Professional Documents
Culture Documents
Λογοτεχνία
Κωτόπουλος H. Τριαντάφυλλος
Π.Τ.Ν. – Π.Δ.Μ.
1
I. Το Λαϊκό Παραμύθι
Ορισμός
Φανταστική διήγηση που κινείται στον κόσμο του
υπερφυσικού και του μαγικού με σκοπό την τέρψη των
ακροατών (Δημήτριος Πετρόπουλος – Γεώργιος Μέγας,
καθηγητές Λαογραφίας) 2
Τα παραμύθια κάθε τόπου είναι παραλλαγές των
παγκοσμίων παραμυθιών, όμως υπάρχουν τα περιθώρια
για τη διάκριση των εθνικών ιδιαιτεροτήτων,
3
1. Χαρακτηριστικά – σταθερές των
παραμυθιών
Φανταστικός κόσμος
θαύμα – υπερφυσικός βοηθός (ζώο) / μαγικό μέσο
(δαχτυλίδι, μαντήλι)
Αφηγηματικός χαρακτήρας
Εξέλιξη στο παρελθόν
Χαρακτήρες επίπεδοι 4
2. Είδη παραμυθιών - δομή
Μαγικά ή εξωτικά (δράκοι, μάγισσες, γίγαντες κ.τ.λ.) –
έντονο το μαγικό στοιχείο
διηγηματικά ή κοσμικά – ανθρώπινες κοινωνίες
θρησκευτικά (συναξαρικά) – βίοι αγίων
ευτράπελα ή σατιρικά (παθήματα κουτών, ξεγελάσματα
δράκων κ.τ.λ.)
5
3. Vladimir Propp - 1928: «Μορφολογία
των λαϊκών παραμυθιών»
Εξετάζει τη δομή των μαγικών παραμυθιών (100
Afanasiev): πίσω από τα πολλά και μεταβλητά στοιχεία
υπάρχουν ορισμένα σταθερά και αμετάβλητα που διέπουν
τη δομή του λειτουργίες (31) : οι ενέργειες των δρώντων
προσώπων που με την αλληλουχία τους συγκροτούν τα
βασικά συστατικά μέρη του παραμυθιού
7 ρόλοι (δρώντα πρόσωπα): Εντολέας, ήρωας, χαμένο
και αναζητούμενο πρόσωπο (πολύτιμο αντικείμενο),
βοηθός (μαγικό μέσο), δωρητής, ανταγωνιστής/μοχθηρός,
ψευτοήρωας
Π.χ. αρχική κατάσταση, αναχώρηση, απαγόρευση,
παραβίαση απαγόρευσης
Ενστάσεις: το εξετάζει ως μηχανισμό – καταπνίγει το
φανταστικό στοιχείο (Ζωρζ Ζαν)
6
4. Μπετελχάιμ: η ψυχαναλυτική ή
ψυχολογική προσέγγιση
Η ψυχολογική σχολή αποπειράται να επισημάνει
στοιχεία του συλλογικού ασυνείδητου
Το παραμύθι αντιμετωπίζεται: είτε ως διαδικασία
ωρίμανσης είτε προσπαθεί να ανακαλύψει
στάσεις κοινωνικές και ψυχικές παρορμήσεις
Διαδικασία ταύτισης – το παιδί μπορεί να
πιστέψει ότι δουλεύοντας σκληρά μπορεί να είναι
τελικά ο νικητής (έμπρακτη ηθική)
Αντιπροσωπεύουν την τάξη σε σχέση με τη
σύγχυση της εσωτερικής ζωής του παιδιού
7
5. Γνωρίσματα του ελληνικού λαϊκού
παραμυθιού
Οικουμενικότητα (καθολικοί νόμοι: συμβολικό και
πανανθρώπινο περιεχόμενο &
τοπική παράδοση (εθνογραφικά, ψυχογραφικά
χαρακτηριστικά)
Γνωρίσματα ελληνικού παραμυθιού:
1. αφήγηση σε τοπικές ελληνικές διάλεκτοι
(λειτουργικότητα και αλληλεπίδραση)
2. εισαγωγικά και καταληκτικά μοτίβα, ευχάριστες
παρεμβολές («κόκκινη κλωστή δεμένη…», «έζησαν αυτοί
