.

'

a'

Volum i ireil!
II

PRILL 1928
"

Nilmu,'>-6II

, ,

.
, .~ "
~. . .,:~

" ,'"',0\:

'i'
,'

c, ,
,

;.,';"

"
.-"; 'I.' " " '. .},; ./.."

' "

D 1 1 U R I JA
'

~,,;:

'

"'

'

,T
#

'"

'

0'

'

\
","'.' ',','

'"
,

"-',;~,'",,\,,.

\,:

rJ

",'

"

','

..

,,'

I " "'" I '" E '~PERK(jHESHME

..

\
7.

,SHQiPETARE , .

,"

"

.
,: -j

"
III

'.,

,;

'Del

nje
I,. "
\ "
:) ~ .: ,'<C 1" t,',' (

.~ /

'

-"{

, . .'.
.' .; "

,
'1..-,

.
Y

",

'..

"

.. .'... ~

, ~.. '
,". -'j. ;, 4;'~; '~ .:.~.

-~~" .(:' ~~

_\

MBAN:
'II

~
," "

? '~~

',', '

"

'

~
,

pJ,~~~.~j~~

. <e'~l!qj,:neShqlpiirigje,'

'P~qbl~~nf1 ,'e SJ1qiP~'risdfnrjep?ndent~: - 'iujt,a !e ndmfet Sh'qipeiare';d~~~t*~~'~ ,: Malazesvet. Veprat e Et~nvet'Jezuit~ ne Shqipi 1841-1928. ... UdhUar.et.\,.' "'-

.. Libra {e marra.
~:' "I' .o! ~D ~

n.e')unt: te'shiiellit tt, 19-te: .::1" J)ibli?grafi,~'

. .,
'..
~~ " "'w

,',

\~

., )1

'-,.' .

. ",'
, 't.

,'"

,.

~.

. >,,,,.:~,"
',i '1'-. '".f ';"'0",.."'~'

..
>',

-"

. .~

, . " ,
' , 4 .~.
,

... ,~. ,. >

-. .

.~ "' '

~..,.,; .

"

n'-

,I

.-

;t:~~: ,
:'\11',
'J

T'I ~,t\N, l.l BRA RIJ,A;;' LU ~O' I'>, 1928.' "

J ,. c , ,.

\.',

t.)o: ,,'1: " "

, r;""" , ....

,..'\ ;

",

.: 'i

"

:.',J' . _2.: s .,~ =-_,-,::--.;":', ',\hi\..L.:;:6,"" "'... ; ~;i;~_~~~~L:~-~:...';;'

DITURIJA:,
~

Pajtimi p~~ nj~mo~,:M.

", ,", ,.", '0, ',;

"

'~:.' ,

,j' I

10 franga ar'per t~kd6 ne,Stiqip~ri. , ..' Jashte , Shqiperise,' v p~r clletfd6 -v~nt, ,pajtimi." eshte 2 ')1' h , ...,:" ", . ...' ".' I .,." ' dollare a mertk'e~, " . " '" 11,'
" ..;:~, ',,!,'~'

,volumi,

1 gje; m~':;'\e, ~d~ I:

" '.'
. ;.;'~

,..

-', - -

.j

"""', '.

"

',,'

"'.,'

Per "trUR.i~",-~fs!~,or:,' '~esu.es "d~,e"'nka~esJt, ,~p~jtimt'-~sht{,

. ' ., 'r", ~>" ,"~ ' paj~i'me,t ' , " ge~g~fi~~e ;~Sfii,G,'~~~~'ke.,b~r~"~O'~O~ija;~' . '- .~; " ' I '-

7 fr. ar.-=. !

.
.~

l' 'i':;' , 1

'I:'

''ZoteTinjte,q'e
( ""~:,,, :.. :.~: '>' ~'" '.'

rid~roine'adre'sen:
./;. " .:: ::::-L~-

jan~'{e 'Iut!.!r~
,\ ," I':

tena shenojne,

;ba~!ike;~;drejiimfn
1. , '. ,.",,:',

e.'~i, 'e'dh~ te vietrin.,',

tane:t~ lutufje' 't~ bejhe
',".;,'
':""'_>-*";1"". S,el'ariik'~l'909,' p;vsie.f~., [)"';;.,,

\'
). ,".. ,(

'.I,:
~';' 't'.>:: j'
!

>,~
., o ,

Me "Q~n~" s~ reyis,ta ionl(~ihete ,'ne po~te me,regulirzoterio}re,'

q}(n:uk"e',ma'rrin,
",','postavet'
< ",. x '. '.i '., '-',;,~ .',

an~ime' -n,e~''dr~i18.ri e;'

;:;
,',e,"c' '., i60..f~q,e;~m'e'fi>:\ .,'\ " . ~.' ..' r

.~.

n~ v@nt-ku(gjenden~
.:'" -"-voruriii.~iwt~i.,,"Dituri~'"

'~,

!' ,!
'['c

.t

',' ,~::,

'gura",~hi'tei'~,>f~~ng~;,..4?:m~,

-j

\:
'~

;~"~:;:,#
.

r...

\~ 1;;~Y~kU~i~~~~1~i~~tt}~B~~27, 4~9~~:'~:"'~:~~:b~~~,~,:t~;.f:!~,'
\ ttf~ne,e d!Je.~p~~,tq.i'pi,q'" ar~~m'b):.'
. . ::' ~.: . . v.. ,<./ """,~, . ,', '~, '",,' 'f

,u

:., .t..

~\:~, j.-;:.t",,-:;/:.~:.. -,-" ~"'''''~'' '-"''''-' "':

'- ";;-NumeF,et Ldhe'3: J~:'IJit,un

.

. .-''1- .!;;-. '\1""( '.- ~:

:' <;,~j6r i.',

."-. .

'~.-i .,'f~-","-:'~
'

t~r ~'.i'
'<"'>!"'"

'1',.,:>-)
' ". '
1

.~,

~7dry~ ~O'sa,nirO]\ , ,~'

eo~f; ~($\~$P'
l'UMO

"

.t;'.l~'I 6;>pga t.Jran'ga

..,~ ;{;"-

I-

'"

'{.

..;

. . '(

'
,

:(

Je~ultevet dhe Fran'~js~,"Ibln'~,vet ne Shkodre, si e"dhe at6 te botuara ne Kor~e, n'e T1rarte',~' , f ~'l S~fj~, n~' B lk'uresht, 'n' Amerike' 0~ .' ,\,:, ,;...,.;;. "",,;k," I' ",..(~,>,", ;:"N,e,;),brarit t~ne kemi pra'pe 'Ili~ Atok te math libr'~,s,h~:fr,~n:-, , . ~ii'sh~;~per shkollate, per t~ ine.s.ua.re?gfuh~n, fIC\I~re, $rainatil<~~.> .,
Arsitn.it, 'prej
.~" : '.." ... ~.' . .

>~JJbrate shqip Ie shty'pura prei

LrBRARIJ~,

"

,:'"~~if!~: '~;~:i~~:
;":~J:ND.0i'

.. {' ..:
..

'mb~'ri~~ ~jilh~~.," ','

:::.
" ..

,:.~S:l1eno.j me ketu;';

><r~;":~~.:;~~3Y:epnit"e , I'3-;" :"~~':t;;Kr:i1~: "=t"" <.' .~' shkritntarevtt>ldasii<e'{e I-, ot : :" 7 "" " V o,lalr~, R I M onlalgne,. ',,(!cl;p~e~.j~w):er~,. 0 ',0/:""" 1 ~J,,'
,i~~;:.";,:~,,,;:~J;;:LteH!~!;'. ere:' Balz'z.t, . pa~siCJ,~,t1P:~li,p:?,~r,get,'~I?'honse,

AF~~~~l,~'~,Ve'pr,art1a~ife "me Shqip~rjn~, prej' '~ut6re5h',te' li'nj ,':' ~.he" -, '. :,w:;xi~~q~<.:':., ,"" .:',1" f '... ~.." ."f <., .~.c;. "'I'
" F!~lUcesa,:,,:<:?.pnfe.iI1e,.
,. .' ..::. ~"{"~-"~~:"""':"";>';'

. ,'.

"

.'

','

,.", "0'"

! ..'
I"
"-: -

,."",,-.

''".''

"'-

,';,

Aiatole'?:F:Jan~e';;~9~~ D~l,Id~t.,.;'i.' ,:"

