istom tipu od strane onoga ili onih koji delaju, zamiljenih kao tip. Ne neko objektivno tano ili metafiziki zasnovano istinskoznaenje. U tom je razlika izmeu empiristikih nauka o delanju kao to su socilogija i istorija, nasuprot svim dogmatskim: pravu, logici, etici, estetici, koje ele da na svojim objektivnim proue tano, vaee znaenje. 2. Granica izmeu smisaonog delanja i isto praktinog ponaanja, koje nije povezano sa subjektivno smjeranim znaenjem, sasvim je neophodna. Znatan dio svekolikog socioloki relevantnog ponaanja, naroito isto tradicionalno deanje nalazi se na granici i jednog i drugog. Smisaonog, tj. razumljivog delanja i nema u nekim sluajevima psihofizikih pojava, a u drugim ono postoji samo za strunjaka;mistine pojave, koje se stoga ne mogu adekvatno saoptiti rijeima, nisu sasvim razumljive onome ko nije prijemiv za takve doivljaje. Stoga sposobnot da se na osnovu sopstvenog delanja zamisli isto takvo tue delanje nije pretpostavka za razumijevanje: nije potrebno biti Cezar da bi se Cezar razumio. Potpuna sposobnost doivljavanja tue situacije je vana za evidentnost razumijevanja, ali nije apsolutan uslov za smisaono tumaenje. Razumijevanje i nerazumijevanje sastavni dijelovi jedne pojave su esto meusobno izmijeani i povezani. 3. Svako tumaenje, kao i svaka nauka uopte, tei evidentnosti. Evidentnost razumijevanja moe imati karakter bilo racionalnog, bilo intuitivnog doivljavanja tue situacije: emocionalnog, umjetniko-receptivnog. Racionalno evidentno je u oblasti delanja prije sega ono to je potpuno i sasvim shvaeno u svom datom kontekstu znaenja. U intuitivnom smislu, evidentno jeste potpuno doivljavanje tue delanje u emocionalnom kontekstu toga delanja. Racionalno razumljivi,tj.ovdje: neposredno i dvosmisleno intelektualno smisaono shvatljivi, jesu, u najveoj mjeri, prije sega konteksti znaenja koji stoje meusobno u takvom odnosu kao to stoje meusobno matematiki ili logiki iskazi. Mi sasvim jasno razumijemo ta to smisaono znai kad neko, mislei ili argumentiui, upotrebi svog 2x2=4, ili Pitagorinu teoremu, ili kada tano izvlai neki logiki lanac zakljuivanja prema naim uobiajnim nainima miljenja; isto tako, ako on, iz nama poznatih iskustvenih injenica i iz datih ciljeva, izvlai u svome delanju koncekvence koje nedvosmisleno slijede za tu vrstu, sredstava koja treba primijeniti. Svako tumaenje jednog takvog delanja, racionalno orijentisanog prema jednom cilju, sadri-za razumijevanje primjenjenih sredstava-najveu mjeru evidentnosti. Ne u istoj toj mjeri, ali za potrebe objanjenja ipak dovoljno evidentno, razumijemo i takve zablude za koje smo mi sami prijemivi ili iji se nastanak moe intuitivno doivjeti. Naprotiv, mnoge krajnje ciljeve i vrijednosti, prema kojima moe biti na osnovu iskustva orijentisano delanje jednog ovjeka, vrlo esto nismo kadri potpuno jasno da razumijemo, ili uspijevamo da ih prema okolnostima, dodue,intelektualno shvatimo;meutim, pri tome, s druge strane, to oni radikalnije odstupaju od naih sopstvenih krajnjih vrijednosti, to nam je tee da ih pomou intuitivne mate doivljavanjem uinimo razumljivim. Zavisno od situacije sluaja, moramo se onda zadovoljiti time da ih tumaimo samo intelektualno ili ako i to ne uspije, moramo ih prema okolnostima prosto uzeti kao datosti, i-na osnovu njihovih orijentacionih taaka, protumaenih koliko god je mogue intelektualno, ili koliko god je mogue intelektualno priblino doivljenih-uiniti sebi
256

razumljivim dok delanje koje one motiviu. U to spadaju npr. mnogi religiozni i karitatibni podvizi virtuoza za onoga ko je za to neosetljiv. Isto tako, i ekstremno racijonalistiki fanatizmi ljudska prava za onoga koji se sam radikalno gnua tih orijentacionih taaka. Aktualna duevna stanja (strah, bijes, astoljubje, zavist, ljubomora...) sa stanovita tog racionalnog delanja sa ciljem-iracionalne akcije koje iz njih proizilaze moemo da doivimo oiglednije emocionalno ukoliko smo sami za njih vie prijemivi, a u svakom sluaju ak i ako one po svom stepenu apsolutno prevazilaze nae sopstvene mogunosti, moemo ih smisaono intuitivno razumjeti i intelektualno procjeniti njihovo dejstvo na pravac i sredstva delanja. Za tipoloko nauno posmatranje najlake se istrauju i prikazuku kao odstupanje od nekog konstrukcionog isto ciljno-racionalnog toka delanja, svi iracionalni afektivno uslovljeni kontekstom znaenja ponaanja,koji utiu na delanje. Na primjer, prilikom objanjenja nauke na berzi, najprije se na pogodan nain utvruje: kako bi se delanje oblikovalo bez utjecaja iracionalni afekata, a onda se unose one iracionalne komponente kao smetnje. Isto tako se, prilikom neke politike ili vojne akcije, prvo na pogodan nain utvruje: kakav bi tok imalo delanje kad bi bile poznate sve okolnosti i sve namjere na osnovu naeg iskustva. Samo na taj nain postaje onda mogue da se odstupanja od toga kauzalno pripisuje iracionalnostima koje njih uslovljavaju. Dakle, konstrukcija jednog strogo ciljno racionlanog delanja slui u tim sluajevima sociologiji - zbog njegove evidentne razumljivosti i njegove nedvosmislenosti - kao tip (idealan tip), da bi se realno delanje, na koje utiu iracionlaisti svake vrste (afekti, zablude), razumjelo kao odstupanje od onog toka koji se moe oekivati pri isto-parcijalnom ponaanju. U toj meri i samo iz razloga te metodoloke svrhovitosti je metoda sociologije iji je cilj razumevanje racionalistika. Ali, naravno, ovaj postupak ne sme se shvatiti kao racionalistika predrasuda sociologije, ve samo kao metodoloko sredstvo, i ne sme se protumaiti kao verovanje u stvarnu prevlast racionalnog nad ivotom. Jer nije zadatak ovog postupka da kae bilo ta o tome u kojoj meri u stvarnosti racionalno procenjivanje cilja odreuje stvarno delanje a u kojoj ne odreuje. (Ali time se ne porie da nema opasnosti od racionalistikih tumaenja. Na alost, svako iskustvo potvruje da ono postoji). 4. Sve nauke o delanju u obzir pojave i predmete bez znaenja, kao: povod, rezultat, smetnje ljudskog delanja. Bez znaenja nije identino sa beivotnim ili neljudskim. Svaki artefakt, npr. neka maina, jeste jasan i razumljiv samo na osnovu znaenja koje je ljudsko delanje dalo izradi i primeni tog artefakta; maina ostaje sasvim nerazumljiva ako se ne dovede u vezu sa tim znaenjem. Ono to je razumljivo u tome je dakle odnos ljudskog delanja prema njemu, bilo kao sredstvo, bilo kao cilj, koji je imao pred sobom onaj koji dela ili oni koji delaju, i prema kome je njihovo delanje bilo orijentisano. Samo u takvim kategorijama mogue je razumijevanje takvih objekata. Naprotiv, bez znaenja ostaju sve-ive, neive, van ljudske, ljudske-pojave ili stanja bez smjeranog sadraja znaenja,ukoliko ne ulaze u odnos sredstva i cilja prema delanju nego samo predstavljaju njegov povod, njegov podstrek ili smetnju. Nastanak zaliva Dolart 1277 god. ima moda istorijski znaaj kao pokretanje izvesnih migracionih pojava koje su istoriski veoma dalekosene. Redosljed umiranja i organski kruni tok ivota uopte: od bezpomonosti djeteta do bepomonosti starca -jeste, naravno, od prvo razrednog dalekosenog sociolokog znaaja, s obzirom na to to se ljudsko delanje na razne naine orijentisalo i orijentie prema tom stanju stvari. Drugu kategoriju ine, opet, nerazumljivi iskustveni stavovi o toku psihikih ili psihofizikih pojava. Naposletku, ovo stanje stvari je isto kao i kod drugih
257

nerazumljivih datosti: onaj ko ih posmatra, u cilju ljudskog razumijevanja, uzima ih, kao to ih uzima inaj koji praktino dela, kao injenice sa kojima treba raunati. Sada je data mogunost da budue istraivanje nae i nerazumljive pravilnosti za posebno smisaono ponaanje, ma koliko malo to do sada bio sluaj. Trebalo bi da sociologija uzme kao datosti npr. razlike i biolokom nasleu (rasa) isto onako kao to se uzimaju npr. i fizioloke injenice takve vrste kao to su potreba za hranom ili uticaj starenja na delanje, - ako i u koliko bi se dalo statistiki nepobitan dokaz o njihovom utjecaju na vrstu socioloki relevantnih ponaanja, dakle: posebno na drutveno delanje u njegovom odnosu prema znanju. 5. Razumevanje moe da znai: 1. aktuelno razumijevanje smeranog znaenja neke radnje (ukljuujui neku izjavu). Mi npr. aktualno razumijemosmisao stava 2x2=4, koji ujemo ili proitamo (racionalno aktuelno razumevanje misli), ili izliv bijesa koji se manifestuje u izrazu lica, interjekcijama, iracionalnim pokretima (iracionalno aktuelno razumevanje afekata). Ali razumijevanje moe da znai i 2. razumijevanje pomou objanjenja. Mi razumemo na osnovu motiva kakvo je znaenje onaj, koji je izgovorio ili napisao stav 2x2=4, pridao tome u tom trenutku i u tom kontekstu, kad ga vidimo kako se bavi nekom trgovakom kalkulacijom, nekim naunim demonstriranjem, nekim tehnikim proraunavanjem ili nekom drugom radnjom sa kojom je ovaj stav u vezi, zahvaljujui nama razumljivom znaenju tih radnji; to znai, on dobiva jedan kontekst znaenja koji je nama razumljiv. Mi razumijemo cijepanje drva ili radi bilo za nadnicu, bilo da bi podmirio sopstvenu potrebu, ili radi svoje rekreacije ili recimo, zato to reaguje na uzbuenje, ili ako onaj koji puca to radi po zapovjesti, u cilju pogubljenja ili savlaivanja neprijatelja ili iz osvete. Najzad, razumijemo po motivu i bijes ako znamo da se iza svega krije ljubomora, sujeta, uvreda asti. Sve ovo su razumljivi konteksti znaenja ije razumijevanje smatramo objasnjenjem stvarnog toka delanja. Za nauku koja se bavi znaenjem delanja objanjenje znai isto to i shvatanje konteksta znaenja u koji, po svom subjektivnom smijeranom znaenju, spada aktualno razumljivo delanje. 6. U svim ovim sluajevima, razumijevanje znai shvatanje pomou tumaenja: a) u pojedinanom sluaju stvarno smeranog znaenja ili konteksta znaenja ili b) prosjeno smeranog znaenja ili konteksta znaenja ili c) idealno tipskog znaenja ili konteksta znaenja koji nauka treba da konstruie za ist tip este pojave. Takve idealno tipike konstrukcije su npr.pojmovi i zakoni koje je postavila ista teorija politike ekonomije. Oni pokazuju kakav bi bio tok nekog ljudskog delanja odreene prirode, kad bi ono bilo orijentisano strogo ciljno racionalno, neometano zabludom i afektima, i kad bi, dalje bilo sasvim nedvosmisleno orijentisano samo prema jednom cilju. Stvarno delanje odvija se tako samo u rijetkim sluajevima, a i onda samo priblino onako kako je to konstruisano u idealnom tipu. Svako tumaenje tei, dodue, evidentnosti. Ali ma koliko tumaenje bilo smisaono evidentno, ono kao takvo i zbog tog karaktera evidentnosti ne moe da pretenduje da bude i kauzalno vaee tumaenje. Ono je po sebi stalno samo jedna posebno evidentna kauzalna hipoteza. A) neskriveni motivi i potiskivanja vrlo esto prikrivaju ba i samom onom koji dela stvarni kontekst smisla njegovog delanja u toj mjeri da i subjektivno iskreni iskazi o samom sebi imaju samo relativnu vrijednost. U tom sluaju, sociologija se nalazi pred zadatkom da dokui i tumai utvrdi taj smisao, mada on nije, ili bar nije potpuno onakav kakav je in concreto smeran unijet u svijest: to je granini sluaj smisaonog tumaenja. B) spoljne pojave delanja,
258

koje su za nas iste ili sline, mogu imati u osnovi sasvim razliite kontekste znaenja kod onoga koji dela ili onih koji delaju, i mi razumijemo i delanje koje vrlo mnogo odstupa, a esto je i smisaono suprotno situacijama za koje smatramo da su meusobno jednake. C) ljudi koji delaju su u odnosu na date situacije vrlo esto izloeni suprotnim impulcima koji se meusobno sukobljavaju, a koji mi u cijelini razumijemo. Objanjenje o tome daje jedino stvarni ishod sukoba motiva. Takozvani Greamov zakon npr. je racionalno oigledno tumaenje ljudskog delanja u datim uslovima i pod idealno tipskom pretpostavkom isto ciljno racionalnog delanja. U kojoj se mjeri dijela stvarno u skladu sa njima, moe da kae samo iskustvo-o tome da je stvarno nestala iz prometa ona vrsta novca koja je meu ostalim novanim jedinicama imala suvie malu vrijednost. Iskustvo pokazuje u kojoj mjeri taj zakon stvarno vai. U stvari put saznanja je bio ovakav: prvo su postojala iskustvena posmatranja a tek onda je formulisano tumaenje. Bez tog uspijelog tumaenja naa potreba za kauzalnou oevidno ne bi bila zadovoljena. 7. Motiv znai kontekst znaenja, koji samom onom koji dela ili posmatrau izgleda kao smisaoni osnov nekog posmatranja. Smisaono adekvatnim treba nazivati ponaanje u onoj mjeri u kojoj mi odnos njegovih sastavnih dijelova, prema prosjenim uobiajenim nainima miljenja i osjeanja, potvrujemo kao tipian kontekst znaenja. Naprotiv, ili pojava treba nazivati kauzalno adekvatnim u onoj mjeri u kojoj prema iskustvu postoji mogunost da se odnos stvarno uvijek na isti nain poziva. Kauzalno objanjenje znai,konstataciju da, n osnovu nekog pravila vjerovatnoe koje se nekako moe procjeniti, a u rijetko idealnom sluaju moe brojno izkazati-iza jedne odreene posmatrane pojave slijedi druga odreena pojava. Tano kauzalno tumaenje nekog konkretnog delanja znai da su vanjski tok i motiv u svome kontekstu tano i istovremeno smisaono razumljivo spoznati. Tano kauzalno tumaenje tipinog delanja znai da se za tok stvari, za koji se tvrdi da je tipian, moe da utvrdi da je isto tako smisaono adekvatan koliko i kauzalno adekvatan. Ako nedostaje adekvatnost u znaenju onda, ak i kod najvee pravilnosti toka, koja se brojano moe precizno da pokae u svojoj vjerovatnoi, postoji samo nerazumljiva statistika vjerovatnoa. S druge strane, za dalekosenost sociolokih saznanja, ak i najoiglednija adekvatnost u znaenju znai samo u onoj mjeri taan kauzalan iskaz u kojoj se dokae da postoji neka mogunost da delanje stvarno ima onaj tok koji izgleda smisaono adekvatan i uz naznaljivu uestalost ili priblinosti. 8. Dogaaji i pravilnosti koji se, zbog toga to su nerazumljivi, ne oznaavaju u ovdje upotrebljenom smislu rijei kao socioloko stanje stvari ili pravila nisu naravno zbog toga nita manje vani, pa ni za sociologiju u ovdje utroenom smislu rijei. Oni se pomiu samo na drugo mjesto, razliito od mjesta razumljivog delanja, i to svakako metodoloki sasvim neizbijeno: to je mjesto uslova, povoda, smetnji i podstreka delanja. 9. Delanje u smislu smisaonog razumljivog orijentisanja sopstvenog ponaanja za nas postoji stalno samo kao ponaanje jednog lica ili vie pojedinanih lica. Za druge svrhe saznanja moe biti korisno ili potrebno da se pojedinana individua shvati npr. kao skup elija ili kao kompleks bio-hemiskih reakcija, ili da se njen duevni ivot shvati kao konstrukcija nastala od pojedinanih elemenata. Time se dolazi do nesumnjivo vrijednih
259

