Een concert voorbereiden

amateurmuziek.nI

sono

Een concert voorbereiden

O m e Wierdsma

o Unisono
Plompetorengracht 3 3512 CA Utrecht Tel. +31 (0)30 233 56 00 Fax +31 (0)30 233 56 80 e-mail: unisono@amateurmuziek.nl website : www.amateurmuziek.nl

EEN CONCERT

VOORBEREIDEN

Voorwoord
Regeren is vooruitzien! Dirigeren en besturen ook!

Sturen en besturen doe je met een blik naar voren. Je richt je op de weg die voor je ligt, of die je nog moet banen. Natuurlijk helpen achteruitkijkspiegels en een blik opzij bij het uitzetten van de beste koers. Een vooruitziende blik is nodig voor de bestuurder en de dirigent, zeker op het moment dat de eerste voorbereiding in gang gezet wordt voor een concert. Het klinkt zo simpel: de voor-bereidinggaat vooraf aan de bereiding. Kijk maar in een willekeurig kookboek. Je leest wat je allemaal nodig hebt, op welk moment en in welke hoeveelheid. Er staat in beschreven hoe je de ingredinten kunt verwerken tot een heerlijke creatie. Dit boek is weliswaar geen kookboek, maar dient wel om een heerlijke creatie voor te bereiden. Het levert geen pasklaar recept voor een geslaagd concert, maar u mag het best beschouwen als een 'gouden gids' op uw weg naar weer een nieuw hoogtepunt in uw muzikale loopbaan. Oane Wierdsma is een ervaringsdeskundige op dit terrein. Hij heeft bij het schrijven van dit boek advies gevraagd en gekregen bij een aantal doorgewinterde collega's. Als u toch nog aanvullingen hebt die het gerecht ten goede kunnen komen: laat het hem en ons weten. Het boek zal voor dirigent en (koor)bestuurder een goed hulpmiddel zijn.

namens Unisono

Siem Groot

Utrecht, december 2003

EEN CONCERT VOORBEREIDEN

INHOUDSOPGAVE

VOORWOORD HOOFDSTUK 1 Voorbereiden van een concert

Repertoirekeuze Concertprogrammering Praktische zaken

HOOFDSTUK 7 Koorrepetities
Planning Beheersing Contact tussen koor en +t Dingeren als het koor kijkt Beleving en overdracht Inzicht Controle

HOOFDSTUK 2
De keuze van het programma Begroting Motivatie Wie komt er luisteren? Algemeen Soorten programma's Avondvullend Combinaties Louter hoogtepunten Thema's Contrastwerking Logistiek
-

HOOFDSTUK 8 Try-outs
Oefenconcerten Hindernisbaan Andere mogehjkheden Concertrijp

HOOFDSTUK 9 Soiistenrepetities
Welke solisten? Welke uitgave? Contact met de solisten Pianorepetitie Wie speelt er piano? Wat komt er aan de orde? Instrumentale solisten

HOOFDSTUK 3 Locatie
Keuze van de locaties Andere punten om op te letten Publiek Pauze Aandachtspunten

HOOFDSTUK 4 Voorbereiding van de dirigent

Partituurstudie Vertolken en vertalen Analyse van de partituur 'Reconstructie' Klankvoorstelling Gevoelsrelatie Het studeren van de koor- en orkestpartijen

HOOFDSTUK 10 Voorgenerale
Voorgeneraie Het muzikale aandeel De duigent duigeert! Wees eerlijk Diversen 'Dress rehearsal'

HOOFDSTUK l1 Orkesttepetitie(s)
Orkestrepetities Muziek zonder woorden Repetitieschema Beginnen Weinig praten, veel spelen Tempo Duidelijkheid Luisteren Wat moet er gerepeteerd worden?

HOOFDSTUK 5 Koonnateriaal
Klavieruittreksel Koorpartituur Stempartijen Leesbaarheid Materiaal huren Soorten en maten Stembandjes

HOOFDSTUK 6 Orkestmateriaal
Klopt het materiaal? Orkestmateriaal

EEN CONCERT

VOORBEREIDEN

HOOFDSTUK 12
Generale
Generale Locatie Koor Opstelling Op- en afgaan Repetitieschema Inzingen Discipline Extra instrumenten Timing' van de dirigent Controle

HOOFDSTUK W
Concert
Concert Lef Inzingen Op het podium Ceremoniemeester Rituelen Ting'

HOOFDSTUK 14
Evaluatie na het concert

BIJLAGEN

Bijlage 1
Werkzaamheden voor een concert

Bijlage 2
Spoorboekje van W.A. Mozart: Mis in C KV 427(417a)

Bijlage 3
Minimale condities

Bijlage 4
Spoorboekje 'Hodie'

Bijlage 5
Podiumopstelling

EEN CONCERT

VOORBEREIDEN

Hoofdstuk

Voorbereiden van een concert

Bij het voorbereiden van een concert zijn er veel zaken die in een vroeg stadium om aandacht vragen. We noemen er een paar: Repertoirekeuze 3 Past het gekozen repertoire bij de vaardigheden van het ensemble?

3 Is het repertoire aantrekkelijk en uitdagend voor koor en dirigent?

9 Is het aansprekend voor het publiek?

9 Hoeveel studietijd neemt het in beslag?
Concertprogrammering 9 Past het concert bij het publiek dat men als doelgroep op het oog heeft?

9 O p welk tijdstip vindt het concert plaats en welk karakter heeft het (een
koffieconcert, lunchconcert, namiddagconcert of een galaconcert)? Welke invloed heeft dat op de programmering?

9 Kleun de inhoud van het concert bij de tijd van het jaar? 9 Hoeveel tijd kost het? Is aanvulling gewenst of noodzakelijk?

>

Wordt het concert interessanter en afwisselender door aanvullende programmering?

9 Is het publiek beschikbaar op de dag van het concert? '

Praktische zaken

>

Is er goed materiaal beschikbaar om het repertoire in te studeren?

9 Hoe wordt het concert het best onder de aandacht gebracht (PR-beleid)?
9 Krijgt het koor met dit concert de zaal en de kas vol?

1 Zijn er geen andere publiekstrekkers (andere concerten, een koopavond of een kermis) die een groot deel van uw publiek op die danun wegtrekken? Informatie kunt u krijgen bij de gemeente en de W.

EEN

CONCERT

VOORBEREIDEN

9 Zijn de solisten die men wil hebben, beschikbaar en betaalbaar? 9 Leent de locatie zich voor het concert?
Is de locatie beschikbaar voor het concert en de generale? Is een orkest beschikbaar op die data en tegen welke prijs?

9 Wie is verantwoordelijk voor een tekstboekje inclusief toelichting en

vertaling?

Een projectmatige aanpak van alles wat met het concert te maken heeft, bevordert de overzichtelijkheid. Het is verstandig om alle activiteiten in een tijdpad in te zetten en een draaiboek te maken van alle werkzaamheden m.b.t. het 3 concert.

2 Is er geen geluidsoverlast rond de locatie, zoals een kermis, een popconcert of de carnavalsoptocht? Is er parkeerruimte in de buurt?

Zie bijlage 1: werkzaamheden voor een concert.

EEN CONCERT

VOORBEREIDEN

Hoofdstuk

De keuze van het programma

Begroting Bij het maken van het programma geldt de leuze: 'regeren is vooruitzien'. Daarbij speelt de financile haalbaarheid een doorslaggevende rol. Daarom is het noodzakelijke om in het beginstadium een begroting te maken. De kosten van de dirigent, solisten, een ensemble, de locatie en het huren of kopen van het partituren lopen snel op. In een vroeg stadium moet verder worden onderzocht hoe het concert wordt gefinancierd. Zijn er sponsors of kunnen er andere subsidiebronnen worden aangeboord? Motivatie Bij het samenstellen en rangschikken van het repertoire is het belangrijk om stil te staan bij de mensen die dat repertoire gaan uitvoeren: de zangers, de spelers maar ook de dirigent. Zij moeten het gekozen repertoire aankunnen en met plezier repeteren. De meeste tijd gaat toch zitten in de voorbereiding. Zorg er dus voor, dat ook die fase zo plezierig mogelijk is. Wie komt er luisteren? We schetsen de volgende situatie: een ensemble spant zich tot het uiterste in om een moeilijk werk onder de knie te krijgen. Uiteindelijk wordt het resultaat aan het publiek getoetst. Als dan blijkt dat veel luisteraars geen boodschap hebben aan het repertoire en al voor de pauze vertrekken, dan is alle moeite voor niets geweest. Om te voorkomen dat de luisteraars bij een moeilijk concert weggaan, kan het goed zijn om het publiek vooraf een inleiding te geven of een toelichting tijdens het concert. Bij de keuze van het repertoire moet men zich dan ook steeds afvragen of het ~ubliek genoeg zal worden aangesproken. Algemeen Bij het programmeren van een concert is evenwicht in de samenstelling en de opeenvolging van de diverse onderdelen belangrijk. Een componist streeft bij het schrijven van een meerdelig stuk ook naar afwisseling en samenhang.

Raadpleeg bijvoorbeeld het FONDSENBOEK, uitgegeven door FIN (Vereniging van Fondsen in Nederland),Jan van Nassaumaat 102,2596 BW Den Haag, tel. 070 326 27 53.

EEN

CONCERT

VOORBEREIDEN

Afwisseling tussen snel en langzaam, ernstig en vrolijk, donker en licht; en samenhang door middel van relaties tussen de toonsoorten onderling of een bepaalde thematiek die terugkeert. Een programma is hiermee te vergelijken. Ook daarbij laat je deze factoren meewegen. Een ander belangrijk facet is het spanningsverloop van een programma, de muzikale spanningsboog. Het concert begint met een werk, dat geschikt is als opening en eindigt met een stuk waarvan publiek en koor het idee hebben: dat is een mooie afronding. Daartussen moet sprake zijn van een organische opbouw van begin naar eind. Als er een pauze in het programma zit, moet de spanning tweemaal opgebouwd worden, voor en na de pauze. Soorten programma S Programma's kun je onderscheiden naar de lengte van de werken. Zo zijn er programma's met een avondvullend werk, programma's met losse werken die al dan niet samenhangen, programma's met 'highlights' en programma's waarin veel korte stukken in groepen bij elkaar zijn geplaatst. Daarnaast zijn er natuurlijk nog allerlei mengvormen.

Avondvullend
Bij de avondvullende werken valt op, dat veel koren (dirigenten) nauwelijks de moeite nemen om te zoeken naar werken buiten het 'ijzeren repertoire'. Het cirkeltje van Messiah - Jahreszeiten - Elias - Schpfung zou toch van tijd tot tijd doorbroken kunnen worden door andere werken. Je zou ook afwisselend het ene jaar iets bekends kunnen programmeren en het andere jaar iets nieuws. Zo voorkom je de sleur. Combinaties Het programmeren van twee tot vijf werken is al veel lastiger. De snikken moeten elkaar verdragen en de gekozen composities moeten samenhang vertonen door overeenkomst of door contrast. De composities moeten aan elkaar gewaagd zijn qua instrumentatie, karakter en inhoud. Op zulke programma's zie je regelmatig een ongelukkige combinatie van geestelijk en wereldlijk repertoire, rijp en groen naast elkaar. Een voorbeeld: Mozart Brahms Schggl Bach

Spatzenmesse KV 22

koor en orkest koor en piano

Die Forelle
LobetdenH m

koor a cappella koor en basso continuo

Een dergelijk programma is zeer oneconomisch, want de meeste spelers zijn maar in een stuk nodig. Mozarts kleine 'mussenmis' verdraagt zich slecht met de erotiek van Brahms' Liebeslieder en de barokke lofzang op de Schepper door Bach verklankt in zijn prachtige motet, heeft al evenmin een duidelijk verband met de bronstige gezangen van Brahms.

EEN

CONCERT

VOORBEREIDEN

Het parodistische werkje van Schggl is een nog vreemdere eend in de bijt. Het past eigenlijk nergens bij. De drie andere genoemde stukken zijn van een totaal verschillende moeilijkheids-graad:ook dat is een factor die zowel naar het koor als naar het publiek toe problemen kan opleveren.

Louter hoogtepunten Bij het programmeren van louter hoogtepunten uit de koorliteratuur is het nog lastiger om tot zinvolle combinaties te komen. Men haalt delen van composities uit hun oorspronkelijke verband en probeert met de losse onderdelen een nieuw geheel te vormen. Meestal lukt dat maar matig. Een minder goed voorbeeld van een 'highlights7-programma:
Vivaldi Buxtehude Haydn Hndel

Gloria Cantate: 'A 1 1 e s was Ihr tut'

D i e Himmel wzahlen (uit: Die Schpfund

'A nd the glory of the Lord' ('t: Messiah)

Thema 's Als men een programma samenstelt met kortere stukken van elk zo'n vijf minuten, is het zaak de stukken qua sfeer, onderwerp, moeilijkheidsgraad en bezetting te groeperen. Daarbij speelt de opeenvolging van toonsoorten een belangrijke rol. Bij een dergelijk programma is het goed om te zoeken naar een thema, dat alle onderdelen op een functionele en doordachte manier verbindt. Het samenstellen van een programma wordt overzichtelijker en soms gemakkelijker. Het thema stuurt de verwachting van de luisteraar. En hopelijk vermijdt men er een programma mee, dat veel weg heeft van een 'potpourri .
Y

Contrastwerking Een a cappellaconcert is qua organisatie eenvoudiger dan een concert met ensemble. De zangers gaan staan en ze zingen. Daarbij moet men wel bedenken dat een hele avond koorzang de stem behoorlijk belast en het publiek misschien te weinig afwisseling biedt.
Een goede basis voor een concert van koor en orkest is een tijdsduur van maximaal twee uur, inclusief een pauze. Dat betekent dat men een programma kan samenstellen dat 90 minuten duurt. Een a cappellaprogramma van 80 minuten is al lang. Tweemaal 40 minuten aaneengesloten koorzang met een korte pauze daartussen doet een groot beroep op de luisteraar. Is het programma samengesteld uit kleinere onderdelen, dan is het belangrijk dat daarin contrast voorkomt. Afwisseling boeit. Zelfs een blokfluitsolo van vijf minuten tussendoor kan wonderen doen! Een ander middel om de zwaarte van een a cappellaprogramma te verlichten, is het geven van een korte toelichting bij de diverse delen. Het publiek stelt dat vaak erg op prijs en het koor is blij met de gecreerde stemrust. Een mengvorm van vocale en instrumentale ingredinten geeft het concert meer kleur en ontlast het koor.