'-d~'1~'~.u'-\ ", ~:' ,,:',

I,'..,

':': . '\~

Kemh~aiJ~~nI~"~eri te madh,e:Jlbrash,rte' gjt{he" e'ngleze, Ita'.' '\ " < ,; < '.t'- " ~:', ...~, liane, gjermarfe;i~'{;};f~"i'~..' .
~~~~~':;,~;~~d;~'
-;:'~ '10 ;' "" :f'.-!" ~,~ >:~' t, ~ ..t"t. -.ii, '0 ";f!i

~.,

"

'::,~

,'J~::~~~~~~:~~i~:,:~~
-'l" '." ... ~ ',' ~ -" ..., "

.:~

,,\,

,.,,'

.~ J. ..'" ,,'"

DITURIJA
E PERKOHESHME SHQIPETARE

Del Volum i trete

llje

here PRILL

lle 1928

muaj

Numur 6

Problemet

e Shqiperise

independente

(Shkruare pas kujtimcvct pcrsonalc)

Me independencen e saj Shqiperija u-gjend perpara problemeve me tc rcnde dhe me te veshtiri> qe munt te takoje nje komb. Ngushtesf e kufivet, pakica e numurit, ne vent qe te lehtesonin situaten, e benin dishprimfsht akoma me te komplikuare. Nga haosi i nje mbledhje fisesh duhesh nxjere nje komb dhe Ilje Shtet. Me brumcn amorf te popuIlsivet te vogla, ishte per te bere nje kristalizim i reguIlte, ne kondita tepre te pavolitshme, perpara cir-

konstencavet te krijuara prej nje lufte se egre.

Tridhjet e pese vjet para se te bu()tnje luiza balkanike, me Sh'oqerin e StamboIlit dhe me Lidhjen e Prizrendit, ishte bere nisja e nje pritmi per Shqiperine, te ndryshme prej jetese qe ishte rrojture gjer

me atehere. Levizja dhe zgjimi kombiar

c;faqureprej tronditjese qe

soIli lufta ruso-tyrke, me traktatin e Shent Steranit, dhe kongresit. te Berlinit - po e vinte Shqiperine perpara realitetevet te rrojtjese, duke i deftyere gjithe rrezikun qe i ishte ngrehure ne funt ie asaj gremine qe gjendesh: pa nje shvilJim kombesije, pa forcene morale qe pieH bashkjmi, pa te drejien e pranuare prej boies' se qyteteruare kur sheh nje sl1viiIim dhe nje ku1ture, pa konsakrimin e kesaj se drejie prej perpiekjevet, dhe me tepr' akoma prej gjakut qe derth nje popuIl; duke mos pasur as nje nga keta tituj, Shqiperija ndodhesh ne rrezik te konsiderohesh e identifikuare me Tyrqine, solidare me te, e humbure ne trupin e saj, dhe keshtti e destinuare te copetohete bashke me te, kur te vinte likuidimi definitif i te selllurit, fundi qe po pritesh prej afero nje shekeIli.
.

I njohure jo dot me tepre se gjysme shekeIli e tehti si nje populI me vetehe, me nje gjuhe dhe race te tijne, si nje prej vendesvet
.

lJITUI{I.)A

:'\ r

fi

me te vjetre te Ba!kanise dhe te Europese, Shqipetari akoma s' kishte fituare tituj dhe tc drejta kombesije; askush nuke mejtohesh t3 konsideronte si nje shok, makar te voglc, po me te drejta barase, njf: shok ekzistenea e te eilit duhet respektuarc, ose, tC pakcn, toJeruare. Ne shkreptimc te furtuncs, popul1i e l\UpCioj ku gjendesh dhe ~e duhesh bere: Bashke me protestimet kundre copetimit - eopeiim i pieseshme qe dukesh fort i math atehere - protestim qe kishte per qeliim te vere ne evidence dallimin e te dy <;eshtjevet, asaj se Tyrgise dhe asaj se Shqiperise, te nda!oje nderlikimin e lmerrshme, bashke me at6 perpiekje, themi, po fillonte eohe nje punim i brende:-.hme, ne trup te individevet dhe te kombit, nje elaborim i frymese, per lindjen e nje brumi te ri, te ama1Jgamuare ne bashkesf dhe njesf H: aspiratavet, me nje qok ne veprimet e ve<;ante dhe kolektif. Ne qofte se memoranda e dhene fuqivet te medha dhe lufta ne Koshara, afre Ka<;anikut, jane dy manifestime politike me nje importence kryesore - njeri pcrkundrejt shoqeris' se Shtetevet europiane, tjatri balJi.: pushtetese qe sunonte token arberore - m' ane tjatre abetareja e shtypure ne Stambo1J, me te nje qint e tridhjete faqel dhe te katre ncneshkrimete, eshte nje eveniment qe vitet dhe sheke1Jet do t'i rrefejnc rendesin' e vertete, importencen e madhe te asaj nisjeje, <;e roJ ka Jojtur ay filJim. Perpara Europese Shqipetari revendikonte te drejten e rrojtjese, te drejtene qe te konsiderohet' edhe ay si nje komb dhe kombesf me vetehe, me nje karakter te caktuare; nga Tyrqija Shqipetaret kerkonin respektimin e te drejtavet te tyre per shvillimin kombiar, ne. kufilt:.' etnografike le Shqiperise, te mos konfondohen me tokate dhe popujt mbi te ciJet formulonin pretendime fqinjet balkanike; po, edlle yeW prej Shqipetarevet kerkohesh qe, jo velem t3 ndjejne te drejten e si; drejtese, po edhe te marrin <;do mase qe duhete per te bere le dukeshme rrojtjen e kombit, ekzistencen e kombesise, te ndjejne resp6nsabilitetin qe 11takonte me detyren ere, perpara personavet dhe kolektivitetit. .

Shqipetarisma fiJloj qe nga ajo dite te behete nje fare fe, njc besim, jo individuaJ, si me thane i posa~me per <;do fis, po nje fe c perbashket, nje fe e vetem, ose me mir' akoma feja: njeres qe s' kishin pare kurre shoku shokne, te pa njohure dhe te pa degjuarc gjer die, gjenin nje Jithke dhe nje velJazerfm ne fene dhe besimin c ri, zbulonin se ishin adepte dhe konfrere, me mire te themi vllezre, me kuptimin qe ka fjala ne disa shoqeri fetaro-poJitiko-shoqerore, dhc aqe me tepr' akoma sa, persekutimet e ardhure prej kundreshtarevet te koaJizuare, i shtrengonin t3 mbajne te pshehte kete beseJidhje.

Nr. 6

DITUH1.JA

Faq,' 201

Per te kupetuare bashldmin te heshteshme qe kishin kunc1reshideS2 shqipetare, ;min te kujtojme konditat e lindjese ie kesaj ideje: lakmimet e popujvet fqinje per tokene shqipetare, te gjithe popujvet, tre Shqeh, ne veri dhe ne ]indje, dhe greku ne juge, deshira e pushtetavet te medha te realizojne ~gjanimin e Shtetevet te vegje] me damin tene, qe na konsideronin si eopet misb te Tyrqise, te njeriut te semure. M' ane tjatre pazotesi e sunimtarit legal, e Tyrqise, dobetuare dhe regjwHe, per te mprojture vetehene dhe neve. Ne pa: rim do it pandehe njerill se, i zoti i vendit prej drejtit te zaptimit dhe ne, do te ishim it lidhure me ,* te vetem inieres, sikur qeveri ;2 StamboJIit te ishte e zonja te shihte dhe te kupetonte intereset e saj, kur se, ne reaJitet, njerezit e shtetit mbi Bosforin qene fare inj kompetente ne <;eshtje politike, anatike dhe intolerente: donin me . tarete

.
, .

mire nje katastrofe se sa zgjimin e nje nasionalisme qe inteligjenea e tyre s' e kupetonte dot. Keshtu qe, balkaniket gjetne nje aleat ne Tyrqija, kur ishte fjala per popul1in dhe trua11in e Adrjatikut. Pregatitjadonte kohe dhe perpiekje te mMha; k1she te bcsh me

tradita konservatore, me ide rebele, me zakone reaksionare, me inersine qe paraqit grumbuJli, 'citet e ka!uare, te vdekuret e shkuarc. Me
nj' ane kishim pra punimin cliie gatimin e brendeshme; m' at' ane antipatinc dhe hostilitetin e sunimtarit; dbe, nga ana tjatre kisbim nje detyre me imediate, problemen e raeese, e voglesuare, e pakesuare

prej trubuJJimevet permanente, dhe me tepr' akoma prej sherbimit ushtarak dbe menyren me te cden aplikohesh I. Mezi, qe pake vjet e tehu, kishte fjl1uare rac'a te mane nje zgjerim, te behete prap' e zonja e kufivet etnografike, te hyje ne pronje, dhe te jipete pas nje pune

pel10re2,
Ne keto kondita Shqipetari ishte j shtrengnare, kishte detyren te mejtoje: ne ishte me mire te duroj' akoma ea kohe zgjedhen e shkLteru,He te nje dominate se dobesuare, dhe te drejtoje gjitbe fuqine dhe vjtalitetin e tij per te siguruare pritmin e raeese, per te ndaluare su]min e Shqehvet dhe te Grekevet, a po ne dubesh te humbase d1:rimin kundre dominonjesit pese here shekullor? Nga ky dilem i tmerrshme edbe hezitimet e patriotevet: e shihnin se, rrezimi i Tyrqi:;e
1 Autori i k~tyre radheve ka par!', me 1906, ne Manastir, taborin e Elbasanit qe po kthehesh nga Jemeni: n~a shtateqint veta klshin mbeture_nje qint e njezet, ber!' nje fare hie njeriu, teverdhure, vetem me cipen dhe eshtrate.
,

Fushate qe raca jone is:,te shtrenguare t'i zbrasrJje perpara sulmtarevt"t 'Ie huaj, ne Manastir, ne ShkHp, nc Janine, kishin fil!uarc Ie marrin gjyre dhe . :karakter shqipetar.

Faqt>

204

DITURI.JA

~r

6' --

muntte te sieIIe me vetehe fatkeqesin' e Shqiperise, copetimin e tokes" arbenore. Dhe ne mes te dy udhevetpreferohesh - te paken ne teori - shtegu i pare: pake durim akoma, qe te forcohete ndergjegja, te marre fuqi i rilinduri, te fitohete nje e drejte perpara opinionit te perboteshme. Qe nje menyre punimi per te fituare qint per qint, te mos. Jozim fatin e kombit me nje zar. Regjimi qe u-prokJamua me aqe buje ne korrik te motit 1908 e. pruri ~eshtjene shqipetare ne nje shkaIIe me akute, e beri me te gjalIe problemin e kombit tene: a duhesh nje lufte e ~elure kundre dominatorit te huaj, nje shkeputje e krejte, pa Ie te dale ku te dale, a, po nje perpiekje e brendeshme, per nje fuqi intrenseke, per koherencen e mo!ekulevet qe i quajme individ dhe njeres. Pyetja qe e tmerrshme: alternatifa e pare kishte terheqjen e aventurese, e nje luftimi te' rebte, ashtti si e ka dashur' Arbereshi. Vepra e dyte ishte mbase me peIIore, po edhe me e rende; pemet e saj do te ishin me te duru~hme, po edhe Iypte nje bashkepunim, makar per ca kohe, me autoritetet e njohure, nje fare paqe, bese provizore, kur se menyra e pare parashihte nje kolaborim me ba!kaniket, me atf, qe lakmonin truallin dhe gjakun arteror. E para donte kohe, vuiInet, organizim, disipline,. edukate kombiare, nje patriotisme inteligjente, ,* politike te mature, me fuqi mbi vetehene tene. E dyta Iypte buje dhe zhurm. Tek gjendeshim nermiet dy udheve, tek perpiqeshim here me vetehene t' ene, here me sieIIjete verberore dhe fanatike te Tyrqvet te' Rinj, here edhe me pritat e ngrehura prej fqinjeveF, kercelJima e luftese balkanike i dha zjarin barutit. Lufta po ngjante bash kur nje sukses, qofte dhe i pjesshme, ishte fituare mbi Tyrqine, kur qeveri e -'StamboIIit po ulesh perpara kerkesavet nacionale te Shqipetarevet. Edhe lufta balkanike kerciste per it ndaluare kete realizim te revendikimevet te Shqiperise. Ne ate zjar, si edhe kurdohere qe flakeron shtepija, duhesh te shpetonim ~e t'ish e mundure. Independenca jone na gjente perpara nje faktori te vetem, nje. ndalim qe kishte zene vendin e te trevet te meparshme: tani me s' behesh fjale as prej dominatorit te Bosforit qe nuke perfaqesohesh prej nonje fuqije, as edhe prej vepres' se brendeshme te Shqipetarevet, te ciJet rreziku i befte po i bashkonte ne nje te vetem aspirate: Shpetimi, ne independence. Po, mbetesh faktori i trete, i tmerruare tani qe kishte ndihmen e armevet dhe te ushterivet: ambicioni pa mase i fqinj,.

U-provua se fqinjet punonin me nje sistem dhe metodE', duke ndiekUJc'

qeIlimin, ashtu si e deshmon bashkepunimi dhe bashkimi i Grekevet kundrc' Shqipetarevet, dhe paqa e miqesija fallshe qe Malizi diti te bjere me Malsorct..

Nr. 6

DITURIJA

faqp- 205

'vet tane, tt atyre qe kishin marr' armet ne emre te njerezise dhe te ,drejtesise, per te shpetuare te roberuarit dhe qe tani donin te aplikojne keta parime te bukure duke eopetuare, roberuare, shkretuare Shqiperine, kryengritjet e se eilese kundre Tyrqise u kishin lehtesuare
,dhe siguruare arritjen e qellimit
:;:.

Ne mendjet te aliatevet balkanike nuk' kishte zene vend ide e te ,drejtavet shqipetare: ne mes te tyre nuke parashihesh tolerimi i nje
:

kombi,

i nje Shteti

shqipetar.

Ishte

mohimi

komplekt,

pa pergjigje.

;Edhe me tepre se nje fuqi e madhe, te paken dy, Rusija eariste me ,aliaten e saj, favor!zonin qellirnet e Shqeho-Grekevet. Qeverija provizore e Vlorese qe ne fillese u-gjend perpara nje te 'vetemi problem: ay i kufivet, shpetimi i tokese prej ushterivet tt Ehuaja. <::eshtja e Tyrqise me nuke preokuponte njeri; kereellimat e to,pavet bul1gare mbi vijen e mprojtjese te <::atallxhese, me nuke linin ,asnje dyshim per ~keputjene definitife 'te ~do marredhenejeje ndermiet iBosfori dhe Adriatiku, keshtLi qe, edhe kush kishte shpresuare nje for-, .cim te kombesise shqipetare dhe te shqipetarismese me fitimin e Tyro qise dhe mundjen e fqinjevet lakmimtare, tani po e shihte realitetin :fata1. Mbetesh vetem brenga e tokese, e trua1Jit arberesh, i shkelure ;.prej ushterivet serbe qe po perparonin pa gjeture ndaJim, dhe po unjeshin ne zal1 te detit. Te dy luftaret e tjere kishin gjeture nga nje rpengim ne Shkodre dhe ne Janine, dhe, perpara rrezikut fare t' afrem, ',yete Shqipetari, pas zakonit te tij dhe instinktit, mbante nje qetesi, :pa no njesforeim. Shqiperija e lire kufizohesh nga veriu me Fierin dhe MalJakas'hen, ndehesh ne Jindje gjer ne Berat dhe nga juga mezi zgjatesh gjer 'ne Gjinokastre. ,Shkodra qe rrethuare, pa komunikim me boten e jashtme. Janina. i bente balle ushterise greke, me nje ushteri te prishure '1yrke, nje pjese e saj e mbledhure prej mbeturinavet te ushierivet te Kosove.se dhe te Makedonise, e gjendure keq per munieion dhe ush.qim. Kfo situat e jugese zgjoj pyetjene: a duhesh ndihmuare ushterija tyrke ne Janine dhe t'i behesh bal1e Greqise me ~do menyre qe ;te ishte,a po, duke besuare fatin e saj ne duart e fuqivet te medha, .Shqiperija Guhesh te ruante njeneutraJitet strikt, te mos dukete se ka lufte me ndoke, se luft6n me fqinjen e saj te jugese? Teza e pare nisesh prej pikepamjese se, ~e vise te shpetonin Iprej shkeljes'se balkanikevet, nga trupi i tokese shqiptare, nuke munt
... Shi koni. L' Alliance balkanique, .;.Carnegie.

prej

Gechoff,

dhe

raportin

e anketese

---

F'aQe 201)

DITUR:.IA

Nr. 6.-

ve~ so: t'i mbeteshin Shqiperise. Fuqi e Tyrqise duhesh ndihmuare,. me gene se rezultati do te ishte, jo per Tyrqine, po per Shqiperine.Nje tjatre pike, dhe jo me pake me rendesi e argumentavet te tyre, ishte kjo: Shqipetaret duhet te kupetojne se kane per detyre te mproj-. ne dben e tyre; te bejne therori per te mprojturit e tij, te luftojne, te vritene, te perpiqene qe te ndjejne te drejtene, detyrene perkundrejt memedheut. Pm, nje therori, edhe e dishpruare te ishte, do te kishte fitimin e saj moral: ishte nje lis qe po mbillesh ne shprese per l' arthmene. Teza e dyte pretendonte se Shqiperija, sa po e Iindure dhe pa mjete mprojtjeje, nuke mllntte pa rrezik te rrdehete sikur merr pjese-ne 111ftenme balkaniket. Fuqi e saj ishte dhe duhet te jete neutraliteti. Mbi kete parim qe shtrenguare te mbeshtetesh qeveri e re kur8reket kishin bere tentative te ~karkojne ne Himare, ose diten qe njevapor grek kishte ardhure perpara Vlorese dhe qelIlIare me top.. S' ki- shte dyshim se qeverija, dhe me tepr' akoma kryetari i saj, prieronte nga kjo an' e dyte, e cila, ne mos ishte fare pas idealit te patriotis-. mese, kishte, se paku, meritin te jete diplomatike dhe kerkonte njesforcim me te paket, pra mbante me vetehe edhe nje aparellci! (nukethem reaIitet) sigurimi. Edhe, sa do qe, miturise dhe pafuqijesise u pelqen me tepreinaktiviteti, prape u-be nje sforcfm per te interesuare batajonete shqipetare ne mprojtjen e Janinese, ne perseverence dhe therori patriotike.. Mjerisht gjendja psikologjike (e cila i shtynte shume njeres te besojnese proklamimi i independencese e lironte dhe e ~karkonte Shqipetarin, prej ~do pergjegjesije) u-kornpIiklla edhe me nje veshtiresi krejt materia!e, mllngesa e ushqimit, dhe shkaketoj nje dezertim me tufe, dezertim nga me te pikellushmet, i vazhduare prej nje mesyjtjeje te ushterivet armike, nje shkelje te tokese. Nuke rnundim ketti te mos kuj-tojme me nje lavdi te maJIengjyshrne te posa~me taborin e Gjinokastrese qe, duke kupetllare detyren e tij perkllndrejt mernedheut, fIamurit dhe Shtetit, u-be prape gat! te veje ne IIogoret e Janinese t'i verekrahrorin obuzevet dhe mitralozit, dhe, ne qofte se ky veudirn i tyrembeti pa zbatirn praktik, faji esht' i fatit qe plotesoj rrenejen e Jani-. nese. Te mbeture, ose me mire, ie Iindure pa tug! per rnprojtjen e tra-shegimit te stergjyshevet, Shqipetarevet s' u paraqitesh ve~ se fuqi edrejtesise :- ishin te shtrenguare qe te vene gjithe shpresen e tyre ne. gjykatoreja qe u tfaqesh neue formen e Konferences te Ambasadorevet, ne Londrt'. Kriza e arriture ne nje forme akute, rreziku immediaL' me gjithe te keqijat - e luftarevet balkanike, na shtrengonin qe te ngre;:-