saznanja. Samo mi ne razumijemo to ponaanje tih elemenata izraeno u pravilima. Pa ni kad je rije o psihikim elementima, i to:ukoliko ih shvatamo tanije sa gledita prirodnih nauka, to manje razumijemo njihovo znaenje:ba ovo nikad nije put kojim se dolazi do tumaenja na osnovu smeranog znaenja. Ali za sociologiju upravo je ta uzajamna povezanost znaenja delanja predmet shvatanja. Ponaanje fiziolokih jedinica, recimo elija, ili bilo kakvih psihikih elemenata, moemo pokuati da posmatramo ili na osnovu posmatranja da dokuimo to je njima, da dobijemo za njih pravila zakone i uz pomo njih kauzalno objasnimo pojedinane pojave, tj. da ih podvedemo pod pravila. Meutim, tumaenje delanja uzima ove injenice i pravila samo u onoj mjeri i samo u tom smislu u obzir, koliko i bilo koje druge okolnosti. Za druge, opet npr. pravne, svrhe saznanja ili u praktine svrhe moe da bude, s druge strane, svrsishodno i upravo ne izbijeno da drutvene tvorevine tretiramo kao zasebne individue. Naprotiv za tumaenjedelanja -u cilju njegovog razumijevanja- putem sociologije, te tvorevine su samo rezultati i povezanosti specifinog delanja pojedinanih lica, poto su samo ona nama razumljivi akteri smisaono orijentisanog delanja. Uprkos tome, sociologija ne moe da ignorie i da ne upotrebi u svoje svrhe one kolektivne misaone tvorevine drugih nauka posmatranja, jer tumaenje delanja stoji u trostrukom odnosu prema onim kolektivnim pojmovima: a) ono samo je esto prinueno da opere sa potpuno slinim kolektivnim pojmovima da bi uopte dobilo razumljivu terminologiju. Pravniki jezik,kao i jezik kojim se svakodnevno govori, oznaava npr: dravukoliko kao pravni pojam, toliko i kao ono stanje drutvenog delanja za koje hoe da vae pravne norme. Za sociologiju stanje drava se ne sastoji nuno samo od pravno relevantnih sastavnih dijelova. I u svakom smislu za nju ne postoji nikakva kolektivna linost koja dela. b) tumaenje delanja moe uzeti u obzir osnovnu vanu injenicu da one kolektivne tvorevine, koje spadaju u domen svakodnevnog ili pravnog misljenja, jesu predstave djelimino o neemu to jeste, a djelimino o neemu to treba da bude u glavama stvarnih ljudi, predstave, prema kojima se orijentie delanje tih ljudi, i da one kao takve imaju veoma veliki, esto upravo dominantni kauzalni znaaj za vrstu toka delanja stvarnih ljudi. Prije svega kao predstave o neemu to treba da bude ili ipak to ne treba da bude. Za vlastitu socioloku terminologiju bilo bi mogie, i ako bi to moda bilo veoma sitniarski i zametno, da sasvim eliminie te pojave koje uobiajeni jezik upotrebljava ne samo za ono to u pravnom smislu treba da vai, ve i za stvarna zbivanja i da ih zamjeni sasvim novo obrazovanim rijeima, ali kako stvari stoje, i to je iskljueno. c) metoda tzv. organske sociologije pokuava da drutveno delanje objasni polazei od cjeline u okviru koje se onda pojedinac i njegovo ponaanje tumae slino onome kako fiziologija tretira znaaj koji ima tjelesni organ u skladu organizma. Ovdje uopte neemo raspravljati o tome u kojoj nam je mjeri i ponaanje ivotinja smisaono razumljivo,ili nerazumljivo ali i jeno i drugo u krajnje nesigurnom smislu i problematinom obimu i u kojoj mjeri, dakle, teoriski to ponaanje moe da i sociologiju odnosa ljudi prema ivotinjama. Mnoge ivotinje razumiju naredbu, bijes, ljubav, agresivnu namjeru i reaguju na njih oevidno mnogostruko i ne iskljuivo mehaniki instinktivno, ve i nekako svjesno smisaono i orijentiui se prema iskustvu. Samo po sebi, stepen naeg uivljavanja u ponaanje primitivnog ovjeka nije bitno vei. Ali mi nemamo uopte pouzdana sredstva da utvrdimo kako kod ivotinja subjektivno stoje stvari ili imamo sredstva koja nisu dovoljna: problemi psihologije ivotinja su, kao to je poznato, interesantni koliko i trnoviti. Poznato je da postoje naroiti skupovi ivotinja naj razliitijih vrsta: monogame i poligame porodice , opori, krda, najzad i drave sa podjeljenim funkcijama. Samo je po sebi razumljivo da je ovdje isto
260

funkcionalno posmatranje vrlo esto, bar za sada, ono definitivno sa ijim se utvrivanjem mora zadovoljiti nauno istraivanje. To isto funkcijonalno ponaanje je poimanje funkcija pojedinih tipova individua, koje su odluujue za odravanje, tj. za ishranu, odbranu, reprodukciju, novo stvaranje dotinih ivotinjskih skupova. Sve to je prevazilazilo okvire toga bilo je dugo vremena ista spekulacija ili ispitivanje u kojoj mjeri moe naslee, s jedne strane, iokolina, s druge strane, da utiu na razumijevanje tih drutvenih predispozicija. Ali naravno ozbiljno nauno istraivanje je potpuno jedno duno tome da je, u onom svoenju na funkcijonalno saznanje, ba stvar u prisilnom i nadamo se, samo provizornom zadovoljavanju. Ne zadovoljavamo se samo time da uvidimo prilino jako shvatljivu vanost odravanja funkcija onih pojedinih diferencionih tipova i da izloimo na koji se nain ta diferencijacija objanjava, bilo pod predpostavkom da se nasljeuju steene osobine, ili obrnuto, pod predpostavkom da se ne nasljeuju steene osobine. Mi elimo i da znamo: 1) ta je to to odluuje o ishodu diferenciranja individue koja na poetku jo neutralna, neizdiferencirana, i 2) to je to to navodi diferenciranu individuu da se ponaa tako da njeno ponaanje stvarno rijsko. Umjesto toga ona mora da prua veu ne dvosmislenost pojmova. Ta poveana ne dvosmislenost postie se to je mogue veim optimumom adekvatnosti znaenja, emu tei sociologija u stvaranju svojih pojmova. Ona se moe a o tome se do sada preteno vodilo rauna naroito potpuno postii kod racionalnih pojmova i pravila. Moramo biti naisto s tim da je na polju sociologije moguno u neku ruku nedvosmisleno stvarati prosjeke, pa dakle, otuda, prosjene tipove jedino tamo gdje su posredni samo razlike u stepenu kvalitativno istorodnog smisaono odreenog ponaanja. A toga ima. Ali, u veini sluajeva, na istoriski ili sociloki relevantno delanje utiu kvlitativno heterogeni motivi, o kojima se uopte ne moe govoriti kao o prosjeku u pravom smislu. One idealno tipske konstrukcije drutvenog delanja, koje npr: stvara ekonomska teorija, jesu, dakle, tue stvarnosti u tom smislu to u ovom sluaju uvijek postavljaju pitanje: kako bi se delalo u sluaju idealne ciljne racionalnosti koja je uz to orijentisana prema isto ekonomskom cilju. Te konstrukcije nam pomau da realno delanje, koje je odreeno tradicijonalnim smetnjama, afektima, zabludama, uplitanjem ili bar uzimanjem u obzir ne ekonomskih ciljeva: 1) razumijemo u onoj mjeri u kojoj je njega odreivao, pored drugi, i stvarno ekonomski cilj u konkurentnom sluaju, ili ga obino odreuje u prosjenom sluaju, i 2) da olakamo spoznaju njegovih stvarnnih motiva na osnovu utvrivanja odstupanja njegovog realnog toka od idealno tipskog. Isto tako bi morala da se ponaa idealno tipska konstrukcija nekog konsekventnog, mistino uslovljenog, akosmistikog stava prema ivotu. to su jasnije i ne dvosmislenije konstruisani ti idealni tipovi to su, dakle, vie tui stvarnosti, u ovom smislu, utoliko bolje izvravaju svoj zadatak, kako u terminolokom i klasifikacionom, tako i u heuristikom pogledu. Tako isto postupa i istorija kad daje konkretno kauzalno objanjenje pojedinih zbivanja; kad npr. da bi objasnila tok pohoda 1866, i za Moltkea i za Benedeka prvo misaono dolazi do toga kako bi i jedan i drugi postupali u sluaju idealne racionalnosti, da su znali sve o svojoj situaciji i situaciji protivnika. To onda uporeuje sa onim kako se stvarno postupalo, i kauzalno objanjava primjeeno odstupanje. I tu se koristi jedna idealno tipiska ciljno racionalna konstrukcija. Ali konstruktivni pojmovi sociologije nisu idealno tipski samo u vanjskom ve i u unutranjem smislu. Stvarno delanje se u velikoj veini sluajeva odvija u tupoj polusvijesnosti ili ne svjesnosti o svom smeranom zanenju. Onaj koji dela osjea ga vie neodreeno nego to zna za njega ili je naisto s tim; on dela u veini sluajeva nagonski ili shodno navici.
261

Samo u nekim prilikama, i kod masovno istog delanja, iji su akteri esto samo pojedinani, uzdie se do svijesti znaenja delanja, pa bilo to znaenje racionalno ili iracionalno. Stvarno efektivno, tj. potpuno svjesno i jasno, smisono djelanje je u stvarnosti uvijek samo granian sluaj. Svako istorijsko i socioloko posmatranje prilikom analize stvarnosti mora uvijek uzimati u obzir tu okolnost. Ali to sociologiji ne smije da predstvlja smetnju da stvara svoje pojmove klasifikacijom mogueg smjeranog znanja, dakle tako kao da je delanje zaista svjesno smisaono orijentisano. Ona mora stalno, kad je posredi posmatranje stvarnosti u njenoj konkretnosti, da uzima u obzir odstupanje od svarnosti, i da utvruje stepen i vrstu tog odstupanja.

262

POJAM DRUTVENOG DELANJA

1. Drutveno delanje moe biti orijentisano prema prolom, sadanjem ili buduem, oekivanom ponaanju drugih. Ti drugi mogu biti pojedinci i poznati, ili ne odreeno mnotvo i sasvim nepoznati.

2. Nije svako delanje ni spoljnje delanje drutveno delanje, u ovde upotrebljenom smislu rei. Spoljnje delanje nije takvo onda kada se orijentie samo prema oekivanju ponaanja mrtvih predmeta. Unutranje ponaanje je drutveno delanje samo onda kada se orijentie prema ponaanju drugih. Religiozno ponaanje npr. nije to onda kada ostaje kontemplacija, usamljena molitva itd.

3. Nema svaki dodir izmeu ljudi drutveni karakter, nego je samo sopstveno ponaanje smisaono orijentisano prema ponaanju drugog. Sudar dvoice biciklista npr.je prost dogaaj kao to je neko prirodno zbivanje. Ali bi njihov pokuaj da izbjegnu sudar, i grdnja, tua ili mirno paspravljanje poslije sudara, bili drutveno delanje.

