Α2

Ομηρικό ζήτημα: το πρόβλημα σχετικά με τη δημιουργία της ομηρικής ποίησης, τη

σύνθεση και χρονολόγηση των επών, και την προσωπικότητα του ποιητή.
Λογότυποι ή formulae: Στερεότυπες εκφράσεις και στίχοι που χρησιμοποιούνται στα
ομηρικά έπη και επαναλαμβάνονται σε σταθερά μέρη του μέτρου ή σε όμοιες
καταστάσεις. Βοηθούσαν στη διαμόρφωση του μέτρου και στην απομνημόνευση.
Ο Parry βάσισε σε αυτό την θεωρία του σχετικά με προφορική σύνθεση και μετάδοση
των επών.
Μήνις: η οργή του Αχιλλέα για την αρπαγή της Βρησηίδας από τον Αγαμέμνονα.
Νόστος: επιστροφή του ξενιτεμένου (Οδυσσέα ) στο αρχικό του σημείο.
Χασμωδία: γειτνίαση δύο φωνηέντων κάτι που θεωρείτο ελάττωμα.
Κύκλια έπη: όλα τα άλλα έπη εκτός των Ομηρικών και των Ησιόδειων. Συνολικά
σώζονται μόνο τίτλοι και 120 στίχοι περίπου. Οι διάφοροι μύθοι ακολουθούσαν
χρονολογική σειρά και σχημάτιζαν κύκλο.
Ύμνος: εγκωμιαστικό τραγούδι προς τιμήν ενός θεού ή ήρωα, σε δακτυλικό εξάμετρο
ή ελεγειακά μέτρα. Έχει αποκρυσταλλωθεί σε επίκληση ή παράκληση ενός θεού.