:-11. 6.
.------

DlTUl{IJA

Faqe 207

me duart drejt te medhenjvet qe rrinin rreth tryezese diplomatike. Padyshim eshte nje fatkeqesi e madhe per nje popull te vere gjithe besimin e tij ke nje i huaj, te prese shpetimin e tij prej nje dore se trete. Gjendeshim lark atyre luftimeve - qofshin dhe me therori e deshprim, me mir' akoma, bash prej atyre perleshjeve te pergjakta ne te cilat zgjuhete dhe mprehete ndergjegja kombiare, ata rreziqe te perbashket qe ngurosin njesine, forcojne karakterin dhe mberthejne solidartetin. Cirkonstencat ne te cilat ishte shpejtllar !indja e Shtetit te ri, kriza e flakeruar qe s'e linte k shohe gjekllnt no njc ndihmc te brendeshme, po ngjallte nje mentalitet te regretushme, ay e he per hese, e provizorese, e shpresimit vetem prej Europesc, qe s' ubeme vetc, po na bene te tjerete, besim, pa dyshim, jo i pershtatun realitetit, t~ ati fakti qe deshmonte per nje perpiekje me teper se tri here dhjetvje<;are, po edhe me komod, me me pake mundime. Ne keto kondita, dhe diten qe nje vapor grek perpiqesh te priste kablon telegrafik te Vlorese (te vetemin mjet komunikimi me boten e jashtme) u-derguan revendikimet delegatevet qe ishin emeruar pcr te mprojture Ie drejtat' e Shqiperise: kufit e Shqiperise ne truallin etnografik; independenca e plote e Sbtetit te ri. Revendikimet e formuluare ne ate telegraf ishin njc program per politi ken e ndjekure prej Shqiperise, njc program, plotesimi i te cilit, vertet dependonte prej fuqise dheqejfit te tjerevet. Ne oret kur po shkrojme ket6 radhe procesverbalet e Konferences' se Londrese akoma s' jane botuare qc te dijme faqen e brcndeshme te politikese e lojture prej te dy pale Shteteve. Po, s'duhet te ketc njeriu nje imazhinate te madhe per te kupetuare ~e, mamite qe kryesonin Jindjen tene kishin kujdese fare te kundrete, dhe jo kurdohere konform me gjalli-

min e foshnjese. ",

'

Ne qofte se ne <;cshtjene tokesore, ajo e kufivet, Shqiperi e re ishte fare e pafuqishme dhe zgidhja e saj dependonte prej vullnetit dhe interesavet tc fllqivet te medha, mbi piken e statutit te Shtetit te ri munf tt thtihete se deshira e vete Shqipetarevet nuke qe fare pef l' u-neglizhuare.' Opinioni ishte i theksuare ni~ Vlore: Ilje mbret i huaj; as komisar i fl1qivet te medha, as nje princ nene suzeranitetin otoman, as edhe nje Sl1veran mys!iman. Kjo pik' e fundit s'ishte per t' u-haruare; meritonte nje verejtje: Zihjete dhe 11lftimet nermiet Shqipetare dhe Tyrqvet, qene nje konf1ikt nermiet orienti dhe oksidenti. Autoritetet e Stambollit donin te na orientalezojne me fene, me konviksionet politike, me shkronjat e tyre, dhe ne kundreqendronim, se e njihnim
* Shikoni per disa pika, artikuilin e zotit Alfred Rappaport, faqe 178

F'aqc 208

DITVRIJA

~r

6.

'Cles' kishim gje te perbashket me Orientin; pa diture, dhe instinkterisht, e ndienim vetehen tene te ndare prej Tyrqvet, nje race te Oksidentit. Nuke muntnim te kemi nje mentalitet ne kundreshtim me parimin e raeese. Nuke qe e mundure per Shtetin e ri qe shkeputte C;do marredhaneje me Orientin dhe sunimin e nje mbreierije orientale, te pranonte kandidatuI:en e nje prinei mysliman dhe oriental: do te ishte. mohimi i vullnetit te perparimit, i deshirese te behemi nje faktor nermiet te kombevet dhe Shtetevet te Balkanit, ie asaj pjese te Europese. Ata te J\onfereneese, ne eshte se rane Jehtazi ne godi per kontrolin nerkombiar dhe ofieeret e huaj te gjindarmerise, hoqne mjaft veshtiresi per te zgjedhure nje suveran: kandidatura e prineit Wilhelm de Wied n-pranua me gezim prej Shqipetarevet, dhe fuqit e medha dukeshin
--

ne aparenee -

te bashketa ne kete zgjedhje, ter duke pasure

pshehtazi dhe nga nje kandidat te dyte te tyre. Nje breng' e madhe, nga ana tjatre, i kishte dale Shqiperise si nje lunge e helmuare: ne qofte se rreneja e Janinese kishte pasure per konsekvenee perparimin e Grekevet gjer ne Logora, Gurin e Ylynecit dhe Guri i Prere, ajo e Shkodrese u-vazhdua prej lirimit te nje pjese se Shqiperise nga ushterite serbe dhe malazeze. -Mjerisht, gezimi i lirimit do te shperbJehesh fort hidhurc me personen e Esadit. Ky njeri u-be foleja drejt se eilese rodhe gjithe c;enunt te kishte te keqe ne Shqiperi: tratheti, konservatisrne, ambieion, lakmim, neqeseri, shpage, frike prej dritese dhe se mirese. Esadi, per te eilin fJitesh nje marreveshje me Shqehte fqinje sa pa rrene fare mire Shkodra, u-beqendra e gjith atyreve qe ndiqnin nje qelIim kundre Shqiperise. Fuqija e tij i vinte aqe prej shokevet te brendeshme, sa edhe prej relaeionevet ie jashtme: mbi intrigat qe kishte lidhure me Serbine dhe Malin e Zi, pa vonuare shume u-shtuane dhe marredhanejet me Greqine. Edhe kjo fuqi nefaste u-instalua ne Tirane, duke krijuare nje reaksion, me emre Qeveri e Shqiperis'se rnc:sme. Ne keto kondita, dhe si kishte vene pak regull ne punet Komisioni i Kontrolit. dhe ofieeret Holan-deze te gjindarmerise, arriti ne Durres prine Wiedi, me titullin mbret Wlihel m i pare. Ardhja e mbretit e normaIesonte pake gjendjen' e Shqiperise, ~:2doqe shtate marsi nuk' e fiku esadismen, edhe ne ja pakesoj fuqin' e kryetarit te saj. Po, ajo qe duhesh regulluare, veshtiresi e madhe qe duhesh prapsure, ishte lirimi i kufirit te Shqiperise: Konferenea e Londrese kishte vendosure qe, kaza e Kor<;ese gjer ne hunda e Stilose dhe nisija Sazan, do t'i mbetene Shqiperise; sa per vendin nermiet ketyre pikave ekstreme, do ie eaktohesh ne vent, gje qe e beri

Nr.6.

IJI'l'lJIUJA

Fagc 209

nje komision mikst, duke vajturc ne at6 krahina, duke kotlstatuare karakterin shqipetar te popullsise, dhe duke ngrehure vijen e kufise ne ate akt te emeruar Protokol i Firenecse. Te dy provineat e jugcse gjendeshin ne dore te Greqise. Serbija 'dhe MaJ'i Zi, perpara atitudese energjike te Austrise, ishin shtrcnguare k lirojne vendet' e njohure Shqiperise. Per Greqine s'dilte no nje pushtete te mirrte nje pozite energjike. Situata poiitike enkurajoj Greqine, passi lega!isht e kishie humbure te drejten e 'okupimit tc krahinavet jugore, ie pcrdornje nje dredhi duke krijuar' organizaten e pshehure qe morri tituillin Autonomi e Epirit, me ushtare, ofieere, burra Shtetl, arme dhe munieione tc Greqise zyrtare. Ne qofte se qevc:rija zyrtare e Athlnese nuke mirrte dhe s' kuxonte te mirrte nje pozite <;iltazi ne kundreshtim me vendi met e Konferenees'se Londrese, krijesa okulte e saj, Autonomija, pandehte se ishte e lire te marre masa kriminale. Nje bu<;:itjee fanatismese greke, 11evere te motit 1914, u-Ehokerua prej nje furije destruktife, e ndere mbi gjithe katundet e te dy provineavet prospere Kor<;:e dhe Gjinokastre, ku, pla<;:kitjadhe djegja e afer6 treqint katundeve te lulezuare, shkaketoj eksodin e me tepre se njeqint e ea mlje frymave, prej te eilavet 'nje shumice do te gjente nje vdekje mizerable ne malaria te Vloresc, dhe nje pjese, jo me pak' e madhe, do te shtrengohesh te kerkoje nje strehe duke ikure ne dhe it huaj. Ne kohet qe kjo tablo e zeze po vizitohesh ne shekell te njez~tte, nje skene jo me pake <;:uditerisht dramatike, po shvi1lohesh ne Shqiperi te mesme: Esadisma morri trup dhe forme nene' nje trini .apokaliptike: Esad Topotani, myfti Musa, Qazimi, Haxhi Qamili tre krere te nje hidre qe perfytyronin ambieionin, trathetine dhe lakmimin, fanatismen e verbre dhe ignorante nene' masken e fese, marrezine brutale, jo ne figure Jiterare, po reale, Qamili, nje katundar nga Sharri me qene se kishte ndenjurc ne hekura si i prishure mentsh. Edhe keshtu ne'. ate mot Shqiperija u-be deshmonjese e nje sendi te pa pare gjer atehere: Agjentet e Greqise dhe e Patrikanese te lidhure ngushte me fetarin Musa Qazim; njerezit qe pretendonin se luftonin per dill dhe daviet te bashkePllnOjne me <;:etat destruktore greke; Esadi .dhe .partizanet e tij te Sadai MII-Jetit te behene. veg!a te Shqehvet dhe Grekevet. Po, nje pjese e esadismese, fytyrate me shtazore te saj, at6 qe iinallguruane bolshevismene ne Shqiperi medjegje, pla<;:kitje dhe rrenime, tre vjet me pare se sa te bu<;:asebolshevisma ne Rusi, partija ~
Haxhi Qamilit dhe e Musa Qazimit, ktheu armete edhe kundre. kry~-

Fqe 210

DlTURIJA

~r. 6.

tarit dhe inspironjesit te tyre, dhe Esadi u-be aq' i urrejtl1re sa edhe Shteti, qeverija, regl1Ila, patriotism a, kaq' eshte vertet se, ay qe lot mezjarin shpesh digjete dhe vete. Ne kete katastrofe, perpara sl1lmevet te jashtme dhe te brendeshme, mbeture pa nje pshtetje morale, perkundrazi e marre nermiet dy zjareve te dy grupevet rivale, te dy pushtetavet te medha qe buc;itja e luftes' europeane i kishte ngrehure c;iItazi kundre njera tjatrese, Shqiperija, Shteti dhe qeverija, u-ndodhe perpara nje shkaterimi fatal: Duke kupetuare se sulmet nga c;do ane qe 'linin kishin per burim kryesor rivalitetet dhe intrigat e fuqivet te medha, qeverija shqipetare ushtrengl1a, duke mos gjetur udhe tjatre, te dorezoje fuqine ne komisioni nerkombiar i kontrolit - emeruare prej pushtetavet te medha -- dhe
mbreti te largohete nga Shqiperija. Eshte vertet se autoriteti efektif i qeverise kishte katre muaj qe ishte pakesuare dhe kufizuare fort tepre; po, mergimi i saj soIli nje haos te vertete, nje anarshi materiale dhe morale: prestigji dhe posibilitet i punimit te komisionit te kontrolit gjendeshin ie reduktuare ne minimum, ne nje menyre qe rebelet, ehli kijami" gjene fare shesh te lire ne Tirane, u- ndene ne EJbasan dhe Berat; prefekturat e Gjinokastre dhe Kon;ese i okupl1ane zyrtarisht Greket duke i dhane fund komedise epirote, dhe Italija c;barkoj ne Vlore, duke mos '10nuare edhe MaJazeste me Serbet qe te zbresin nga Veriu. Barka e Shqiperise kishte mbeture pa komandan, pa timon, pa~ rema, e lukundure ne nje det te shfryre, e rahure prej taIlazevet te pasionit. Ne keto kondita c;do organizim, c;do politike ishte e pamundure. PopuJJi, rrene ne mizere dhe anarshi, po priste ngjarjek ne nje: menyre pasife, pa shvilluare dot asnje vullnet. (Ka cdhe me)

. Lufta nermiet

Shqipetare

dhe Malazesvef-

Luftat e Shpftzes. Shpuza asht nji vend i vogel e . gjindet gadi14kilometra.' ne veri perendimi te Podgorices. Qyteti i ShpCtzes ka l~ji keshtjeIJ ne mjedis te nji fushe; banoret janeperrreth te keshtjellit. Ne kohna te hershme ishin shume Shqiptar por tashti nuk ka mbd asnji i vetem. Asht per t' U vCte re se Shpflza c;e ne kohen e Vezira'Ie se Shkodres kje bi! lame lufte ne mjes"te ma]azezve e te Shqip-

:>if

6
-

UITUl{lJA
-~._-------~--------------

Faqe 211

farve.

Kete qytet Kara-Mahmud

sundimi

Pasha e kishteshume
prandej ma me e pat edhe vone

te nevojshem,.
marre me pac Shpuhere

ne pikpamjen hir nga i ndajme I.qir Begun,

kufizoret

strategjike per Shkoder; i Bosnjes. Keshtu

shpesh

za u-ba vend Ne

gjaku e luftimi.Luftat ma luften e pare te Shpuzes bashke me Hotin.

randesi qe prej vjetit1834 marrin Beedhe

prej lufte

ne tri rende: qi bjen nga vieti 1837 Kesaje fuqije i bashkohen

Maliq-agen, nji oficjer

pjese shkodrante

malcore; te paret kane

per kryepar

e te dytet Hasnag
te cilet kane

e Shpuzes,

komandant

Bosnjet, u-shkaktue

edhe

fuqija

e tij ishte e perbame te Malazezve, ndo i cope vend

prej Toskve. te cilt nuk te Shqipnis. Shptlza, nuk edhe

Kjo
prajshin

prej te mesyemeve qi te shkyejne tue kuptuem

tue

qite trazime Shkodra re parasyshe Jufte per Edhe ja, karakteri

randesin e tokve

qi kishte

tue

mar-

te shkelunit

Shqiptare,

ngurronte

te dal ne

ball t' anmikut. ne kete lufte te Shpl1zes e te parve shihet t' one. trimnija shqiptare, burrni-

e atdhetarija

Prej Shkodre, bashke me Beqir Begun, ma te famshmit ishin edhe

Dasho
ne

Shkreli, Nasuh Beg Dizdari,

rruges shtien pushke

Braho Berceta etj. Keta

si shej gezimi;

tue

shkue

ShptlZe,

por

Beqir

Begu zem-

rohet dhe i qorton shoket e vet per kete shprazun pushkesh. Dasho Shkrelit i 'vijn ronde fjalet e Beqir Begut, e per me diftue zotsi e trimnf lufte, proponon te lidhet nji bese q' as njeni nga shoket e kesaje kompanije sikur ishin, mos t'i kethejne shpinen anmikut. Mbas kesaje beslidhje lufta nise m,l pare prej Dasho Shkrelit e Nasuh Begut, mandej ndezet gjith kah, e Shkodrant arrijnc me i ~ue Malazest deri ne Danilograd; ketu mbet Dasho ShkreIi me shume shoke te tij. Nasuh Begu ne kete 1ufte xuer tre krena, por tue u kethye ne Shpuze nuk e dijte se i kishin mbet ne Iufte te gjith shoket me te cilt kishte lidhe bese; atehere persri u kethye qi te mbesin dhe aj vet, me qene se kishin lidhe besen me vdeke sbashkut. Vertete shkon e ba-

het deshmor

si kur 5hokte e tij. Kaq forti

kishte marre menera shkejt

gjalJe; i.

qi kur vdiq, prej s' largu e shtyen

me dajak se mos l' ishte

pren kryet edhe i moren armte te cilat thone se ishin ne muze te krajt NikolJes. Lufta ildolJi ne kohen e Ymer Pashe Frankut. Kanga e kesajelufte, si edhe gojdhanat, thone se Hasnag Hoti, q' ishte me malcore, nuk i u ndihmoj ne lufte aspak, prandej ketyne i u desht teqindrojne deri ne ~asin e fundit te jetes se tyne. Ne kete lufte komandanti i kufizorve, Maliq agaj, luftoj trimnisht kundra anmiqve. Lufta perfundohet me humQjene te dy palve, d. m. th.. vendi metet sh perpara.

. , Faqc

212

) I IT

LJ H I.J A

Nr.

Ketu poshte po shkruejme ~rrefen historine e Juftes:

kangen e Dasho Shkrelit, e cila na

Kanga e Dasho Shkrelit 1 - Kush i a nisi Jurtes ma i pari, Dasho Shkreli e Bajraktari, Nasuh Begu e Bejlektari, Lufte po ban Brahim Tivari. 2 - Beqir Begll hjek tagan, Mos ik djal kush a i Shkodran! Dasho ShkreJin mos t' a Jam, Se ne Stambolle i a kane ndie zan. 3 - Se i ka Njashtu Del bre Hasnag pre kater nizame. a more si te kane thane. Beg se mbetme mbrende, Hoti na la ne rrene.

4 - Un nuk dal more per te gjalle Marroj vedin e iJakane, .

Un nuk jam nji burr qi ikin, Se marroj vedin edhe fisin. .5 Maliq-ag, more MaIiq-ag! U!ju atit te bajme gaza, Gaza te bajme e shehid te jesim, Sod asht dita qi do te desim.
.

(6

Ulju atit kambe per kambe, Dasho Shkrelin mos t' a lam, Kush Jufton nder ata roska? MaJiq agaj' i par' i Toskve. Kush Dasho Kush Dasho Kush Dasho Dasho Kryet po i njitet malit perpjete? Shkreli, sokol me fIete, i njitet ma!it per te gjane? Shkreli me Shkodran. po i djeg njato ksolla? ShkreJi mesokola, Shkrel te rafte pika, tand ta muer VJadika.

7-

:8 -

:9 -

More Vlladike C;'ka te kam thane, Ke me i pre dy Shkodran;

Nr.6

DITURIJA

Faqe 213