4. Drutveno delanje nije ni identino: a) sa jednakim delanjem vie lica niti b) sa svakim delanjem na koje utie ponaanje drugih. A) ako na ulici, u trenutku kad pone kia, mnotvo ljudi u isto vrijeme otvara kiobrane, onda delanje jednog nije orijentisano prema delanju drugog ovjeka, ve je delanje svih na isti nain orijentisano prema potrebi zatite od kvarenja. B) poznato je da na delanje pojedinaca mnogo utie prosta injenica da se nalazi u masi sabijenoj na jednom mjestu: delanje uslovljeno uticajem mase. I ratrkana masa moe da uslovljava ponaanje pojedinca ponaanje mnogih koje utie simultano ili sukcesivno na pojedinca, a osjea se kao takvo ponaanje. Odreene vrste reagovanja su mogue zahvaljujui prostoj injenici to se pojedinac osjea kao dio jedne mase, dok ta injenica oteava druge vrste reagovanja. Usljed toga, odreeni dogaajili ljudsko ponaanje moe izazvati najrazliitiji osjeanja: veselost, bijes, oduevljenost, oajanje i strasti svih vrsta, koji se ne bi javili kao posljedica da je pojedinac sam, a pri tom ipak nije neophodno da postoji neka smisaona vez izmeu ponaanja pojedinca i injenica da je on dio mase. Jedno delanje koje je u svom toku samo kao reakcija izazvano uticajem proste injenice mase isto kao takva, i nije sa njom smisaono povezano, ne bi, u pojmovnom smislu, bilo drutveno delanje u ovde upotrebljenom smislu rei. Kao i svako delanje tako i drutveno delanje moe da bud odreeno: 1) ciljno-racionalno: kad se dela u skladu sa oekivanjem ponaanja predmeta spoljnjeg svijeta i drugih ljudi, i koristei se
263

tim oekivanjima kao uslovimaili kao sredstvima za postizanje sopstvenih ciljeva kojima se racionalno tei; 2) vrednosno-racionalno: kad se svesno vjeruje u etiku, estetsku, religioznu, ili bilo kakvu drugu apsolutnu vrednost nekog odreenog ponaanja, zbog toga to je ona takva, i nezavisno od uspeha; 3) afektivno naroito emocionalno: kad se dela u skladu sa aktuelnim afektima i ljudskim stanjem; 4) tradicionalno: kad se dela u skladu sa ustaljenim navikama. 1. Strogo tradicionalno ponaanje nalazi se isto kao i isto reaktivno ponaanje sasvim na granici i esto s one strane onoga to se uopte moe nazvati smisaono orijentisanim delanjem. Jer ono je vrlo esto samo tupo reagovanje na naviknute nadraaje, reagovanje koje se odvija na ve ustaljen nain. Najvei dio svakog usvojenog svakodnevnog ponaanja pribliava se ovom tipu koji ne ulazi u sistematiku samo kao granian sluaj ve i zato to se vezivanje za ono to je naviknuto moe svesti odrati u razliitom stepenu i smislu. 2. Strogo afektivno ponaanje nalazi se isto tako na granici i esto s one strane onoga to je svesno smisaono orijentisano: to moe da bude reagovanje bez ustruavanja na neki nesvakodnevni nadraaj. Sublimacija nastaje kada se afektivno uslovljeno delanje javlja kao sijesno psihiko restereenje. 3. Afektivna i vrednosno-racionalna orijentisanja delanja razlikuju se meu sobom po tome to ova posljedica svijesno stvara krajnji cilj delanja i to se konsekventno planski orijentie prema njemu. Inae, zajedniko im je to to za njih smisao delanja ne lei u postizanju cilja koji je izvan njega, no u delanju odreene vrste kao takvom. isto vrednosno-racionalno dela onaj ko dela bez obzira na mogue posljedice, uvjeren u ono to mu se ini da nalau dunost, dostojanstvo, ljepota, boja zapovijest, pijetet ili vanost neke stvari bilo koje vrste. Vrijednosno-racionalno delanje je uvijek delanje po zapovijestima ili po zahtjevima za koje onaj koji dela vjeruje da su mu postavljeni. O vrijdnosnoj racionalnosti emo govoriti samo ukoliko se ljudsko delanje orijentie prema takvim zahtijevima to je uvijek sluaj samo u razliitoj, veinom prilino orijentisanoj mjeri. 4. Ciljno-racionalno dela onaj ko svoje delanje orijentie prema cilju, sredstvima i propratnim posljedicamo i pri tome racionalno odmijerava odnos sredstava prema ciljevima, ciljeva prema propratnim posljedicama, i najzad, meusoban odnos razliitih moguih ciljeva. Dakle u svakom sluaju, onaj ko ne dela ni afektivno ni tradicionalno. Izbor izmeu vie moguih i suprotnih ciljeva i posljedica moe pri tome biti vrijedno-racionalno orijentisan:onda je delanje ciljno-racionalno samo u svoim sredstvima. Ili onaj koji dela moe da,svijesno odmijeravajui vanosti alternativnih i suprotnih ciljeva, a da se vrijdnosno-racionalno ne orijentie prema zapovijestima i zahtijevima, i uzevi ih kao dana subjektivna osjeanja potrebe, te ciljne unese u jednu skalu i da po njoj orijentie svoje detalje tako da ta osjeanja,po mogunosti, budu, zadovoljena po napravljenom redosljedu . Dakle, vrijednosno-racionalna orijentacija delanja moe stajati u razliitim odnosima prema ciljno-racionalnoj orijentaciji. 5. Delanje, naroito drutveno delanje, vrlo rijetko je orijentisano samo na jedan ili na drugi nain. Isto tako te vrste orijentacija nisu,naravno ni na koji nain iscrpne klasifikacije svih vrsta orijentacije delanja, ve su, u socioloke svrhe stvoreni, pojmovi isti tipovi kojima se

264

stvarno delanje vie ili manje pribliava ili iz kojih se, jo ee sastoji. Samo uspijeh moe nam pokazati njihovu svrsishodnost. U okviru drutvenog delnja mogu se zapaziti stvarne pravilnosti, tj. tokovi tokovi delanja koji se ponavljaju u tipino istom smernom znaenju kod jednih te istih osoba koje delaju, ili koje se (eventualno ili istovremeno) javljaju kod veeg broja osoba j+koje delaju. Ovim tipovima toka delanja bavi se sociologija, za razliku od istorije koja tei da kauzalno objasni vana, tj, sudbonosna pojedinana zbivanja. Stvarno postojee izglede jedne pravilnosti u podeavanju drutvenog delovanja treba nazvati upotrebom, ako su i ukoliko izgledi za njeno postojanje u nekom krugu ljudi odredjene samo stvarnim upranjavajem. Upotrebu treba nazvati obiajem ako se stvarno upranjavanje zasniva na dugotrajnoj uivljenosti i naviknutosti. Ali ona moe biti oznaena kao i pravilnost uslovljena interesnom situacijom (interesno uslovljena), ako su i ukoliko izgledi za njeno empirijsko odranje uslovljeni samo isto ciljnoracionalnom orjentacijom delanja pojediniaca prema istim oekivanjima. 1. I moda spada u upotrebu. Nasuprot obiaju, upotrebu treba nazvati modom kad je (to je sasvim obrnuto kod obiaja) injenica novine dotinog ponaanja izvor orjentacije delanja. Ona je bliska konvenciji, poto kao i ona (veinom) nastaje iz tenje za sticanjem stalekog prestia. 2. Nasuprot konvenciji i pravu, obiaj treba za nas da znai pravilo za koje nisu date spoljne garancije. Onaj koji dela stvarno se pridrava tog pravila dobrovoljno, bilo to, jednostavno, ne misli o tome ili zato to mu je tako ugodno ili iz bilo kojih drugih razloga, i iz tih razloga oekuje od drugih osoba, koje spadaju u taj krug, da e se i one verovatno pridravati tog pravila. Obiaj, u ovom smislu, ne bi, dakle, bio nita vaee, niko ne zahteva da se neko pridrava njega. Naravno prelaz od obiaja u vaeu konvenciju i u pravo je neodreen. Svuda je iz onoga to je stvarno uobiajeno nastalo ono to vai,. Danas je obiaj da se ujutro uzima doruak otprilike odreene vrste, ali neka obaveza da se to ini ne postoji (osim kad je re o hotelskim gostima), a to nije uvek bio obiaj. Nasuprot tome, nain odevanja, ak i tamo gde je nastao iz obiaja, danas, u velikoj meri, nije nita samo obiaj ve konvencija. 3. Veliki broj veoma upadljivih pravilnosti toka drutvenog delanja, naroito (ali ne samo) privrednog delanja, ne zasniva se ni u kom sluaju na orjentaciji prema bilo kojoj normi koja se predstavlja kao vaea, ali ni na obiaju, ve samo na tome da vrsta drutvenog delanja, uesnika u njemu. Po prirodi stvari, tako u proseku najbolje odgovara normalnim subjektivno procenjenim interesima tih uesnika, i da oni svoje delanje orjentiu prema tom subjektivnom miljenju i znanju, recimo, pravilnosti u obrazovanju cena na slobodnom tritu. Zainteresovani na tritu orjentiu svoje ponaanje, kao sredstvo, prema sopstvenim tipinim subjektivnim ekonomskim interesima, kao cilju, i prema isto tako tipinim oekivanjima u pogledu verovatnog ponaanja drugih, kao uslovima, da se postigne onaj cilj. Ukoliko oni delaju vie ciljnoracionalno, utoliko slinije reaguju na date situacije. Tako nastaju istovrsnosti, pravilnosti i kontinuitet dranja i delanja, koji su veoma esto mnogo stabilniji nego
265

kad se delanje orjentie prema normama i obavezama koje vae stvarno kao obavezne za jedan krug ljudi. Ta pojava, da orjentacija prema golom sopstvenom i tuem interesu izaziva posledice koje su iste kao i one koje se postavljanjem normi vrlo esto uzaludno pokuavaju da iznude, izazvala je veliko interesovanje naroito u oblasti ekonomije. Ona je bila upravo jedan od izvora nastanka politike ekonomije kao nauke. Ali na slian nain ona vai i za sve druge oblasti delanja. U svojoj svesnosti i unutranjoj slobodi ona predstavlja polarnu suprotnost svakoj vrsti unutranje vezanosti koja nastaje ukljuivanjem u isti ustaljeni obiaj, kao i prednosti normama u koje se vrednosnoracionalno veruje. Bitna komponenta racionalizacije delanja sastoji se u tome da se to unutranje ukljuivanje u ustaljeni obiaj zameni planskim prilagoavanjem interesnoj situaciji. Naravno da ova pojava ne iscrpljuje pojam racionalizacije delanja. Jer osim toga ona moe pozitivno da se odvija u pravcu svesne vrednosne racionalizacije, a negativno ne samo na tetu obiaja nego i na tetu afektivnog delanja, i konano, i u korist isto ciljnoracionalnog delanja, bez vere u vrednost, a na tetu vrednosnoracionalnog delanja. 4. Stabilnost (prostog) obiaja zasniva se bitno na tome da onaj koji svoje delanje ne orjentie prema njemu dela neprilagoeno, to znai da on mora da rauna na manje i vee neprijatnosti tete sve dok delanje veine u njegovoj okolini rauna sa postojanjem tog obiaja i sve dok je orjentisano prema tome. Stabilnost interesne situacije zasniva se, slino, na tome da onaj ko svoje delanje ne orjentie prema interesu drugih i sa njima ne rauna izaziva njihov otpor ili postie uspeh koji nije eleo i predviao, pa se, dakle, izlae opasnosti da njegov sopstveni interes pretrpi tetu. Delanje, naroito i drutveno delanje i, opet naroito, - drutveni odnos mogu uesnici da orjentiu prema predstavi o postojanju jednog legitimnog poretka. Izglede da se ovo stvarno desi treba nazvati vaenjem dotinog poretka. 1. Vaenje nekog poretka treba, dakle, za nas da znai vie nego prostu pravilnost toka drutvenog delanja, uslovljenu obiajem ili interesnom situacijom. Kada drutva za prevoz nametaja, redovno, u vreme selidbe, daju oglase u novine, onda je ova pravilnost uslovljena interesnom situacijom. Kada neki prodavac u odreene dane u mesecu i nedelji poseuje odreene kupce, onda je to ili obiaj nastao upranjavanjem ili isto tako proizvod interesne situacije. Ali kad se inovnik svakog dana pojavljuje u kancelariji u odreeno vreme, onda to nije samo uslovljeno navikom nastalom dugim upranjavanjem (obiaj) a ni samo sopstvenom interesnom situacijom koje bi mogao po svojoj volji da se oslobodi, ve je (po pravilu) i uslovljeno vaenjem poretka (pravila slube) kao zapovesti, ije bi krenje izazvalo ne samo tetne posledice nego bi ga, normalno, njegovo oseanje dunosti vrednosnoracionalno odbijalo od toga (iako u veoma razliitom stepenu). 2. Smisaoni sadraj jednog drutvenog odnosa nazvaemo a) samo onda poretkom kad se delanje (proseno i priblino) orjentie prema odreenim maksimama. b) Govoriemo o vaenju tog poretka tek onda kad ta stvarna orjentacija prema onim maksimama nastaje u najmanju ruku i stoga to one smatraju neim to na bilo koji nain vai za delanje: kao obaveza ili kao uzor. Stvarno, orjentacija delanja prema
266

jednom poretku prirodno nastaje kod uesnika iz veoma razliitih pobuda. Ali okolnosti da pored drugih pobuda bar jednom delu onih koji delaju lebdi pred oima poredak kao uzor ili obaveza, dakle, neto to treba da vai, ini da rastu izgledi da se delanje orjentie prema njemu i to esto u znatnoj meri. Poredek koga se pridravaju samo iz ciljnoracionalnih motiva je uopte daleko labilniji nego orjentacija prema poretku, nastala usred obiaja, usled ustaljenosti nekog ponaanja: najea vrsta unutranjeg stava. Ali ona nije toliko labilna koliko orjentacija koja nastaje s prestiomkoji donosi uzor ili obaveza, hoemo da kaemo legitimnost. U stvarnosti su, naravno, sasvim neodreeni prelazi izmeu isto tradicionalne ili isto ciljnoracionalne motivisane orjentacije prema poretku i orjentacije zasnovane na verovanju u legitimnost. 3. ovek svoje delanje ne mora orjentisati prema vaenju poretka samo na taj nain to e slediti njegovo (proseno shvaeno) znaenje. I u sluaju izbegavanja ili povrede njegovog (proseno shvaenog) znaenja mogu uticati izgledi da on vai u bilo kom obimu kao obavezan. Tako je to, pre svega, gledano isto ciljnoracionalno. Lopov orjentie svoje delanje prema vaenju krivinog zakona na taj naina to prikriva to delanje. To, da poredak vai, u nekom krugu ljudi, ispoljava se ba u tome to ovek mora da prikriva prekraj. Ali apstrahujui ovaj granini sluaj, vrlo esto se povreda poretka svodi na brojnije ili manje brojne delimine prekraje ili pokuava da se, s razliitim stepenom iskrenog verovanja, prikae kao legitimna. Postoje i stvarno razliita shvatanja o znaenju poretka, koja za sociologiju vae u onoj meri u kojoj odreuju stvarno ponaanje. Sociologiji ne priinjava nikakvu tekou da prizna u jednom istom krugu ljudi uporedo vai vie razliitih meusobno suprotnih poredaka. ak i pojedinac moe orjentisati svoje delanje prema medjusobno suprotnim porecima ne samo sukcesivno, to se svakodnevno dogaa, ve i u jednoj istoj radnji. Onaj ko se bori u duelu, orjentie svoje delanje prema kodeksu asti, ali kad svoje delanje prikriva ili, obrnuto, kad staje pred sud, on se orjentie prema krivinom zakonu. Naravno, ako izbegavanje ili povreda (proseno shvaenog) znaenja nekog poretka postane pravilo, onda poredak vai samo u ogranienoj meri ili uopte ne vai. Dakle, za sociologiju ne postoji apsolutna alternativa izmeu vaenja ili nevaenja jednog odreenog poretka, kao to je sluaj kad je re o pravnoj nauci (to je u skladu sa njenim neizbenim ciljem). Postoje neodreeni prelazi izmeu oba sluaja, i moguno je, kao to je reeno, uporedo da vae meusobno suprotni poreci; to znai da svaki vai u onoj meri u kojoj postoje izgledi da se delanje stvarno orjentie prema njemu. Legitimnost jednog poretka moe da se garantuje: I. isto unutranjim pobudama, i to: 1. isto afektivno: oseajnim predavanjem; 2. vrednosno-racionalno: verovanjem u njegovo apsolutno vaenje, kao izraz krajnjih vrednosti koje obavezuju (moralnih, estetskih ili nekih drugih); 3. religiozno: verovanjem u zavisnost spasenja od odranja poretka;