EEN

CONCERT

VOORBEREIDEN

Het kan dan gaan om puur zelfstandige instrumentale elementen, zoals een orgelsolo in een kerkconcert; maar ook het afwisselen van zingen en spelen, volgens het oude barokprincipe 'cantare et sonare' is aantrekkelijk. Een concert hoeft niet te bestaan uit alleen maar muziek. Eien bijdrage uit een andere kunstvorm, zoals een korte pozievoordracht, een pasdedeux, een sprankelende mimeact, een korte sketch of een toneelftagment, kan aan een vocaal concert een speciaal cachet geven. 5

Logistiek De logistiek van een programma moet terdege worden doordacht. Ik geef u een voorbeeld van niet goed doordacht programmeren. Het concert begint met een koor van vijftig mensen, dat het podium op moet om een kort a cappellawerk van n minuut te zingen. Het koor maakt daarna plaats voor een strijkkwartet dat twee minuten speelt en vervolgens moet het koor weer op om een compositie voor koor en piano van twee minuten te zingen. Voor het publiek is het wisselen van podium niet erg plezierig en kost dat teveel tijd. Als er werken voor koor met instrumentaal ensemble worden geprogrammeerd, is het goed om in een vroeg stadium de exacte gegevens van de orkestbezetting aan het ensemble door te geven. Daarbij is het zinnig om te informeren naar de haalbaarheid van het programma. Misschien is het nodig om het concept eerst door te spreken met de zakelijke en artistieke leiding van het ensemble. Dat voorkomt in de eindfase onaangename verrassingen! Men wil bijvoorbeeld de kleinst mogelijke orkestbezetting, om geld te sparen. Maar men kan niet zmaar bezuinigen op het ensemble. Er zijn artistieke maatstaven voor de orkestbezetting, zoals de balans tussen strijkers en blazers, waaraan niet kan worden getornd.

s Ik suggereer hier niet een terugkeer naar de situatie van jaren geleden: voor de pauze de kooruitvoering, na de pauze het toneelstuk en tot slot een hapje, een drankje en een Engelse wals.
6 Zo is het niet acceptabel om het Regricm van Brahms uit te voeren met een volledige blazersbezetting en daaronder een strijkersbezetngvan 4-4-2-2-1.De strijkers zijn dan onderbezet en kunnen met geen mogelijkheid opboksen tegen de zware blazersbezetting.

EEN

CONCERT

VOORBEREIDEN

Hoofdstuk

Locatie
De locatie van een concert kan heel bepalend zijn. Je zou bij de opzet van een concert en het bedenken van het concertprogramma zelfs de locatie als uitgangspunt kunnen nemen. Kies een daarbij passend repertoire. Het belangrijkste is wel dat de locatie een goede 'klankbodem' is voor je programma. Muziek, die is geschreven voor gebruik in de kerk, .stelt bepaalde eisen aan de akoestiek en muziek voor de concertzaal ook. Het is goed om daarmee rekening te houden.

Keuze van de locaties Natuurlijk moet je kijken of het concert op de gewenste locatie mogelijk is. Dat kan op diverse manieren: de dirigent kan samen met enkele bestuursleden de locatie gaan bekijken; je zou ook kunnen denken aan een werkbezoek van het hele koor. Het grote voordeel daarvan is dat men meteen een indruk krijgt van de akoestiek. Bij de voorbereiding van het concert kan men hiermee alvast rekening houden (bijvoorbeeldin een droge ruimte meer legato zingen dan men gewend is).
Andere punten om op te letten: Is er een goed contact met de beheerders van de locatie?Hoe flexibel is men daar? Passen koor en orkest op het podium? Waar wordt het koor opgesteld en waar het orkest? Is er goed meubilair voorhanden? Zijn er lessenaars voor de spelers en voor de dirigent? Is er een bok? 7 Is er een goed begeleidingsinstnunent beschikbaar (piano, orgel)?Wat zijn de kosten? Is er een orkestpodium voorhanden? Zo niet, mag het dan geplaatst worden? Is het beschikbaar bij de generale(s)? Het is nodig een nauwkeurige werktekening te maken van de opstellingvan het podium terwille van koor en orkest. (Zie voorbeeldtekening op pag. 53)

7 Bij een a cappeliaconcert heeft de duigent ook een lessenaar nodig en meestal is een podium ook geen overbodige luxe! Een orkest zit het hele concert en heeft echt goede stoelen nodig. Overleg vooraf met de orkestinspecint. De meeste orkesten nemen zelf de orkestiessenaars mee, inclusief een bok (een dirigentenpodium)en een dirigenten-lessenaar,maar het is wel goed om vooraf te controlerenen eventueel vast te leggen wie ervoor zorgt.

EEN

CONCERT

VOORBEREIDEN

9 Voor zowel koor als orkest geldt dat er per musicus een bepaalde speelmimte op het podium nodig is. Met betrekking tot de zangers maakt het verschil of men op het podium zit of staat en of men uit een klavieruittreksel zingt of uit het hoofd. De spelers hebben meestal meer ruimte nodig dan men op het eerste gezicht inschat (het is verstandig om ook bij het orkest te rade te gaan wat de ruimte betreft). 9 Kunnen de zangers en spelers hun spullen kwijt (jassen, kisten) en kunnen ze zich voorbereiden (kleedruimte, stemruimte)? Zijn er extra ruimtes voor solisten en dirigent?Waar blijft het koor resp. het orkest als het niet zingt resp. speelt?
Publiek Bij de keuze van de locatie moet u laten meewegen welk publiek u als doelgroep op het oog heeft en hoeveel publiek u verwacht. Een grote kerk die prachtig oogt en klinkt, valt als locatie behoorlijk tegen als er maar 40 mensen komen opdagen die met elkaar 400 stoelen moeten vullen. Andersom is het jammer als er grote belangstelling is voor een concert, maar te weinig zitplaatsen. Bij de planning van een concert kijkt u meteen of het karakter van de locatie en de aard van het concert bij elkaar passen. Een concert met religieuze muziek komt waarschijnlijk het best tot zijn recht in een kerk, maar voor een operette is een andere locatie geschikter. Kijk niet alleen naar de tekst (geestelijk of wereldlijk), maar denk ook aan de akoestiek (weinig of veel galm nodig), het aantal decibels dat u gaat produceren (blaast de instrumentale begeleiding het publiek de zaal uit), de aantrekkelijkheid van de locatie voor het publiek (comfortabele stoelen of houten kerkbanken), toiletten, een drankje voor het publiek in de pauze. Pauze Een pauze is een onderbreking van het concert. U moet onderzoeken of het programma zich daarvoor leent. In sommige composities mag je geen gaten slaan; die doen afbreuk aan het werk. Dan maar een korter concert, waarbij de compositie in zijn waarde wordt gelaten. U moet onderzoeken of u een pauze wilt en of dat mogelijk is op de gewenste locatie. Aandachtspunten 9 Is het programma qua tijdsduur lang genoeg om een pauze te rechtvaardigen?

P Kan het publiek iets drinken in de pauze? Mag het koor zelf koffie, thee en limonade schenken? Kan de beheerder de drankjes verzorgen? Zo niet, is er levering van buitenaf mogelijk? P Zijn er voldoende toiletten voor het publiek of moet u extra maatregelen treffen?
9 Kan een fraaie locatie op enigerlei wijze worden gerelateerd aan het concert?8

Als het concert plaatsvindt in een fraai museum, i s er dan gelegenheid voor het publiek om voor en na het concert en in de pauze gratis de collectie te bekijker2

EEN

CONCERT

VOORBEREIDEN

1 Hoofdstuk 1

Voorbereiding van de dirigent

Als er iemand is, die goed voorbereid moet zijn op het concert, dan is het wel de dirigent. Een belangrijk onderdeel van die voorbereiding is het bestuderen van de partituren en het zich eigen maken van de muziek. Daarom is het nuttig een aantal zaken nader te bekijken.

De partituur
G e s een goed leesbare, handzame en verantwoorde partituur. Een goede uitgever geeft een toelichting bij de uitgave van een compositie; hij verantwoordt zijn uitgave, vertelt over de bronnen en historische achtergronden, drukt de muziek duidelijk af en beknibbelt niet op notenbalken. In de toelichting vooraf of in de muziek zelf moet duidelijk gemaakt worden wat door de componist genoteerd is en wat de redacteur later heeft toegevoegd. Een uitgave zonder voorwoord kan ook verantwoord zijn. De ervaring van de dirigent met andere partituren speelt natuurlijk ook een rol. Voor men tot koop overgaat, is het verstandig om advies te vragen in een bladmuziekhandel. Men kan u deskundig voorlichten over de bestaande uitgaven. Een goede uitgave hoeft niet duur te zijn, een dure is niet altijd goed. Van veel repertoire zijn diverse uitgaven beschikbaar, soms zelfs in verschillende versies. Het is verstandig om meteen te informeren naar de beschikbaarheid van het materiaal voor de zangers en spelers.

EEN CONCERT

VOORBEREIDEN

In de praktijk is het niet handig als de koorzangers uit drie verschillende uitgaven moeten zingen (met in elke uitgave verschillende repetitiecijfers en -letters). Als dan de dirigent ook nog eens de nieuwste, gewijzigde druk gebruikt en het orkest oud materiaal op de lessenaar krijgt, zijn de irritaties voorspelbaar. Partituurstudie De volgende fase is het bestuderen van de partituur. Globaal kun je zeggen dat er een voortdurende wisselwerking zou moeten zijn tussen studie vanuit vogelvluchtperspectief en detailstudie. Begin met een verkenning in vogelvlucht. Men ziet dan snel de contouren en krijgt een globaal idee over vorm en inhoud. Dat idee varieert van prozasch tot inzichtelijk. Prozasch bijvoorbeeld: sommige bladzijden zijn erg 'wit' of juist 'zwart' vanwege het aantal noten. Inzichtelijk: in dit deel geen koperblazers, maar wel drie slagwerkpartijen boven de strijkers, en alleen maar vrouwenkoor.

In deze fase kan men een begin maken met periodiseren. Letterlijk betekent dat:
het indelen van een compositie in perioden. In de praktijk komt dat neer op het behoedzaam uiteenrafelen van de structuur van een compositie om een goed inzicht te krijgen in het bouwmateriaal. Al studerend duikt men steeds dieper in de partituur, ontdekt men verbanden in de thematiek en de instrumentatie, ziet en hoort men verschillen in op het oog gelijkluidende passages, enzovoort. Vertolken en vertalen De dirigent moet er voortdurend op bedacht zijn, dat hij een compositie adequaat naar zijn ensemble toe moet vertalen. Daarom is het goed om een compositie van veel kanten te benaderen en steeds andere invalshoeken te zoeken. Allereerst is het nuttig om algemene informatie over een compositie te verzamelen, zodat de dirigent voor zichzelf, maar ook voor zijn ensemble een achtergrond kan schetsen van het stuk. Daarbij spelen biografische gegevens een rol; ook de uitvoeringspraktijk van een periode is erg bepalend. Als een compositie op tekst is gebaseerd, moet de dirigent de tekst begrijpen en is het essentieel om de samenhang tussen tekst en ritme te onderzoeken. Een tempo bepaalt in hoge mate het karakter en het gezicht van een werk. Daarom is het zinnig om tempi, als ze met een metronoomcijfer zijn aangeduid, te leren voelen en ervaren. Bovendien zijn in veel stukken duidelijke relaties tussen de diverse tempi en is het dus van groot belang om die temporelaties te analyseren. Ook zal het stuk worden ontleed op kwesties als dynamiek, agogiek en frasering. En de dirigent moet uitpluizen, hoe hij het stuk gaat 'slaan', m.a.w. welke dirigeertechniek(en)hij moet toepassen om het stuk zo helder mogelijk naar koor en orkest over te brengen. Het is nuttig om dat thuis droog te studeren en vooral om door te denken welke gebaren essentieel zijn voor het ensemble en niet louter een gewoonte.

EEN

CONCERT

VOORBEREIDEN

Het kan zinvol zijn als een dirigent bij een lastige passage met fermates of onregelmatige maatsoorten 'droog' voordoet hoe hij gaat dirigeren. De zangers zijn gebaat bij deze informatie. Ze moeten bij het concert de gebaren van de dirigent ook kunnen 'lezen' zonder mondelinge verklaring. Analyse van de partituur Het analyseren van een partituur zou je nog weer verder kunnen uitsplitsen: Onderzoek de tekst. Onderzoek de structuur van een compositie en leg direct logische verbanden naar een zinnig en uitgebalanceerd repetitieschema. Onderzoek de melodische lijnen van de orkestratie; welke stemmen en instrumenten smelten samen? Welke niet? Onderzoek de harmonie en let daarbij op speciale plekken die veel aandacht vragen, zoals lastige akkoordverbindingen. Onderzoek de articulatie en de frasering. Onderzoek de contrastwerking van de dynamiek. Onderzoek de instrumentatie van een compositie. Onderzoek de partijen van koor en orkest op specifieke problemen. Het is verstandig om in een apart werkschrift aantekeningen te maken van deze studie. Het studeren beklijft beter als je zaken noteert. Bovendien kun je later zo nodig teruggrijpen naar deze notities. Natuurlijk kun je ook schrijven in de partituur zelf, maar voor veel aantekeningen is meestal niet voldoende ruimte. Ook vanwege de overzichtelijkheid is het beter om de partituur zo schoon mogelijk te houden. 'Reconstructie' Nadat de dirigent de bouwstenen van een partituur heeft ontleed, begint de 'wederopbouw'. Daarbij is combineren het trefwoord: combineren van afzonderlijke partijen om te zien hoe ze in elkaar grijpen, combineren van tonen om te weten welke akkoorden ze vormen, combineren van Manken om te horen welke totaalklank ze opleveren. Daarbij traint de dirigent al doende zijn innerlijk gehoor. Waar het innerlijk oor te kort schiet, kan de dirigent een instrument te hulp roepen. Zingen en spelen tegelijk werpt de beste vruchten af. Men raakt op deze manier steeds vertrouwder met de details. Tegelijkertijd dient de dirigent regelmatig afstand te nemen en de grote lijnen in het oog te houden.