Α3
Επιθαλάμια: χορικά ποιήματα, τραγούδια γάμου (Σαπφώ).
Ανακρεόντεια: α) όλα τα ποιήματα που αποτελούσαν μια κακότεχνη απομίμηση των
συμποτικών και ερωτικών ποιημάτων του Ανακρέοντα, β) μια συλλογή 60 ποιημάτων
που μας παραδόθηκαν στο τέλος του χειρογράφου της Παλατινής Ανθολογίας.
Ανακρεοντισμός: η παραμορφωτική εικόνα που επικράτησε για τον ποιητή λόγω των
κακότεχνων ποιημάτων που μιμούνταν τα δικά του.
Ελεγεία: το είδος ποίησης που αρχικά είχε θρηνητικό χαρακτήρα και της οποίας το
μέτρο απαρτίζεται από ένα δακτυλικό εξάμετρο και ένα δακτυλικό πεντάμετρο
σχηματίζοντας το ελεγειακό δίστιχο.
Ίαμβος: ποίηση με αστείο, σκωπτικό, δηκτικό, περιπαικτικό περιεχόμενο, σε «ιαμβικό
τρίμετρο».
Μελική ποίηση (μονωδία): τα τραγούδια που τραγουδιόνταν από ένα άτομο με
συνοδεία λύρας.
Αλκαϊκή στροφή: περίτεχνο μέτρο που χρησιμοποιούσε στα ποιήματα του ο Αλκαίος.
Χορική ποίηση: Οι χορικοί ποιητές έγραφαν ποιήματα-τραγούδια για να εκτελεσθούν
από χορό, συνέθεταν τη μελωδία που τα συνόδευε, όριζαν τις χορευτικές κινήσεις που
τα συνόδευαν, συνήθως δίδασκαν και τη χορογραφία στο χορό και συνόδευαν το χορό
με το μουσικό του όργανο. Τα τραγούδια αυτά αποτελούσαν πάντα μέρος μιας
εορταστικής εκδήλωσης, μιας θρησκευτικής –λατρευτικής τελετής. Τόπος ακμής:
Σπάρτη 7ου π.Χ. αι.
Ασυνάρτητα: μικροί στίχοι διαφορετικού ρυθμού που ενώθηκαν
Επωδούς: μικρές στροφές με άνισου μεγέθους στίχους
Σκόλια: τραγούδια που τραγουδιόνταν στα συμπόσια.
Παρθένεια : τραγούδια προορισμένα να τραγουδηθούν σε κάποια θρησκευτική γιορτή
από ομάδες κοριτσιών.
Επωδική τριάδα: δομή που απαντούσε συνήθως στα ποιήματα του Στησίχορου
(στροφή, αντιστροφή, επωδός).
Παλινωδία: ποίημα του Στησίχορου στο οποίο ο ποιητής ανακαλεί τα βαριά λόγια που
είχε πει για την Ελένη και ξαναβρίσκει το φως του.
Επινίκια ή επίνικοι: ποιήματα του Πίνδαρου για να τιμηθούν σε ειδική τελετή στην
πατρίδα τους οι νικητές των μεγάλων πανελλήνιων αγώνων.
Παιάνες: λατρευτικά τραγούδια, αρχικά προς τιμήν του Απόλλωνα, αργότερα και
προς άλλους θεούς.
Διθύραμβοι: θρησκευτικά τραγούδια, αρχικά προς τιμήν του Διόνυσου, αργότερα όχι
τόσο σχετικά με αυτόν.
Προσόδια: πομπικά τραγούδια
Υπορχήματα: λατρευτικού περιεχομένου χορευτικά τραγούδια.
Εγκώμια: ύμνοι προς τους θεούς.
Θρήνοι: θρηνητικά τραγούδια, νεκρικά μοιρολόγια.
Πυθιόνικοι, Νεμεόνικοι, Ισθμιόνικοι: επίνικοι του Πίνδαρου.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7
Σύστασις των πραγμάτων: Η σύστασις των πραγμάτων ή μύθος κατά τον Αριστοτέλη
είναι η οργανωτική αρχή που διέπει μια τραγωδία, σύμφωνα με την οποία τα
θεματικά μοτίβα μετασχηματίζονται σε δομικά στοιχεία της συνθέσεως ενός
δράματος. Η σύστασις των πραγμάτων αποτελεί μια λογική υπερδομή που χειραγωγεί
τη λογική που διέπει τα λόγια και της πράξεις των προσώπων του δράματος.
Καιρός: Ο δραματουργός μπορεί να συντονίζει τη δράση όλων των επιμέρους
στοιχείων του έργου με γνώμονα την έννοια του καιρού, της χρονικής εκείνης
συγκυρίας που, ενώ για τα πρόσωπα του δράματος μπορεί να δηλώνει το τυχαίο, είναι
στην πραγματικότητα ένα αυστηρά επιλεγμένο σημείο σύγκλισης των δεδομένων
ενός μύθου. Εξαιρετική είναι η ικανότητα του Σοφοκλή να οργανώνει τα δραματικά
γεγονότα γύρω από τον τόπο/χρόνο που δηλώνει η έννοια καιρός.
Ήθος: Στον Σοφοκλή ο τραγικός ήρωας παρουσιάζεται να πιστεύει ότι είναι
αυτόνομος, ελεύθερος να κάνει επιλογές, έχοντας επίγνωση των συνεπειών των
πράξεών του. . Η Αντιγόνη ενεργεί όπως της επιβάλλει ο χαρακτήρας της (το ήθος
της) όπως τον συνθέτει ο Σοφοκλής. Η τραγική επιλογή οδηγεί το σοφόκλειο ήρωα σε
απομόνωση από τον γύρω κόσμο, ενίοτε με τραγικές συνέπειες. Κυριαρχεί η θεϊκή
βούληση. Ο τραγικός ήρωας είναι προϊόν της πράξης του, συνήθως αξιολογεί λάθος
τα δεδομένα λόγω των περιορισμένων ορίων της θνητής, ανθρώπινης φύσης του και
πληρώνει τις επιλογές του.
Ηθοποιείν: Ικανότητα του Σοφοκλή να μπορεί να παρουσιάζει με μία λέξη ή μισό
στίχο ολόκληρο τον χαρακτήρα ενός ανθρώπου.
Α11
Δωρική φάρσα: είδος κωμικού θεάτρου που αναπτύχθηκε παράλληλα με την Αττική
κωμωδία στην κορινθιακή αποικία των Συρακουσών και έφτασε στην ακμή του με
τον Επίχαρμο στις αρχές του 5ου αιώνα π.Χ.
Κωμωδείν ονομαστί: ονομαστική σάτιρα, προσωπικός ψόγος.
Προσωπικό πολιτικό σκώμμα: Η ονομαστική σάτιρα πολιτικών προσώπων, στις
κωμωδίες.
Πυτίνη: Σημαντικότερο έργο του Κρατίνου, όπου ο ποιητής παρουσιάζει τον εαυτό του ως
σύζυγο της Κωμωδίας που παραπονιέται για τις απιστίες του ποιητή με την Πυτίνη.
Πάροδος: η είσοδος του κωμικού Χορού η οποία συνήθως αλλά όχι πάντοτε
συνοδεύεται από απαγγελία ή τραγούδι.
Αγώνας: μέρος της κωμωδίας οπού δραματοποιείται η σύγκρουση του ήρωα με έναν
αντίπαλο που μπορεί να είναι κάποιο άλλο πρόσωπο ή και ο Χορός. Όταν είναι
πλήρης αποτελείται από 9 μέρη που παρουσιάζουν συμμετρία.
Παράβαση: μέρος της κωμωδίας το οποίο συχνά θεωρήθηκε ως ο αρχικός πυρήνας
γύρω από τον οποίο αναπτύχθηκε η κωμωδία. Επικρατέστερη εκδοχή για την
ονομασία της είναι πως ο Χορός έκανε ορισμένα βήματα προς την κατεύθυνση των
θεατών (παραβαίνειν). Ο Χορός απευθυνόταν στους θεατές εγκαταλείποντας τον
δραματικό του ρόλο, διακόπτοντας έτσι την εξέλιξη του κωμικού μύθου.
Επεισοδιακές σκηνές: σκηνές στην αρχαία κωμωδία του Αριστοφάνη όπου ο ήρωας
έρχεται σε κωμική αντιπαράθεση με διάφορους αντιπάλους τους οποίους
αντιμετωπίζει με κωμικά τεχνάσματα, πολύ συχνά και με χρήση λεκτικής ή φυσικής
βίας.