Oy Shkodnln, Shkodran te fi, Oasho Shkrelin fistanli. 10-Oasho Shkrel te kerkon na11a, Kah Jen dielli e prendon hana; Oasho Shkre!in se ban nana. Dasho shkreii fjale ka <;:ue: JJ-Thuejmi nanes jam varruc, Dymdhet plumba me kan pershkue, Deri ne Kanice un kam shkue, Vet-vedin c kam pague. 12-Amanet ti mori grue, Mos kqyr m' u martue! Deri sa te gjejsh nij burr. si mue. - Tabake e Terzi kerkova Burr si Dashton s'mund t'a mora, Mora Hasin qi shet molla. II. - Ne vjetin 1278 (1860) fillon nji luIte tjeter e Shpuzes; ke-saje here luIta bahet nen komanden e Abdi Pash <;erkezit, pak mbas JuItes se Vranines. Ne kete lufte te Shpflzes, Shkodranet nuk moren pjese pergjithesisht, ri1e qene se ishin te thyem moraIisht <;:' prej luftes se Kernices. Me gjith kete prap se prap shkuen kund 200-300 vet vullnetar te cilt u-mblodhne, si mbas te grishunit qi ban Haxhi Selim Karaka<;:i,bajraktari i Terzihanes, e Selo Shema, bajraktari i Tabakut tue qit bajrakt e tyne ne Teqe te Pazarit. Ma teper erdhen shqiptar prej anes se Tosknis, te Dibres, te Matit etj. Numri i fuqis kundra. Malazezve ishte afer 20,000 vetve, tue marre pjese edhe maleoret e Shkodres. Kjo ushtri mblidhet ne Shpuze prej ku do te bate te msymet kundra anmikut. Luna nise ma pare ne Katundin e Ri, e, si mbas urdhnit te Abdi Pashes;, lypsej me mrsye yry<;:n' anmik. N' ate kohe, kurse fillon lufta e te shprazunit prej anes s' anmikur, populli frigohet sado qi ishte nji mOrl ushtrije per ball l' anmikut. Ne kete rase Ahmed Efendi KaIaja, myderris shkodran, i permendun per trimni e burni, tregon nji aftesi te ve<;:antekundrejt luftarve me fjale te thekshme q' aj u fJet atyne tue u thane Kush te duen me hye ne Xhenet, sod i ka dyert ~iIe! Keto fjale thone se i ndigjoj gjith ushtrija e cila forcohet moralisht dhe mesyen kundra anmikut pa fare frige. Ne llogore te Malazezve mai pari e vuninji Toske fJamurin, ne vend qi ketee pretendonte nji ushtar Zejbek se do t' a ngulte. r

F'aqe 214

i.>1'1'UKIJA
~

Nr.'6
,---~ ~-_._._-_._-_. -'.'''--

Kjo Jufte u kushtoj Malazezve m3 teper se 500 krena te prem, perve<; te pJaguemve; 3sht e dijt!ln se anes s' Shqiptarve e te Turqve u kushtoj ndoshta edhe ma teper, me qene se keta ishin ne ofensive. Ne keto ditet anin Dervish Pasha prej Bosnes, me nji fuqi afro dym,dhet bataJjonash; tue pershkue Malin e Zi vjen ne Shpo.ze; ketu bashkohen dy fuqit dhe mbas pal-::pushimit nisen per ne Rjeke, te ciJen e .dogjen; mandej vendojne te vejne ne C::etine,po ne kete kohe Rusija

tue pa humbjen

,.

Malit-te-Zi ndermjeton ne Stambone. Mbreti i Tur-

kis, Suntan Azizi (1) urdhnon qi te zmbrapet ushtrija ne vendet e tna parshme. Lufta ne fjale mbaron me fitimin e Turko-shqiptarve; por 'edhe u kushton shume njerz e materjal Jufte. Edhe per kete lufte kemi kangen historike qi pjeserisht na ka :mbet e sod kendohet prej populJit:

Kanga e Katundit te Rf
Te hanen me bismilah, Don me i ra Katundit te Ri, Abdi Pasha gjithve u tha: Ku je Shkoder me hasbi! Molla Ahmed Efendij;1, Gajret bani me Shkodran, UJqinaku e hasbija, I Kercyen tabes ane per ane. Disa Toske, disa Zejbeke, Ulqinaket me Shkodrane, Porsi bunat me gajret; Dogjen Zagar<;in, E ran ne Koman. <;' ka po'i thote'Shkina NikoJIes; Mos kujto se je ne Kernice! Vjen asqeri prej Stambolles, . DaJ-ka-daJ po te hyjne ne C::etine. Iku raja e ra ne mal, Na keshtu s.'e kena dijte, Kujtuen denat se u ban hajj, I ban Mirku perenike.
. . , ' " , ,Perpara se te shkruejm /TIbi l\lften e tre! se $hpuzes, kemi ate .te,,Podgorices. Ky qytet asht, nga' VericPrendimU Shkodres,i, nMrtU~lll ne nji fushe; me nji ane ka maJet e Malcis se Shkodres. Ne .

(1) Histori Qainat c Ahmed Midhatit, facio 556.

NT.

6
--

_._-----

DITURI.JA
-----------

-lwhna te hershme Podgorica perbcinte nji pjese te Shkodres; ne Podgarice Jane ba Jufta edhe ne kohna ma te vjetra se kja qi po deftojme. Luftat qi bahen kcsaje here even qytetin ne rrezik, pse marojne me te tbyemen e lishtr!:; Turko--Sbqipta're. Ne fillil11te sundimit te Sul1tan Abdyl Hil!l1idit II nisin trazimet 'edbe nji here per mbrelenin Otomane, Malazest, te kalJun prej Rusfs, nuk rrisbin kurr ie qet, por mundoheshin se si te qesin trazime qi ke-shtu te kepnsin ndo'i cope toke nga ShqipI~ija.Ne kete ldte te Podgorices prap Sbkodra nuk ngel mbrapa, par men pjese me gjith krahinat e saja; komanden e ushtrfs vu1!netare Shqiptare e kishte liodo Begu i Shkodres, e ate te pergjithshmen e mbante Ahmed Hamdi Pasha. Lufta ma e para krisi ne fushe te Podgorices; ketu Shkodrante prcn kund 14-15 krena malazezsh. Ne mjes Ie plaguemve shqiptar ishte Hafis

Maliq Begu, te ciJit desht te i a presin kryet nji pop i quejtun pop
Drecun; por i ati i te pJaguemit, Shaban Beg Busbati e vegoj dhe mesyen mbi popin tecilin e mbyte aty, atehere e muer te birin ne luah dhe <;oj ne Podgorice, kl1 vdiq. Pren krena edhe Velo Suma, Zybeir Myrtoja etj; lufta vazbdoj
.1/2

ore nen komanden

e Major Beqir Begut. Malazezt

ishin sbtat baj-

rakenen komanden e ~kerno Grui<;in, prej Ceklinit. Lufta qi u-ba ketu ne Zagorice (fushe e Podgorices) mbaroj me fitimin e Turkoshqiptarve qi pren gjithmare me teper se 70 krena. (I) Per sa ngjati lufta e Podgorices, 11ban tri here luftime te mdhaja; nji asht aj qi shkruem nalt; e dyta lufte bahet per me marre nji koder te quejtun Curr; ketu mbetne Hyso Fetahi, bajraktar' i Parruces, Hafis Taip Guraziu, Him Maha etj; lufta ndolli ne krye te javes me te paren. Lufta e tret 11ba ne Rashoviq, ne malin Ostrica; ketu, ne mjes ca tjerve mbet edhe nji kolonel turk i ql1ejtun Said Bej, i cili perve<; ushtarve la dhe dy tapa ne duert t' anmiqve. Kesaj here kie thye ushtrija keqas, por Shkodrante nuk paone marre pjese; me qen se ishin tue ruejt nji krah tjeter t' ati mali, ata gjindeshin te kroni 'i Rashoviqit, kund 200 vet te mbledhun nen komanden e Hodo Begut; bashke me keta ishte edhe Ahmed Ef. Kalaja. Kurse ike ushtrija turke, Shkodranet e mbledhun ne at vend, tue pa rrezikun se -mund te bijne ne dore t' anmlkut, japin vendim te qindrojne aty deri ne nesre. Ne kete rase nji pjese e tyne mendon te kaloj nga aj vend; por Osja i Mehos, Caf Top<;iu, Kapllan Begue tjere kjene shkaktar qi te lidhet nji bese per me ba deken ne qofte. nevoja. Keshtu qindruen gjithnaten, e ne kete rase Mark Milani pyeti se . <;'fare gjindesh ishin rethue m: at skaj mali; kilr ,e. -kuptoj se jane
. (1) Kete mae , difton Z. Ahmed i Dervish 'ages:

DTTUH

J.J A

Nr.6.

Shkodrane, tha: Ata nuk dorzohen gjaI1 per pa ba deken, pse Shk()~ dranet nuk mund t' eein fort, prandej lidhen me deke kundra anmiht;. por na ta~h po u bajme pritat e i vrasim. Vertete Malazezt u b{m pritat ketyne Shkodranve, Ie eilt nuk kaluen neper shtigje ku kishin pritat; ata vajten nji udhes tjeter. Me humbjen e kesaje lufte transferohet komandanti i ushtrb, Ahmed Hamdi Pasha, dhe vendin e (ij e xen Mahmud Maxhar Pasha. Ne kohl' te ki:'tib,lhet nji lufte shum e madhe qi filIon ne Nl.edune per te gjate kufinit ti:' Podgoriees; ushtrija turko-zejbeke e hum be. edhe kete lufte tue lane afro 3000 vet ti.' vdekun e (e p]aguem. Te thyemen e ushtrfs populli thote se e shkaktoj Baba Hysejni i Krues, i ei]i ishte me nji tog Krf!t;'l11 ne kalani:' e Medunit prej ku nisi te smrapunit e ushtris. Mahmud Pasha, me qene se nuk e fitoj luften kundra Malazezve, transferohet gjetiu; vendin e tij e xen Dervish Pasha (i kohes se Miletit) i eili qindron gjashte muej; mandej vjen Ali Said Pasha; ky fillon luften e tret te Shpuzes, kah vjeti 1876-77. Me kete raste Shkodra, bashke me Malci merr pjese serjozisht; kesaje here. vijne ne ndihme edhe nji parti Dibransh e Pezrenjansh. Kurse ushtrija po qindronte ne Shpuze, arrini Sylejman Pasha me nji ushtri 19,000 vetesh qi me kete pershkoj Mulin-e 2f deri ne Shpuze tue ardhe prej Bosnes. Sado qi perpiqen dy ushtri, Sylejman Pashes nuk i tokon. me qindrue shume ne Shpuze, pse mbas nji urdhni qi i vjen prej Stambolle, i duhet m' u nise, me qene se ishte <;pall lufte ne mjes te' Rusis e te Turkfs. Sylejman Pasha me te marrunit e urdhnit zyrtar, niset bashke me ushtri tue ra ne per Shkoder e del ne Tivar; ketu ngarkohet n' avullorret e ardhuna enkas edhe shkon ne balle te luftes. Me te shkumen e Sylejman Pashes, fuqija vullnetare e Shqiptarve largohet pjeserisht ng-a! Shpuza; ketu nuk tregohet se u-ba nd6 i lufte me Malazez. Mbas tre muejsh ra shkjau ne Tivar; ne kete vend nuk kishte nd6 i fuqf te madhe qi te bahet difensife, prandej u jipet urdhtn Shqiptarve te vejne ne Muriq, prej ku do te . rueshin udhen e Shkodres. Nji pjese e Shkodranve niset per ne Tivar, por nuk murrden 'ce. hyjne ma teper se 102 vet ne kala, pse u pre rruga edhe Shkodrante. mbeten te rethuem ne kalan' e Tivarit. Ketu qindruen dy muej e dhct dit; hoqen shume keq e kl1'r i u mbarue ushqimi e muniejoni ateherenuk mujten ma te qindrojne ve<;se m' u-dorzue. Ne mjes te rrethuemve kjen edhe Shaban Begu me gjith te birin, Shaqir Begu, Sylejman dhe Malia Beg Gjylbegu, Beqo Qoshja, -Mud dhe Can Karaka<;i,Haxhi. Mehmed Beci, Haxhi Bet Gjyli prej Ulqinite shume tjere lOtni. Kurse ra kalaja e Tivarit, knjazi i Malit te 2i, Nikolla, dha urdhun qi t'li

Nr.6

DITURIJA

t'aqe 21-'( -~

]ehen armet. vetem bejlerve Bushatas e tjerve t' u .mirren. Ne kete fa. ~;e thone se thirri Knjazi parin e Ulqinit qi kishin ndoJie ne kala te rrethuem e u tha se, mbas tri ditsh do te vi te marr edhe Ulqinin, prandej te m' a dorzoni. N' ate kohe hlr kalaja e Tivarit ishte e rre~hume, nji pjese e Malazezve nisen t' afrohen Shkodrt;s, par ne Bre::igaqe (n'Ane te Malit) tokojne nji kompani ushtarsh turq, bashke me nji <;ete Leshnjanes qi kishin Mehmed Beg Leshen per kryep<'n. Ketu bahet nji Iufte e rrepte e duket se lvlalazezt lane shume te vdekun e

te plaguem dhe thyhen e ikin.

Pes jave mbrapa kalas se Tivarit ndolle te pushtllemt e Ulqinit; menyren e te marrunit t' Ulqinit e tregojne keshtu: Populli i keti qyteti foreohet tue ba llogore ne Mal. te Bardhe, e n' ulishten e Asilan Begut, ne lim,! ke Pusi i Latinit. Kryepare te popullit ishin Haxhi Mel1med Bed, Arsllan Begu, Haxhi Beg Gjyli etj. Malazezt i komandonte Pop !iija; keta foreen e tyne e kishin pjestlle ne dy krahe; njenin krah e sundonte Serdar Rado, e tjetrin Petro Popovi i eili mesyente nga Kulla e Kardashit. Te dy palet e kishln qendren ne Maxhur. Fuqija' e Malazezve perbahej prej shtat bataljonash. Ulqini qindroj vetetl1 nji dite kundra Malazezve. Populli i UIqinit, i vogel pOl' me ndiesina te forta atdhetare, mUI1dohej te qindroje me <;do mendyre kundra anmikut e ketu asht per te permende seedhe grate sherbyen ne kete lufte, madje nji grue harapeshe kje plague' ma e para, e mandej dhe sa tjera mbetne. Kjo lufte e Ulqinit mbaron me te bjerrun te Ulqinakve e me humbjen e qytetit te tyne per te paren here prej dores se Turqve. Duhet dite se Ulqini per te paren here nuk qindroj shume kohe ne dore te Malazezve, e i u dorzue persri Turqve; ma vone, ne kohe te Milletft bahet nje luft'e dyte ne Ulqin. Me kete artikull kryhet serija e luftave qi Shqiptaret kane ba, deri ne kohen e Miletit, kundra Malazezve. Sa i perkitte ketyne luftatave, jam mundue te baj hetime prej shume njerzve e sidomos ma teper nga njata qi u kane arrijte 2.tyne kohnave. Sikur kemi Hetin e Molla Sylos, Nag Behrin, NlalJ Mallen, A. Harapin eij. te eilt pergjithesishi jane gjinde vet nder luftat e permenduna. Ne it mbledhunit e ketyne gojdhanave c kam me detyre ie permendi Z. Kasem Taipin edhe shoqin t' im Z. Tevfik Gjylin, te eilt lJuk jani~ basye aspak te me ndihmojne per ki~te punt;. Asht e dijtun se gojdhanat kane dhe gabime e te meta, 1111 teper nMr data, emna njerzisl! dhe vendes!i; pOl'lexuesat e ndershcm kurse te ken burime e dokumenta ma te sigurt per ngjarjet e sipertregueme do te bajshin nji sherbim shume te madh, ne pikepamjen mo~ale e te historis kombtare, po qe se i botojne vet, ase na i dergojne ne.
HAMDJ BUSHA TI

Faqe

218

---

DITURIJA

--------1841-1928*

Nr.6

Veprat e Etenvet Jezuite ne Shqipnin e veriut

Seminari 1842-1928
Per me kuptuern natyren dhc frymen e veprfs teper perfshise f Etenvet jezuite oe ShqlPDi (si dhe gjithkahe tjeterkund), duhet q~ lexuesi te niset prej ketij parimi themeluer, i cili mbas De katholikeve. nuk kaveper kulture, per ne qofte se kejo nuk ka per themel dhe per qellim te mbram trajtlmin fetar e moral te njeriut. Per ne nuk ka nji edukate thjeshteslsht filosofike dhe aq ma pak politlke e partije, sikunder edhe me te vertete nuk eksiston nji moral i pa rranjuem ne burim e ne fuqfn efektive te njij besimi fetar. Per ne katholike! ky
besim asht katholikizmi, e prandej edhe Etent jezuite nuk kerkojne tje-. tESr ne trajtimin e rinis me vepra kulturore, ve<; Die e shpiere ke e ver1eta fetare dhe me e <;uem shkencen ne harmor.in e madhe H~ se verteies besimtare, qe asot e zotueme nga fakti i madh fetar, i cill quhet krishtenim katholik. Ky qe dhe ka p~r te qene gjithmone qellimi themeluer i aktivitetit \' Etenvet Jezuite ne Shqipni dhe kudo, lue bashkepunuem me te giitha fuqit katholike te vendit, si kishtare ashtu edhe ,shekullart', Ne qofle se ndonjeni mund te sjelIe pyetjen, pse Etent Je'zuite er-Chen ne Shqipni, pergjegja asht shum e thjeshte: per me dhane ndihmen e vet per mbajtjen e fes katholike Ie trashigueme ne ket due; me fjale tjera, peT me i rrafshuem rrugen qytelnimit dhe kullurls katholike n~ keto vise, te cilat jane porta e Lindjes, ate kuJture e at qy,tetnim, per Ie cilat luftou Skanderbegu, kreshniku shqiptar. jezuitet e pare italjaae, qe, tue ndjekun udhet hislo-rike Ie kultures romake dhe gjurmet e urdhnavet te mdhaj, Ie cilet lu]zuen dhe lulzojne ende ne ket vend, Benediklinet, Franc skanet dhe Domoikanet qen Etent Vin<;enc Basile, Salvator Bartoli dhe Zef Quagliata prej Provinces (s' Urdhnit) Sfciliane, qe merrijten De Shkoaer ne vjelin 1841. Ne kete koh~ gjindej si Episkop i Shkodres Emzot Luigj Guglielmi (1805-1853), i cHi kish
nuk

menduem
donte me

zuitve. Fort I nderueshmi

e pranuem

te themelonte nji Seminar, tue i a leshuem ne dare jeAt Giovanni Roothan, Generali i jezuitvet,
proponimin,

"quippe

res erat periquli atque

* Mbi Iutjen!! t' !!n!! At!! Cordignano pati miresine t!! shkroje posa~erisht kete artikull per revisten t' ene. Ishte. shkruare ita!ishr dhe Z. Karl Gurakuqi pati bujarinc ta perktheje shqip. "Diturfja"

r~r.. 6
----------.------

DITURIJA

Faqe
~.-

219

tnvldi(1e plena: id quod non multo Dost osiendit eventus", sikurse shenon kroniku i shtepis. Me gjith at~ Episkopi qendIOU lie mendimin e 'vet prane Propaganda Fides, dhe ne Gusht Ie vjetit 1842 nxansit e :paket, qe alehere kishte Seminari, i:>ailOjshin ne nji shtepi me Etent ~e Gjunadol, aty ko. sot gjindet Kuvendi i Franciskanvet. Numri i nxansvet u shIue shpejt, pse prej 11 u bane 30, dhe dukej se puna do H! 'shkonte mbare, kur qe ne vjetin 1843 plasi sulmi i pare fanatik turk: ~Senimari qe rt~ouem, dhe Etent me mzi shpetuen jeten, Jue jk~ prej 'vendi!. Atehere nxansit ran nen dreitimin e disa priftenve shekullare, der!sa ne vjetin 1854 Emzot GjoR Topi<;-i O. F. M., episkopi i Ii i Shkodres, fillou me bam marreveshjet me Propaganda Fides, tue marre mendimin edhe t' Episkopve te t.ere, per themeJimin e njij Seminari :Komtar per krejt Shqipnin ne Shkoder. Episkopi ne fjale, passi bani hapat e duhuna me Propaganden dhe mt: Generalin e ]ezuitvet, grishi At Klaud Sianislaun Neri, i c Ii kishte qene dergucm ne Shqipri kah mbarimi i vjelit 1848; per me riven dose Shoqnin e Jezusit, per me