Zie ook ~ e a d w Repetitietechniek (uitgave SNK, 1999)

E E N CONCERT

VOORBEREIDEN

Klankvoorstelling De dirigent ontwikkelt een voorlopige visie op het stuk en vormt zich een klankvoorstelling. In de repetities ervaart hij al werkend in hoeverre zijn zangers kunnen realiseren wat hij zich voorstelt. In dit stadium is het zinnig om te horen hoe de klankvoorstelling van collega's is door het beluisteren van cd's of overleg met een dirigent die hetzelfde stuk al heeft uitgevoerd. Verder moet een dirigent die met koor en orkest werkt zich realiseren dat hij wl regelmatig de klank van het kooraandeel hoort, maar niet die van het orkest. Ook daarom is het goed om uitvoeringen te beluisteren, om vertrouwd te raken met het orkestaandeel en ook daarmee een emotionele band te ontwikkelen. Gevoelsrelatie De dirigent leert de waarde van een stuk kennen. Als hij het werk hoogschat en liefheeft, zal hij extra gemotiveerd zijn om met het koor aan de slag te gaan. Als hij zijn interesse heeft verloren doet hij er verstandig aan om het werk direct van het programma af te voeren! Kan dat niet, dan is het zaak om er - heel professioneel - het beste van te maken en alsnog een gedwongen motivatie voor het stuk te ontwikkelen. Het studeren van de koor- en orkestpartijen Het bestuderen van elke partij afzonderlijk werkt voor de dirigent vaak het snelst. Dat geldt voor koorpartituren en voor partituren waarin vocale en instrumentale elementen samenkomen. Na het studeren van de afzonderlijke koorpartijen heeft de dirigent een beter inzicht in de spannings-boog van de vocale lijnen, de ademvoering en de intonatie. Als je dan de partijen in combinatie met elkaar bestudeert, krijg je een goed beeld van de moeilijkheden die de zangers tegenkomen.De koordirigent is in het algemeen minder vertrouwd is met de specifieke problemen van instrumentalisten. Daarom moet hij extra zijn best doen om het orkestaandeel te doorgronden. Na het studeren van de afzonderlijke orkestpartijen weet de dirigent in ieder geval wie wat op welk moment speelt en kan hij navenant zijn partituur betekenen. 10 In deze fase is het zinvol om een 'spoorboekje' te maken van de partituur. Bij elk deel of fragment wordt aangetekend welke stemmen en welke instrumenten er zingen of spelen en welke zwijgen. Zo'n spoorboekje bewijst zijn eerste nut al bij het voorbereiden van de koorrepetities. De dirigent weet wat hij met zijn zangers moet instuderen en kan een repetitieschema zinvol opstellen. Ook in de eindfase, vlak voor een concert, bewijst dit overzicht zijn diensten bij het maken van het repetitieschema voor het instrumentale ensemble. Orkesten werken graag met een schema van grote naar kleine bezetting: spelers die niet meer nodig zijn hoeven dan niet voortdurend te wachten. Aan de hand van zijn spoorboekje kan de dirigent vaststellen met welke grootste bezetting hij het beste kan beginnen. I 1

10 Zie het standaardwerkover Haydn van Robbins Landon: Hay& Chronicle and Works,uitgegeven door Thames & Hudson ,1980.

11

Zie bijlage 2: 'Spoorboekje' van W.A. Mozart: Mis in C KV 427 (417a)

EEN

CONCERT

VOORBEREIDEN

Hoofdstuk

Koormateriaal
Een nieuwe compositie wordt normaal gesproken gekozen door dirigent en bibliothecaris, eventueel in samenspraak met de muziekcommissie. Samen gaan ze na welke uitgaven er zijn en welke te koop of te huur zijn. Een duidelijke en verantwoorde uitgave scheelt aanmerkelijk in de repetitietijd en werkt plezieriger. 12 Klavieruittreksel Het koormateriaal is er in soorten en maten: klavieruittreksels, koorpartituren en 'losse' stemmen. In een klavieruittreksel vindt u alle noten van een compositie. De zangpartijen zijn allemaal apart afgedrukt en de begeleiding is gereduceerd tot een pianopartij. Koorpartituur In een koorpartituur zijn alle koorstemmen afgedrukt. Van de overige vocale en instrumentale partijen zijn alleen Stichnoten te lezen, waaraan de koorzangers enig houvast hebben bij hun inzet. l3

Sternpartijen
Soms komt het voor dat de vrouwenstemmen en de mannenstemmen afzonderlijk in een partituur zijn samengevoegd. De mannen weten dus niet wat de vrouwen doen en omgekeerd. Niet echt handig, maar soms is dat het enige materiaal en heeft men geen keus. De eenvoudigste vorm is die, waarbij in een partij maar n stem staatdgedrukt, de stempartij. Dit is de oudste vorm (orkesten werken er nog dagelijks mee), maar voor gepassioneerde koorzangers ook de minst aantrekkelijke. Wat er in de andere partijen gebeurt, kun je niet zien, maar alleen op het gehoor vaststellen. Dat doet een groot beroep op zowel de luistervaardigheid als het geduld. Meestal is zo'n stempartij voorzien van de broodnodigeStichnoten,maar het komt ook voor dat je als zanger teruggeworpen wordt op tellen.

12 De meeste muziekwinkels kunnen opzoeken wek uitgaven er zijn van een bepaaid werk en in welke prijsklasse. Een muziekhandel die zich specialiseen in het verhuren van muziek is de firma Albersen in Den Haag. Voor het aanschaffen van muziek zijn er divene goede adressen,zoals oa. Broekmans &Van Poppel in Amsterdam en Utrecht, en uitgevexij b o n i a in Loosdrecht.
13 Fragmenten van andere stemmen, waaraan men steun heeft bij het verkennen van het rnuz&.de verloop van het stuk, zijn klein afgedrukt in de koo1partitU~.

EEN CONCERT

VOORBEREIDEN

Leesbaarheid Een volgend belangrijk criterium is de duidelijkheid en leesbaarheid van de uitgave. Een vierstemmige koorcompositie bestaat bij voorkeur uit vier notenbalken, in de 'normale' sleutels de tenorpartij geoctaveerd in de sopraansleutel. l4 .

In sommige uitgaven wordt een vierstemmige koorpartij op twee balken

samengeperst. Met name als er veel stemkruisingen voorkomen, heeft zo'n uitgave niet de voorkeur. Bij de repetities kost het uitleggen van de notatie extra tijd. Elke keer dat de zangers de betreffende passage zingen, leidt de notatie af en zullen steeds mensen zich vergissen.

In sommige klavieruittreksels staan onder de notenbalk wel drie talen. Dat is

vervelend, zeker als er in de notenbalk nog diverse kleine nootjes en verbindingsboogjes staan, die moeten verduidelijken hoe de tekstplaatsing in de ene taal is en in de andere. Probeer dus een uitgave te vinden met maar een tekst. Meestal kun je op het eerste gezicht aan een klavieruittrekselof koorpartij zien of er aandacht aan besteed is. Is de tekst duidelijk leesbaar? Is het papier van goede kwaliteit en soepel? Ziet de uitgave er stevig uit? Ligt het boek goed open? Is de bindkwaliteit in orde, is de muziekdruk verzorgd? Is de muziek voorzien van maatcijfers en repetitieletters? Ligt de partij lekker in de hand? Een zorgvuldige uitgever vermeldt in het klavieruittreksel meteen ook onder welk nummer het orkestmateriaal, een studiepartituur en een grote partituur te krijgen zijn. Materiaal huren Wordt er muziek gehuurd van een bibliotheek, dan is het raadzaam om eerst een enkele partij op te vragen en die te beoordelen op bruikbaarheid. Als een bibliotheek bijvoorbeeld prachtige klavieruittreksels in voorraad heeft, is het zonde om de koorleden allemaal een eigen klavieruittreksel te laten aanschaffen. Vraag ook of de bibliotheek het orkestmateriaal heeft, en zo niet, of daar op redelijke termijn aan te komen is. Een andere mogelijkheid is om uit te zoeken of een ander koor het materiaal bezit en het materiaal van dat koor over te nemen (zie m. koormuziek.pagina.nl). Soorten en maten Veel standaardmateriaal is via een koorbibliotheek te leen, maar de dirigent moet vooraf onderzoeken of dat materiaal geschikt is voor zijn koor. Hoe is de kwaliteit van het materiaal? Als het materiaal eerder gebruikt is, zijn daarin vaak met potlood aantekeningen gemaakt. Soms kan men daarmee zijn voordeel doen. Over het algemeen zingt een schone partituur prettig. Niet acceptabel is een broos vergeeld 'manuscript', dat al bij de eerste forte-passage scheurt. Welk materiaal is het? Zijn het stempartijen, of staan de mannen- en de vrouwenstemmen afzonderlijk in een partituur?

14

De meeste tenoren lezen niet graag in de bassleutel en bassen nog veel minder graag in de sopraansleutel!

EEN CONCERT

VOORBEREIDEN

Komt het beschikbare materiaal overeen met de partituur die de dirigent zelf gebruikt? Of kan de dirigent beter een andere partituur aanschaffen, omdat de zijne al erg verouderd is? Het moet absoluut mogelijk zijn om met zacht potlood allerlei afspraken en aanwijzingen van de dirigent in het materiaal te schrijven. Ook dat is een selectiecriterium. Soms is een koorpartij ritmisch dermate gecompliceerd, dat de gemiddelde koorzanger er niet zomaar uitkomt. Dan verdient het aanbevelingom de koorzangers te vragen duidelijke markeringspunten in hun partij te zetten, waardoor ze in ieder geval de slag van de dnigent meteen kunnen koppelen aan de juiste plek in hun partij.

Stembandjes
Sommige koren maken gebruik van opnamen, waarop de partij van een stemgroep wordt voorgespeeld of voorgezongen. Ook zijn er cd's in de handel waarop alle stemmen en het orkest te horen zijn, terwijl er n koorstem wordt uitgelicht. Het succes van zo ' n studieband hangt erg af van de opname; het is plezierigluisteren naar een mooie stem of een akoestisch instrument, maar een elektronisch gegenereerde computertoon verveelt al gauw. Een voordeel van zo'n hulpmiddel is dat men thuis ofin de auto zijn partij kan instuderen. Een nadeel is dat zo' n bandje helemaal berust op de viva-vocemethode: voor- en nazingen. De zelfstandige leesvaardigheid van de koorzanger wordt door zo'n bandje niet bevorderd. Maar, zelfs beroemde operazangers studeren al rijdend in de auto z hun partij.

EEN

CONCERT

VOORBEREIDEN

Hoofdstuk

Orkestmateriaal
Vaak wordt een bepaalde compositie gekozen, omdat men het werk eens heeft gehoord en er enthousiast over is geworden. Als bij het concert een instrumentaal ensemble nodig is, moet er vanaf het begin duidelijkheid zijn over alles wat daarmee samenhangt, zoals de instrumentale bezetting en het orkestmateriaal. Allereerst moet worden gecontroleerd of van het gekozen repertoire orkestmateriaal voorhanden is. Bij grotere werken kan men dat meestal nagaan aan de hand van catalogi van bibliotheken, maar bij onbekend repertoire kan het wel eens lastig zijn om de hand te leggen op de instrumentale partijen, zo ze al ooit in druk verschenen zijn. Blijkt op een te laat tijdstip dat de partijen niet door de uitgever geleverd kunnen worden, dan moeten de partijen uitgeschreven worden of uit de partituur gekopieerd. Dat is een vak apart en moet deskundig gedaan worden om irritatie bij de spelers te vermijden en het brengt ook veel werk met zich mee.

Klopt het materiaal?

Al in een vroeg stadium moet worden gecontroleerd of de partijen en partituur van dirigent en orkest overeenstemmen. Zelfs bij veel standaardrepertoire doen zich nog regelmatig problemen voor. Enkele voorbeelden: Bach: Matthaus Passion: Wie als dirigent met de Matthaus te maken krijgt, doet er goed aan om oude uitgaven (bijvoorbeeld Peters) en nieuwe (bijvoorbeeldBarenreiter) terdege te vergelijken, al was het alleen maar om de nummering te controleren. Als je dit werk op het repertoire plaatst, is het handig als alle zangers dezelfde uitgave gebruiken. Handel: oratoria Bij oratoria van Georg Friedrich Handel is het verstandig vooraf te onderzoeken welk materiaal beschikbaar is en in welke versies. Het geeft irritatie als de dirigent pas op de orkestrepetitie tot de ontdekking komt dat delen, die hij met het koor ijverig heeft ingestudeerd, niet in de orkestpartijen voorkomen. Ook willen aria's nog wel eens behoorlijk afwijken of in de ene versie wl en in een andere niet voorkomen.