Α13
Παρεκβάσεις: Αναφορές γεωγραφικού και εθνολογικού περιεχομένου οι οποίες
περιλαμβάνονται στο έργο του Ηρόδοτου.
Νουβέλες: αυτοτελείς αφηγήσεις περιορισμένης έκτασης, με έντονη δραματικότητα,
όπου παρουσιάζονται οι ανθρώπινοι χαρακτήρες αντιμέτωποι με τα πάθη τους, οι
παράγοντες που καθορίζουν την ανθρώπινη συμπεριφορά, συμπληρώνοντας την
ιστορική παρουσίαση των γεγονότων στο έργο του Ηρόδοτου.
Θουκυδίδειο πρόβλημα: οι προσπάθειες των ερευνητών να εντοπίσουν πρώιμα και
όψιμα στρώματα στη συγγραφή του έργου του Θουκυδίδη.
Δημηγορίες: τα ζεύγη συνήθως λόγων (με επιρροές από σοφιστικές αντιλογίες) όπου
εκφράζονται οι απόψεις των πρωταγωνιστών της ιστορίας και φαίνονται οι
ψυχολογικές διαθέσεις που τους οδηγούν σε αποφάσεις, στο έργο του Θουκυδίδη.
Εικότα-τεκμήρια: Χρήση αποδεικτικών συλλογισμών του Θουκυδίδη με βάση πιθανά
επιχειρήματα-εικότα και διαθέσιμες εξωτερικές ενδείξεις-τεκμήρια.
Πραγματείες: πρακτικές οδηγίες και συμβουλές για διάφορες δραστηριότητες.
Πολιτείες: σύντομες πραγματείες «αρχαιολογικού» (δηλ. ιστορικού) ενδιαφέροντος, όπου
περιγράφεται το πολίτευμα μιας πόλης..
Τέχνες: εγχειρίδια που αποσκοπούσαν στην παροχή γνώσης για ορισμένα θέματα, π.χ.
Πόροι (για τα δημόσια οικονομικά της Αθήνας) και Ιππαρχικός.

