Samyakgyan 2011-02

Debke-8
mecei%eeve (hejJejer-2011)
(1)
(2)
Debke-8
mebmLeeefhekee SJeb MegYeeMeerJee&o :
ISSN 0973-9459
hejcehetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe
eer %eeveceleer ceeleepeer
Founder & Auspicious Blessings :
mecei%eeve
efnvoer ceeefmeke
Pujya Ganini Pramukh Aryika
SHRI GYANMATI MATAJI
SAMYAKGYAN
meceeeespeve :
e%eeeceCeer Deeefe&kee
MONTHLY MAGAZINE
eer eboveeceleer ceeleepeer

Co-ordination :
Yepeve
Pragya Shramni Aryika

SHRI CHANDNAMATI MATAJI
efveoxMeve :
mJeefmle eer heer"eOeerMe #eguuekejlve
lepe&-nce ueeS nQ letheeve mes......
ceesleermeeiej peer cenejepe

Direction :
Swasti Shri Peethadhish Kshullakratna
MOTI SAGAR JI MAHARAJ
mecheeoke :
kece&eesieer ye. jJeerv kegceej pewve

Editor :
Karmayogi Br. Ravindra Kumar Jain
eyebOe mecheeoke :
peerJeve ekeeMe pewve

Managing Editor :
Jeevan Prakash Jain
Je<e&
hejJejer
Debke
-37
-2011
-8
YEAR
- 37
FEBRUARY
- 2011
ISSUE
-8
mecei%eeve efnvoer ceeefmeke kee meomelee Meguke

Jeeef<e&ke meomelee Meguke
100/-.
hebeJe<eeae meomelee Meguke
500/-.
mebj#eke Meguke-12 Je<e& kes efueS
1100/-.
hejce mebj#eke Meguke-25 Je<e& kes efueS
5100/-.
efMejesceefCe mebj#eke DeepeerJeve
11000/-.
Debke-8
-Deeefe&kee eboveeceleer
efveefOeeeB keF& os oer nQ DeeesOee kees ceele ves~
Deye leerLe& kees jKevee cesjs YeeeW! mebYeeue kes~~ske.~~
DeeS Les keYeer osMeYet<eCe peer cenecegveer~
efpevekeer ke=hee mes $e+<eYeosJe cetefle& nw yeveer~~
Ghekeej Gvekee efueKe ieee Fme leerLe& Yeeue hes~
Deye leerLe& kees jKevee cesjs YeeeW! mebYeeue kes~~1~~
Jeerjeve nes ieF& Leer hegve: hegjer DeeesOee~
efpeveOece& keer eYeeJevee ve ngF& Leer eneB~~
eeefuele nw jecepevceYetefce keer efcemeeue mes~
Fme DeJeOe keer Deveceesue ceCeer %eeveceleer ceeB~
ieefCeveerefMejesceCeer leLee eeefj$eeefvkee~~
Gvekeer ieF& Fke ef DeeesOee efJekeeme hes~
efvepe mebIe meefnle Dee ieF Fme Deeefo leerLe& hej~
efhej e ieF& en $e+<eYepevceYetefce peiele hej~~
DeefleMeeefe keee& nes iees nQ Deuhekeeue ceW~
efhej vee keYeer Jeerjeve nes peeJes es yeieeree~
eer osMeYet<eCe %eeveceleer ves Fmes meeRee~~
ewleve leerLe& ebovee ieg ner ef$ekeeue ceW~
(3)
eLece leerLekej YeieJeeve $e+<eYeosJe keer JeemleefJeke pevceYetefce $e+<eYeosJe eWke hej
YeieJeeve $e+<eYeosJe hebekeueeCeke eeflee

SJeb cenecemlekeeefYe<eske ceneslmeJe
efleefLe-ceeIe Meg. 11 mes heeuiegve ke=. 3
efoveeBke-14 mes 20 hejJejer 2011, meesceJeej mes jefJeJeej
mLeeve-$e+<eYeosJe efoiecyej pewve cebefoj, ye[er cetefle&, DeeesOee (G.e.)
efJeefYeVe er.Jeer. ewveueeW hej

ceneslmeJe kee meerOee emeejCe DeJeMe osKeW
heejme ewveue hej
kesJeue DeemLee ewveue hej
ceneslmeJe kes ceOe nesves Jeeues

mecemle keee&eceeW kee
meerOee emeejCe
eWke hej veJeefveefce&le efpevecebefoj ceW

efJejepeceeve YeieJeeve $e+<eYeosJe eeflecee kes
efoveeBke 16 mes 20 hejJejer leke

ueieeleej 5 efove
eele: mes jeef$e leke osKeW
cenecemlekeeefYe<eske kee
meerOee emeejCe
efoveeBke 20 hejJejer, jefJeJeej
eele: 8 mes 11 yepes leke
efveJesoke-eer efo. pewve DeeesOee leerLe&#es$e keceser

hees.-DeeesOee (hewpeeyeeo) G.e., heesve veb.-05278-232308, cees.-09412708203, 09411025124
eefleefove hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer kes cebieue eJeeve DeJeMe megveW
heejme ewveue hej eefleefove jeef$e 9 yepes SJeb ceOeevn 2.30 yepes leLee
DeemLee ewveue hej eleske jefJeJeej kees ceOeevn 2.30 yepes
(4)
Debke-8
mecheeokeere....
YeesieYetefce kes JewYeJe mes mecheVe jner DeeesOee kes

Jele&ceeve efJekeeme keer Deesj kejW efheele
-kece&eesieer ye. jJeerv kegceej pewve
efkemeer Yeer yegefpeerJeer pewve Jeefe kes

mece#e eefo DeeesOee veiejer kee veece efueee
peeJesiee, lees efveefele ner Gme Jeefe kes ceve
ceW DeeesOee kes Meeele mJehe SJeb leerLekej
YeieJevleeW kes pevce mes heefJe$e veiejer keer
heefjkeuhevee Jeehle nesJesieer~ pees veiejer keYeer
YeesieYetefce kes JewYeJe SJeb megKeeW mes mecheVe Leer hegve: kece&Yetefce kes
Deeves hej efpeme veiejer kees Fv keer Dee%ee mes megmeefppele efkeee
ieee nesJes, Ssmeer veiejer kee eeeerve mJehe efkelevee megvoj nes
mekelee nw, Fme yeele keer Deepe nce keuhevee Yeer veneR kej mekeles
nQ~ DeeesOee Meeele veiejer nw, peneB eleske keeue ceW 24
leerLekej pewmes ceneheg<eeW kee pevce neslee nw leLee Jele&ceeve ceW
ngC[eJemeefhe&Ceer keeueoes<e kes keejCe peneB eLece leerLekej YeieJeeve
DeeefoveeLe Deeefo heeBe leerLekejeW kee pevce ngDee nw, Ssmeer veiejer kes
eeeerve mJehe Deewj Jele&ceevemJehe hej Deepe meceepe kees efebleve
keer cenleer DeeJeMekelee nw~
Jele&ceeve meoer ceW pewve meceepe hej ceneve Ghekeej kejves
Jeeueer SJeb pewveOece& Je pewve mebmke=efle kes efJekeeme kees ieewjJeMeeueer
eieefle eoeve kejves Jeeueer Ske Ssmeer cenecevee meeOJeer ngF& nQ,
efpevnW meejer meceepe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe eer %eeveceleer
ceeleepeer kes veece mes peevelee nw~ Deheves peerJeve ceW efpevneWves efJeefYeVe
#es$eeW ceW Deveske Fefleneme keeece efkees nQ, Ssmeer efoJe efOeejer
hetpe ceeleepeer ves DeeesOee veiejer kes efJekeeme kees Deheves efebleve kes
Deefece he=eW ceW Debefkele efkeee Deewj mJele: efJenej kejkes DeeesOee
veiejer kes efJekeeme kee ece eejbYe efkeee~ jece pevceYetefce kes veece
mes efJeKeele DeeesOee veiejer kees $e+<eYeosJe pevceYetefce kes veece mes
efJeKeele kejves ceW hetpe ceeleepeer kee YeieJeeve $e+<eYeosJe SJeb
DeeesOee veiejer kes eefle Deelceere mecehe&Ce ner keejCe jne nw~
hetpe ceeleepeer ves meved 1993 mes DeeesOee kes efJekeeme kee ece
eejbYe kejJeeee Deewj Gvekeer esjCee mes ye[er cetefle&-leerLe& heefjmej ceW
ef$ekeeue eewyeermeer efpevecebefoj, meceJemejCe efpevecebefoj, efJeMeeue
DeeJeemeere Oece&MeeueeDeeW Je eeef$eeeW kes efueS Deve DeeJeMeke
megefJeOeeDeeW kee efvecee&Ce efkeee ieee~
DeeesOee veiejer kes cenlJe kees peve-peve ceW Jeehle kejeves nsleg
hetpe ceeleepeer ves YeieJeeve $e+<eYeosJe mes meboefYe&le Deveskeeveske jeêr e-
Debke-8
Deb l eje& ^ e r e keee& eceeW kee Deeees p eve kejeee leLee

DeeesOee leerLe& hej efJejepeceeve YeieJeeve $e+<eYeosJe keer 31 heg Gegbie
efJeMeeue Ke[dieemeve eeflecee kee meved 1994 ceW jeêre mlej hej
cenecemlekeeefYe<eske ceneslmeJe mecheVe kejeee~ hegve: meved 2005 ceW
mJeeb Deheves meeefVeOe ceW Gve YeieJeeve $e+<eYeosJe keer efJeMeeue eeflecee
kee YeJe hebeece=leeefYe<eske mecheVe ngDee, efpemekee meerOee emeejCe
DeemLee ewveue kes ceeOece mes ogevf eee kes ueieYeie 170 osMeeW ceW efkeee
ieee~ hetpe ceeleepeer eje Ssmes ner Deveske eeemeeW mes DeeesOee veiejer
kee efJekeeme SJeb DeeesOee kes eefle peve-peeie=elf e kee met$eheele ngDee,
efpemekes heuemJehe Deepe meejs osMe kes veiej-veiej ceW YeieJeeve
$e+<eYeosJe keer pevcepeebleer SJeb efveJee&Ce ceneslmeJe Yeejer OetceOeece kes
meeLe ceveeves keer hejcheje eejbYe nes ieF& nw~ hetpe ceeleepeer kes ceve ceW
DeeesOee veiejer kes efJekeeme kes eefle Deepe Yeer efvejblej YeeJeveeSB
eJeeefnle nes jner nQ, efpemekes heefjCeecemJehe GvneWves Deheves efebleve ceW
heeBe leerLekej YeieJeeve, efpevneWves DeeesOee ceW pevce efueee nw, Gvekeer
eWkeeW hej Ske-Ske efpevecebefoj efvecee&Ce kee mJehve mebpeesee nw~ Fme
mJehve kes eLece ejCe kee meekeej mJehe SJeb efleere ejCe kee
yeerpeejesheCe nceW Fme ceen hejJejer 2011 ceW efoveeBke 14 mes 20
hejJejer kes ceOe osKeves kees efceue jne nw~ en pewve meceepe kee
ceneve meewYeeie nw efke DeJeOe eevle ceW ner pevce uesves Jeeueer hetpe
ceeleepeer pewmeer ceneve meeOJeer Deheveer mee#eeled esjCee mes DeeesOee
veiejer kee efJekeeme kejJee jner nQ~
nce meYeer ieewjJeMeeueer nQ efke YeieJeeve $e+<eYeosJe keer JeemleefJeke
pevceYetecf e $e+<eYeosJe eWke hej hetpe ceeleepeer keer esjCee mes Ske YeJe
efpevecebeof j kee efvecee&Ce mecheVe nes egkee nw SJeb cebeof j peer ceW Jesoer
hej ogiOemece esle hee<eeCe keer 5 heg Gegbie YeieJeeve $e+<eYeosJe keer
eeflecee Yeer efJejepeceeve keer pee egkeer nw~ Fme efpevecebefoj SJeb eeflecee
kee hebekeueeCeke eeflee ceneslmeJe efoveeBke 14 mes 20 hejJejer
leke efJeMes<e n<eexuueeme kes meeLe Deeeesefpele efkeee ieee nw, efpemeceW
Deehe meYeer hee"ke yebOegieCe Yeer DeJeMe heOeejkej Deheves peerJeve kees
Oeve kejW, Ssmee nceeje DevegjesOe nw~ Fme eLece ejCe kes meekeej
mJehe kes meeLe efleere ejCe kes yeerpeejesheCe kes he ceW YeieJeeve
DevebleveeLe keer JeemleefJeke pevceYetecf e, Gvekeer eWke mLeueer hej efveke
YeefJe<e ceW vetleve efpevecebeof j efvecee&Ce kes efueS efMeueeveeme Yeer efkeee
peeesiee~ efveefele ner en DeeesOee kes YeJe efJekeeme keer MegYe Ie[er
(5)
ner nw, peye Ske keee& kee meheue meceeheve Deewj otmejs keee& kee
kegMeue MegYeejbYe efkeee peeesiee~ hetpe ceeleepeer keer en esjCee nw
efke DemebKeele leerLekej YeieJevleeW kes pevce mes heefJe$e DeeesOee
veiejer ceW heOeejkej Deheves ceeLes kees JeneB keer ceeer mes DeJeMe ner
e=Bieeefjle kejvee eeefnS~ Dele: en mJeefCe&ce DeJemej nw peye
eLece eWke hej YeJe hebekeueeCeke eeflee ceneslmeJe kee Deeeespeve
Deehekes mece#e nw~ 20 hejJejer kees Fme ceneslmeJe kee
cenecemlekeeefYe<eske mecheVe nesiee, efpemeceW Deehekee Deeieceve Deehekes
peerJeve kees Oeve kej mekelee nw~
peeveW DeeesOee veiejer keer jevee kee Fefleneme SJeb JewYeJejeveer ceosJeer Deewj jepee veeefYejee mes Deuebke=le heefJe$e
veiejer ceW peye keuheJe=#eeW kee DeYeeJe nes ieee, leye JeneB Gvekes
hegCe kes eje yegueees ngS Fv ves Ske veiejer keer jevee keer~ Fv
keer Dee%ee mes MeerIe ner Deveske Glmeener osJeeW ves ye[s Deevebo kes meeLe
mJeie&hegjer kes meceeve Gme veiejer keer jevee kej oer, efpemekee veece
DeeesOee Lee~ Gme veiejer kes ceOe ceW Fvhegjer kes meceeve megboj
meJe&leesYe veece kee jepecenue yeveeee~ Gme mecee pees ceveg<e
peneB-leneB efyeKejs ngS jn jns Les osJeeW ves Gve meyekees ueekej Gme
veiejer ceW yemeeee Deewj meyekeer megefJeOee kes efueS Deveske ekeej kes
Gheeesieer mLeeveeW keer jevee kej oer~ Jen veiejer hejkeese, eej cegKe
ej Deewj KeeF& Deeefo mes megjef#ele Leer~
DeefjefYe: eesbg ve Mekeee DeeesOee keesF& Yeer Me$eg Gmemes
eg veneR kej mekeles Les~ Dele: Gmekee DeeesOee en veece
meeLe&ke Lee~ Fmekee otmeje veece meekeslee Yeer Lee~ keeeWefke Jen
Deekeslew: ie=nw: men Jele&ceevee-meekeslee Deekesle-DeLee&led DesDes cekeeveeW mes meefnle nesves mes meekeslee kenueeleer Leer~ Jen
megkeesMeue osMe ceW Leer FmeefueS megkeesMeuee Fme veece mes eefme
ngF& Leer~ Fmeer lejn Jen veiejer efJeveerle efMeef#ele efJeveeJeeve ee
meYe ceveg<eeW mes Jeehle nesves mes efJeveerlee Fme meeLe&ke veece kees
Yeer OeejCe kejleer Leer~
Gme DeeesOee veiejer ceW osJeeW ves efceuekej MegYe efove, MegYe
cegntle&, MegYe eesie Deewj MegYe ueive ceW nef<e&le neskej hegCeenJeeeve
efkeee~ Deveblej cenejepee veeefYejee Deewj cenejeveer ceosJeer ves
Deleble Deevebefole neskej hegCeenJeeeve kes yeeo ner Gme DeefleMee
$e+ef mecheVe DeeesOee veiejer ceW jnvee eejbYe kej efoee~ Fve
oesveeW kes meJe&%e $e+<eYeosJe heg$e pevce ueWies Ssmee mecePekej Fv
ves Fve oesveeW kee DeefYe<eske kejkes Fvekeer yengle ye[er hetpee keer Leer~
hegve: n ceen yeeo YeieJeeve $e+<eYeosJe meJee&Le&efmeef
efJeceeve mes DeJeleefjle neskej eneB ceosJeer kes ieYe& ceW Deeves Jeeues
nQ Ssmee peevekej meewOece& Fv keer Dee%ee mes Oevekegyesj ves ceelee kes
Deebieve ceW n ceen hetJe& mes ner YeieJeeve kes pevce leke DeLee&led 15
ceen leke eefleefove Gece-Gece hebeJeCeea jlve SJeb mJeCe& keer Je=ef
keer~ Ssmeer efnjCeieYee&, jlveieYee& Fve veeceeW kees OeejCe kejves
Jeeueer DeeesOee keer Fme ceneve SJeb hetpe Oejleer hej FveW eje
YeieJeeve $e+<eYeosJe kes ieYe&keueeCeke SJeb pevcekeueeCeke kes
ceneslmeJe YeJeleehetJe&ke ceveees iees~ Fmeer ekeej DeveskeMe: Oeeefce&ke
SJeb meweefvleke cenJehetCe& FeflenemeeW mes mece= Fme DeeesOee
veiejer keer cenevelee kees peeveles ngS eleske pewve eeJeke kees
DeeesOee keer Jebovee Deheves peerJeve ceW Ske veneR Deveske yeej kejvee
eeefnS~ Jele&ceevekeeue ceW hetpe ceeleepeer eje DeeesOee veiejer kes
efJekeeme kee {mebkeuhe mechetCe& efoiecyej pewve meceepe hej ceneve
Ghekeej nw, efpemekes efueS nce Gvekes ejCeeW keer MeleMe: Jebovee
kejles ngS Gvekes mJemLe SJeb oerIe& peerJeve keer cebieue keeceveeSb
kejles nQ, efpememes Deeves Jeeues mecee ceW hetpe ceeleepeer keer
esjCeevegmeej Deve Deveske eeeerve leerLeeX kee efJekeeme neslee jns
Deewj pewve mebmke=efle keer efoefioiebleJeeheer eYeeJevee nesleer jns~
cenJehetCe& Deheerue : jeêre peveieCevee ceW pewve DeJeMe efueKeW

Fme Je<e& jeêre peveieCevee-2011 kee keee& mejkeej eje 9 hejJejer mes 28 hejJejer leke efkeee pee jne nw~ efheueer
peveieCeveeDeeW kes Deeke[eW kes DeeOeej hej osMe keer pewve meceepe keer mebKee ceW nceejs pewve yebOegDeeW eje Deheves veece kes meeLe pewve
kes mLeeve hej peeefle ee iees$e Deeefo kee Gheeesie kejves kes keejCe keeheer keceer eleerle ngF& nw Dele: hegve: Fme Je<e& nes jner peveieCevee
ceW pewve meceepe kes mecemle yebOegDeeW mes en DevegjesOe nw efke Jes peveieCevee kes heece& ceW yeves kee@uece 1 ceW Deheves veece kes meeLe
pewve Meyo kee Gheeesie DeJeMe kejW Yeues ner meeLe ceW peeefle ee iees$e efueKe mekeles nQ uesefkeve pewve DeJeMe efueKeW~ Fmeer
ekeej heece& kes kee@uece 7 ceW Oece& kes efje mLeeve hej kees[-6 efueKekej pewve kee Gheeesie kejW leLee Deve Yee<eeDeeW kes %eeve
efJe<eeke kee@uece 11 ceW eLece Yee<ee ceW Deheveer #es$eere Yee<ee kee veece efueKeW leLee efleere Yee<ee ceW eeke=le kee veece heece& hej
efueKeW~ Fme ekeej kee@uece 1 (Jeefe kee veece), kee@uece 7 (Oece& kee veece) Je kee@uece 11 (Deve Yee<eeDeeW kee %eeve) ceW Ghejese
efveoxMeevegmeej ner efje mLeeve YejW, Ssmee DevegjesOe nw~
-mecheeoke
(6)
Debke-8
e L e
ee
ee veg
si e
cebieue eJeeveebMe
(cenehegjeCe kes Devleie&le DeeefohegjeCe evLe hej
hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer eje)
emlegefleDeeefe&kee eboveeceleer
eerceles mekeue%eeve, meeceepe heoceereg<es~

Oece&eeYe=les Ye$ex, vece: mebmeejYeerceg<es~~
cenevegYeeJeeW!s cenehegjeCe ebLe ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe kes hetJe&
YeJeeW ceW jepee JeepebIe keer heee&e kee ekejCe eue jne nw~ etB lees
eeCeer Deveeefokeeue mes DemebKe YeJeeW kees OeejCe kej eewjemeerueeKe
eesefveeeW ceW YeceCe kej jne nw efhej Yeer peneB mes eeCeer kee GlLeeve
eejbYe neslee nw JeneR mes pevce kees meeLe&ke ceevee peelee nw~
JeepebIe ves memegjeue peeles ngS jemles ceW oes cegevf eeeW kees
Deenej oskej Gvemes Deheves meYeer ueesieeW kes hetJe&YeJe hets Les~ Jes cegevf e
lees DeekeeMeceeie& mes Jeeheme eues iees~ hegve: emeVecevee jepee JeepebIe
Deewj eerceleer efove Yej GvneR cegefveeeW keer eee& kejles jns Deewj Deeies
eueles-eueles Jes keg efove ceW hegC[jerefkeCeer veiejer hengB ekej ceelee
ue#ceerceleer mes efceueles nQ~ ceelee kees jesleer osKekej pewmes-lewmes GvnW
mecePeeles nQ hegve: jepe keer JeJemLee osKeles ngS meyekees mebYeeuee
Deewj meece, oece, oC[, Yeso Deeefo GheeeeW mes mecemle epee kees
Devegje efkeee~ jepeojyeej kes cegKe Deceele leLee Deeefele jepeeDeeW
kee Yeer mecceeve kej GvnW henues keer Yeebefle eeJeleea kes mecee kes
meceeve Deheves-Deheves keeeeX ceW efveege kej efoee~ lelheeeled eele:keeueerve
mete& kes meceeve osoerheceeve heggC[jerke yeeueke kees jepe-efmebnemeve
hej yew"ekej Deewj jepe keer meye JeJemLee megeesie cebe$f eeeW kes neLe
meeQhekej jepee JeepebIe ueewkej Deheves GlheueKeske veiej ceW Dee
hengB es~ Glke= MeesYee mes megMeeseYf ele cenejepe JeepebIe ves efeee
eerceleer kes meeLe ye[s "e-yee mes mJeie&hegjer kes meceeve megvoj Deheves
GlheueKeske veiej ceW eJesMe efkeee~ neW $e+legDeeW ceW n<e& GlheVe
kejves Jeeues Gme ceveesnj jepecenue ceW keeceosJe kes meceeve megvoj
JeepebIe Deheves hegCe kes Goe mes eehle ngS ceveJeebefle YeesieeW kees
Yeesieles ngS megKe mes efveJeeme kejves ueies~
hegve: jepee JeepebIe Deewj eerceleer Ske yeej Deheves cenue
ceW megKehetJe&ke mees jns Les~ Meeveeieej kees megiebefOele yeveeves Deewj
kesMeeW kes efueS Gme YeJeve ceW Deveske ekeej kee megiebefOele Oethe peue
jne Lee~ YeeieJeMe Gme efove mesJeke ueesie PejesKes kes ej
Keesuevee Yetue iees Les FmeefueS Jen Oetce Gmeer Meeveeieej ceW
kelee jne~ efveoeve, megiebefOe kes efueS pees Oethe peue jne Lee, Gme
Debke-8
kes G"les ngS Oetce mes Jes oesveeW heefle-helveer #eCe-Yej ceW cetef&le nes
iees~ Gme Oetce mes Gve oesveeW kes eeme ke iees efpememes Devle:kejCe
ceW Gve oesveeW kees keg Jeekeguelee ngF&~ Devle ceW ceOe jeef$e kes
mecee Jes oesveeW ner ocheefe meoe kes efueS mees iees-cej iees~ Gve
oesveeW ves hee$eoeve mes eehle ngS hegCe kes keejCe Gejkeg YeesieYetecf e
keer Deeeg kee yebOe efkeee Lee~ FmeefueS #eCeYej ceW JeneR peekej
pevce OeejCe kej efueee~
YeJeelceeDeeW! osKees, peerJeve ceW meceeefOehetJe&ke cejCe kejvee
Deleble ogue&Ye nw~ Fme egie ceW Deeeee& Meebeflemeeiej cenejepe ves
FbefieveercejCe efkeee Lee~ eeefhe JeepebIe Deewj eerceleer kee cejCe
yeeuecejCe meMe Lee, efkevleg Deenejoeve kes eYeeJe mes ner GvneWves
YeesieYetefce ceW ceveg<e yevekej JeneB kes megKeeW kees eehle kej efueee~
JeneB oMe ekeej kes keuheJe=#e jnles nQ efpevemes ceveg<e ueesie meye
lejn keer YeesieesheYeesie meeceeer eehle kejles nQ~
es keuheJe=#e Deveske jlveeW kes yeves ngS nesles nQ Deewj
Deheveer efJemle=le eYee mes oMeeW efoMeeDeeW kees ekeeefMele kejles jnles
nQ~ FveceW ceeebiepeeefle kes Je=#e hewueleer ngF& megiebefOe mes ege leLee
Dece=le kes meceeve ceer"s ceOeg, Deefj Deewj DeemeJe Deeefo Deveske
ekeej kes jme osles nQ~ JeneB kes Fve ceOeg Deeefo kees Gheeej mes
cee kenles nQ~ JeemleJe ceW es Je=#eeW kes Ske ekeej kes jme nQ
efpevnW YeesieYetefce ceW GlheVe nesves Jeeues Deee& heg<e mesJeve kejles nQ~
Jele&ceeve ceW cee heeeer ueesie efpeme cee kee heeve kejles nQ Jen veMee
kejves Jeeuee nw Deewj Devle:kejCe kees ceesefnle kejves Jeeuee nw
FmeefueS meppeveheg<eeW kes efueS meJe&Lee leepe nw~ Jeeefo$eebie
peeefle kes Je=#e ceW ogvogefYe, ce=obie, Peuuejer, MebKe, Yesjer Deeefo
Deveske ekeej kes yeepes heueles nw~ Yet<eCeebie peeefle kes Je=#e vethegj,
yeepetyebo, efeke, kejOeveer, nej Deewj cegkeg Deeefo Deveske ekeej
kes DeeYet<eCe GlheVe kejles nQ~ ceeueebie peeefle kes Je=#e meye $e+legDeeW
kes hetueeW mes Jeehle Deveske ekeej keer ceeueeSB Deewj keCe&hetue Deeefo
Deveske ekeej kes keCee&YejCe DeefOeke he mes OeejCe kejles nQ~
oerheebie veece kes keuheJe=#e ceefCecee oerhekeeW mes MeesYeeeceeve jnles
nQ Deewj ekeeMeceeve keeefvle kes Oeejke peeseflejbie peeefle kes Je=#e
meoe ekeeMe hewueeles jnles nQ~ ie=nebie peeefle kes keuheJe=#e, TBes-
(7)
TBes jepeYeJeve, ceC[he, meYeeie=n, efe$eMeeuee Deewj ve=leMeeuee

