Τι είναι ο folklorismus;

ΙΑΚΑ Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας 2010

Ηρακλής Καραγιάννης
Μιχάλης Μερακλής
Ο ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών, λαογράφος και φιλόλογος Μ. Γ. Μερακλής γεννήθηκε το
1932 στην Καλαμάτα. Σπούδασε στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών και της Γοτίγγης της
Γερμανίας, όπου και εκπόνησε τη διδακτορική του διατριβή. Το 1975 εξελέγη τακτικός καθηγητής λαογραφίας
στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, του οποίου διετέλεσε και πρύτανης (1981-1982). Στο
χρονικό διάστημα 1990-1999 δίδαξε το ίδιο αντικείμενο στο Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης του
Πανεπιστημίου Αθηνών, ύστερα από μετάκληση. Είναι προεδρος της Ελληνικής Λαογραφικής Εταιρείας και
χρημάτισε πρόεδρος της Πανελλήνιας Ένωσης Φιλολόγων. Έχει εκδώσει βιβλια αναφερόμενα στη λαογραφία και
τη (νεοελληνική κατεξοχήν) φιλολογία και έχει δημοσιεύσει πολυάριθμα άρθρα σχετικά με τα δύο αυτά
αντικείμενα. 

Γεώργιος Μέγας

Ο λαογράφος, πανεπιστημιακός και ακαδημαϊκός Γεώργιος Α. Μέγας γεννήθηκε στη Μεσημβρία της Ανατολικής
Θράκης (1893) και πέθανε στην Αθήνα (1976). Σπούδασε φιλολογία και λαογραφία στην Αθήνα, στη Λειψία και
στο Βερολίνο. Μαθητής του Ν. Γ. Πολίτη, έλαβε το διδακτορικό του από τη Φιλοσοφική Σχολή του
Πανεπιστημίου Αθηνών (1925) και εργάστηκε στη δημόσια εκπαίδευση. Διετέλεσε συντάκτης και διευθυντής
(1936-1956) του Λαογραφικού Αρχείου της Ακαδημίας Αθηνών, έκτακτος και στη συνέχεια τακτικός (1952)
καθηγητής Λαογραφίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, πρόεδρος της Ελληνικής Λαογραφικής Εταιρείας (από το
1960) και υπεύθυνος για την έκδοση του περιοδικού της "Λαογραφία" (από το 1952). Το 1970 εξελέγη μέλος της
Ακαδημίας Αθηνών και υπήρξε ο πρώτος λαογράφος που εισήλθε στο Ανώτατο εκπαιδευτικό ίδρυμα της χώρας.

Ο Γεώργιος Α. Μέγας υπήρξε ένας από τους θεμελιωτές της ελληνικής λαογραφίας, με σημαντικές εργασίες στο
χώρο των λαϊκών εθίμων και παραμυθιών, της λαϊκής αρχιτεκτονικής και της κριτικής έκδοσης κειμένων.
Ορολογία Folklorism είναι ένας όρος που επανήλθε στις
παρατηρήσεις Γερμανού λαογράφου Hans Moser σε δοκίμιό
Folklorismus του 1962. Πρόβλημα στην έρευνα της λαϊκής τέχνης. Η λέξη
Folklore, με την έννοια των λαϊκών παραδόσεων, επινοήθηκε
το 1846 από τον William John Thoms
Ο Hans Moser ήθελε να μάθει για τη η διαμεσολάβηση και τη
συνέχιση της λαϊκής κουλτούρας ως έννοιας "κατανοητής -

«Η αναγέννηση και αναβίωση παραδοσιακών μορφών του λαϊκού αναγνωρίσιμης» στους νεώτερους και τη σχέση με τη

βίου και πολιτισμού, οι οποίες δεν ανταποκρίνονται κατά τρόπον διαφήμιση και τον τουρισμό.

οργανικό και ζωτικό στις ανάγκες της σύγχρονης ζωής, αλλά Η συζήτηση ήταν έντονη στη δεκαετία του 1970 και του

ασκούν, παρ’ όλα αυτά, μια γοητεία σε διάφορες κοινωνικές ομάδες, 1980, η προβληματική περιοχή, κατά την λαογραφία και

ονομάζεται φολκλορισμός». βρίσκεται σε εξέλιξη, σταδιακά υποχώρησε κατά τη

διάρκεια της δεκαετίας του 1990.