Α14
Γοργίεια σχήματα: ρητορικές τεχνικές του Γοργία οπού εναλλάσσονταν αντιθέσεις,
πάρισα και παρόμοια αποσκοπώντας στον εντυπωσιασμό του ακροατή.
Εικός: εύλογο, πιθανό.
Λογογράφος: αυτός που έγραφε επί πληρωμή για πελάτες, λόγους οι οποίοι
εκφωνούνταν στα δικαστήρια, ενώ ο ίδιος σπάνια εμφανιζόταν ως συνήγορος.
Δεινότης: ορμητική δυναμικότητα και πειστική επιχειρηματολογία στη ρητορική
τέχνη (Δημοσθένης).
Φονικοί λόγοι: Δικανικοί λόγοι που αφορούσαν θέματα ανθρωποκτονιών.
Τετραλογίες: αποτελούνταν από την κατηγορία, την υπεράσπιση, τη δευτερολογία
του κατήγορου, και την δευτερολογία της υπεράσπισης. Σώζονται 12 δικανικοί λόγοι
του Αντιφώντα με αυτή τη μορφή.
Έντεχνες – άτεχνες πίστεις: σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, τα αποδεικτικά
επιχειρήματα και οι συλλογισμοί του δικανικού λόγου από τη μια και τα εξωτερικά
αποδεικτικά στοιχεία (μαρτυρίες, έγγραφα, κλπ.) από την άλλη.
Ηθοποιία Λυσία: Διακρίθηκε επίσης για την ηθοποιία του, δηλαδή για την
προσαρμογή του λόγου του στην προσωπικότητα του ομιλητή έτσι ώστε να κερδίσει
την εύνοια των ακροατών.
«άγροικον Δημοσθένη» ή «κρίθινον Δημοσθένη»: ο Δείναρχος μιμείται το Δημοσθένη
αλλά δεν καταφέρνει να τον φτάσει, γι’αυτό και οι αρχαίοι τον αποκαλούσαν έτσι.

Β1
Ελληνιστική κοινή: η γλώσσα που μιλούσε ο κόσμος την ελληνιστική περίοδο βάση
της οποίας υπήρξε η αττική διάλεκτος.
Βασιλικές αυλές: τα εκτεταμένα βασίλεια στο πλαίσιο των οποίων ζει πλέον ο
άνθρωπος την ελληνιστική περίοδο.
Χορηγία: η οικονομική υποστήριξη του πνευματικού κόσμου από τις βασιλικές αυλές
Πολυειδία: η ενασχόληση ενός ποιητή με περισσότερα από ένα είδη της
λογοτεχνίας.

Β2
Συμφυρμός των λογοτεχνικών ειδών: η δυνατότητα των νέων
ποιητών να αξιοποιούν σε ένα είδος στοιχεία που παίρνουν από
άλλο.
Αίτια : διηγήσεις που ερμηνεύουν ονομασίες, έθιμα, τελετές.

B3
Λεπτόν: λέξη σημαντική για τον Καλλίμαχο που μπορεί να συμβολίζει την ποσοτική
σμίκρυνση αλλά και το ποιοτικό αποτέλεσμα.
Επύλλιον: μικρό έπος γραμμένο σε δακτυλικό εξάμετρο, με ιδιαίτερη ποιότητα
αφήγησης που δεν έχει την αναμενόμενη επική συνοχή.