Deeefo Deveske ekeej kes YeJeve leweej kejves kes efueS meceLe& jnles
nQ~ Yeespeveebie peeefle kes Je=#e, Dece=le kes meceeve mJeeo osves Jeeues,
Mejerj kees heg kejves Jeeues Deewj neW jme meefnle DeMeve-heeve
Deeefo Gece-Gece Deenej GlheVe kejles nQ~ DeMeve (jeser, oeue,
Yeele Deeefo Keeves kes heoeLe&), heeveke (otOe, heeveer Deeefo heerves kes
heoeLe&), Keee (ue Deeefo Keeves eesie heoeLe&) Deewj mJeee (heeve,
megheejer, peeefJe$eer Deeefo mJeeo uesves eesie heoeLe&) es eej ekeej
kes Deenej Deewj ke[Jee, Kee, ejheje, ceer"e, kemewuee Deewj
Keeje es n ekeej kes jme nQ~ Yeepeveebie peeefle kes Je=#e, Leeueer
keesje, Ye=bieej Deewj kejke (kejJee) Deeefo Deveske ekeej kes
yejleve osles nQ~ es yejleve Fve Je=#eeW keer MeeKeeDeeW ceW uekeles
jnles nQ Deewj Jeeebie peeefle kes Je=#e jsMeceer Jee, oghes Deewj
Oeesleer Deeefo Deveske ekeej kes keesceue efekeves Deewj cenecetue Jee
OeejCe kejles nQ~ es keuheJe=#e ve lees Jevemheeflekeeefeke nQ Deewj ve
osJeeW kes eje DeefOeefle ner nQ~ kesJeue Je=#e kes Deekeej heefjCele
ngDee he=LJeer kee meej ner nw~
es oesveeW heefle-helveer lees YeesieYetet cf eeeW ceW iees ner, meeLe ceW
vekegue, efmebn, Jeevej Deewj Metkej Yeer hee$eoeve keer Devegceesovee kes eYeeJe
mes JeneR hej efoJe ceveg<e Mejerj kees heekej YeheefjCeeceer Deee& ngS~
osKees! Fme ekeej oeve SJeb Gmekeer Devegceesovee cee$e mes
ner YeesieYetefce kes megKe eehle kejves Jeeues Jes meYeer peerJe Ske efove
cees#e eehle kejWies~ Ssmes leerLekej heo kees eehle eewyeermeeW YeieJeeve
peieled ceW Meebefle eoeve kejW, ener cebieuekeecevee nw~
cenevegYeeJeeW! cenehegjeCe ebLe kes eLece Yeeie ceW cegKehe
mes YeieJeeve $e+<eYeosJe kee peerJeve eefj$e JeefCe&le nw~ Gmeer kes
Devleie&le Gvekes GlLeeve kees yeleueeves Jeeues hetJe& YeJeeW ceW jepee
JeepebIe Deewj jeveer eerceleer kes YeesieYetefce ceW Deee&-Deeee& kee
elegLe& YeJe eue jne nw~
Gejkeg #es$e keer Gece YeesieYetefce ceW es Deee&-Deeee&
eeke=efleke meg<ecee kees efvenejles ngS YeceCe kej jns Les efke Fleves ceW
DeekeeMe ceW peeles ngS mete&eYe osJe kes efJeceeve kees osKekej Gmes
Deheveer eer kes meeLe-meeLe ner peeeflemcejCe nes ieee Deewj Gmeer
#eCe oesveeW kees mebmeej kes mJehe kee eLeeLe& %eeve nes ieee~ Gmeer
mecee JeepebIe kes peerJe ves otj mes Deeles ngS oes eejCe cegefve
osKes~ Jes cegefve Yeer Gve hej Devegen kejles ngS DeekeeMeceeie& mes
Glej he[s~ JeepebIe kee peerJe GvnW Deelee ngDee osKekej MeerIe ner
Ke[e nes ieee~ mee nw, hetJe& pevce kes mebmkeej ner peerJeeW kees
efnle-keee& ceW esefjle kejles jnles nQ~ JeepebIe kes peerJe ves oesveeW
cegefveeeW kes ejCeegieue ceW DeIe& e{eee Deewj vecemkeej efkeee~
(8)
Gme mecee Gmekes ves$eeW mes n<e& kes DeeBmet efvekeue-efvekeuekej

cegefvejepe kes ejCeeW hej he[ jns Les efpememes Jen Ssmee peeve he[lee
Lee ceevees Deegpeue mes Gvekes ejCeeW kee e#eeueve ner kej jne
nes~ Jes oesveeW cegefvejepe eer kes meeLe eCeece kejles ngS Deee&
JeepebIe kees DeeMeerJee&o eje Deeeemeve oskej cegefveeeW kes eesie
mLeeve hej eLeeece yew" iees~ leovevlej megKehetJe&ke yew"s ngS
oesveeW eejCe cegefveeeW mes JeepebIe kee peerJe Deee& hetves ueieens YeieJeved Deehe keneB kes jnves Jeeues nQ? Deehe keneB mes
Deees nQ Deewj Deehekes Deeves kee keee keejCe nw? ns eYees, Deehekes
oMe&ve mes cesjs oe ceW efce$elee kee YeeJe Gce[ jne nw, efee yengle
ner emeVe nes jne nw Deewj cegPes Ssmee ceeuetce neslee nw efke ceevees
Deehe cesjs heefjefele yebOeg nQ~ Fme ekeej JeepebIe kee eMve meceehle
nesles ner pes cegefve Gej osves ueies-ns Deee&! let cegPes mJeebyeg
ceb$eer kee peerJe peeve, efpememes efke letves ceneyeue kes YeJe ceW
mecei%eeve eehle kej keceeX kee #ee kejves Jeeues pewveOece& kee %eeve
eehle efkeee Lee~ Gme YeJe ceW lesjs efJeeesie mes mecei%eeve eehle kej
ceQves oer#ee OeejCe keer Leer Deewj Deeeg kes Deble ceW mebveemehetJe&ke
Mejerj es[kej meewOece& mJeie& kes mJeebeYe efJeceeve ceW ceefCeetue
veece kee osJe ngDee Lee~ JeneB cesjer Deeeg Ske meeiej mes keg
DeefOeke Leer~ lelheeeled JeneB mes egle neskej Yetueeske ceW GlheVe
ngDee ntB~ pecyeterhe kes hetJe& efJeosn #es$e ceW efmLele heg<keueeJeleer
osMemebyebOeer hegC[jerefkeCeer veiejer ceW efeemesve jepee Deewj Gvekeer
cenejeveer megvojer osJeer kes eereflebkej veece kee ye[e heg$e ngDee ntB
Deewj en cenelehemJeer eerefleosJe cesje ese YeeF& nw~ nce oesveeW
YeeFeeW ves Yeer mJeebeYe efpevesvo kes meceerhe oer#ee ueskej leheesyeue
mes DeJeefOe%eeve leLee DeekeeMeieeefceveer eejCe $e+ef eehle keer nw~
ns Deee&! nce oesveeW ves Deheves DeJeefOe%eeveheer ves$e mes peevee nw efke
Deehe eneB GlheVe ngS nQ~ etBefke Deehe nceejs hejce efce$e Les
FmeefueS Deehekees mecePeeves kes efueS nce ueesie eneB Deees nQ~ ns
Deee&! letves efvece&ue meceioMe&ve kes efyevee kesJeue hee$eoeve keer
efJeMes<elee mes ner eneB Mejerj es[e Lee hejvleg Gme mecee YeesieeW keer
Deekeeb#ee kes JeMe mes let meceioMe&ve keer efJeMeglee kees eehle veneR
kej mekee Lee~ Deye nce oesveeW, meJe&es leLee mJeie& Deewj
cees#emebyebOeer megKe kes eOeeve keejCehe meceioMe&ve kees osves keer
Fe mes eneB Deees nQ~ FmeefueS ns Deee&, Deepe let meceioMe&ve
enCe kej ues~ Gmekes enCe kejves kee en mecee nw keeeWefke
keeueueefyOe kes efyevee Fme mebmeej ceW peerJeeW kees meceioMe&ve keer
Glheefe veneR nesleer nw~ peye osMeveeueefyOe Deewj keeueueefyOe Deeefo
yeefnjkeejCe leLee kejCeueefyOehe Devlej keejCe meeceeer keer
eeefhle nesleer nw leYeer en YeJeeeCeer efJeMeg meceioMe&ve kee
Debke-8
Oeejke nes mekelee nw~ efpeme peerJe kee Deelcee Deveeefokeeue mes
ueies ngS efceLeelJeheer keuebke mes otef<ele nes jne nw, Gme peerJe
kees meyemes henues oMe&veceesnveere kece& kee GheMece nesves mes DeewheMeefceke
mecekelJe keer eeefhle nesleer nw~ efpeme ekeej mete& jeef$e mebyeOeer
DebOekeej kees otj efkees efyevee Gefole veneR neslee Gmeer ekeej
meceioMe&ve efceLeelJeheer DebOekeej kees otj efkees efyevee Gefole
veneR neslee DeLee&led eehle veneR neslee~ en YeJe peerJe, DeOe:kejCe,
DehetJe&kejCe Deewj DeefveJe=efekejCe Fve leerve kejCeeW eje
efc eLeelJeeke= ef l e kes ef ceLeelJe, mece*d e fc eLeelJe Deew j
mecekelJeeke=eflehe leerve KeC[ kejkes keceeX keer efmLeefle kece
kejlee ngDee meceief neslee nw~ Jeerlejeie meJe&%e osJe, Deeiece
Deewj peerJeeefo heoeLeeX kee eeve kejvee meceioMe&ve ceevee ieee
nw~ en meceioMe&ve, mecei%eeve Deewj mecekedeeefj$e kee cetue
keejCe nw~ Fmekes efyevee Jes oesveeW veneR nes mekeles nQ~ peerJeeefo
meele leJeeW kee leerve cet{leejefnle Deewj Dee" Debiemeefnle eLeeLe&
eeve kejvee meceioMe&ve nw~ eMece, mebJesie, Deeefmlekee Deewj
Devegkechee es eej meceioMe&ve kes iegCe nQ Deewj ee, efe,
mheMe& Deewj elee es Gmekes heee&e nQ~ efve:Mebefkele, efve:keebef#ele,
efveefJe&efeefkelmee, Decet{ef, Gheietnve, efmLeeflekejCe, Jeelmeue
Deewj eYeeJevee es meceioMe&ve kes Dee" Debie nQ~ Fve Dee"
Debieheer efkejCeeW mes meceioMe&veheer jlve yengle ner MeesYeeeceeve
neslee nw~ ns Deee&, let Fme es pewveceeie& ceW Mebkee kees es[
efkemeer ekeej kee mebosn cele kej, YeesieeW keer Fe otj kej,
iueeefve kees es[kej Decet{ef (efJeJeskehetCe& ef) kees eehle kej
oes<e kes mLeeveeW kees efheekej meceereerve Oece& keer Je=ef kej, ceeie&
mes efJeeefuele nesles ngS Oecee&lcee kee efmLeleerkejCe kej, jlve$ee kes
Oeejke Deee& heg<eeW kes mebIe ceW esceYeeJe kee efJemleej kej Deewj
pewve-Meemeve keer Meefe kes Devegmeej eYeeJevee kej~ ns Deee&, let
en efveefele peeve efke en meceioMe&ve cees#eheer cenue keer
henueer meer{er nw~ vejkeeefo ogie&efleeeW kes ej kees jeskeves Jeeuee
cepeyetle efkeJee[ nw, Oece&heer Je=#e keer efmLej pe[ nw, mJeie& Deewj
cees#eheer Iej kee ej nw Deewj Meerueheer jlvenej kes ceOe ceW
ueiee ngDee es jlve nw~ osKees, pees heg<e Ske cegntle& kes efueS
Yeer meceioMe&ve eehle kej ueslee nw Jen Fme mebmeejheer yesue kees
keekej yengle ner eser kej oslee nw DeLee&led Jen De&hegue
hejeJele&ve mes DeefOeke mecee leke mebmeej ceW veneR jnlee~ Fme
ekeej Jes cegefvejepe Deee& JeepebIe kees mecePeekej Deeee& eerceleer
mes kenves ueies efke ceelee, let Yeer yengle MeerIe ner mebmeejheer meceg
mes heej kejves kes efueS veewkee kes meceeve Fme meceioMe&ve kees
enCe kej~ Je=Lee ner eerheee&e ceW keeeW Keso-efKeVe nes jner nw?
Debke-8
ns ceelee, meye efeeeW ceW, jlveeYee kees es[kej veeres keer n

he=efLeefJeeeW ceW YeJeveJeemeer, Jevlej Deewj peesefle<eer osJeeW ceW leLee
Deve veere heee&eeX ceW meceief peerJeeW keer Glheefe veneR nesleer~
ns ceelee, Deye let efveoex<e meceioMe&ve keer DeejeOevee kej Deewj
Fme eerheee&e kees es[kej ece mes mehle hejce mLeeveeWs kees eehle
kej~ 1. meppeeefle, 2. meodie=nmLelee (eeJeke kes ele), 3.
heeefjeepe (cegefveeeW kes ele), 4. megjsv heo, 5. jepeheo, 6.
Dejnbleheo, 7. efmeheo, es meele hejce mLeeve (Glke=heo)
kenueeles nQ~ meceief peerJe ece-ece mes Fve hejce mLeeveeW
kees eehle neslee nw~ Deehe ueesie keg hegCe YeJeeW kees OeejCe kej
Oeeveheer Deefive mes mecemle keceeX kees Yemce kej hejce heo kees
eehle kejesies~
Fme ekeej eereflebkej Deeeee& kes JeeveeW kees eceeCe
ceeveles ngS Deee& JeepebIe ves Deheveer eer kes meeLe-meeLe emeVeefee
neskej meceioMe&ve OeejCe efkeee~ Jen JeepebIe kee peerJe Deheveer
efeee kes meeLe-meeLe meceioMe&ve heekej yengle ner mebleg ngDee~
meceioMe&veheer jmeeeve kee DeemJeeo kej Jes oesveeW ner ocheeer
kece& ve kejves Jeeues pewveOece& ceW ye[er {lee kees eehle ngS~
henues kens ngS efmebn, Jeevej, vekegue Deewj metkej kes peerJe Yeer
iegosJe-eereflebkej cegefve kes ejCe-cetue kee Deeee ueskej Deee&
JeepebIe Deewj Deeee& eerceleer kes meeLe-meeLe ner meceioMe&veheer
Dece=le kees eehle ngS Les~
DeeefohegjeCe ceW JeCe&ve Deeee nw-efpevneWves n<e&meteke efevneW
mes Deheves ceveesjLe keer efmeef kees eke efkeee nw Ssmes oesveeW
ocheefeeeW kees oesveeW ner cegefvejepe Oece&esce mes yeej-yeej mheMe& kej
jns Les~ Jen JeepebIe kee peerJe pevceevlejmebyebOeer esce mes DeeBKeW
hee[-hee[kej eer eerelf ebkej cegefve kes ejCe-keceueeW keer Deesj osKe
jne Lee Deewj Gvekes #eCe-Yej kes mheMe& mes yengle ner mebleg nes
jne Lee~ lelheeeled Jes oesveeW eejCe cegefve Deheves eesie osMe ceW
peeves kes efueS leweej ngS~ Gme mecee JeepebIe kes peerJe ves GvnW
eCeece efkeee Deewj keg otj leke Yespeves kes efueS Jen Gvekes heers
eueves ueiee~ eueles mecee oesveeW cegefveeeW ves Gmes DeeMeerJee&o oskej
efnle kee GhesoMe efoee Deewj kene efke ns Deee&, efhej ogyeeje lesje
oMe&ve nes, legce ueesie Fme meceioMe&veheer meceereerve Oece& kees
veneR Yetuevee~ en kenkej Jes oesveeW ieieveieeceer cegefve MeerIe ner
DeekeeMeceeie& mes emLeeve kej nes iees~ peye oesveeW eejCe cegevf ejepe
eues iees leye Jen JeepebIe kee peerJe keg #eCe leke yengle ner
ogKeer neslee jne~ mees "erke ner nw, efee ceveg<eeW kee efJejn ceve kes
mevleehe kes efueS ner neslee nw~ Jen meeseves ueiee efke osKees!
ceneyeue YeJe ceW Yeer Jes cesjs mJeebyeg veeceke ieg ngS Les Deewj
(9)
Deepe Fme YeJe ceW Yeer meceioMe&ve oskej efJeMes<e ieg ngS nQ~
eefo mebmeej ceW iegDeeW keer mebieefle ve nes lees iegCeeW keer eeefhle veneR
nes mekeleer Deewj iegCeeW keer eeefhle kes efyevee Fme peerJe kes pevce keer
meheuelee keneB nes mekeleer nw? Fme ekeejefevleJeve kejles ngS
JeepebIe keer mecekelJe YeeJevee Delevle { nes ieeer~ ener
YeeJevee Deeies euekej Fme JeepebIe kes efueS keuheuelee kes meceeve
mecemle F heue osves Jeeueer nesieer~ eerceleer kes peerJe ves Yeer
JeepebIe kes peerJe kes meceeve efevleve efkeee Lee FmeefueS Fmekeer
mecekelJe YeeJevee Yeer meg{ nes ieF& Leer~ Fve oesveeW heefle-heeflveeeW
kee mJeYeeJe Ske-mee Lee FmeefueS oesveeW ceW Ske meer DeKeC[ eerefle
jnleer Leer~ Fme ekeej eereflehetJe&ke Yeesie Yeesieles ngS Gve oesveeW
ocheefeeeW kee leerve heue eceeCe keeue Jeleerle nes ieee Deewj
oesveeW peerJeve kes Devle ceW megKehetJe&ke eeCe es[kej yeekeer yees ngS
hegCe mes Ske Iej mes otmejs Iej kes meceeve SsMeeve mJeie& ceW pee
hengBes~ efpeme ekeej Je<ee&keeue ceW cesIe Deheves Deehe ner GlheVe nes
xHkZdY;k.kd xhr
peeles nQ Deewj mecee heekej Deheves Deehe ner efJeueerve nes peeles nQ
Gmeer ekeej YeesieYetefcepe peerJeeW kes Mejerj Deheves Deehe ner GlheVe
nesles nQ Deewj peerJeve kes Devle ceW Deheves Deehe ner efJeueerve nes
peeles nQ~
cenevegYeeJeeW! Deehe Yeer meowJe efpeveOece& hej { ee
jKeles ngS Deheves meceioMe&ve kees { yeveeSB~ peye keYeer Yeer
Deelebke, mebke Deeefo kes #eCe Dee peeJeW lees ceneceb$e Ceceeskeej kees
keYeer cele es[vee, YeieJeeve keer Yeefe cele es[vee lees mebke Yeer
otj nesiee Deewj eefo cejCe ngDee lees megieefle ceW peekej JeneB megKe
eehle nesiee~
Fme ekeej YeieJevleeW keer Yeefe, Oeeefce&ke Devegeve Deeefo
Deehe meyekes efueS cebieuecee nesJes, ener cebieueYeeJevee nw~
eOJemle Ieeefle kecee&Ce: kesJeue%eeve Yeemkeje:~
kegJe&vleg peieleeb Meebefleb, Je=<eYeeee efpeveseje:~~
tUedY;k.kd xhr
&izKkJe.kh vkf;Zdk pUnukerh
/kjrh dk rqEgsa ueu gS] vkdk'k dk rqEgsa ueu gSA

pUnk lwjt djsa vkjrh] NqVrs tue ej.k gSAa A
lkS lkS ckj ueu gSAA
_"kHknso ftuoj dks ;qx dk] lkS&lkS ckj ueu gSAA Vsd-AA
izHkq dk xHkZdY;k.kd mRlo] bUnz euk;k djrsA
N% efgus igys dqcjs ] jRuksa dh o"kkZ djrsAA
rhFkdj ek ds vkxu esa] cjlsa [kwc jru gSa]
lkS&lkS ckj ueu gSAA _"kHknso------------AA1AA
firk mUgha jRuksa dks turk] esa forfjr dj nsrAs
jRu izkIr dj Jkod tu] fut HkkX; /kU; dj ysrAs A
/kjrh Lo.kZe;h cu tkrh] iqyfdr gqvk xxu gSA
,d jRu muesa ls izHkq ;fn] vkt eq>s fey tkosA
rc esjk Hkh HkkX; ^^pUnukerh**] Lo;a f[ky tkosAA
rqe le xHkkZxe esjk Hkh] gksos ;gh tru gSA
(10)
vknh'oj rsjh uxjh esa /kwe eph gS&2A

eph gS] /kwe eph gS&2AA vknh'oj-AAVsd-AA
lquk gS bUnz Hkh nj is frgkjs vkrs Fks]
rsjs xq.k dks os lHkh fey ds ;gk xkrs FksA
rwus tc tUe fy;k jRuo`f"V djrs Fks]
rsjk tUekfHk"ksd es: fxfj is djrs FksAA
;knksa esa ogh ekuks rLohj clh gSAA vknh'oj-AA1AA
blh uxjh dks v;ks/;k th lHkh dgrs gS]a
;gha ftuoj ds lnk tUe gqvk djrs gSAa
_"kHk Hkxoku dh ;g tUeHkwfe dgykbZ]
iqu% Jhjke dh Hkh ekr`Hkwfe dgykbZAA
nqfu;k esa blh uxjh dh /kwe eph gSAA vknh'oj-AA2AA
Kkuefr ek rsjs n'kZu dks ;gk vk xb]
rhu pkSchlh vkS leolj.k cuk xbA
czkh ek ds leku firq dh 'kj.k vk xb]
_"kHk Hkxoku dh Nfo muds n; Hkk xbZAA
^^pUnuk** rHkh uxjh pgq vksj lth gSAA vknh'oj-AA3AA
Debke-8
mebmeejer peerJe
emlegefleieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer
heee&efhle-enCe efkees iees Deenej Jeie&Cee kees Keue-jme
Yeeie Deeefohe heefjCeceve kejeves keer peerJe keer Meefe kes hetCe& nes
peeves kees heee&efhle kenles nQ~ es heee&efhleeeB efpevekes heeF& peeeW,
Gvekees heee&hle Deewj efpevekeer Jen Meefe hetCe& ve nes Gve peerJeeW kees
Deheee&hle kenles nQ~ efpeme ekeej efke Ie, he Deeefo Je yeve
egkeves hej hetCe& Deewj Gmemes hetJe& DehetCe& kens peeles nQ~
heee&ehf leeeW kes Yeso-Deenej, Mejerj, Fefve, eemeesdJeeme,
Yee<ee Deewj ceve es heee&efhle kes n Yeso nQ~ Ske Mejerj kees
es[kej otmejs veJeerve Mejerj kes efueS keejCeYetle efpeve veeskece&
Jeie&CeeDeeW kees peerJe enCe kejlee nw~ Gvekees Keuejme Yeeiehe
heefjCeceeves keer Meefe kes hetCe& nes peeves kees Deenej heee&ehf le kenles
nQ~ GveceW mes Keue Yeeie kees ner Deeefo keef"ve DeJeeJehe Deewj
jme Yeeie JeYeeie he heefjCeceeves keer Meefe keer hetCe&lee nes peeves
kees Mejerj heee&efhle kenles nQ, Fleeefo~
heee&efhle kes mJeeceer-Skesefve peerJeeW kes eejbYe mes eej
heee&ehf leeeB nesleer nQ~ erefve, $eerefve, elegefjefve Deewj Demeb%eer
hebesefve peerJeeW keer ceve kes efyevee heeBe heee&efhleeeB SJeb mewveer
hebesefve peerJeeW keer neW heee&efhleeeB nesleer nQ~
es peerJe Deheveer-Deheveer heee&efhleeeW kees eejbYe egieheled kejles
nQ efkevleg Gvekeer hetefle& ece-ece mes nesleer nw~ meyekee DeueieDeueie keeue Yeer Devleceg&ntle& nw Deewj meYeer heee&efhleeeW kes hetCe& nes
peeves ceW efpelevee keeue ueielee nw, Jen Yeer Devleceg&ntle& ner nw~
keejCe en efke DemebKeele mecee Jeeues Devlecegn& lt e& kes Yeer DemebKeele
ner Yeso nes peeles nQ~
meeceeveleee efpevekeer heee&efhleeeB efveece mes hetCe& nes peeleer
nQ Jes heee&hle SJeb efpevekeer heee&efhleeeB hetCe& veneR nesleer nQ, Jes
Deheee&hle kenueeles nQ~ Deheee&hle kes oes Yeso nQ-efveJe=&leheee&hle
Deewj ueyOeheee&hle~
efveJe=&leheee&hle kee ue#eCe-heee&efhle veece kece& kes Goe
mes peerJe Deheveer-Deheveer heee&efhleeeW mes hetCe& nes peelee nw~ leLeeefhe
peye leke Gmekeer Mejerjheee&efhle hetCe& veneR nesleer nw, leye leke
Gmekees efveJe=l& eheee&hle kenles nQ, DeLee&led Fefve, eemeesdJeeme,
Yee<ee Deewj ceve Fve heee&efhleeeW kes hetCe& veneR nesves hej Yeer eefo
Mejerj heee&efhle hetCe& nes ieF& nw lees Jen peerJe heee&hle kenueelee nw
efkevleg Gmemes hetJe& efveJe=l& eheee&hle kene peelee nw~ Fme efveJe=l& eheee&hleke
peerJe kes efveece mes Deheveer-Deheveer heee&efhleeeB hetCe& nes peeJeWieer,
Debke-8
keeeWefke Fmekes heee&hle veece kece& kee Goe nw~ eefo Skesefve nw
lees 4 efJekeuesefve peerJeeW kes 5 Deewj meb%eer peerJe kes 6 heee&efhleeeB
hetCe& DeJeMe nesleer nQ~
ueyOeheee&hle kee ue#eCe-Deheee&hle veeceke veecekece& kes
Goe mes pees peerJe Deheves-Deheves eesie heee&efhleeeW kees hetCe& ve
kejkes Devleceg&ntle& keeue ceW ner cejCe kees eehle nes peees, Gmes
ueyOeheee&hle kenles nQ~ ueefyOe-Deheves-Deheves eesie heee&efhleeeW
kees hetCe& kejves keer eesielee keer eeefhle kee nesvee~ Jen efpevekeer
heee&efhle hetCe& veneR neWieer, GvnW ueyOeheee&hle kenles nQ~ Fvekeer
peIeve Deewj Glke= oesveeW ner Deeeg Devleceg&ntle& cee$e ner nw, en
Debleceg&ntle& Ske eeme kes De"ejJeW Yeeie eceeCe neslee nw~ Fme
ekeej kes ueyOeheee&hleke peerJe Skesefve mes ueskej hebesefve
heele meye ceW ner heees peeles nQ~
eefo Ske peerJe Ske Devlecegn& lt e& ceW ueyOeheee&hleke DeJemLee ceW
DeefOeke mes DeefOeke YeJeeW kees OeejCe kejs, lees efkeleves kej mekelee nw ?
efleefCCemeee eermee eJeefmenmmeieeefCe cejCeeefCe
Debleescegngekeeues leeJeefoee esJe KegYeJee~~123~~
(ieesccemeej peerJekeeC[)
Ske Devleceg&ntle& keeue ceW eefo en peerJe efvejvlej pevce
cejCe kejs, lees eeme" npeej leerve meew eerme (66336) yeej
kej mekelee nw, Fve YeJeeW kees ner #egYeJe kenles nQ~ Fvekees
#egYeJe FmeefueS kenles nQ efke Fvemes Deuhe Deeeg Jeeuee Deve
keesF& Yeer YeJe veneR nes mekelee nw~ Fve YeJeeW ceW mes eleske kes
keeue kee eceeCe eeme kes De"ejJeW Yeeie eceeCe nw~ heuele:
$ewjeefMeke kes Devegmeej 66336 YeJeeW kes eemeeW kee eceeCe 3685
(1/3) neslee nw~ Fleves GdJeemeeW kes mecetn eceeCe Debleceg&ntle& ceW
he=LJeerkeeefeke mes ueskej hebesefve leke ueyOeheee&hle peerJeeW kes
#egYeJe 66336 nes peeles nQ~ Oeeve jns 3773 GdJeemeeW kee
Ske cegntle& neslee nw~
SkesefveeW kes he=Leked-he=Leked #egYeJe-he=LJeer, peue, Deefive,
Jeeeg Deewj meeOeejCe Jevemheefle Fve heeBe kes yeeoj-met#ce mes oesoes Yeso kej osves mes oMe nes iees Deewj FveceW eleske Jevemheefle
efceueeves mes ieejn Yeso nes iees~ celeueye eleske Jevemheefle ceW
yeeoj met#ce oes Yeso veneR nw kesJeue yeeoj ner Ske Yeso nw~ Fvekes
eleske kes 6012 Yeso nesles nQ Dele: 11 kees 6012 mes iegCee kejves
hej 11601266132 Yeso nes peeles nQ~
(11)
meYeer ueyOeheee&hleke kes he=Leked-he=Leked #egYeJeSkesefveeW kes 66132, erefve ueyOeheee&hleke kes 80
YeJe, $eerefve kes 60, elegefjefve kes 40, hebesefve kes 24, Ssmes
meYeer efceuekej 806040246613266336 nes peeles nQ~
ueyOeheee&hle peerJeeW kes Ske efceLeelJe iegCemLeeve ner neslee
nw~ efveJe=l& eheee&hle ceW efceLeelJe, meemeeove, Demebele, DeeceeefJejle
Deewj meeesiekesJeueer Ssmes heeBe iegCemLeeve nes mekeles nQ Deewj heee&hleke
peerJeeW kes meYeer iegCemLeeve nes mekeles nQ~
"s iegCemLeeve ceW efveJe=&leheee&hle DeJemLee Deenejke
$e+efOeejer cegefve kes Deenejkehegleuee efvekeueles mecee Deenejke
efcee keeeeesie ceW nesleer nw~ Gme Dehes#ee kene nw~ meeesiekesJeueer
kes mecegodIeele DeJemLee ceW kehee, elej Deewj ueeskehetjCe Ssmes
leerveeW mecegodIeeleeW ceW eesie hetCe& veneR nw Dele: Gme mecee JeneB
ieewCelee mes efveJe=&leheee&hle DeJemLee kener ieF& nw~
efleereeefo n vejke, peeself e<e, Jeblej Deewj YeJeveJeemeer osJe
leLee mechetCe& efeeeB, Fvekeer Deheee&hle DeJemLee ceW mecekelJe veneR neslee
celeueye meceier cejkej Fve Gheeg& e heee&eeW ceW pevce veneR ueslee nw
Deewj meemeeove meceier cejkej vejke ceW veneR peelee nw Dele: vejke
ceW Deheee&hle DeJemLee ceW meemeeove iegCemLeeve veneR neslee nw~
Fme heee&efhle ekejCe kees he{kej ueyOeheee&hleke DeJemLee
kes #egYeJeeW ceW pevce uesves mes [jvee eeefnS Deewj nceW pees heee&hle
DeJemLee eehle ngF& nw, FmeceW jlve$ee kees hetCe& kejves kee eelve
kejvee eeefnS~
eeCe
yeee GdJeeme Deeefo yeee eeCeeW mes leLee FefveeJejCe kece&
kes #eeesheMece Deeefo DeYeblej eeCeeW mes efpeveceW peereJf eleheves kee
JeJenej neslee nw, Jes peerJe nQ DeLee&led efpevekes meodYeeJe ceW peerJe ceW
peerefJeleheves kee Deewj efJeeesie nesves hej cejCeheves kee JeJenej nes,
Gvekees eeCe kenles nQ~ heee&ehf le keejCe nw Deewj eeCe keee& nw~
eeCeeW kes Yeso-heeBe Fefve-mheMe&ve, jmeve, IeeCe, e#eg,
ees$e, leerve yeue-ceveesyeue, Jeeveyeue, keeeyeue, Ske eemeesdJeeme
leLee Ske Deeeg Fme ekeej es oMe eeCe nQ~
eeCeeW kes mJeeceer-Skesefve kes 4 eeCe-mheMe&ve Fbefe,
keeeyeue, Deeeg Deewj eemeesdJeeme~
erefve kes 6-Gheeg&e eej eeCe, jmevee Fbefe Deewj
Jeeveyeue~
$eerefve kes 7-Gheeg&e 6 Deewj IeeCeWefe~
elegefjefve kes 8-Gheeg&e 7 Deewj e#egefjefve~
Demeb%eer hebesefve kes 9-Gheeg&e 8 Deewj keCeXefe~
(12)
meb%eer hebesefve kes 10-ceveesyeue meefnle meYeer nQ~