'M.m planin e nderteses dhe per me u !<lm mbrapa punvet. J) Dr. Vir:.-:enc Ballerini, Konsulli i Austds ne Shkoder, e lajmou qeveIin e vet, ,e cila ra ne godi me Selin e Sh~jte, q~ Jezujt~t t(l mirrshin drejtimin e Seminant te ri, dhe qeii ciktuem 3000 florinta p~r mbaj1jen e nxansvet. U vendos, q~ p{'r nd~rtesen te ndihmonte Propaganda me Ie tre.t"n pjese te 5hpenzimEvd dhe mUf ges12n l' a plolsonte Austrija. Nderteses se re, qe ishte lue u godite, i u suI rdi fud tjeler: turma fanatike prefendonte se ishle tue u ngrehe nji fortese. Qeverija u "tregue e ligesht, poene u bind n' at pretendim, prandej me 12 Qer, shuer 1854 P.drrtrsa qe qite per tok~ dhe At Neri-t i u desh me pa,guern shkatruesit. Atehere u duk ne gryk:!n e Bunes nji eskadron aus)riak, pastaj nji ad lufarake inglize dhe nji franceze. Konsulli francfz 'bashke me ate 1'Austris u perpoqen per me rivenduem qetEfn. Kish'n vendose ma pare me pushtuem qytetin, se me hjeke dore prej mendimit. 'Pak nga pak u rifilluen pregalitjet per me ringrehe ndertesen. Nt vjetin ,1857 konsulli austriak urdhnou qe puna te vijonte, ashtu edhe qe paguem
1) Sipas katalo~vet t6 Provinces se Venedikut, deri ne vjetin 1854 nuk permendet aspak Misioni shqiptar. Ne ket Vlt shihet "Missio Albaniensis inchoata Dyrachii" me At Klaudin Stanisla Neri-n qe qe famullitar. Nc vjeiin 1858 Missio Albamensis dhe Seminarium Scodrense kane ket personal: At Klaudin Stanisla Neri-n si Kryetar, At Kaietanin Sit vani si mesues ~ramatike dhe Zef 'Bartolomasi-n per punet shtcpijake. - Ne vj. 1860 katalogu shenan: Missio AI. baniensis, Seminarium Scodrense inchoatum me ket personal: At Anton Voltolina, .super., Procur. et Prof. theoL moralis P. flarinus Grassi, Praef. spiro et Co sf. , dam. et cleric. Prof. ling. lat. et ita!. - Njehen edhe dy fratela ndimtare, Gius. . Bartalomasi, Raffaele Giusti.

Faqe 220

DITURIJA

Nr.o

nga Turqija nji damshp~rblim prej 1600 t~ holJash ari; ne kete m~ny"

re u c;ue ne vend nderi i marrun. Gjithashtu erdhi edhe nji dekretr

~

prej Konstantinopolil, me an en e te cilit urdhnohei, qe ndertesa te kryhej. U kap vjet! 1860: numri i xhakojvet shtohej gjithnji; shkollat qen. hape; Vjena dha ndihmen e premtueme dhe n~ vjetin 1861 merijten' eten te tjere ne Shkoder. Puna kishte zane themele te forta; ndertesa, e. re gjindej aty kG sot asht krahu i Seminarit te vjeter; H! banuem prej xhakojvet. Kejo qe fillesa, mjerisht e veshtire, e ketij veprimi, i cili ne vetvedi ka shum pengime dhe asht deli kat. mbassi me aniln e tij do. te formohen pjestaret e alij kleri, ne duert e te cHit mbeshtetet gjyqsisht dhe jeharhisht ,drejtimi i shpirtenvet katholike shqiptare. Ne vjetin 1862 qe barn kryetar i shtepis At Anton Voltolina metitu1lio Rektor. Numri i etenvet ishte 4 me 1 mesues (student jezuit; qe nuk ishte barn pritt ende) dhe 4 vlJazen ndihmtare. NxAnsit e atehereshem (20 giithsejt) qen ndam ne tri klase; ne te paren mesohej kendimi e shkrimi, ne te dy te tjerat jipeshin ate mesime, qe ne kursin e atehereshem, quheshin mesime te nevojshme per njerin. Etent 'mbaheshin me shpenzimet e Propaganda Fides; i5 I1xanes i mbante Austrija dhe 5 paguheshin prej Episkopvet te tyne. Seminari qe quejte Seminari Papnuer Shqiptdr" dhe si delegat AposloJik i qe she~ nuem Krye-episkopi i Tivarit, qe atehere ishte Emzot Karl Pooten. Studimet 0' ate kohe nuk ishin as nuk mujshin me qene t' organizueme si ne Seminaret e tjere. Vete ndertesa smadbohej pak nga p2k, per me u a pershtate nevojavet te jetes se perbashket, ashtu edhe numrit t~ nxansvet, qe per dite shtoheshin. Ne vjetin shkolluer 1865-66 nji je:zuit mesonte ne klaset e ndryshme gramatike, nji tjeter letrat e bukura, njl i trete filosoHn, nji i katert theologin dogmatike dhe sidomos theologin morale. Aso Kohe ishte nevoje e ngutshme me derguem sa ma
. pare nder famullit,

qe i prHsbin, priftent e rij, ngase ishte nj! munge-

se e madhe ne kler. Ne vjetin 1874 studimet e uJta i shohim te ndame ne pe:.e v.ieH>., dhe theologin dogmatike bashke me theologin moraI~ te ndame ne kater vjeti:. De~hej] t' u shtojshin klasve t'l1Ita edhe ndonji vi! tjeter studimesh, por Propaganda nuk, e dha lej(~n. Atehere u fillue me i dhane nii shvillim gjudes shqipe me anen e predtkimevet dhc te botimevet Iibrash te vogjel fetare, dhe Provinciali Marcucci, ne viziten qe i bani kolegjit ne vjetin 1870, nguli kambe dhe urdhenou qe te mesohet ajo gjuhe, cje n' ate kohl! isbte shum e veshtireshme nga mungesa e mjetevet te duhuna per me u nxane. Nt: vjetin 1870 u fldertlie per populi kisha e sotme e jez~j(vet dhe me kete gjuha shqipe natyrisht do-

'Nr.6.

DITURIJA

Faqe 221

'te mirrte nji zhvillim veprimi. Por atthere,

perve<;: predikfmit shqip,

'

ibahej edhe italisht sipas dishi!"itte disci Shkodranve.

Ne kete shultine, qe qe ma e turbullta kohesi ne Ballkan dhe sidomos n~ Shqipni, atehere kur do te zbatoheshin vendimet e Kongresit te B~rlinit, qitej fara prej Eteovet per themelimin e Kolegjit tif 'Shifn Francisk Saverit dhe fiiloheshin te paral shetitje misjonare. Por ,poerkete gja do te flasim ne nji artikull tjeter. Numri i seminarist~vet ne vjetin 1880 u ba 30, nga se Emzot Fulogene Czarev i, Krye-~pishkop i Shkupit, e shkatrrou seminarin e vogel te diecesit te vet dhe e bashkou me seminarin korntar te Shkodres; De vjetin 1882 sasija e nxansvet kishte mrrijte nurnrin 38. Austrija kishte shtuem ndihmen e vet deri ne 6000 florinta ne vit per me mbajte, jo si deri atehere, 15 nxanes, por 24. N' ate kohe u men due edhe per nji lokal Ie pershtatun per shtypshkroje dhe per kabinetin filikuer. At Domenik Pasi, te cilin do t' a shohirn ne fushen heroike te Misjonit shetites, pass; rnuerne dore drejtimin e Seminarit mbas At Anton ZambonH, ndertou, me ndihmen e Propagandes dhe te qeveris austriake, krahun e madh te Seminarit, i cili sherbeu dhe ~herben edhe sot si banese per Etent jezuite. Me 14 Fruer 1886 vdiq nji mprojtes i shkelqyeshem dhe nji bamires i Seminarit Ernzot Karl Pooten, :Krye-episkop i Tivarit, Episkop i Shkodr~s dhe Delegat Apostolik. Ne vjetin vijues erdhi nE!vendin e tij Koadiutori Emzot Pashk Guerini 1. Ne kete mE!nyre, <;:'prej asaj kohe kur Seminari kishte marre titullin ",Kolegji Papnuer Shqiptar", kishin kaluem 25 vjete (1862-1887). Mundet me u than, se veprimi i EH!nvet jezuite tashma ishte organizuern mire. Kishin nj! banese te posa<;me per xhakojt dhe per Etent, nji nd~rtese per Institutin e Shea Francisk Saveri1, typografin dhe kishen. Typografija e se Paperlyemes kishte filluem te punoje qysh prej
NjetH 1871, por i pari liber shqip qe duel prej
asaj

shtypshkroje

qe

.~Dotrina e Kerscten" e Don E:ngjell Radojes ne vjetin 1876; pastaj u botue'libri "Regole Grammatlcali sulla lingua albanese" i At jcik jungg-ut i S. j. (1880) dhe ne vjetin 1882 u botuen "Vakinat e t' figs /Ju!rscme e t'ligs ree" te Don Pascko Babbi-t (1882). Keta janE! librat fqe 'kane ma teper randesi ne pikepamje te g;uhes. Ne Marc 1891 u 'fillue botimi i se perkoheshmes "Elfija" ase "Lajmtari i Zemres .:sl .:Jezu -KrishtW', e cila vijou pa pushuem asnji here, keshtu qe, perve~ ,te tjeravet, ka edhe nderin te jet revista ma e vjetra shqipe.
1 Sclija e Shkodres ishtc barn krye-episkopore ktir Ernzot Karl P00ten qe barn Bari.

ne vjetin

1866, atehere

Faqe

222

DITURJJA

Nr.6

Shultina e 25 vjetve te pastajme, deri ne levizjet shqiptare~ q~ shkaktuen luftat ballkimike dhe shgatrrimin e Turqis, pat oji veprim t~. ngadalshem.por perparimtar ne fushen e kulturps shqiptare. 1 u dha:, nji 'zhvil!im studimit kishtar; gramatika dhe letrat e bukura ndoqen me besniki parimin gojdhanuer ie siudimevet ie S (Ratio Studiorum S. }.). Studimet mosofike u kufizuen ne dy vjetedhe vijuen mbi pari';. met gojdhanore e skolastike sipas gjurmvet te trakueme prej Papes Luanit XIII. Ne fushen theologike u shtue Historija Kishlare dhe E. Drejta Kanonike 1. Me At Anion Zanonil1, Jezuit shqiptar, gjuha shqipe muer nji randesi ma te madhe nga shkrimet e tija dhe nga mesimet qe jipte n~' Seminar: Ne kete periudhe u bane Episkopet e pare shqiptare te dal lun nga Seminari i Shkodres. Ne vjetin 1893 Emzot Pashk Trokshi erdhi ne vendin e Emzot Logonci! ne selin kry-episkopore Ie Shkupit, dhe Emzot Prenk Bianku ne vendin e Emzot Rafael d' Ambrosit ne

selin e Durrsit. Me 20 Kallnduer 1901 qe shuguruem si episkop i Sapes (Zadrime) Emzot Lazer Mjedja, i cHi pastaj qe ndihmlar i Em~ zot Guerini-t n' arkidiecezin e Shkodres e ma vone qe zgjedhe si. Krye-episkop ne Selin e Shkupit. So: asht Klye. episkop ne Shkoder. Me 29 Tetuer 1905 qe shuguruem epishkop i Sapes Emzot jak Se~ rreql, i cHi ma vone u ba Krye-episkop i Shkodres (1910); Ne vjetin, 1909 qe kremtuem me njl shkelqim te pcsa<;em pesedhetori j Kolegjit; Papnuer, tue qene prane edhe dy prej Dxam,vet ma te pare> e ma te shkelqyeshem te vjdit 1859: Emzot Pre1k Doc;i, Abati 1 Mirdites, dhe Don Ndue Bytyqi, poet i famshem shqiptar. At LuigJI Cattaneo, Rektor i atehereshem. per me i dhaoe ma shkeJqim ~ per> me lane nji kujtim te pesMhetorit, vuni gurin e pare Ie Seminarit t~. rit i cili nuk Asht mbaruem ende

Me kremtimin e pesedhetorit mbyllej nji periudhe veprimi te nga-dalshem par te vijueshem, ndoshla Ie ma te miril, ne qofte se manim para sysh perfundimet praktike l' edukates se dhanun ne SeminarN.~' kete periudhe, mbas stuhis se pare, mundet m'e uthane se Etent Je~ zuite mujten me e forcuem veprimin e vet, tue ndertuem pak nga pal{' shtepijat, tue u pershtate programiri shkolluer kerkesavet t' Austris, 'qifishte mprojtsja e besimit, tue i dhane nji zhvillim ITa fi!imsjelH>s mi!)" simi! dhe kultures se gjuhes shqipe. Po ne ket vit (1909) u themelneprej Etenvet Shtjefen Zadrima dhe Frano Gjenovici "Vepra Pijore\<e
1

Ne vjetin 1905 studentet 'e theoIogis fillurn me shkuem n' UniversHetin

Ketegjf\ e nxori

e Innsbruck-ut per me mbaruem dy vjetet e fundit te theologis. qeverijaaustriake.

Nr.6

DITURIJA

Faqe 223

cila pat sigurisht meritime t~ mdhaja .ne letersin shqiptare me botimet e saja. Ne filUm botau disa ramana dhe disa veperza dramatike (perkthime) t~ Z. Kale Tha<;it dbe te tjerve, dhe vijou deri ne ditet e jana tue botuem Kalendarin e vet. Erdhi pastaj periudha e fundit, e cila qe plot me stuh! e me pasiguri, nga shkaku i luftavet qe ngjan dhe nga ndryshimet politike q~ ndadhen. Nuk na perkei me barn fjale mbi ngjarjet e ndryshme; mjafton me thane, se Seminari ndoqi besnikisht programin e vet deri ne pushtimin austro-hungar, i cili i dha drejtimit ie Kolegjit persor:al dhe programe thjesht germane. At Luigji Ersin mbajti detyren e Rektorit

-dNi ne mbarimin e luftes

se madhe. Me Austrfn u zhduk gjuha ita-

!ishte, dhe, nga rr~thanat. gjuha shqipe nuk mujti me marre nji zhvilIim mA te pertejshem. Ne vjelet qe vijuen, <;'prej 1919 deri 1924, programi ketheu prap pjesesisht ne gjuhen italishte si theme! kuHure, tue i lane rrugen hapet perparimit te shqipes, deri~a pak nga pak te perpiloheshin ne kete gjuhe tekstet shkollore. Passi Austrija u shgatrrue, qeverija. italjane muer persiper pengesen per me tI ndihmuem Seminarit edhe Kolegjit. Nga shkaku i gjendjes se keqe ekonomike te shkaktueme nga tufta, keja ndihme u bil edhe nji here ma e madhe se ajo e Austrfs. Deri atehere qen bashkuem .ne shkollat e Gymnazlt dhe te Lyceut (8 klase) Seminanstet me ata nxanes te jashtem, qe dishrojshin me u pregatite per n' universitet me nji kurs te rregullshem studimesh klasike. Qeverija e Mussolini-t akordou ne vjetin 1924, qe provimi i matures gymnasore te jet i mjaftueshem per ne ~do universitet te Shtetit. Prane Gymnasit \'Etenvet Jezuite u tbemeJuen mbas ltlftes Gymnast Franciskan e Gymnasi Shtetnuer.

11.

Kotegji

ie Kolegiit Ie Shen Francisk Saverit, nji veper tjeter ne t~ cilen u <;faq

aktiviteti i Etenvet ne Shqipni. Nji prove e pare mesimi te dhaoun disit kalamajve ie zgjedhun Ie qyletit qe barn ne vjetin 1868 Sbkolla bahej prej njij Ati ne nji shtepf private, derisa Shkodranet e ioteresuem ie gjejshn nji ndertese te pershtateshme per Kolegjin e rf Mirrshin mesim vetem 5 nxanes, dhe derisa mas te gjindej nji lokal si cruhej, nuk qen pranuem ma te tjerfl, por kejo gjendje Buk ngjati mA teper se Iri vjele. Seminari pati nxanes te jashtem qysh prej vjetit 1865, por Kolegji j Shen Francisk

Po permendim

ketu, si shtese

di~a shenime

ma

te randesishme

Faqe 224

DITURIJA

Nr.6.

Saverit qe hape me 17-X-1877 1), tue marre pjese familjet kryesore te qytetlt. Pas njij periudha, e cila u duk se lulzotJte, ra poshte, kur u desh te perdorej Kolegji edhe si Uratore me qeWm te permblidhte te bijt e popullit. Prova e bame deshtou, kaq ~a ne klaset 4, 5 edhe 6 qe kishin qel1e te bashkueme, numri i Dxansvet zbriti ne 4-5. Por per se shpejti muer prap fuqi, dhe De vjetin 1890 u hap' n' Institut nji saJlon per akademi e per theater, ashtu l dhe u themelue nji shoqni e vogel, e cila permblidhte si ne nji rreth Mmirsije e kul!urt', te gjith nxansit, qe kishin mbaruem kursin e studimevet ne Kolegjin e Shen Franciskut. Me gjith perpjekjet e disa shoqnive te mshehla, te cHat deshen me prishe edukaten katholike te Shqipnis se siperme, Kolegji mujti me mbaHe gjithmone lart prestigjin e vet, sado qe programi i mesimevet, ne perballim me shkollat e jashteme, nuk ishte aq i

plote. Gadi te tana familjet ma te pikatunal e qytetit c;uen femijt e vet

ke Etent Jezuite ne shkollat fillo/e, ne tekniken ase tregtareil, (keto dy te fundit te ndame ne nji kurs t' uIte dhl' De nji tje:er te nalte). PoeDe (bile) Qeverija austriake kishte filluem te dergonte C;dovit disa nxanes te Kolegjit ne Klagenfurt ne shkollen e shtetit per formim mesuesish. Eksperienca ma vone vertetou se shum nga nxansit e Kolegjit, te c,let duelen me nder prej as.aj shkolle, mUffen persiper detyrel rra Ie mira te vendi!. Gjithashltl Kolegji lerhoqi vrejtjen dhe simpathin e ndonjij familjeje musulmane, qe fillou me derguem femijt e. vet ne shkollen e tij, Edhe Shaqir Pasha ne vjetin 1903 u deojue bashke me konsullin austriak te vizitonte shkollen e Jezuitvtt doc t' asistonle ne ndamjen e c;mimevet. Rrotull krizes se kryengritjes se Malsorvet kunder Turqvet te Rij, ashtu edhe sa ngjaten luftat ballkanike, shkol1a vjjou me rregull pa ndonji ndrY5him te madh ne sasin e nxansvet. Edhe gjate rrelhimit te Shkodres, shko]la u mbajte gad! gjithmone r;ele. Rreth stuhivet qe erdhen mbas luftes se madhe europjane nuk ngjau ndonji gja me randesi, vetem se, me pu~hlimin austriak, programi i :studimevet u ndryshue krejt dhe u hap i pari gymnas ne Shqipni,

i eili u zhvillue pak nga pak, dhe ne vjetet pas luftes, u hymzue ri:"
shtazi nga programet italjane. Por gjuha sbqipe l'rdhi gjithnji tUe za~ n~ vendin c pare me botimet e tekstevet te ndryshme per mesimin e gjuhvet klasike dhe te letravel te bukura. Ne vjetin 1925 Lycu qe i plate dhe nxori, sikunder tbam ma naIt prej qtveIis italjane te drej. ten per te dhane nji diplome per Universitl't. Perparimi qe i ngadal:""