Β5.1
Βουκολική ποίηση – βουκολικό: Η ποίηση που ως θέμα της έχει τους βοσκούς και
γενικά τους ανθρώπους της υπαίθρου, παρόλο που μεγάλο μέρος του είδους έχει
εντελώς διαφορετικό περιεχόμενο. Ο όρος χρησιμοποιείται συμβατικά.
Ειδύλλιον: η λέξη είναι υποκοριστικό του είδος, πιθανόν να σημαίνει ένα «μικρό
ποίημα». Ο χαρακτήρας του είναι διηγηματικός, δραματικός και μικτός. Δεν έχει
σχέση με το «ειδυλλιακός» που χαρακτηρίζει κάτι το τρυφερό και γοητευτικό.
Παθητική πλάνη: το μοτίβο συμμετοχής της φύσης στη ζωή των ανθρώπων, η
αναλογία ανάμεσα στη φύση και τον άνθρωπο που αποτελεί βασικό χαρακτηριστικό
του βουκολικού είδους και ειδικότερα του βουκολικού θρήνου.
Κώμος: είδος καντάδας, που τραγουδούσαν οι συμποσιαστές να τριγυρνούν
κρατώντας λαμπάδες στον δρόμο και να καταλήγουν τραγουδώντας στο σπίτι μιας
κοπέλας.
Παρακλαυσίθυρον: αν ο ερωτευμένος κωμαστής ξενυχτούσε στην εξώπορτα
αγαπημένης του τραγουδώντας για να κάμψει την αντίστασή της, το τραγούδι του
ονομαζόταν παρακλαυσίθυρον.
Αστικά ειδύλλια: Ειδύλλια γραμμένα σε δακτυλικό εξάμετρο και δωρική γλώσσα,
αναφέρονται σε θέματα της πόλης και πρωταγωνιστούν ως επί το πλείστον γυναίκες.
Σύριγξ – Τεχνοπαίγνιον: Πρόκειται για τεχνοπαίγνιον (= ποίημα γραμμένο με τρόπο, ώστε
να αναπαράγεται η μορφή ενός αντικειμένου, π.χ. βωμού, αυγού)
Μίμος: λογοτεχνικό υποείδος που σε δραματική μορφή παρουσιάζει στιγμιότυπα από τη ζωή
ανθρώπων χαμηλής τάξης αστικού πληθυσμού.

Β6.1
Ατθίδα : Πραγματεία ελληνιστικής περιόδου με θέμα την ιστορία της Αθήνας,
Β8.2

Προγυμνάσματα: Ασκήσεις για την υποστήριξη ή ανασκευή μιας θέσης

Β11.1

Κυνικόν τρόπον : Μείξη σοβαρού και αστείου (παράδοση του σκώμματος, της λοιδορίας, της
κωμωδίας, του Μένιππου)

Γ1
Γλωσσικός δυαδισμός: ο διχασμός της γλώσσας κατά την βυζαντινή περίοδο, ο
οποίος οφείλεται στο ότι ο γραπτός λόγος παραμένει στάσιμος και προσκολλημένος
στον αρχαϊσμό ενώ αντίθετα ο προφορικός λόγος εξελίσσεται.
Σειρές (Catenae): Η συλλογή και η ταξινόμηση του παραδομένου υλικού στο οποίο
υπάγονται οι ανθολογίες δογματικών ερμηνευτικών και ασκητικών αποσπασμάτων
από τη χριστιανική γραμματεία.
Δημώδης λογοτεχνία: Η λογοτεχνία που περιλαμβάνει έργα με κύριο χαρακτηριστικό
τη δημώδη γλώσσα.