Deheee&hle peerJeeW ceW keg Devlej nw-Skesefve kes 3
eeCe, mheMe&ve Fbefe, keeeyeue, Deeeg~
erefve kes-Gheeg&e 3 ceW Ske jmevee Fbefe nesves mes 4
$eerefve kes-Gheeg&e eej ceW IeeCe Fbefe nesves mes 5
elegefjefve kes-Gheeg&e 5 ceW e#egefjefve efceueves mes 6
Demeb%eer Deewj meb%eer kes-Gheeg&e 6 ceW keCe&sefve efceueves
mes 7 eeCe nesles nQ~ celeueye Deheee&hle DeJemLee ceW eemeesdJeeme,
ceveesyeue Deewj Jeeveyeue veneR neslee nw~
es yeee eeCe Deewj DeYevlej eeCe heewodieefueke nQ~ Jemeben
ceW peerJe kes ome eeCeeW kees JeJenej vee mes eeCe ceevee nw SJeb
efveee mes eslevee ue#eCe kees eeCe ceevee nw~
meb%ee
meb%ee-efpevekes eje mebkeuesMe kees eehle neskej peerJe Fme
ueeske ceW og:Ke kees eehle kejles nQ Deewj efpevekee mesJeve kejkes
oesveeW ner YeJeeW ceW oeCe og:KeeW kees eehle nesles nQ, Gvekees meb%ee
kenles nQ~
meb%ee veece Jee_e kee nw, efpemekes efveefcee mes oesveeW ner
YeJeeW ceW oeCe og:Ke keer eeefhle nesleer nw~ Gme Jee_e kees meb%ee
kenles nQ~ Gmekes eej Yeso nQ-Deenejmeb%ee, Yeemeb%ee, cewLegve
meb%ee Deewj heefjenmeb%ee~ Fve Deenej Deeefo eejeW ner efJe<eeeW kees
eehle kejkes Deewj ve eehle kejkes Yeer oesveeW ner DeJemLeeDeeW ceW en
peerJe mebkeuesMe kees Deewj heer[e kees eehle nesles jnles nQ~ Fme YeJe ceW
Yeer og:KeeW kee DevegYeJe kejles nQ Deewj Gmekes eje Deefpe&le heehe
kece& kes Goe mes hejYeJe ceW meebmeeefjke og:KeeW kees Yeesieles nQ~
FmeefueS es meb%eeSB og:KeoeF& nQ~
Deenejmeb%ee-Deenej kes osKeves mes DeLeJee Gmekes Gheeesie
mes Deewj hes kes Keeueer nesves mes ee DemeeleeJesoveere kece& kee
leere Goe SJeb GoerjCee nesves mes Deenej meb%ee DeLee&led Deenej keer
Jee_e GlheVe nesleer nw~ Fme lejn Deenejmeb%ee kes eej keejCe
nQ, efpeveceW Debeflece Ske DemeeleeJesoveere keer GoerjCee DeLeJee leere
Goe Deblejbie keejCe nw Deewj leerve yeee keejCe nQ~
Yee meb%ee-Delevle Yeebkej heoeLe& kes osKeves mes DeLeJee
henues osKes ngS Yeebkej heoeLe& kes mcejCe Deeefo mes Deewj Deblejbie
ceW Yeekece& kee leere Goe GoerjCee nesves hej Yeemeb%ee GlheVe
ngDee kejleer nw~ Fmekes eej keejCeeW ceW Yeer Yee kece& keer
GoerjCee Deblejbie keejCe nw Deewj Mes<e leerve yeee keejCe nQ~
cewLegve meb%ee-keeceesespeke mJeeefo Deewj ieefj jme ege
heoeLeeX kee Yeespeve kejves mes, keece keLee veeke Deeefo kes megveves SJeb
Debke-8
henues kes Yege efJe<eeeW kee mcejCe Deeefo kejves mes leLee kegMeerue kee
mesJeve efye Deeefo kegMeerueer heg<eeW keer mebieefle ieeser Deeefo kejves mes
Deewj Jeso kece& kee Goe ee GoerCee& Deeefo mes cewLegve-meb%ee nesleer nw~
FmeceW Yeer eej keejCeeW ceW Jesokece& kee Goe ee GoerjCee Deblejbie
keejCe nw Deewj Mes<e leerve yeee keejCe nQ~
heefjenmeb%ee-GeceJee, eer, Oeve, Oeeve Deeefo yeee heoeLeeX
kes osKeves mes DeLeJee henues kes Yege heoeLeeX kee mcejCe ee Gvekeer keLee
eJeCe Deeefo kejves mes, heefjen Depe&ve kes leere cecelJe YeeJe nesves mes SJeb
ueesYe kece& kee leere Goe ee GoerjCee nesves mes Fve eej keejCeeW mes
heefjenmeb%ee GlheVe nesleer nw~ FveceW mes ueesYe kece& kee leere Goe ee
GoerjCee Deblejbie keejCe nw Mes<e leerve yeee keejCe nQ~
meb%eeDeeW kes mJeeceer-"s iegCemLeeve leke Deenejmeb%ee
nesleer nw Deeies meeleJeW mes Thej iegCemLeeveeW ceW veneR nesleer nw, keeeWekf e
"s mes Deeies Demeelee Jesoveere kee leere Goe ee GoerjCee veneR nw~
Yeemeb%ee Deewj cewLegvemeb%ee Yeer "s mes Deeies veJeceW leke Gheeej mes ner
nw keeeWefke JeneB Oeeve DeJemLee nw~ heefjenmeb%ee oMeJeW leke Gheeej
mes ner nw, keeeWekf e JeneB leke ueesYe ke<eee kee met#ce Goe heeee
peelee nw~ "s mes Deeies Fve meb%eeDeeW keer eJe=efe ceeveves hej Oeeve
DeJemLee veneR yeve mekeleer Dele: cee$e keceeX kes Goe Deeefo kes
DeefmlelJe mes ner Fvekee DeefmlelJe Deeies ceevee ieee nw~
peerJe mLeeve
ceeie&Cee-efpevekes eje DeLeJee efpeveceW peerJeeW kee ceeie&Ce
DeLee&led DevJes<eCe efkeee peelee nw, GvnW ceeie&Cee kenles nQ~ ceeie&Cee
kes 14 Yeso nQieF Fbeof es megkeees peesies Jesos kemeeeCeeCes e~
mebpeceobmeCe uesmmee YeefJeee meccee meefCCe Deenejs~~142~~
ieefle, Fefve, keee, eesie, Jeso, ke<eee, %eeve, mebece, oMe&ve,
uesMee, YeJelJe, mecekelJe, meb%ee Deewj Deenej es eewon ceeie&Cee nQ~
ceeie&Cee kes oes Yeso Yeer nQ-meevlej Deewj efvejvlej~ Gheeg& e
eewon ceeie&CeeSB efvejvlej ceeie&Cee kenueeleer nQ~ efpeveceW DevlejefJeso veneR he[lee, Gvekees efvejvlej ceeie&Cee kenles nQ~ mebmeejer
peerJeeW kes Gheeg&e 14 ceeie&CeeDeeW ceW mes efkemeer kee efJeso veneR
he[lee, Jes meYeer peerJeeW kes Deewj meoe ner heeF& peeleer nQ~ FmeefueS
efvejvlej ceeie&Cee kener peeleer nQ Deewj efpeveceW Deblej-efJeso he[
peelee nw, GvnW meevlej ceeie&Cee kenles nQ~ DeLee&led keg ceeie&CeeSB
Ssmeer Yeer nQ efke efpeveceW mecee kes Ske efveele eceeCe leke efJeso
heeee peelee nw~ GvneR kees meevlej ceeie&Cee kenles nQ~
es meevlej ceeie&CeeSB Dee" nQ-GheMece mecekelJe, met#ce
meechejee mebece, Deenejkekeee eesie, Deenejke efceeeesie, Jewef eefeke
efceekeeeeesie, ueyOeheee&hle ceveg<e, meemeeove mecekelJe Deewj efcee
Debke-8
es Dee" meeblej ceeie&CeeSB nQ~ GheMece mecekelJe kee Glke= efJejn

keeue 7 efove kee nw~ met#ce meechejee kee 6 cenervee, Deenejke eesie
kee he=LekelJe Je<e&, Deenejke efcee kee he=LekelJe Je<e&, Jewefeefeke efcee
kee 12 cegnlt e&, Deheee&hle ceveg<e kee heue kes DemebKeeleJeW Yeeie,
meemeeove mecekelJe Deewj efcee kee heue kes DemebKeeleJeW Yeeie nw
Deewj meyekee peIeve Devlej keeue Ske mecee nw~ celeueye en nw
efke eefo leerve ueeske ceW keesF& Yeer GheMece meceief ve jns, Ssmee
Deblej meele efove kes efueS he[ mekelee nw~ Gmekes yeeo keesF& ve keesF&
GheMece meceief DeJeMe ner neslee nw~
ieefleceeie&Cee-ieefle veece kece& kes Goe mes nesves Jeeueer peerJe
keer heee&e efJeMes<e kees DeLeJee eejeW ieefleeeW ceW ieceve kejves kes
keejCe kees ieefle kenles nQ~ ieefle Meyo kes efveefe kes Devegmeej
leerve lejn kes DeLe& mebYeJe nQ~ ieceles Fefle ieefle:, ieceveb Jee ieefle:
Deewj iecelesvesve mee ieefle:~ Fve efveefe DeLeeX ceW ieefle veece
kece& kes Goe mes nesves Jeeueer peerJe keer vej-veejke Deeefo heee&e
efJeMes<e kees ner enCe kejvee eeefnS~
ieefle kes eej Yeso nQ-vejkeieefle, eflee&&iieefle, ceveg<eieefle,
osJeieefle~
vejkeieefle-pees Je, #es$e, keeue, YeeJe ceW mJeeb leLee
hejmhej ceW eerefle kees eehle veneR nesles nQ Gvekees veejle kenles nQ~
DeLee&led pees efkemeer Yeer DeJemLee ceW mJeeb ee hejmhej ceW eerefle kees
eehle ve ness, Jes veejle veejkeer kenueeles nQ DeLeJee pees vejeved
keeebefle ceveg<eeW kees keuesMe hengBeeJes, Gvekees veejke kenles nQ~
keeeWefke veeres meeleeW ner Yetecf eeeW ceW jnves Jeeues veejkeer efvejvlej ner
mJeeYeeefJeke, Meejerejf ke, ceeveefmeke, Deeieblegke leLee #es$epeve Fve
heeBe ekeej kes og:KeeW mes og:Keer jnles nQ~ vejkeieefle veecekece& kes
Goe mes peerJe vejke ceW Deeeg heele ceneved keeW kee DevegYeJe
kejles jnles nQ~ ve jcevles Fefle veejlee-veejkee-Fme Jeglheefe
kes Devegmeej veejkeer Deeheme ceW keYeer Yeer esce veneR kejles nQ~
eflee&iieefle-pees ceve, Jeeve, keee keer kegefuelee kees eehle
neW, DeLeJee efpevekeer Deenejeefo meb%eeeW otmejeW kees mhe efoKeW
Deewj pees efveke= De%eeveer neW, efpeveceW heehe keer yenguelee nes, Jes
efleee kenueeles nQ~ efveefe kes Devegmeej eflej: eflee&iYeeJebkegefue heefjCeeceb De_eefle Fefle efleee: pees kegefue ceeeeeej
heefjCeeceeW kees eehle kejW, Jes efleee kenueeles nQ~ Fmemes efleee
ieefle ceW ceeeeeej keer yenguelee ceeveer peeleer nw~
ceveg<e ieefle-pees efvele ner leJe-DeleJe, Deehle-Deveehle
Deeefo kee efJeeej kejW, pees ceve kes eje iegCe oes<eeefo kee efJeeej
mcejCe Deeefo kej mekeW, pees ceve kes efJe<ee ceW Glke= neW, efMeuhe
keueeefo ceW kegMeue neW leLee egie keer Deeefo ceW cevegDeeW mes GlheVe
(13)
ngS neW, Jes ceveg<e kenueeles nQ~ ceveg*dDeJeyeesOeves ceveg Oeeleg mes
ceveg Meyo yevelee nw Deewj pees ceveg keer mebleeve nQ, ceveg<e kenueeles
nQ~ eneB efveefe kes Devegmeej DeLe& efkeee ieee nw~
osJeieefle-pees osJeieefle ceW nesves Jeeues DeefCecee, ceefncee
Deeefo Dee" $e+efeeW mes megKeer neW, meoe he eewJeve Deeefo mes
oerefhle kees eehle neW, Jes osJe kenueeles nQ~ oerJebefle Fefle osJe: efoJed
Oeeleg eer[e efJeefpeieer<ee, oerefhle, ceeso Deeefo DeLe& ceW nw Gmemes osJe
Meyo efve<heVe ngDee nw~
Fve eejeW ieefleeeW kes DeLe& ceW efveefe DeLe& eOeeve nw~
efkevleg en meJe&Lee ueeiet veneR neslee nw~ cegKele: pees Gve-Gve ieefle
veece kece& kes Goe mes Gme-Gme YeJe kees eehle kejles nQ~ Jes Gme
ieefle Jeeues kenueeles nQ~
efme ieefle-Skesefve Deeefo peeefle, Je=eJemLee, cejCe,
Yee, Deefve mebeesie, F efJeeesie, Fvemes nesves Jeeues og:Ke Deenejeefo
Jee_eSb, jesie Deeefo efpeme ieefle ceW veneR heees peeeW, Jen efme ieefle
kenueeleer nw~ Fmes hebece ieefle Yeer kenles nQ~ en efme ieefle
ceeie&Ceeleerle nw, meYeer keceeX kes #ee mes eke nesleer nw~
efJeMes<e-efleeeeW kes heeBe Yeso nQ-meeceeve efleee, hebesefve
efleee, heee&hle efleee, eesefveceleer (YeeJeeer Jesoer) efleee Deewj
Deheee&hle efleee~
ceveg<eeW kes eej Yeso nQ-meeceeve ceveg<e, heee&hle ceveg<e,
eesefveceleer (YeeJeeer Jesoer) ceveg<e Deewj ueyOeheee&hle ceveg<e~
FveceW hebesefve Yeso FmeefueS he=Leked veneR nQ efke ceveg<eeW ceW
hebesefve ceveg<e ner nesles nQ~ Skesefve Deeefo veneR nesles nQ~
heee&hle ceveg<eeW keer mebKee-7 9 2 2 8 1 6 2 5 1 4
2 6 4 3 3 7 5 9 3 5 4 3 9 5 0 3 3 6~
Fve eejeW ieefleeeW ceW Ske ceveg<e ieefle ner Ssmeer ieefle nw efke
efpemeceW Dee"eW keceeX kee veeMe kej en peerJe efmeheo kees eehle kej
mekelee nw DeleSJe Fme ogue&Ye ceveg<e heee&e kees eehle kejkes mebece
kees OeejCe kejkes mebmeej hejcheje kees meceehle kejvee eeefnS~
nh{kkdY;k.kd xhr
KkudY;k.kd xhr
rtZ&fny ds vjeka----------izHkq th flf) dkark ojus py fn;sA

lax esa pkj gtkj jktk py fn;sAA izHkq th-AA
lkjh /kjrh ij izHkw dk jkT; FkkA
fdUrq izHkq dks gks x;k oSjkX; FkkAA
rt ds lc lalkj] os rks py fn;sA
lax esa pkj gtkj jktk py fn;sAA1AA
ou esa tkdj uXu nh{kk /kkj yhA
vo/k dh turk nq%[kh vikj FkhAA
iapeq"Vh ds'kyqp
a u dj fy;sA
lax esa pkj gtkj jktk py fn;sAA2AA
nh{kk ysdj os rks /;ku eXu gq,A
ckdh lc jktk fu;e ls P;qr gq,AA
lEcks/kk ounso us ufga eqfuekxZ ;sA
lax esa pkj gtkj jktk py fn,AA3AA
Ng eghus ds ckn pys vkgkj dksA
gqvk tgk vkgkj] /kjk xtiqj dh oksAA
rHkh ^^pUnukerh** equh ozr iy jgsA
lax esa pkj gtkj jktk py fn,AA4AA
(14)

rtZ&ekbZ js ekbZ----------vkvks js vkvks [kqf'k;k eukvks] mRlo lHkh eukvksA
izHkq dks dsoyKku gqvk gS] leolj.k jpokvksAA
cksyks js t; t; t;-----------------A
iqfjerkyiqj ds miou es]a Kku gqvk tc izHkq dksA
bUnzkKk ls /kuifr us] jp Mkyk leolj.k dksAA
uHk esa v/kj fogkj djsa os---------uHk esa v/kj fogkj djsa os] n'kZu dj lq[k ikvksA
cksyks js t; t; t;-----------------AA1AA
pj.k dey ry Lo.kZdey dh] jpuk bUnz djs gSAa
lksus esa gksrh lqxfa /k gS] ;g lkdkj djs gSAa A
mu ftuoj ds n'kZu djus--------mu ftuoj ds n'kZu djus] HkO; lHkh vk tkoksA
chl gtkj gkFk ij gS] leolj.k dh jpukA
va/ks&ywy&
s yaxM+&
s jksxh] p<+dj dHkh Fkdsa ukAA
;gh ^^pUnukerh** izHkw dh]------------;gh ^^pUnukerh** izHkw dh] efgek lc fey xkvksA
Debke-8
ej
ee
ee veg
s ie
cegefe heLe
ieleeBke mes Deeies.............

yeeeee&Cegele-Jeso kes jeiehe eesie mes pees eer-heg<eeW
kee hejmhej ceW menJeeme nw Gmes cewLegve kenles nQ~ en Deyee
kenueelee nw~ efeeeW kes eesefve, keebKe Deeefo mLeeveesW ceW mecet&ve
hebesefve peerJe meoe GlheVe nesles jnles nQ Deewj cewLegve ceW Gvekes
Je eeCeeW kee Ieele DeJeMe ner neslee nw leLee keecehe heefjCeeceeW
kes nesves mes eer heg<e kes YeeJe eeCeeW kee Ieele neslee nw~ Fme
ekeej mes cewLegve ceW Je YeeJe oesveeW ner eeCeeW kee Ieele mebYeJe
nw~ efpeme ekeej efleueeW keer veueer ceW lehle ueesns kes [eueves mes
efleue ve nes peeles nQ, Gmeer ekeej cewLegve kes mecee eesefve kes
Deeefele yengle mes peerJe cej peeles nQ Dele: pees peerJe ceesn kes
keejCe Deheveer efJeJeeefnlee eer kees es[ves ceW DemeceLe& nQ Gvekee
kele&Je nw efke Jes hejeer cee$e kee meJe&Lee ner leeie kej osJeW~
DeLee&led mechetCe& eer cee$e kee leeie kejkes hetCe&leee yeeee&
kee heeueve kejvee lees esemkej ner nw efkevleg eefo hetCe&leee eer
cee$e kee leeie ve nes mekes lees hejeer, JesMee Deeefo kee leeie
kej osvee eeefnS~ SkeosMe yeeee& heeueve kejves JeeueeW keer Yeer
osJelee leke mlegefle kejles nQ~ mes" megoMe&ve, meleer meerlee, ceveesjcee
Deeefo ceneved peerJe eefme Yeer nes egkes nQ~ heg<eeW kes meMe
efeeeW kees Yeer Deheves heefle kes efmeJeee mechetCe& heg<eeW kees efheleeheg$eJeled mecePevee eeefnS~ efeeeW kee Meerueele ner Yeejleere
mebmke=efle Deewj meppeeleerelJe kee cetue nw~
JeefYeeeefjCeer eer lees efveve nw ner efkevleg Gmekeer mebleeve
Yeer meppeeleerelJe mes jefnle ceeveer peeleer nw~ Ssmee mecePekej
eleske eer-heg<eeW kees yeeee& DeCegele kee heeueve kejvee eeefnS~
heefjenheefjceeCe DeCegele-Deelcee kee pees cecelJe he
heefjCeece nw efveee mes Jener heefjen nw~ keeeWefke cete& heefjien:
met$e kes Devegmeej cecelJe kees ner cete& kenles nQ~ cecelJe heefjCeece
kees otj kejves kes efueS yeee Oeve Oeeve Deeefo heefjien kee Yeer
leeie kej osvee eeefnS~ eefo hetCe&leee heefjen kee leeie ve nes
mekes lees Deheveer DeeJeMekelee kes Devegmeej Lees[s heefjen kee eceeCe
kejkes yeekeer kee cecelJe es[ osvee eeefnS DeLee&led eceeCe mes
DeefOeke Oeve kee oeve Deeefo ceW meogheeesie kej osvee eeefnS~
eefo keesF& kens efke Jeerlejeieer heg<e kees keece&Ce Jeie&CeeDeeW
kes enCe kejves ceW heefjen kee oes<e Deelee nw lees Deeeee& kenles nQ
efke Ssmee veneR kenvee keeeWefke JeerlejeiecegefveeeW kes kece&Jeie&Cee kes
Debke-8
enCe kejves ceW cete& veneR nw-JeneB heefjen veneR nw leLee peneBpeneB heefjen nw JeneB-JeneB cete& DeJeMe nw~ Fme keLeve mes en
mhe nes ieee efke yeee heefjen kes nesves mes Deblejbie ceW cecelJe
heefjCeece DeJeMe nesiee ner nesiee Deewj yeee heefjen kee leeie
kej osves kes yeeo Deblejbie ceW cete& kee DeYeeJe nes peelee nw leLee
efkemeer kes jn Yeer mekelee nw~ pewmes eeJeue kes Oeeve kee Thejer leg<e
(efuekee) ns efyevee Deblejbie ueueeF& otj veneR nes mekeleer nw Jewmes
ner yeee heefjen kes es[s efyevee Deblejbie heefjen kee DeYeeJe veneR
nes mekelee nw~
heefjen kes oes Yeso nQ-Deblejbie Deewj yeefnjbie~ efceLeelJe,
eesOe, ceeve, ceeee, ueesYe, eerJeso, heg<eJeso, vehegmb ekeJeso, neme,
jefle, Dejefle, Meeske, Yee, pegieghmee es eewon Deblejbie heefjen nQ~
yeefnjbie heefjen kes meefee Deewj Deefee es oes Yeso nQ~
eer, heg$e, oeme Deeefo meefee SJeb Oeve-Oeeve, cekeeve Deeefo
Deefee heefjen nQ~ DeLeJee Oeve, Oeeve Deeefo kes Yeso mes yeee
heefjen kes ome Yeso Yeer ceeves iees nQ~ oesveeW ekeej kes heefjen kee
leeie kejves Jeeues cegefveieCe nesles nQ~ Fvekee eceeCe kejves Jeeues
heefjen heefjceeCe DeCegele Oeejer eeJeke nesles nQ~
Fme ekeej mes Deefnbmee, mele, Deeewe&, yeeee& Deewj
Deheefjen Fve heeBeeW eleeW kee SkeosMe heeueve kejves Jeeues eeJeke
efveece mes mJeie& kees eehle kejles nQ~ kene Yeer nwDeCegJeo cenJJeoeFb Ce uenF osJeeGieb ceesegb (ieesccemeej
kece&keeC[)
efpemekes osJeeeg kes efmeJeee Deve vejke, efleee ee ceveg<e
Deeeg kee yebOe nes ieee nw Jen ceveg<e DeCegele ee ceneele kees enCe
veneR kej mekelee nw~ Dele: eleske eeJeke kees hebe DeCegele DeJeMe
ner enCe kejvee eeefnS~ eer hetpeheeo mJeeceer ves kene nw efkeJejb elew: heob owJeb, veeelewJe&le veejkeced~
eeelehemLeeesYexo: eefleheeueeleesce&neved~~ (FesheosMe)
DeCegele ceneeleeW kees enCe kejkes mJeie& ieefle kees eehle
kej uesvee Dee nw efkevleg Deeleer jnkej vejke peevee Dee venber
nw~ pewmes efkemeer efce$e keer eleer#ee ceW oes Jeefe Les, Ske eee ceW
yew" ieee Deewj Ske Yeebkej Oethe ceW yew" ieee, Fve oesveeW ceW megKe
Meebefle keer Dehes#ee yengle ner Yeso nw, Jewmes ner mJeie& megKe Deewj
vejke kes og:KeeW ceW Yeer ceneve Yeso nw~ Ssmee mecePekej Deeleer
jnvee Dee veneR nw~
(15)
pees Deelcee kees ke<es DeLee&led Ieele kejW Jes ke<eeeW kenueeleer
nQ~ GveceW mes DevebleevegyebOeer eesOe, ceeve, ceeee, ueesYe es mecekelJe
kee Ieele kejleer nQ~ DeeleeKeeveeJejCe, eesOe, ceeve, ceeee,
ueesYe osMe eeefj$e kee Ieele kejles nQ~ eleeKeeveeJejCe eesOe,
ceeve, ceeee, ueesYe es mekeue mebece kee Ieele kejles nQ SJeb
mebpJeueve eesOe, ceeve, ceeee, ueesYe es eejeW ke<eeeW eLeeKeele
eeefj$e kee Ieele kejleer nQ~ mebmeej mes YeeYeerle peerJeeW kee kele&Je
nw efke Fve Deblejbie ke<eeeeW kee eefo mechetCe&leee leeie ve kej
mekes, lees kece mes kece DevebleevegyebOeer Deewj DeeleeKeeveeJejCe keer
Dee" ke<eeeeW kee lees DeJeMe ner leeie kej osJeW~ Gmeer ekeej mes
Oeve Oeeve Deeefo yeee heefjeneW kees eefo hetCe&leee leeie kejves ceW
meceLe& ve nes lees Jen Yeer Deheveer Meefe kes Devegmeej heefjen kee
heefjceeCe kejkes yeekeer kes heefjen kee leeie kej osJeW, keeeWefke
leeie he ner lelJe nw Ssmee kene ieee nw~
jeef$e Yeespeve leeie-hebe DeCegele Oeejer kee kele&Je nw
efke Jen jeef$e Yeespeve kee leeie kej osJeW, keeeWefke jeef$e ceW Yeespeve
kejves mes efveece mes efnbmee nesleer nw~ oerheke Deeefo (ueeF) kes
ekeeMe ceW met#ce pevleg efieesej veneR nes mekeles leLee jeef$e ceW
oerheke kes ekeeMe mes veevee ekeej kes Ssmes es-s ye[s peerJeeW kee mebeej
neslee nw, pees efove ceW keYeer efoKeeF& Yeer veneR osles, DeleSJe jeef$e
Yeespeve ceW ele#e ceW efnmb ee nw~ efpeme ceneYeeie ves jeef$e Yeespeve kee
meJe&Lee leeie kej efoee nw, Jener meee Deefnmb eke nw~ jeef$e Yeespeve
leeie kes efyevee DeefnbmeeCegele keer efmeef veneR nesleer~ DeleSJe keesF-&
keesF& Deeeee& Fmes DeeEnmee DeCegele ceW ieefYe&le kejles nQ~
Fme ekeej mes eneB leke hebe DeCegeleeW kee JeCe&ve ngDee nw~
Deye Deeies meele Meerue eleeW kee JeCe&ve kejles nQ~
leerve iegCeele Deewj eej efMe#ee ele es meele Meerue kenueeles
nQ~ pewmes heefjefOe veiej keer j#ee kejleer nw Jewmes ner es meeleeW ele
hebeDeCegeleeW keer j#ee kejles nQ DeleSJe es Meerue kenueeles nQ~
iegCeele kes leerve Yeso nQ-efoiele, osMeele Deewj DeveLe&oC[ele~
efoiele-efpemeceW hetJe&, heefece, Gej, oef#eCe, F&Meeve,
Deeivese, vew$e+le, JeeeJe, DeOe: Deewj TOJe& Fve oMe efoMeeDeeW ceW
meercee kejkes Gmekes Deeies eeJeppeerJeve veneR peevee efoiele nw~
peneB leke ceee&oe keer peeleer nw, Gmekes yeefnie&le mecemle $eme
mLeeJejeW kes Ieele kee leeie nes peelee nw, Fme keejCe ceee&oe kes
yeenj Gheeej mes ceneele nes peeles nQ, DeleSJe efoiele OeejCe
kejvee Deefle DeeJeMeke nw~
osMeele-Fme osMe ele ceW keeue keer ceee&oehetJe&ke Je<e&,
n cenervee, ceeme, he#e Deeefo leke kes efueS eece, ceesnuuee ceW
peeves kee leeie efkeee peelee nw~ efoiele ceW leeie eeJeppeerJeve kes
(16)
efueS neslee nw Deewj osMeele ceW leeie keg efove kes efueS neslee nw
leLee efoiele kes #es$e keer ceee&oe kes Devoj ner Lees[s-Lees[s #es$e keer
eefle%ee kejvee osMeele nw~ DeLee&led efoiele ceW #es$e yengle neslee nw~
efkevleg osMeele ceW keeue keer ceee&oehetJe&ke Lees[e mee #es$e jKee
peelee nw~
DeveLe&oC[ ele-efyevee eeespeve heehe kejves kees DeveLe&oC[
kenles nQ Deewj Gmekes leeie kejves kees DeveLe&oC[ efJejefle kenles
nQ~ Fmekes heeBe Yeso nQ-DeheIeele, heeheesheosMe, eceeoeee&, eEnmeeoeve
Deewj og:egefle~
DeheOeeve-efMekeej, pee, hejepee, eesjer eg Deeefo
kee efebleve DeheOeeve nw~
heeheesheosMe-Jeeheej, Kesleer, veewkejer Deeefo kee GheosMe
osvee~
eceeoeee&-he=LJeer Keesovee, Je=#e GKee[vee, heeveer meeRevee
Deeefo~ efyevee eeespeve mLeeJej peerJeeW kee DeefOeke Ieele kejvee~
efnbmee eoeve-gjer, efJe<e, Deefive, nue, leueJeej Deeefo
kees otmejeW kees osvee~
og:egefle-jeie, s<e JeOe&ke og keLeeDeeW kee megvevee he{vee
Deeefo~
Fve heeBeeW ekeej kes heeheeW kee leeie kej osvee eeefnS~
Gmeer ekeej mes mechetCe& DeveLeeX kee cetue, ceeeeeej kee Iej eesjer
Deewj Demele kee mLeeve Ssmes pegDee kee meJe&Lee leeie kej osvee
eeefnS~ Fme ekeej pees heg<e Deve Yeer DeveLe& oC[eW kees peevekej
leeie kej osles nQ~ Jes efveoex<e Deefnbmee ele kee heeueve kejles nQ~
efMe#eeele-efMe#ee ele kes eej Yeso nQ-meeceeefeke,
ees<eOeesheJeeme, YeesieesheYeesie heefjceeCe Deewj DeefLeefle mebeJf eYeeieele~
meeceeefeke-Ske he neskej mJehe ceW eehle nesves kees
mecee kenles nQ leLee mecee efpemekee eeespeve nw Gmes meeceeefeke
kenles nQ~ Fmekeer efmeef meeceeJemLee mes nesves mes F-Deefve
efJe<eeeW ceW jeies<e kes leeie kees meeceeefeke kenles nQ~ en Deelce
leJe keer eeefhle kee cetue keejCe nw~ keoeefeled Deelce leJe ceW
Skeeelee ve nes mekes, lees eejbYe ceW MegYeesheeesie he mlegefle Deeefo
ceW eJe=e nesvee eeefnS~ meeceeefeke ceW efJeefOeJeled F&ee&heLe Megef
kejkes vecemkeej, DeeJele&, efMejesveeflehetJe&ke ewleYeefe Deewj hebeieg
Yeefe kejvee eeefnS~ eeJekeeW keer meeceeefeke osJe hetpeehetJe&ke Yeer
yeleeF& ieF& nw~ ie=nmLe kes efueS meeceeefeke efove ceW oes yeej
(eele:, meeeb) DeJeMe kejvee eeefnS~ le=leere eefleceeOeejer leerve
yeej kejlee nw, Deeleer kees Ske yeej lees DeJeMe ner kejvee
eeefnS~ meeceeefeke kes yeue mes efveebLeefuebieOeejer ieejn Debie kee
hee"er DeYeJe Yeer Denefcev nes peelee nw, leye meceief peerJe lees
Debke-8
Gece heo-cees#e kees heeles ner heeles nQ~