EEN CONCERT

VOORBEREIDEN

Zelfs bij standaardrepertoire zoals de Messiah, waarbij een argeloze koorzanger denkt dat er maar n versie in omloop kan zijn, zijn de varianten legio. In een goede uitgave, zoals bijvoorbeeld de Barenreitereditie, zijn de meeste varianten dan ook opgenomen. Deze kwestie doet zich ook voor bij heel wat muziek uit de Renaissance en de barok. Daarbij spelen ook andere zaken zoals de bezetting van het instrumentaal ensemble; meestal ligt die niet strikt vast of zijn er veel varianten. Hetzelfde geldt voor de uitwerking van het continuo. Havdn: oud materiaal versus nieuw materiaal Niet alleen in de Renaissance en de barok, ook later in de muziekgeschiedenis komt het nog vaak voor dat de ene versie danig afwijkt van de andere. Het is de taak van de dirigent om een verantwoorde keuze te maken. Neem bijvoorbeeld de ontstaansgeschiedenis van Haydns Nelsonmis, een treffend voorbeeld van een werk dat in verschillende versies bestaat. 15 Gelukkig is er van veel componisten steeds meer en beter biografisch materiaal beschikbaar, zodat men niet alle onderzoek zelf hoeft te doen. Mozart: Mis in C (.V427) Bij composities, die om de een of andere reden nooit afgemaakt zijn, is het meestal ook raadzaam om vooraf naar de uitgave en de inhoud te kijken. Mozarts Mis in C (KV42"s niet door Mozart zelf voltooid. Diverse musicologen hebben het werk afgemaakt en dus zijn er verschillende partituren en klavieruittreksels in omloop. De dirigent doet er verstandig aan om hierop te letten. Brahms: Requiem Bij sommige werken moet een dirigent zelf beslissen welke instrumenten wel en niet meespelen. Het loont dan de moeite na te lezen wat de componist er zelf voor ideen op na hield. Bij Brahms ' Ein Detltsches Requiem bijvoorbeeld is het nuttig om te weten dat de componist zelf erg hechtte aan de orgelpartij en het liefst een meervoudige harpbezetting wilde. Verdi: concertante opera's Bij opera's liggen varianten zo mogelijk nog meer voor de hand dan bij concertrepertoire. De partituur kan wel eens verrassingen bieden.

15 Te vinden in het standaardwerk over Ha* door Tharnes & Hudson, 1980

van Robbins Landon:Haydn, Chronicleand ~ o r k s uitgegeven ,

EEN

CONCERT VOORBEREIDEN

Als er bijvoorbeeld een 'banda' (een orkestje dat op de bhne speelt) is voorgeschreven, is het zinnig om even na te gaan of die partijen in enigerlei vorm terug te vinden zijn in de reguliere orkestpartijen. Anders huurt men voor veel extra geld een aantal musici in, die bijna niets te doen hebben.

Orkestmateriaal
Heeft het orkest eigen materiaal en mag dat gebruikt worden? Zo niet, bestaat er materiaal en kan het op tijd geleverd worden? Wanneer moet het materiaal bij het orkest zijn? l6 Stemt de uitgave overeen met het koormateriaal? En zo niet, zijn de verschillen van &en aard dat het combineren van uitgave A en B problemen gaat opleveren? Wat zijn de kosten van huur of koop? Het is ook goed om tevoren te informeren naar de staat van het materiaal: is het oud en grauw of in acce tabele staat, zijn het gedrukte of geschreven partijen, betekend of onbetekend enzovo~rt.

Bij de meeste koren is de dirigent de meest aangewezen persoon om re controleren of het materiaal aanvaardbaar en compleet is. Dat betekent dus dat het materiaal eerst naar de dirigent gaat. De dirigent doet er op zijn beurt verstandig aan om die controle te delen met de bibliothecaris van het orkest. De meeste orkesten stellen het op prijs als ze vroegtijdig een opgave krijgen van eventuele coupures of andere wijzigingen in de partituur. Voorafgaand aan de eerste orkestrepetitie kunnen de coupures worden ingetekend in het materiaal. Dat scheelt de spelers in het ensemble weer aan voorbereiding.

16

Meestal zo'n tien weken voor het concert.

17 1Het betekenen van het materiaal gebeurt onder verantwoordelijkheid van de concertmeester. Hij zorgt ervoor, dat in de partijen van de strijkers wordt ingetekend, hoe de groep van de 1. en 2. violisten straks de muziek gaat strijken, m.a.w. hoe ze hun stok zullen voeren: opstreek of afstreek. Datzelfde geldt namuslijk voor de andere secties (de altviolen, de c e h en de contrabassen).

EEN CONCERT VOORBEREIDEN

I Hoofdstuk

Koorrepetities
Planning Het is een goede gewoonte voor de dirigent om voorafgaand aan een serie repetities een repetitie schema te maken, dat ook aan het koor en de begeleider wordt uitgereikt, zo kan men zich thuis voorbereiden op de wekelijkse repetitie. In beginsel is het verstandig om er bij het maken van het repetitieschema van uit te gaan, dat het koor zo'n zes repetities voor het concert klaar moet zijn met de noten en de afwerking, zodat er vanaf dat moment geconcentreerd en genspireerd gewerkt kan worden aan het voorbereiden van het concert zelf. Bij het opstellen van een repetitieschema is het handig om die laatste fase - doorgaans zo'n anderhalve maand - meteen in te roosteren, zodat men aan het eind enige speling heeft. In de slotfase vermijdt de dirigent groepsrepetitiesen repeteert zoveel mogelijk tutti, zodat het koor groeit naar een coherente eenheid. Als er een instrumentaal ensemble meewerkt aan het concert, is in deze fase een goede pianist nodig die de instrumentale begeleiding invult, zodat het koor kan wennen aan de extra 'franje'. 1s In het budget moet hiermee al rekening worden gehouden.

Beheersing
Het doel van een serie repetities is het koor te kneden tot een ensemble dat zo goed mogelijk alle partijen beheerst. Van tijd tot tijd is het zaak om te testen of die beheersing al aanwezig is. Enkele voorbeelden: Blijft het koor op toon zonder steun van de piano of zakt de intonatie als een baksteen? Probleem: De intonatie is onvoldoende afgewerkt en de koorleden luisteren niet " voldoende naar elkaar en weten misschien niet eens waarnaar ze moeten luisteren.

1s Een kundige pianist is in staat om zonder mankeren de instrumentale begeleidmg te spelen. Een Mkman kan indien gewenst d e lastige loopjes weglaten en toch de indruk wekken,dat er een vol orkest kinkt. Hij kan in samenspraak met de duigent op de voorgrond treden, maar ook op de achtergrond begeleiden

EEN

CONCERT

VOORBEREIDEN

Remedie: Zorgvuldig de juiste intonatie opnieuw gaan studeren, piano en l-a-n-gz-a-a-m. Zelfs vlak voor een concert loont dit de moeite. Meestal is het koor simpelweg het intoneren uit het oor verloren en kan het met gerichte aandacht snel de juiste toonhoogte terugvinden. . Intonatie - zuiver zingen - is een van de belangrijkste aspecten van koorzang en moet vanaf het begin zeer zorgvuldig worden bewaakt. 9 Is het koor in staat om zonder hulp van de dirigent het 'ensemble' te bewaren, anders gezegd, blijven alle noten onder elkaar staan zonder dirigent of gaat ieder zijn eigen weg? Probleem: Het koor heeft te weinig inzicht in de structuur van de muziek en luistert niet echt naar elkaar. Remedie: Breng structuur aan, bijvoorbeeld door het koor opnieuw te confronteren met facetten van de maat (de ene helft klapt en de andere helft zingt, of het koor combineert het zingen met lopen in de maat, zodat het de tactus lijfelijk voelt). Als je de zangers letterlijk in de ruimte plaatst, zodat ze elkaar niet meer zo goed horen en geen steun aan elkaar hebben, valt dan de helft van het koor stil? Probleem: Er is te weinig onafhankelijke partijkennis. Remedie: Vaak is het signaleren van het probleem al een stimulans tot verbetering: het zet de zwakke zusters en broeders aan tot hernieuwde partijstudie. Bovendien weet de dirigent dat hij nog niet klaar is. Presteren de zangers ook zonder koorpartij in handen of staat het merendeel voornamelijk van blad te lezen? Probleem: De zangers klampen zich te veel vast aan hun partij. Remedie: Geef het koor zelfvertrouwen door enkele keren te eisen, dat ze een bepaald deel uit hun hoofd zingen. Meestal lukt het best en merken de koorleden dat ze meer kunnen dan ze dachten. Dat lucht op en geeft zelfvertrouwen.

EEN

CONCERT

VOORBEREIDEN

Het is zinvol om het koor zo nu en dan op deelgebieden te overvragen. Wat is het resultaat? Als je bijvoorbeeld vraagt om scherpere dictie, valt dan de accuratesse van de inzetten weg? Of beheerst het koor zijn partij zodanig dat het ene facet verder ontwikkeld kan worden zonder het andere te verwaarlozen? Is het goed om de intonatie onafhankelijk van de orkestpartij te trainen? Bij veel composities is het noodzakelijk dat het koor zichzelf kan redden wat de intonatie betreft. Train eventuele a cappellagedeelten extra op een kernachtige koorklank, die wordt gedragen door een goede ademsteun. Onwillekeurig gaat een koor toch rekenen op steun van het orkest. Bij sommige composities lijkt de pianopartij tijdens het instuderen voldoende steun te geven. Maar dan! Soms blijkt dat de orkestrale versie juist heel weinig steun geeft. De koorstemmen worden niet of nauwelijks meegespeeld en de instrumentale lijnen gaan juist 'tegen' het koor in. Als de dirigent dat probleem niet lang tevoren heeft onderkend, kunnen er grote problemen ontstaan op de generale. Dan is er ook weinig meer aan te doen. Als er sprake is van polyfonie loont het zeer de moeite om de partijen van het koor in een grote ruimte door elkaar te zetten. Meestal zijn de gevolgen gunstig. Het bevordert:

- de partijkennis, - de zelfstandigheid van de zangers, - de synchronisatie met de andere stemmen, - de balans tussen de stemmen, - het inzicht van de koorzanger in eigen vorderingen,
- de zuiverheid en de intonatie.

Contact tussen koor en dirigent In het laatste stadium van de voorbereiding moet het koor in staat zijn om werkelijk te 'hangen' aan de slag van de dirigent, vooral in gedeelten met veel schwung en een meeslepende cadans. Juist in passages met een sterk motorische puls is het gevaar groot dat het koor een eigen ritmisch leven gaat leiden, onafhankelijk van het orkest. Doe daarom oefeningen met vertragen en versnellen om de volgzaamheid te testen en te vergroten. Dit werpt zijn vruchten af als het orkest zich bij het vocale ensemble voegt.
Tijdens de koorrepetities is het aanvankelijk meestal zo dat het koor niet op tijd inzet als de dirigent een opmaat geeft. Als de beheersing van het repertoire echter groeit en het koor alerter wordt, lukt het de zangers steeds beter om exact gelijk in te zetten op het tikpunt van de dirigent. O p een bepaald ogenblik hoeft de dirigent maar de opmaat te geven en het koor stoomt op eigen kracht door. In die fase is het verstandig om het koor weer met beide benen op de grond te zetten en hen te trainen in het volgen van de slag.

EEN

CONCERT

VOORBEREIDEN

Als koor en orkest samengaan, is het plezierig als beide ensembles zoveel mogelijk gelijktijdig reageren op de gebaren van de dirigent. Vaak is de 'adem' van een orkest bij een inzet net iets ruimer dan die van een koor. Voor het koor geldt, dat het beter is om een fractie later te komen dan de slag. 19 Het belangrijkste is dat het koor nooit vr de slag uit zingt. Training van het koor: Train het zingen p de slag van de klinkers en het zingen vr de slag van de medeklinkers. Oefen het actief ademhalen vooraf aan een inzet. Het klaarzetten van de adem in alle rust als daarvoor gelegenheid is en het zeer snel ademen - zo nodig - na eenfirmate. Veel inzetten komen te laat omdat het koor pas op het moment van de inzet ademhaalt. Repeteer het uitspreken van medeklinkers, vooral die aan het slot van een woord. Onder spanning van een concert vallen deze elementen vaak het eerst weg. Als er spreekteksten in een compositie voorkomen, moet het koor leren om ze expressief (met stem) uit te spreken. Laat rusten actief beleven door het koor, bijvoorbeeld door het koor te vragen ze letterlijk uit te spreken, ze te laten tikken of klappen of op een ander manier voelbaar te maken door knijpen in de bladzijden van het klavieruinreksel bij een essentile inzet na een rust. Dat is meteen ook goed voor de ademsteun. Oefen het koor om koelbloedig en geconcentreerd hun inzetten voor te bereiden en ook in te zetten, als de dirigent onverhoopt niets aangeeft. Vraag de koorleden bij inzetten altijd even te kijken of de dirigent op hetzelfde spoor zit. Dit bevordert de aandacht van de zangers, went hen eraan om vaker te kijken en vooral op de juiste momenten. Het dwingt de dirigent om terug te kijken naar het koor. Train het al zingend vooruit lezen, zodat men niet overrompeld wordt door een problematische passage. Laat de zangers als er iets misgaat een 'pokerface' bewaren. Met name in een vraag- en antwoordspel tussen diverse stemmen en in fuga's mogen de koorzangers niet alleen 'op hun oren zingen', maar moeten ze steeds terugkoppelen naar de dirigent. Train dus op voortdurend oogcontact met de dirigent.

19 Een fractie, dus nauwelijks later. In ieder geval geen kwart later, en ook geen achtste, en liefst ook geen zestiende.