267

II. i (ili samo) oekivanjima specifinih spoljnih posledica, dakle, interesnom situacijom; ali oekivanjima posebne vrste. Jedan poredak treba da znai: a) konvenciju, ako je njegovo vaenje spolja zagarntovano izgledima da e odstupanjima u okviru jednog odreenog kruga ljudi naii na (relativno) opte i praktino osetno neodobravanje; b) pravo, ako je spolja zagarnotovano izgledima na fiziku i psihiku prinudu, u vidu delanja aparata ljudi, koji je posebno za to odreen, i koji treba da iznudi odravanje poretka ili da kazni povredu. 1. Konvencija treba da znai obiaj koji se u okviru jednog kruga ljudi odobrava kao vaei i kod kojega je zagarantovano da e odstupanja naii na neodobravanja. Nasuprot pravu ne posti aparat ljudi koji je specijalno odreen za prinudu kad tamler hoe da odvoji konvenciju od prava pomou apsolutne dobrovoljnosti potinjavanju, to onda nije u skladu sa uobiajnom jezikom upotrebom, a nije ni tano kad su u pitanju njegovi sopstveni primeri. Od pojedinaca se sasvim ozbiljno, kao obaveza ili simbolino, trai da se pokorava konvenciji kao: da potuje uobiajne naine pozdravljanja, da se pridrava naina odevanja koji vai kao pristojni, da se pokovara normama ophodjenja po formi i sadraju i nije mu uopte ostavljeno da radi po volji ta hoe, kao to je npr. prost obiaj da na odreen nain spravlja svoja jela. Povreda konvencije kanjava se esto veoma uspenim i osetnim drutvenim bojkotom pripadnika jednog stalea, jae nego to bi to mogla da uini bilo kakva pravna prinuda. Nedostaje samo poseban aparat ljudi, odreen za specifino delanje koje garantuje odravanje poretka. Ali prelaz je veoma neodreen. Granini sluaj konvencionalnog obezbeenja nekog poretka u prelazu ka pravnom obezbeenju toga poretka jeste primena organizovanog formalnog bojkota kojim se preti. On bi po naoj terminologiji ve bio sredstvo pravne prinude. Ovde se ne interesujemo zato to se konvencija osim putem prostog neodobravnja titi i drugim sredstvima (kao upotreba domaeg prava u sluaju ponaanja koje je suprotno konvenciji). Jer presudno je da ba onda pojedinac, i to usled konvencionalnog neodobravanja, primenjuje ova sredstva prinude, a ne neki aparat ljudi koji je pripravan za to. 2. Postojanje aparata za prinudu treba za nas da bude presudno za pojam prava (koji se u druge svrhe moe sasvim drugaije odrediti). On naravno ne treba da bude slian onome na ta smo mi danas naviknuti. Naroito nije potrebno da postoji neka sudska instanca. I srodnici (u sluaju krvne osvete i razmirica) predstavljaju takav aparat, ako za nain njihovog reagovanja stvarno vae poreci bilo koje vrste. Dodue ovaj sluaj nalazi se na krajnjoj granici onoga to ba treba da se oznai kao pravna prinuda. Kao to je poznato, meunarodnom pravu je neprestano iznova osporavano svojstvo prava, jer mu nedostaje naddravana sila prinude. Za terminologiju koja je ovde (kao svrsishodno) odabrana ne bi mogao, u stvari, kao pravo da bude oznaen neki poredak koji se spolja obezbeuje samo oekivanjima neodobravanja i represalija
268

oteenih, dakle konvencionalno i interesnom situacijom, a da pri tome ne postoji aparat ljudi ije je delanje naroito usmereno na odravanje poretka. Za pravnu terminologiju moe da vai upravo suprotno. Sredstva prinude su irelevantna. U to spada i bratska opomena, koja je bila uobiajena kod nekih sekti kao prvo sredstvo blage prinude protiv grenika, ako je bila regulisana pravilom i ako ju je sprovodio aparat ljudi. Isto tako npr. cenzorske kazne slue kao sredstvo da se obezbede moralne norme ponaanja. To vai, dakle, i za psihiku prinudu koje se vri svojstvenim crkvenim sredstvima odgoja. Prema tome, postoji, naravno, koliko hijerokratski toliko i politiki zgarnatovano pravo, ili pravo zagarantovano statutima udruenja, ili domaim autoritetom, i drutvima i udruenjima. I pravila jednog komentara vae kao pravo u ovoj odredbi pojma. 3. Nema svaki vaei poredak nuno opti i apstraktan karakter. Vaea pravna postavka i pravna odluka u nekom konkretnom sluaju npr. nisu bile nikako pod svim okolnostima tako odvojene jedna od druge kao to danas smatramo da je normalno. Jedan poredak, moe da se javi, dakle, i kao poredak samo jednog konkretnog stanja. Sve poblie o tome spada u sociologiju prava. Mi emo pre svega, ukoliko nita drugo nije reeno, da se pozabavimo na pogodan nain modernom predstavom o odnosu izmeu pravne postavke i pravne odluke. 4. Poreci, koji su zagarantovani spolja, mogu osim toga da budu zatieni i unutranjim pobudama. Odnos izmeu prava, konvencije i etike nije za sociologiju nikakav problem. Etiko merilo je za nju takvo merilo koje ljudskom delanju kao normu postavlja neku specifinu vrstu vrednosnoracionalnog verovanja ljudi; to delanje uzima predikar moralno dobrog, kao i delanje koje polae pravo na to da je lepo pa se na taj nain meri estetskim merilima. Etike predstave o normi u oveom smislu mogu veoma duboko da utiu na delanje a da ipak budu liene svakog spoljanjeg obezbeenja. Ovo poslednje je sluaj onda kada su njihovom povredom malo pogoeni tui interesi. S druge strane, etike predstave o normi veoma esto titi religija. Ali one mogu da se zagarantuju (u smislu terminologije koja je ovde upotrebljavana) i konvencionalno neodobravanjem povrede i bojkotom, ili i pravno: krivinopravnom ili policijskom reakcijom, ili graanskopravnim konsekvencama. U stvari, svaka u smislu sociologije vaea etika obino se uveliko titi izgledima da e doi do neodobravanja njene povrede, dakle: konvencionalno. Ali, s druge strane, svi konvencionalno ili pravno garantovani poreci ne polau pravo (barem ne nuno) da imaju karakter etikih normi; pravni esto ciljnoracionalno postavljeni u celini daleko manje nego konvencionalni. O tome da li treba smatrati da neka predstava ljudi da jedan poredak vai spada u oblast etike ili ne spada (onda je ista konvencija ili ista pravna norma), empirijska sociologija moe da odlui samo na osnovu onog pojna etikog koji je u dotinom krugu ljudi stvarno vai ili ne vai. Stoga ona ne moe nita uopteno rei o tome. Oni koji delaju mogu pripisati nekom poretku legitimno vaenje: a) na osnovu tradicije: vaenje onog to je uvek postojalo;

269

b) na osnovu afektivnog (naroito emocionalnog) verovanja, vaenje novootkrivenog ili onoga to predstavlja uzor; c) na osnovu vrednosnoracionalnog verovanja: vaenje onoga za ta je utvreno da apsolutno vai; d) na osnovu toga to je taj poredak pozitivno uspostavljen i to se veruje u legalnost tog uspostavljanja. Ta legalnost moe vaiti kao legitimna: I. II. na osnovu sporazuma onih koji su za to zainteresovani; kad se ona namee na osnovu vlasti ljudi koja legitimno vai nad ljudima i zahteva pokoravanje.

Izuzev nekoliko pojmova koji e dalje biti definisani, sve dalje pojedinosti spadaju u sociologiju vlasti i prava. Ovde emo samo napomenuti sledee: 1. Vaenje poredaka zasnovano na verovanju da je tradicija neto sveto jeste najuniverzalnije i najstarije. Strah od magijskih kazni pojaavao je psihiki otpor prema svakoj promeni ustaljenih naina delanja, a i razni interesi, koji se obino vezuju za ouvanje pokoravanja vaeem poretku, delovali su u smislu njenog odranja. 2. Svesno stvaranje novih poredaka bilo je prvobitno gotovo uvek proizvod proroanstava ili bar proroanski sankcionisanih predskazanja za koja se verovalo da su sveta, sve do statuta helenskih zakonodavaca. Pokoravanje je tada zavisilo do verovanja u legitimnost proroka. U epohama u kojima je vaio strogi tradicionalizam, nastanak novih poredaka, tj. poredaka za koje se smatralo da su novi, bio je mogu samo na taj nain to se za te poretke tvrdilo da uistinu vai oduvek i da samo jo nisu bili tano spoznati ili su bili privremeno baeni u zasenak i sad opet otkriveni. 3. Prirodno pravo predstavvlja najistiji tip vrednosnoracionalnog vaenja poretka. Ma kako da je njegov uticaj na delanje ogranien u poreenju sa njegovim idealnim pretenzijama, ipak se ne moe poricati izvestan, ne mali, stepen realnog uticaja njegovih logikim putem utvrenih postavki na delanje, i njih treba odvajati kako od otkrivenog i ustaljenog, tako i od tradicionalnog prava. 4. Vera u legitimnost je danas najei vid legitimnosti. Ona predstavlja pokoravanje onome to je formalno tano i to je ustanovljeno na ubiajeni nain. Pri tome postoji samo relativna suprotnost izmeu poretka ustaljenog sporazumno i poretka koji je nametnut. Jer im se za vaenje jednog poretka uspostavljenog sporazumno ne zasniva na jednodunom sporazumu kako se u prolosti smatralo da je potrebno za stvarnu legitimnost ve na tome to se ona lica, koja u izvesnom krugu ljudi imaju razliitu volju, stvarno pokoravaju veini kao to je esto sluaj onda je u pitanju stvarno nametanje poretka manjini. S druge strane, veoma je est sluaj da manjine koje su vie svesne svog cilja, nasilno ili bezobzirno nameu poretke, koji onda i onima koji su prvobitno bili protiv njih vae kao legitimni. Kad su glasanja legalna kao sredstvo za stvaranje ili promenu poredaka, est je sluaj da volja manjine zahteva formalnu veinu i
270

veina se pokorava, dakle, vladavina veine je samo prividna. Verovanje u legalnost poredaka uspostavljenih sporazumno jeste prilino staro, a moe se nai katkad i kod tzv. primitivnih naroda, ali gotovo uvek dopunjeno autoritetom svedoanstava. 5. Poravanje pojedinaca ili veine oktroisanju poredaka, pretpostavlja veru u jednu u bilo kom smislu legitimnu vlast onoga ili onih koji vlast oktroiu, ukoliko za to nije presudan samo strah ili ciljnoracionalni motivi nego predstave da postoji legalnost. 6. Po pravilu, pokoravanje porecima uslovljeno je ne samo interesnim situacijama najrazliitijih vrsta no i meavinom vezanosti za tradiciju i predstave o legalnosti, ukoliko nisu u pitanju sasvim novi poreci. Pri tom, u veoma velikom broju sluajeva, onima koji delaju, pokoravajui se poretku, nije, naravno, ak ni poznato da li je u pitanju obiaj, konvencija ili pravo. Sociologija treba tada da dokui tipinu vrstu verovanja. Borbom treba nazvati drutveni odnos ukoliko je delanje orjentisano prema nameri da se sprovede sopstvena volja nasuprot otporu jednog ili vie partnera. Miroljubivim sredstvima borbe treba nazvati ona sredstva koja ne podrazumjevaju upotrebu aktuelnog fizikog nasilja. Tu miroljubivu borbu treba nazvati takmienjem, ako se vodi kao formalno miroljubivo takmienje za sticanje moi raspolaganja izgledima, koje i drugi ele. Regulisanim takmienjem treba nazivati takmienje ukoliko je ono u svojim ciljevimai sredstvima orjentisano prema jednom poretku. (Latentnu) borbu za opstanak ljudskih individua ili tipova, koju ovi vode meusobno a da nemaju smisaone borbene namere, treba nazvati selekcijom: ukoliko su posredi izgledi ivih u ivotu, onda je to drutvena selekcija, a ukoliko su posredi izgledi da se odre nasleena svojstva, onda je to bioloka selekcija. 1. Postoje narazliitiji blagi prelazi izmeu krvave borbe u cilju unitenja protivnika i bez ikakvih pravila borbe, i viteke borbe, regulisane konvencionalnim pravilima. (Heraldov poziv pred bitku kod Fontenoja: Messieurs les Anglais, tirez les premiers) i pravilima regulisane utakmice (sport), izmeu rivalstva neregulisanog pravilima, u kome se, recimo, erotini rivali bore za naklonst neke ene, izmeu konkurentske borbe oko izgleda za razmenu, vezane za poredak na tritu, i obzira regulisanog rivalstva meu umetnicima, ili izborne borbe. Pojmovno odvajanje nasilne borbe opravdava se svojevrsnou sredstava koja su za nju normalna, i sposobnostima sociolokih konsekvenci pojave te borbe, koje iz toga slede. 2. Uprkos mnogim presudnim faktorima sluaja i sudbine, svaka tipina i masovna borba i takmmienje vode ipak trajno, u svom krajnjem ishodu, ka selekciji onih koji, u proseku, u veoj meri poseduju line kvalitete vane za pobedu u borbi. Uslovi borbe i takmienja odluuju o tome koji su to kvaliteti: da li vie fizika snaga ili beskrupulozno lukavstvo, da li vie intenzitet duhovnih snaga ili kapacitet plua i demagoka tehnika, da li vie odanost pretpostavljenima ili licemerstvo u laskanju masama, da li vie originalne stvaralake sposobnosti prilagoavanja drutvu, da li vie kvalitetikoji su neobini nego kvaliteti za koje se smatra da nisu natproseni. U uslovima borbe i takmienja spadaju pored svih moguih induvidualnih i optih kvaliteta i oni poreci prema kojima se ponaanje u borbi orjentie bilo tradicionalno, bilo vrednosnoracionalno
271