ees<eOeesheJeeme-meeceeefeke he mebmkeej kees efmLej kejves
kes efueS oesveeW he#eeW ceW Deceer elego&Meer kees GheJeeme kejvee
eeefnS~ DeLee&led mehleceer kees SkeeMeve, Deceer kees GheJeeme Deewj
veJeceer kees SkeeMeve kejvee en Glke= ees<eOeesheJeeme keer efJeefOe nw
leLee peIeve efJeefOe ceW Deceer kees SkeeMeve kejvee eeefnS otmejer
yeej peue Yeer veneR uesvee eeefnS~ Fme ekeej ele ceW mJeeOeee,
Oeeve kejles ngS efJeefOeJeled YeieJeeve keer hetpee kejW~ mechetCe& ie=nmLe
mebyebOeer DeejbYe kee leeie kejkes Oece& Oeeve ceW mecee Jeleerle
kejvee eeefnS~
YeesieesheYeesie heefjceeCe ele-ie=nmLeeW kes YeesieesheYeesie heoeLeeX
kes efveefcee mes ner cees#e keer Deblejee Yetle mLeeJej efnbmee ke=le yebOe
neslee nw~ Fmekees eueves kes efueS Yeesie Deewj GheYeesie he JemlegDeeW
kee Yeer Meefe Devegmeej leeie kejvee eeefnS~ leeie kes oes Yeso
nQ-ece Deewj efveece~ eeJeppeerJeve leeie kees ece Deewj ceee&eof le
leeie kees efveece kenles nQ~ kebocetue, veJeveerle, Devleceg&ntle& kes
Devevlej keee otOe, eewyeerme Iebs kes yeeo kee oner, cegjyyee
Deeej Deeefo Devevee peue (ves peue keer ceee&oe 48 efceve)
Iegvee, yeerIee DeVe Deeefo eerpeeW kee lees eeJeppeerJeve leeie kej
osvee eeefnS~ Ye#e heoeLeeX kee Yeer keg ceeme efove Deeefo kes efueS
leeie kejvee efveece kenueelee nw~ eLeeMeefe Yeesie heoeLeeX kee
leeie kejles jnves mes leeie kee DeYeeme ye{ peelee nw~
DeefleefLe mebeJf eYeeie ele-Gece oeleej efoiecyej cegefve Deeefo
Gece hee$eeW kees Gece efJeefOe mes Deenej oeve osJeW, Fme ekeej kee
oeve Deheves Deewj hej kes Ghekeej kes efueS neslee nw~ DeefleefLe kes
efueS Deenej osvee oeve nw~ cegefveeeW kees he[ieenve kejvee, Ge
mLeeve osvee, ejCe Oeesvee, hetpeve kejvee, vecemkeej kejvee, ceveJeeve-keee Deewj Yeespeve keer Megef kenvee es veJeOeeYeefe kenueeleer
nw~ oelee F&<ee& Deeefo ogiegC& eeW mes jefnle meblees<eJeeved veJeOeeYeefehetJe&ke
Gece hee$eeW kees oeve oslee nw~ oeve ceW Je Ssmee nesvee eeefnS pees
jeie s<eeefo kees ve kejkes mJeeOeee, Oeeve Deewj leheejCe keer
Je=ef kejs, Ssmee eemegke Deenej osvee eeefnS~ pees jlve$ee mes
ege nQ Jes Gece hee$e nQ~ hee$e kes leerve Yeso nQ-Gece, ceOece,
peIeve~ cegefveieCe Gece hee$e nQ~ osMeeleer eeJeke ceOece SJeb
DeefJejle meceier peIeve hee$e kens peeles nQ~ pees oelee meceier
nw Jen Fve hee$eeW kees oeve oskej mJeie& cees#e eehle kejlee nw
DeveLee Gece, ceOece Deewj peIeve YeesieYetefce kees eehle kejlee
nw~ keghee$e (efceLeelJe meefnle, heeKeb[er Deeefo) ceW efoee ieee oeve
kegYeesie Yetefce Deeefo kees oslee nw Deewj Dehee$e ceW efoee ieee oeve
efve<heue peelee nw~ pees Iej ceW Deees ngS cegefveeeW kees oeve veneR
Debke-8
osles nQ Jes DeJeMe ner ueesYeer, kele&Je Metve ie=nmLe kenueeles nQ~
cegefve Deeefe&kee Deeefo keer mesJee, JeweeJe=efe, DeYeeoeve, Deew<eefOeoeve,
Meee oeve Deeefo Yeer Fme ele ceW Meeefceue nes peeles nQ~ Ssmee eer
mecebleYe mJeeceer ves kene nw~
Fme ekeej cegefve yeveves keer efMe#ee enCe kejves kes efueS
Fve eej efMe#eeeleeW kees DeJeMe ner heeueve kejvee eeefnS~
meuuesKevee-en Ske cejCe kes Deble ceW nesves Jeeueer
meuuesKevee ner cesjs Oece&heer Oeve kees cesjs meeLe ues eueves kees
meceLe& nw Fme ekeej Yeefe kejkes efvejvlej YeeJevee Yeevee eeefnS~
meled-meceked ekeej mes uesKeve ke<eee kes ke=Me kejves kees kenles
nQ~ en DeYeblej Deewj yeee oes Yesohe nQ~ keee kes ke=Me kejves
kees yeee Deewj Deebleefjke eesOeeefo ke<eeeeW kees ke=Me kejves kees
DeYevlej meuuesKevee kenles nQ~ ceQ cejCekeeue ceW DeJeMe ner
Meeeese efJeefOe mes meceeefOe cejCe keBiee Fme ekeej YeeJevee
he neskej cejCekeeue kes Deeves kes henues ner en Meeruehe
meuuesKevee Debieerkeej kejvee eeefnS~
meuuesKevee DeelceIeele veneR nw-Mejerj mJeYeeJe kes efJekeej
he efevneW mes leLee MegYe-DeMegYe meteke efveefcee%eeve Meefe mes
cejCekeeue peye efveefele kej efueee nw leye ner meveemecejCe
Debieerkeej efkeee peelee nw Deewj FmeefueS Fme meceeefOe DeJemLee ceW
jeies<e ceesneefokeeW kee DeYeeJe nesves mes meveeme nesves hej Deelce
Ieele kee oes<e veneR ueielee~ pees peerJe eesOe, ceeve, ceeee, ueesYe
kes JeMe DeLeJee F efJeeesie kes Keso kes JeMe leLee Deeieeceer
efveoeve kes JeMe Deheves eeCeeW kee Deefive MeeeefokeeW mes Ieele kej
[eueles nQ, GvnW DeelceIeele oes<e ueielee nw~ pewmes-heefle kes heers
eer kee meleer nesvee, efnceeuee ceW ieuevee, keeMeer kejJele uesveer
Deeefo~ efkevleg meveemehetJe&ke cejCe kejves JeeueeW kees DeelceIeele
oes<e veneR ueielee~
meuuesKevee keye uesvee ?-meuuesKevee ie=nmLe Deewj cegefve
oesveeW kee nw, FmeefueS yeejn eleeW kes heeeled meuuesKevee (meveeme
cejCe) kee GuuesKe nw, Fme meuuesKevee keer Glke= ceee&oe
yeejn Je<e& hee&vle nw~ peye Mejerj efkemeer DemeeOe jesie mes DeLeJee
Je=eJemLee mes DemeceLe& nes peeJes, osJe, ceveg<eeefo keesF& ogefve&Jeej
Ghemeie& Dee peeJes DeLeJee Oece& kes efJeveeMeke keesF& Yeer keejCe Dee
peeJes Gme mecee meveeme cejCe mes cejvee eeefnS~ Fmekes oes
Yeso nQ-eefo cejCe nesves ceW keg mebosn nw lees Fme Ghemeiee&efo mes
yeee lees hegve: Deenej heeve enCe keBiee DeveLee elegjenej kee
leeie nw, Ssmee efveece uesvee efveece meuuesKevee nw pewmes nefmleveehegj
ceW yeefueke=le Ghemeie& kes Deeves hej meele meew cegevf eeeW ves ueer Leer leLee
cejCe kes efJe<ee ceW efveefele nesves mes eeJeppeerJeve Deenejeefo kee
(17)
leeie kejvee ece meuuesKevee nw~ FmeceW Yeer keoeefeled ece-ece

mes Deenejheeve kee leeie neslee nw~ keoeefeled efJeMes<e emebie ceW Ske
oce elegjenej kee leeie kej efoee peelee nw~
Deble keer DeejeOevee mes efejkeeue mes keer ngF& ele efveece
he Oecee&jeOevee meheue nes peeleer nw Deewj eefo Deblemecee efyeie[
peeJes, lees hetJe&ke=le DeejeOevee efve<heue nes peeleer nw~ meveeme cejCe
keer Fe Jeeuee ceveg<e efpeve YeieJeeve keer leerLe&YetefceeeW kee cebefoj
DeLeJee mebeceerpeveeW kee Deeee enCe kejs, meyemes #ecee kejekej
Deehe mJeeb meye hej #ecee kejW~ ele kes DeefleeejeW kees Deeeee& kes
mevcegKe eie kej efve:Meue neskej eeeefee Deeefo enCe kejkes
Mejerj Deeefo JemlegDeeW mes cecelee es[kej cejCe kejs~
meceeefOecejCe kes mecee eefo nes mekes lees ceneele enCe
kej cegevf e yeve peeJes~ meceeefOe enCe kejves Jeeues cegefve kees #eheke
meb%ee nw Deewj efJeefOeJeled meuuesKevee kejeves Jeeues Deeeee& efveee&hekeeeee&
kenueeles nQ~ Gme mecee Deeeee& ece-ece mes Deenej kee leeie
kejeles ngS Devle ceW cee$e iejce peue enCe kejeles nQ hegve:
ceneceb$e Deewj efpeve JeeveesheosMeheer Dece=le mes Gmes le=hle kejles
ngS meuuesKevee keje osles nQ~ Deeeee& ve nesJes lees meeOeceea yebOeg
Ssmee keje mekeles nQ~ Deeeee& #eheke kees GheosMe ossles nQ efkens DeejeOeke! cesjer Deelcee Meeele nw, Ske nw DeLeJee
CeceesDejnbleeCeb Den Fleeefo heoeW ceW eerefle kejes~ en Deelcee
Deveble oMe&ve-%eeve megKe Deewj Jeere& mJehe nw, efme mJehe nw,
efvele nw, efvejbpeve nw, Fmeer kee Deeee uesJees~
eefo #eheke kees efkemeer ekeej keer Jesovee GlheVe nes peeleer
nw lees GheosMeke cejCe meceeefOe hee" kees megveeles ngS Ghemeie& menve
kejkes mJeie& cees#e eehle kejves Jeeues cegefveeeW keer keLee megveeles nQ
Gvekeer eeo efoueeles nQ~ Ske cegefve keer meuuesKevee ceW De[leeueerme
cegefveeeW keer DeeJeMekelee nw~ Ssmee YeieJeleer DeejeOevee ceW kene
ieee nw~ hetpeheeo mJeeceer ves lees meceeefOe Yeefe ceW eneB leke ken
efoee nw efkens YeieJeved! yeeheve mes ueskej DeYeer leke ceQves Deehekeer
ejCe mesJee kejkes, DeveskeeW leerLe& ee$ee leheejCe Deeefo kejkes pees
Yeer hegCe mebee efkeee nw Jen meye Skeef$ele neskej Gmekee heue
cegPes ener efceues efke peye cesjs eeCe eeeCe kejves ueieW leye Deehekee
veeceheer ceb$e kee hee" kejves ceW cesje keb" Dekegbef"le yevee jns
DeLee&led kegbef"le ve nes peeJes~ Fme ekeej mes efJeefOeJeled meuuesKevee
kejkes cejCe kejves Jeeues efveefele ner oes ee leerve YeJe mes cees#e
peeles nQ DeLeJee DeefOeke mes DeefOeke meele Dee" YeJe ueskej cees#e
eueW peeles nQ~ meceeefOe cejCe kes efyevee ner Fme peerJe ves Deveble
mebmeej ceW YeceCe efkeee nw peye en peerJe ce=leg kee meecevee
(18)
kejlee ngDee JeerjcejCe kej ueslee nw leYeer en peerJe ce=leg kees

peerlekej ce=legbpeeer hejceelcee yeve peelee nw Dele: meceeefOe cejCe
kejves ceW eleske peerJe kees meeJeOeeve jnvee eeefnS Deewj keee kes
meeLe ke<eeeeW kees ke=Me kejles ngS ceneceb$e kes cejCe hetJe&ke eeCe
efJemepe&ve kejvee eeefnS~
Fme ekeej hebe DeCegeleeW keer j#ee kes efueS pees eeJeke
mecemle MeerueeW kee efvejvlej heeueve kejlee nw Gme heg<e kees
efMeJeheo eer cees#eue#ceer DeefleMee Glkebef"le mJeebJej keer kevee
kes meceeve Deehe ner mJeerkeej kej uesleer nw~
fuokZ.kdY;k.kd xhr
rtZ&ekbZ js ekbZ----------_"kHknso fuokZ.k egksRlo] feydj lHkh euk,A
vkvks bl Hkkjr olq/kk ij] vxf.kr nhi tyk,AA
izHkw dh t; t; t;] izHkw dh t; t; t; t; t;A
dksMk+ &dksMh+ o"kZ iwoZ frfFk ek?k d`".k pkSn'k FkhA
v"Vkin ls eks{k i/kkjs] _"kHknso ftuoj thAA
rc Loxks ls bUnzksa us vk--------------rc LoxksaZ ls bUnzkas us vk] nhi vla[; tyk,A
izHkw dh t; t; t;] izHkw dh t; t; t; t; t;AA1AA
_"kHknso ls egkohj rd] gSa pkSfcl rhFkdjA
bu lcdk mins'k ,d gh] /keZ vfgalk fgrdjAA
ftvks vkSj thus nks lcdks--------------ftvks vkSj thus nks lcdks] ;g lan's k lquk,aA
fl){ks= dh HkDrh djds] ge Hkh fl) cusx
a As
tc rd fl) ugha curs] rc rd izHkq HkfDr djsaxAs A
lHkh ^^pUnukerh** [kq'kh ls-----------------lHkh ^^pUnukerh** [kq'kh ls] ;gh Hkkouk Hkk,A
Debke-8
ee
meceemeej
e
gveeesi
ieleeBke mes Deeies.............

(DeOeelce leJe kees mecePeves kes efueS veeeW kee mecePevee
Delevle DeeJeMeke nw~ Dele: vewiece Deewj meben veeeW kes yeeo
JeJenej veeeW kees eeo kej ueerefpeS~)
meben vee mes enCe keer ieF& Jemleg mecetn ceW efJeefOeJeled Yeso
kejves Jeeues vee kees JeJenej vee kenles nQ~
JeJenej vee kes oes Yeso nQ-meeceeve meben Yesoke Deewj
efJeMes<e meben Yesoke~
meeceeve meben Yesoke JeJenej-meeceeve meben vee mes
enCe keer ieF& Jemleg ceW Yeso kejvee, pewmes Je kes oes Yeso nQpeerJe Deewj DepeerJe~
efJeMes<e meben Yesoke JeJenej-Gmeer ekeej efJeMes<e meben
mes ie=nerle Jemleg ceW Yeso kejvee, pewmes-peerJe kes oes Yeso nQmebmeejer Deewj cege~
meceemeej
peb kegCeF YeeJeceeoe, keee mees nesefo lemme YeeJemme~
kecceeb heefjCeceos, leefe meeb hegiieueb oJJeb~~91~~
(Deeeee& kegbokebgo)
Deelcee efpeme YeeJe kees kejlee nw Gme YeeJe kee kelee& Deehe
neslee nw~ Gmekes kelee& nesves hej hegodieue Je Deheves Deehe kece&he
heefjCeceve kejlee nw~ DeLee&led peye en Deelcee jeies<e Deewj
ceesnhe mes heefjCele neslee nw~ leye Deehe Gve YeeJeeW kee kelee& neslee
nw Deewj Gmekes jeieeefo YeeJeeW kees efveefcee heekej hegodieue Je
mJeeb kece&he heefjCele nes peeles nQ~ kece& kee Gheeoeve hegodieue
Je ner nw Deewj jeieeefo YeeJeeW kee Gheeoeve Deelcee nw~ FmeefueS
peye en Deelcee jeies<e ceesn heefjCeeceeW kees veneR kejlee nw leye
keceeX kee yebOe veneR neslee nw~
keesF& peerJe Jeerlejeie hejcemeeceeefeke heefjCele Megesheeesie
ue#eCe Yeso %eeve kees eehle ve nesves mes eesOeeefo YeeJe Deewj
Megelcee ceW Yeso kees veneR mecePelee ngDee keceeX kee kelee& neslee nw
leLee Jener peerJe megKe-og:Ke Deeefo ceW hejcemeceleeYeeJevee he
Megesheeesie ue#eCe Yeso %eeve kes DeYeeJe mes Oece&-DeOece& Deeefo
%ese heoeLe& Deewj Megelcee ceW Yeso kees veneR peevelee ngDee
Oecee&efmlekeee ceQ ntB Fleeefo efJekeuhe kees kejlee nw Deewj Gme
Debke-8
efJekeuhe mes Je keceeX kee yebOe nes peelee nw~

efMe<e-ns YeieJeve! eefo en Oecee&efmlekeee nw, en
peerJe nw Fleeefo %ese leJe kee efJeeej kejves hej kece&yebOe neslee nw
leye lees %ese leJe kee efJeeej JeLe& ner nw Gmekee efJeeej veneR
kejvee eeefnS?
Deeeee&-Ssmeer yeele veneR nw~ leerve iegefhle mes heefjCele
efveefJe&keuhe meceeefOe kes mecee ceW eeefhe %eseleJe kee efJeeej veneR
kejvee eeefnS~ efhej Yeer ef$eiegehf lehe efveefJe&keuhe Oeeve kes DeYeeJe
ceW Megelcee kees Gheeose kejkes leLee Deeiece Yee<ee ceW cees#e kees
Gheeose kejkes mejeie mecekelJe kes mecee ceW efJe<eeke<eee kees
es[ves kes efueS %eseleJe kee efJeeej DeJeMe kejvee eeefnS~
keeeWefke Fme %eseleJe kes efJeeej mes cegKeleee hegCe yebOe neslee nw
Deewj hejcheje mes cees#e eeefhle nesleer nw~ FmeefueS keesF& oes<e veneR
nw~ efkevleg leJe kee efJeeej kejles mecee Jeerlejeie mJemebJesove
%eeve mes heefjCele Megelcee ner Gheeose nw, Ssmee mecePevee~
efMe<e-ns iegosJe! Jeerlejeie mJemebJesove %eeve kes efJeeej
kes mecee ceW Jeerlejeie efJeMes<eCe Deehe yeej-yeej keeeW osles nQ keee
mejeie Yeer mJemebJesove %eeve neslee nw ?
Deeeee&-neB! efJe<ee megKeeW kes DevegYeJe mes GlheVe ngDee
Deevevohe mJemJebovs e %eeve mejeie Yeer nw pees efke meJe&peve megeefme
nw Deewj Megelcee keer DevegYetefle he mJemebJesove %eeve Jeerlejeie nw~
Ssmee meJe&$e mecePevee eeefnS~ Fme MegelceevegYetelf e ue#eCe mecei%eeve
ceW kele=&kece&lJe YeeJe meceehle nes peelee nw~ meej en efvekeuee efke
peye en peerJe efceLeelJe jeieeefo he heefjCele neslee nw leLee
De%eeve YeeJe (YeeJekece&) kee kelee& neslee nw Deewj Gmemes keceeX kee
yebOe neslee nw Deewj peye en peerJe Jeerlejeie hejcemeeceeefeke meceehe
DeYeso jlve$ee he mes heefjCele neslee nw peye Gmekes YeeJekece& kee
yebOe ve nesves mes Je kece& kee yebOe Yeer veneR neslee nw~ Deewj
SJeb Keueg pees peeCeefo mees cegbeefo meJJekeefeeb~
Fme ekeej mes pees Jemleg mJehe kees peevelee nw Jen mejeie
meceief neslee ngDee henues DeMegYe kece& kes kele=&lJe kees es[lee
nw~ Devevlej efveee eeefj$e kes meeLe DeefJeveeYeeJeer Jeerlejeiemeceief
neslee ngDee MegYe DeMegYe he mecemle kece& kes kele=&lJe mes t
peelee nw~ Deepe nce DeMegYe kece& kes kelee&heves kees ner es[ mekeles
(19)
nQ~ MegYekece& kes kelee&heves mes Deueie veneR nes mekeles nQ~ Dele:
meyemes henues DeMegYe mes efveJe=e neskej MegYe ceW eJe=efe kejvee ner
esemkej nw~
(DeOeelce leJe kees mecePeves kes efueS veeeW kee mecePevee
Delevle DeeJeMeke nw~ Dele: JeJenej veeeW kes yeeo $e+peg met$e,
Meyo, meceefYe{ Deewj SJebYetle veeeW kees eeo kej ueerefpeS~)
$e+peg met$e vee kes oes Yeso nQ-met#ce $e+peg met$e, mLetue
$e+peg met$e~
Ske meceeJeleea heee&e kees enCe kejves Jeeuee met#ce $e+peg
met$e vee nw~ ceveg<e Deeefo heee&e kees Deeeg hee&vle keeue eceeCe
enCe kejves Jeeuee mLetue $e+peg met$e vee nw~
Meyo vee-pees JeekejCe eje efuebie Jeeve Deeefo kes
JeefYeeej kees otj kejs, pewmes-oeje, Yeeee&, keue$e es leerveeW ner
Meyo eer Jeeeke nQ, lees Yeer en vee FveceW efuebie, Jeeve Deeefo
keer Dehes#ee Yeso kejlee nw~
meceefYe{ vee-pees veevee DeLeeX kees es[kej eOeevelee
mes Ske DeLe& ceW { neslee nw Jen meceefYe{ vee nw~ pewmes-iees
Meyo kes Jeeve Deeefo Deveske DeLe& heees peeles nQ leLeeefhe Jen heMeg
DeLe& ceW { nw~
SJebYetle vee-efpeme vee ceW Jele&ceeve efeee ner eOeeve
nesleer nw~ Jen SJebYetlevee nw~ pewmes-efpeme mecee osJejepe Fv
Fbove efeee kees kejlee nw~ Gme mecee ner Fme vee keer ef mes
Jen Fb kenueelee nw~
Fme ekeej JeeefLe&ke vee kes 10heee&eeefLe&ke vee kes
6 vewiece vee kes 3 meben vee kes 2 JeJenej vee kes 2
$e+peg met$e kes 2Meyo vee kee 1 meceefYe{ kee 1 Deewj
Yetlevee kee 1 Yeso Ssmes meye efceuekej 28 Yeso nes peeles nQ~
meceemeej
Meg efveee vee mes peerJe keceeX kee keee& Yeesee veneR nw
Deewj eesOeeefo mes efYeVe nw~ JeJenej vee mes keceeX kee keee&,
Yeesee Yeer nw Deewj eesOeeefo mes DeefYeVe nw~ pees hejmhej meehes#evee
efJeYeeie kees veneR ceeveles nQ Jes meebKeeefo cele kee DevegmejCe kejles
nQ Gvekes cele mes efpeme ekeej en peerJe Meg efveee vee mes
Dekeee& Deeefo nw Jewmes ner JeJenej vee mes Yeer Dekelee& Deeefo nw
leye lees eesOeeefo he heefjCeceve ve kejves mes efmeeW kes meceeve Fme
peerJe kes Yeer keceeX kee yebOe veneR nesiee~ kece&yebOe kes DeYeeJe ceW
mebmeej kee DeYeeJe nes peeJesiee Deewj mebmeej kes DeYeeJe ceW en
peerJe ncesMee cege (meoe efMeJe) ner yevee jnsiee, efkevleg en yeele
(20)
lees ele#e mes efJe nw mebmeej lees ele#e mes ner efoKe jne nw~
YeieJeeved kegvokegvo osJe mJeeb ken jns nQDeheefjCecebleefcn meeb peerJes keesneefoSefnb YeeJesefnb~
mebmeejme DeYeeJees hemeppeos mebKe meceDees Jee~~122~~
peerJe Je kees meJe&Lee DeheefjCeeceer ceeveves JeeueeW kes eefle
Deeeee& kenles nQ efke lesjer yegef ceW eefo peerJe keceeX mes Deehe lees
yebOee veneR nw Deewj eesOeeefo YeeJeeW mes Deehe heefjCeceve veneR kejlee
nw lees Jen peerJe DeheefjCeeceer nes peeJesiee Deewj Ssmee nesves hej
mebmeej kee DeYeeJe nes peeJesiee leLee meebKecele kee emebie Dee
peeJesiee~ eefo Deehe kenW efke hegodieue kece& eesOe nw Jen peerJe kees
eesOe YeeJehe heefjCeceelee nw lees Deehe mJeeb ve heefjCele ngS peerJe
kees eesOe kewmes heefjCecee mekelee nw ? eefo Deehe kenW efke Deelcee
Deheves Deehe eesOe YeeJe mes heefjCeceve kejlee nw lees eesOe peerJe kees
YeeJe he heefjCeceelee nw~ en keLeve veneR yevesiee~ Dele: eqmeevle
en nw efke Deelcee eesOe mes Gheeesie meefnle neslee ngDee eesOeekeej
he heefjCecelee nw~ DeLee&led peerJe Deewj hegodieue oesveeW ner heefjCeceve
Meerue Je nQ Deewj Ske-otmejs kes efveefcee vewefceefeke mebyebOe mes
oesveeW ner efJeYeeJehe heefjCeceve Yeer kej jns nQ, efpememes efke
mebmeej yeve jne nw~ eefo oesveeW Je meoe mJeYeeJehe ner
heefjCeceve kejW, efJeYeeJehe ve kejW lees mebmeej kee DeYeeJe nes
peeJesiee Deewj eefo meJe&Lee es Je DeheefjCeeceer ner nesJeW lees
meebKecele Dee peelee nw~ FmeefueS Deeeee& ves peerJe Deewj hegodieue
Fve oesveeW kees keLebefeled heefjCeeceer efme kejles ngS keLebefeled
efveefcee mebyebOe mes peerJe kees keceeX kee kelee& Yeer ceevee nw~
FvneR ieeLeeDeeW keer erkee ceW eer peemesveeeee& ves Yeer kene
nw efke peye en %eeveer peerJe Megesheeesie YeeJe mes heefjCele DeYeso
jlve$ee ue#eCe DeYeso %eeve mes heefjCeceve kejlee nw leye efveee
eeefj$e mes DeefJeveeYetle Jeerlejeie meceier neskej mebJej, efvepe&je
Deewj cees#e Fve leerve heoeLeeX kee kelee& neslee nw~ efveee mecekelJe
kes DeYeeJe ceW peye mejeie mecekelJehe mes heefjCeceve kejlee nw leye
Megelcee kees Gheeose kejkes hejcheje kejlee nw leye Megelcee kees
Gheeose kejkes hejcheje mes cees#e kes efueS keejCeYetle leerLekej eke=efle
Deeefo kee keee& neslee nw~ (hegodieue Je kece& kee keee& Gheeoeve he
mes ve neskej efveefcee cee$e mes neslee nw) peerJe Deewj hegoid eue kees
keLebefeled heefjCeeceer ceeveves mes ner en JeJemLee yeveleer nw~
peerJe kece& mes yebOeles nQ, mheMe&ve nQ en JeJenej vee kee
he#e nw~ Deewj peerJe ceW kece& ve yebOelee nw ve mheMe&lee nw en
Megvee kee Jeeve nw~
peerJe ceW kece& yebOes ngS DeLeJee veneR yebOes ngS nQ Fme ekeej
Debke-8
lees vee he#e nw Deewj pees Fve oesveeW he#eeW mes otjJeleea nw GuuebIeve
kej egkee nw~ Jener meceemeej nw~
e SJe cegeJee vee he#eheeleb, mJehe ieghlee efveJemebefle efveleb~
efJekeuhe peeueegle Meeble efeeemle, Je mee#eeoce=leb efheyebelf e~~69~~
pees heg<e vee kes he#eheele kees es[kej Deheves mJehe ceW
ieghle neskej efvejblej efmLej nesles nQ, Jes ner heg<e efJekeuhe kes peeue
mes jefnle Meebleefee ngS mee#eeled Dece=le kees heerles nQ~
DeLee&led peye leke veeeW kee he#eheele jnlee nw~ leye leke Jeerlejeie
efveefJe&keuhe DeJemLee veneR nesleer nw Deewj Jeerlejeie efveefJe&keuhe DeJemLee kees
eehle kejves kes efueS eejbYe ceW vee-eceeCe-efve#eshe kee he#e Yeer DeeJeMeke
nw~ elegLe&, hebece, "s iegCemLeeve leke lees mejeie DeJemLee ceW veeeW kes
DeJeuebyeve mes Jemleg kes mJehe kees mecePevee eeefnS hegve: meeleJeW Deeefo
iegCemLeeveeW ceW efveefJe&keuheOeeve ceW ueerve neskej veeeW kes he#eheele kees
es[ kej hetCe& Jeerlejeielee kees eie kejvee eeefnS~
Meebeflemeeiej Je<e& kes Devleie&le