Μιχάλης Μερακλής Ζητήματα:

Αυθεντικότητα
Fakelore Παραπλανητική δήλωση

«Ψεύτικη, απατηλή, επιφανειακή παράδοση που φέρνει δήθεν ο

φολκλορισμός».
Richard Dorson

Fakelore είναι μια λέξη για το ψεύτικο στη λαογραφία, την

οποία ο βορειοαμερικανικός λαογράφος Richard M. Dorson
1950. Σχετική έννοια Kritiker verweisen.
Οι παρατηρήσεις του Γ. Μέγα
Βλάχικος γάμος, Θήβα 1959

Χαρακτηριστικά ως εθίμου
•Αλλαγή
παραδοσιακής αγροτικής κοινωνίας: κοινωνικοοικονομικού
πλαισίου

•Ευετηρικό (ερχομός Άνοιξης) •Χάσματα στην τέλεση του

Σύγχρονη αναπαράσταση:
εθίμου
•Αναλογική μαγεία ( λείψανο - θάνατος &
•Αναβίωση από άτομα με
ανάσταση γαμπρού) διαφορετικές πολιτιστικές •Κυρίως ως διασκέδαση
• Λειτουργική σημασία (Εξασφάλιση αναφορές (αστική ζωή) •Παράλειψη λειψάνου ή αλλαγή του
ευνοϊκών συνθηκών για κοινότητα) •Έντονη συναισθηματική
προσώπου που το υποδύεται
σύνδεση με το παρελθόν -
•Επινοημένες ανάγκες αναπαράστασης • Δεν έχει λειτουργική σημασία
ρομαντικές επιρροές
(πανωπροίκι) •Τάση για εξωτισμό •Νοσταλγική σύνδεση με το παρελθόν
• Συναντάται σε πολλές περιοχές

Τοπικό αντίστοιχο έθιμο: Οι Μάηδες

Folklorismus

Λόγοι:
1. Αγάπη του ανθρώπου για το παρελθόν
2. Τάση να θέλγεται από κάθε τι εξωτικό

Διεργασίες:
1.Αισιοδοξία της ανάμνησης – εξευγενισμός, εξωραϊσμός για
ότι έχει περάσει
2.Δημιουργία μνημονικών τόπων (προσωπικών ή και του λαού
ή του έθνους (ψυχολογικό και πολιτιστικό φαινόμενο)) π.χ.
Αναπαραστάσεις σκηνών του 1821

Πρόβλημα: η θεατρικοποίηση μπορεί να υπονομευτεί από την

στέρηση σοβαρότητας (απουσία συγκινησιακής φόρτισης) ή
την φαιδρότητα.
Παρ’ όλα αυτά δεν παρατηρούνται φαινόμενα υπονόμευσης
λόγω της αγάπης μεγάλου αριθμού των θεατών με το
παρελθόν και τη τάση για το εξωτικό. (λαογραφική δικαίωση)
Εξωτισμός
Τάση για γνωριμία άγνωστων τόπων και ανθρώπων: Αρχαίοι Έλληνες, περιηγητές, κοσμοπολιτισμός, σύγχρονος τουρισμός

Το εξωτικό όπως παρουσιάζεται εκτός του δυτικού πολιτισμού; – οριενταλισμός,

«ευγενής άγριος»
Ερώτημα: Ποιος είναι ο άγνωστος τόπος
σήμερα; Το εξωτικό όπως παρουσιάζεται εντός του δυτικού πολιτισμού;
(χωρική και χρονική διάσταση)
Το οικείο» εξωτικό;

Λόγοι ανάπτυξης τουρισμού ως μαζικού φαινομένου: άνοδος μεσαίας τάξης, καλυτέρευση βιοτικών συνθηκών, η ένταξη των όρων «άδεια
& διακοπές» στον εργασιακό κύκλο και καθορισμός ως δικαιώματος του εργαζόμενου, βελτίωση συγκοινωνιών, οργάνωση τουριστικών
επιχειρήσεων.

Λόγοι ανάπτυξης τουρισμού στην Ελλάδα: εξωτισμός, περιβάλλον, ιστορικό βάθος για τουρίστες εξωτερικού - εθνικός παραδοσιακός
πολιτισμός για εσωτερικό τουρισμό.
1ο παράδειγμα: Το «κωμειδύλλιο»
Η προσέγγιση της ελληνικής αστικής τάξης στον εξωτισμό της υπαίθρου και του λαϊκού πολιτισμού. Πρώτο έργο «Η τύχη της Μαρούλας»,
Δ. Κορομηλάς, 1889, μείγμα γαλλικής φάρσας με στοιχεία νησιωτικής ηθογραφίας όπου .

Ιστορικό πλαίσιο εμφάνισης κωμειδυλλίου
Λογοτεχνική γενιά του ‘80 – τάση για επιστροφή στις ρίζες (Κ. Παλαμάς, Γ. Δροσίνης
κλπ)
Έναρξη λαογραφικών μελετών – συσχέτιση με λογοτεχνία (ευρωπαϊκό φαινόμενο) – Ν.
Πολίτης
Εθνικό πρόβλημα με τις θέσεις του Φαλμεράγιερ.