E E N

CONCERT

VOORBEREIDEN

Wijs op plekken waar een koorgroep zich kan herorinteren op de dirigent als er eens een inzet verkeerd gaat. Of geef een plek aan waar het koor als geheel elkaar zonodig kan terugvinden als het echt misloopt. Train het vullen met klank van rallmtandi e n f m t e s . Echt sostenuto mgen zijn de meeste koren absoluut niet gewend. Als het dan toch moet, gaat er van alles mis. Ter illustratie: als de dirigent e e n f m t e aanhoudt, is de eerste reactie van het koor stoppen met zingen. Maar dat is nou juist niet de bedoeling van eenf m t e . Het aanhouden en voeden met Mank van de toon vergt training. Een oefening om het inzicht van het koor te bevorderen zou kunnen zijn dat n groep van het koor de slagen van de dirigent meetelt, en dat een andere groep haar partij zingt, tegelijkertijd.

Dirigeren als het koor kijkt

In de weken voor een concert moet de dirigent zijn gebarentaal extra nauwkeurig toetsen aan de reacties van zijn koor. Daarbij zal hij enerzijds gebaren schrappen en anderzijds gebaren toevoegen. Een voorbeeld van schrappen: geef de inzetten steeds meer aan met oogcontact, zonder extra gebaren van de linkerhand. Dit bevordert de oplettendheid van de koorleden, het bevordert ook in hoge mate de concentratie van de uitvoering. Train het koor om zoveel mogelijk zelf te doen. Maar ook gebaren toevoegen kan zinvol zijn. Het is goed de pianist bij de koorrepetities te dirigeren als een orkest, waarbij de piano in de eindfase liefst pal tussen de dirigent en het koor moet staan, bij voorkeur pal voor het koor. Juist tijdens het concert doen zich vaak misverstanden voor tussen koor en dirigent, omdat allerlei inzetten die de dirigent aan het orkest geeft door het koor worden begrepen als koorinzet. Vaak ontstaan deze misverstanden, omdat de dirigent gedurende de koorrepetitie de orkestinzetten onopvallend heeft gedirigeerd of zelfs helemaal niet. Een andere reden is, dat de blazers - in tegenstelling tot de strijkers - tijdens het concert vlak voor het koor zitten. Als de dirigent naar de blazers gebaart dat ze moeten inzetten, begrijpt het koor de dirigent verkeerd en zet (te vroeg) in. Beleving en overdracht Zoek als dirigent naar het karakter van de verschillendedelen en probeer dat beeldend voor jezelf te verwoorden. Vertaal je inzichten naar het koor, zodat ook voor de zangers de muziek meer relif en schakering krijgt. Suggereer contrasten in de muziek en vraag je zangers om die actief mee vorm te geven. Vraag het koor mee te bouwen aan het spanningsverloop van een muziekstuk, om eb en vloed mee te maken. Doe daarbij een beroep op sociale vaardigheden, zoals luisteren naar elkaar en cordinatie met de dirigent. Vraag je koorzangers om mimische beleving van de muziek: laat de koorleden de inhoud van de muziek acteren. Het publiek wil niet alleen een sprankelend koor horen, het wil die sprankeling ook zien! Maak het koor ervan bewust dat men zingt voor het publiek en dat de mensen in de zaal geboeid moeten worden.

EEN

CONCERT

VOORBEREIDEN

De uitstraling van het koor mag niet op het podium blijven hangen. Dat betekent dus allereerst dat de koorleden rechtop staan en naar het publiek toe zingen. Dat betekent ook dat de zangers niet met gespannen gezichten proberen hun partij foutloos te zingen. Werkelijke uitstraling begint als het koor met plezier haar muzikale verrichtingen deelt met het publiek! Het kan helpen als de dirigent daarbij op verschillende niveaus motiveert. Bijvoorbeeld: we doen deze passage zo, omdat het dat effect heeft op het publiek. Of anders gezegd: met dit deel moeten we het publiek beslist pakken, dit fragment, deze melodielijn moet het publiek beslist horen. 20 Train zelfvertrouwen en lef van het koor. Dat is misschien niet altijd gerechtvaardigd als het gaat om de aanwezige kwaliteit, maar voor het neerzetten van een goede prestatie heeft het koor in alle gevallen een positief beeld van zichzelf nodig. De taak van de dirigent is om te zorgen dat dit positieve beeld voor 100% gerechtvaardigd is! Oefen ook buitenmuzikale kwesties zoals podiumgedragen andere zaken die het publiek waarneemt. Train het koor om staan en zitten zoveel mogelijk zelfstandig te doen op afgesproken plekken in de partituur.

Inzicht
Wijs het koor op muzikale motieven in de orkestpartij en verduidelijk de muzikale samenhang tussen koor en orkest. De meeste zangers 'luisteren' niet naar het orkest, omdat de instrumenten geen 'tekst' hebben. 21 Laat het koor van tijd tot tijd naar hartelust orkestpartijen meezingen, zodat ze zich bij de beleving van het stuk ook bewust worden van die partijen. Meestal is er een duidelijk verschil tussen de orkestklank die het koor bij het concert te horen krijgt en de pianopartij zoals het koor die in de koorrepetitie hoort. Een simpel voorbeeld: de strijkers begeleiden een koorpassage pianissimo,de houtblazers spelen tegenmelodien. Het koor staat vlak achter de houtblazers en zal daardoor bij het concert danig worden afgeleid. Daarom is het aan te bevelen om een paar weken voor het concert in overleg met de pianist de 'helderheid' van de pianopartij zoveel mogelijk te reduceren tot de 'zwoelheid' van de orkestklank. Dat is voor de dirigent een reden temeer om altijd meteen uit de partituur te dirigere; zodoende krijgt hij zelf inzicht in de steun die het koor uit het orkest kan putten. Hij legt aan de koorzangers uit welke steun ze krijgen uit de orkestpartij en laat de pianist die steun dan ook metterdaad geven (en vooral nit, als de steun ontbreekt). Een andere afwijkende factor bij een concert is de mate waarin solisten hoorbaar zijn. In de concertpraktijk zingen de solisten meestal van het koor weg, de zaal in; ze zijn niet of nauwelijks hoorbaar, zeker als ook het koor zingt. Bij de generale kan het plezierig zijn als de zangers van tijd tot tijd naar het orkest en het koor toezingen, zodat men goed kan horen wat zij doen. Maar met de rug naar het orkest moet het ook lukken.

. J

20 Een opmerkmg van dirigente Margaret Hillis tegen haar Chicago Symphony aionis: 'Als j& crescendo al niet horen, hoort het publiek het zeker niet!'

dit

zr Een prachtig voorbeeld van het tegendeel is het eerste deel van Bnhms' Derrtsches Re uiem. We de expositie (maten 29 d m X ! )vergelijkt met de reprise (maten 119 d m 124,ziet onmidde&jkdat instrumenten en stemmen stuivertje hebben gewisseld: wat eerst gespeeld werd, wordt in de reprise gezongen en omgekeerd.

E E N

CONCERT VOORBEREIDEN

Controle Er staan de dirigent diverse middelen ter beschikking om te controleren

hoever het koor gevorderd is met de beheersing van de noten.

9 het eigen oor

Een eenvoudig middel is om tijdens de repetitie al dirigerend het koor de rug toe te keren. Het koor verliest het oogcontact met de dirigent en ziet nog maar een klein deel van zijn gebaren. De zangers worden nu op hun eigen vaardigheden teruggeworpen, daardoor gaan ze hopelijk beter naar elkaar luisteren. Ook de dirigent verliest plotseling een zintuig, waardoor er middelen vrijkomen om dat andere zintuig, het oor a beter en nauwkeuriger te gebruiken. Meestal levert dat een hoog rendement.

9 een opname
Met audiovisuele middelen kan de dirigent afstand nemen van zichzelf en objectiever oordelen over de prestaties van het koor en zijn invloed daarop. Meestal moeten koordirigenten het in de slotfase doen met weinig repetitietijd met het orkest. Het is zinvol om de orkestrepetities op te nemen, zodat je nadien nog eens ontspannen kunt luisteren naar wat er nu werkelijk allemaal gebeurde. Hetzelfde geldt voor de generale. Een videoband van de repetities is -wat de controle van het geluid betreft -minder zinvol. Als je echter ook andere zaken zoals gebarentaal of uitstraling wilt beoordelen, dan is dat juist wel nuttig. De camera moet de dirigent dan wel frontaal aankijken. Videobeelden van het koor zijn ook nuttig. Meestal hebben mensen geen idee hoe ze zich op het podium gedragen.

>

andermans oor (en oog) Collega's kunnen ook helpen met een kritisch oor en een kriusche blik. Er moet wel over en weer sprake zijn van waardering, anders kan het effect averechts zijn. Toevallige luisteraars kunnen soms ook zinnige dingen zeggen, maar voor echt kritische opmerkingen zijn vakkennis en goede oren vereist.

22

Harry Camstra omschreef een dirigent eens als 'een oor met twee armen'. ..

EEN

CONCERT

VOORBEREIDEN

Hoofdstuk

Try-outs
Oefenconcerten De beste voorbereiding voor het concert is een 'try-out'! Het is leerzaam en soms ook leuk om mogelijkheden te zoeken om het concertprogramma te testen op publiek. Meestal zal dat publiek niet direct je doelgroep zijn, maar dat maakt het des te interessanter. Kun je ook dt publiek boeien of is het programma te specifiek afgestemd op een bepaalde groep luisteraars? De voordelen van een oefenconcert zijn: Je zingt in een andere ruimte met een andere akoestiek.
I

Je zingt voor (een ander) publiek. Je zingt zonder de directe hoogspanning van het echte concert. Het mag eventueel nog misgaan en dat creert rust die je goed kunt gebruiken als training voor het echte concert.

Hindernisbaan In de ruimte waar het chte concert wordt gegeven, zijn de omstandigheden altijd anders. Niet alleen de akoestiek en de opstelling, maar ook andere zichtlijnen spelen een rol. 23 Daarbij komt het feit dat het publiek met gespannen verwachtingen zit te luisteren. De dirigent kan testen of zijn koor is opgewassen tegen deze extra spanning door tijdens de repetities barricades op te werpen, die het koor moet overwinnen. Hij kan bijvoorbeeld diverse opstellingen proberen: de zangers door elkaar in een grote ruimte; sopranen voor de duur van een hele repetitie op de plek van de alten;

9 opsplitsen van het koor in kleine zelfstandige eenheden, bijvoorbeeld koorgroepen vormen van steeds 2 tenoren - 2 bassen - 4 sopranen - 5 alten.

23 Het is belangxijk dat zangers en spelers de duigent goed Immen zien Het oogcontact tussen beide partijen wordt gemakshalve wel omschreven ah de 'zichtlijn'. Overigens is de zichtlijn tussen ensemble en dirigent er n van de vele. Bij een orkest is een belangrijke zichtlijn bijvoorbeeld het oogcontact tussen de aanvoerders , van de strijkers.

EEN

CONCERT VOORBEREIDEN

Andere mogelijkheden: 9 D; ene helft van het koor fungeert als kritisch publiek terwijl de andere helft zingt. Je kunt samen met een ander koor dat binnenkort een concert geeft, afspreken dat jullie voor elkr een 'try-out' doen. Concertrijp Het loont de moeite door een of meer try-outs te bepalen in hoeverre een programma werkelijk concertrijp is. Bij een try -out verdwijnen vaak de finesses van de laatste repetitie, zoals de fijnzinnige uitspraak en de gewiekste ademcontrole. Dankzij een try-out hebben koor en dirigent de kans om hernieuwd te werken aan juist dit soort afwerking. Geef zo mogelijk oefenconcerten op diverse locaties, bijvoorbeeld een met een goede en een met een slechte akoestiek. Als een koor onder totaal gewijzigde omstandigheden in staat is om toch hetzelfde tempo te realiseren en dezelfde kwaliteit te bieden, dan is er heel veel bereikt.

E E N CONCERT VOORBEREIDEN

Hoofdstuk

Solistenrepetities
Welke solisten? In de ideale situatie kennen dirigent en bestuur de solisten die ze willen engageren en lukt het om juist hen te strikken. Meestal is het echter niet zo eenvoudig. Daarom dient de dirigent of het bestuur op de hoogte te blijven van het aanbod aan solisten. Dat kan hij op verscheidene manieren aan werken:
P bij concerten van collegae solisten beluisteren;
P

contact onderhouden met impresario's (die geluidsopname van solisten kunnen sturen of nog een auditie kunnen regelen);

P informatie uitwisselen met collega-dirigenten; P naar presentaties van solisten toegaan. 24

Welke uitgave? Dirigent en bestuur besluiten welke solisten men wil engageren. Vervolgens is het nodig de solisten te informeren over het materiaal, dat men gaat gebruiken, zodat ze al ruwweg weten wat er van hen verwacht wordt. Bij opera's is het overigens zinvol om heel exact aan te geven welke passages de solist moet zingen, Bij Bachs ' Mattbus Passion bijvoorbeeld moeten bepaalde zangers de 'kleine partijen' zingen. Niet alle solisten weten dat van tevoren. Ook als er coupures worden gemaakt zijn de solisten blij als ze daarvan vroeg op de hoogte zijn. Dat scheelt in de voorbereiding. Contact met de solisten Maak vooraf kennis met de solisten en werk met ze. Wacht hiermee niet tot de orkestrepetitie of de generale. Spreek bijvoorbeeld voorafgaand aan een orkestrepetitie met de solisten een 'pianorepetitie' af (een repetitie waarbij een pianist het orkest vervangt).

24

Zoals de Erna Spoorenbag Vocalisten Presentatie,het Vocalistenconcours in Den Bos& en presentaties

van impresario's zoals die van R e d Verhoeff.