Jeerj ceefnuee ceC[ue (cene.) eje efJeMes<e heoee$ee mecheVe
yeermeJeeR meoer kes eLeceeeee& eer Meebeflemeeiej peer cenejepe kes Deeeee& heoejesnCe kes 75 meeue nesves kes Gheue#e ceW Jeerj ceefnuee
ceC[ue ceOeJeleea meefceefle eje Deeeee& cenejepe mes mebyebeOf ele jner YetefceeeW hej efJeMes<e heoee$ee kee Deeeespeve mecheVe efkeee ieee~ Ge
heoee$ee ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer keer esjCee mes osMe ceW ceveees pee jns Meebeflemeeiej Je<e& kes Devleie&le efoveeBke 17 peveJejer
mes 20 peveJejer leke Deeeesefpele keer ieF&~ heoee$ee kee MegYeejbYe oef#eCe Yeejle pewve meYee kes ^mer [e@. Deefpele pe. heeefue Je esejcewve
ee. [er.S.heeefue keer GheefmLeefle ceW 17 peveJejer kees Deeeee& cenejepe keer Deeeee& heoejesnCe mLeueer mece[esueer (cene.) mes ngDee~
MegYeejbYe DeJemej hej hetpe 108 eer OeJeuemeeiej peer cenejepe, eer mebecemeeiej peer cenejepe kee meeefVeOe eehle ngDee leLee meew.
mJehee heeefue ves Fmekee MegYeejbYe efkeee~ en heoee$ee DeeUles, nelekeCebieues, keJe"smeej, efnib eCeieebJe, kebg Yeespe, yeengyeueer, vespe, F&,
FbieUer, nghejer, eUiegue, ceebietj, yeejJee[, keejoiee nesles ngS Yeespe ieeBJe ceW mecheVe keer ieF&&~ efJeMes<ehe mes heoee$ee ceW keJe"smeej ceW ee.
yeer.kes. heeefue kee ceeie&oMe&ve eehle ngDee leLee efJeefYeVe mLeeveeW hej 108 Den&odyeueer cegefve cenejepe, efveJexiemeeiej peer, eMeeblemeeiej peer,
hejcehetpe eer keebleereer ceeleepeer, megcebieueeeer ceeleepeer, mJeefmle eer ceeleepeer Deeefo kee Yeer meeefVeOe eehle ngDee~
ee$ee kes ceOe 19 peveJejer kees esUiegU (keesunehegj) ceW YeJe keee&ece mecheVe ngDee~ keee&ece ceW ecegKe Jeee JeerjmesJee oue
kes DeOe#e ye. mebpee peer ieesheuekej leLee keee&ece kes DeOe#e oef#eCe Yeejle pewve meYee kes cegKe ceneceb$eer eer meeiej eewiegues kee
ceeie&oMe&ve eehle ngDee~ efoveeBke 20 peveJejer kees ee$ee kee meceeheve Yeespe ieeBJe ceW OetceOeecehetJe&ke efkeee ieee~ Fme DeJemej hej YeJe
peguetme efvekeeuee ieee~ keee&ece ceW oef#eCe Yeejle pewve meYee kes DeOe#e eer jeJemees heeefue, ecegKe Jeee eer DeeCCeemees Keesle, ye.
efJeceueleeF& cegjeJes Deeefo efJeMes<ehe mes GheefmLele jns~ 108 efkeceer. keer Ghejese heoee$ee mes ieeBJe-ieeBJe ceW Jeerj ceefnueeDeeW eje efyevee
Lekes Deeeee& cenejepe kes eefle meceepe ceW peeie=efle, Oece&eYeeJevee leLee veejer Meefe kee GheosMe efoee ieee~ mecemle keee&ece ceW Jeerj
mesJee oue, Jeerj ceefnuee ceC[ue, cebefoj ^mer Deeefo kee meefee meneesie jne~
eeefJekeeece-meesueehegj ceW efJeefYeVe Deeeespeve

hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer keer esjCee mes meejs osMe ceW ceveees pee jns Meebelf emeeiej Je<e& kes Devleie&le eeefJekeeece,
meesueehegj (cene.) ceW efJeefYeVe keee&eceeW eje en Je<e& ceveeee pee jne nw~ hee"MeeueeDeeW ceW Deeeee& cenejepe kes peerJeve hej Jee=lJe
eefleeesseif elee, yeeeW eje meebmke=efleke keee&ece, ceneJeerj meebmke=efleke cebefoj ceW meew. G<ee Goe ieebOeer eje eefleefove veboerej efJeOeeve, Yeeecej
efJeOeeve, hebehejceser efJeOeeve, efJe<eehenej efJeOeeve Deeefo kes eceMe: Deeeespeve, Deeeee& cenejepe keer hegCeefleefLe kes efove eer megkegceej ebkeseje
peer eje eer ceeefCekeebo Giejebo Mene-yeejeceleer leLee cegevf eYee jepeJewe eer keebelf eueeue Gpeveerkej Deeefo keer GheefmLeefle ceW Meebelf emeeiej
efJeOeeve, oMenje kes efove 17 Deketyej kees mJeeOeee ceC[ue keer eeefJekeeDeeW-meew. eeMeerue SKeC[s, eerceleer heeefueee, meew. megeslee Meen,
meew. Dehe&Ce DejefJebo kees"ejer Deeefo eje $e+ef<eceC[ue efJeOeeve hegve: Ceceeskeej ceneceb$e efJeOeeve leLee ye. jsJeleer oesMeer-Dekeuetpe kes
efJeOeeveeeee&lJe ceW hebeces efJeOeeve Deeefo kes Deeeespeve mecheVe ngS~ mecemle efJeefOe-efJeOeeve ceW eeefJekeesecee eerceleer Devebleceleer-meesueehegj kee
efJeMes<e meneesie eehle ngDee nw leLee ye. efJeeguuelee Mene kes meeefVeOe SJeb ceeie&oMe&ve ceW mecemle keee&ece kegMeueleehetJe&ke mecheVe nes jns nQ~
efJeOeeveeW keer e=BKeuee mes Ssmee eleerle neslee nw efke pewmes meesueehegj ceW YeJe efJeOeeve ceneslmeJe kee Deeeespeve eue jne nw~
-meew. eeMeerue SKeC[s, meesueehegj
Debke-8
(21)
Jele&ceeve DeeesOee
e%eeeceCeer Deeefe&kee evoveeceleer
Jeerj efveJee&Ce kes ueieYeie meew Je<e& yeeo ceieOe vejsMe vebefoJeOe&ve
ves DeeesOee ceW ceefCeheJe&le veeceke Gegbie pewve mlethe yeveJeeee Lee,
pees Deepe ceefCe heJe&le eruee kes veece mes eefme nw~ ceewe& mecee
mebeefle Deewj Jeerj efJeeceeefole ves Fme #es$e kes hegjeves efpevecebefojeW
kee peerCeexej SJeb veJeerve cebefojeW kee efvecee&Ce kejeee Lee~
iegpejele vejsMe kegceejheeue eewuegkee (meesuebkeer) ves Yeer eneB efpevecebeof j
yeveJeees Les~
en eWke uee. kesmejer efmebn kes mecee mes hetJe& ner efJeeceeve
Leer Deewj GvneWves 24 F&. ceW Fmekee peerCeexej kejeee Lee, hegve:
1899 F&. ceW ueKeveT kes hebeeW ves leLee 1956 F&. ceW uee. pecyet
emeeo pewve, ieess Jeeues-ueKeveT ves peerCeexej kejeee Lee~ en
eWke mJeie&ej ceesnuues ceW efmLele nw~
keje cegnuues ceW efmLele eeeerve efoiecyej pewve cebefoj nw,
efMeKejege Fme cebefoj ceW eej JesefoeeB nQ, eneB hej Ske eeflecee
efJe. meb. 1224 keer nQ~ eewLeer Jesoer ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe keer 9
heg Gegbie eeflecee Je Deepet-yeepet ceW Yejle-yeengyeueer keer eeflecee
Deeeee&eer osMeYet<eCe cenejepe keer esjCee mes meved 1952 ceW
efJejepeceeve keer ieF& nQ~ cebefoj kes Deebieve ceW YeieJeeve megceefleveeLe
keer eWke nw, efpemeceW YeieJeeve megceefleveeLe kes ejCe efJejepeceeve
nQ~ keje ceesnuues ceW ner Ske eWke nw, efpemeceW DeeesOee ceW ner
pevceW eer Yejle eeJeleea Deewj keeceosJe yeengyeueer kes ejCe
efJejepeceeve nQ leLee keje cebefoj kes heeme ner heeC[gke efMeuee
heefjmej ceW YeieJeeve Meebefle, kegbLeg Je DejnveeLe YeieJeeve kes ejCe
efJejepeceeve nQ~ keje ceesnuues ceW ner YeieJeeve DeefYeveboveveeLe kes
pevcemLeeve kes eleerkehe ceW eWke nw pees efMeKejyebo nw, FmeceW Yeer
YeieJeeve kes ejCe mLeeefhele nQ~ Fmekee peerCeexej Yeer meved 1724
Je meved 1899 ceW ngDee nw~ yekemeefjee esues ceW efpemes yesiecehegje
Yeer kenles nQ, YeieJeeve DeefpeleveeLe keer eWke nw~ pevcemLeeve kes
eleerke he ceW FmeceW YeieJeeve DeefpeleveeLe kes ejCe efevn efJejepeceeve
nQ, en efMeKejyebo eWke nw~ mejet veoer kes heeme jepeIee hej
YeieJeeve DevebleveeLe kes ejCe efevn meefnle cebefoj nw~ Fmekee
peerCeexej 1724 F&. ceW Je 1899 F&. ceW kejeee ieee nw~ Fme
eWke mes ueies ngS erues keer hegjelelJe efJeYeeie ves KegoeF& kejeF& Leer
Deewj Deye mes ueieYeie 100 Je<e& hetJe& pevejue keefvebIece ves Gme erues
kee JeCe&ve pewve eruee veece mes efkeee Lee~ keg Je<e& hetJe& mejet
veoer keer yee{ mes Fme eWke kees #eefle hengBeves hej leerLe&#es$e keceser
(22)
ves peerCeexej kejeee Lee~ cegnuuee jeeiebpe ceW efjeemeleer yeeie

kes ceOe ceW Ske YeJe efpevecebefoj kee efvecee&Ce ngDee nw~ FmeceW
cetueveeeke kes he ceW 31 heg TBeer efJeMeeue SJeb cevees%e YeieJeeve
$e+<eYeosJe keer Ke[dieemeve eeflecee efJejepeceeve nQ~ meved 1965 ceW
Deeeee& eer osMeYet<eCe peer cenejepe keer esjCee mes Deewj efouueer
Deeefo mLeeveeWW kes Deveske eeueg Glmeener eeJekeeW kes meneesie mes
en YeJe efpevecebefoj yevee nw, Deepet-yeepet ceW Deve Deewj n
eefleceeSB efJejepeceeve nQ~ Thej Yeer oes JesefoeeB nQ~
Oevelesjme keeefle&ke ke=. $eeesoMeer, meved 1992 kes efove
yeeecegntle& ceW nefmleveehegj ceW pecyeterhe mLeue hej efJejepeceeve pewve
meceepe keer meJeexe meeOJeer ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer
kes ceve ceW DeeesOee ceW efJejepeceeve 31 heg Gegbie efJeMeeue
efpeveeeflecee kes cenecemlekeeefYe<eske kejeves keer DevleexjCee peeie=le
ngF&, heuemJehe 11 hejJejer 1993 kees nefmleveehegj mes efJenej
kej 16 petve 1993 kees DeeesOee ceW cebieue heoehe&Ce efkeee, Gvekes
DeJeOe efJenej mes mechetCe& DeJeOeJeeefmeeeW ceW KegMeer keer uenj oew[
ieF& Deewj DeJeOeJeemeer Deheveer yeeeer meMe ceelee kees heekej
ke=leke=le nes G"s~ Gme mecee ceeleepeer ves YeieJeeve keer efJeMeeue
eeflecee kes eLece oMe&ve efkeS Deewj cee$e keg ner efove kes eJeeme ceW
DeeesOee leerLe& keer peerCe&-MeerCe& DeJemLee osKe Gvekee Devle&oe
jes he[e Deewj GvneWves Gmeer #eCe JeneB kes heoeefOekeeefjeeW keer efJeveleer
mJeerkeej kej Deheveer pevceYetefce kes Glmeen Je mvesn kees "gkejekej
DeeesOee kes efJekeeme nsleg Dehevee eelegcee&me mLeeefhele kejves keer
mJeerke=efle eoeve kej oer, efhej lees jece pevceYetefce kes veece mes
efJeKeele DeeesOee osKeles ner osKeles $e+<eYe pevceYetefce kes veece mes
efJee kes ceevemeheue hej Debefkele nes ieF&~ 24 hejJejer 1994 kees
GejeosMe ceW eLece yeej YeieJeeve $e+<eYeosJe kee cenecemlekeeefYe<eske
ngDee, meeLe ner eLece YeW kes he ceW hetpe ceeleepeer ves cebefoj kes
Deepet-yeepet leerve eewyeermeer cebefoj SJeb meceJemejCe cebefoj kee
efvecee&Ce kejeee~ Fve vetleve efpevecebefojeW ceW leerve eewyeermeer cebefoj
ceW leerve cebefpeue Jeeuee Ske 72 oue kee efJemle=le keceue nw~ Gve
oueeW hej leerve eewyeermeer kes kegue yenej leerLekej YeieJeeve keer
eefleceeSB efJejepeceeve nQ~ yeeeeR lejhe meceJemejCe ceW YeieJeeve
$e+<eYeosJe kes meceJemejCe ceW iebOekeger ceW 4 eefleceeSB nQ Deewj
ceevemlebYe, ewle eemeeoYetecf e, GheJeveYetecf e, keuhele Yetecf e, YeJeveYetecf e
Deeefo ceW 152 efpeveeefleceeSB efJejepeceeve nQ~ eerceC[he Yetefce ceW
Debke-8
ieCeOej osJe, cegefveieCe Je Deeefe&keeDeeW keer eefleceeSB Yeer nQ~ megvoj

yeeie-yeieeres mes meceefvJele Fme jeeiebpe cebefoj heefjmej ceW eeeerve
Oece&Meeuee kes Deefleefje leerve vetleve Oece&MeeueeSB ([eruekeme heuew
ege), Deeeee& Meebeflemeeiej efveuee, Deeeee& osMeYet<eCe efveuee
SJeb ieefCeveer %eeveceleer efveuee nQ leLee megboj YeespeveMeeuee Yeer eue
jner nw~ hetpe ceeleepeer keer esjCee mes eneB nesves Jeeueer hebekeueeCeke
eeflee ceW heOeejves Jeeues lelkeeueerve cegKeceb$eer cegueeece efmebn
eeoJe ves DeeesOee ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe ves$e efeefkelmeeuee keer
mLeehevee keer leLee hewpeeyeeo efmLele [e. jece ceveesnj ueesefnee
DeJeOe efJeeefJeeeuee ceW $e+<eYeosJe pewve MeesOeheer" keer Yeer
mLeehevee ngF&~ ceeleepeer keer ner esjCee mes DeeesOee kes jepeIee
hej efmLele jepekeere Geeve $e+<eYeosJe Geeve kes veece mes
Ieesef<ele ngDee, peneB 21 heg Gegbie YeieJeeve $e+<eYeosJe keer eeflecee
efJejepeceeve keer ieF& leLee eskeeW kee peerCeexej kej JeneB Deveske
efMeueeuesKe ueieeS ieS, pees DeeesOee kes Fefleneme keer ieewjJe
ieeLee iee jns nQ~ mejet le hej efmLele YeieJeeve DevebleveeLe eWke
heefjmej ceW 24 leerLekejeW kes heefjee Je ejCe efevn leLee yeeeermegvojer ceelee kes ejCe efJejepeceeve efkeS ieS nQ~
meved 1994 ceW ceeleepeer keer esjCee eehle kej JeneB kes
heoeefOekeeefjeeW ves eleske 5 Je<e& kes Devevlej YeieJeeve kee
cenecemlekeeefYe<eske ceneslmeJe Deeeesepf ele kejves keer Iees<eCee keer Leer,
ceiej Meeeo Gme Oeje kees hegve: GvneR yeeeer ceelee kee Fblepeej Lee,
FmeefueS meved 2005 ceW efkewleveiej ceW veJeefveefce&le efpevecebefoj kes

hebekeueeCeke nsleg DeJeOe keer Deesj efJenej kejles ngS hetpe ceeleepeer
kes eerejCe Ske yeej hegve: DeeesOee keer Oeje hej he[s Deewj Gvekes
mebIe meeefveOe ceW 11 Je<eeX yeeo Gve Deeoerej yeeyee kee
cenecemlekeeefYe<eske Deewue 2005 ceW OetceOeece mes mechetCe& efJee ceW
DeeesOee keer keerelf e&heleekee kees henjelee ngDee mecheVe ngDee~
Ske yeej hegve: DeeesOee ceW mJeefCe&ce DeJemej Deeee nw,
peye hetpe eer %eeveceleer ceeleepeer kee mebkeuhe meekeej neskej
YeieJeeve $e+<eYeosJe keer pevceYetefce eWke hej YeJe efpevecebefoj
yevekej hetCe& ngDee nw~ Gmekee hebekeueeCeke ceneslmeJe hejJejer
2011 ceW mecheVe nes jne nw~
Fme DeeesOee leerLe& ceW Deve Fefleneme ebLeeW kes Devegmeej meved
1330 ceW Deveske cebeof j Les~ cenejepee veeefYejepe kee cebeof j, heee&veeLe
yee[er, ieescegKe e#e, eesejer e#eer keer jlveceeer eeflecee, meerleekegb[,
meneOeeje, mJeie&ej Deeefo Deveske pewveeeleve efJejepeceeve Les~ eneB
Ske esleecyej pewve cebeof j Yeer nw leLee Jew<CeJe meceoee kes mee{s
meele npeej cebefoj ceeves ieS nQ, efpeveceW nvegceeveie{er, meerlee jmeesF,&
oMejLe cenue, keveke YeJeve Deeefo Deveske oMe&veere mLeue nQ~
Ssmeer heeJeve Meeele pevceYetefce kee keCe-keCe hejce hetpeveere
Je Jeboveere nw, efpemekee oMe&ve-Jebove Deveske heehe keceeX kee veeMe
kej meeefleMee hegCe eeefhle ceW meneeke nw~ Ssmes heefJe$e leerLe& kes
efueS cesje Mele-Mele veceve nw~
pecyeterhe-nefmleveehegj ceW nesiee
meccesoefMeKej peer keer 108 Jebovee kejves Jeeues YeeeW kee efJeMes<e mecceeve
efoveeBbke-20 ceee& 2011, ew$e ke=. Skeced, nesueer heJe& cesuee
leerLe&jepe meccesoefMeKej peer keer Jebovee kejves kee pewve Oecee&JeueefcyeeeW ceW efJeMes<e ner cenlJe ceevee peelee
nw~ Deveskeeveske cenevegYeeJe eefleJe<e& Fme efveJee&CeYetefce keer Jebovee kejves ceW Dehevee meewYeeie mecePeles nQ~
hetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&kee eer %eeveceleer ceeleepeer keer esjCeevegmeej Deeieeceer nesueer cesuee, ew$e ke=<Cee
Skeced, 20 ceee& 2011 kes DeJemej hej efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve eje pecyeterhe-nefmleveehegj ceW
meccesoefMeKej peer keer 108 ee DeefOeke Jebovee kejves Jeeues cenevegYeeJeeW kees hetpe ceeleepeer kes memebIe meeefVeOe
ceW mecceeefvele efkeee peeesiee~ Deehemes DevegjesOe nw efke Fme mecceeve kees eehle kejves nsleg Dehevee veece, hetje helee,
sueerheesve vecyej SJeb Jebovee keer mebKee efueKekej nceW efvecve heles hej esef<ele kejW~
vees - 108 Jebovee kejves Jeeues cenevegYeeJe 19 ceee& kees pecyeterhe-nefmleveehegj DeJeMe heOeej peeeW~
peerJeve ekeeMe pewve (eyebOe mecheeoke)
efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve, pecyeterhe-nefmleveehegj (cesj") G.e.-250404, cees.-09411025124
Debke-8
(23)
DeeesOee ceW pevces YeieJeeve $e+<eYeosJe Deeefo heeBe leerLekejeW kee heefjee
ieefCeveer Deeefe&kee %eeveceleer
$e+<eYeosJe kes hetJe& YeJe-Fmeer pecyeterhe ceW megces heJe&le
mes heefMece keer Deesj efJeosn #es$e ceW Ske iebefOe}' veece kee ose
nw~ pees efke mJeie& kes meceeve eesYeeeceeve nw~ Gme ose ceW ncesee
eer efpevesvoheer mete& kee Goe jnlee nw~ Fmeeref}es JeneB
efceLeeo=efeeW kee GodYeJe keYeer veneR neslee~ Fme ose kes ceOe
Yeeie ceW jpelecee Ske efJepeeeOe& veece kee ye[e Yeejer heJe&le nw~
Gme efJepeeeOe& heJe&le keer Gej esCeer ceW Ske De}kee veece keer
es hegjer nw~ Gme De}keehegjer kee jepee Deefleye} veece kee
efJeeeOej Lee, efpemekeer ceveesnje veece keer heefleelee jeveer Leer~ Gve
oesveeW kes Deefleee Yeeieee}er ceneye}' veecekee heg$e Glhevve
ngDee~
efkemeer mecee YeesieeW mes efJejkele ngS cenejepe Deefleye} ves
jepeeefYe<eskehetJe&ke Dehevee mecemle jepe ceneye} heg$e kees meeQhe efoee
Deewj Deehe Deveske efJeeeOejeW kes meeLe Jeve ceW peekej oer#ee }s }er~
ceneye} jepee kes mJeebyeg, ceneceefle, mebeYf evveceefle Deewj eleceefle
veece kes eej ceb$eer Les pees ceneyege
f ceeve, mvesner Deewj oerIe&oeea Les~
FveceW mJeebyeg meceio=e
f Lee SJeb es<e leerveeW efceLeeo=e
f Les~ efkemeer
mecee Deheves pevceieeb" kes GlmeJe ceW jepee ceneye} efmebnemeve hej
efJejepeceeve Les~ Gme mecee DeveskeeW GlmeJe, ve=le, ieeve Deewj efJeodieese
f eeB
nes jner LeeR~ DeJemej heekej mJeebyeg ceb$eer ves mJeeceer kes efnle keer
Fe mes pewve Oece& kee ceeefce&ke Gheose efoee~ Gmekes JeeveeW kees megveves
kes ef}es DemeceLe& YetleJeeoer ceneceefle ceb$eer ves eeJee&ke cele kees efme
kejles ngS peerJe leJe kee DeYeeJe efme kej efoee~ yeewceleevegeeeer
mebeYf evveceefle ceb$eer ves efJe%eeveJeeo kee Deeee }skej peerJe kee DeYeeJe
kejvee eene, Gmeves kene-%eeve ner cee$e leJe nw Deewj meye Yececee$e nw~
Fmekes yeeo eleceefle ceb$eer ves etveJeeo kee DeJe}cyeve }skej meke}
peieled kees etvecee$e efme kej efoee~
Fve leerveeW keer yeeleW megvekej mJeebyeg ceb$eer ves leerveeW kes
Skeevle ogjeen kees veee Deewj Deeiece kes eje KeC[ve kejkes
mees meeeocee Deefnbmee Oece& keer efmeef kejkes GvnW efveej
kej efoee Deewj jepee kees hemevve kej ef}ee~ Fmekes yeeo efkemeer
Ske efove mJeebyeg ceb$eer Deke=ef$ece ewlee}e keer Jevovee kes ef}es
megces heJe&le hej ieee, JeneB hengbe kej Gmeves hen}s heoef#eCee oer
efHej YeefehetJe&ke yeej-yeej vecemkeej efkeee Deewj hetpee keer~
eLeeece mes Yeomee} Deeefo Jeve keer mecemle Deke=ef$ece heefleceeDeeW
keer Jevovee keer Deewj meewceveme Jeve kes ewlee}e ceW yew" ieee~
Fleves ceW ner efJeosn #es$e mes Deees ngS, Deekeee ceW e}ves Jee}s
(24)
Deeefoleieefle Deewj Deefjbpee veece kes oes eejCe cegefve Dekemceeled

