Minos Uygarl

Yazan Erhan Altunay Bat Rnesans ile beraber Yunan dncesini kefettikten sonra Yunan uygarl zerine bir ok aratrmalar yaplm , on dokuzuncu yzyldan sonra da sistemli kazlara balanmt. Ancak Girit ve evresi on dokuzuncu yzyln sonuna kadar ihmal edilmiti. Oysa Yunan kltrne etki eden en byk merkezlerden biri Girit adas idi. Giritte aratrmalar yapan ilk isim nl Heinrich Schiliemann idi. Efsanelerden yola kan Schiliemann Giritte kaz yerleri belirlemi fakat bu almalar Schiliemannn lm nedeniyle gereklememiti. Giritte ilk kazlar yapan en nemli kii kukusuz Sir Arthur Evansdr. lk yaz rnekleri zerine aratrmalar yapan Evans Girite geldikten sona buradan ayrlamam ve ilk kazlar balatmtr. Knossosda kazlara balayan Evans buradaki kalntlarn yan sra bir ok da yazl tablet bulmutur. nl saray da bulan Evans daha sonra adann bir ok yerinde kazlar yapmtr. Evans dnda bir ok arkeoloji ekipleri de yzylmz iinde Giritte kazlar yapm ve bir ok buluntuyu gn na karmlardr.

GRT TARHNN ANAHATLARI Gnmzde de Girit kronolojisi , btnyle olmasa da , Evansn yapt almalara dayanmakta ve onun terminolojisini kullanmaktadr. lk a Girit tarihini u ana balklarla zetleyebiliriz : 1. Neolitik dnem ( M 6000 - 2600 ) Girit paleolitik dnem boyunca iskan edilmemi gibi gzkmektedir. Adaya ilk gelenlerin Anadoludan geldikleri sanlmakta ve adada Neolitik dnemin bu ekilde balad kabul edilmektedir.

Bu dnemde konut inaat ve alet kullanm gelimi ve ilk ana tanra idolleri ortaya kmtr. Ayrca bu dnemde Girit evresindeki adalarla iliki iine de girmeye balamtr. 2. Eski Minos Dnemi ( M 2600 - 2100 ) Bu dnem ayn zamanda adada ilk metalin kullanld zamanlardr. Evansa gre adada ilk metal kullanm buraya kaan Msrllar tarafndan balatlmtr. Ancak bu gr zamanla terk edilmi ve adadaki metal kullanmna geite kaynan Anadolu olduu anlalmtr. Bylece adann dou blmnn de uygarlamada Anadolu ile bir kpr tekil ettii grlmtr. Bu dnemde Girit evresindeki adalarla da ticaret ilikilerini gelitirmitir. Bu da byk lde Giritin

denizcilikte , blgedeki dier uygarlklara gre , ileri olmasndan kaynaklanmtr. Bu dnemin sonuna doru Knossos nem kazanmaya balamtr. 3. Orta Minos Dnemi ( M ~ 1600 - 1400 ) Bu dnemde Girit Uygarlnda hzl bir ilerleme kaydedilmitir. Bu dnemin en nemli zellii Anadolu ile olan ilikilerin zayflamas , buna karlk Msr ile olan ilikilerin kuvvetlenmesidir. Buna bal olarak Giritin dousu zamanla nemini kaybetmi ve orta ksmlar kuvvetlenmeye balamtr. Girit Kronolojisinde bu dnem saraylarn yapmna gre Eski ve Yeni Saraylar Devirleri olmak zere ikiye ayrlr. Eski Saraylar Devri M 2000 ile 1700 yllar arasna tarihlenir. Bu dnemde Girit yzn Ege adalar ve Msra evirmi ve buralarda youn ekonomik ilikilere girmitir. te yandan Anadolu ile olan ilikiler zayflamaya balamtr. Ekonominin arlnn doudan orta blgelere kaymas da bu dnemde hzlanmtr. M 2000 ylnda adann dou blgesinde , Malliada ina edilen bir sarayn 1900de itibaren kullanlmamaya balanmas bu blgenin ekonomik gerileyii hakknda da ipular vermektedir. Eski Saraylar devrinde Orta Girite bulunan iki ehir n plana kmtr. Bunlardan birincisi Ege adalar ile ticareti gelitiren Knossos teki de Msr ile ticareti gelitiren Paestosdur. Bu ehirlerdeki ekonomik