EEN

CONCERT

VOORBEREIDEN

Pianorepetitie Het doel van een pianorepetitie is meerledig. Allereerst leren solist en dirigent elkaar kennen, zowel persoonlijk als muzikaal. Er is gelegenheid om in betrekkelijke rust voorlopige of definitieve afspraken te maken over tempi en timing. Directiegebaar en zang kunnen op elkaar afgestemd worden, eventuele misverstanden tussen dirigent en solist kunnen uit de weg worden geruimd, en ingeslopen foutjes verbeterd. Ervaringen kunnen worden uitgewisseld om te komen tot een beter eindproduct. In feite komt het erop neer dat een pianorepetitie met elke solist apart eigenlijk het halve werk is. Dirigent en solist leren elkaar inschatten en komen aan de weet wat ze wel en niet van elkaar kunnen verwachten. Natuurlijk is dit een enorme tijdsinvestering.Daarom is het goed om dit ruim tevoren te plannen, liefst niet al te dicht op het concert. Dan is er voor beide partijen nog tijd om zich naar elkaar te voegen. Waar de pianorepetitie plaatsvindt,hangt af van de omstandigheden. Soms is dat bij de solist of bij de dirigent of elders. Soms moet er speciaal een ruimte met een to~tsinstrument~worde~ gereserveerd. Belangrijk is bat men ongestoord en geconcentreerd kan werken. Wie speelt er piano? Als de dirigent zelf uitstekend piano speelt en zich helemaal zeker voelt over zijn directiegebaar, loont het om een afspraak te maken bij de solist thuis. Dat geeft hem de gelegenheid om de solist op eigen terrein te leren kennen en een beetje afstand te nemen van de eigen werkplek en de besognes van de koorrepetitie. Deze opmerkingen zijn natuurlijk ook omkeerbaar, als de solist bij de dirigent thuis repeteert! Als de dirigent zelf geen goede pianist is, is een kundige begeleider nodig. Soms is dat de pianist van het koor of de vaste begeleider van de solist, of een ander. Vereist is dat de begeleider in staat is om het gebaar van de dirigent te volgen en dat goed weer te geven op de piano. Ook de pianist die bij de koorrepetities de orkestpartijen speelt, is een voor de hand liggende persoon. Hij is al betrokken bij de voorbereiding van het concert, kent de compositie van de koorpassages al en kan de dirigent daardoor goed van dienst zijn. Echter, de eigen pianist is soms zo gewend aan de gebaren van de dirigent, dat hij diens fouten automatisch compenseert. Een onbekende pianist heeft op dat moment de voorkeur, omdat zijn spontane reacties de dirigent alvast ten dele voorbereiden op de reacties van het orkest. Wat komt er aan de orde? Bij een pianorepetitie worden dirigent en solist het allereerst eens over de tempi die worden gekozen. Daarbij is het zowel voor dirigent als solist zinnig om een metronoomcijfer te noteren, zodat men over en weer iets heeft om naar terug te grijpen. En belangrijk onderwerp vormen defermates die in een stuk voorkomen.

EEN CONCERT VOORBEREIDEN

Waar is de solist vrij om te doen en te laten wat zij wil, waar moet de dirigent leiden en in welke passages ligt een soepele samenwerking het meest voor de hand? In het ideale geval leidt de dirigent, maar z6 dat de solist zich er volslagen gelukkig bij voelt. Een situatie waarin de solist leidt en de dirigent volgt, is niet gewenst. Het is gewenst om in muzikaal en dramatisch opzicht niet alleen aan de techniek te werken, maar ook aan de emotioneleinhoud. Vaak blijkt die allesbepalend voor het eindresultaat. Het is goed als dirigent en solist niet alleen van elkaar weten wat ze doen, maar ook wat ze voelen.

E k is een wezenlijk verschil tussen een repetitie met de solisten apart of een repetitie met de solisten gezamenlijk. Een pianorepetitie met alle of zoveel mogelijk solisten, vindt meestal vlak voor het concert plaats, liefst voorafgaand aan de eerste orkestrepetitie met solisten. Deze repetitie is vooral zinvol als de solisten regelmatig lastige ensembles moeten zingen, waarin het niet eenvoudigis alles recht onder elkaar te krijgen en waarin de juiste balans tussen de verschillende stemmen moet worden bepaald.

Instrumentale solisten
Als een instrumentale solist een groot aandeel heeft in een koorconc.qt bijvoorbeeld een koorwerk met een uitgebreide pianopartij - is het nuttig om vooraf de zaken op elkaar af te stemmen. Hetzelfde geldt als men werkt met een klein ensemble van drie tot acht spelers. Maak afspraken over intonatie, keuze en 25 gebruik van instrumenten in een aparte ensemblerepetitie.

25

In wezen is er weinig verschil met een orkestrepetitie.

EEN

CONCERT

VOORBEREIDEN

Hoofdstuk

Voorgenerale
Voorgenerale De voorgenerale - in principe de laatste koorrepetitie voor de generale - kan men gebruiken als een repetitie, waar zoveel mogelijk elementen van de generale worden ingebouwd, zonder de druk van de echte generale. De solisten en het orkest zijn er nog niet bij, de zaal is de eigen vertrouwde repetitiemimte en men is 'onder ons'. Koor en dirigent kunnen nog redelijk ontspannen werken aan eventuele problemen. Het muzikale aandeel Als alles van een leien dakje gaat, dan is het zaak om heerlijk van elkaars prestaties te genieten, want op de generale is de spanning groter. Lopen bepaalde onderdelen nog niet vlekkeloos, dan kan men proberen om het euvel te verhelpen. Als dat lukt is het mooi, maar maak er geen halszaak van. Men kan, als dat verantwoord is, de zwakke plek couperen. Maar meestal lukt ook dat niet en is het zaak te bedenken hoe men het probleem zoveel mogelijk kan maskeren.

De dirigent dirigeert! De dirigent doet er verstandig aan om bij de voorgenerale te onderzoeken of zijn communicatie met het koor geen enkel misverstand meer kan opleveren. Als er een instrumentaal ensemble meewerkt aan het concert, is het noodzakelijk om het koor te trainen op de verandering van het directiegebaar. Gebaren die de dirigent voor het orkest maakt worden vaak niet begrepen door het koor, zodat het koor te vroeg of te laat inzet en onzeker wordt. Als de dirigent op een voorgenerale dat soort mogelijke ongelukjes kan ensceneren, is het koor bij de generale en het concert extra op zijn hoede en zekerder van zijn zaak.
De dirigent dient zich te realiseren dat niet alle zangers even stevig in hun schoenen staan en daarom bij een concert vol verwachting en met meer dan normale belangstelling zijn gebaren en aanwijzingen tegemoet zien: 'U geeft ons toch wel goed n?' Wees eerlijk Het is een goed idee dat koor en dirigent vlak voor de generale in essentie verwoorden hoe men over en weer naar de generale en het concert toeleeft. Als de dirigent bijvoorbeeld tegen het koor zegt dat hij met veel vertrouwen generale en concert tegemoet ziet, kan dat voor het koor een geweldige mentale steun zijn.

EEN CONCERT

VOORBEREIDEN

Zegt een dirigent zoiets wl, maar is het niet echt gemeend, dan voelt een koor dat feilloos aan. Meestal is het beter om elkaar de waarheid te zeggen, maar dan wel tactvol en weloverwogen. Liever samen vanuit hetzelfde gevoel en overeenkomstige betrokkenheid het gevecht aangaan, dan met totaal verschillende achtergrond.

Diversen
Nog andere zaken die bij de voorgenerale aan de orde kunnen komen:

P Algemeen:
Let hernieuwd op basale factoren: staat het koor goed, is er optimaal oog-en oorcontact, is er uitstraling?

P Staan en zitten: Wet koor noteert in de partij waar men gaat staan of zitten. Het is in feite beter om deze afspraken al veel eerder vast te leggen, zodat je er bij de repetities aan kan herinneren. De voorgenerale is de gelegenheid om dat nog eens te oefenen. Voordat je gaat staan alvast naar het puntje van de stoel schuiven, de benen loodrecht op de grond zetten en vanuit de benen omhoog komen. En zitten: weten waar de stoel staat en zonder verkennende manoeuvres meteen gaan zitten.

>

Volgorde concert: Attenderen op de juiste volgorde van de stukken, eventuele coupures nog eens nalopen, de momenten regelen wanneer men op en afgaat. Als het koor een buiging gaat maken voor het publiek, is dit het juiste moment nog even te oefenen.

'D L ess r ehearsal'

De voorgenerale heet ook wel de 'dressrehearsal', een term uit de operawereld om aan te geven dat het een verklede repetitie betreft (met alle decorstukken, mise-enscne, de zangers in kostuum enzovoort). Vooral bij kleine koren wordt steeds meer gewerkt aan de hand van een thema, met kleding die op het thema is afgestemd. Dus n controleren of ieders kleding klopt.

EEN CONCERT

VOORBEREIDEN

Hoofdstuk

Orkes
Orkestrepetities Het doel van de orkestrepetitie is niet anders dan van de koorrepetities: het orkest moet de muziek onder de knie krijgen. De capaciteiten van een orkest liggen meestal echter op een veel hoger niveau. Vooral een beroepsorkest kan onder leiding van een ervaren dirigent in zeer korte tijd een partituur instuderen en op een hoog niveau uitvoeren. De koordirigent is meestal in het nadeel, want hij staat niet dagelijks voor een orkest en mist dus de routine. Bovendien krijgt hij ook vaak weinig repetitietijd toebedeeld. Het is dus zaak om zo efficint mogelijk te repeteren. Die efficintie begint met de partituurkennis van de dirigent. Als die in ruime mate aanwezig is, wordt dat door het orkest zeer gewaardeerd. Maar die kennis moet dan wel vertaald worden in een duidelijke dirigeertechniek en inzicht in repetitietechniek bij een orkest. Kortom, hoe beter de dirigent voorbereid is, hoe groter de kans op een goed eindresultaat. Muziek zonder woorden Het grote voordeel van zangers is dat hun noten gekleurd zijn door tekst. Hun muziek is niet abstract, maar heeft een betekenis meegekregen. Voor de spelers in het orkest is dat anders. Hun tekst bestaat uit muzikale tekens en zij willen graag weten hoe ze die tekens moeten inkleuren. Daarom is het belangrijk dat de dirigent zich uitvoerig bezighoudt met de noten van het orkest. De orkestrepetitie - alleen het orkest, zonder koor - is voor de spelers een moment waarop ze kunnen toetsen of de dirigent bij het studeren niet alleen naar het kooraandeel heeft gekeken, maar ook naar het orkestaandeel. Als de dirigent bijvoorbeeld de weg kwijtraakt in een passage waar het koor de hoofdrol speelt en het orkest niet anders doet dan begeleiden, dan weet men eigenlijk al hoe laat het is. Voor de dirigent t laat! Repetitieschema Voorafgaand aan de orkestrepetitie maakt de dirigent een repetitieschema.Meestal is dat een schema 'van groot naar klein', zodat de dirigent begint met de delen die de grootste orkest-bezetting vragen en daarna de delen repeteert waarin minder spelers nodig zijn. Dat is voor het orkest de plezierigste manier van werken. Wie alleen speelt in de tutti-gedeelten, hoeft niet steeds te wachten op het volgende tutti-fragment en kan in de resterende tijd iets anders gaan doen. Hier blijkt het nut van de aantekeningen die de dirigent heeft gemaakt bij het bestuderen van de partituur en van de schema's van de orkestbezetting die hij heeft opgesteld.

EEN CONCERT VOORBEREIDEN

Beginnen Voordat de repetitie van een werk begint, kijkt de dirigent eerst of de instrumenten die in de partituur worden voorgeschreven ook daadwerkelijk aanwezig zijn en waar de spelers zitten. Elk orkest speelt in zijn eigen opstelling en de dirigent moet deze zo goed mogelijk in zijn hoofd prenten, zodat hij bij het dirigeren niet links de hoorns aangeeft, terwijl ze rechts wachten op zijn 'cue'. Het is belangrijk erop toe te zien dat dezelfde opstelling ook wordt gekozen bij het concert. Nadat het orkest verwelkomd is, kan het werk beginnen. Weinig praten, veel spelen Een orkest heeft weinig behoefte aan lange inleidingen over het karakter van een compositie en achterliggende filosofien. De spelers willen graag van de dirigent weten hoe hij wil dat het stuk gespeeld wordt. Ze willen weten in welk tempo ze de noten moeten spelen en of ze eventueel thuis nog moeten studeren. Kent de dirigent de partituur goed en is hij zo bezeten van het stuk dat het geen moeite kost zijn muzikale leiding te accepteren?Weet hij de delen waarin het koor zwijgt en het orkest alleen speelt ook te bezielen of heeft hij zich vooral geconcentreerd op de koorpassages en te weinig rekening gehouden met de inspiratie van het orkest? Tempo De dirigent legt het tempo vast. Dat is een heel belangrijk onderdeel van zijn werk. Bij de orkestrepetitie (znder koor) moeten de tempi overeenkomen met de generale (mt koor). Het mag niet zo zijn dat bij de generale plotseling vanwege het koor in een totaal ander tempo gezongen wordt dan bij de orkestrepetitie. Daarom moet een dirigent zichzelf en zijn koor trainen altijd hetzelfde tempo te nemen in een koorgedeelte. Uiteraard geldt dit eveneens voor de aria's en de orkestrale gedeelten.
Voor een koordirigent zonder routine is het grootste 'probleem' dat een orkest echt speelt wat hij dirigeert! Hoe hoger de kwaliteit van een orkest is, des te geraffineerder een orkest reageert op de gebaren van een dirigent. De koordirigent die zo'n nauwkeurige reactie niet gewend is, zal de neiging hebben te wachten op de klank. Dat heeft een funeste uitwerking op het tempo. Als een dirigent wacht op de Mank, zal hij van lieverlee steeds langzamer gaan dirigeren. Het eindresultaat laat zich raden. Daarom is het voor een koordirigent nuttig om te leren een tempo vst te houden. Dat kan hij oefenen bij zijn eigen koor, want ook daar speelt dit probleem van tijd tot tijd.