') Ne kataloget Instituti ShkoJrane i Shen Francisk Saverit filion meu pam vdem ne vjetin 879. Si gjuhe tregtije dhe kulture mesohej eche frangishtja.

Nr.6.

DITUIUJA

Faqe 225

"shem, por i pershtatun per nevojal e vendi!, dhe ciUdo 'qe te vreje 'kushlel e edukates e te kultures 'ne Shqipni, duhel Ie pranoje se Etent -Jezuite kerkuen nji menyre I' urte dhe tekthiellte per me shvilluem veprimin e vet, tue bashk@punuem per perparimin' e verlete teketij 'populli, qe asht aq mendjeholle dhe q'e ka gojdhana aq te lumnueshme. Kulture sbqiptare prane Etenvet Jezuite

Jezuitet e kane per rregull per me nxane gjuhen e populi it ne "mes te ciIit gjinden, ne sa kejo asht e dobishme edhe e nevojshme per veprimin e tyne. Prandej shohim se qysh <;'prej fillimit ndonjeni nder ta u muer seriozishl me gjuhen shqipe. Keshlu ne vjetin 1873, "U botue ne shtypshkronjen e Propagandes "Dottrina e Kerscten" e Kardinall Bellarminil, e perkthyeme shqip nga At Zef Quagliala qe qe njeni prcj he misjonareve Ie pare Jezuite ne Shqipni (1841). Qysh prej vjeti 1863 At Gaetan Bruschi baote ushtrimel priftnore ne gjuhen shqipe dhe shtypi ne Shkoder te parin liber "Mue; i'Majit". Ne "vj~tin 1868 At Marcucci provincial dha urdhen qe Ie ~tudjohet gjuha shqipe. Ne vjetin 1878 nji Jezuit prej Tiroli, At Jak Jungg UJ mesonte ne Seminarin Papnuer kete gjuhe, Tne lane ne njene ane meriiimet e mdhaja qe ka ky nieTi, i cili ka mbete i gjall ne kujtimin e popudlit si misionar dhe si edukues, aji asht i permendun si nji nga ku1toret kryesore te gjuhes shqipe, se ciles i dha, perve<; libravet te tje're, nji gramatike dhe nji fjaluer (Regale Grammaticali sulla lingua albanese. Scutari 1880~- Fia/uur i voghel. Shkoder 1895); bashkepunou oe redaksin e E/fis. Thohet, se e kishte nxan~ gjuhen shqipe aq mire, sa mos me mujte me e dalluem prej njij Shqiptari. Passi merrijti ne -.Shkoder ne dhetorin e vjetH 1861, hi vjete ma vone, qe i zoti me 'pfedikuem shqip ne kishen e Jezuilvet. Edhe ,apostulli i madh, qe qe At Domenik Pasi, i cili ka mbete i pa-shlyem ne gojtn e banorvet te maievet nen emnin Pater Deda, qe oji puntuer i madh i kesaj gjuhe, ,par per nji qellim praktik misionar. Aji bani me perktliyem e me hartuem shum kange kishtare ne gjuhen e popullit, tue perdoruem sido. mos penden e Emzot Lazer Mjedjes dhe te'Don Ndue Bytyqit; keto kaoge, te c'lat keodohen edhe sot prej popullit, sado qe dl~a hfTe jane shum te thjeshta, kane gjallesi e fuqi Ie madhe. Jo. nuk duhet te '.barrojme nder nxaosit e pare te Seminarit Don Ndue Bytyqin, vjershat .~ te cilit ne pjesen ma Ie madbe .kane mbete Ie pabotueme, por qe ja'TIe te madhnueshme ne fraza dhe te fuqishme' ne ndiesi. Nii perplotsim klasik ne 'forme 'earrijti si poet dhe si prozatuer .,At Anton Zanoni, i lindun ne Durrtls me 12 Kallenduer 1863, (i, cili

Faqt',

226

0lTUIUJA

mbassi mbarou sludimet p~rjashta, e kalou j,len e vel veprimplole n~ Shkoder n~ delyren priftnore dbe sidomos si sbkr,m'ar i _EJ,is. e bashkepuntuer me Don Ndre Mj,djfn ne perplimin e t,ksltVet Ie para I~ leximil shqip p~r sbkollat, Ie sblypuna nga qeverija auslriake. Na la shu:J] p'rkthime dramasb, kallximesb, poezi,h; gjilhash:u perpilou shum shkrime originalf; ishle i miresjellshem me Ie gjilh dhe shum i url~, prandej nuk mbeti kush qe mos t' a. doni,; vele AI Fishl>, ma i miri poet epik, salyrik e dramalik I Shqipnis u shly qe Ie banle disa vjersha Ie zgjidhuna, Ie cilat kane mbe'e Ie paharruesbme mbi rrasen e vorril te lij. - Nji Ijeler AI shqiplar, Gjnn Bazbdari, I lindun n~ Shkoder ne Qershuer 1877, la nli kujlim Ie pervajtueshem nga shkaku i vdekies s~ shpejte q~ e mori; ky lezull, me ak:ivitdln e vet letrar e me theme!imln dhe me d;ejtimln e revis:;;s .Perparimi'. pal dhiin~ shpresa Ie mira per ardhmeoin, sidomos oe lushen e kuItmes bislorike. - Nuk rnutldetni me harFuem kelu, se ne fushen.' Imimevet historike - arheologike, ashtu edhe per nji koleksion I~ pasun Ie numismatlkes shqiplarr, qe ndam ue slrei AI Karl VassiJicc; duhel p?rmende edhe Al Andon Busse!!i. I cili asht rnde gjall; ky p'lpilou ne vjetin 1911 njl lialuer it.lisht - shqip. - Ne Hla vjetn e fundi! veprimi i Jezuitvel u zhvillue sidomos ne lush~tl e librave! shlwllore me koleksionin .1ub;; lzbrash per shkolle Gymnasike e trfglare". Mii n~ fund duhet Ie mos barrojm~, se ashl meritimi i edukales letrare t' Elenvel Jezuil~ formimi i alij poEti lirik qe s' e I a ,hoqlll dhe i alij njohtesi te thelle t~ giuhfs shqipe, qe ash! Don Ndre Mjedja.. (Vijon) Ate Fulvia Cordlgnano S f.

Udhetaret e huaj ne Shqiperf

gjer ne funt te shekellit te XIX"
Journals of a Landscape painta io AlbOliia. prej Edward Lear,London 18')1. Ay q~ shkron kete llbre eshle nle p'ktor qe ben paeuzhe, ka udheluar~ dy here n~ Shqipi'rJ, ne kele vent pcr Ie c,lin ka kampo-nuue vepren e lij plot admir!n. Pelqimin e marre I'ga udhelimi e rr~fen sa pa IllIuale mire I b'~n: .Ne Shqlperf gjEn !ljeriu ale qe esht' e. pa mundure te sr.oh~ gietke, bukuri natyre te ndlyshme, hollhl linjedhe shkelqim drlte qe te kujlojn~ viset~ nee te kandsbme t~ Greqis~, po...

Nr. ,6

DITURIJA

Faqe

22'1

mbi ket6 edhe nje abondence bimesije, me drure te medhenj dhe gjeth' te shpeshte qe 5' e takojme as ne Greqi, as ne Itali Kjo bukurt; eshte me e madhe n~ jage, kur se, malet e veriut jane tepre grandi'oze, te medhenj e te giere, dhe furca e nje piktori nuke munt t'i vi-

zatoje...."
Piktori yne niset nga Stambolli n~ shtator 1848, del ne Selanik me vapor, dhe, nga jenixhe dhe Vlodena, arrin ne Manastir qe e. p~rshkr6n si nje qytet te math, te mire, te bukur dhe te pas're, me rrethinat prej nje natyre fort te kandeshme. Godinat, pazari, shvillimi ushteror i qytetit ane Drahorit. j bejne nje pershtypje te madhe, i japin iluzionin e nje qyteterimi. Disa dite ndenjtje ne qytetin e math autori i. perdor per te pikturuare skenat e rrugevet dhe ka nje piekje me ko-. mandanin, Emin pashen, serasqerin e Rumelise. Ketej merr udhen per brenda ne Shqiperi. Pamja e Ohrise, me. keshtiellel1 e sai, liqenin, maletc qe zbresin drejt ne uje, e mbu::;hin me admirim, dhe jo me pake nje pelqim i bejne kostumet gege qe sheil rte qytet. "Shihe:t>, thote, se jam ne nje vent te n". Duke dale nga saraji, ku poqi qeveritarin e krahinese, Sherif bejne, mbetete ne habitje perpara tabJose qe i paraqitete ne perendim te diellit, dhe shton:: "Ohrija eshte fort rr.e e bukure se nga C;' e prisnja". Po, tek vente ne Ohri, piktori ka ndjere btlkurio e thdle te liqenil te Prespes - .q~ e. quan Liqenin e PepJit - dhe ngrihet~ posac;erisht nga Ohrija qe t~

veje te pikturoje liqenin e pare.

Duke lene Ohrine .udhetari artist arrin ne Struge ku grate jane. me ~arshafe ie bardhe, dhe jo me napa te zeza ase tt> kuqe, si mys-limankate q~ ka pare gier me tani Nuke na rrefen gje per qytetin e vogle kaJuare mbi Drinin: kuptohete se qendron pake dhe s' ben no nje vizatim. l]dhene Qe shkon ne perendim te Struges e deften si nje vent t' egre dhe te shkrete, me banesa fort te ralla; si kaperzen nje. radhe kodrinash Ie vogI'l, bje oe lugine te Shkumbinit dhe "atje pae-zazh'j merr nj1! rnelanko1i qe s' e haron dot lehte nje.iu. Ne te thyer~ te ditese malete qe kerni perkundrejt nesh, nga perendimi, manin nje. pamje magjistare prej rrezavet te mbrapme te diellit dh ~ ngrihene si nje mur kurorezuare me dushk, kur se Shkumbini n~ dt!ftehete si nj~. lenk ergiendi ne permt'st nje skene se egre, me shkembenj te larte,.. pyje dhe rripa, sa te sheh syri. Lumin e shkuame mbi nje. ure me nj~, qemer Ie vetem, dhe filluame Ie ngjitemi p~rpjete, anf's'se mengjre te bregut; nermiet tt:fevet te zeza druresh pame katundin (Qukesin) dh~.. hanin ku d~) te bujtnim nattn". Me gjithf! se, n~ han te math, gjithe bola flejti De te velemen ode te keti hoteli malesor, me njt! zjar, tymi, J Ie cilit dilte nga nje vrime ne tavan, artisti pretendon se e shkojtb

Fqe228

DITURIJA

Nr.6,

'bukur natene; vetem veren se, kembet e Shqipetarevet, qe i kishin ,~gjatur~ drejt fIakese, do te kene qene gjysme te thekura, sikur ecja me vite kembezbathure te mos u kishte forcuare dhe !rashure shuallin.

Nga Q'Jkesi udhetaret zbritn~ tatepjete, per te marre nje tjalre te . perpjete. Atje zoti L~ar kthehete prapa dhe mbetete oe <;udi perpara
'tablose qe i tfaqete: Katundi, me druret gjigantike te arravet dhe minaret e fildishta, qe meshtillte linja greke, giyra itatiane dhe begated bime engleze, te varure mbi greminen e rripese, formonte nje pikture te egre dhe madheshtore. Pastaj udha behesh e ngushte, e keqe, e rrezikshme: nje here takuane nje karvan pesedhjete mushkash, Ie ngarkuara, qe vinin nga E!basani; ne nje vent tjatre nje ka i ngordhure, rrjepure lekure, kishte zene shtegun dhe kafshet e udhetarevet tiwe refuzonin te kaperzejne gien' e jashtezakoneshme; ca me tej, ne piken

me te lige dhe te veshtire, nje kale rrezoj barren Po. gjithe ket6 mizere i haronte njeriu kur gezonte syne l1e bukurit qe vizatonte me nj' aoe tatepjeta e tmerruare, m' ane tjatre muri shkembor i maJit mbi 'te cHin shkelqente Ie bardhet e vdorese, skenate aqe terbeqese, Ie bukura sa edhe sublime.
E!basani, ne mes te ulllOjvet, ne fushet te bukure ku rrjeth Shkumbini, i dukete aqe pik!oresk se jashtmi, sa edhe i ndyre dhe i felli.qure .se breodeshmi, me rrugat e tij Ie ngushta, te mbuluara me ragez dhe recka t~ grisura: "Isha i shtrenguare, thot' arlisti i mjere, te kerru:sem dysh mbi kalin qe te mos me takoje kryet ket6 ndragesioat". Pamia e erret e njerezvet nuk i duke!e Die tepre e kandeshme, edhe shton: .Dukete se jemi ne mes t' egrevet te Shqiperise", Qyteti kishte tre hane, te erret dhe plot bubHca dhe morra; iumteriEht kishte edhe nje han te katret, qe kishte oje ode Ie erret si pus, dhe nje divan Imbi rruget: duhesh zgjedhure ose t~ rnje kush 0' erresire, ose mbi udhe. Me nie dite qe rri ne Elbasan piktori yne kerkon te kete, jo ve.tem nje ide te plate prej qytetit, po edhe kujtime tE fiksuaIe mbi pel11Ure,skica te vijosura ne album~ Qyteti i dukete jashtezakonerisht pik1oresk; oie mur i larte dhe masif, oje hendek i giere, se jashtmi, rrethan nje katrekindshe me shtepi gjysme te rrezuara; ne te katre <;ipat 'e murH jaoe nga oje kule, si edhe ne dy prej te katre dyervet. Pake vende ne bote munt te japin nje pershtypje shkretesi dhe pikE!lIimi '{desolation) sa Elbasani, sadoqe prej forteses njeriu gez6n nje pamje te kandeshme mbi rrethinate, me druret e gjalle, mlnarete, kodrinate

ose Tomori gjigant, atje ne juge. Tek vizatonte sendet e afret dhe te
larget, populi!, ca nga ca, nisi te mblidhete ,gjelbre u-perzje 'ne gjemet, 'dbe 'gure rrtth tija, dhe, mbi kryen duke pare

p!kturen filloj te th~rese Shejtan, Shejtan! Nje dervish me 'sarek te

bresheruane e 'Iogli-

Nr. 6.

DITURIJA

Faqe 229' --~----

zit. Disa. prej sulmuesvet qene m~ elokvent: Frengu eshte Rus, thosh,.' nin, dhe Sulltani e ka ~uare te na shkruaje, qe te na shese pa&taj neRusija. Nga qyteti afre Shkumbinit zoti Lear vete ne Tirane, me udhen. e Krabese. Kur arrin ile qafe! ndalete dhe mbush dy faqe per tena thene qe, kurre shpirti i nje artisti nuke munt te nginjete me pamjen e ra!H~, dhe magjistare qe zgjatete tej gjer ne horizont, mbi te cilin ngrehete Tomari: eshte nje bukuri qe me te ralle nje piktor e ende-, r6n! Si nginjete pake me kete tabl6, kaperxen qafen dhe filion te zbre-se drejtTiranese, me nje ere juge, me nje temperature si fure.

Tiranese i veren, ne radhe te pare, xhamit e saj te stolisura, megjyra te shkelqyera dhe elegante, qe u japin nje terheqesi te panjohure ne faltoret e ketyre viseve Sa per qytetin i kujton Elbasanin, sadoqe' rruget pake m~ te gjera dhe sheshet e pazarit m~ te medhenj. Te dy hanet e Tiranese ishin te pabanushme; i treti kishte famen'

te

jete m~ i miri, me fisniku, m~ selekt. dhe elegant!: atje vajti dhe-

zuri vent piktori. lshte nje germadhe me shkallet qe tundeshin; murete' - prej balte dhe kallameje - plot vrima; tavani mveshure ne merimaga, dhe godija e tere lene ne sunimill autokratik te minj\iet, te mizavet, te ~do fare insektesh, te medhenj a te vegjel, te dukur a te pshehte, N~ kete <;regullsi dhe situate te tmerrshme mezi u-gjend nje <;ip, me nje rogos pake si te pastre, ku udhetari i mjere gjeti pakl ze gjuml', i lukundure prej kengevet me me10di Ie Gegevet. Kur se kuajt zjenin nen~ drasat e odese. Estte vertet se piktori yne kishte nje bujrulldti ne dore, dhemuoUe te veje te bujtnje ke beu, ke qeveritari. Velem ben kete gjy-

kim: ne vafte ie nje zotenf eshte vertet se do te rraje ne pastri dhe

prehje, po edhe do Ie jete rob i seremonf dhe zakonevet: do te haje' kur H~doi' j zot i shtepise, dhe ne ore qe s'i konvenitin fare nje artisH. Pra, nga dy mietet zgjodhi hanin, i keq dhe i ndyre, po, te paken, i linte lirine te punoH~si donte vete. Te nesremen -. pas nje nate qe lodhja i kishte dhene gjume,. me gjithe zhurmin dhe gjemen - piktori i ben nje vizite Mahmud beut, kajmekamit Ie qyiftit, per t'i kerkuare nje ruajtes dhe nje Jetre per nipin e Iii, Aii bene, ne Kruje. Autori shenon oumurin e math H! dervishevet me petka ie gjelbra qe duk@n'ne Tirane. dhe karakterin. tepre fetar te qytelit. Dita qe mbledhje pazari, me kafshe ~dofaresh, djem, c;upa, gra, dhe kjo i jep rasje vizatuesit tene te begatoje fJetet e albumit. Kur u-kthye mbremanet ne han, n~ ate ~erdhe thiu, qe te fJere, degjon se dera e odese fqinje hapete me nje <;eles, dhe drita arein' ne odet te tij, prej nje vrime nje pellemb'e gjysme te gjere, se.'

F'aqe 230 mu'ri kishte nj~ tok penxhere

DITlJRIJA te tilla, ca Ie medha, C:i m~ te

N:r. 6. vogla.

'V~ syrin ne nje nga k~to zbrazesina, dhe. ~' te shohe? Nj~ dervish fana'tik qe i ishte kanosure, dUen, ne pazar, disa here, me shkopin e tij
me hekura: kishte zene Ie beje nje fare gjimnastike frenetike, me levvizje dhe klithje te ~udileshme, Ie frikeshme. IngIizin e ze tmerri, dhe 'pret c;'do te dale. Po, dervishi yne (padyshim nje rufai) nxjer ne funt disa veshe rrush, i ha, qetohete dhe bie ne gjume. Kur iken nga Tirana zoti Lear gezohete qe i largohete' keti hani, m~ i ligu i hanevet te dheut, passi edhe zihete me hanxhine - qe 'kerkon la zere monedhen dy grosh m~ poshte - dhe me kavasin, 'Beqirin nga Ohrija, qe pretend6n se ka humbure c;ibukun me qehlibar, duke ruajture kalin, ne nje vent imazhinar, ne Elbasan, dhe, kerkOr1 shperblimin e tij. Mbi keto dy ~kena i huaji udhetar ka fatin te shtoje edhe c;faqjen e trete te dervish it, me fI,)k te zes dhe fytyre te

,zheshket, syte Ie fanatikuare, qe prap 'bertet, kelthet, shan, mallkon.

kanosete

me. stapin

e hekurte,

Ne Kruje, ke Ali beu, nje djalosh nentembedhjete 'je<;;, mveshure me stambuline, piktori gjen nje hospitalitet te kandeshme, ne Dje ode te mobilluare me gust, pas modes se vendit. Ky hospitalitet, ky luks 'kan' edhe inkonvementet te levisnje

nxiere kepucet dhjete sherbelore

kafene, sikur

humbja e lirise Kur kerkon ingIizi te derdhen t'i zene kemben, dhe tek pi makar nje gisht, sakaqe nxiton nje tjatre shere tyre:

betor, duke lene kepucet jashte portese, per t' e pyeture c;e urdher6n. Autori yne perpiqet t' u jape te kupetojne se Frenqle s' e kane zakon