zenginlik kalntlar gn na kartlan saraylarla da ortaya konmutur . Her iki ehir arasnda zaman zaman ekimeler olsa da Knossos stnln ortaya koymutur. Bu dnemin sonunda blgedeki binalarda bir ykm gze arpmaktadr. Bu ykmn kayna byk bir olaslkla adaya dardan gelen istilaclar olmakla birlikte daha aratrlmaktadr. Yeni Saraylar devrinde ise , Girit uygarl sanki hi bir kesintiye uramam gibi devam etmektedir. Knossosda , Phaestosda ve Malliada yeni saraylar ina edilmi , eskileri de onarlmtr. Bu dnemde Girit ehirleri arasnda rekabet devam etmi de olsa Knossos her bakmdan stnln ortaya koymutur. 4. Yakn Minos Dnemi ( M ~ 1600 - 2100 ) Bu dnem Knossos krallnn egemen olduu dnemdir. Evans bu dnem uygarln , efsanevi kral Minosdan tr , Minos uygarl diye adlandrmay uygun bulmutur. Bu dnemde Knossosda Minos diye bir kraln bulunduuna dair tarihi belgeler yoktur , ancak M 1700-1400 yllar arasnda hkm sren bir hanedann krallarnn Minos ya da buna benzer bir isimle adlandrld dnlmektedir. Bu dnemde Giritin byk bir deniz stnlne sahip olduu bilinmektedir. Thukydides bu konuda yle yazmaktadr :

 Gelenee gre bir donanmaya ilk olarak Minos sahip oldu ; bugn Yunan Denizi adn verdiimiz eyin byk bir ksmna gcn kabul ettirdi ; Kyklades adalarna boyun edirdi ve Kariallar kovduu bu adalarda ilk olarak koloniler kurdu; adalara vali olarak z oullarn yerletirmiti ; ayrca vergilerin toplanmasn daha kolayca salamak amacyla korsanl elinden geldiince ortadan kaldrd. ( Peloponnesos Sava 1 , 4) Knossos ayrca , bu dnemde dier Ege adalarna hkmetmeye balam ve gcn Yunanistana , anakaraya kadar geniletmitir. Msrda , On sekizinci slale de Keftiu lkesine yani Girite hediyeler gndermitir. Ancak Girit uygarlnn sonu M 1400 ylna doru bir ykmla gelmitir.Bu dnem saraylarnda, yaplarnda bir yangn izine rastlanmaktadr. Ykmn nedeni tam olarak bilinmemekle birlikte dardan gelen bir istila ya da ieriden bir ayaklanma olaslklar tartlmaktadr. Bu ykmdan sonra ise gelen Akha istilalar aday Helenletirmi ancak uzun yllar boyunca eski kltr ve dili koruyanlar olmutur. Daha sonralar Miken egemenliine giren Girit M 1100 yllarnda da Dor hakimiyeti altna girmitir. Bu dnemde bir kere daha yakp yklan Girit artk bir Yunan ehri olarak eski, grkemini kaybetmitir.

GRT LE LGL KLASK KAYNAKLAR VE EFSANELER Klasik Yunan Mitolojisinde Girit ile ilgili anlar yerini mitoslara brakm ve buras ile ilgili deiik mitler olumutur. Bunlardan en nemlisi kukusuz Minos ile ilgili olan mitlerdir. Minos adnn belli yaam bir krala m ait olduu yoksa Midas , Csar gibi yaam kiilerden alnan bir unvan m olduu tartmaldr. Ancak mitolojik yklerde Girit dnemini anlatmak iin kullanlmaktadr. Mitolojide de Minos boa kltnden ayr olarak gemez. Mitolojiye gre Minos Zeus ile Europenin ocuundan biridir. Minos efsanesini Azra Erhat yle anlatr : Minos Girit tahtna kmak isteyince karde arasnda kavga kopmu, ama Minos tanrlarn kendisinden yana olduklarn ileri srm, bunu kantlamak zere de Poseidon tanrdan bir dilek dilemi, denizden bir boa karmasn istemi ve bu boay da gene tanrya kurban etmeye sz vermi. Diledii gibi olmu, denizden kpkler gibi ak bir boa kagelmi. Minos boay alm, tahta oturmu ama hayvan tanrya kurban etmeyi unutmu. Gzelim ak boay srlerinin