osKes, Jes oesveebs ner cegevf e egiebOej' YeieJeeve kes meceJemejCeheer
mejesJej kes cegKe nbme Les~ ceb$eer ves G"kej GvnW heoef#eCeehetJe&ke
heCeece kejkes hetpee Deewj mlegelf e keer Devevlej heMve efkeee-ns mJeeefceved!
efJeeeOej kee jepee ceneye} nceeje mJeeceer nw~ Jen YeJe nw ee
DeYeJe? cesjs eje mevceeie& Yeer enCe kejsiee ee veneR? Fme heMve
kes yeeo Deeefoleieefle veeceke DeJeefOe%eeveer cegevf e kenves }ies ns YeJe!
legcneje mJeeceer YeJe ner nw~ Jen legcnejs JeeveeW hej efJeMJeeme kejsiee
Deewj Deepe mes omeJeW YeJe ceW pecyeterhe kes Yejle #es$e ceW heLece
leerLekej nesiee~ Fmekes hetJe&YeJe kees legce megveespecyeterhe kes ces heJe&le mes heefMece keer Deesj efJeosn #es$e
ceW iebefOe}e' ose ceW efmebnhegj veiej nw Jeneb kes eer<esCe jepee keer
megvojer jeveer mes peeJecee& Deewj eerJecee& Ssmes oes heg$e ngS Les~ efhelee
ves eesielee Deewj mvesn kes efveefcee mes ess heg$e eerJecee& kees jepe
os efoee~ leye peeJecee& efJejkele neskej mJeebheYeg ieg mes oer#ee
}skej leheMejCe kejves }iee Deewj efkemeer mecee Deekeee ceeie& ceW
peeles ngS cenerOej efJeeeOej nesves kee efveoeve kej ef}ee~ Fleves ceW
ner mehe& kes [meves mes cejkej legcneje mJeeceer ceneye} ngDee nw~
Deepe jeef$e ceW Gmeves oes mJehve osKes nQ~ legce peekej Gvekee He}
kenkej Gmekes hetJe& YeJe megveeDees~ Gmekee keueeCe nesves Jee}e nw~
ieg kes Jeeve mes ceb$eer Jeneb Deekej yees}s-jepeved~ Deeheves
pees mJehve osKee nw efke leerveeW cebef$eeeW ves Deehekees keere[ ceW [e}
efoee Deewj ceQves G"ekej efmebnemeve hej yew"eee mees en efceLeelJe
kes kegHe} mes Deehe efveke}kej efpeveOece& ceW Dee iees nQ~ otmejs
mJehve ceW pees Deeheves Deefive keer pJee}e #eerCe nesles osKeer Gmekee
He} Deehekeer Deeeg Ske ceen keer es<e jner nw~ Deehe omeJeW YeJe ceW
leerLekej neWies Fleeefo~ meejer yeeleW ceb$eer ves megvee oer~ jepee
ceneye} ves Yeer Deheves heg$e Deefleye} kees jepeYeej meeQhekej
efmeket ewlee}e ceW peekej efme heefleceeDeeW keer hetpee kejkes
ieg keer mee#eerhetJe&ke peerJevehee&vle kes ef}es elegjenej leeie kej
meu}sKevee OeejCe kej }er Deewj Oece&OeevehetJe&ke cejCe kejkes
Sseeve mJeie& kes eerheYe efJeceeve ceW }ef}leebie veece kee Gece osJe
nes ieee~ peye Gmekeer Deeeg he=LekelJe heue kes yejeyej jn ieeer
leye Gmes mJeebheYee veece keer Ske Deewj osJeer heehle ngF&~ Deve
osefJeeeW keer Dehes#ee }ef}leebie osJe kees en osJeer efJees<e heejer Leer~
peye Gme osJe keer cee}e Deeefo cegjPeeF& leye ce=leg efveke peevekej
eeske kejles ngS Fmekees DeveskeeW osJeeW ves mecyeesOeve efkeee efpemekes
Debke-8
He}mJehe Fme osJe ves hevon efove leke efpeve ewlee}eeW keer
hetpee keer Deewj Deegle mJeie& keer efpeve heefleceeDeeW keer hetpee kejkes
JeneR hej ewleJe=#e kes veeres yew"kej GemJej mes ceneceb$e kee
GeejCe kejles ngS meu}sKevee mes cejCe kees heehle nes ieee~
pecyeterhe kes ceneces mes hetJe& keer Deesj efJeosn #es$e ceW
heg<ke}eJeleer ose nw Gmekes Glhe}Keske veiej kes jepee Jeeyeeng
Deewj jeveer JemebOg eje mes Jen }ef}leebie osJe JeepebIe' veeceke heg$e
Glhevve ngDee~ GOej Deheves heefle kes DeYeeJe ceW Jen heefleelee mJeebheYee
n cenerves leke yejeyej efpevehetpee ceW lelhej jner~ heMeeled meewceveme
Jeve mecyevOeer hetJe& efoee kes efpeve ceefvoj ceW ewleJe=#e kes veeres
hebehejceser kee mcejCe kejles ngS meceeefOehetJe&ke heeCe leeie efoes
Deewj efJeosn #es$e keer hegb[jerefkeCeer veiejer kes jepee Jeeovle keer
cenejeveer }#ceerceleer mes eerceleer' veece keer kevee Glhevve nes ieeer~
kee}evlej ceW efveefceeJee Fme JeepebIe Deewj eerceleer kee efJeJeen nes
ieee~ Fvekes Gveeeme egie} heg$e Glhevve ngS DeLee&led Ded"eveJes heg$e
Glhevve ngS~ efkemeer mecee Jes Deheves yeeyee kes meeLe oere#f ele nes ieS~
efkemeer mecee eerceleer kes efhelee eeJeleea Jeeovle ves ess mes
heesles hegb[jerke kee jepeeefYe<eske kej efoee Deewj efJejkele neskej oer#ee
}s }er~ Gme mecee }#ceerceleer ceelee ves Deheveer heg$eer Deewj peceeF& kees
yeg}eee~ es oesveeW JewYeJe kes meeLe heg[b jerekf eCeer veiejer keer Deesj Dee jns
Les~ ceeie& ceW efkemeer Jeve ceW ner he[eJe [e}e~ JeneB hej Deekeee ceW
ieceve kejves Jee}s eerceeved oceOej Deewj meeiejmesve cegefve egie}
JeepebIe kes he[eJe ceW heOeejs~ Gve oesveeW ves Jeve ceW Deenej }sves keer
heelf e%ee }er Leer~ Jeneb JeepebIe ves eerceleer kes meeLe veJeOeeYeefkele
meefnle efJeefOeJeled Deenej oeve efoee Deewj hebeeMee& kees heehle ngS~
Devevlej GvnW kebegkeer mes efJeefole ngDee efke es oesveebs cegevf e nceejs ner
Debelf ece heg$e egie} nQ~ jepee JeepebIe Deewj eerceleer ves Gvemes Deheves
hetJe&YeJe megves Deewj Oece& kes cece& kees mecePee~ Devevlej heeme ceW yew"s
ngS vekeg}, efmebn, Jeevej Deewj metkej kes hetJe& YeJe megves~ Gve cegefveeeW
ves en Yeer yeleeee efke Deehe Dee"JeW YeJe ceW $e+<eYeosJe leerLekej
nesJeesies Deewj eerceleer kee peerJe jepee eseebmekegceej neWies~
efkemeer mecee JeepebIe cenejepe jeveer meefnle Deheves eeveeieej
ceW meeses ngS Les GmeceW veewkejeW ves ke=<Ceeie Deeefo mes efveefce&le Oethe
KesF& Leer Deewj Jes veewkej jele ceW efKe[efkeeeB Kees}vee Yet} iees,
efpemekes efveefcee OegSB mes keC" BOekej Jes heefle helveer oesveebs ner
ce=leg kees heehle nes iees~ DeeMee& nw efke Yeesie meeceeer heeCeIeeleke
yeve ieeer! Jes oesveeW oeve kes heYeeJe mes cejkej Gejkeg veeceke
Gece YeesieYetefce ceW YeesieYetefceee nes iees~ Jes vekeg} Deeefo Yeer oeve
keer Devegceesovee mes Yeesie Yetefce kees heehle nes iees~
efkemeer mecee oes eejCe cegevf e Deekeee ceeie& mes JeneB YeesieYetefce
ceW Glejs Deewj Fve JeepebIe Deee& Deewj eerceleer Deeee& kees meceioe&ve
Debke-8
kee Gheose osves }ies~ pes cegefve yees},s ns Deee&! legce cegPes
mJeebyeg ceb$eer kee peerJe mecePees~ ceQves legcnW ceneye} heee&e ceW pewve
Oece& enCe kejeee Lee~ Gve oesveeW ocheefeeeW ves cegefveeeW kes hemeeo mes
meceioe&ve enCe efkeee Deewj Deeeg kes Devle ceW egle neskej F&eeve
mJeie& ceW eerOej' osJe Deewj mJeebheYe veece kes osJe ngS~ DeLee&led
eerceleer kee peerJe mecekelJe kes heYeeJe mes m$eer heee&e es[kej osJe
heo kees heehle nes ieee~ Ske efove eerOej osJe ves Deheves ieg
(mJeebyeg ceb$eer kes peerJe) heereflebkej cegevf ejepe kes meceJemejCe ceW
peekej hete-YeieJeved! cesjs ceneye} kes YeJe ceW pees leerve ceb$eer Les Jes
Fme mecee keneB nQ? YeieJeeve ves yeleeee efke Gve leerveeW ceW mes
ceneceefle Deewj meefcYevveceefle es oes lees efveieeso mLeeve kees heehle ngS nQ
Deewj eleceefle vejke ieee nw~ leye eerOejosJe ves vejke ceW peekej
eleceefle kes peerJe kees mecyeesefOele efkeee Lee leLee efveieeso kes peerJeeW kees
mecyeesOeve kee meJee} ner veneR nw~
pecyeterhe kes hetJe& efJeosn ceW ceneJelme ose nw Gmekeer
megmeercee veiejer kes mego=ef jepee keer megvojvevoe jeveer mes Jen
eerOej osJe mJeie& mes egle neskej megefJeefOe' veece kee heg$e ngDee
Lee~ kee}eblej ceW megefJeefOe keer jeveer ceveesjcee mes mJeebheYe osJe
(eerceleer kee peerJe) mJeie& mes egle neskej keseJe veece kee heg$e nes
ieee, cele}ye JeepebIe kee peerJe megeJf eefOe jepee ngDee Deewj eerceleer
kee peerJe Gmekee heg$e ngDee nw~
keoeefeled megefJeefOe cenejepe owiecyejer oer#ee }skej Devle ceW
cejkej Deeglesvo ngS Deewj keseJe ves Yeer efvee&vLe oer#ee }skej
Deegle mJeie& ceW heleervo heo heehle efkeee~
Jen Deeglesvo, pecyeterhe kes hetJe&efJeosn ceW heg<ke}eJeleer
ose keer hegb[jerefkeCeer veiejer ceW Jeemesve jepee Deewj eerkeevlee jeveer
mes JeeveeefYe veece kee eeJeleea heg$e Glhevve ngDee~ eerceleer kee
peerJe keseJe pees Deegle mJeie& ceW heleervo ngDee Lee Jen Yeer Jeneb mes
egle neskej Fmeer veiejer ceW kegyesjoe JeefCeke keer Devevleceleer
helveer mes OeveosJe veece kee heg$e ngDee~ JeeveeefYe kes efhelee leerLekej
Les Deewj Jen mJeeb eeJeleea Lee, eejlve mes <edKeb[ JemegOee kees
peerlekej efejkee} leke meeceepe megKe kee DevegYeJe efkeee~
efkemeer mecee efhelee mes og}&Ye jlve$ee kes mJehe kees mecePekej
Deheves heg$e Jeeovle kees jepe mecehe&Ce kej mees}n npeej cegkegye
jepeeDeeW, Ske npeej heg$eeW, Dee" YeeFeeW Deewj OeveosJe kes meeLemeeLe efhelee Jeemesve leerLekej kes meceJemejCe ceW efpeveoer#ee OeejCe
kej }er Deewj efkemeer mecee leerLekej kes ner efveke mees}nkeejCe
YeeJeveeDeeW kee efevleJeve kejles ngS leerLekej heke=efle kee yevOe kej
ef}ee~ Oeeve keer efJeegef mes ieejnJeW iegCemLeeve ceW hengbe iees
Deewj Jeneb kee Devleceg&ntle& kee} hetCe& kej veeres Glejs, hegvejefhe
keoeefeled Gheece esCeer ceW e{ iees Deewj Jeneb Deeeg meceehle nesles
(25)
ner cejCe kej meJee&Le&efmeef ceW Denefcevo nes iees~

$e+<eYeosJe kee ieYee&Jeleej-YeieJeeved kes ieYe& ceW Deeves kes
n cenerves hen}s Fvo keer Dee%ee mes kegyesj ves ceelee kes Deebieve ceW
mee{s meele kejes[ jlveeW keer Je<ee& keer Leer~ efkemeer efove jeef$e kes
efhe}s henj ceW jeveer ceosJeer ves SsjeJele neLeer, egYe yew}, neefLeeeW
eje mJeCe& Ieebs mes DeefYeef<ekele }#ceer, heg<hecee}e Deeefo mees}n
mJehve osKes~ heele: heefleosJe mes mJehve kee He} megvekej Delevle
nef<e&le ngFb~& Gme mecee DeJemeefhe&Ceer kee} kes meg<ecee og:<ecee veeceke
le=leere kee} ceW eewjemeer }eKe hetJe& leerve Je<e&, Dee" ceeme Deewj Ske
he#e es<e jnves hej Dee<ee{ ke=<Ce efleeree kes efove Geje<ee{ ve#e$e
ceW JeeveeefYe Denefcevo osJeeeg kee Devle nesves hej meJee&Le&emf eef
efJeceeve mes egle neskej ceosJeer kes ieYe& ceW DeJeleerCe& ngS~ Gme
mecee Fvo ves Deekej ieYe&keueeCeke ceneslmeJe ceveeee~ Fvo keer
Dee%ee mes eer, er Deeefo osefJeeeB Deewj efokekegceeefjeeB ceelee keer mesJee
kejles ngS keeJeieeser, meweefvleke eee&DeeW mes Deewj iet{ heMveeW mes
ceelee kee ceve Devegjbefpele kejves }ieeR~
$e+<eYeosJe kee pevce ceneslmeJe-veJe cenerves Jeleerle nesves hej
ceelee ceosJeer ves ew$e ke=<Ce veJeceer kes efove meteexoe kes mecee
ceefle-egle-DeJeefOe Fve leerveeW %eeve mes meefnle YeieJeeved kees pevce
efoee~ meejs efJeMJe ceW n<e& keer }nj oew[ ieF&~ FvoeW kes Deemeve
keefchele nesves mes, keuheJe=#eeW mes heg<heJe=ef nesves mes SJeb elegevf e&keee
osJeeW kes eneb Iebe OJeefve, ebKeveeo Deeefo yeepeeW kes yepeves mes
YeieJeeve kee pevce ngDee nw Ssmee mecePekej meewOece& Fvo ves FvoeCeer
meefnle SsjeJele neLeer hej e{kej veiej keer heoef#eCee kejkes YeieJeeve
kees megces heJe&le hej }s peekej 1008 ke}eeW mes #eerjmecego kes pe}
mes YeieJeeve kee pevceeefYe<eske efkeee~ Devevlej Jem$eeYejCeeW mes De}bke=le
kejkes $e+<eYeosJe' en veece jKee~ Fvo DeeesOee ceW Jeeheme Deekej
mlegefle, hetpee, leeb[Je ve=le Deeefo kejkes mJemLeeve kees e}s iees~
$e+<eYeosJe kee efJeJeeneslmeJe-YeieJeeved kes egJeeJemLee ceW
heJese kejves hej cenejepee veeefYejepe ves ye[s ner Deeoj mes
YeieJeeved keer mJeerke=efle heehle kej Fvo keer Devegceefle mes ke,
megke jepeeDeeW keer yenve eemJeleer', megvevoe' kes meeLe eer
$e+<eYeosJe kee efJeJeen mechevve kej efoee~
Yejle eeJeleea Deeefo kee pevce-eemJeleer osJeer ves ew$e
ke=<Ce veJeceer kes efove Yejle eeJeleea kees pevce efoee leLee ecee:
efveveeveJes heg$e SJeb yeeeer kevee kees pevce efoee~ otmejer megvevoe
ceneosJeer ves keeceosJe YeieJeeve yeengye}er Deewj megvojer veece keer
kevee kees pevce efoee~ Fme hekeej Ske meew leerve heg$e, hegef$eeeW
meefnle YeieJeeve $e+<eYeosJe, osJeeW eje }ees iees Yeesie heoeLeeX kee
DevegYeJe kejles ngS ie=nmLe peerJeve Jeleerle kej jns Les~
YeieJeeve eje heg$e-hegef$eeeW kee efJeeeOeeve-YeieJeeve
(26)
$e+<eYeosJe ieYe& mes ner DeJeefOe%eeveOeejer nesves mes mJeeb ieg Les~
efkemeer mecee YeieJeeve >es yeeeermegvojer kees ieeso ceW }skej GvnW
DeeeerJee&o oskej efee ceW efmLele egleosJelee kees megJeCe&he hej
mLeeefhele kej efmeb vece:' cebie}eejCehetJe&ke oeefnves neLe mes De,
Dee' Deeefo JeCe&cee}e ef}Kekej yeeeer kegceejer kees ef}efhe ef}Keves
kee SJeb yeeeW neLe mes megvojer kees Devegece kes eje FkeeF&, oneF&
Deeefo Debke efJeee kees ef}Keves kee Gheose efoee Lee~ Fmeer hekeej
YeieJeeve ves Deheves Yejle, yeengye}er Deeefo meYeer heg$eeW kees meYeer
efJeeeDeeW kee DeOeeve kejeee Lee~
Deefme-ceef<e Deeefo <edefeeeDeeW kee Gheose-kee} heYeeJe
mes keuheJe=#eeW kes eefkelenerve nes peeves hej SJeb efyevee yeeses Oeeve kes
Yeer efJej} nes peeves hej Jeekeg} ngF& hepee veeefYejepe kes heeme
ieF&~ Devevlej veeefYejepe keer Dee%ee mes hepee YeieJeeve $e+<eYeosJe kes
heeme Deekej j#ee keer heeLe&vee kejves }ieer~
hepee kes oerve Jeeve megvekej YeieJeeve $e+<eYeosJe Deheves ceve ceW
meeseves }ies efke hetJe&-heefMece efJeosn ceW pees efmLeefle Jele&ceeve nw Jener
efmLeefle Deepe eneB heJe=e kejves eesie nw~ Gmeer mes en hepee peerefJele
jn mekeleer nw~ Jeneb pewmes Deefme, ceef<e Deeefo <edkece& nQ, #eef$ee
Deeefo JeCe& JeJemLee, eece-veiej Deeefo keer jevee nw Jewmes ner eneb
Yeer nesvee eeefnes~ Devevlej YeieJeeve ves Fvo kee mcejCe efkeee Deewj
mcejCecee$e mes Fvo ves Deekej DeeesOeehegjer kes yeere ceW efpeveceefvb oj
keer jevee kejkes eejeW efoeeDeeW ceW efpeveceefvoj yeveees~ keewe},
Debie, yebie Deeefo ose, veiej yeveekej hepee kees yemeekej heYeg keer
Dee%ee mes Fvo mJeie& kees e}e ieee~ YeieJeeve ves hepee kees Deefme,
ceef<e, ke=ef<e, efJeee, JeeefCepe Deewj efeuhe Fve n keceeX kee Gheose
efoee~ Gme mecee YeieJeeve mejeieer Les~ #eef$ee, JewMe Deewj eto Fve
leerve JeCeeX keer mLeehevee keer Deewj DeveskeeW heehe jefnle DeepeereJf ekee kes
Gheee yeleees~ Fmeere}
f es YeieJeeve egieeefoheg<e, Deeefoyeee, efJeMJekecee&,
ee, ke=leegie efJeOeelee Deewj hepeeheefle Deeefo ken}ees~ Gme mecee
Fvo ves YeieJeeve kee meeceepe heo hej DeefYe<eske kej efoee~
YeieJeeve kee Jewjeie Deewj oer#ee ceneslmeJe-efkemeer mecee
meYee ceW veer}ebpevee kes ve=le kees osKeles ngS yeere ceW Gmekeer Deeeg
kes meceehle nesves mes YeieJeeve kees Jewjeie nes ieee~ YeieJeeve ves
Yejle kee jepeeefYe<eske kejles ngS Fme he=LJeer kees Yeejle' Fme
veece mes meveeLe efkeee Deewj yeengye}er kees egJejepe heo hej
mLeeefhele efkeee~ YeieJeeve cenejepe veeefYejepe Deeefo kees hetkej
Fvo eje }eF& ieF& megoe&vee' veeceke hee}keer hej Dee{ neskej
efmeeLe&ke' Jeve ceW hengbes Deewj JeJe=#e kes veeres yew"kej vece:
efmesYe: cev$e kee GeejCe kej hebecegef kese}eWe kejkes
meJe& heefjen jefnle cegefve nes iees~ Gme mLeeve keer FvoeW ves hetpee
keer Leer Fmeeref}es Gmekee heeeie' en veece heefme nes ieee
Debke-8
DeLeJee YeieJeeve ves Jeneb heke= he mes leeie efkeee Lee Fmeeref}es
Yeer Gmekee veece heeeie nes ieee Lee~ Gmeer mecee YeieJeeve ves n
cenerves kee eesie }s ef}ee~ YeieJeeve kes meeLe Deees ngS eej
npeej jepeeDeeW ves Yeer YeefkeleJee veive cegoe OeejCe kej }er~
YeieJeeve kes meeLe oeref#ele ngS jepee }esie oes-leerve cenerves
ceW ner #egOee, le=<ee Deeefo mes heeref[le neskej Deheves neLe mes Jeve kes
He} Deeefo enCe kejves }ies~ Fme efeee kees osKe Jeve osJeleeDeeW
ves kene efke cetKeeX! en efoiecyej Jes<e meJe&es Dejnble, eeJeleea
Deeefo kes eje OeejCe kejves eesie nw~ legce }esie Fme Jes<e ceW
Deveie&} heJe=efe cele kejes~ en megvekej Gve }esieeW ves Ye nges
leheefmJeeeW kes DeveskeeW he yevee ef}es, Jeuke}, eerJej, pee,
oC[ Deeefo OeejCe kejkes Jes heeefjeepeke Deeefo yeve iees~ YeieJeeve
$e+<eYeosJe kee heew$e cejerefekegceej FveceW DeeCeer ieg heefjeepeke
yeve ieee~ es cejerefe kegceej Deeies e}kej Debeflece leerLekej
ceneJeerj ngS nQ~
YeieJeeve kee Deenej enCe-peieodieg YeieJeeve n cenerves
yeeo Deenej kees efveke}s hejvleg eee&efJeefOe efkemeer kees cee}tce ve
nesves mes meele ceen veew efove Deewj Jeleerle nes iees Dele: Ske Je<e&
Gvelee}erme efove yeeo YeieJeeve kegpeebie} ose kes nefmleveehegj
veiej ceW hengbes~ YeieJeeve kees Deeles osKe jepee eseebme kees hetJe& YeJe
kee mcejCe nes peeves mes jepee meesceheYe kes meeLe eseebmekegceej ves
efJeefOeJeled he[ieenve Deeefo kejkes veJeOeeYeefkele mes YeieJeeve kees
F#egjme kee Deenej efoee~ Jen efove JeweeKe egke}e le=leeree kee
Lee pees Deepe Yeer De#ee le=leeree' kes veece mes heefme nw~
YeieJeeve kees kesJe}%eeve keer heeefhle-npeej Je<e& leheMejCe
kejles ngS YeieJeeve kees hetJe&lee}hegj kes Geeve ceW-heeeie ceW JeJe=#e
kes veeres ner Heeuiegve ke=<Cee Skeeoeer kes efove kesJe}%eeve heke
nes ieee~ Fvo keer Dee%ee mes kegyesj ves yeejn eespeve heceeCe
meceJemejCe keer jevee keer~ meceJemejCe ceW yeejn meYeeDeeW ceW
ece mes 1.mehle$e+ef meceefvJele ieCeOej osJe Deewj cegefvepeve 2.
keuheJeemeer osefJeeeB 3. Deeefe&keeeW Deewj eeefJekeeeW 4. YeJeveJeemeer
osefJeeeB 5. Jevlej osefJeeeB 6. peesefle<ke osefJeeeB 7. YeJeveJeemeer
osJe 8. Jevlej osJe 9. peesefle<ke osJe 10. keuheJeemeer osJe 11.
ceveg<e Deewj 12. efleee yew"kej Gheose megveles Les~ hegefjcelee}
veiej kes jepee eer $e+<eYeosJe YeieJeeve kes heg$e $e+<eYemesve heLece
ieCeOej ngS~ yeeeer Yeer Deeefe&kee oer#ee }skej Deeefe&keeDeeW ceW
heOeeve ieefCeveer nes ieeeR~ YeieJeeve kes meceJemejCe ceW 84 ieCeOej,
84000 cegevf e, 350000 Deeefe&keeeW, 300000 eeJeke, 500000
eeefJekeeeb,s DemebKeeleeW osJe osefJeeeB Deewj mebKeeleeW efleee Gheose
megveles Les~
$e+<eYeosJe kee efveJee&Ce-peye YeieJeeve keer Deeeg eewon
Debke-8
efove es<e jner leye kew}ee heJe&le hej peekej eesieeW kee efvejesOe
kej ceeIe ke=<Ce elego&eer kes efove meteexoe kes mecee YeieJeeve hetJe&
efoee keer Deesj cegBn kejkes Deveske cegefveeeW kes meeLe meJe&keceeX kee
veeekej Ske mecee ceW efme}eske ceW peekej efJejepeceeve nes iees~
Gmeer #eCe FvoeW ves Deekej YeieJeeve kee efveJee&Ce keueeCeke ceneslmeJe
ceveeee Lee, Ssmes $e+<eYeosJe efpevesvo meowJe nceejer j#ee kejW~
YeieJeeve kes cees#e peeves kes yeeo leerve Je<e&, Dee" ceen Deewj
Ske he#e Jeleerle nes peeves hej elegLe& kee} heJese kejlee nw~
heLece leerLe&bkej kee le=leere kee} ceW ner pevce }skej cees#e
Yeer e}s peevee en ngb[eJemeefhe&Ceer kes oess<e kee heYeeJe nw~
cenehegjeCe ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe kes oeeJeleej' veece Yeer
heefme nQ~
1. efJeeeOej jepee ceneye} 2. }ef}leebie osJe 3. jepee
JeepebIe 4. YeesieYetecf epe Deee& 5.eerOej osJe 6. jepee megefJeefOe 7.
Deeglesvo 8. JeeveeefYe eeJeleea 9. meJee&Le&efmeef kes Denefcevo
10. YeieJeeve $e+<eYeosJe~
Fve YeieJeeve kees $e+<eYeosJe, Je=<eYeosJe, DeeefoveeLe, hegosJe
Deewj Deeefoyeee Yeer kenles nQ~
YeieJeeve DeefpeleveeLe
DeeesOee veiejer kes cenejepee efpeleMe$eg keer cenejeveer efJepeee