καλά…», «πέρασα κι εγώ από κει…» / «ψέματα και
αλήθεια, έτσι είν’ τα παραμύθια»
3. περιγραφή χώρου – πολιτιστικά στοιχεία τοπικών
κοινωνιών (διατροφικές συνήθειες, αγροτικές εργασίες /
εργαλεία, ήθη και έθιμα) – κοινά στοιχεία ακροατών με
ήρωες 8
Γνωρίσματα του ελληνικού λαϊκού
παραμυθιού
Γνωρίσματα ελληνικού παραμυθιού:
4. διδακτική διάθεση στη σκληρή τιμωρία των κακών –
απονομή δικαιοσύνης
5. αξίες: έντονη ηθική πρόθεση π.χ. ερωτική αγάπη ˂
αδελφική αγάπη / συζυγική αφοσίωση, έρωτας και σαρκικός
πόθος: λιγότερο ισχυρά στοιχεία συγκριτικά με τα
ανατολίτικα
6. διάθεση αστείου και χωρατού – τάση για βωμολοχίες
(αυθεντικές εκδοχές)
10
7. Πρώτες και σημαντικότερες καταγραφές
των παραμυθιών
Ευκίνητο λογοτεχνικό είδος (προσθέσεις, αφαιρέσεις,
τροποποιήσεις) – «διαστρωμάτωση» νεότερων και παλαιότερων
στοιχείων
11
Χανς Κρίστιαν Άντερσεν, 1805-1875,
και Το «παραμύθι» της ζωής του
Γράφει οδοιπορικά,
μυθιστορήματα, ποιήματα,
θεατρικά αλλά γίνεται
αθάνατος χάρη στα 160 και
πλέον παραμύθια του (Το
κοριτσάκι με τα σπίρτα, Ο
μολυβένιος στρατιώτης, Το
ασχημόπαπο κ.τ.λ.)
Βραβείο Άντερσεν
8. Καταγραφή – μελέτη των ελληνικών
παραμυθιών
Οι πρώτες καταγραφές γίνονται από ξένους (Johan von
Hahn,1864, Bernhard Schmidt, 1877, κ.α.).
Και τα ελληνικά παραμύθια έχουν υποστεί αλλαγές και
αναπροσαρμογές
Ακολουθούν συστηματικές καταγραφές και μελέτες από τους Ν.
Πολίτη (Λαογραφικό Αρχείο, 1918), Στ. Κυριακίδη, Γ. Μέγα
(Ελληνικά παραμύθια – σημαντικές γλωσσικές και νοηματικές
αλλαγές), Γιώργου Ιωάννου (Παραμύθια του λαού μας – πιστά στις
παραδοσιακές εκδοχές με τις τοπικές γλωσσικές ιδιομορφίες) κ.α.
Αξεπέραστη παραμένει μέχρι σήμερα η μελέτη του Richard
Dawkins,1914: στα ελληνικά παραμύθια υπάρχει ένα φιλοσοφικό
υπόβαθρο, ο ελληνικός χαρακτήρας… αυτό που στους άλλους
λαούς ήταν ψυχαγωγία για τα παιδιά στον ελληνικό λαό έγινε μια
ευκαιρία για στοχασμό για τους μεγάλους ...
13
9. Από την κοινότητα στο άτομο (J. Zipes)
Λαϊκή παράδοση Λογοτεχνία
Προφορικότητα Γραφή
Παράσταση Κείμενο
Επικοινωνία άμεση Επικοινωνία έμμεση
Στιγμιαία διάρκεια Διάρκεια
Αναδημιουργία Δημιουργία
Αυθόρμητος σχεδιασμός Προγραμματισμένος σχεδιασμός
Συλλογική ιδιοκτησία Ιδιωτική
Διάδοση Διανομή
Ανάκτηση μέσω της μνήμης Ανάκτηση μέσω της ανάγνωσης
14
Στο πέρασμά του
από τον ένα
τρόπο και μέσο μετάδοσης
στον άλλο, από το ένα
κοινωνικό περιβάλλον
στο άλλο, το παραμύθι
απέκτησε διαφορετικές κι
αμφιλεγόμενες ερμηνείες.