Γ4.1
Άγγελος, αποκρισάριος, ταχυδρόμος, γραμματοκομιστής, γραμματηφόρος,
διακομίζων, κομιστήρ: ο κομιστής της βυζαντινής επιστολής.
Γραφή, γράμμα, πιττάκιον, χάρτης: η βυζαντινή επιστολή
Σύμμετρος χάρτης, πιττάκιον: συγκεκριμένου σχήματος χαρτί για επιστολή.
Γραφείς, νοτάριοι, υπογραφείς: βυζαντινοί γραμματείς οι οποίοι μεταξύ άλλων
συνέτασσαν επιστολές.
Επιστολάρια: συλλογές επιστολών παλαιότερων συγγραφέων.
Χρονικά των πόλεων: σύντομες καταγραφές γεγονότων που οι αρχαίοι αναρτούσαν
σε δημόσιους χώρους των πόλεων.
Υπηρεσιακές επιστολές: απευθύνονταν προς αρχές ή πρόσωπα που στελέχωναν
κάποιες υπηρεσίες και γράφονταν για πρακτικούς σκοπούς.
Ιδιωτικές επιστολές: γράφονταν για πρακτικούς λόγους και απευθύνονταν σε ιδιώτες.
Φιλολογικές επιστολές: γράφονταν χωρίς πρακτικό σκοπό, είχαν έναν παραλήπτη
αλλά γίνονταν ανάγνωσμα σε δημόσιες συναθροίσεις και προορίζονταν για έκδοση.
Οι φιλολογικές επιστολές μπορούν να διακριθούν σε: Διδακτικές, αφιερωματικές,
μιμητικές και στερεότυπες επιστολές.
Γ5
Εγκυκλοπαιδισμός: Με τον όρο «εγκυκλοπαιδισμό» νοείται η πνευματική
δραστηριότητα των λογίων που σχετίζεται με τη συλλογή, τον εμπλουτισμό και την
ταξινόμηση της γνώσης των παλαιοτέρων εποχών με στόχο τη δημιουργία
εγκυκλοπαιδειών.
Γ6
Μαρτύριο : αφηγηματικό κείμενο που περιγράφει τον μαρτυρικό θανατο ενός αγίου,
αλλά επίσης η πράξη του βασανισμού και ο τάφος ή ο βωμός του μάρτυρα.
Μαρτυρολόγιο: συλλογές μαρτυριών που συνέτασσαν οι Βυζαντινοί.
Συναξάριο : σύντομο αφηγηματικό κείμενο που διαβάζεται σε μια γιορτή για να
θυμίζει το εορταζόμενο γεγονός ή τα χαρακτηριστικά του τιμώμενου προσώπου.
Ενίοτε ταυτίζεται με τον όρο Μηνολόγιο.
Συναξαριστής: ο όρος δηλώνει αφενός την συλλογή συναξαρίων αφετέρου τον
συγγραφέα των συναξαριακών κειμένων.
Βίος : η βιογραφία ενός αγίου με τον συνήθη τίτλο Βίος και πολιτεία
Εγκώμιο (πανηγυρικοί λόγοι) : ρητορικά κείμενα, τα οποία γράφονταν για να
αποδείξουν την εξοικείωση του συγγραφέα με τους κανόνες της ρητορικής και την
πατερική λογοτεχνία των πρώτων χριστιανικών αιώνων.
Ψυχοφελείς διηγήσεις (αποφθέγματα πατέρων): σύντομα κείμενα σχετικά με τη ζωή
και τη διδασκαλία των αναχωρητών.
Οράσεις κείμενα προφητικού και χρησμολογικού περιεχομένου. Περιγραφές
οραμάτων και οπτασιών που έβλεπαν οι άγιοι ή οι προφήτες.

Γ7

Κοντάκιο: ύμνος με πολλά τροπάρια και κύρια χαρακτηριστικά τα εξής:

προοίμιο (ανεξάρτητο τροπάριο στην αρχή του κοντακίου.)
οίκοι (τα τροπάρια που συνθέτουν το κοντάκιο, οι στροφές).
ειρμός ( ο πρώτος οίκος στροφή που αποτελεί και το μετρικό και μελικό υπόδειγμα
για τους άλλους οίκους).
εφύμνιο (ρεφραίν, η επωδή κάθε ύμνου που επαναλαμβάνεται στο τέλος όλων των
στροφών, προοιμίου και οίκων).
ακροστοιχίδα. (μια φράση που σχηματίζεται από το σύνολο των αρχικών γραμμάτων
κάθε στροφής).
Κοντακάρια: βιβλία με συλλογές κοντακίων
Θεοτοκίον : Η τελευταία από τις 3 ή 4 στροφές του κανόνα, η οποία αναφέρεται στη
Θεοτόκο.
Καταβασία.: Ο ειρμός που ψάλλετε ξανά στο τέλος κάθε ωδής.
Ειρμολόγια: Τα ανθολόγια που περιείχαν ειρμούς διάφορων υμνογράφων.
Οκτωήχος: Βιβλίο που συγκεντρώνει την αναστάσιμη υμνολογία του Ιωάννη του
Δαμασκηνού.

Γ10.2

Κάτοπτρο ηγεμόνος: παραινετικό, διδακτικό έργο του Σπανέα που περιλαμβάνει νουθεσίες
προς έναν ηγεμόνα σχετικά με τα καθήκοντα ή τη συμπεριφορά του σε δημώδη γλώσσα.