Duidelijkheid
Tijdens de orkestrepetitie is het zaak voor de dirigent om zo duidelijk mogelijk te zijn. Bepaalde gewoontes zijn inherent aan de aard van het orkest: Stoppen en starten is bij een orkest anders dan bij een koor. Bij een orkest is het doorgaans gewoonte dat een dirigent altijd aan het begin van een maat begint; de spelers kunnen immers niet bij elkaar in de partij zien waar de een begint en de ander ophoudt!

EEN

CONCERT

VOORBEREIDEN

b Als je een orkest vraagt om een bepaald punt in de muziek op te zoeken, dan

doe je dat bij voorkeur in de volgorde 'provincie - stad -straat', oftewel: noem eerst het repetitiecijfer, daarna het aantal maten ervoor of erna, en dan in die maat de tel; 'cijfer 4, daarin maat 1 , 2 , 3 , de 4' tel'. Deze methode werkt voor de spelers zeer prettig; men zoekt met de dirigent mee in plaats van tegen de stroom in.

Luisteren
Een dirigent moet zijn partituur zo grondig kennen dat hij ruimte heeft om te luisteren! De eerste keer dat een koordirigent voor een orkest staat, hoort hij maar 26 een fractie van wat er om hem heen gebeurt. Het orkest is immers eenvreemd medium voor hem. Langzamerhand is hij in staat om instrumentengroepen apart te horen en verliest niet meer de weg in de partituur. Ervaring en routine helpen, maar ook luistersessies bij orkestrepetities.

W at moet er gerepeteerd worden?

De hamvraag bij een orkestrepetitie is eigenlijk, wat er gerepeteerd moet worden. Een orkest werkt in de regel veel sneller dan een koor en wat bij de eerste orkestrepetitie nog een chaos was kan bij de generale f klinken. Meestal zijn het dezelfde intonatieproblemen in lastige liggingen bij de strijkers w aaraan apart aandacht moet worden besteed, passages waarin het lastig is alle instrumenten recht onder elkaar te krijgen en passages met fermates, waarin dirigent en spelers elkaar moeten leren verstaan. O p den duur krijgt de dirigent vanzelf meer inzicht en meer routine op dit terrein.

26

De orkestdirigent heeft waarschijnlijk dezelfde ervaring als hij de eerste keer voor een groot koor staat. De koordingent kan terugdenken aan de eerste keer dat hij voor een koor stond.

EEN

CONCERT

VOORBEREIDEN

Hoofdstuk

Generale
Generale Bij de generale - de laatste repetitie voor een concert - komt bijna iedereen die op en achter het podium nodig is daadwerkelijk in actie. Voor de organisatoren is het nuttig tevoren goed na te denken over alles wat er bij het concert komt kijken. De generale is de laatste kans om te controleren of het draaiboek klopt en men bepaalde zaken nog over het hoofd heeft gezien. Als het goed is, staat na deze repetitie alle medewerkenden duidelijk voor ogen, wat er bij het concert van hen wordt verwacht. Locatie De locatie van de generale is dezelfde als die van het concert. Het is immers zaak juist op die locatie te testen hoe alles verloopt. Denk aan praktische zaken als: een podium voor het orkest en het koor, een bok en een lessenaar voor de dirigent, de opstelling van koor en orkest, de plaats van het kistorgel, verlengsnoeren, lessenaars voor het orkest, verlichting voor koor en orkest, stoelen voor zangers en spelers (zonder leuning) en liefst aparte ruimten voor koor en orkest voor een drankje en sanitaire voorzieningen, etcetera. Als de voorbereiding goed is geweest, zijn de grootste problemen al opgelost. Koor Voor het koor is de generale een enerverende aangelegenheid. Alles is anders: de opstelling, de omgeving, de repetitietijd, de extra muzikanten, de kakafonie van geluid die over hen heen walst, de dirigent die hen soms letterlijk of figuurlijk op afstand benadert (hij moet nu zijn aandacht verdelen over koor, solisten en orkest). De eerste reactie is dan ook vaak dat het koor in zijn schulp kruipt. Als dat zo is kan de dirigent proberen het koor snel op het juiste spoor te brengen en hen het vertrouwen teruggeven dat ze even kwijt waren. Het koor zal dat zeker waarderen. Opstelling De opstelling van het koor is meestal anders dan men gewend is. Als het goed is, heeft het koor de laatste repetities voor het concert al in deze opstelling gerepeteerd). Is er genoeg ruimte voor iedereen?

27

Let op: het orkest heeft meer licht nodig dan het koor, want instrumentalistenlezen hun muziek De meeste koorieden doen dat niet meer.

EEN

CONCERT

VOORBEREIDEN

Kan iedereen elkaar goed horen? Is de dirigent goed zichtbaar? Heeft niemand last van de verlichting? Kunnen de leden van het koor hun muziek goed lezen? Geldt dat ook voor de orkestleden? Hoe is de definitieve opstelling van het orkest? Waar zitten de solisten?Kunnen ze de dirigent zien?En andersom: kan de dirigent de solisten zien? Zijn er goede zichtlijnen tussen de mensen die de continuogroep vormen? Als er changementen nodig zijn, hoe kunnen ze dan het snelst en het simpelst worden uitgevoerd?

Op- en afgaan Bij het concert komt het koor p en gaat het koor f. Dat moet afdoende worden gerepeteerd en liefst voorafgaand aan de generale 28 die vooral bedoeld is om het concert te testen. In geen geval mogen de koorleden door het orkest heen lopen, want dat kan leiden tot het omvallen van lessenaars, beschadiging van instrumenten en dus veel irritatie bij de spelers. Enkele koorleden regelen het op- en afgaan en het staan en zitten, voorzover dat niet wordt aangegeven door de dirigent. Repetitieschema In principe is de volgorde van het concert ook de volgorde van de generale. Daar kan van worden afgeweken, maar de bedoeling is dat men samen kan controleren of alles gladjes verloopt. Waar moet het orkest een bladzijde omslaan?Waar zijn changementen nodig? Wanneer moeten bepaalde solisten klaarstaan?Wanneer moet het koor staan en zitten? Inzingen Een koor gaat niet het podium op zonder concertresonans en concendictie. Hoe beter het koor in zijn klank en resonans zit, hoe gemakkelijker het zich laat dirigeren. Het is dus beslist nodig om voorafgaand aan het concert het koor op te warmen en te laten inzingen, maar het is zeker ook goed om dat bij de generale te doen. Bovendien hoort het inzingen tot de vaste routine van het koor en geeft het extra vertrouwen. Discipline Train het koor in de verhoogde discipline van de generale: er wordt in beginsel sneller gewerkt, maar ook meer geconcentreerd. Er is minder gelegenheid voor ontspanning. Bereid deze discipline al voor op de voorafgaande repetities. Extra instrumenten Vaak is het zo dat bij de generale een aantal musici pas voor de eerste keer aanwezig is, zoals de organist of klavecinist. Zijn hun instrumenten gestemd? Hebben ze stroom? Zitten ze op de goede plek binnen het ensemble, dat wil zegggen vlak bij de instrumenten waarmee ze samenspelen? Kunnen ze de dirigent goed zien (eventueel door middel van een spiegel of een scherm)?

28 Het kan ~IULIrlijk ook pas na de generale, maar dat leidt vaak tot irritatie, want de koorleden zijn moe, hebben alles gegeven en willen naar huis.

EEN CONCERT

VOORBEREIDEN

'Timing' van de dirigent

De dirigent heeft bij de generale de kans zijn 'timing' van de aansluiting tussen de delen te controleren. Moet hij wachten op spelers als er van instrument of mondstuk gewisseld moet worden (hobo's, klarinetten) of als er gestemd moet worden (gamba' s, luiten)? Kan een bladzijde bij de strijkers eerder worden omgeslagen als dat nodig is vanwege de voortgang van de muzikale lijn? Moeten de solisten eventueel eerder gaan staan? Geeft het staan en zitten van het koor teveel vertragmg en kan dat worden opgelost door een ander moment te kiezen, waar het koor zo onopvallend mogelijk kan rijzen of dalen?

Controle
Audiovisuele middelen kunnen helpen bij de evaluatie van de generale (zie hoofdstuk 7).

EEN

CONCERT

VOORBEREIDEN

1 Hoofdstuk 1

Concert
Concert
Het concert moet de klap op de vuurpijl zijn, het evenement waar het koor naar uitkijkt, de plek waar koor en publiek elkaar ontmoeten. Daarom is het zaak om goed voorbereid te zijn, gezond van lijf en leden en goed uitgerust. 29 Het is belangrijk dat een koor na een generale het idee heeft, dat men voldoende getraind is om het concert te doen slagen. Niemand is erbij gebaat als de helft van het koor na de generale een slapeloze nacht heeft. Een enkel geruststellend woord van de dirigent na afloop van de generale kan in dit opzicht wonderen doen.

Lef
Bij het concert zoekt de dirigent samen met zangers en spelers een juiste balans tussen voorzichtigheid en roekeloosheid. Niets is dodelijker voor het concert dan een uitvoering waar alle scherpe kantjes vanaf geslepen zijn. Het koor moet het lef hebben om ook minder goed ingestudeerde passages met verve over het voetlicht te brengen.

Inzingen
Voorafgaand aan het concert zingt de dirigent of iemand die ter zake kundig is met het koor in en zorgt dat de zangers op temperatuur komen. Soms is er gelegenheid om een paar moeilijke passages door te nemen. Maar het is niet de bedoeling dat er nog echt gerepeteerd wordt. Dat stadium is achter de rug. Belangrijk is dat men elkaar oppept. Er moet tenslotte een prestatie geleverd worden.

Op het podium Voor, tijdens, en na een concert zijn de podiummanieren van koor en orkest erg belangrijk. Voordat de eerste noot klinkt, ziet het publiek al hoe een koor wellicht gaat klinken. Daarom zijn deze uiterlijkheden belangrijk: hoe komt een koor op (gedisciplineerd of chaotisch), hoe staan de zangers op het podium (rustig of verkrampt, met een glimlach op het gezicht of in opperste concentratie), welke uitstraling heeft het koor naar het publiek toe, welke indruk maakt de dirigent?

29

Dat geldt zowel voor de koor- en orkestleden ah voor de dirigent.

EEN CONCERT

VOORBEREIDEN

Ceremoniemeester Het is handig als n persoon de gang van zaken regelt en het draaiboek in de gaten houdt, zoals het ontvangen van solisten en orkestleden, het koor naar de inzingruimte sturen, het verzamelen van het koor na de pauze en de 'bloemendames' inlichten. Soms verzorgt de dirigent deze zaken zelf, maar het is prettiger als een bestuurslid of een koorlid deze taak op zich neemt. Het komt ook voor, dat er iets aan het publiek moet worden meegedeeld. Zet het op papier en oefen het vooraf met de microfoon en publiek of desnoods met het eigen koor. Maar houd het vooral kon, want het publiek komt voor de muziek. Rituelen Het ensemble moet voorafgaand aan het concert eerst stemmen. Het is belangrijk dat het koor begrijpt dat daarvoor stilte en concentratie nodig is. Voor het koor gelden op het podium natuurlijk ook de wetten van het decorum, dus niet wuiven, geen onderling converseren, netjes zitten en staan, geen etenswaren, niet met de snoepzak rondgaan, geen geknisper en geritsel en mobiele telefoons of piepende horloges uitzetten. Bestuur en dirigent moeten goed toezien op deze elementaire zaken. Elk orkest - beroeps of amateur - heeft zijn eigen rituelen. Het is voor de dirigent handig om daarvan op de hoogte te zijn. Wiens hand schud ik, wanneer nodig ik het orkest uit om te komen staan, hoe buig ik elegant, wat spreek ik daarover af met de solisten?Kan iedereen mij zien als ik op de bok sta? In het algemeen geldt: hoe professioneler, hoe beter.

'Timing'
Bij een concert is het de dirigent die de timing bepaalt, zowel voor de muzikale als de niet-muzikale aspecten. Bijvoorbeeld: het moment waarop het eerste akkoord klinkt, het geven van de toonhoogte door de dirigent of door een instrument, de duur van de onderbreking tussen de delen of de nummers, de duur van fermates, het opstaan en zitten van het koor en natuurlijk het tempo waarin de diverse muziekstukken worden gezongen. Bij het. begin van het concert moet de dirigent controleren of alle medewerkers aan een bepaald stuk ook inderdaad op het podium zijn. Gedeeltelijk kan deze controle al aan de zijkant van het toneel worden uitgevoerd. Dan wacht de dirigent tot het publiek 'klaar is' voor de eerste noten en begint. Meestal is het tempo van een muziekstuk na een flink aantal repetities stevig verankerd. Tijdens het concert kan datzelfde tempo toch anders lijken door de gewijzigde locatie en akoestiek. Ook de dirigent staat onder spanning en soms wil een bepaalde opmaat wel eens in een totaal ander tempo ontaarden dan eerder was afgesproken. De dirigent heeft veel zelfkennis en zelfkritiek nodig om te leren hoe hij dit in de praktijk goed oplost.

30

Het is inmiddels een goede gewoonte om het publiek te vragen 't mobieltje uit te zetten.

EEN

CONCERT

VOORBEREIDEN

Applaus
Als er geapplaudisseerd wordt, volgen de rituelen van buigen, handen schudden en solisten (ook die in het orkest) laten delen in de toejuichingen, afgaan en weer terugkomen, bloemen in ontvangst nemen en eventueel de componist erbij halen. Het is voor dirigenten en solisten belangrijk om zichzelf en collega's daarbij kritisch in ogenschouw te nemen, en te kijken wat wel en niet werkt. 31 Het is de taak van de dirigent om het slot goed te regisseren in overleg met de ceremoniemeester. Bijvoorbeeld: solisten en dirigent gaan af na de eerste buiging, komen terug om nog eens applaus te halen en krijgen vervolgens een boeket overhandigd. Die moeten dan wel klaar staan.