arasna damzlk olarak gndermi. Bu duruma ok kzan deniz tanr, ak boay Minosun bana bela etmi; bir efsaneye gre de hayvan kudurmu , ortal kasp kavurduu bir srada Heraklesin elinden ldrlm, ama i bununla da kalmam, kraln kars Pasiphae bu boaya doad bir akla tutulmu ve onunla birlemi. Kral Minos gne tanr Heliosun kzlarndan Pasiphae ile evlenmiti. Bir zamanlar Europe gibi boaya vurulan Pasiphae ak boayla birleebilmek iin Daidalosa bir inek heykeli yaptrr, iine girer ve gebe kalarak Minotaurosu dourur. Ondan sonra da dourur. Ondan sonra da Girit saraynn yaam karmakark olur. Helios dllerinin hepsi gibi Pasiphae de bycdr, sevitii boay ldrtt diye Minosu byler, yatandan ylanlar, yanlar, akrepler kmasn salar. Bunlar ii apknla vuran Minosun yatana giren her kadn sokup ldrmekteymiler. Minos hakknda anlatlagelen bu efsaneler de Minosun Yunan mitolojisinde Midasa benzer bir yer aldn gstermektedir. Bu efsanede boa kltnn nemi de dikkat ekmektedir. Burada Minosun boay kurban etmemesi ve sonrasnda da bu boay ldrmesi sonucu bir tr lanetlenme ile kar karya kalmas anlatlmaktadr. Baka bir efsaneye gre de bu ylanlarn,yanlarn ve kreplerin Minosun sperminden kmas , Girit kraliyet soyuna kar da bir tepki olduunu gstermektedir.

Burada dikkat edilmesi gereken bir nokta da Pasiphae olarak gzkmektedir. Pasiphaenin, Helios soyundan olmas ve byc olmas boa ile ilintili ay klt ile gne klt arasndaki bir kartl yanstmaktadr. Btn bunlarn yannda Minos, Yunanllara gre halknn zerinde adil ve dzgn bir ekilde hkm srm bir hkmdardr. Minosun hkmdarl da , dou kltrlerinde olduu gibi tanrsaldr. Minos da kanunlar Zeusun iradesi ile yapmaktadr. Bunu kantlamak iin de her dokuz ylda bir da maarasna gitmektedir ve burada tanrsal ilham da almaktadr. Minosun mitolojide bir ok yere gitmi olmas da Girit kolonilerinin buralara uzandn gstermektedir. Minos ile ilgili en nl efsanelerden biri de yukarda ksaca sz geen Minotauros efsanesidir. Azra Erhat , Mitoloji Szlnde (bkz Kaynaka) Minotaurosu yle anlatr: Ad Minosun boas anlamna gelen Minotauros insan bedenli boa bal bir canavarm. Tanr Poseidonun kral Minosa gnderdii bir boa ile Minosun kars Pasiphaeden domaym. Minos bu korkun yarat saklamak iin mimar Daidalosa Labyrinthos sarayn yaptrm. Theseus Minosun kz Ariadnenin yardm ile Minotaurosu ldrm.

Minotauros Girit saraynda derin izler brakm olan Girite zg bir boa kltnn simgesi olsa gerek. Aslnda bu efsane ok nemli ipular da vermektedir. Minotauros sadece Minosun boas anlamna gelmemekle birlikte bir bileik isim olarak Boa Minos anlamna da gelmektedir. Eer Minosu bir unvan olarak dnrsek Boa Kral gibi bir anlam kazanabilir. Bu ise daha eski dnemlerden kalan bir unvan ya da bir tapnakta duran bir Boatanr heykeli ile ilikili bir klt dndrtmektedir.

GRTTE MNOS DNEM NANLARI Btn eski topluluklarda olduu gibi Giritte de din toplumsal hayatta nemli bir yer tutuyordu. Yaplan kazlar nemli dini merkezleri ortaya kartm ve dnemin inanlar hakknda bilgi vermitir. Ancak o dnemlerden kalan yazl belge eksiklii nedeniyle baz dinsel trenlerin ierii tespit edilememi , sembollerin aklanmas tam olarak yaplamam ve Girit halknn dini yaaylar tam olarak akla kavumamtr. Giritte de Anadoluda olduu gibi ilk zamanlarda anaerkil bir kltn var olduu bulunan ana tanra figrlerinden anlalmaktadr. Aratrmalar Giritte bir ok farkl ana tanra kltnn de varln gstermitir.