Παράλληλη αστικο-συντηρητική λογοτεχνία (Μ. Άννινος, Γ Λάσκαρης κλπ) όπου ανήκουν

οι κωμειδυλλιογράφοι (Δ. Κόκκος)

Κωμειδύλλιο (προσέγγιση Γ. Σιδέρη):

Αστική προσέγγιση στον εξωτισμό της ελληνικής υπαίθρου
Δημιουργία αστών για αστούς
 Παίζεται από ερασιτέχνες, μέλη αστικών οικογενειών, στο παλάτι ή σε αρχοντικά σαλόνια, συνήθως μονόπρακτα, την περίοδο της αποκριάς (1880).
Καλύπτει την ανάγκη για νέα ενδιαφέροντα των αστών, ψυχική και ηθική κόπωση, με μια φυγή στην απλότητα των αγροτικών κοινωνιών
Έντεχνο είδος με δυτικότροπη επιρροή
Αντλεί υλικό από αντίστοιχες ιταλικές κωμωδίες (Μυλωνάδες, 1869)
Αναμειγνύει μουσικές (δυτικές έντεχνες, ελληνική δημοτική)
 Αναδεικνύεται ως είδος από τη στιγμή που παίζεται στα θέατρα από επαγγελματίες ηθοποιούς εμπλουτίζοντας τη θεατρική θεματολογία (συνήθως
τρίπρακτο, μιμούμενο το βαριετέ
 Παράλληλο είδος το δραματικό ειδύλλιο (Ο αγαπητικός της Βοσκοπούλας)
 Ιστορική συνέχεια του είδους ως αστικής έκφρασης (π.χ. βουκολική ποίηση)
Επίδραση λαογραφικών ενδιαφερόντων (Κ.Θ. Δημαράς)

Ερώτημα: Εντάσσεται το κωμειδύλλιο στον φολκλορισμό ή τη

2ο παράδειγμα: Το Λύκειο Ελληνίδων
Ιδρύεται το 1911 από την Καλλιρόη Παρρέν με συνεργάτριες τη Μαρία Παλαμά και τη Μαρία Πολίτη

Στόχος: να φέρει σε επαφή τις νεαρές

Λογοτεχνική γενιά του ‘80 – τάση για επιστροφή στις ρίζες (Κ. Παλαμάς, Γ. Δροσίνης
αστές Ελληνίδες με τη δημοτική μας κλπ)
παράδοση, μαθαίνοντάς τες να αγαπούν τα Έναρξη λαογραφικών μελετών – συσχέτιση με λογοτεχνία (ευρωπαϊκό φαινόμενο) - Ν.
ελληνικά έθιμα και την ελληνική φορεσιά Πολίτης

και να χορεύουν τους ελληνικούς χορούς. Εθνικό πρόβλημα με τις θέσεις του Φαλμεράγιερ.

Μετά την ίδρυση του κεντρικού Λυκείου των Ελληνίδων των

Αθηνών το 1911 από την Ρεθύμνια στην καταγωγή Καλλιρρόη
Σιγανού Παρρέν, ιδρύθηκαν τα πρώτα παραρτήματά του στα Χανιά
και στην Σύρο το 1915 και στο Ρέθυμνο το 1917.
Εμπνεύστρια της ίδρυσης του Λ.Ε. Ρεθύμνου ήταν η δραστήρια
Ρεθύμνια Ιουλία Κ. Πετυχάκη που βοηθουμένη από τον σύζυγό της
δικηγόρο Κ. Πετυχάκη και εξουσιοδοτημένη πριν από ένα χρόνο
από την Καλλιρρόη Σιγανού Παρρέν, πέτυχε το ακατόρθωτο για
την εποχή της.
Μία εκλεκτή συντροφιά από άξιες και μορφωμένες κυρίες του
Ρεθύμνου (οι περισσότερες απόφοιτες του Αρσακείου και τις
Σχολής Χιλλ) ,την πλαισίωσαν ,την στήριξαν και ίδρυσαν το ΛΕΡ.
Όλες μαζί αγωνίστηκαν με πάθος και αφοσίωση κι είδαν το έργο
τους να καρποφορεί γρήγορα και να αναγνωρίζεται απ` όλους.

Επιρροές Λυκείου
Ελληνίδων

Ερώτημα: Εντάσσεται η προσπάθεια του Λυκείου Ελληνίδων στον φολκλορισμό ή τη

Τελικά συμπεράσματα για τον φολκλορισμό
Α. Συμβολοποίηση του παρελθόντος: ανάγκη για Β. Εμπορευματοποίηση παρελθόντος: πρόβλημα νόθευσης του
κάλυψη συναισθηματικών συνδέσεων με το γνήσιου παραδοσιακού λαϊκού αντικειμένου (fakelore)
παρελθόν

Τουριστική αγορά
Αστική ανάγκη
Αυθαίρετες επινοήσεις
Συναισθηματική σύνδεση
Τάση παραποίησης

Αυθεντικότητα - γνησιότητα
Αναζήτηση πληροφορητών Ο φολκλορισμός ως μέσο συγκίνησης μεγάλων μαζών

Συνεργασία με ειδικούς Σύνθεση λαογνωσίας και εθνογνωσίας

Διατήρηση τόπων παράδοσης Παραλλαγές του παλαιού σε νέες χρήσεις

Καλύπτει τη θέση συνεχής αλλαγής της κοινωνίας και του
πολιτισμού

Το παλαιό είναι όμορφο γιατί είναι

παλαιό
Το νέο είναι άσχημο γιατί είναι
σύγχρονο

Ζητήματα

Αντίφαση: Το αυθεντικό ως κάτι σταματημένο ενώ αυτό διαρκώς αλλάζει

Ερώτημα: Μπορεί με τον καιρό να επέλθει ένα ψεύτισμα του λαϊκού

χαρακτήρα;