ili ciljnoracionalno. Svaki od njih utie na izglede za drutvenu selekciju. Nije svaka drutvena selekcija u naem smislu borba. Drutvena selekcija znai, naprotiv, najpre samo odreeni tipovi ponaanja i, eventualno, linih kvaliteta imaju prednost u mogunosti da se dobije odreeni drutveni odnos (kao ljubavnik, mu, poslanik, inovnik, izvoa radova, generalni direktor i biznismen koji ima uspeha itd.). Drutvena selekcija ne govori nita o tome da li e se te drutvene promene realizovati borbom, kao ni o tome da li one poveavaju ili ne poveavaju izglede bioloki opstanak odreenog tipa. Govoriemo o borbi samo tamo gde stvarno ima takmienja. Kao to pokazuje sve dosadanje iskustvo, borba se jedino u smislu selekcije ne moe injeniki izbei, a principijelno se ne moe izbei jedino u smislu bioloke selekcije. Selekcija je veita zato to je nemoguno izmisliti neko sredstvo da se ona potpuno iskljui. Jedan najstroiji pacifistiki primerak moe uvek da regulie samo sredstva borbe, objekte borbe i pravac borbe, u smislu iskljuenja nekih od njih. To znai da druga sredstva borbe vode ka pobedi u (otvorenom) takmienju ili kad se prihvati utopijsko-teorijska pretpostavka da je i ono odstranjeno onda u (latentnoj) selekciji izgleda za ivot i opstanak. Ta druga sredstva borbe daju povoljne izglede onima koji njima raspolau bilo na osnovu toga to su ih nasledili, bilo zato to su ih stekli vasptianjem. Drutvena selekcija predstavlja empirijski, a bioloka principijelno granicu do koje ide iskljuenje borbe. 3. Treba razlikovati borbu pojedinaca za ivot i opstanak od borbe i selekcije drutvenih odnosa. Ovde je te pojmove mogue upotrebiti samo u prenosnom smislu. Jer odnosi postoje samo kao ljudsko delanje odreenog smisaonog sadraja. A selekcija ili borba meu njima znai, dakle, da jedna vrsta delanja tokom vremena potiskuje drugu odreenu vrstu delanja, bilo istih ili drugih ljudi. To je moguno na razliite naine. Ljudsko delanje se moe a) svesno usmeriti ka tome da ometa odreene konkretne ili generalno odreene sreene drutvene odnose, tj. delanje koje se odvija u skladu sa njihovim smisaonim sadrajem ili da spreava njihov nastanak ili dalje postojanje (npr. drave ratom ili revolucijom, ili zavere krvavim uguivanjem, konkubinate policijskim merama, zelenake odnose u poslovima uskraivanjem pravne zatite i kanjavanjem). Ljudsko delanje moe i svesno da utie na taj nain to stvara pogodne uslove za postojanje jedne kategorije na raun druge: pojedinci kao i monogi udrueni pojedinci mogu postaviti sebi takve ciljeve. Ali mogu postojati i najraznovrsnije b) neeljene propratne posledice toka drutvenog delanja i uslova potrebnih za njega, moe se desiti da odreeni konkretni odnosi, ili odnosi odreene prirode (tj. uvek dotino delanje) imaju sve manje izgleda da se odre ili da iznova nastanu. Sve vrste prirodnih i kulturnih uslova utiu, u sluaju promene, na neki nain na to kakvi e biti izgledi najrazliitijih vrsta drutvenih odnosa. Svakome je doputeno da i u takvim sluajevima govori o selekciji drutvenih odnosa npr. dravnih organizacija i gde pobeuje jai (u smislu bolje prilagoenog). Samo ne treba zaboraviti da ta tzv. selekcija nema veze sa selekcijom tipova ljudi ni u drutvenom ni u biolokom smislu da u svakom pojedinanom sluaju treba potraiti uzrok promene u izgledima ovog ili onog oblika drutvenog delanja i drutvenih odnosa ili mu omoguava da se i dalje odri na raun drugih. Treba misliti i na to da su ti uzroci toliko mnogostruki da je za njih neprikladno upotrebiti jedan jedinstven izraz. Pri tom stalno postoji opasnost da
272

se neproverno vrednovanje unosi u empirijsko istraivanje i da se, pre svega, opravda uspeh koji je u pojedinom sluaju esto isto individualno uslovljen, dakle u ovom smislu rei sluajan. Poslednjih godina je bilo isuvie toga. Jer to to se neki, konkretan ili kvalitativno specifikovan, drutveni odnos iskljuuje esto usled isto konkretnih uzroka, ne dokazuje po sebi da je on uopte nepodesan. Izraz zajednica treba da znai drutveni odnos ako i ukoliko orjentacija drutvenog delanja u pojedinom sluaju, ili u istom tipu poiva na subjektivnom (afektivnom ili tradicionalnom) oseanju uesnika da pripadaju jedni drugima. Izraz drutvo treba da znai drutveni odnos ukoliko orjentacija drutvenog delanja poiva na racionalno (vrednosno ili ciljnoracionalno) motivisanom kompromisu interesa ili na isto tako motivisanom povezivanju interesa. Tipino je da druzvo moe da poiva naroito, ali ne samo, na racionalnom sporazumu postignutom na osnovi uzajamnog obeanja. Tada se podrutvljeno delanje u sluaju racionalnosti orjentie a) vrednosnoracionalno, prema verovanju u sopstvenu obavezu, i b) ciljnoracionalno, prema oekivanju da e partner biti lojalan. 1. Ova terminologija podsea na razlike koje je pravio F. Tenies u svo delu Zajednica i drutvo (Gemeinschaft und Gesellschaft). Ali Tenies je za svoje svrhe tom razlikovanju dao bitno specifiniji sadraj nego to bi to bilo potrebno ovde za nae svrhe. Najistiji tipovi drutva su a) strogo ciljnoracionalna, slobodno ugovorena razmena na tritu: stvarni kompromis suprotnih ali komplementarnih interesa ; -b) isto, slobodno ugovoreno udruenje stvoreno radi ostvarenja nekog cilja, sporazumno ugovoreno neprekidno delanje koje je, po nameri i sredstvima, orjentisano isto materijalnim (ekonomskim ili drugim) interesima lanova; - c) vrednosnoracionalno motivisano udruenje istomiljenika; racionalna sekta ukoliko ona apstrahuje emocionalne i afektivne interese i hoe samo da slui stvari (to se, naravno, samo u naroitim sluajevima javlja u sasvim istom tipu). 2. Zajednica moe da poiva na svakoj afektivnoj ili emocionalnoj ali i tradicionalnoj osnovi: pneumatsko bratstvo, erotski odnos, odnos potovanja, nacionalna zajednica, trupa vojnika koju dri drugarstvo. Najpogodniji takav tip predstavlja porodina zajednica. Ali velika veina drutvenih odnosa ima delimino karakter zajednice, delimino karakter drutva. Ma kako bio ciljnoracionalan, trezevno stvoren i usmeren ka odreenom cilju, svaki drutveni odnos (npr. kupci) moe da stvara emocionalne vrednosti koje prelaze svojevoljno postavljen cilj. Svako drutvo koje prelazi okivire stvarnog delanja udruenja stvorenog radi postizanja nekog cilja nekako naginje tome, naravno u veoma razliitom stepenu. To drutvo je podeeno da traje due vremena, da stvara drutvene odnose izmeu istih osoba (kao to je to drutvo u istoj vojnoj jedinici, u istom razredu u koli, u istom nadletvu, u istoj radionici) i nije unapred ogranieno na materijalna pojedinana ostvarenja. Isto tako mogue je i obratno, da svi ili neki uesnici mogu potpuno ili djelimino da orjentiu ciljnoracionalno neki drutveni odnos, ije je normalno znaenje zajednica. Na primer, uesnici u veoma razliitoj meri oseaju porodinu vezu kao zajednicu ili se koriste njime kao drutvom. Pojam zajednica

273

ovde je namerno jo uvek sasvim uopteno definisan, i, dakle, obuhvata veoma heterogene okolnosti. 3. Zajednica je, po smeranom znaenju, normalno najradikalnija suprotnost borbi. To ne treba da nas navede na pogrean zakljuak da ak i u najintimnijim zajednicama nije normalno da ima nasilja svake vrste nad onim ko je drutveno popustljiviji, isto tako, u zajednicama se javlja selekcija tipova i dovodi do razliitih izgleda za ivot i opstanak koje je ona stvorila, kao to je to sluaj i drugde. S druge strane, drutva su veoma esto samo kompromisi izmeu oprenih interesa koji iskljuuju jedan deo objekta borbe ili sredstava borbe (ili to bar pokuavaju), ali uostalom ne otklanjaju suprotnost interesa i takmienja za izglede. Borba i zajednica su relativni pojmovi. Oblici borbe su veoma razliiti, zavisno od sredstava (nasilna ili miroljubiva) i od bezobzirnosti njihove primene. A svaki poredak drutvenog delanja, ma kakve prirode bio, doputa, kao to je ve reeno, postojanje u bilo kom vidu iste stvarne selekcije u nadmetanju raznih tipova ljudi za ivotne izglede. 4. Postojanje zajednikih svojstava, zajednike situacije ili ponaanja ni u kom sluaju ne znai postojanje neke zajednice. Na primer, zajedniko bioloko naslee, koje se smatra za osobinu rase, naravno ne zai samo sobom da postoji zajednica onih koji imaju tu osobinu. Postavljajui izvesna ogranienja u optenju i zakljuivanju braka, sredina moe pojedince da dovede u istu situaciju da oni ostanu izolovani od te sredine. Ali ako ak i na tu situaciju reaguju na isti nain, to ipak jo nije nikakva zajednica, niti nju stvara golo oseanje za zajedniki poloaj i njegove posledice. Tak kada oni na sonovu tog oseanja na neki nain uzajamno orjentiu svoje ponoanje, stvara se drutveni odnos meu njima, - ne samo svakog od njih prema okolini a zajednica tek ukoliko taj odnos dokumentuje postojanje oseanja o uzajamnoj pripadnosti. Na primer, kod Jevreja je to sluaj samo u relativno malom stepenu, izuzev kod cionistiki orjentisanih krugova u sluaju delanja nekih drugih drutava iji je cilj zatita jevrejskih interesa. Jevreji upravo mnogostruko odbacuju takvu zajednicu. Postojanje zajednikog jezika, koji su porodica i najblia okolina stvorili na osnovu iste tradicije, u velikoj meri olakava uzajamno sporazumevanje, pa, dakle, i stvaranje svih drutvenih odnosa. Ali taj jezik sam po sebi ne znai i postojanje neke zajednice, ve samo predstavlja olakicu za optenje u okviru dotinih grupa, dakle, za nastanak drutva. Najpre, meu pojednicima, ali ne zato to govore istim jezikom ve zato to imaju bilo kakve druge interese: dakle, orjentacija prema pravilima zajednikog jezika je, primarno, samo sredstvo sporazumevanja, a ne smisaoni sadraj drutvenih odnosa. Tek nastanak suprotnosti u odnosu na tree osobe, a kojih su uesnici svesni, moe da stvori za nih koji govore istim jezikom, istu situaciju, oseanje zajednice i drutva, iji je svesi razlog postojanja zajedniki jezik. Uee na nekom tritu je, opet, druge prirode. Ono stvara drutvo izmeu pojedinih partnera u razmeni i drutveni odnos (pre svega konvenciju) izmeu reflektanata na razmenu koji svoje ponaanje moraju uzajamno da orjentiu. Ali pored toga drutvo nastaje samo ukoliko svi uesnici sklope sporazum u cilju regulisanja i obezbeenja prometa. (Trite i trgovinska privreda koja se na njemu jesu najvaniji tip uzajamnog uticaja na delanje putem gole interesne situacije, to je karakteristino za modernu privredu.)

274

Jedan drutveni odnos (bez obzira, da li zajednica ili drutvo) treba nazvati otvorenim , u odnosu na one koji nisu u njemu, ako se,i u koliko, uee u uzajamnom drutvenom delanju, koje je orijentisano prema njegovom znaenju, a koje konstituie taj ofnos, u skladu sa vaeim porecima ne zabranjuje nikome ko je stvarno sposoban za to i ko je sklon tome. Naprotiv, drutveni odnos je zatvoren za one koji nisu u njemu utoliko i u toj meri ukoliko njihov sadraj znaenja ili njegovi vaei poreci iskljuiuju to uee ili ga ograniavaju ili ga, pak, vezuju za odreene uslove. Otvorenost i zatvorenost mogu biti usmjereni tradicionalno, ili afektivno, ili vrednosnoracionalno, ili ciljanoracionalno. Do racionalnog zatvaranja dolazi naroito u sledeem sluaju: drutveni odnos moe da prui uesnicima izglede da e zadovoljiti svoje duhovne ili materijalne interese bilo ostvarenjem cilja ili postizanjem uspeha, bilo solidarnim delanjem ili kompromisom interesa. Kada uesnici od irenja toga odnosa oekuju poboljanje svojig vlastitih izgleda u pogledu mere, vrste, sigurnosti ili vrenosti, onda su oni zainteresovani za otvorenost, i obrnuto, ako sve to oekuju od monopolizacije, onda su zainteresovani za zatvaranje u odnosu na one koji nisu u tom odnosu. Zatvoreni drutveni odnos moe uesnicima garantovati monopolisane izglede a) slobodno, ili b) regulisano i racionalno po meri i vrsti, ili c) davanjem trajno i relativno ili potpuno u neotuivo vlasnitvo pkedincima ili grupama (zatvaranje prema unutra). Izglede date u vlasnitvo treba nazvati pravom. U skladu sa poretkom, davanje u svojinu moe biti: 1) davanje uesnicima odreenih zajednica i drutava- npr.porodinim zajednicama- ili 2) davanje pojedincima, i u ovom sluaju, * isto lino ili *tako to e u sluaju smrti izglede dobiti u svojinu pojedinac ili vie njih koji su boli povezani drutvenim odnosom ili po roenju sa dosadanjim uivaocem prava, ili neko ili neki drugi koje on oznai (naledna aproprijacija). Najzad, davanje u svojinu moe 3) biti takvo da uivalac to pravo moe vie ili manje slobodno da ustupi: a) odreenim, ili konano, b) bilo kojim drugim, putem sporazuma (otuiva aproprijacija). Uesnika u jednom zatvorenom odnosu treba nazvati sadrugom, a sadrugom sa odreenim pravima treba ga nazivati u sluaju kada je uee regulisano tako da su mu dati u svojinu izvesni izgledi. Prava data u svojinu pojedincima, zajednicama ili drutvima putem naslea treba nazvati: svojinom (pojedinaca ili dotinih zajednica ili drutava), a u koliko su otuiva: slobodnom svojinom. 1. a) Na tradicionalnoj osnova zatvorene su, obino, npr.zajednice u kojima se propadnost zasniva na porodinim vezema.

b) Na afektivnoj osnova zatvoreni su, obino, lani emocionalni odnosi (npr.erotski ili esto, odnosi potovanja. c) Na vrednosno-racionalnoj osnovi (relativno) zatvorene su, obino, stroge verske zajednice. zatvorene su ekonomske grupe

d) Na ciljano-racionalnoj osnovi, tipino, monopolistikog ili plutokratskog karakrtera. Dajemo nekoliko proizvoljno izabranih perimera:

275

1. Da li je jedno drutvo u kome se vodi razgovor zatvoreno ili otvoreno zavisi od smisaonog sadraja razgovora (razgovor nasuprot intimnom ili poslovnom saoptavanju). Odnos na tritu je obino u osnovi, u najmanju ruku esto, otvoren. Kod mnogih zajednica i drutava primeujemo kako se naizmenino javljaju tenje za propagiranjem i tenje za zatvaranjem. Npr.takav je sluaj kod esnafa, antikih i srednjovekovnih demokratskih gradova, iji su lanovi povremeno teili to veem porastu broja lanova, u interesu obezbeivanja svojih interesa putem moi, a ponekad ogranienju broja lanova, u interesu ouvanja monopolistikog poloaja. Isto tako, i kod monakih zajednica i sekti nije se retko dogaalo da se prelazi od verske propagande na zatvaranje, u interesu odranja visokog etikog standarda, ili iz materijalnih razloga. U slinom odnosu stoje i proirenje trita u intersu veeg prometa i monopolistiko ograniavanje trita. Danas se propagiranje jezika javlja kao normalna posledica interesa izdavaa i pisica, nasuprot nekadanjoj, ne retko ispoljivoj, tenji da se stvore tajni jezici i jezici pristupani odreenim stalekim krugovima. 2. Stepen i sredstvo regulisanja i zatvaranja prema spoljnjem svijetu, mogu biti veoma razliiti tako da je prelaz izmeu otvorenosti i regulisanja- i zatvorenosti blag. Postoje najraznovrsniji uslovi za prijem u lanstvo: podvizi i isposnitva, ulog koji se obavezno plaa za prijem u lanstvo, prijem putem tajnog glasanja, propadnost ili prijem na osnovu prava koja se stiu roenjem ili na osnovu odreenih rezultata u ijem postizanju moe da uestvuje svako ili, u sluaju zatvaranja ili aproprijacije prema unutra na osnovu sticanja nekog aproprisanog prava. Regulisanost i zatvorenost prema spoljnjem svetu su, dakle, relativni pojmovi. Postoje svakojaki mogui prelazi izmeu nekog otmenog kluba, pozorine predstave, kojoj se moe prisustvovati uz ulaznicu, i partijskog skupa iji je cilj pridobijanje boje slube na koju je slobodan pristup, obreda neke sekte i misterija nekog tajnog saveza. 3. Isto tako, postoje i najrazliitiji oblici zatvaranja prema unutra meu samim uesnicima i u njihovom meusobnom odnosu. Npr. jedna prema spoljnjem svetu zatvorena kasta, ili, recimo, berzanska zajednica, ili jedan zatvoren esnaf moe dopustiti svojim lanovima slobidnu konkurenciju za sve monopolisane izglede, ili moe svakom lanu da postavi stroga ogranienja u pogledu odreenih naslednih (osobito u Indiji) i otuivih izgleda na koje celog ivota ima pravo, npr. u pogledu kupaca ili predmeta poslovanja. Jedna prema spoljnjem svetu zatvorena zajednica krajinika (pretea seoske optine) moe dozvoliti i garantovati svojim lanovima bilo slobodno korienje imovine, bilo korienje dela imovine strogo vetanog za pokedinano domainstvo. Grupa naseljenika moe dozvoliti i garantovati slobodno koritenje zemljita ili trajno prisvajanje odreenih lanaca zemlje. Sve ovo je mogue u svim moguim prelazima i meustupnjevima. Istorijski posmatrano, npr. ograniavanje prava na leno, prihode i poloaje u slubi i njihovo davanje onima koji ih imaju javljalo se u najrazliitijim vidovima. Isto tako, oekivanje da se dobiju neka radna mesta i dranje tih radnih mesta mogu se razviti od closed shop do prava na konkretno mesto, a razvitak radnikih saveta bi mogao, mada ne mora, biti prvi korak u tom pravcu. (prvi stipanj: zabrana otputanja bez saglasnosti prestavnika radnika). Sve pojedinosti u vezi sa ovim su stvar posebne analize. Najvii stepen trajnog prisvajanja takvih izgleda postoji onda kad su ti izgledi pojedincu (ili odreenim grupama pokedinaca npr. porodinim zajednicama, plemenima, porodicama)
276

garantovani u toj meri da je 1. u sluaju smrti na odreeni nain regulisano i zajameno da e ta prava prei u odreene ruke, i 2. da uivaoci tih izgleda mogu da ih prenose po svojoj volji treim osobama koje time postaju uesnici u drutvenom odnosu: ovo je dakle, u sluaju punog prisvajanja prema unutra u isto vreme odnos (relativno) otvoren prema spolja (ukoliko taj odnos za sticanje lanstva ne trai saglasnost od drugih uesnika). 4. Motiv za zatvaranje moe da bude: a) uvaavanje kvaliteta i time prestia, kao i uvaavanje izgleda da se stekne ugled i time dobit . Primeri za to: asketske zajednice, monaki redovi (i naroito npr. u Indiji prosjaki monaki redovi) grupe ratnika, grupe slubenika ministarstva ili drugih inovnika, politike grupe graana (npr.u antiko doba), udruenje zanatlija; b) nedostatak izgleda u poreenju sa potrebama (potronje) (obim sredstava za ivot): monopol potronje ( u zajednicama krajinika); c) nedostatak izgleda za sticanje (obim moginosti za sticanje): monopoli (esnafska udruenja ili stare ribarske organizacije itd.) U veini sluajeva se motiv a) kombinuje sa motivom b) ili c). Za uesnike, drutveni odnos moe, zavisno od tradicionalnog ili uspostavljenog poretka, da ima za posledicu to da se odreene vrste delanja a) svakoga uesnika u odnosu pripisuju svim uesnicima (solidarni lanovi) ili se b) delanje odreenih uesnika (zastupnici) pripisuje ostalim uesnicima (zastupanima), da im, dakle, kako izgledi, tako i konsekvence koriste odnosno tete. Vlast zastupanja (neograniena vlast) moe, zavisno od vaeih poredaka, - 1. da bude u svim vidovima i stepenima prisvojena (sopstvena neograniena vlast), ili 2. po obelejima, trajno ili privremeno data, ili 3. da se odreenim aktom uesnika ili treih osoba prenese, privremeno ili trajno (uspostavljena neograniena vlast). O uslovima u kojima se dritveni odnosi (zajednice ili drutva) tretiraju kao odnosi solidarnosti ili zastupanja moe se samo uopteno rei da je za njih odluujui, pre svega, stepen, u kome ja delanje zajednice ili drutva orijentisano a)prema nasilnoj borbi ili b) prema miroljubivoj razmeni kao cilju, ali da su inae bile a i sad su presudne brojne posebne okolnosti koje se utvruju tek pojedinanom analizom. Prirodno to se najee javlja kod isto idealnih dobara ijem se postizanju tei miroljubivim putem. Uporedo sa stepenom zatvorenosti u odnosu na spoljni svet ide esto, ali ne uvek, i pojava solidarnosti i mo zastupanja. 1. Pripisivanje odgovornosti moe praktino da znai: a) pasivnu i aktivnu solidarnost. Za delanje jednog uesnika odgovorni su svi koliko i on sam, a s duge strne, zahvaljujui njegovom delanju imaju svi isto onoliko prava na korienje izgleda, koji su osigurani njegovim delanjem, koliko i on sam. Moe postojati odgovornost prema duhovima ili bogovima, dakle, moe biti religiozno orijentisana. Ili moe postojati odgovornost prema ljudima, i u tom sluaju konvencionalna, u korist i protiv drugih pravno jednakih ljudi (krvna osveta protiv i pomou saplemenika, represalije prema gradskim stanovnicima ili srodnoj narodnosti Konnatinale ) ili pravna (kanjavanje roaka, ukuana, lanova zajednice, lino snoenje krivice ukuana ili trgovakih partnera ukoliko jedni drugima ili jedni za druge ne plate dugove). I solidarnost prema bogovima imala je istorijska (za staroizraelske, starohrianske, starocuritanske optine) vrlo znaajne posledice.

277

b) S druge strane, potiskivanje odgovornosti moe da znai, samo da osnovu tradicionalnog i i pravno zasnovanog poretka uesnici u jednom zatvorenom odnosu legalno priznaju, kao sopstveno ponaanje, raspolaganje izgledima bilo koje vrste (naroito ekonomskim izgledima) od strane nekog zastupnika. (Punovanost raspolaganja uprave nekog udruenja ili predstavnija neke politike ili ekonomske grupe dobrima koja, na osnovu poretka, treba da slue ciljevima udruena ili grupe). 2. Solidarnost postoji u tipinom smislu: a) u tradicionalnim zajednicama koje su stvorene po roenju, ili u ivotnim zajednicama (domainstvo ili pleme), b) u zatvorenim odnosima koji ouvanje svojih monopolistikih izgleda obezbeuju sopstvenim nasiljem (politike grupe, naroito u prolosti, ali u velikom obimu i danas, naroito u ratno doba), c) U drutvima u kojim je cilj dobit a kojim rukovode lino uesnici (otvoreno trgovako drutvo), d) pod izvesnim okolnostima u radnikim udruenjima (artel). zastupanje postoji u tipinom smislu u udruenjima koja imaju odreen cilj i u pravno zasnovanim grupama, naroito kad se u odreenom cilju sakuplja imovina i njom upravlja. 3. Mo zatupanja se daje na osnovu nekih svojstava, npr. po stareinstvu ili nekim slinim okolnostima. 4. Svi detalji o ovoj stvari ne mogu se izneti uopteno ve tek u posebnoj sociolokoj analizi. Najstarija i najoptija injenica koja u to spada jeste represalija, kako u vidu osvete, tako i u vidu uzimanja zaloga. Drutveni odnos koji je zatvoren, ili u koji je prijem pravilima ogranien, treba nazvati grupom kad se odranje poretka garantuje ponaanjem odreenih ljudi koje je usmereno na to odranje. Npr. ponaanje nekog rukovodioca i, eventualno, upravnog aparata koji normalno ima u datom sluaju zastupniku vlast. Rukovoenje ili uee u delanju upravnog aparata izvrna vlast, moe se prisvojiti ili, na osnovu pravila koja vae u toj grupi, trajno ili privremeno ili za odreene sluajeve dati odreenim osobama ili osobama koje se odabiraju prema odreenim svojstvima i na odreen nain. Delanjem grupe treba nazivati a) legitimno delanje samog upravnog aparata koje na osnovu izvrne ili zastupnike tei odranju poretka, ili b) delanje lanova grupe kojim rukovodi upravni aparat izdajui naredbe. 1. Za pojam grupe nije vano da li je re o zajednici ili o drutvu. Dovoljno je da postoji rukovodilac glava porodice, upravnik udruenja, poslovoa, knez, predsednik drave, poglavar crkve ije je delanje usmereno ka odranju poretka grupe, jer ta specifina vrsta delanja koje nije samo orijentisano prema poretku ve ga i namee, dodaje zatvorenom drutvenom odnosu jedno novo svojstvo koje je u sociolokom pogledu praktino veoma vano. Jer nije svaka zatvorena zajednica ili drutvo grupa; npr. to nije erotski odnos ili plemenska zajednica bez stareine.

278

2. Postojanje grupe je potpuno vezano za postojanje rukovodioca i, eventualno, upravnog aparata. Tanije reeno, vezano za postojanje izgleda da e odreene osobe delati u pravcu odravanja poredaka grupe da, dakle, postoje osobe koje su podeene za to da u datom sluaju delaju u tom smislu. U pojmovnom smislu je sasvim svejedno na emu se zasniva ta podeenost: na tradicionalnoj, afektivnoj ili vrednosnoracionalnoj predanosti (dunosti vazala, dunosti prema uredu, dunosti prema slubi), ili na ciljanoracionalnim interesima. Socioloki gledano, za nau terminologiju grupa ne postoji ni u emu drugom do u izgledima toka delanja, orijentisanog na odreeni nain. Ukoliko ne postoje izgledi da e odreeni aparat individua ili odreena individua tako delati, za nau terminologiju postoji samo drutveni odnos ali ne i grupa. Ala sve dok postoje izgledi za takvo delanje, postoji, socioloki gledano, grupa uprkos tome to se menjaju osobe koje svoje delanje orijentiu prema dotinom poretku. (Cilj ovakve definicije je da obuhvati upravo ovakvo injenino stanje.) 3. a) Osim delanja samog upravnog aparata ili delanja pod njegovim rukovodstvom moe na poseban nain postojati i specifino delanje drugih uesnika, orijentisano prema poretku grupe, a smisao toga delanja predstavlja garanciju za odranje tog poretka (npr. dabine ili liturgijske line usluge svih vrsta: sluba porotnika, sluba u vojsci itd.). b) Vaei poredak moe da sadri i norme prema kojima se u drugim stvarima treba da orjentie delanje lanova grupe (npr. u dravnoj organizaciji graansko pravo koje regulie privatno ekonomsko delanje, a slui interesima pojedinaca, a ne nametanju punovanosti poretka grupe). U sluaju a) moemo delanje nazvati delanjem koje se orjentie prema grupi, u sluaju b) delanjem koje regulie grupa. Samo delanje samog upravnog aparata i osim njega svako delanje kojim rukovodi taj aparat, a koje se orjentie prema grupi, treba nazvati delanjem grupe. Na primer, delanje grupe bio bi za sve uesnike rat koji vodi neka drava, ili ugovor koji zakljuuje rukovodilac i ija se punovanost namee lanovima grupe koji za nju postaju odgovorni, zatim, itavo pravosue i upravni postupak. Grupa moe biti a) autonomna ili heteronomna, b) autokefalna ili heterokefalna. Autonomija znai da su poredak grupe uspostavili lanovi grupe na osnovu te svoje osobine (bez obzira na to kakva je inae), za razliku od heteronomije gde su poredak uspostavile osobe van te grupe. Autokefalnost znai da su rukovodilac i upravni aparat pstavljeni na osnovu poredaka same grupe, za razliku od heterokefalnosti, gde ih postavljaju osobe van grupe (bez obzira na koji se nain postavljaju). Heterokefalnost postoji npr. u naimenovanju guvernera kanadskih provincija (od strane centralne vlade Kanade). I heterokefalna grupa moe biti autonomna, a autokefalna moe biti heteronomna. Jedna grupa moe biti, i u jednom i u drugom pogledu delimino jedno, a delimino drugo. Autokefalne nemake savezne drave bile su uprkos autokefalnosti heteronomne u granicama kompetencija carstva, a u granicama svoje sopstvene kompetencije (npr. u crkvenim i kolskim pitanjima) autonomne. Pokrajina Elzas-Lotaringija bila je u Nemakoj (pre 1918) autonomna u ogranienom obimu, ali heterokefalna (car je postavljao namesnika). Sve to moe postojati ponekad delimino. Jednu koliko potpunu heteronomnu toliko i heterokefalnu grupu (recimo, puk u vojnoj organizaciji) treba, po pravilu, oznaavati kao deo jedne vee grupe. Meutim, da li je to zaista sluaj, zavisi od stvarne mere samostalnosti orjentacije delanja u pojedinom sluaju, a u terminolokom pogledu, to je isto pitanje svrsishodnosti.
279