Girit dininin en byk zellii yaygn sembol kullanmdr. Bugn tamam zlmemi olsa da bir ok semboln tanrsal kuvvetleri simgelemek iin kullanld tespit edilmitir. En sk rastlanlan sembollerden biri boynuz ifti idi. Boa kltnn yaygn olduu bir yerde boynuz sembolizminin olmas da doaldr. Ayrca douda olduu gibi yukar bakan boynuz iftinin ay klt ile de ilikili olduu dnlebilir. Sk rastlanan bir baka dini sembol de , klasik dnem boyunca da Zeusun simgesi olarak nemini koruyacak olan ift bal baltadr. eitli trenlerde tren aleti olarak grdmz ift bal balta eitli dini betimlemelerde de yer almaktadr . ift bal balta ilgin bir etimolojiye de k tutmaktadr. Yunanca da labrj / labris diye adlandrlan ift bal balta Labrinqoj/Labirent szcnn kkeninde bulunmaktadr. Knossos sarayna eskiden Labrinqoj denildii dnlrse bu ismin bu sarayda sk sk sembol bulunan ift bal baltadan geldii dnlebilinir. Bu szckten treme sfatlarn klasik ada Zeusa da verildiini grmekteyiz. Girit dinine ait bir ilgin sembol de hatr. Ha tekerlek ya da gamal ha olarak bazen de baka grntlerle resmedilmekteydi. Alexiuo en akla yakn teoriye gre , ha ve tekerlek , yldz ve gnei simgeliyordu . Han kollar gnein veya bir yldzn nlarn , tekerlek de , ilkel insan tarafndan g boylu boyunca kateden bir arabann tekerlei olarak dnlen gne kursunu temsil ediyordu.

demektedir. Bizim grmze gre han daha derin bir sembolizmi vardr ve dier dou dinlerinde de grlen bu sembolizmin aklanmas baka bir almann konusudur. Dier ilkel dinlerde olduu gibi burada da fetiizme ait buluntular mevcuttur. Yaplan kazlarda , halkn zerlerinde eitli idoller tadklar , gktalarn ve baz zel talar bir klt nesnesi olarak kullandklar tespit edilmitir. Girit uygarlnn ilk alarnda plak kadn figrleri sk kullanlan idoller arasndayd. Ayrca bu dnemlerde an biimli idoller de sk kullanlyordu. Eski Girit dininde aa ve hayvan kltleri de nemli bir yer tutmaktadr. Bir ok yerde kutsal aalar olduu , ve bunlarn yannda klt merkezlerinin oluturulduu bugn bilinmektedir. Baz dini tasvirlerden grld zere kutsal aalar itle evriliyor ve buralarda dini ayin yaplyordu. Trenin tam olarak nasl olduu tam bilinmemekle birlikte treni gerekletirenlerin aaca dokunduklar , etrafnda dans ettikleri tespit edilmitir. Baz trenlerde aacn kknden sklmesi de gereklemekteydi. Ayrca aa figrleri ile birlikte ift bal balta figrlerinin de grlmesi ilgintir. Hayvan kltleri arasnda ise en nemli yer tutan kukusuz boa kltdr. Boa klt Yunan mitolojisindeki bir ok mit iinde yer almaktadr. Boa kltnn Anadolu kaynakl olduu dnlmektedir. Ancak Girite kltr olarak yakn olan Msrda da boa ile ilgili Apis ve Hather