Leer~ Ske efove Fv keer Dee%ee mes kegyesj ves ceelee kes Deebieve ceW
jlveeW keer Je<ee& Meg kej oer, n cenerves yeeo ceelee ves meesuen
mJehvehetJe&ke Devegej efJeceeve mes egle ngS Denefceb kes peerJe kees
ieYe& ceW OeejCe efkeee~ FveW ves lel#eCe ner ieYe&keueeCeke GlmeJe
ceveeee~ Jen efleefLe pesJeoer DeceeJemee Leer~ hegve: ceeIe Megkeue
oMeceer kes efove YeieJeeve ves pevce efueee leye FveW ves megces heJe&le
hej efpeveefMeMeg kee pevce ceneslmeJe ceveeee Deewj DeefpeleveeLe
veece jKee~ YeieJeeve keer kegue Deeeg yenej ueeKehetJe& keer Leer~
Mejerj keer TBeeF& eej meew heeeme Oeveg<e Leer, JeCe& megJeCe& kes
meMe Lee, efevn neLeer kee Lee Deewj JebMe F#Jeekeg Lee~
Ske mecee cenue keer le hej yew"s jepee DeefpeleveeLe ves
Gukeeheele osKekej Jewjeie YeeJevee YeeF& leYeer FveW ves Deekej
megeYee heeuekeer hej efye"ekej menslegke Jeve ceW ues iees~ JeneB
mehleheCe& Je=#e kes veeres YeieJeeve ves vece: efmesYe: GeejCe kej
owiecyejer oer#ee enCe kej ueer~ yesuee kes yeeo meekesle veiejer kes
jepee yee ves YeieJeeve kees Keerj kee Deenej oskej eLece heejCee
kejeves kee meewYeeie eehle efkeee Lee~
yeejn Je<e& leke emLe DeJemLee ceW jnves kes heeeled heew<e
Megkeue SkeeoMeer kes efove kesJeue%eeve kees eehle kej efueee~ Fvekes
meceJemejCe ceW efmebnmesve Deeefo veyyes ieCeOej Les~ Ske ueeKe
cegefve, leerve ueeKe yeerme npeej Deeefe&keeSB, leerve ueeKe eeJeke,
(27)
heeBe ueeKe eeefJekeeSB, DemebKeele osJe-osefJeeeB Deewj mebKeeleeW

efleee Les~ YeieJeeve ves yengle keeue leke eer efJenej kej Deble ceW
meccesoefMeKej hej Ske ceen kee eesie efvejesOe kej ew$e Megkeuee
hebeceer kes efove cees#eOeece kees eehle kej efueee~ Fvekes eej
keueeCeke DeeesOee ceW ngS nQ~
YeieJeeve DeefYeveboveveeLe
DeeesOee kes F#JeekegJebMeere jepee mJeebJej keer jeveer efmeeLee&
ves YeieJeeve DeefYeveboveveeLe kees pevce efoee~ jepe mebeeueve
kejles ngS YeieJeeve Ske yeej DeekeeMe ceW cesIeeW kee cenue ve
nesles osKe efJeje nes iees leye FveW eje ueeF& ngF& nmleefe$ee
heeuekeer ceW yew"kej Jeve ceW peekej pewvesejer oer#ee ues ueer~ yesuee
kes yeeo meekesle veiejer kes jepee Fv oe ves YeieJeeve kees Keerj kee
Deenej oskej eLece heejCee kee hegCe eehle efkeee~ emLe
DeJemLee kes De"ejn Je<e& yeeo oer#eeJeve ceW Demeve Je=#e kes veeres
kesJeue%eeveer ngS Les~ Fvekes meceJemejCe ceW JeeveeefYe Deeefo Ske
meew leerve ieCeOej leerve ueeKe cegefve, ces<esCee Deeefo leerve ueeKe
leerme npeej n meew Deeefe&keeSB, leerve ueeKe eeJeke Deewj heeBe
ueeKe eeefJekeeSB LeeR~
Deble ceW YeieJeeve ves Ske ceen kee eesie efvejesOe kej
meccesoefMeKej mes cees#e eehle efkeee nw~ YeieJeeve keer heeBeeW keueeCeke
keer efleefLeeeB ece mes JewMeeKe Megkeuee <eer, ceeIe Megkeuee eoMeer,
ceeIe Megkeuee eoMeer, heew<e Megkeuee elego&Meer Deewj JewMeeKe Megkeuee
<eer nQ~ YeieJeeve keer Deeeg heeeme ueeKe hetJe&, Mejerj keer TBeeF&
leerve meew heeeme Oeveg<e, JeCe& mJeCe& meMe SJeb efevn yeboj kee
Lee~ Fvekes Yeer eej keueeCeke DeeesOee ceW ngS nQ SJeb
cees#ekeueeCeke meccesoefMeKej ceevee ieee nw~ YeieJeeve kes heeBeeW
keueeCeke osJeeW eje ceveees iees nQ~ Fvekee Fv eje jKee
ieee DeefYevebove veece eefme nw~
YeieJeeve megceefleveeLe
DeeesOee kes jepee cesIejLe keer jeveer cebieueeJeleer ves eeJeCe
Megkeuee efleeree kees leerLekej kees ieYe& ceW OeejCe efkeee~ hegve: ew$e
Megkeuee SkeeoMeer kes efove pevce efoee~ JewMeeKe megoer veJeceer kes
efove menslegke Jeve ceW YeieJeeve ves oer#ee ueer Leer~ emLe DeJemLee
kes yeerme Je<e& efyeleekej oer#ee Jeeues Jeve ceW ner efeebieg Je=#e kes veeres
YeieJeeve kees kesJeue%eeve eie ngDee Lee~ Fvekes meceJemejCe ceW
Ske meew meesuen ieCeOej, leerve ueeKe yeerme npeej cegefve, leerve
ueeKe leerme npeej Deeefe&keeSB, leerve ueeKe eeJeke Deewj heeBe
ueeKe eeefJekeeSB LeeR~ Deble ceW meccesoefMeKej hej peekej YeieJeeve
ves Ske ceen kee eesie efvejesOe kej ew$e Megkeuee SkeeoMeer kes efove
cees#e eehle efkeee nw, Fvekeer Deeeg eeueerme ueeKe Je<e& hetJe&, Mejerj
(28)
keer TBeeF& leerve meew Oeveg<e, JeCe& mJeCe& meMe Deewj efevn ekeJes
kee Lee~ Fvekes Yeer eej keueeCeke DeeesOee ceW ngS nQ~ Fvekes
meYeer keueeCekeeW kees YeieJeeve DeeefoveeLe kes meceeve ner FveW
ves ceveees Les~ Fv ves Fvekee megceefleveeLe en meeLe&ke veece
jKee Lee~
YeieJeeve DevebleveeLe
DeeesOee veiejer kes jepee efmebnmesve keer jeveer peeMeecee ves

keeefle&ke ke=<Cee eefleheoe kes efove YeieJeeve kees ieYe& ceW OeejCe
efkeee~ pes ke=<Cee eoMeer kes efove YeieJeeve kee pevce ceneslmeJe
ceveeee ieee~ Fv ves Fvekee veece DevebleveeLe jKee Lee~ Ske
efove Gukeeheele osKekej efJeje ngS YeieJeeve ves menslegke Jeve ceW
peekej pes Megkeuee eoMeer kes efove oer#ee ueer Leer~ emLe
DeJemLee kes oes Je<e& yeeo ew$e ke=<Ce DeceeJemee kes efove kesJeue%eeve
eehle efkeee Lee~ meceJemejCe ceW eeme" npeej cegefve, Ske
ueeKe Dee" npeej eeefJekeeSB, oes ueeKe eeJeke Deewj eej ueeKe
eeefJekeeSB LeeR~ Fvekeer Deeeg leerme ueeKe Je<e&, Mejerj keer TBeeF&
heeeme Oeveg<e, Mejerj kee JeCe& mJeCe& meMe Deewj efevn mesner kee
Lee~ Fvekee JebMe F#Jeekeg Lee~ FvneWves meccesoefMeKej hej Ske
ceen kee eesie efvejesOe kej ew$e ke=<Ce DeceeJemee kes efove cees#e
eehle efkeee nw~ Fvekes Yeer eej keueeCeke DeeesOee veiejer ceW
FveW ves ceveees Les~
Devebleeveble leerLekejeW keer pevceYetefce

pees kece&Me$egDeeW kees peerles Jes efpeve kenueeles nQ Deewj efpeve
kes Gheemeke pewve kenueeles nQ Dele: en Oece& DeveeefoefveOeve nw
Deewj eeCeer cee$e kee efnle kejves Jeeuee nesves mes meeJe&Yeewce Oece&
nw~ Fmeer ekeej mes pees peerJeeW kees mebmeej kes og:Ke mes efvekeeuekej
Gece megKe ceW hengBeeJes Jen Oece& nw~ Oece&leerLe kejesefle Fefle
leerLekej: JeeKee kes Devegmeej pees Ssmes Oece&leerLe& kees kejles nQeJele&ve kejles nQ Jes leerLekej kenueeles nQ~
pecyeterhe kes Yejle#es$e kes Deee&KeC[ ceW eleske elegLe&keeue
ceW eewyeerme leerLekej nesles jnles nQ~ Fme Dehes#ee mes eneB DeeesOee
ceW Deleerlekeeue ceW Devebleeveble eewyeermeer nes egkeer nQ Deewj YeefJe<ekeeue
ceW Yeer Devebleeveble eewyeermeer neWieer~ Dele: en DeeesOee leerLe&#es$e
Deveble-Deveble leerLekejeW keer pevceYetefce nw~
DemebKeeleeW Glmeefhe&Ceer DeJemeefhe&Ceer kes Jeleerle nes peeves hej
Ske ngb[e DeJemeefhe&Ceer Deeleer nw~ FmeceW keg DeIeefle keee& nes
peeee kejles nQ~ Fme yeej Yeer Jele&ceeve ceW ngb[eJemeefhe&Ceer keeue
eue jne nw~ Fme keeue ceW le=leere keeue ceW ner eLece leerLekej kee
nesvee, eLece eeJeleea kee Deheceeve nesvee, DeeesOee ceW heeBe
leerLekejeW kee ner pevce nesvee, Mes<e leerLekejeW kee Deve$e pevce
Debke-8
nesvee, veevee ekeej kes heeKeb[ celeeW kee GlheVe nes peevee Fleeefo
DeIeefle keee& nes iees nQ~
Jele&ceeve ceW pewve ebLeeW ceW Yejle #es$e keer Yetle, Jele&ceeve Deewj
YeefJe<eledkeeueerve leerve eewyeermeer kes veece GheueyOe nQ~ Gvekes veece
eneB efoes pee jns nQ-
Yetlekeeue kes eewyeerme leerLekej kes veece

1. eer efveJee&CeveeLe 2. meeiejveeLe 3. cenemeeOegveeLe
4. efJeceueeYe 5. eerOejveeLe 6. megoeveeLe 7. DeceueeYe
8. GjveeLe 9. DebefiejveeLe 10. mevceefleveeLe 11. efmebOegveeLe
12. kegmegceebpeefueveeLe 13. efMeJeieCeveeLe 14. GlmeenveeLe
15. %eevesej 16. hejcesej 17. efJeceuesej 18. eMeesOejveeLe
19. ke= <CeveeLe 20. %eeveceefl eveeLe 21. Meg ceefl eveeLe
22. YeveeLe 23. DeefleeevleveeLe 24. MeebleveeLe~
Jele&ceevekeeue kes eewyeerme leerLekej kes veece

1. Je=< eYeveeLe 2. DeefpeleveeLe 3. mebYeJeveeLe 4.
DeefYeveboveveeLe 5. megceefleveeLe 6. heeeYeveeLe 7. megheee&veeLe

8. eveYeveeLe 9. heg<heobleveeLe 10. MeerleueveeLe 11. eseebmeveeLe
12. JeemeghetpeveeLe 13. efJeceueveeLe 14. DevebleveeLe 15. Oece&veeLe
16. MeebefleveeLe 17. kegbLegveeLe 18. DejveeLe 19. ceefuueveeLe
20. cegefvemegeleveeLe 21. veefceveeLe 22. vesefceveeLe 23. heee&veeLe
24. ceneJeerj mJeeceer~
YeefJe<eled keeue kes eewyeerme leerLekej kes veece

1. ceneheeveeLe 2. megjos JeveeLe 3. megheee&veeLe
4. mJeebeYeveeLe 5. meJee&lceYetle 6. osJeheg$eveeLe 7. kegueheg$eveeLe
8. Gobk eveeLe 9. eese f ueveeLe 10. peekeere f l e& veeLe
11. ceg e f v emeg eleveeLe 12. DejveeLe 13. ef v e<heeheveeLe
14. efve<ke<eeeveeLe 15. efJehegueveeLe 16. efvece&ueveeLe (eer
ke=<CeveejeeCe kee peerJe) 17. efe$eieghleveeLe 18. meceeefOeieghleveeLe
19. mJeebYetveeLe 20. DeefveJele&keveeLe 21. peeveeLe 22. efJeceueveeLe
23. osJeheeueveeLe 24. DevebleJeere& (ceneosJe kee peerJe)
ceefnuee mebie"ve Fboewj kee jpeleeslmeJe SJeb

eerceleer megceve pewve DeefYevebove meceejesn mecheVe
DeefKeue Yeejleere efoiecyej pewve ceefnuee mebie"ve-Fboewj eje Deheves mLeehevee kes jpele peebleer Je<e& kes Gheue#e ceW jpele peebbleer
SJeb DeefYevebove meceejesn kee Deeeespeve Meebefle ceb[heb ceW efoveeBke 13 peveJejer kees YeJeleehetJe&ke efkeee ieee~ keee&ece ceW cegKe DeefleefLe
kes he ceW ceneheewj ke=<Ce cegjejer ceesIes, [e@. megOee pewve ceuewee SJeb [e@. meefJelee Fveeceoej ves Yeeie efueee~ keee&ece keer DeOe#elee efo.
pewve meceepe kes DeOe#e eer kewueeMeebo pewve Jewo ves keer leLee efJeMes<e DeefleefLe kes he ceW eer meefeve pewve Geesieheefle, Debpeg ceeKeerpee
Yeepehee eosMe GheeOe#e, G<ee "ekegj Yeepehee eosMe GheeOe#e meceejesn ceW GheefmLele Les~ keee&ece kees jeîeerle ve=le eefleeesefielee mes
mebeesefpele efkeee ieee~ efpemeceW efJeefYeVe ceefnuee mebie"ve keer FkeeF&eeW ves Deheveer megbojlece emlegefle oer~ FmeceW eLece mLeeve mes keveeef[ee
ceefnuee ceb[ue, efleere mLeeve mes effJepeeveiej ceefnuee ceC[ue SJeb le=leere mLeeve mes kebeveveyeeie ceefnuee ceC[ue hegjmke=le ngS~ meYeer
eefleeesieer erceeW kees Yeer meeblJevee hegjmkeej mes mecceeefvele efkeee ieee~ eerceleer esceuelee Jeso ves yeleeee efke jeîeerle eefleeesefielee keer
efveCee&efekee ceervee#eer pewve SJeb meeOevee ceeoeJele Leer~ keee&ece kee mebeespeve eerceleer mvesnuelee iebieJeeue, cecelee Depecesje Je G<ee yeb[er
ves efkeee leLee meMee mebeeueve eerceleer meefjlee pewve SJeb keCee keemeueerJeeue ves efkeee~ eejbYe ceW cebieueeejCe efJepeeveiej ceefnuee
ceC[ue eje efkeee ieee~
Fmeer DeJemej hej efo. pewve ceefnuee mebie"ve Fboewj keer DeOe#ee eerceleer megceve pewve kee mebie"ve keer jeêre DeOe#ee yeveves hej
efJeefYeVe mebmLeeDeeW eje DeefYevebove efkeee ieee~ efo. pewve ceefnuee mebie"ve eje eerceleer megceve pewve kees DeefYevebove he$e YeW efkeee ieee~
meeceeefpeke mebmeo pewve meceepe, KeC[sueJeeue efo. pewve cenemeYee, kebeveyeeie meceepe, hejJeej meceepe SJeb $e+<eYeosJe efJeled cenemebIe,
cenemeefceefle SJeb Deveske mebmLeeDeeW meefnle mebie"ve keer 52 FkeeF&eeW ves mebmLee keer veeRJe kee helLej megceve peer kee Mee@ue, eerheue, mce=efle
efevn YeW kej DeefYevebove efkeee~ Fme DeJemej hej ceb$eer eerceleer jsKee helebiee kes Devegmeej Deheveer veeveer kes eefle YeeJeYeje ieerle keg. Meewee&
SJeb ke=eflekee eje emlegle efkeee ieee~ Fme DeJemej hej mebie"ve eje DeefYevebove mJehe Ske DeefYevebove ebLe kee efJeceeseve kejkes eerceleer
megceve pewve kees eoeve efkeee ieee~ DeefYevebove DeJemej hej megceve peer kes meeLe Gvekes heefle eer efoefiJepee eEmen pewve Yeer GheefmLele jns~
ebLe kee mecheeove eerceleer G<ee heeveer, jsKee helebiee SJeb ceervee#eer pewve ves efkeee~ keee&ece kes Deble ceW DeeYeej eoMe&ve eerceleer MeefMe
uegneef[ee eje efkeee ieee nw~
-eerceleer Debeflece iebieJeeue (eeej ceb$eer)
Debke-8
(29)
meej meceeeej
pecyeterhe ceW GlmeenhetJe&ke ceveeF& heee&veeLe peebleer
efoveeBke 31 efomecyej 2010 kees pecyeterhe-nefmleveehegj ceW
YeieJeeve heee&veeLe keer 2887JeeR SJeb YeieJeeve eveYeg keer pevcepeebleer
Je lehekeueeCeke efJeMes<e GlmeenhetJe&ke ceveeee ieee~ Fme efove
ceOeevn jLeee$ee peguetme kes meeLe oesveeW YeieJevleeW kee 108
keueMeeW mes pevceeefYe<eske megcesheJe&le keer heeC[gkeefMeuee hej efkeee
ieee~ heeeled leervecetefle& cebefoj ceW efJejepeceeve YeieJeeve heee&veeLe
keer efJeMeeue eeflecee kee YeJe hebeece=leeefYe<eske kes meeLe 108
keueMeeW mes ceneefYe<eske mecheVe ngDee~ Fme DeJemej hej YeieJeeve
heee&veeLe ceC[ue efJeOeeve leLee meeeb eewyeerme oerhekeeW kes Leeue mes
YeieJeeve heee&veeLe Je eveYeg peer keer cebieue Deejleer mecheVe keer
ieF&~ mecemle keee&ece hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer
memebIe kes meeefVeOe ceW mecheVe ngS~
pecyeterhe ceW jlveceleer ceeleepeer keer hegCeefleefLe ceveeF&

pecyeterhe-nefmleveehegj ceW efoveeBke 27 peveJejer 2011 kees
ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer keer ie=nmLeeJemLee keer ceeB jneR
hetpe Deeefe&keejlve eer jlveceleer ceeleepeer keer 25JeeR hegCeefleefLe kee
Deeeespeve efJeMes<e GlmeenhetJe&ke ceveeee ieee~ Fme DeJemej hej
pecyeterhe ceW yeves Deeefe&kee jlveceleer keerelf e&mlebYe ceW mLeeefhele ejCeeW
kee DeefYe<eske mecheVe ngDee leLee Deeefe&kee jlveceleer ceeleepeer keer
hetpee-Dee&vee Je cebieue Deejleer keer ieF&~ efJeMes<ehe mes Fme DeJemej
hej ceOeevn ceW eebpeefue meYee kee Deeeespeve efkeee ieee, efpemeceW
mebIemLe Deeefe&kee eer DeYeeceleer ceeleepeer, Deeefe&kee eer eboveeceleer
ceeleepeer, heer"eOeerMe #eguueke eer ceesleermeeiej peer cenejepe, mebIemLe
yeeeeefjCeer yenveeW SJeb efJeeveeW ves Deheves-Deheves JeeJe kes ceeOece
mes jlveceleer ceeleepeer kes eefle eebpeefue Deefhe&le kejles ngS Gvekes
JeefelJe hej ekeeMe [euee~ meceeheve ceW hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer
ceeleepeer ves Deheves JeeJe ceW kene efke eleske ceeB kees Deheveer mebleeve
kes ceve ceW Oece& kes eefle mebmkeej DeJeMe yeerpeejesefhele kejvee eeefnS,
efpememes efke efkemeer mecee Jewjeie kee Debkegj GlheVe nesles ner Gme
Deelcee kee keueeCe mebYeJe nes mekelee nw~
ueesneF& ceesnuuee (cewvehegjer) ceW heee&veeLe peebleer mecheVe

31 efomecyej kees cewvehegjer kes ueesneF& ceesnuuee ceW efmLele
YeieJeeve heee&veeLe efpeveeuee ceW YeieJeeve heee&veeLe SJeb evoeYeg
kee pevce SJeb lehekeueeCeke ceneslmeJe efJeMes<e GlmeenhetJe&ke ceveeee
ieee~ Fme DeJemej hej ye[er mebKee ceW YeeeW ves YeieJeeve heee&veeLe
(30)
efJeOeeve ceW Yeeie efueee~ jeef$e ceW [e@. keg. ceeueleer pewve SJeb [e@.
megMeerue pewve kes eje Deeeesefpele efJeeej iees<"er kes ceOe oesveeW
leerLekej YeieJevleeW kes peerJeve Je=e hej ekeeMe [euee ieee~ [e@.
ceeueleer pewve ves meYeer YeeeW kees Deheves-Deheves cebefoj ceW pecyeterhenefmleveehegj mes ekeeefMele YeieJeeve heee&veeLe ebLe jKeves kes efueS
esefjle efkeee~
pewve meceepe kee ieewjJe

keg. efmveiOee pewve
kegceejer efmveiOee pewve, yeejeyebkeer
(G.e.) ves Dee@ue FefC[ee Fbmeret
Dee@he cesef[keue meeFbmespe-veF& efouueer
keer Sce.yeer.yeer.Sme.hejer#ee ceW eLece
mLeeve eehle kej egefveJeefme&er ceW ieesu[
ces[ue kee mecceeve eehle efkeee nw~ efmveiOee eje eehle Fme
mecceeve mes mechetCe& pewve meceepe ieewjJeeefvJele ngDee nw~ yeejeyebkeer
(G.e.) kes eefleefle efeefkelmeke [e@. eerceleer veeruece pewve SJeb
[e@. efJevee kegceej pewve keer megheg$eer efmveiOee ves Fbjceeref[S
yeeeeseghe-meer.yeer.Sme.meer. Je<e& 2006 keer hejer#ee ceW Yeer osMe ceW
efleere mLeeve eehle kej Gmeer Je<e& meer.heer.Sce.er. hejer#ee ceW e@he
efkeee Lee~ hegve: osMe keer meJeexe ces[erkeue mebmLee Deeue FefC[ee
Fbmeret ceW eeefvele neskej Sce.yeer.yeer.Sme. ceW Yeer efjkee[&
keeece efkeee nw~ keg. efmveiOee pewve mJeemLe #es$e ceW efvehegCelee
neefmeue kej pevelee kes efueS mJeemLe mesJeeSB megueYe yeveeves keer
efoMee ceW keece kejvee eenleer nQ~
egle mesJee efveefOe veeme efhejespeeyeeo eje Deeeesefpele

De#ejeefYe<eskeeslmeJe 2011 YeJelee kes meeLe mecheVe
Oece& meeefnle Deewj mebmke=efle kes efueS meceefhe&le peveheo keer
meeefnefleke mebmLee eglemesJee efveefOe veeme eje Deheves "JeW
Jeeef<e&ke meceejesn De#ejeefYe<eskeeslmeJe kes oewjeve meceepe kes DeeCeer
JeefeeeW kee mecceeve meceejesn eer jeceev heeueerJeeue
Dee@[eresefjece-efhejespeeyeeo ceW efoveeBke 9 peveJejer 2011 kees
Deeeesepf ele efkeee ieee~ keee&ece ceW ome ueesieeW kees Deheves-Deheves
keee&#es$e ceW GuuesKeveere keee& kejves hej ceeveke GheeefOe mes mecceeefvele
efkeee ieee~ keee&ece kee MegYeejbYe cegKe DeefleefLe eer megjMs eeb
pewve, kegueeefOeheefle-leerLekej ceneJeerj efJeeefJeeeuee-cegjeoeyeeo ves
ceeB mejmJeleer kes efe$e hej oerhe eppJeefuele kej efkeee~
Debke-8
keee&ece kes oewjeve keee&ece kes DeOe#e eer heg<hejepe

pewve-keVeewpe kees meceepe efJeYet<eCe keer ceeveo GheeefOe mes Deuebke=le
efkeee ieee~ JeneR veiej heeefuekee esejcewve eer ceveer<e Demeerpee
kees mesJeeiegCe-jlveekej keer ceeveo GheeefOe mes Deuebke=le efkeee
ieee~ GejeosMe jlve SJeb meeefnleevegjeieer Geesieheefle eer yeeueke=<Ce
ieghle kees egleOej-keC"eYejCe keer GheeefOe, veiej ceW cegbefmeheer keer
mLeehevee mes ueskej veiej kees peveheo Ieesef<ele efkees peeves leke pees
uecyes peve DeeboesueveeW ceW meefee jns eer ekeeMeev elegJexoer kees
esceevevo-cetefle& keer GheeefOe, iele oMe Je<eeX mes et.heer. SpetkesMeve
yees[& mes Gece DevegMemeve Deewj hejer#eeheue kes efueS ye=pejepe efmebn
Fbj kee@uespe kees S. esCeer kee eceeCe he$e efoee pee jne nw~
Fmekees osKeles ngS eer efJeeoerhe efmebn kees efMe#eeueeske-Yeemkej
keer ceeveo GheeefOe, [e@. eer jceeMebkej kees ves$eJeeefOe-efJeceeseve
GheeefOe, eer Deeee&ueeue veuee kees mesJee mebmkeej megOeekej keer
ceeveo GheeefOe, eer heb. megjsv kegceej pewve kees efpeveeieceesheemeke
ceeveo GheeefOe SJeb eerceleer Fvogkeevle pewve kees eglemesefJekee keer
ceeveo GheeefOe mes mecceeefvele efkeee ieee~ JeneR efeece pewve kees
meer.yeer.Sme.meer. yees[& keer 12JeeR ke#ee ceW veiej ceW meyemes peeoe
vebyej ueeves hej, DebMegue pewve kees DeeF&.DeeF&.er. keer hejer#ee ceW
Yeejle ceW 706JeeR jQke ueeves hej Je heueeMe DeeJeeue kees pesF&F&2010 keer hejer#ee ceW 1111JeeR jQke ueeves hej mecceeefvele efkeee
ieee~ ceeveo GheeefOe mes mecceeefvele meYeer ueesieeW kee ceeuee Je
Mee@ue Dees{ ekej SJeb eleerke efevn, eMeefmlehe$e leLee Ghenej oskej
mecceeefvele efkeee ieee~ Fme DeJemej hej mebmLee eje kejees pee
jns keeeeX kees osKeles ngS heg<hejepe pewve-keVeewpe ves mebmLee kees
1 ueeKe 11 npeej hees keer jeefMe osves keer Iees<eCee keer~
keee&ece kes oewjeve egle mesJee efveefOe eje eerceleer Fvogkeeble
pewve eje efueKeer oo& kee efjMlee, eer Deeee&ueeue veuee eje
efueKeer ieF& eesie kee Deeee& Je [e@. eer jeceefmebn Mecee& eje efueKeer
ieerlee kee efoJe meboMs e kee efJeceeseve Yeer efkeee ieee~
keee&ece kee mebeeueve Devetheeb pewve ves efkeee~ keee&ece
kes oewjeve vejsv ekeeMe pewve, efJepee kegceej pewve, osJesv kegceej
pewve, jepesv emeeo pewve, eesMe kegceej pewve, DeYee kegceej
pewve, efJeceueeb pewve, Devetheeb pewve, eceeso kegceej, Jeerjsv
kegceej pewve, ueefuelesMe kegceej pewve, megYee<eev pewve, cegkesMe
kegceej, njerefkeMeve pewve, megjsMeeb pewve, Ghesv kegceej, efpevesv
kegceej pewve SJeb veiej kes meYeer JeieeX kes ieCeceeve veeieefjke,
Geesieheefle SJeb meceepe mesJeer GheefmLele Les~
-Devetheeb pewve, S[Jeeskes
Debke-8
jcesMe keemeueerJeeue-Fboewj kees he$ekeeefjkee hegjmkeej

Jeerj efvekeuebke kes mecheeoke eer jcesMe keemeueerJeeue-Fboewj
kees Gvekeer efJeefMe he$ekeeefjlee kes efueS egle mebJeOe&ve mebmLeeve, cesj"
eje 51000/-hees kee he$ekeeefjlee hegjkeej eoeve efkeee ieee~
Ge hegjmkeej GheeOeee eer %eevemeeiej peer cenejepe kes meeefVeOe
ceW kevee&ke YeJeve-yeQieueesj ceW 27 efomecyej 2010 kees meceejesnhetJe&ke
Mee@ue, eerheue, mce=elf eefevn Deeefo kes meeLe eoeve efkeee ieee~
-peemesve pewve, Fboewj
[e@. ef$eueeskeebo kees"ejer kees [er.efued. eehle

meeefnle ceveer<eer 84 Je<eeae [e@. ef$eueeskeebo kees"ejer-efouueer
kes eje 6 Je<e& kes DeveJejle heefjece mes [e@. YeercejeJe Decyes[kej
efJeeefJeeeuee-Deeieje ceW veJeer-oMeJeeR Meleeyoer kes pewve hegjeCeeW kes
heefjes#e ceW Yeejle kee meebmke=efleke Fefleneme efJe<ee hej
ceneMeesOeeyebOe emlegle kej [er.efued. keer GheeefOe eehle keer ieF& nw~
4 peveJejer 2011 kees mecheVe [e@. meenye kes Fme eeeme mes mekeue
pewve meceepe ieewjJeeefvJele ngDee nw~ Fme DeJemej hej meceepe kes
mewke[eW JeefjpeveeW SJeb yebOegDeeW ves GvnW yeOeeF& oer~
ieefCeveer eer %eeveceleer oer#ee leerLe& ceeOeesjepehegje ceW