Pravno zasnovani poreci jednog drutva mogu nastati a) slobodnim dogovorom ili b) nametanjem i pokoravanjem. Izvrna vlast u jendoj grupi moe da pretenduje na legitimnu mo za nametanje novih poredaka. Ustavom jedne grupe treba nazivati stvarne izglede, razliitog stepena, naina i uslova da e se lanovi grupe pokoravati onome to namee postojea izvrna vlast. U te uslove mogu spadati, na osnovu vaeeg poretka, i pristanak odreenih grupa ili delova grupe, ili naroito obaeza da se uje i njihovo miljenje, a osim toga naravno i najrazliitiji drugi uslovi. Poreci jedne grupe mogu biti nametnuti i lanovima i nelanovima, ako za to postoje odreene okolnosti. Takva okolnost moe da postoji naroito u odnosu prema teritoriji (prisustvo, roenje, preduzimanje izvesnih radnji na jednoj teritoriji): teritorijalno vaenje. Grupu, iji poreci u naelu nameu teritorijalno vaenje, treba nazvati teritorijalnom grupom, bez obzira na to u kojoj meri njen poredak pretenduje samo na teritorijalno vaenje prema unutra, tj. u odnosu na lanove grupe (to je moguno i dogaa se bar u ogranienom obimu). 1. Nametnut, u smislu ove terminologije, jeste svaki poredak koji nije stvoren linim slobodnim dogovorom svih uesnika. Dakle, takva je i odluka veine kojoj se pokorava manjina. Legitimnost odluke veine stoga dugo (jo u srednjem veku kod stalea, a do dananjih dana u ruskoj optini) esto nije priznavana ili je bila problematina. 2. I formalno slobodni dogovori su, kao to je opte poznato, vrlo esto, u stvari, nametnuti (kao u ruskoj optini). Za sociologiju je u tom sluaju merodavno samo stvarno stanje stvari. 3. Pojam ustav, koji se ovde upotrebljava, upotrebio je Lasal (Lassalle). On nije identian sa pisanim ustavom, sa ustavom u pravnom smislu rei. Pitanje koje sociologija postavlja je samo sledee: kada se, za koje objekte i u kojim granicama, a, eventualno, pod kojim posebnim uslovima (npr. odobravanje bogova ili svetinika, ili saglasnost izbornih tela itd.) pokoravaju lanovi grupe rukovodiocu, , i da li rukovodiocu stoji na raspolaganju upravni aparat i grupno delanje kad on izdaje naredbe, naroito kad namee poretke. 4. Glavni tip nametnutog teritorijalnog vaenja nekog poretka predstavljaju norme krivinog prava i neka druga pravna pravila u politikim grupama kod kojih su prisustvo, roenje, mesto toka i izvrenja neke radnje itd. U granicama teritorije grupe uslov za primenu poretka. Poredak koji regulie grupno delanje treba nazivati upravnim poretkom. Poredak koji regulie drugo drutveno delanje i koje onima koji delaju jami izglede koji se otvaraju tim delanjem, treba nazivati regulativnim poretkom. Ukoliko se jedna grupa orijentie samo prema porecima prve vrste, nju treba nazvati upravnim grupom, ukoliko se ona orijentie samo prema porecima druge vrste, nju treba nazvati regulativnom grupom. 1. Samo po sebi je razumljivo da je veina svih grupa koliko jedno toliko i drugo; isto regulativna grupa bila bi recimo teorijski zamiljiva ista pravna drava, na osnovu
280

apsolutnog lassez faire (to bi, do due, pretpostavljalo preputanje regulisanja finansija istoj privatnoj privredi). 2. Pod pojmom upravnog poretka spadaju sva pravila koja vae za ponaanje kako upravnog aparata tako i za ponaanje lanova prema grupi, kako se to obino kae, tj. za one ciljeve ije ostvarenje tee da obezbede poreci grupe na taj nain to pozitivno planski propisuju delanje njenog upravnog aparata i njenih lanova. U jednoj apsolutno komunistikoj privrednoj organizaciji tu bi spadalo priblino svako drutveno delanje, a s druge strane, u jednoj apsolutno pravnoj dravi, samo delatnost sudija, policijskih vlasti, porotnika, vojnika i rad zakonodavaca i biraa. U optim crtama, ali ne i u svim pojedinostima, granica upravnog i regulativnog poretka poklapa se sa onim to se u politikoj grupi razlikuje kao javno i privatno pravo. Organizacijom treba nazivati trajno delanje odreene vrste sa nekim ciljem, a organizovanom grupom skupinu sa upravnim aparatom koji trajno dela sa nekim ciljem. Udruenjem treba nazivati udruenu grupu iji pravni poreci vae samo za uesnike na osnovu njihovog linog stupanja u udruenje. Ustanovom treba nazivati gruou iji se uspostavljeni poreci (relativno) uspeno nameu, u granicama odreene sfere uticaja, svakom delanju koje se moe odrediti prema odreenim svojstvima. 1. Pod pojmom organizacija potpada, naravno, i obavljanje politikih i liturgijskih poslova , poslova udruenja itd., ukoliko je zadovoljen kriterijum stalne usmerenosti prema cilju. 2. Udruenje i ustanova su grupe sa racionalno (planski) uspostavljenim porecima. Ili tanije: ukoliko jedna grupa ima racionalno uspostavljene poretke, treba je nazvati udruenjem ili ustanovom. Ustanova je, pre svega, drava, zajedno sa svim svojim heterokefalnim grupama, a to je i crkva, ukoliko su njeni poreci racionalno uspostavljeni. Poreci jedne ustanove pretenduju na to da vae za svakog ko zadovoljava odreene kriterijume (roenje, boravak, korienje odreenih institucija), bez obzira da li je dotina osoba lino prisutna, kao to je sluaj kod udruenja, i, uz to, da li je uestvovala u njihovom uspostavljanju. Oni su, dakle, u sasvim specifinom smislu nametnuti poreci. Ustanova moe naroito biti teritorijalna grupa. 3. Suprotnost izmeu udruenja i ustanove je relativno. Poreci udruenja mogu uticati na interese treih osoba i u tom sluaju njima se moe nametnuti priznavanje punovanosti tih poredaka, i to uzurpacijom i primene sile samog udruenja kao i pomoiu zakonski uspostavljenih poredaka (npr.akcionarsko pravo). 4. Teko da je potrebno naglasiti da udruenjem i ustanovom nisu obuhvaene sve mogue vrste grupa. To su samo polarne suprotnosti (kao u oblasti religije sekta i crkva).

281

Mo predstavlja izglede da se u okviru jednog drutvenog odnosa sprovede sopstvena volja uprkos otporu, bez obzira na to na emu se zasnivaju ti izgledi. Vlau treba nazivati izglede da e se odreene osobe pokoriti naredbi odreenog sadraja. Disciplinom treba nazivati izglede da e se odreeni veliki broj ljudi, zahvaljujui ustaljenoj navici, brzo, automatski i ematski pokoriti jednoj naredbi. 1. Pojam moi je amorfan sa socioloke take gledita. Sve mogue osobine jednog oveka i sve mogue konstelacije mogu oveka uiniti sposobnim da u datoj situsciji spriovede svoju volju. Stoga, socioloki pojam vlasti mora biti precizniji i moe samo da oznaava izglede da e neka naredba biti primljena posluno. 2. Pojam discipline ukljuuje i naviknutost mase da se ne kritiki i bezuslovno pokorava. injenica da postoji vlast vezana je samo za aktuelno prisustvo osobe koja uspeno nareuje nekom drugom, ali nije bezuslovno vezane ni za postojanje uoravnog aparata ni za postojanje grupe. Ali ona je svakako bar u svim normalnim sluajevima vezana za jedno od ovo dvoje. Jednu grupu treba nazvati grupom koja ima vlast, ukoliko su njeni lanovi kao takvi, zahvaljujui vaeem poretku, podvrgnuti odnosima vlasti. 1. Otac porodice vlada bez upravnog aparata. Stareina beduina koji naplauje kontribucije od karavana, osoba i dobara koji prou kraj njegovog utvrenja, vlada nad svim onim neodreenim osobama, koje se stalno smenjuju i ne pripadaju jednoj grupi, i to im zapadnu u odreenu situaciju i dok god su u njoj; to postie pomou svoje pratnje koja mu u datom sluaju kao upravni aparat slui za prinudu. (Teorijski bi bilo mogue zamisliti da neki pojedinac ima takvu vlas, a da nema nikakav upravni aparat). 2. Ako u jednoj grupi postoji upravni aparat onda je ona stalno, u izvesnom stepenu, grupa koja ima vlast. Samo je pojam relativan. Normalna grupa koja ima vlast je kao takva ujedno i upravna grupa. Nain na koji se upravlja, karakter lica pomou kojih se upravlja i objekti kojima se upravlja, kao i domet vlasti odreuju osobenost grupe. A prva dva faktora su u najveoj meri zavisna od vrste legitimnih osnova vlasti. Politikom grupom treba nazvati grupu koja ima vlast u sluaju kad njeno postojanje i vaenje njenih poredaka u okviru odreene geografske oblasti neprekidno garantuje upravni aparat primenom i pretnjom fizike prinude. Jednu politiku organizaciju sa karakterom ustanove treba nazvati dravom, ako njen upravni aparat s uspehom polae pravo na monopol legitimne fizike prinude za odravanje poredaka. Jedno drutveno delanje, a naroito grupno delanje, treba nazvati politiki orjentisanim ako ono ima za cilj da utie na upravljanje jednom politikom grupom, a naroito na prisvajanje, prinudno oduzimanje ili novu raspodelu ili dodeljivanje izvrne vlasti.

282

Jednu grupu koja vlast ima treba nazvati hijerokratskom grupom ako se u cilju garantovanja njenih poredaka primenjuje psihika prinuda putem davanja ili uskraivanja sredstava spasenja (hijerokratska prinuda). Crkvom treba nazvati hijerokratsku organizaciju sa karakterom ustanove ako njen upravni aparat polae pravo na monopol legitimne hijerokratske prinude. 1. Samo je po sebi razumljivo da za politike grupe nasilje nije ni jedino niti normalno sredstvo upravljanja. tavie, njihovi rukovodioci su se uvek slueili svim moguim sredstvima za postizanje svojih ciljeva. Ali, u svakom sluaju, pretnja i eventualno primena nasilja je njihovo specifino sredstvo i svude ultima ratio, kad zataje druga sredstva. Nisu samo politike grupe primenjivale nasilje kao legitimno sredstvo niti ga samo one primenjuju, ve isto tako i pleme, porodina zadruga, udruenja, a u srednjem veku pod izvesnim okolnostima svi koji su bili ovlaeni da nose oruje. Pored okolnosti da se nasilje (u najmanju ruku) upotrebljava i u cilju garantovanja poredaka, politiku grupu karakterie i to to ona polae pravo na da vlast njenog upravnog aparata i njenih poredaka vai u jednoj oblasti, i to to svoje pravo obezbeuje nasiljem. Kad god se grupe koje primenjuju nasilje karakteriu i tim svojstvom pa bile to seoske optine, ili ak pojedine porodine zadruge ili esnafska udruenja ili radnika udruenja (saveti) -, one se utoliko moraju nazvati politikim grupama. 2. Nije moguno definisati politiku grupu pa ni dravu navodei cilj njenog grupnog delanja. Od staranja o ishrani pa do zatite umetnosti nije bilo nijednog cilja kome politike grupe nisu povremeno teile, a od obezbeenja line sigurnosti do pravosua nije bilo nijednog cilja kome sve politike grupe nisu teile. Stoga se politiki karakter jedne grupe moe definisati samo pomou sredstava koje je pod izvesnim okolnostima postajalo cilj za sebe; to sredstvo nije svojstveno ni samoj toj grupi, ali je u svakom sluaju specifino i neophodno za njeno bie: nasilje. To ne odgovara sasvim svakodnevnoj jezikoj upotrebi, ali ona je neupotrebljiva ako je ne uinimo preciznom. Govori se o deviznoj politici narodne banke, o finansiskoj politici uprave jednog udruenja, o kolskoj politici optine, i time se misli na planski postupak i voenje odreenih poslova. Na sasvim karakteristian nain pravi se razlika izmeu politike strane ili domaaja nekih poslova, ili izmeu politikih inovnika, politikih novina, politike revolucije, politikog udruenja, politike partije, politikih posledica, i, s druge strane, ekonomskih, kulturnih, religijskih itd. Strana ili vrsta odreenih lica, stvari i pojava. A pri svemu tome se ima na umu ono to je u vezi sa odnosima vlasti u okviru (u smislu koji mi upotrebljavamo) politike grupe drave, ono to moe da izazove, omete ili pomogne njeno odranje, njen poremeaj ili slom, za razliku od lica, stvari i pojava koje s tim nemaju nikakve veze. Dakle, u ovoj jezikoj upotrebi ono to je zajedniko trai se u sredstvu vlasti naime u nainu na koji je dravna vlast vri, ne uzimajui u obzir cilj, kojemu vlast slui. Stoga se moe tvrditi da definicija koja je ovde data, time to otro naglaava ono to je stvarno specifino nasilje (aktuelno ili eventualno), samo preciznije odreuje ono to se misli u svakodnevnoj jezikoj upotrebi. Dodue, u toj upotrebi se politikim grupama nazivaju ne samo nosioci legitimno vaeeg nasilja, ve npr. i partije i klubovi iji je cilj da utiu na politiko grupno delanje, ali izriito ne nasilnim putem. Mi emo ovu vrstu drutvenog delanja, kao politiki orjentisanog, razlikovati od pravog politikog delanja (grupnog delanja politikih grupa, u onom smislu u kome se o njemu govori).