kltlerinin olmas kltrel etkileimin daha karmak olduunu gstermektedir. Dini tasvirlerde ayrca , hayvan bal , insan vcutlu tasvirler de grlmektedir. Bunlarn maske taklarak yaplan dini trenlerle ilikili olduklar dnlmektedir. Bu varlklarn ayn zamanda libasyon hizmetinde bulunduklarnn da grlmesi bu trenlerle olan ilikiyi glendirmektedir. Girit kltrndeki insan biimli tanrlarn ne zaman ve nasl ortaya ktklar ise tam olarak bilinememektedir. Ana tanra figrleri , tpk Anadoluda ve Mezopotamyada olduu gibi bitki ve hayvan dnyasna hkmeder biimde ortaya konmulardr. Yine Anadolu ve Mezopotamyada olduu gibi Ana tanra burada da hayat aac ve eitli hayvanlarla birlikte resmedilmektedir. Ana tanra gsterimleri yere bal olarak da deiebilmektedir. rnein bir da yaknnda ana tanra bir da tanras grnmn almakta , ekili alanlar yaknnda ise tarmla ilgili zellikleri tamaktadr. Bir nemli ana tanra tasviri de ylanl tanradr. Bir gre gre kiiletirilmi ylan tasviri olan bu figrler baka bir gre gre ise ylan sembolizmi ile ana tanrann yer alt dnyasna da hkmettiini gsteren bir figrdr. Ancak bizim grmze gre bu ana tanrann ylanlardan koruma zelliini de gsteriyor olabilir.

Bunun yannda ana tanra figr ile birlikte bir erkek figrne sk rastlanmamaktadr. Bu durum baz aratrmaclara Giritte tek tanrl bir din olabileceini dndrtmse de bu konuda kesin kantlar bulunamamtr. Zeus ile ilgili inanlarda bile Girittin bu kadar nemli olmas orada da Ana tanraya elik eden bir tanr olduunu dndrtmektedir. Ayrca bulunan baz tasvirlerde erkek tanrnn aslanlarla beraber olmas ve silahl olarak resmedilmesi Giritte erkek tanr tapm olduunu gstermektedir. Klt merkezleri Yaplan kazlar Giritte bir ok klt merkezini aa kartmtr. Bu kltrde klasik Yunan kltrnde rnekleri olduu gibi byk tapnaklar ina edilmedii iin klt merkezleri ancak oralarda bulunan mcevher , heykel , silah gibi sunularla ya da kutsal kaplar , libasyon kaplar , ayakl kazanlar gibi eyalarla tannabilmektedir. nemli klt merkezleri en eski zamanlardan beri kullanlm olan ve mitlere konu olmu maaralardr. Giritte bir ok maarada klt treni yaplmaktayd. Yaplan aratrmalarda bir ok maarada adak idollerinin bulunmas bu gr desteklemektedir. Maaralar iinde en nemli olan , klasik devirde de iinde Rheann Zeusu dourduuna inanlan , Dikta maarasdr. Bu maarann en eski dnemlerden itibaren bir klt merkezi olduu bilinmektedir.

Orta Minos devrinin ilk dnemlerinde , da tepelerinde , kutsal bir aacn civarnda , kaynak kenarlarnda ve kayalklarda klt merkezleri oluturulmutur. Yine ayn dnemde ev ilerinde de kutsal yerler belirlenmeye balamtr. Da tepelerine ya da klabilen sarp kayalklara duvar rlyor ve buralardaki kutsal alanlar belirleniyordu. Bu alanlarda festival zamanlarnda trenler yaplmaktayd. Ayrca buralarda yaz ve k gndnmlerinde ate yaklarak tren yapld ve atelere adak eyalar atld da ortaya karlmtr. Dinsel trenler Diodorusa gre Giritliler tanrlara yakarlarn , kurban trenlerinin ve gizemlerin kendi bulular olduklarn ve dier toplumlarn bunlar kendilerinden aldklarn sylerler. erikleri tam bilinmese de bu trenlerin Girit kltrnde byk rol oynadklar kesindir. Giritte kanl kurban ayinleri de nemli bir yer tutmaktayd. Boa , kei ve domuz sk kurban edilen hayvanlar arasndaydlar. Kurban treni srasnda ayn zamanda meyve ve baka yiyecekler de sunuluyordu. Hagia Triadada bulunan bir lahit zerindeki betimlemelere gre Alexiou bir kurban trenini yle anlatmaktadr : Hagia Triada lahdinde tahta bir masa zerine skca balanm bir boa betimlenmitir : Hayvan henz