te kerkojne ndihmen e dokujt tjatre, per punet qe munt t'i bejne veie.
>

Nga ana tjatre, ne kU'fent e sipre, Ali beu e pyet per SlambofJin, per Frengjine - popujt e se c lese beu nuk'i c;quan dot, - per vapor dhe udhen e hekurte; piktori vizaton mbi karte nje vagon dhe nje anije me avull, pastaj imit6n dhe zerin qe bejne kela miete udhetimi: ..Tik, tOka,
toke, skuish, skuash, skuash, skuash" dhe, qe ate ore, Ali beu sa her e shihte, i Jutesh te imitoje udhen e hekurte dhe vaporin, dhe mekesh se qeshuri, ay dhe sherbetoret e tij, keshtu qe, in'glizi i varfre gjeti belane. Dobare populli i Krujes e Ie te qete te p!kturoje, e veshtron se

'largu,

po nuke vete ta merzitnje Seremonin e tryezese piktori yne e shembellen me nje balel, kur

te dhjete

trimat; mveshur dhe stolisur, hyjne pernjehere brenda ne ode

dhe pregatitn

aparatin e ngrenejese. Vetem, nje her~ qe udhetari ki-

shte zgja!ure pake si keq kembene, e zlfi cerma, dhe, duke dashure te rrije oe nje menyre m~ konveniente, rrezoj dhe derdhi c;orben mbi mesallet: kjo pun' e papelqyere shkoj sik~r s' e kishte verejture njeri. 'sherbetoret pshine Jengun e perhapure dhe sualle njefas tjatre.

",--_._-

Nr.6.
--------

DITURIJA

Fa:qe 231 .

Pas Krujes i huaji qellonte te vizitoje Shkodren: Ne Lesh nda-

let!! pdke, piek nje prift Kapucin, mik te vjetr~, nga Italija,' dhe e pyet
si shkon me kefa te krjshtere. "Te krishtere? i thote prifti; padyshim te krishtere: po, ~ikur Perendija te bu~jste Drinin dhe t'i mirrle te gjithe ne parrajse, do te behesh gje e bukure! n krjshtere? hajdute, derra, ujq, shlaze, majmune, budallenj, kafshe te egra! Greke,'Turq, Shqi-" Ipetare dreqi i marrte te gjitbe bashk~, Te krishtere!" . Ne Hte udhelim Englezin tene e kap nje shi i ma1h, gje qe 5' e . nda16nte na kujfoje karakterin piktoresk te lundrese ITibi Drjnin, remaret e saj me gune mbi krye. Disa kat.mde, qe gjejne n' udhe, prej derravet njihene qe jane te krishtere, nje race derri leshtok dhe te ligure. . Ne Shkodre piklori vete dhe kerkon lOtin Banatt;, vis konsulin e Anglise, heq shum' mundime sa i zoul6n 5ht~pine, po, te nesremen mundohet akoma me tepre, dhe kot, per te gjeture liqenin. Pashajt te Shkodrese, bosnak prej origjine, i ben vizite ne shtepit te tii, ne kalat, robi kodren: Osman pashaj esht'i vogle nga shtati, i majme; konaku ku banan s' ka no nje luks, as si gadi, as edhe si mobila; vetem gezan nje pamje .te bukure nga malete dhe liqeni Te nesremet valiu te theret per drev.e, dne Englezi i huaj numurol1 gjer ne 37 gjelle, s<:hani; me tutje pushoj se nu:nuruari, duke pandehure se dreka do te mbante gier mbrem<:net, po, shton, me dukete se erdhe mbi tryezen edhe dymbedhjete ose katrembedhjete gjelle :e tlera. Nga Shkodra, ku gjithmone bie shi, piktori paezazhisht kthehete prape ne Tirane, dhe se ketejmi, ng1 udha e Ndroqit, vete ne Durres. Dy ore passi dualle nga Tirana, autori def,en se shkuane mbi nje me te gurte dhe te bukur, padyshim Ura e Beshirit, ne Arzen, per te cilen i kishin thene s~ e kishte goditure nje Tiranas qe ben trege\l me Triest. DU1T~sine gjen si nje qytet me nje te veH~m rruge. Ne muret e keti qyteti veren pllaka guri mbi te cilat qene gdhendure skuda me figure huruvejke dhe kubvaje. Kt~htiella e interesan dhe qyteti i dukete me i pastre se tekd6 gjetke: dyqanet vertet jane gjysme te mbuluare, nga rruga, po me piergulla te bukura, dhe jo me regoze te vje-

tre. Edhe <;donjed i kuvend6n me miqesi, me emblesi, duke e quajture kapetan, i dashur kapetan, miku im kapetan, se, gji1he sa te huaj
ne kete skele duhet te jene kapetan vapori. Ne Kavaje piktori piqete me Ahmed bejne, qeveritarin, qe kishte nje saraje mjaft te mire, po jo aqe te bukure sa te Ali beut. ne Kruje. Beu i siell, passi mezt e gjetne, nje harte te Frengjistanit, dhe te Londrese, dhe e ~palosin me kujdes te math: ishte nje harte e deti! te Zhaponise, me nisine Java! Shetitari yne veren ne qendre te qytetit nje
dalin

vorreze, te rrethuare me shtylla te shuma, mbl origjinen

e te cilavet

DITURIJA

----

Nr.6

--.------

nuke mesoj dot gje. Ke;u eshtE! mysafir ne Papa Andrea, ekonomi L Kavajese i cili, me mjekren e gjatl! te tij, ngjan me statu1en e Moisit, bere prej Mikel Angeli!. Udhetari yne, qe ka pasure kohe ie famiJesohett! me jeten dhe vendin e Shqipetarevet, nuke rnung6n. te shenoje, me humurin e tij te math, ~do send qe takon mb' udhe, si kopete me pata qe kullosin ne fushen e KaVdjeSe, si cdhe nje nuse qe pc e shpiene krushqit, Ie mbuware me nj1:lmenyre groteske: s' j duket as trupi, as fytyra, me nje tufe lulesh mbi napen e kryese, dhe keshtil ngjante me nje hime fantaslike shetitese. Dhe, me tepre akoma se C;do gje, veren bukurine madheshtore te fushese dhe Ie Tomorit. Duke dale nga Kavaja piktori ishte nisure per ne Berat; atje piD qete me Hysejn pashen qe e rrHen me menyra te holla dhe Ie kandeshme, ne nje shtepi piktoreske, plot me njeres dhe zyrtare. Nga Berati - me ane te katundit Kadi pasha, dhe, passi vizit6n manaslirin e Ardenicese - vete ne Vlore, pa haruare, padyshim dhe Pojanin. Vlora i duket e varfre, e pikeJ!uare, nje qytet i vogle qe ka pesuare prej kryengritjes'se fundi! Prej VIore merr udh1:!ne Himares, nga Trajasi dhe Dukati, ku veren qfilt e egre, po edhe shkembenjte dhe lisat e dushkut te medhenj e romautike Ne Himare s' har6n te na shenoje se grate perdorene si mushka, per te barture barre, sadoqe disa syrcsh, si edhe shume pre} ~upavet, Jane fort te bukura, po edhe shtol1 se, kjo krahine i eshte dukure fort me pak' e qyteteruare se C;'e priste dhe nga c;'kishte pare gjer ate here ne vise! e fjere Ie Shqiperise. Vunoj I rrefehele sl m~ i perparuari i ketyre katundeve qe kane, te gjithe, shqipene si gjuhe shtepije, dhe shlep! e Kasnecevet i tfaqete si nje .pallat i vertete i' disa provincave Ie Italise. Aulori, si nje artist, s' duket te jete fare merziture ne Himare, she lit gjithe katundet (Dhermi, Vuno, Palasa, Him~re...), jep detaje per jeten dhe zakooet e tyre. Pastaj kthehete prape ne VIore. Tani drejtohete nga Tepelena, me ane te Kudhesit. Shkr6njesi yne ka Dje kuriozitet Ie math te shohe qytetin e Ali pashese, ku lord Byron-i mbeti mysafir i vezirit. Po, thote, poeti me nuke rron, Ali pa~ shes i eshle prere kryet, femlja e tij e farosure, pallati i tij djegure dhe rafshuare. Edhe vendi, katundete qe ka gjetUie ne udhetim te tij, i dukene gjysme shkretine, te zbrazure dhe varferuare, sidomos qe nga kryengritja e Gjolekese. Hani i Tepelenes, not6n, eshte bere prej do odash dhe divanesh te vegjle, me dyer qe s' mbyllene ; qen dhe mace kane lid!e plote, si edhe nje sqap i mallkuare, me kernbore oe qafe, qelp divanet dhe sh'etit tel' oaten; mb! kele sht6ni edhe nje ere te <;mendure qe fryn ter oaten, kujis dhe argullis me te kalrlS ane!.

-Nr. .6

DlTURIJA
--

Faqe'233
:c;;o

Gjinokastra e intereson shume siqytet dhe si paazazh; po, .aj6.q~ ec;udit, eshte kostumi i .gravet De rrugat, nj~ nap' e bardhe qe e mbuIon nga krei e ne kembH, me brylL t j(~ ngriture perpjete, njE:'"lugat me kater <;ipa ! Nga maska e fytyrese, ,prej tedy vrimavet, dukene -dy s9, dhe poshte napese bu<;asin C;ltanet e kuqe .dhe kEpucet e verdha

si kanari! Tek udhetari yne kullotte syte me bukurine aparen1e tegra,,:et Ie Gjinokastrese, pernjehere ngrihete nje klithje, nga C;do C;ip i qyte,tit, dhe hoxha ne minaret bertet me nje ze te qarE'. Englezi kujtoj se -po shembesh Gjinokastra e ter~, kUT u-kupetua se ky vaj, qeokaper nje zoteni qe paska vdekure ne Stamboll. "Shyqyr, shton, qe fqinjet e mij te hanil, s' e pane vetehene te detyruare te ulerijne dhe ata". Gjinokastr en e Ie per te vajture ne janine, duke shkuare nga Dropulli, Zharovina, Zica; nE' qytetin buze liqenit dhe rreze Mi<;qeli,t, loti Lear nuke qellete shume: e presin disa letra qe e Hojne ne .nj~ udhetim ne Misir dhe ne Palestine. VetE:'m esht' Llumture la gieje vete-

hen e tij te bujture ne shtepi te viskonsulit, passiter ,kohen e tij t' udhetimit kishte hequre gjithe veshtiresite dhe ,vuajtjet ne hane.Le Shqiperise, te cilevet, ne C;dorasje u ben nJe proces te keq. Pa na kallzuar gje per janin~n, as edhe peT Prevezen, ku edhe ndalete . me pak' akoma, i hipen cutterit Ii' konsullajos~, per ni! Levkadhi>, me 12 nentor, 1848, pas jo dot plot dy muajsh udhetimi te shpejte ne Shqipl!ri, Me kete shelitj, autori qe ka perdorur aq~ bukure furcen e pik~ timit sa edhe penden, ka mbushure treqint e katredhjete faqe, qe formojne per vendin tene nje dokurneot te ~mushme, 5i nje tufe skicash me figureo besoike te asaj per!ode. Pas kesaj pje5e se pare, fill6nnje cop' e dyt' e vepres: me 25 prill 1849, del prape oe Preveze, ardhure nga KorfuzL Kerk6nte per" domje gjashte javtit e lira qe i mbesin para se te veje ne Angli"p!!r te shpetuare nga ethete qe ka marre ne Greqf, dhe s' gjen rruge m~ Ie mire ve<; se te plotesoje viziten e tij ne Shqiperi, te vejl' Ie shohe akorna nje here jugen e ketf vendi, janinl'n dhe Sulin. Dhe, me 2 te majit nisete per ne malet e ash pre ku nje grusht Shqipetare i kundreqendruaoe kaqe kohe Ali pashese. Na 'per~hkr6n Zalongon dhe historin e te njezet e dy gravet, vallen e tyre mbi shkemb, kengen e vaj!imit kur oe <;do te sielle nje verJg' e' gjaJle pakesohesh nga vargu. Pastaj kthehete nga lindja, vizHan Loron, Kanxane, Narten, pa :qehdruare shume ne as oje prej ketyre vendeve, admir6n' bukurin e iujravet dhe te shkembl'njvet te liqenit te vogle Zero, prane Leloves, 'vjen prape ne Sui, dhe.tekd6 syt' e tij kenaqene me tabllot e bukur~, 'g~zim dhe shperblese per nje 'plktor dhe amator nature. .
'.

Faqe 234
---

DITUHI.JA

Nr.6.

duke kuv~nduare me ked6 qe gjen robi udhe, vete ne Parge, !e shohe Camerine; shkon nje nate ne Splanxe. Parga, me gjlthe bukurin e paezazhit~. te ullishtavet dhe te gjyravet, i dukete nje vent mepikeIlim, dhe kujtimi i ngjarjevet ne kohe te pashajt ti:! Jani!Jesfi, e bejne te iknje dhe te largohete. Margellet;i i pelqen me tepre, dhe sidomos Paramithia qe , -

Nga SuB piktori

yne, duke qendruare

ne t;do katund,

s'men6n ta qlJaje qytetin me te bukur tt:! St!qiperise:

Paramithise, rreze Ie cilevet pirgosene shtepite

Shkembenjt e

piktort'ske, me kronj, ki-sadoqe' as brenda frl1gat e qytetit, as edhe hani me oden e tij s'i duk-en t~ pastre, dhe mezt.; shk6n nje nate. Nga Camerija vete ne J imine, me udhen e OIiC;kes,DramushoS:. dhe germadhat e medha Ie Dodones, qe atehere i kujtonin te nje terr.-, pulli te math te Mollosevet. Pi! ndenjture me tepre se Iri dite ne Ja~' nine, zoti Lear nisete, me 14 maj, per nje udbWm te shkurtre ne Th,~saU, prej kuhit kthehete me 27 te muajit, dhe Hte radhe, pa u-qeIIure, vete ne Filat e ne Sajadhe: kehl i hipen barkese per ne Korfus.. duke i lene shendet Shqiperise, po jo edhe pa nathene sa i bukur j u-duk Filati, qe, edhe per te eilin thotl~ se eshie vendi mbase me, 1 . kandshml qe ka pare ne Shqiperi.

sha,- xhami,

qiparise, dhe Ie dy keshtie!lale,

Vepra eplktorit

Edward Lear) 5i pershkrimi i nie artisti plot f;D-

p~r vendin l' ene, eshte nje libre me rendesi dhe interes t~ math. Nje send qe i shton akoma nje here vl~ften e saj jane pikturate bubra, reproduktu,ara me Iil110grafi K.:'t6 piktura jane njezet gjithesej, ti! medha 17 ;ubi 91/2 santi metra, shtYPuiejash1e tekstit, mbi karte' te trashe. Gjashtembedhjele syresh jane Iii qytetevet aSe vendevet te Shqiperise, do Die tbene : Manastir, Ohri, Tira'.1, Kruje, Shkadre, Durres, B~rat, Himare. Vlore, Tcptlene, .GjirlOkastre, Jat1in~, Nikopol S,~

tusiasm

Narte, SuI, Parge.

'

'

------

.BIBLIOGRAFI
. . ~\

Appendice alia" vetusla delia lin,qua albanese" prej Doktor Ago,..stino R!becco (i Spezzano Albanese. Cosenza, [{31aQri) Napo!i 1927.

Dr. Wbekun e njohin kendojesit lane me V/ersha Malli (1902, dhe 1917), me perkthimin shqipte Besesi!; kishte botuar~ me 1922-,
.

nje broshure me tituJ1 Vertusta della lingua albanese, ~eciles sot po ,I,
jep nje sh!im te vogle, 22 faqesh. Ne te dy keto Hbreza autori jipe1it.,

Nr.6.

DITUlUJA

Faqe235

,pas elimologjis~, ,n!e nje zel patriotik, dhe shume fjaleve W mo<;me -'<Ihe te ra, te giuh~vet te <;dukura te Ballkanise ose te ltalis se vjetr~, 'u k~rkon nie afrim me shqipen tene. Patriotism a e Agostino Ribekut nuke munt :ve~ se te na mallengjeje, duke' pare ne te edhe nje shenje te re per lithkate me meme,dhent! qe kane !TIbajtur~ vllezrH tane, me gjithe te pes!! shekujt qe na 'illdajne materialish L EdhE~ky mallengjim merr, nje karakter me real n~ sMnofshim se, pake dite pas ke11 botimi, fati e desh qe auto~i i saj . t{! ndahete nga kjo jete (ne janar te keti moti). Shqypni;a e ilustrufme, Kalendar i v;etes perishtupe 1928; Shtyp. Zoja e Paperlyeme, Shkoder. I pari kalendar, ose me mire almanak, shqip qe po del me Hgura dhe me nie lande kaqe te bega<;me. Do te numurojme prej artikujvet: c1{istorija e gjytetit te Shkodres, Nji te sjellun neper gjytet, Zakone Shkodre, Historija e Shkodres, Oy karrosat (vjershe) dhe ne funt Mustafa pasha i Shkodres, dram prej Zef M. Harapi. Kjo piese teatroje ka qen shfaq heren e pare ne Shkodre me :'1.923,prej shoqerise Bogdani, dhe meriton verejtjene si nje vepre qe iutereson drejt per drej hjstorinc tl!ne, dhe aqe m~ tepr' akcma nga ' pik~pamja e hartimit Bashkepunetori yne Z Hamdi Bushati, na <;on do verejtje fort te J:nteresatshme mbi kete cope te Z, Zef Harapi, shenime qe i perkasin historlse, duke analizuare do pika ne te cilat mbase disa ndollinave historike se shkalles' se dyte, ose me mire akoma, disa detajeve hi5torike, nuk' u ~shte dhene reodesi e merituare faktevet dhe te hejohen~ "me thetll~.Tere duke njohure se nje plese teatroje s' eshte nje teze 'ase nje disertate historije, nuke mundim ve~ se te falenderojme bash:' ,ckepunetorin t'ene pi:'r observatat e tij, t1! cilate pol shenojme kiWi,me udhe si paraqitene pas aktevet te dramese: 1. Tahir pasha me Dervish bene nuke Jane bijt e Ahmed pashe:' ':se, po te Mehmed pashese, vdekure ne Tirane 1809, birit te Mustafa "paSihe Qorrit; ky Tahtr pasha eshte vellaj i Shahin pashese, dhe Tahir "pasha nuke sunoj nonje here ne Shkodr~. 2. Nje fare ZeQir permendet si sekretar dhe nje Selim bel si kuo'mandant, gje qe nuke ngjajne te jen afre se vertetese, me qen~ se ve.zlret e Shkodrese ka~e pasure kurdohere sekretare Shqipetare dhe jo Tyrq, si Mustafa efendi Shkodra, Myrteza efendiShahl,' Ymer efen..QiOogoli, Mustafa eiendi Boric;:i.Dukete dhe afre logjlket!e qe dhe \!kolliandant tyrk temos kete pasure ne Shkodre, sidomos ,kur atituda , ' ,~ pashajt Ishte aqe c;iltazi kundre Sulltan it.

DITURfJA

N\". 6.

3., Duke bere fjaJeper te djejgurit te shlepint Ie Tahir pashese doe Dervish beuf, ,autor! kujton se keto shti~pi kar:t qene atje ku ~h!fq]e

'sot renimete qe mbajn' emrin Muret e Dervishajvc keta renime ne lagjet Durgut, jane Ie femijese Dervishajve, nga e ciia zbret Hodo pasha i koh~s' se ,Miletit. Sa per shtepit e Tahir pashese dhe Dervish beut, ata Ishin nen kalane, ku ka qene depozita e arme dhe municionevet, xhephaneja; edhe sot pleqt r njofin me emere "Saiajet e Zyhra ,Hanmit" qe eshte bija e Ibrahim pashese 4. Mbytja e vlJeUtvet Tahir pashe dhe Dervish bej ka ngjare me ndermjetsf te Xheladin bej Ohrise, duke' he!muare te parin dhe duke

