Το Σπήλαιο του Πανός στο Δαφνί 

 
Επιμέλεια: Κώστας Φωτεινάκης 
 

 
Φωτογραφία: Κώστα Φωτεινάκη, 2005. 
 
Το ολικό βάθος του σπηλαίου είναι 11,55 μ. και το μέγιστο πλάτος 7,8 μ. Το σχήμα μοιάζει 
με χωνί. Το Σπήλαιο ανακάλυψε αρχικά ο Δημήτριος Γ.Καμπούρογλου (κατά την διάρκεια 
των ερευνών του για την Ιερά Οδό δεκαετία, 1890) αλλά συστηματικά το ανάσκαψε ο 
Ιωάννης Τραυλός (1932 ‐ 1937). 
 

 
Κάτοψη του σπηλαίου του Πανός στο Δαφνί (Αρχαιολογική Εφημερίς 1936‐37, σελ. 409, πίν. Α'). 
 
[Η σπηλιά χωρίζεται με φυσικές προεξοχές σε τρία διαμερίσματα. Στους αρχαίους χρόνους 
τα φυσικά κοιλώματα του δαπέδου συμπληρώθηκαν με επίχωση από κονίαμα, καθώς 
επίσης και πολλά μέρη των πλευρικών τοιχωμάτων. Είχε γίνει δηλαδή τεχνητή επεξεργασία 
λίγον καιρό μετά την εγκαθίδρυση της λατρείας. Στο δεύτερο διαμέρισμα που η οροφή του 
κατεβαίνει στο ύψος των 1,62 μ. υπάρχει πάλι επίστρωση κονιάματος. Το τρίτο διαμέρισμα 
βρίσκεται στη φυσική του κατάσταση και οι φυσικές προεξοχές του βράχου σχηματίζουν 
είσοδο που απέχει από το διαχωριστικό τοίχο των δύο πρώτων διαμερισμάτων περίπου 
τρία μέτρα. 
 
Στο τέρμα της σπηλιάς ανοίγεται μικρός χώρος βάθους 2 μ. και πλάτους 0,90 μ. με 
κατεύθυνση δυτική. Στο τμήμα αυτό μέσα σε φυσικές ρωγμές του βράχου βρέθηκαν 
όστρακα και αγγεία καλυμμένα με το λίγο χώμα του κοιλώματος.  
Υπάρχουν δύο τοίχοι μπροστά στη σπηλιά. Ο ένας αναλημματικός και διευκόλυνε την 
πρόσβαση σ τη σπηλιά και ο άλλος για να φράξει το στόμιό της. Πάνω σ΄ αυτόν υπήρχε 
άλλος νεότερος από ξερολιθιά που τον είχαν κατασκευάσει για να προφυλάξουν τα 
κοπάδια.  
Στην πρώτη προεξοχή μετά τον τοίχο της εισόδου, σε απόσταση 3,40 μ.  απ΄ αυτόν βρέθηκε 
στην ανασκαφή άλλος τοίχος πάχους  0,55 μ. που χωρίζει το πρώτο από το δεύτερο 
διαμέρισμα και θα έφτανε μέχρι την οροφή της σπηλιάς. Η ανάβαση στη σπηλιά γινόταν με 
άνοιγμα στον αναλημματικό τοίχο, και από μικρή σκάλα στο πίσω μέρος του βράχου. Τα 
σκαλοπάτια ήταν λαξεμένα στο βράχο. 
Το μεγαλύτερο μέρος του τοίχου παρατηρείται στην ανατολική πλευρά καλύπτοντας 
περίπου 2 μέτρα. Πριν από την ανασκαφή που έγινε από τον αρχαιολόγο Ιωάννη Τραυλό 
1937, υπήρχε επίχωση στο δάπεδο ύψους 10 εκατ. Κάλυπτε τον τοίχο που έφραζε το στόμιο 
και έφθανε ως το δεύτερο που χώριζε τα δύο διαμερίσματα.  
 
Το αρχαίο στρώμα μας έδωσε κομμάτια από ειδώλια, ένα ολόκληρο λυχνάρι, αγγεία, 
κυρίως μελανόμορφα, λουτροφόρους, ληκύθους. Τα ευρήματα δεν είναι σπουδαία, αλλά 
μας επιτρέπουν να ορίσουμε χρονικά την αρχή και το τέλος της λατρείας στο σπήλαιο και 
τις θεότητες που λατρεύτηκαν μέσα σ΄ αυτό. 

 
Ο βωμός στη δυτική πλευρά, έξω από τη σπηλιά, θα ιδρύθηκε όταν έγινε η τεχνική 
διαμόρφωσή της, λίγο μετά την εγκαθίδρυση της λατρείας. Κοντά στον τοίχο που την 
έφραζε, η θέση αυτή είναι η πιο κατάλληλη από την ίδρυση του βωμού, που πάντα υπήρχε 
στα άντρα, όπως βεβαιώνουν γραπτές πηγές. Τα θραύσματα, τα υπολείμματα της φωτιάς 
και της τέφρας των μικρών οστών, ενδεικτικό ότι προσφέρονταν για θυσίες, οι λουτροφόροι 
(αγγεία αφιέρωσης) και ιδιαίτερα οι πήλινες σωληνοειδείς μορφές είναι χαρακτηριστικά 
ευρήματα της λατρείας του Πάνα και των Νυμφών. 