31

Een voorbeeld: de dingent schudt de hand van de concerneester, als aanvoerder van het orkest. Hij worstelt zich echter niet door de celli heen om de aanvoerder van de contrabassen te omhelzen.

EEN CONCERT

VOORBEREIDEN

Hoofdstuk

Evaluatie na het concert

De evaluatie na het concert kan op diverse momenten en niveaus plaatsvinden. De eerste evaluatie is meestal direct na het concert, als de koorleden aan de dirigent vragen: Was je tevreden?' Het oordeel van dirigent en koorleden kan op dat ogenblik niet anders dan zeer globaal zijn. Zowel zangers als dirigent hebben sowieso een andere kijk op het concert, want ze zijn 'insiders'. Van sommige concerten zal er een recensie in de plaatselijke pers verschijnen. Een goede recensent zal de kwaliteit van het ensemble laten meewegen in zijn woorden. Deze momentopname is voor de koorleden altijd van groot belang, maar zegt in wezen weinig over de uitstraling van het concert binnen de mogelijkheden van het koor.
P Tijdens de eerste repetitie na het concert, kan er ook op het concek worden teruggeblikt. Met wat geluk heeft de dirigent al een opname van het concert beluisterd en kan er iets afstandelijker worden geoordeeld over de geleverde prestaties. P Na elk concert is het nuttig als dirigent en bestuur in besloten kring het behaalde resultaat nog eens kritisch de revue laten passeren. Daarbij kan ook de mening van mensen buiten het koor, die aan het concert meewerkten, worden meegewogen.

Over het algemeen is het concert snel besproken. Bestuur en dirigent weten tevoren wel of het concert echt kans van slagen had of niet. Interessanter is dan ook een evaluatie van het voortraject dat aan het concert voorafging.
P Zijn er genoeg repetities besteed aan het concert? P Waren de repetities plezierig? P Heeft het koor van dit concert iets geleerd?

9 Was de betrokkenheid van de koorleden voldoende?

Waar heeft het in de muzikale en de zakelijke voorbereiding van het concert aan geschort!
a Welke controle moet een volgende keer worden ingebouwd?

EEN

CONCERT

VOORBEREIDEN

P Wat kan achterwege worden gelaten?

>

Is het nodig de lijst van werkzaamheden in het draaiboek aan te passen?

P W as er genoeg menskracht voorhanden? P Hoe is het met de financin gegaan?

>

Zijn er nog zaken die administratief moeten worden afgehandeld?

P Hoe was de samenwerking met het orkest?

>

Hoe was de opkomst van het publiek gerelateerd aan de prognose en de publiciteit vooraf?

Het is handig om - net als bij de voorbereiding - een lijst aan te leggen van de zaken die je na het concert moet nalopen. Zo is er minder risico dat je bepaalde dingen over het hoofd ziet. Het is goed om alle gegevens die het concert en de programmering betreffen in een archief op te slaan, samen met divers muziekmateriaal en extra toegevoegde of bijgeschreven partijen. Als men een bepaald stuk later opnieuw op het repertoire zet, kan men in het archief zoeken welke problemen zich voordeden.

EEN

CONCERT

VOORBEREIDEN

Bijlage 1

Werkzaamheden voor een concert

1. 2. 3.
Vooraankondigingsfolders- aantal 1200 -

8 weken vr concert uitreiken aan de koorleden Bestelformulieren voor kaarten en programmaboekjes 3 p.p. - 6 weken vr concert uitreiken aan de koorleden Concertkaarten - aantal 700 - 300 (2 kleuren)
Prijs op kaart zetten - per kleur n prijs (koorleden geen kaarten bij de kerk neer laten leggen) entreeprijs (C 16.00 en C 14.00) entreeprijs zusterkoren (E 14.00) kaarten naar VVV Programmaboekjes - aantal 450 veel verkopers/sters in de kerk laten lopen enodigden 1 gratis tekstboekje Raam iljetten - aantal 225 - 125 A3 - 100 A2 telefoonnummer van Mevr.van Namen op raambiljet datum duidelijk aangeven! 10 plaatsen reserveren voor enodigden/sponsors

4.

5.

6.

7. 8.

Artikelen in kranten en kerk laden, opgave radio kabelkrant, P.R. Uitnodigingen - lijst langs lopen
-

9. 10. 11. 12. 13. 14; 15. 16. 17. 18.

Bij concert van Matthaus Passion beperkt uitnodigingen verzenden; bv. geen zusterkoren Orkestmuziek bestellen en koormuziek nieuwe programma

Kaartverkoop Kaartverkoop in de kerk Plaatsen voor rolstoelen in de kerk Kerk inrichten'". podium bouwen - contactadres de heer van Kerken Auto huren'' Stoelen huren " 350 Brief "vrienden van het koor" - nrnaal per jaar concert(en) melden Aanduiding vakken en rijen in de kerk Bord in de hal van de kerk: STILTE het concert is begonnen, ingang
zijdeur

19. Banken nummeren 20. Party-service - koffie, tent voor de kerk, toiletwagen, kapstokken 21. Bloemen - dirigent, vocale solisten, instrumentale solist, podiumstukken BLOEMEN SOLISTEN ETC. IN DE PAUZE NAAR PODIUM

BRENGEN!!
22. Corsage's 23. Inzingen van het koor - in aparte ruimte tegenover de Kerk Dienstencentrum "Servizio"

draaiboek kerk inrichten

EEN CONCERT VOORBEREIDEN

Nablijven - in aparte ruimte tegenover de Kerk - Dienstencentrum

"Servizio"

Opkomen koor -vanuit aparte ruimte tegenover de IGrk Dienstencentrum "Servizio"

Kosters Contrble - 4 personen Ontvangst genodigden Welkomstwoord Niet-zingende leden die een kaart moeten hebben De bezoekers binnen laten komen - een bank achterin de kerk
plaatsenwie blijft achter in de kerk?

O pr uimploeg
Recensies naar solisten Hoe laat is orkest bij de kerk en wie is Versterking tenoren en bassen Waar is de sleutel van de kerk

EEN CONCERT

VOORBEREIDEN

Spoorboekje van W.A. Mozart: Mis.in C KV 427(417a)

Barenreiter TP 255 editie Monika Holl/Karl Heinz Khler (zie afwijkingen in het Sanctus en Osannah!!)
bezetting: U02 2230 Pk strijkers orgel(continuo) deel tempo-aanduiding pagina naam
1-

hout
0202 0202 O201 0202 O000
I

koper
2230 2230 2000 2030 O000
I

pauk Pk Pk

org. strijkers
ja
ja ja

2I

Andante moderato Allegro vivace

I

1
19
l

Kyrie Gloria Laudamus te Gratias Domine Qui tollis

I

ja
ja
ja

34I

Allegro apeno Adagio

1 31
40 47

Pk

ja
ja
I

ja
ja
I

5I

Allegro moderato 43
I

Pk
I

6I

Largo
I

0202

2030
I

ja
l

ja
I

7I

Allegro
l

61 71
I

Quoniam Jesu Christe

1 O202
0202 O202

1 0000 1 2230
l

[ja ja
I

tja ja
I

RI

Adagio

Pk
I

3-

Allegro maestoso 98

Credo

2000
I

ja

ja ja
I

m m
(soligedeelten) (koorgedeelte)

Et incarnatus fl.solo, est ob.solo.

2000

Pk

ja

fg.sol0
Sanctus Benedictus
0202 O202 2230 2000
ja ja

ja
ja

Pk

Osanna

0202

2230

ja

ja

Agnus Dei

0202

2230

Pk

ja

,ja

EEN

CONCERT

VOORBEREIDEN

Bijlage 3

Minimale condities
MINIMALE CONDITIES waaraan voorzieningen zoals concertruimte, podium en kleedruimte moeten voldoen

Uit ervaring is gebleken dat een aantal aspecten van een koorbegeleiding extra aandacht verdient. Wij vragen u daarom met de volgende punten rekening te houden:
1. De beschikbaarheid van de zaal. Voor het uitladen van orkestmateriaal en het opstellen van het orkest dient de ruimte, waar de repetitie enlof uitvoeringplaatsvindt, anderhalf uur voor aanvang toegankelijk te zijn. Ook de voor het orkest benodigde stoelen (zonder armleuning!) dienen dan aanwezig te zijn. 2. De temoeratuur in de concertruimte, Voor de speeivaardigheid en het behoud van de instrumenten dient de temperatuur in de ruimte waar de uitvoering plaatsvindt v66r aanvang minimaal 17 graden Celsius te zijn en te blijven.
3. Kleed- en inswelruimte,

In het gebouw waar de uitvoering plaatsvindt, dient een aparte kleed- en inspeelruimte (liefst afsluitbaar) te zijn, uitsluitend voor de musici. (Ook solisten hebben behoefte aan een dergelijke ruimte). In deze ruimte moeten voldoende tafels en stoelen beschikbaar zijn om o.a. instrumentkoffers veilig en zonder gevaar voor beschadiging te kunnen plaatsen. Als het orkest in "roMangHoptreedt is voor dames en heren een aparte, gescheiden kleedkamer noodzakelijk. 4. De koffie- en thee-voorzieningc In de pauze dient in ruimten waar geen artiesten-foyer aanwezig is, in overleg met de orkestinspecteur, de koffie en thee voor de orkestleden afionderlijk van het publiek verstrekt te worden. Het maken van audio- dan wel video-opnamen, al dan niet voor eigen gebruik, kan slechts na schriftelijk overleg met de Stichting Koorbegeleidingen Randstad worden toegestaan. Hiertoe dient het opnameformulier van het Randstedelijk Begeleidings Orkest te worden ingevuld. Doorgaans wordt toestemming verleend om opnamen voor eigen gebruik, alsook voor ideiSle doelstellingen als ziekenomroep en kerktelefoon te maken, onder voorwaarde dat noch het orkest van opnameapparatuur enlof belichting. noch de orkestinspectiehinder onde~ndt Het maken van opnamen voor andere dan hierboven vermelde doeleinden is aan strikte voorwaarden gebonden. Hierover dient vooraf overleg plaats te vinden via de orkesiinspecteur, de heer W.J. Bandsma, 0 (015) 214 54 24. In verband met de behartiging van de belangen van alle medewerkende musici behoudt het Randstedelijk Begeleidings Orkest zich te allen tijde het recht voor om gebruik van opnamen, enlof vermenigvuldiging hienran,te verbieden.
6. Bladmuziek,

Het koor dient te zorgen voor de bladmuziek voor het orkest, inclusief materiaalstaat en met voldoende studiepartijen. Circa n maand voor het concert moeten de orkestpartijen bij het orkest aanwezig zijn. Eventueel kunt u hierover contact opnemen met de orkestinspecteur (zie punt 5).
7. Podiumruimte.

Voor het orkest is een oppervlakte nodig van circa 1,3 ma per musicus (N.B. dus zonder solisten) met een breedteldiepte-verhouding van circa 3:2. U kunt hierover altijd contact opnemen met de orkestinspecteur (zie punt 5).

Wij gaan er graag van uit dat u aan bovenstaande, bijna vanzelfsprekende facetten van uw uitvoering alle aandacht zult besteden. Wij wensen u een geslaagde uitvoering toe!

Bron: Stichting Koorbegeleidingen Randstad

EEN

CONCERT

VOORBEREIDEN

Spoorboekje
R A L P H V A U G H A N WILLIAMS: " H O D I E "
deel Titel pag Koren gK
36 52

Soli

O fl. ob. cl

fg cfg
2 2 2 1
1

corn

corn

trP tr

tuba Pk

slw. cel

1+2 3+4
3 3 3 3 3 3 2 2 2 2 2 2 2 2 2 3 3 3

B
3

arpa pno
1 1 1 1

l
stTl str/ str1

Proloog
Narration

1 1 1

111

2
3

J+

ja

gK
l
I

3 3

1 1 1 1 1 1
-

4
5

M
Choral

l Narration

Song

v k S

1 66

j a -

2 1

1
-

gK

S + T ja Bar

3 3

2
2 2 3

1 1

-1

gK
7

+J
I

1 1 1 1 1

SU

Song

1 1

1 3 2

l l I

t
I

Pastoral

/ 118
1 132

10

/ Narration
Hymn

y-jm
12
I

14

March

175

15 f Choral i-m16

Epiloog

---!-T
deel Titel
afkortingen: arpa = cel cfg = cl torn

fl O

fg

harp celesta contrafagot klarinetten hoorns fagotten fluiten orgel

ob Pag Pk pno
slw

str. trB trP

= =
= =

hobo's

P+ piano slagwerk strijkers trombones trompetten

Colofon
Uitgever
Unisono Plompetorengracht3 3512 CA Utrecht Tel. +31 (0)30 233 56 O 0 Fax +31 (0)30 233 56 80 e-matl. unisono@amateurmuUek.nl website : www.arnateurmuziek.nl

Auteur
Oane Wierdsma

Eindredactie
Siem Groot

Redactie
Moniek Groot Yvonne Nobel

Met dank aan

H. Veltkamp @odiumopstelling) Stichting Koorbegeleidingen Randstad (Mnimalccondities)

Prijs: 9,- (excl. verzend- en administratiekosten)

O Unisono, Plompetorengracht3,3512 CA Utrecht

Uit deze uitgave mag niets worden gereproduceerd door middel van druk, fotokopie, foto-offset, microfh internet of welk medium dan ook, zonder schriftelijke toestemming van de uitgeefster.

Verwante uitgaven verkrijgbaar bij Unisono:

k Dirigentencontract / voorbeeldstatuten (CD)
k Docentenhandleiding bij de werkboeken:
Koorscholing en Leren zingen in een koor

> >

Koorwijzer

Leren zingen in een koor, werkboek koorscholing module B

Modellen voor stem- en gehoortesten

>

Reader Repetitietechniek

Werkboek Koorscholing, koristenopleiding module 1

Kijk ook op www.amateurmuziek.nl voor andere uitgaven.