YeieJeeve heee&veeLe peebleer mecheVe
ceeOeesjepehegje (peehegj) jepe. ceW veJeefveefce&le ieefCeveerecegKe
Deeefe&kee eer %eeveceleer oer#ee leerLe& hej 31 efomecyej kees YeieJeeve
heee&veeLe SJeb YeieJeeve eveYeg keer pevcepeebleer kee Deeeespeve efJeMes<e
OetceOeecehetJe&ke ceveeee ieee~ %eeleJe nesJes efke meved 1956 ceW ceeOeesjepehegje
ceW pewve meceepe keer meJeexe meeOJeer ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer
ves Deeefe&kee oer#ee enCe keer Leer, efpemekeer mce=elf e ceW ceeOeesjepehegje ceW
efJeMeeue leerLe& kee hebekeueeCeke eeflee ceneslmeJe 21 veJecyej mes 26
veJecyej 2010 leke mecheVe ngDee nw~ leerLe& hej meccesoefMeKej heJe&le keer
efJeMeeue eefleke=efle kee efvecee&Ce kejkes 24 leerLekej YeieJevleeW kes ewleeuee
leLee eeser hej 15 heg Gegib e YeieJeeve heee&veeLe keer efJeMeeue Ke[dieemeve
eeflecee efJejepeceeve keer ieF& nw~ eLece yeej YeieJeeve heee&veeLe peebleer
hej eneB YeieJeeve heee&veeLe kee YeJe cenecemlekeeefYe<eske ceneslmeJe
meevebo mecheVe ngDee~ Fme DeJemej hej meceepe eje YeieJeeve heee&veeLe
SJeb YeieJeeve eveYeg keer efJeMes<e hetpee-DeejeOevee, Deejleer Je Yeefe
mebOee Deeefo kee Deeeespeve OetceOeece kes meeLe efkeee ieee~ meceejesn ceW
mewke[eW YeeeW ves heOeejkej YeieJeeve kee DeefYe<eske efkeee SJeb Oece&ueeYe
Deefpe&le efkeee~ mecemle keee&ece ceeOeesjepehegje keer efoiecyej pewve
meceepe, efoiecyej pewve ceefnuee ceC[ue, Ceceeskeej ceneceb$e ceC[ue,
egJee heefj<eo ceC[ue leLee ieefCeveer %eeveceleer yeeefuekee ceC[ue kes
meomeeW eje kegMeueleehetJe&ke mecheVe efkees iees~
(31)
peehegj (jepe.) ceW DeefKeue YeejleJe<eeae efoiecyej pewve egJee heefj<eo kee
jepemlejere DeefOeJesMeve SJeb YeJe meebmke=efleke meceejesn mebhevve

DeefKeue YeejleJe<eeae efoiecyej pewve egJee heefj<eo kee 35Jeeb mLeehevee efoJeme meceejesn peehegj (jepe.) ceW veejeeCe efmebn meefke&ue
efmLele eer efoiecyej pewve veefmeeeb Yedejke peer kes eer nefjMeev leesletkee meYee YeJeve ceW jepemlejere DeefOeJesMeve SJeb YeJe
meebmke=efleke meceejesn kes meeLe n<eexuueemehetJe&ke ceveeee ieee~
keee&ece kes MegYeejbYe ceW keg. Deeeg<eer pewve, keg. cesIee pewve SJeb keg. peesefle pewve eje cebieueeejCe SJeb heeMJe&ieeefekee keefJelee pewve
eje cebieueieeve emlegle efkeee ieee~ heMeeled YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kes efe$e kes mece#e [e@. Sme.kes. pewve-peehegj eje DeefOeJesMeve
kee oerheeppJeueve efkeee ieee~ meceejesn keer DeOe#elee egJee heefj<eo kes jeêre DeOe#e kece&eesieer ye.jJeerv kegceej pewve-nefmleveehegj
ves keer~ cegKe DeefleefLe eer iepesv mes"er-peehegj, efJeefMe DeefleefLe eer YebJejueeue pewve S[Jeeskes (ekeJee[e), eer jepesv pewveceewpeceeyeeo Jeeues, eer jepesv pewve-heerheuee, eer ceneJeerj emeeo pewve-Heeieer eOeeve, mebj#eke-[e@. peesv keerefle& pewve-Gppewve leLee eose
mebj#eke eer jepesv kes. pewve ieesOee-peehegj, eer DeMeeske jebJekee-peehegj, jeêre ceneceb$eer eer efyepesv pewve-efouueer, efouueer eose
DeOe#e eer Deefveue kegceej pewve, keceue cebefoj-efouueer, jeêre keeee&Oe#e eer ceveespe pewve-cesj" Deeefo Fme DeJemej hej cebeemeerve Les~
DeefOeJesMeve ceW je<êre mebegkele ceneceb$eer eer peerJeve ekeeMe pewve (nefmleveehegj), je<êre mebie"ve ceb$eer eefle<"eeee& heb. vejsMe
pewve-nefmleveehegj, efouueer eosMe ceneceb$eer eer megveerue pewve, efouueer eosMe mebegkele ceneceb$eer eefle<"eeee& eer efJepee pewve-efouueer,
Meenoje-efouueer MeeKee kes DeOe#e eer jepekegceej pewve, efouueer eosMe men kees<eeOe#e eer efJekeeme pewve, eer Yeeieebo keemeueerJeeue
(DeOe#e, ieefCeveer %eeveceleer oer#ee leerLe& ceeOeesjepehegje), eer meblees<e jebJekee (mejb#eke, ieefCeveer %eeveceleer oer#ee leerLe& ceeOeesjepehegje) leLee
eer DeMeeske heeveer Deeefo Deveske MeeKeeDeeW kes heoeefOekeejerieCe Yeer efJeMes<ehe mes GheefmLele ngS~
meYeer DeefleefLeeeW kee efleueke, ceeueehe&Ce, Mee@ue Je mece=efle efevn kes meeLe mJeeiele efkeee ieee~ heMeeled meeceeefpeke heefjes#e ceW
egJeeDeeW keer Yetefcekee efJe<ee hej DeefOeJesMeve eejbYe ngDee~ Fme DeJemej hej egJee heefj<eo, jepemLeeve kes eosMe DeOe#e eer GoeYeeve
pewve ves jepemLeeve ceW heefj<eo eje meceepe efnle ceW efkees pee jns meeceeefpeke, jeveelceke SJeb Oeeefce&ke keeeeX hej ekeeMe [euee leLee
mJeeiele Yee<eCe emlegle efkeee~ heMeeled [e@. Sme.kes. pewve-peehegj, [e@. peesv keerelf e& pewve-Gppewve Je egJee heefj<eo kes je<êre DeOe#e
ye. jJeerv kegceej pewve ves Deheves JekeleJe emlegle efkees~ ye. jJeerv peer ves kene efke peveieCevee kee keee& eejbYe nesves pee jne nw Deewj
mejkeejer DeefOekeejer/kece&eejer nceejs eneb heefjJeej kes mebyebOe ceW peevekeejer uesves DeeeWies, peevekeejer osles mecee Deheveer peeefle Deewj Oece&,
oesveeW kes meeceves pewve Meyo ner efueKeJeeeW, leYeer nceejer mebKee kee mener Deekeueve nes heeesiee~ GvneWves kene efke yeeeW ceW Oeeefce&ke
mebmkeej osves kes efuees ieebJe-ieebJe, veiej-veiej ceW pewve efMe#ee osves nsleg Deeeee& Meeefvlemeeiej hee"MeeueeeW Keesueer peeeW efpememes yees Je
egJee pewve Oece& kee eejbefYeke %eeve eehle kej mekeW~
jepemLeeve kes eosMe ceneceb$eer efoueerhe pewve ves GheefmLele heoeefOekeeefjeeW SJeb meomeeW mes DevegjesOe efkeee efke leerLe& #es$eeW, DeefleMee
#es$eeW Deeefo hej Deeves Jeeues hee&keeW hej #es$e keer eyebOe meefceefle eje efJeMes<e efveiejeveer jKeer peeves keer JeJemLee keer peeJes leeefke keesF&
Demeeceeefpeke lelJe cebefoj peer ceW eJesMe ve kej mekes leLee cebefoj peer ceW eJesMe kes mecee keesF& Yeer hee&ke ece[s keer Jemleg Deeefo henve
kej ve peees, Fmekeer Yeer mecegefele JeJemLee keer peeveer eeefnes~
eosMe eeej ceb$eer meleerMe pewve kes Devegmeej, DeefOeJesMeve kes yeeo meebmke=efleke keee&ece Deeeesepf ele efkeee ieee~ jepemLeeve eosMe kes mebegkele
ceneceb$eer SJeb eefme Yepeve ieeeke eer megveerue heeveer ves keee&ece kee eejbYe meye pewve Oece& keer pee yeesuees mes efkeee~ lelheMeeled heeeme mes DeefOeke
efHeuceeW ceW DeefYevee kej egkes hevee mewhe Deewj Gvekes meeLeer keueekeejeW ves Deheveer neme emlegelf e SJeb jepemLeeveer ve=le mes meYeer kees yeebOes jKee~
heeMJe&ieeefekee keefJelee pewve ves ueepe cesjer heo jefKeees meoe ceneJeerj peer Yepeve emlegle kej eesleeDeeW keer leeefueeeb yeesjer~
Fme DeJemej hej egJee heefj<eo yeguesefve ceW 6 ceen leke ekeeefMele keer ieF& Oeeefce&ke eMveesllejer eefleeesefielee kes efJepeeer
eefleeesefieeeW kees eleerke efevn YeWkej mecceeve eoeve efkeee ieee leLee jepemLeeve eevle ceW efJeefYeVe MeeKeeDeeW eje efkees pee jns keeeeX
kes efJeJejCeevegmeej $e+<eYeosJe kesMeefjee peer MeeKee SJeb ceevemejesJej mebYeeie-peehegj MeeKee kees meJe&es MeeKee kes hegjmkeej eoeve efkees
iees~ hegjmkeej $e+<eYeosJe kesMeefjee peer MeeKee mes DeOe#e eer censv oueeJele SJeb Goehegj eeceerCe efpeuee DeOe#e eer vejsv heeue pewve
ves leLee ceevemejesJej mebYeeie-peehegj MeeKee mes DeOe#e eer megveerue ieesOee SJeb peehegj Menj DeOe#e-eer megveerue iebieJeeue Je MeeKee kes
mecemle heoeefOekeeefjeeW ves eehle efkees~
-efoueerhe pewve (ceneceb$eer-jepemLeeve)
(32)
Debke-8
Deeeee&eer mevceeflemeeiej peer cenejepe kee keesunehegj (cene.) ceW meceeefOecejCe

Deeeee&eer efJeceuemeeiej peer cenejepe kes efMe<e Deeeee&eer mevceeflemeeiej peer cenejepe kee meceeefOecejCe
efoveeBke 24 efomecyej 2010 kees eele: 5.30 yepes keesunehegj (cene.) kes ieebOeerveiej ceW nes ieee~ Deeeee& cenejepe
kee meceeefOecejCe 73 Je<e& keer Deeeg ceW Deheveer Deelcee kes mJehe ceW efmLejlee kes meeLe ngDee~ Deehekes meceeefOecejCe
hej mewke[eW eeuegDeeW ves keesunehegj hengB ekej mee#eeled eebpeefue Deefhe&le keer~ Deehekee pevce meved 1938 ceW Se
(G.e.) kes heheeslet eece ceW ngDee Lee~ Deeheves yeer.S. leke efMe#ee eehle keer Deewj meved 1956 ceW Deeeee& eer ceneJeerj
keerelf e& peer cenejepe mes Se ceW ner yeeee& ele efueee~ heeeled efJeece mecJeled 2019 ceW keeefle&ke Megkeuee eoMe
kes efove leerLe&jepe meccesoefMeKej ceW Deeeee& eer efJeceuemeeiej peer cenejepe mes cegevf eoer#ee OeejCe keer Leer~ Ssmes
Deeeee& cenejepe kes meceeefOecejCe hej mecei%eeve heefjJeej YeeJeYeerveer eebpeefue Deefhe&le kejlee nw~
cegefveJee& eer iegCemeeiej peer cenejepe kee meceeefOecejCe

peehegj (jepe.) kes efveke ekeJee[e (heeieer) ceW efoveeBke 8 peveJejer 2011 kees eele: 6 yepes cegefve eer
iegCemeeiej peer cenejepe kee meceeefOecejCe nes ieee~ cegefve eer eeefj$eeeJeleea Deeeee&eer Meebeflemeeiej peer
cenejepe kes heeeee& eer Oece&meeiej peer cenejepe kes efMe<e Les~ cegefve eer keer meceeefOe hej mewke[eW-npeejeW
eeuegDeeW ves ekeJee[e hengBekej ele#e eebpeefue Deefhe&le keer~ Fme DeJemej hej cegefve eer Fvvebefo peer
cenejepe memebIe GheefmLele Les~ Debeflece mebmkeej keer mecemle efeeeSB heb. efJeceue kegceej-yeves"e eje mecheVe
kejeF& ieF~ cegefve eer kes meceeefOecejCe hej mecei%eeve heefjJeej Deheveer eebpeefue Deefhe&le kejlee nw~
pecyeterhe-nefmleveehegj ceW Deeefe&kee eer meblees<eceleer SJeb #egefuuekee eer mecekelJeceleer peer keer meceeefOe
hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kes mebIe ceW efJejepeceeve 65 Je<eeae Deeefe&kee eer meblees<eceleer ceeleepeer SJeb 80 Je<eeae #egeuf uekee
eer mecekelJeceleer ceeleepeer keer 6 peveJejer 2011 kees pecyeterhe-nefmleveehegj ceW meceeefOe nes ieF& nw~ oesveeW ceeleepeer Oeevejle DeJemLee ceW
meceeefOemLe ngF~ efoveebke 7 peveJejer kees eele: 8.30 yepes oesveeW meeefOJeeeW kee efJeceeve ee$ee peguetme efvekeeuekej Debelf ece mebmkeej efkeee ieee~
heMeeled ceOeevn 3 yepes pecyeterhe ceW hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer memebIe kes meeefvveOe ceW eebpeefue meYee kee Deeeespeve efkeee
ieee~ meYee ceW eLece veefMeeeb peer mes Deeeee& eer YeejleYet<eCe peer cenejepe, cegevf e eer efveMebkeYet<eCe peer cenejepe Deewj cegevf e eer efveJee&Cemeeiej
peer cenejepe Yeer heOeejs~ Fme DeJemej hej mebmLeeve kes DeOe#e kece&eesieer ye. jJeerv kegceej pewve, ceneceb$eer-eer kewueeMeebo pewve, kejesueyeeieefouueer Je kees<eeOe#e eer Deefveue kegceej pewve, eerleefJenej-efouueer leLee heOeejs eer efpevesv hemeeo pewve-ye[ewle, leerLe&#es$e keceser kes ceneceb$eer eer
eesMe pewve-efouueer, efoiecyej pewve eeeerve cebefoj kes ceb$eer eer efovesMe pewve Je Deve cenevegYeeJeeW ves JekeleJe kes ceeOece mes eebpeefue Deefhe&le
keer~ meYee ceW ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer, Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer, heer"eOeerMe #eguueke eer ceesleermeeiej peer cenejepe Je
heOeejs Ghejeskele Deeeee& SJeb cegefveJe=bo kes eje Yeer JekeleJehetJe&ke efoJebiele DeelceeDeeW kes eefle eebpeefue Deefhe&le keer ieF&~
Fme DeJemej hej cegKehe mes mebIeheefle eer ceneJeerj hemeeo pewve-efouueer, eer megveerue kegceej pewve meje&He-cesj", eer ceveespe pewvecesj", eer jekesMe pewve-cesj", kewueeMeheJe&le ^m kes eyebOeke eer Yeejle pewve, Deelceevebo neej meskesC[êr mketue-nefmleveehegj kes eeeee& eer
censv kegceej pewve, Gejeebleere efoiecyej pewve iegkegue kes DeOeehekeieCe leLee eer meleerMeebo pewve-mejOevee, eer Deceg kegceej pewve-cesj",
eer eseebme pewve-mejOevee, eer megOeebMet pewve-mejOevee, eer DeMeeske pewve-cesj", eer cebieuemesve pewve-mejOevee, mebmLeeve kes efJeeved ye. jepesMe
pewve, heb. Jeerjsv kegceej pewve Meem$eer, heb. efJepee kegceej pewve, eer DeOeelce pewve Deeefo GheefmLele Les~
efJeMes<ehe mes Deeefe&kee eer meblees<eceleer ceeleepeer kes Debelf ece mebmkeej ceW Gvekes ie=nmLeeJemLee kes heefle jns eer vejsMeebo pewve, eerlecehegjeefouueer, yess eer jepekeceue pewve, eerlecehegje-efouueer, YeeF& eer jepesv emeeo pewve-nemeer, osJej eer jeOeeke=<Ce pewve ieeseue, eer eerheeue pewvejesnleke, Yeleerpes eer peJeenjueeue pewve-nemeer, jesnleke kes eer oerheke pewve, eer DeeoerMe pewve, eer Jeerjvs kegceej pewve, efouueer kes eer eoerhe
pewve, eer vejsv pewve Deeefo ves [esueer ceW kebOee ueieekej Je Debelf ece mebmkeej kes DeJemej hej hebeece=leeefYe<eske, Deefive mebmkeej Deeefo ceW hegCe Deefpe&le
efkeee~ leLee #egefuuekee eer mecekelJeceleer ceeleepeer kes heefjpeveeW ceW Gvekes osJej SJeb efoiecyej pewve leerLe&#es$e keceser kes ceneceb$eer eer eesMe pewveefouueer, YeeF& eer efpevesv emeeo pewve-ye[ewle, heesles eer DeMeeske pewve-eerceleer megceve pewve, eer jepesMe pewve-eerceleer efveMee pewve-efouueer, heesleer
Debke-8
(33)
eerceleer Debpevee pewve SJeb oeceeo eer mebpeerJe pewve, kejesueyeeie-efouueer, vebo eerceleer jeveer pewve, eerceleer Debpet pewve, yeng Gcee pewve, eheew$e eer
Debekf ele pewve, eer Deeeg<e pewve-efouueer Deeefo ves mecemle efeeeefJeefOe ceW Yeeie ueskej hegCe Deefpe&le efkeee~ mecemle efeeeefJeefOe eefleeeee& heb.
vejsMe kegceej pewve Meem$eer SJeb heb. eJeerCeebo pewve Meem$eer-pecyeterhe eje mechevve kejeF& ieF~
mebef#ehle heefjeeDeeefe&kee eer meblees<eceleer ceeleepeer kee pevce meved 1945 ceW nemeer (efpeuee-efnmeej) nefjeeCee ceW
ngDee Lee~ Deehekeer ceelee kee veece eerceleer Meeruee osJeer SJeb efhelee kee veece eer osJejepe pewve Lee~ ueewekf eke
efMe#ee ceW neF&mketue leke DeOeeve kejves kes Ghejeble meved 1965 ceW Deehekee efJeJeen eer vejsMeebo pewveefouueer kes meeLe ngDee Lee~ heMeeled Oece&mebmkeejeW kes keejCe Jewjeie mes Deesleeesle nesles ngS Deeheves oeref#ele
peerJeve kees mJeerkeej efkeee SJeb meved 2008 ceW hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kes mebIe ceW eefJe
neskej Gvekeer efMe<elee eehle keer~ veece kes Deveghe ner Delevle meblees<ehetCe& eJe=elf le kes meeLe Deeheves efveeefcele
meeOeg peerJeve keer eee& kee heeueve efkeee Je ieg mesJee kes meeLe Oecee&jeOevee kee Yeer ueeYe efueee~
#egeuf uekee eer mecekelJeceleer ceeleepeer ves meved 1930 ceW keceueeyeeF& kes he ceW ye[ewle (G.e.) ceW pevce
efueee Lee~ Deeheves efJeJeen Oece& kees mJeerkeej efkeee SJeb eer ekeeMeebo pewve (ieess Jeeues)-efouueer kes meeLe Deehekee
efJeJeen mebmkeej mechevve ngDee~ hetCe& Oeeefce&ke mJeYeeJe keer JeefkelelJe nesves kes keejCe ner meowJe Deeheves Deheves ie=nmLe
peerJeve ceW iegDeeW keer mesJee keer leLee Oece& kees mJele: peerJeve ceW heeueve kejles ngS Deheveer Deelcee kees heefJe$e efkeee~
Deeheves meved 2005 ceW mehlece eeflecee kes ele leLee meved 2007 ceW Dece eeflecee kes ele mJeerkeej kejkes cees#eceeie&
ceW eJesMe efkeee~ hegve: 17 HejJejer 2010 kes MegYe efoJeme pecyeterhe-nefmleveehegj ceW hetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&kee eer
%eeveceleer ceeleepeer kes kejkeceueeW eje #egeuf uekee oer#ee OeejCe kejkes Deheves peerJeve kees Oeve efkeee~ Je= DeJemLee
nesves kes Ghejeble Yeer Deehe meowJe Deheveer efeeeDeeW ceW hetCe& efveceive jnleer LeeR~
-peerJeve ekeeMe pewve, eyebOe mecheeoke
ceebieerlegbieer (cene.) ceW Deeefe&kee eer ceveesceleer ceeleepeer ngF meceeefOemLe

ceebieerlegbieer efme#es$e (veeefmeke) cene. ceW Deeefe&kee eer eseebmeceleer ceeleepeer kes meeefvveOe ceW Deveske Je<eeX mes lehemeejle Deeefe&kee
eer ceveesceleer ceeleepeer keer meceeefOe 83 Je<e& keer Gce ceW 20 peveJejer 2011 kees nes ieF& nw~ Deeefe&kee ceveesceleer peer 15 Je<eeX mes ceebieerlegbieer
efme#es$e ceW jnkej Oecee&jeOevee kej jner LeeR~ GvneWves eLeceeeee& eer Meebeflemeeiej hejcheje kes hedeeee& eer Deefpelemeeiej peer cenejepe
mes Deeefe&kee oer#ee eehle keer Leer~ ceveg<e peerJeve keer meJeexlke= heee&e kees eehle kejles ngS Deeefe&kee ceeleepeer ves Deheves peerJeve kees
meceeefOehetJe&ke meeLe&ke efkeee~ Gvekeer meceeefOe kes meceeeej hej pecyeterhe-nefmleveehegj ceW hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer memebIe
kes meeefvveOe ceW eebpeefue meYee Deeeesefpele keer ieF&~ Fme DeJemej hej 9 yeej Ceceeskeejceb$e kes meeLe YekeleeW ves GvnW eebpeefue Deefhe&le
keer~ Deeefe&kee ceeleepeer kee pevce pecees[e (peehegj) jepe. ceW ngDee Lee~
Oece&efve meceepemesJeer ceesnveueeue Depecesje kee efveOeve

Oeteuf eeeve (cegeMf e&oeyeeo) he. yebieeue efveJeemeer eefleefle JeJemeeeer eefleeve eer OeVeeueeue ceesnveueeue
pewve kes keCe&Oeej SJeb Oece&efve meceepemesJeer eer ceesnveueeue pewve Depecesje kee 9 peveJejer 2011 kees 84 Je<e& keer
Gce ceW Ceceeskeej ceneceb$e kes mcejCe kes meeLe eele: 11.30 yepes mJeie&Jeeme nes ieee nw~ osJe-Meee SJeb ieg kes
eefle hetCe&he mes meceefhe&le jnves kes meeLe ner heefjJeej Je meceepe kes ceOe nesves Jeeues Oeeefce&ke keeeeX ceW Deehekee
cenlJehetCe& eesieoeve jnlee Lee~ Deehe efoiecyej pewve meceepe cegefMe&oeyeeo kes hejce mebj#eke nesves kes meeLe veejeeCe
mesJee mebIe-Goehegj, eer efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve-nefmleveehegj, eer mesJeeeleve Je eer iegCeeeleve meccesoefMeKej peer Deeefo mebmLeeDeeW
mes leve-ceve-Oeve kes meeLe peg[ s ngS Les~ heefjJeej ceW Deehe Deheves heers Oece&helveer eerceleer Debpevee osJeer pewve kes meeLe 5 efJeJeeefnle heg$e, 5 efJeJeeefnle
hege$f eeeB, heew$e, eheew$e Deeefo kee Yejehetje heefjJeej es[ iees nQ~ Deehekes efveOeve hej Oegeuf eeeveJeemeer JeJemeeF&eeW ves Deheves keejesyeej yebo jKekej
eebpeefue Deefhe&le keer~ Ssmeer hegCe Deelcee kes efveOeve hej nce mecei%eeve heefjJeej keer Deesj mes YeeJeYeerveer eebpeefue Deefhe&le kejles ngS efoJebiele
Deelcee kees Ge ieefle keer eeefhle nesves keer efpevesv eYeg mes cebieue eeLe&vee kejles nQ~
(34)
Debke-8
Debke-8
(35)
(36)
Debke-8

Samyakgyan 2011-02

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Samyakgyan 2011-02

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Debke-8

mebmLeeefhekee SJeb MegYeeMeerJee&o :

hejcehetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe

eer %eeveceleer ceeleepeer

Founder & Auspicious Blessings :

Pujya Ganini Pramukh Aryika

SHRI GYANMATI MATAJI

eer eboveeceleer ceeleepeer

Pragya Shramni Aryika

lepe&-nce ueeS nQ letheeve mes......

ceesleermeeiej peer cenejepe

Swasti Shri Peethadhish Kshullakratna

MOTI SAGAR JI MAHARAJ

kece&eesieer ye. jJeerv kegceej pewve

Karmayogi Br. Ravindra Kumar Jain

peerJeve ekeeMe pewve

Jeevan Prakash Jain

mecei%eeve efnvoer ceeefmeke kee meomelee Meguke

YeieJeeve $e+<eYeosJe hebekeueeCeke eeflee

efJeefYeVe er.Jeer. ewveueeW hej

kesJeue DeemLee ewveue hej

ceneslmeJe kes ceOe nesves Jeeues

eWke hej veJeefveefce&le efpevecebefoj ceW

efoveeBke 16 mes 20 hejJejer leke

efveJesoke-eer efo. pewve DeeesOee leerLe&#es$e keceser

YeesieYetefce kes JewYeJe mes mecheVe jner DeeesOee kes

efkemeer Yeer yegefpeerJeer pewve Jeefe kes

Deb l eje& ^ e r e keee& eceeW kee Deeees p eve kejeee leLee

cenJehetCe& Deheerue : je^ere peveieCevee ceW pewve DeJeMe efueKeW

eerceles mekeue%eeve, meeceepe heoceereg<es~

TBes jepeYeJeve, ceC[he, meYeeie=n, efe$eMeeuee Deewj ve=leMeeuee

Gme mecee Gmekes ves$eeW mes n<e& kes DeeBmet efvekeue-efvekeuekej

ns ceelee, meye efeeeW ceW, jlveeYee kees es[kej veeres keer n

/kjrh dk rqEgsa ueu gS] vkdk'k dk rqEgsa ueu gSA

vknh'oj rsjh uxjh esa /kwe eph gS&2A

meb%eer hebesefve kes 10-ceveesyeue meefnle meYeer nQ~

es Dee" meeblej ceeie&CeeSB nQ~ GheMece mecekelJe kee Glke= efJejn

rtZ&fny ds vjeka----------izHkq th flf) dkark ojus py fn;sA

&izKkJe.kh vkf;Zdk pUnukerh

ieleeBke mes Deeies.............

Gece heo-cees#e kees heeles ner heeles nQ~

leeie kejvee ece meuuesKevee nw~ FmeceW Yeer keoeefeled ece-ece

kejlee ngDee JeerjcejCe kej ueslee nw leYeer en peerJe ce=leg kees

emlegefleieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer

ieleeBke mes Deeies.............

efJekeuhe mes Je keceeX kee yebOe nes peelee nw~

Meebeflemeeiej Je<e& kes Devleie&le

eeefJekeeece-meesueehegj ceW efJeefYeVe Deeeespeve

ves peerCeexej kejeee Lee~ cegnuuee jeeiebpe ceW efjeemeleer yeeie

ieCeOej osJe, cegefveieCe Je Deeefe&keeDeeW keer eefleceeSB Yeer nQ~ megvoj

FmeefueS meved 2005 ceW efkewleveiej ceW veJeefveefce&le efpevecebefoj kes

pecyeterhe-nefmleveehegj ceW nesiee

Deeefoleieefle Deewj Deefjbpee veece kes oes eejCe cegefve Dekemceeled

ner cejCe kej meJee&Le&efmeef ceW Denefcevo nes iees~

DeeesOee veiejer kes cenejepee efpeleMe$eg keer cenejeveer efJepeee

heeBe ueeKe eeefJekeeSB, DemebKeele osJe-osefJeeeB Deewj mebKeeleeW

DeeesOee veiejer kes jepee efmebnmesve keer jeveer peeMeecee ves

Devebleeveble leerLekejeW keer pevceYetefce

Yetlekeeue kes eewyeerme leerLekej kes veece

Jele&ceevekeeue kes eewyeerme leerLekej kes veece

DeefYeveboveveeLe 5. megceefleveeLe 6. heeeYeveeLe 7. megheee&veeLe

YeefJe<eled keeue kes eewyeerme leerLekej kes veece

ceefnuee mebie"ve Fboewj kee jpeleeslmeJe SJeb

pecyeterhe ceW jlveceleer ceeleepeer keer hegCeefleefLe ceveeF&