 
Μικρά κεραμικά αγγεία και ειδώλια Σιληνών από το σπήλαιο του Πανός στο Δαφνί, 5ος αιώνας π.Χ. (Αρχαιολογική Εφημερίς 
1936‐1937, σελ. 404‐405, εικ. 15, 17, 19, 20 και 21).  
Παλαιότερα ευρήματα του 5ου αιώνα δεν βρέθηκε. Και αυτό αποδεικνύει ότι με τη μεγάλη 
ανάπτυξη της λατρείας του Πάνα, μετά τα Μηδικά, εξαπλώθηκε  και εδώ η λατρεία. Στην 
αρχή το τυπικό της λατρείας θα γινόταν μονάχα μέσα στο σπήλαιο, χωρίς καμία τεχνική 
διαμόρφωση, οι θυσίες προσφέρονταν απευθείας επάνω στο έδαφος . Τα μικρά 
αντικείμενα ευλάβειας τοποθετούνταν πάνω στο δάπεδο. Γι΄ αυτό βρέθηκαν σε πολύ μικρή 
επίχωση. Αργότερα, μετά την πρώτη λατρεία, έγινε και η τεχνητή επεξεργασία του. Αυτό 
τεκμηριώνεται από το λεπτό πάχος της επίχωσης και από τα ευρήματα, που κανένα δεν 
είναι νεότερο από τον 5ο αιώνα. Η έλλειψη ευρημάτων άλλης εποχής μας κάνει να 
υποθέσουμε ότι γρήγορα εγκαταλείφτηκε.  
 
Στους χριστιανικούς χρόνους χρησιμοποιήθηκε για καταφύγιο ασκητών, εφόσον ήταν κοντά 
στη μονή Δαφνίου, που ιδρύθηκε από τους πρώτους χριστιανικούς  χρόνους. Μας οδηγεί σ΄ 
αυτό το συμπέρασμα, ο μεγάλος χρωματισμένος σταυρός, στην αριστερή πλευρά, πάνω 
στο αρχαίο κονίασμα. 
Στα χρόνια της τουρκοκρατίας ίσως χρησιμοποιήθηκε και για στάβλος μετά την 
εγκατάλειψή του από τους μοναχούς.] 
 
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ: α)Η προσέγγιση του Σπηλαίου του Πανός στο Δαφνί θέλει προσοχή, ιδιαίτερα 
τις πρωινές ώρες και όταν έχει υγρασία,  γιατί το έδαφος γίνεται γλιστερό ιδιαίτερα στο 
τέλος της διαδρομής . β) Η περιγραφή του σπηλαίου δεν είναι ορατή για τους μη 
μυημένους, μπορεί να πάτε και να απογοητευτείτε γιατί ενδεχομένως δεν θα μπορέσετε να 
διακρίνετε αυτά που περιγράφονται. Το ίδιο ισχύει και με το άλλο Σπήλαιο του Αιγάλεω, 
πάνω από το Δρομοκαϊτειο.  
 
Πηγές:  
1. Αρχαιολογική Εφημερίς 1936‐37, σελ. 393 – 409. 
2. ΔΥΤΙΚΗ ΠΥΛΗ ΑΘΗΝΑΣ – σχέδιο πλαίσιο, ΟΡΣΑ, 1991. Ομάδα μελέτης: Στρατής Κούλης, Μαρία Σταματίου, Άννα 
Γιαννίτση. Σχεδίαση: Ειρήνη Γαρυφαλάκη, Ρούλα Ζαρμπάφη. Το ανωτέρω κείμενο είναι ατόφιο, εκτός της πρώτης 
παραγράφου, από την μελέτη.  
3. «Χαϊδάρι – Συνάντηση με την Ιστορία», Δήμος Χαϊδαρίου, 2006. 
4. «Χαϊδάρι – Τόπος και άνθρωποι», Κώστας Φωτεινάκης, 2007, εκδ. e‐trust, προσανατολισμοί. 
5. «Οι Μυστικές βραχογραφίες των ιερών σπηλαίων», Νίκος Μπουντούκης, Ελληνικά Γράμματα, 2002. [Όποιος/α 
θέλει να επισκεφτεί και να ασχοληθεί με ερευνητικό ενδιαφέρον για το σπήλαιο του Πανός, και εάν δεν έχει 
εμπειρία, συνιστούμε να διαβάσει αυτό το βιβλίο προηγουμένως]. 
6. «Το σπήλαιο του Πανός στο Δαφνί και η λατρεία του Πάνα και των Νυμφών» της αρχαιολόγου Γ.Βενιέρη. Τοπική 
εφημερίδα Χαϊδαρίου  "Διαδρομές" Οκτώβριος 1997,σ.7.  
 
 
Ιούλιος 2008 
prosanatolismoi@hotmail.com