283

3. Poto se pojam drave potpuno razvio tek u moderno doba, treba ga definisati u skladu sa njegovim modernim tipom, ali pri tome treba apstrahovati sadrinske ciljeve koji mogu biti vrlo promenljivi, to se ba sada pokazuje. Za dananju dravu je u formalnom pogledu karakteristino da ima upravni i pravni poredak, koji je moguno menjati zakonskim putem, prema kojima se orjentie grupno delanje upravnog aparata (koji je isto tako zakonskim putem odreen), i koji pretenduje na to da vai ne samo za lanove grupe (koji dospevaju u grupu, uglavnom roenjem) nego u irokom obimu i za svako delanje koje se odvija u oblasti kojom se vlada. (Dakle, moderna drava je teritorijalna ustanova. ) I dalje: da legitimno nasilje danas postoji samo jo u onoj meri u kojoj ga dravni poredak dozvoljava ili propisuje (npr. ocu porodice je ostavljeno pravo da kanjava decu, to je ostatak nekadanje legitimne vlasti stareine porodice, vlasti koja je ila dotle da je on raspolagao ivotom i smru deteta ili roba). Ovaj monopolski karakter dravne vlasti je bitno sv ojstvo njenog dananjeg poloaja, kao to je to i injenica da ona ima karakter racionalne ustanove i trajne organizacije. 4. Odluujue svojstvo za pojam hijerokratske grupe ne moe biti vrsta sredstava spsenja koji su stavljena u izgled bila ona ovozemaljska, onozemaljska, spoljna ili unutarnja -, ve je to injenica da njihovo davanje moe da predstavlja osnovu duhovne vlasti nad ljudima. Nasuprot tome, za pojam crkve, u uobiajenoj (i svrsishodnoj) jezikoj upotrebi, jeste karakteristino to da je ona, po vrsti poredaka i upravnog aparata, (relativno) racionalna ustanova i organizacija i da polae pravo na monopolsku vlast. Prema normalnoj tenji crkvene ustanove, crkvi je svojstvena hijerokratska teritorijalna vlast i (parohijska) teritorijalna podela, pri emu se u pojedinanom sluaju razliito moe odgovoriti na pitanje kojim sredstvima ona obezbeuje svoje pretendovanje na monopolski poloaj. Ali, istorijski gledano stvarni monopol teritorijalne vlasti za crkve nije nikad bio u toj nmeri bitan koliko je to za politiku grupu, a danas je to jo manje. To to crkva ima karakter ustanove, a naroito okolnost to ovek roenjem postaje pripadnik neke crkve, odvaja crkvu od sekte, ija je karakteristika to to je ona udruenje i to prima samo one koji su, u religioznom smislu, kvalifikovani. (Pojedinosti o ovome spadaju u sociologiju religije.)

284

285

1. :
I 1. . 2. : . . : 1. 2. (, ) 3. (, , ) II 3. : . . . . 3 : 1. (, , ). . 2. . 3. . 4. . : 1. 2. 3. 4. 5. 6.
286

5. . 6. , . III 7. . 8. ( ) 2 : 1. 2. 9. , () 2 (): 1. 2. 10. : 2 : 1. 2. (, , , ) 11. : 3 (): 1. () 2. () 3. () IV 12. : , , . . 13. /: () .

287

14. (): . 15. : , , . 16. : . 17. (): , ; , . : ; ; . 18. : 273, 274, 275, 278, 279, 280, 281, 282, 284, 285, 287, 288, 293, 294, 296 (), 300, 301, 303, 317, 334/335, 346.

288

2. :
I 1. , . 2. , . 3. ( ). 4. 6 : 1. 2. 3. 4. 5. 6. II 5. . . 6. . 7. . 8. , . III 9. 2 : 1. (1., 2. 3.)
289

2. 10. () () . 11. : 1. 2. 3. 4.

-5. 6. IV 12. : 1. 2. 13. : : 1. 2. 3. 4. 5. (1.--; 2.-; 3.-) (1. -; 2.- ) (, ) ( )

14. : ( ) 1. 2. 3. 4. 5.

15. . 16. .
290

17. : ( ) : 1. 2. 3. 18. (. 135). 19. . 20. : 1. 2. 3. 4. 5. 6.

21. , . 22. () . 138. V 23. . . 24. . 25. : . (. 141/142 143). 26. . (. 143). 27. .

28. : .

291

29. : (. 148). 30. : . 31. . . 32. . 33. : 1. 2. . VI 34. () : 1. 2. 3. 35. (1) : 1. 2. 36. ( ): 1. : 2. : 37. ( ). 38. . 39. () .

292

40. (-). 41. : - 1,2,3 (. 162/166). VII 42. ( ) (). 43. (, ) (.170/171). . 44. . VIII 45. (): 1. 2. , () (. 178).

46. : 1. () 2. ( )

293

3. : /
I 1. - . 2. : 1. 2. : 2.1. 2.2. : 2.2.1. 2.2.2. . 3. () - ( ). 4. : -1. 2. -3. 4. 5. : 1. 2. 3. 4.

6. - :

294

1. 2. 3. 4. 5.

7. : 1. ( ...) 2. ( ) II 8. : 1. : , 2. : , , , 3. : , 9. : 1. : 2. : 3. : , 10. ( ) . 11. 1. 2. ( ) 3. 4. 5. 6. . - 12. 13. ( ) ( ) ( () 14. - ()

295

15. ( ) . : 1. 2. 3. 16. 594 . ( ). : 1. 2. 3. 4. 500 (20 500 ) 300 (12 300 ) . 150 (6 150 ) - . 150 .

17. : 1. 2. . 18. 509 ( ). 19. 5 500 000 : 1. 90 000 2. 365 000 3. 45 000 20. 1 18 2 ? III 21. - ( , ). 22. . 23. ( ).

296

24. (: ). 25. : 1. 2. 3. IV 26. - . 27. : 1. 6-11 2. 12-15 28. : 2 : 1. 2. 29. + = 30. : 1. - 2. 3. 31. : 1. 2. 3. 4. ()

32. :

297

1. 2. 3. : 3.1. 3.2. 33. : 1. : -- 2. : --

34. : 1. 2. 3. 35. : 1. 2. 3. 36. : , . 99. 37. : , . 99/100. V 38. 13 14 15 16 , , ( ) 39. : . ( ) , () . 40. 41. . 42. :
298

1. ( ) 16 2. ( ) 16-18 3. (1784) 18-19 43. 44. ( ) 45. , . 46. : : 1. 1992-1996 2. 1996-... VI 47. 1784 ( , 1807 1814) - ( ) . 48. . , : 1. 2. 3. 4.

49. : 1.- 2. - 50. . 51. : 1. ( ) 2. () 52.

299

53. : , , . , . ; . , . , , . 54. : . 55. : . 56. : 1. 2. ( ) : , . 57. : , , . 58. : 1. 2. VII 59. - . 19 20 . . : 2 ( - ). 60. . ( , , , , ). .

300

61. (). . 62. . 63. : 1. 2. 64. ( , ) ( ) . 65. ( ). . - () . 66. (- ). . . 67. / / . (, , , ). ? VIII 68. . 69. , . 70. - () ( ).

301

71. 50 20 90 20 . 72. 3 () 4 5: . 73. (), . 74. (1929-1932). . 75. (New deal) . 76. . 77. ( 3-7%). IX 78. , , ; . . 79. , . . 80. , ( ) . 81. : : 1. 2. 3. 4.
302

: 1. 2. 3. 4.

82. , , , . 83. , , . 84. , . 85. . . 86. , , ? 87. . (, , ). 88. : : . : , ... , ... ( ). . , , , : ().
303

 , . . , . , , . (). , . , , ?

304

4. : -
I 1. : , , , , . 2. : . 3. : 4. . . 5. ; 6. : 1. 2. 3. 7. . , . . 8. : . . 1. ( ) (). 2. . ( ) . 1. (). 2. . . .
305

9. ( ) . 1. 2. ? 10. ( ). : . 11. . . ( ). : . 12. . 13. () . . 14. ( ) . 15. , 2 : 1. 2. . 16. : ; ( ). , .

306

17. ( ): 1. 2. 3. 18. . 1. . . 2. . . 19. ( ). . , . . (). 20. ( ): 1. 2. 3. 4.

307

5. : -
I 1. , . . . . . ? . ; ( ) . 2. : 1. 2. 3. 3. , . ? . 4. , . , . II 5. ? . 6. . 7. . . 8. , , 9. .

308

10. : 1. . 2. . , . 3. . . 11. . 27, 28 33. III 12. : , . . . . : , , , , . 13. . . , , . . 14. . 15. . . . . . . 16. , . , . . . . . , .

309

17. : 1. : 1.1. ( ). 1.2. (, ) 2. : 2.1. ( ) 2.2. (, , ) 2.3. (, ) 18. . 42, 43, 44, 46, 47, 48, 154/157, 166.

310

6. : 6.1.
I 1. . 2. : 1. , . (/ ). 2. . . 3. () ( ) 3. : 1. ( ).. ( ). 2. . (), . . 3. . . II 4. . : 1. 2. 3.

311

5. . . : ( ). 6. ( ) : - ( ). ( ). : 1. () . 2. . 7. . , (). ; . () . 8. . sui generis . ( ) ( ; , ). . 9. (): 1. 2. 3. 4. 5. () (: ).

10. () , : ( ) () . . 2 () : 1. ( ) () . 2. () .

312

11. : 1. : 1. 2. (2 -2 ) 2. ( ): - 1. (, , ) 2. ( ) - 3. ( ) 3. ( ): 1. ( ) 2. ( -) 3. 4. III () 12. . . , : . , . () .

313

6.2.
I () 1. , , . 8. . . 2. . 9. . 3. . 10. . . 4. . 11. , . 5. . 11. , . , , . 6. , , . . 14. 7. . 17. . 8. . 18. , . 9. . 18. , . 10. . 20. 3 : 1. , 2. 3. . 11. 3 2.
314

12. . 20. . (. 41) , , , , . 13. . 25. : , . 14. . 25. , . 15. 1 . 16. 2 (. 25) . , . , . . ? . 17. , () . . 18. . 26. ( ) . , - . 19. . 27. , -, .

315

20. . 27. , . . 21. . 28. . 22. . 28. . 23. . 29. (, , ) . 24. . 29. , . 25. . 30. . 26. , . ? - - . 27. . 31. ( ) . , . , , . 28. . 32. . , (. 102) 29. . 34. . 30. . 34/35. () , .

316

31. . . , (, . 36). , , . . 32. . 38. . 33. - . . 38. ( ) ( ) () . ( ), , . , , . 34. . 39. / (. 122) 35. . 39. - , - . 36. . 39. () . 37. . 40. . . ? . . 38. . 41. . 39. . 41/42. , , . , . ( ). 40. . 42. . . (2 ) .
317

 . . , . 41. . . , . 42. , (.123) 43. . 48. , ! 44. . 51. . II 45. . 3. - , . 46. . 5. , , 47. . 6. 31. . 48. . 8. ; , . 49. . 9. . 50. (. 9) . 51. . 13. . 52. . 53. . 14. . 54. . 15. .

318

55. . 16. () . 56. , , . (. 16) 57. . () ()? , , ? . , ! 58. , ! 59. . 21. , ( ) ! 60. . 24. 61. . 27. . 62. . 28. . 63. . 30 , . 64. . 31. . 65. . 32. () 66. . 33. : , . 67. . 68. . 34. , 69. . 34. . , , .

319

70. . 35. . 71. . 36. . , . . 72. . 37. . 73. . 40. . 74. ( ) ( ). . . ( ) 75. . 41. , . 76. . 41. . 77. . 41. ! 78. . 42. : , . 79. , , . ? ( - ). 80. . 45. ? 81. . 45. ? , ? 82. . 46. . 83. . , .
320

84. . 53. . 85. . 89. . 86. . 91. , . 87. . 92. . ( ). 88. . 93. , , . 89. . 93. , , . 90. . 96. , , . . 91. , , ! , . 92. . 97. , . , , ; , . 93. . . (). 94. . 98. , . 95. .100. - . 96. . 101. . 97. . 102. , . 98. . 99. . 103. sui generis .
321

100. . 103. . - . 101. . 107. . , , . 102. . 108. . ( ). 103. 104. 105. 106. .107/109. . . 110. . . 110. , . . 111. , .

107. . 113. . 108. ( ) : . 113. , ... 109. , . 113. . 110. . 114. . 111. . 114. .

112. . 114. , . ( ) 113. . 115. . 114. . 122. .

115. . 123. . , , .
322

116.

. 124. .

117. - . , , . , . 118. ? . 124: ... . 119. . 125. .

120. . 127. : . 121. . 126. . . , . 122. . 126. , . 123. , - .

323

7. : 7.1.
1. : , . 2. : - - . 3. : . 4. : 1. () 2. () 5. : () . 6. : 1. 2. 3. 4. 7. . 8. : 1. 2. 3. 9. : . 10. : .

324

11. : . 12. : . 13. : , , . 14. : , , , . 15. : . 16. . 17. . , 3 , 3 : 1. : . : . 2. : . : . 3. : , ( ). . : . 18. : , . 19. : ( ). 20. : . 21. : . 22. : .

325

23. : 1. 2. 24. : . 25. : 1. . 2. , , , . 26. : (). 1. ; ; . , . 2. - . , . .

326

7.2.
1. : , , , , , , . I 2. 20 . ? 3. : (), ( ). 4. ? . 5. ? () . , . , . . . II - 6. . , , 16 17 . 7. ; . . 8. . . ,

327

9. , ( ) () ( ). 10. , : () . 11. : 1. 2. 3. 4. 5. III 12. , , , . ; 16; 2 . 13. : ( ) . , . . , . () . . ( 13 ); , ( 16 ). : , . 25, 26, 114/118. IV 14. . :

328

1. (1. . 2,8.) 2. (.22,7) 3. ? (.22,29.) 4. , , , (.24,33,34.) V - 15. , , . , : , , . 16. ? . () . . 17. ? (Beruf, Calling) (). . ( ) . 18. : . ? : ? (.22,29.) , , . 19. . 20. . ? 21. . . . . ? () . ( ) ?

329

1. ( ). 2. . ? . ? 22. . . () . . 23. () . . . - . , . , . VI 24. . ( , , . 276.). VII ( ) 25. ? 26. , ? 27. . , ? 28. ? 29. ( 296). , : 1. ?

330

2. , . ?

331

332

............................................

1 1. 1. ? __________________________________________________________________ 2. ? -_________________________________________________________________ _________________________________________________________________ -_________________________________________________________________ 3. ? __________________________________________________________________ 4. , , ? __________________________________________________________________ 2. 5. ? __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ 6. ? __________________________________________________________________ 7. , , ? __________________________________________________________________ 8. ? __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________

333

3. / 9. , ? __________________________________________________________________ 10. ? -_________________________________________________________________ -_________________________________________________________________ 11. : ______________________________________________________ ______________________________________________________ ______________________________________________________ ______________________________________________________ 12. ? -_________________________________________________________________ __________________________________________________________________ -_________________________________________________________________ __________________________________________________________________ 13. ? ______________________________________________________ _______________________________________________________ 14. ? __________________________________________________________________ 15. ? __________________________________________________________________

334

............................................

2 1. 16. ? __________________________________________________________________ 17. : 1. )__________________________________________________________ )__________________________________________________________ 2. )__________________________________________________________ )__________________________________________________________ )__________________________________________________________ 3. )__________________________________________________________ )__________________________________________________________ )__________________________________________________________ )__________________________________________________________ 18. ? __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ 19. ? __________________________________________________________________ 2. 20. ? __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ 21. ? __________________________________________________________________ __________________________________________________________________

335

22. ? __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ 23. ? __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ 24. ? __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ 25. , ________________________________ . 26. ? 1_________________________________________________________________ 2_________________________________________________________________ 3_________________________________________________________________ 27. ? __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ 28. ( ) ? __________________________________________________________________ 29. ? __________________________________ 30. ? _______________________ 31. : 1. ? 2. ? 3. ?

336