there me tagan ie dytin, pastaj qe te dy u-varrosne ke Xhami e Plum. bit, dhe Mustafa pasha e mbRjti dy jave te pshehure vdekjen e Ie dy
djemvet, duke derguare

tperje thane qe ka lojture stafa pashese.

gjel1e ne burg, sikur te ishin gjalle, kele nje rol te keq Pejamja, grua e parei"1e e Mu-

5. Passi vrau Tahirin dhe De!vJshin qe l' u-zaptoje radhl:n si wzir oe Shkodre, Mustafa pasha vlau edhe Mehmed begun, antarine
forte ie dy vilazneve, e ftuare

Z. Hamdi deflen

ke111 do

nje dite ne kala dhe duke i yelle prite. hoilesira ti! mbledhura prej pJeqsh shkodralJe.

91eser!Qze ~ duhet Ie c;dukene <;do send qe rnund Ie na kujtojti! regjionalismen: S' ka dyshim se "O[a e Malevet" qe nje here eaderonte coptimin e Shqiperise ne kantone, ne fise, ne bajrake dhe ne ,shtepi, do me thene mohimin e nje kombesijr, e nje memedheu, e oje Shteti, sol e kupeloj. edhe v~te gabimin e vdekshme, dhe kJo aQe me tepre qe, me <;dukjen ~ bashkimit dhe t~ njesise Shqipetare, Shkpdra, ,qyteti dhe rrethi saj, do te pesoje rrezikun me te math, i Shenimi tjatreyne do te jet~ relam. me nje porlrt'! ne faqei 58, me legjenden: Prek Bibe Dada, Pdnci. i MirdiEes, .B~sojme se pr,inc ketu nuke paralajmon nje program-, se do te ishte gje fatkeqe neqof-

MbJ kela shcoime do shtojme dy verejtje Ie tjera per fibrin qe tftullohete Shqipniia e ilusirume: jemi Ie bindure qe autorN e saj kujiojnt' qe Shqiperi esht' e tere Shqiperia, dhe prandaj g' kupetojrne dot kujdesin e tyre pCI' Ie ~hkruare nene do portrete fjaIen "Shkodran" ~ur se per Shqiperine tene Ie vogle - te pakrn oe libra dhe OP shkri-

te, se ~do pasha i Tyrqise te kQilside,rohelesi nje prine.

Jemi kaqe te vegjeJ dhe~aqe Ie dobet prej, numuri, kern! nj~ lI,eyoje kaqe te madhe per bashkimdhe njesf; sa duhete nje kujdes fort i , plath edhe.per' !1}eIe voglen fjale. ' L'Italfa, fa !ligoslavla e i~Alb)mia, prej Verax, ne Nuova 1\ot,9loghi (Ronia) fashikul! 1339,' 1 'j~nar J.928, f. 1-30,

Nr. 6
---------~

DiTlmIJA
'---"-

Faqe 237

Pas regullimit te paqese ltalija bed me Serbine marr~veshjet e Belgradit (1924) dhe Netturo (1925) me ane te se cHavet mormalizoheshin dhe zbuteshin marredbanejet midis dy Shteleve: Serbija qe ajQ 'qe nuke ratifj)wj marreveshje!e, qe filloj nje fushale shiypi kundr' ltalise dh e qe rrefeu dispozila armiqesore. Me kele Tn enyre defte hetese,
. .

Nene pseudonimin Verax pshihete zoti Tittoni, ish kryetar i ki.!,. sitillit.minislror te HaUse, dhe nga kjo p:k~pamje auloTi kerkon te rr~feje marredhanejet nermiet !tali dhe Serbise, mamdhaneje qe kane qene Ie mira, miqesore dhe te binqerla gjer ne keto kohe Ie fundi!, dhe sidomos kur Auslrija kishte nje atitude <;i1tazikundre interesavet te qeveris' se Belgradil Ne Konferencc te paqese qe u-mbloth ne Paris me 1919,thote Verex, relaciontt ne mes te Italise dhe Ie Serbise per zbatimin e paktit te Londrf;Se(tratat te pshehle te motit 1~15) zune Ie prishene; po kjo lehtazi do Ie ndreqesh sikur Franca me Ingilteren te kishin respektuare ~otimet e lyre; mjerfsht Lloyd George dhe CJemenceau profituane nga atituda e Wilsonit dhe keshill tratati i Londrese nuk' u aplikua (faqe 4). Me poshte (f. 16) aulori e shpiegon me kthielltazi ke!e ide: Mbi kerkesen e Rusise dhe te Francese tr-paraveshtrua copetimi i Shqjp~rise ne tratadn e Londrese, po kele copetim e ndaloj Wilsoni, kundre Lloyd George dhe Clemenceau it, i cili donte rjl{(ijimin e Shqiperise si pas kufivet te caktuara me 19i3. Shqiperija, basbke me te dhe ItaIIja, duhen 1'i jene rnirenjohes Wdsooit. .

miqesija ne mes !tali dhe Serbise nuk' eshle ttohure nga shkaku i paktit te Tiranes (1926), po kishte filluare dhe me pare. Sa per Shqiperiae ay qe kuptoj me pare interesat e Italise. p~r ate.,venl qe F~an<;esko Krispi, me 1877; kele polilike e vazhdoj dhe e shviHo] Visconti Venos!a, 1897, dhe San Oiulianua me 1914. Shkronjesi i artikulJit ka per qelJim kryesor Ie provoje: !nteresat e Italise ne Shqiperi; vullnet i lik i Serbise perkundrejt Shqiperise si dhe ItaUse; rezultati naturali kesaj atitude esh!e: afrimi i Shqi,perise I11eHaHne, dhe ftohtesija nermiel Serbise dhe Italise. A tale of two villages (nie histor! e dy katundeve) prej Hubert

D. Wa'tson,

ne revistet

"The World's

Children"

vol. VIII NT. 3. Dhj{-;-

tor 1927. London. , ,. f{endonjesit e Diturise e dijne se,'ne Shqiperi kemi <;eshtjen e refugjiatvet. nje proble?1aq~ te rcnde sa ephe ti~zjar:e, le mjere Ie a,r'9hijre nga Kosova, nga c;am{'Tlja paslaj edhe nga Tyrqija, prej atyre:ye M kishin ikure me .1914 perpara shkretimevet dhe diegjeveL t~. <i.fJekvet.iNj~ shumic~ prej ketyre te ardhurvet jane vendosure neto: k~t d'i~po~;ble : rreth Krujese dhe Durresif, ne Myzeqe... Vend~ja .,~
., .,.. j .. : , "

Faqc

238

DlTURIJA

Nr. 6.

.ketyre te gjoreve -- vllezre lane te eksponuare ne rrezik ie vdekjese -- perpiqete ne vi!shtiresija ekonomike, per toke, per shtepi si eahe e nj(! kapitali gjer sa te vije te korruri! e pare, problem i rende qe komplikohete dhe me tepr' akoma kur inslalimi - behete ne njt! vent mala-

.rik: elheja i korr refugjiatet e mesuare ne nje klime te shendoshe, me

njl:! rebetsi Ie tmershme. Duke pare nevojat e nje popullsije qe Yuan, leng6n dhe luftan 'me vdekjene, shoqerija mireberese engleze, hSave the Children Fund" -qe kujdesete per te shpetuare foshnjat, djemte e mbeture je!ime, morri persipre te goditnje dy kalunde, nje ne Libofshe (Xhebaj), dhe i dyJi ne Radan (Leskovik), qe Ie dy nga 20 shtepi. I derguari i Sboqerise, ~Zoti Sams ndenj afero dy vjet ne Shqiperi dhe. si u-krye puna, erth edhe atketari i shoqerise, zon Watson, me zonjene, per te vizituare 1e dy katundete, historin e te cl1evet Z Watson po e deften me aqe simpati dhe dhempshuri njerezore ne rivistet qe kemi perpara syve!. S'eshte pa dobi te kujtojme ketu se, prej refugjiatevet gjer me sot jan' inslaluare ne Shqiperi 1060 femije, te perndara ne 30 katunde, me shtepi -1e goditura vete prej te. ardhurvet dhe te bera enkas per ta; rreln kt!tyre katundeve jane <;elur ana dhe kopshte, keshttl qe tokes' j eshte dhene nje vlefte ere. Nje '"'rej ketyre katundrve mban emrin Herbert (ne Kavaje) per kujtim te ndjerit mikut tene Aubrey Herbert dhe si shenje mirenjohjeje per ndihmate qe beri Konlesa Carnarvon', mema e U! ndjeri!. Me ke1e rasje do te shtojme se, per kete Geshtje me kaq'impartence Ie madhe per' neve, per instalimin e refugiiatevet - vllezret

tane q ~ vijne te forcojue Shqiperine tene me numurin dhe punimin

lyre - ~shte mire qe te interesohete dhe vete populli, duke qen'i bindur~ se <;10 ndihme dhe lehlesi qe u behet te ardhurvet se jashtmi. . ~5hte dhe per forcimin e vendi! tene. La nostra spezidione in Albania 1915-1916, prej gjeneralit E. Ber-lotti, ish komandant i trupit Ie posa<;me \' ushtrise italiane ne Shqiperi. Milallo 1926.

Libra prej se cilese do te perpiqemi t' u japim nje ide kendonjfsvet tan~, eshte shkruare me nje qellim polemike nermiet te autorH dhe mareshalit Cadorna: ky dukete se nuk' ka folure mire per fushaten italiane De Shqip~ri, ne vitet 1915, 1916, ne libret Ie tij te titulluare ~Altre pagine sulla grande guerra it, dhe gjenerali Btrtotti pergjigjete, per te mprojture vetehene dhe ushterine qe 'komandonte: "Misiani i -1talise ne Shqiperi, thote, me dukete se nuk' ka mbaruare, dhe per t~ filluare pune s' eshle mire. qe te pakesohete prestigji yne, sidomos n~ "njl! popull' ku prestigji italian eshte mjaft pakesuare....
r

Nr. 6

--

Ol'l'URJJA

Faqe

239

Ne kaptine te pare autori deften shkaket e ckarkimit italian ne'

Shqip!!ri, Ie bazuare mbi interesat politike tii qeveris' se Rromese ne

Shqiperi, politike te drejtuar' atehere prej Sonnino dhe te njohure me' vone me paktin e Londrese, pakt qe i jipte te drejte Italise te pronoje nje pjese tij madhe te Shqiperis2. Misioni i Italianevet duke ardhure ne Dunes e ne Vlore esht edhe vezhgimi i Esadit, te cilit autori i jep nje portret besnik duke numuruare gjithe te metat dhe veset e tij. Sa per vetehen e Hj, gjen. Bertotte na lajmeron se, nga 1895 gjer me 1905, kishte shetiture Shqiperine p~r Ie studiuare vendin dhe njerezit; pra s' ishte i huaj dhe i pa pregatiture per misionin me te cilinngarkohesh: Po kryetar i shtatit major italian ishte kundre ekspedicionit te Shqiperise, dhe, ne vent te 27 batajonevet qe kish1e projekti i; pare, u-derguane vetem 18 batajone per Vlore dhe Durresin, dhe ata n ga mosha e teritorialevet. Autori deften arritjen e tij me 2 cthjetor 1915 ne Vlore, te vaj1u~ rit me nje pjese te ushterise ne Durres, pershkron me fjale te pikellushiTIe zbrazjen e 100,000 prizoner~ve Austriake te zene prej Serbevet, vetem 30,00n prej te ci!evet muntn\! Hi shpetojne te gjalle, dhe pastaj ikjen e mbeturinavet l' ushterise serbe: Me 24 Ie shkurtit kishin gene trasportuare nga VIora 1~8,OOO serbe per ne Korfus dhe 6000 per neB serte; afero 30,000 serbe dhe nje tok kuaj - SerbU kishin sieBe 20000 kafshe ne Durr~s -- u-ngarkuane prej Durr~sit. Passi u-semur gjenenili Guerrini, komandanti i Durresit morri vendin e tij gjenerali Giacinto Ferrero. Po pika m~ interesatshme qe ox~me prej kendimit te kesaj libre eshte se, Ilia Stojanoffi. i derguare nga ana e Bulgarevet, Idshte vajture nga shkurti i motit 1916 ne Vlore per t~ hyre ne prekje me komanden e trupit italian dhe t'i nje,ftoje qe Bulgaret komitaxhinj do te regu!lonin veprimin e tyre ne marreveshje me ushterin italiane, dhe komanda bulgare jipte sigurime se kurre s'do t'atakonle Italiaoet ne qofte se edhe kela nuke goditin Bulgarete. Me 22-23 Shkurt behete lufte ne Durres me Austriaket, dhe me 26 Italianel imbarkopene per ne Vlore; pas kesaj zbrazjeje, edhe komanda e trupavet italiane - qe gjer ahere dependonte nga ministri e punevet te jashtme .- shkon ne koinanda e pergjitheshmedhe ne kryet te saj vihete, ne vent te gieneraJit Bertotti, gjenerali Settim:o Piacenti. ni, per Ie cilin autori thote se eshte njed f~tar dhe i pazoti te kupetoje mentalitetin dhe psikologjin e Shqipetarevet myslimane, qe i zem~roj pa pune dhe me kele menyre pregaiiti ngjarjet e motit 1920 j{"undre'Halise; nje tjatre faj dhe gabim, thot~ autori, qe Ie vene! me von~ Ie gjeneraJit Ferrero ne vent te Piacentinit;gjenerali Ferrero,ish-

Faqe 240

DITURJJA

Nt. 6

te, ne syt e Shqipetarevet, i munduri i Durresit, kesh1u qe, kur u-ngarkua qe te proklamoje ne Ojinokastre indipendencen e Shqiperjge,

kush nuk i dha no nje rendesi kesaj prokIamate.

'a5'

Autori e mbaron !ibren e tij me komanden qi! ka pasure nft' Shqiperi. Do te shenojme akoma dy pika: R'ienerali Bertotti, para se zbrazene Serbet nga Shqiperija, kishte qen' n' ide qe, mbeturinat ekesaj usht~rije, ne vent te yen' ne KOflus, te meshtillene r.e Gjinokastre dhe Saran de, Ie riformohene dhe s' andejmi te yen' ne Manastir te bashkohene me Francese! dhe Engltzet nen' urdhrin' e gjetHralit Sarran:ktlte ide e kishte pelqyere vete mbreti Petro i Serbise, si edhe kryetari i shtatit magjor, po nuk' e pranoj kryes! e komandese italiane. 2.ta Mareshali Cadorna cne urdhre qe i kishte dhene gjeneraJit Bertotti, i kishte shenuare: :Duhet pasu're nje komande e[ ergjike, te shpejte ne te ndaluare ngjarjet e papritura dhe me masa te forta; keshtu duhet~.

per ne Shqiperi ku popullsija esh!' akoma primitifr,

"~------

nuH

sheh pres-

tigj ve; ku eshte lorca dhe qe miresine e merr per dobesi-.

LIBRA'TE

1\t1ARRA

Zoologjia, botim i drejtoris' se pergjitheshme s' Arsimit, 1927.

Anatomi, fisiologji, zoologji, per I<lasate funditIe shkollavetplotore.

Kendime per rendin e peste te shkollavet filiaTe, hartuer.n prej Dh. Paparistos e S. Hurit. Botim i MinistTise s' ArsirnH, 1927. Cope kendimesh moral, historik, shkencor.
.

i Ministris s' Arsimit. 1927.

Edukatemorale e mesime clvtke per te

treten kJastl filIoTe j botirn

Njohtime b~jqesiie, per klasen e trete te shkolJsvd fillore; bcUrn i Ministris s' Arsimit; 1927.

Edukata morale dhe mesime civike per Ie pesten dhe te gjashten

klas~ fillore
j

botim j Ministris

s' Arsimit j 1927.

Njohtime bujq,ifsi;e peT klasen e peste dhe t~ giasht~ te shkolIavet fillore, 1927. l<alendari Korfa ]828, Kor~e; Dhori KotL 1928.

Vjersha,rrefenja, zbavitje,artikuj te ndryshm~,mbledhure nl' 48 faq{'.

SHTYPURE NE SHTYPI!SHKRONJT .MBROTHSIJA' KRISTO P. LUARASJ - TIRAN

.. j,:;.:
I

..

" '.'

,
~~

---

I " ;".: "

'-.,' . ..
j. "

~~--

. .
, '.. '.

~
~:

,
\

, '

~:f.

"

~:rRl~,HJ~.~
"
\/

,
",~ "

"
,,'.', : + .'

I
i

.,' '.
1 . '.

i
I.,,:
"

.
, ,,'1( ~ ", . ,

.,',. ~ " ,zetU:fnJ,.

,:.."\ ,J.'. .,,".:\}

~,,\

'\

'"'
j " '", ',"

"

'f
a
.\

, ". Me'rasjen,
','.f ".' \. ..;

e)festttS"f,e:'.:S hen'
"'
..,.-.;!.,. ~'. ,",,'. I~. , r -(

. . ,-.

. '~"" I,',""'\,
W;,

"';

'. ~.
\; ". "

i
I

'

.,

t}j e i';g j i t -'revista

.'1 ~ .,,'.

'
"

":[)ituriia~.'d(YJe.6/gaJlizo)e; m~23 te pri11it)'fJj~ ek'kpozite 1 . j. '. "';0 per. Skeqaer.' B~nl', me :1'ihra te. ,boiuare mbi' h.ero'l1~. . ..
, f.

"

:.tI. e'ne;, ~st~:mpi~Qh'~ figu'ra.;'. ..

"'". \. . . ~

\ \.'
,

t:'

~ !

.f

:.

,.
,'"

'

,Ekspo~ifa'jon.e1oe'sht~ ,
J, "I' I :.' .''''

noe
,.,

J,.UJraritLJimo S~endo. tihe' .

." ',? I .

~
t'

"

" .d,o te jete

,-

',jini,' te Iyture ie n~'r;@~(1.i'kefe festim,te ,kuttirnitte

r

<;e1'u.re ter'drten,g,j.er .m~ 2:' te prill it, iTlbrelJ1anet.

.- ~ .. . "
.'" '... '

.~. 'r

j..

Gjegr,~asfriotit~
tu.aj."

. ":,
~[

i\eh'e,~nie jar'dhjene 'Juaj, dhe ti!rniqvet'

'.,' I.

I
, ,1 ,;
[~'I
..

,
I

. - ':M,e"pderime
~ja"
': . I
"" .

. '.I

"

':'1,:f,";(~;"
'" "', S'n'~"~'n
,:'

~", ': .Drej~?~~~vi,~::...t;~"~

1. '''{

;i,;m:,,",,")<

<j>'
t: '~,

}"~' .;I.~

. . .

i'~ ;0;, 'i:' ,\

',~::.~'~::/

'...

l!.t<,.

I""",
.
' I

'"Es~p'9iife\

j,oqe beli~ft,nte- ,~je' q~l~irP ;~sj()rik: 6b~'

.

,> '
I

g ~~~"r~"J~~e ~fp,~j~:\~~T~~P '~'~~ ~,rej(o\it' te: ~,te.~!e~..,~):e ~~'; 'I D1t~~I,~,e. Idp'.e, , d~~tIIlu'aJ:eper. ,shltle;' ," . . n~~~ 'la...~e~
'.,

'.

'i "
I
''

'~ ,

'
.., I

:<

> , ,;.

'10 Ie .m~,ttgjezit e gjer sa perendon

.

Te ,byniit'~Sht' 'i

lire p~r gjilh~

vjzi~oret;

nga

ora,

dieJl).

,,'; I.

:
!
.

':)~~~i~~~~~i~'d~~L;~'~;h1~~~-~;~28~;':;
., " "~,:;;~:~~;i;::;:';'~' :~, ::'~.~L :~,:
~ .

~~;,.'ij

.
,. .

", ,.:,/ ;,'.:~ '~:<~~?':"~ ",:\~;t,;., .~:' \,~"'~ ;!~rf:~~'.;)Pp!tl>j,qga',5~typf.,"M9alJ' n{e, fak, art!ku.t" 'r,eJattJ.;we ,S9qlpe,-,,';.;;: "'rjfM~~:k~'i1g~~'P0'Pulfbte' qe u p'ea?asin ngjarj,ev,e~ ,,'hr~t0iiket J,', .:.' ,<),<,
.~. ,,' "~'''i' b'}!>~atlja:.Du}PR,k)-e.~ s d S >;:';::??;t:-:;~?IJ~j.~~p,~<;\ .8"<"~#. 1'~ . ':j; :tM.1~i:; ~:1;~{(ange"2.0' qiri'tfa:rI<a..pef:ni"Ti'cafi'-e '\' .. ,' L
""""'

'\\i,'~\'.:J'~~f

,t':''r.','.{!-j.''}f(~':e,

;',

>:.

':~.:.

~. '~..,

"~ ,,"".~

~.

\.-<,:; '\." .

"
\" " .~.

,):

> . , . .-,:..,!

'j'

. .,,' ,~

'..

,", "

'~ ",,' \',

~;~, ,

, '

~~~'~"..:'~y::,,~t11~~~1*~j~~;'~i,,}~,''''50 fi .1~;,J~"j'->~~,', .," ":;f.:(')o;".,".~~>? ,.,:~.. ...., ..~".,.~"\:"l ' ',,~.,,'i l 7\,- ',-'
~ "'~.

'

H.~\
\-"

~::~:~"'~~do
. f'~.~.

,;~~~ fk~..

.,~;~.

."\J; ,..,i'" ,,,,,,,I'~J~~~~..~ .',') ~.;.,\~..~ '-

"t...

, t '/-.,~~'....
:!l

.1 I,;' '0(.
~. ~

'.