15
Ένα παράδειγμα: Η Σταχτοπούτα
ή ας δούμε πως αλλάζει το ύφος και η
ιδεολογία
16
Οι δύο αδελφές έπεσαν στα πόδια της
ζητώντας συγγνώμη. Η Σταχτοπούτα είπε ότι
τις συγχωρεί και τις παρακάλεσε να την
αγαπάνε πάντα. Η Σταχτοπούτα,
καλή όσο και όμορφη,
κάλεσε τις αδελφές της
στο παλάτι μαζί της και,
τη μέρα του γάμου της,
τις πάντρεψε με δύο νέους
ευγενείς της βασιλικής
αυλής (Perrault).
17
… Καθώς γινόταν οι ετοιμασίες για το γάμο,
έφτασαν οι κακές αδελφές, που ήθελαν να
ευχαριστήσουν τη Σταχτοπούτα και να
γιορτάσουν μαζί της τις χαρές της. Και καθώς οι
νεόνυμφοι πήγαιναν στην εκκλησία, η
μεγαλύτερη ήταν στα δεξιά, η μικρότερη στ’
αριστερά, τα περιστέρια τις έβγαλαν τα μάτια.
Έτσι τιμωρήθηκαν μένοντας τυφλές σ’ όλη τους
τη ζωή, γιατί ήταν ψεύτρες και κακές (Grimm).
18
10. Η αξία του παραμυθιού
Ενστάσεις και αντιρρήσεις για άγριες περιγραφές (βασανιστήρια,
θάνατοι), εμφανείς διαφορές πλούσιων και φτωχών, Εβραίων και
ντόπιων, σεξιστικών αντιλήψεων παρόλ’ αυτά προσφιλέστατο και
δημοφιλέστατο παιδικό ανάγνωσμα
Καλλιεργεί τη φαντασία / υποδεικνύει στο μελλοντικό ενήλικο τη
δυνατότητα πολλαπλών επιλογών και λύσεων
Φέρνει το παιδί σε επαφή με τη λαϊκή παράδοση (μνήμες, έθιμα,
δοξασίες κ.τ.λ.)
Πανανθρώπινο είδος – καλλιέργεια εθνικής αλλά και οικουμενικής
συνείδησης
Παιδαγωγική άποψη: κατάλληλο γιατί ο τρόπος σκέψης των
πρωτόγονων ή καλύτερα των πολιτισμών χωρίς γραφή =
πλησιέστερα στη σκέψη των παιδιών
Ερμηνεία υπό το πρίσμα διαφορετικών επιστημονικών θεωριών
(μυθολογική – συμβολική – ψυχαναλυτική – ανθρωπολογική)
19
11. Το σύγχρονο ή έντεχνο (ατυχής όρος – λόγιο,
μοντέρνο, σύγχρονες μικρές ιστορίες ) παραμύθι
Διακειμενικές επιδράσεις
24
13. Πολιτική - αξία του παραμυθιού
25
Ενδεικτική Βιβλιογραφία
26
Δ. Λουκάτος, Εισαγωγή στην Ελληνική Λαογραφία, Αθήνα
(Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης) 41992.
Μ. Μερακλής, Λαϊκό Παραμύθι. Κείμενα παραμυθολογίας, Αθήνα
(Ελληνικά Γράμματα) 1999.
- , Τα παραμύθια μας, Αθήνα (Εντός) 2001.
Β. Γ. Προπ, Μορφολογία του παραμυθιού, Αθήνα (Καρδαμίτσα) 1991.
«Το παραμύθι και οι Παραμυθάδες», αφιέρωμα στο περ. Επιθεώρηση
Παιδικής Λογοτεχνίας, Αθήνα (Καστανιώτης) τ. 3, 1988.
27