ldrlmtr , boazndan kan akmakta ve bu bir kabn iinde toplanmaktadr ; bu arada daha kk baka hayvanlar da, muhtemelen kei ve kolar masann altnda kurban edilme sralarn beklemektedir. Kurban kesimi flt eliinde cereyan eder. Sonunda ileri kan dolu kaplar , kulplarndan bir srk geirilerek , bunu omuzuna yerletiren bir kadn tarafndan gtrlr. Rahibe kaplar alr ve iki ifte balta arasnda duran daha byk bir kovann iine kanlar boaltr. phesiz ki bu , kurban treninin doruk noktas , en kutsal andr. Yedi telli bir Lyrann nameleri buna elik eder. Knossosda , Byk Rahibin Evinde olduu gibi, dier baz durumlarda da , kan veya bir baka sv yerdeki bir ukura boaltlr , buradan bir oluk ile aktlr. Dier dinlerdeki paralellerine dayanarak , kurban treninde hazr bulunan inananlarn , kutsal hayvann vcudundan birer para aldklar dnlebilir. Kurban edilen hayvanlarn derileri tapnaa adanr. Hagia Triada reliefli kasesindeki ite bu konuyu iler . Yine muhtemeldir ki , kurban treni srasnda , tpk Homerosun anlatt gibi , kesilecek hayvann bandan aa tlm tahl serpilirdi. Ayrca Girit halknn hayvan idollerini de tapnaklara adadklar bilinmektedir.

Bayram zamanlar ise danslarla kutlanyordu. Dans ele geen buluntulara gre en nemli dinsel trenlerden biri saylmaktadr. eitli kaplarda , mhrlerde hatta saray duvarlarnda dans eden figrler rastlanmaktadr. Bayram zamanlarnda ate yakmak , salncakta sallanmak sk yaplan trenler arasndaydlar. Ele geen tasvirlere gre boa oyunlar da yln belli zamanlar yaplyor ve nemli bir yer tutuyordu. Festival zamanlar tren alaylar oluturmak , tpk dier baz dou dinlerinde olduu gibi , Giritte de sk rastlanan bir uygulama idi. Bayram zamanlar tam olarak saptanamam olmakla birlikte en nemli iki bayram lkbahar bayram ve zeytin toplama zaman idi. Girit kltrnde ayrca bir ller klt olduu da sylenebilir. llerin eyalar ile , hatta lamba ile gmld gz nne alnrsa Girit halknn lmden sonra bir hayatn varlna inandklar sylenebilir. Lahitler zerindeki dinsel figrlerin bolluu da bu nedenle olmaldr. Ayrca mezar civarlarnda sunular bulunmas da bu gr glendirmektedir. Klt gerekleri rahipler deil rahibeler tarafndan yerine getirilmekteydi. Bunun da ana tanra kltnden tr doal olmas gerekmekteydi. Rahipler ise daha ge devirlerde ortaya kmlardr. Betimlemelerde grdmz zere rahip ve rahibeler trenlerde hazr bulunmaktaydlar. Rahip ve rahibeler trene katlan dier kiilerden

zerlerindeki kyafetlerle ayrt edilebilmekteydiler. Rahip ve rahibelerin trenler srasnda dou kkenli giysiler giymeleri ise Girit dininin dou kkenleri hakknda dndrtcdr.

KAYNAKA

ALEXIOU Stylianos , Minos Uygarl ( ev. Elif Tl Tulunay ) , Arkeoloji ve Sanat Yaynlar , stanbul , 1991 COTTRELL Leonard , The Anvil of Civilization , Mentor Books , New York , 1957 ERHAT Azra, Mitoloji Szl, Remzi Kitabevi, stanbul, 1978 HAFNER German , Art of Crete , Mycenae , and Greece , Harry N. Abrams, Inc , New York , 1968 HIGGINS Reynold , Minoan and Mycenaean Art , Thames and Hudson , London , 1997 MACKENZIE Donald , Crete & Pre-Hellenic Europe , Senate , London , 1995 MANSEL Arif Mfid , Ege ve Yunan Tarihi , Trk Tarih Kurumu Yaynlar , Ankara , 1971 PLATON Nicolas , Crte , Les Editions Nagel , Genve , 1968

TAYLOUR Lord William , The Mycenaeans , Thames and Hudson , London , 1994 THUKYDIDES , Peloponnesos Sava ( ev. Tanju Gkl ) , Hrriyet Yaynlar , stanbul , 1976 TULARD Jean , Histoire de la Crte , Presses Universitaires de France , Paris , 1979 WALTZ Pierre , Le Monde Egen Avant les Grecs , Collection Armand Colin , Paris , 1947