You are on page 1of 52

Anota co es sobre somat orios trigonom etricos.

Rodrigo Carlos Silva de Lima

rodrigo.u.math@gmail.com

29 de setembro de 2012

Sum ario
1 Somat orios de fun c oes trigonom etricas e hiperb olicas 1.1 1.2 Nota c oes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Somat orio e diferen ca de fun co es trigonom etricas. . . . . . . . . . . . . . . 1.2.1 5 5 6 6

Somat orio e diferen ca de seno e cosseno. . . . . . . . . . . . . . . . 6 sen(ak + b a ) cos(ak + b a ) 2 2 cos(ak + b) = sen ( ak + b ) = 1.2.2 e . 2sen( a ) 2sen( a ) 2 2 k k 1.2.3 de tg (f (x)) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 n tg (c.2x ) 1.2.4 = tg (c.2n+1 ) tg (c). . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 x+1 ) cos ( c. 2 x=0 n c c c 1.2.5 tg ( x )sec( x1 ) = tg (2c) tg ( n ). . . . . . . . . . . . . . . . . 12 2 2 2 x=0 n tga(n + 1) tga 1.2.6 sec(a(x + 1)).sec(ax) = . . . . . . . . . . . . 12 sena sena x=1 1.2.7 de cotgf (x) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 n cotg (a(n + 1)) cotg (a) 1.2.8 cossec(ax + a).cossec(ax) = . . . . . . . 13 sen(a) x=1 1.2.9 de arctgf (x) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 1 1.2.10 arctg ( ) = arctg (x) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 1 + x + x2 x 1.2.11 Somat orio de cosseno . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 n1 2k ) = 0. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 1.2.12 cos( n k=0 k ) = 0. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 n k=0 1.2.14 Somat orio de cosn (x) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 x sen(a(2x 1) + 2c) 1.2.15 cos2 (ax + c) = + . . . . . . . . . . . . . 21 2 4 sena x 1.2.13 cos(
n1

SUMARIO

1.2.16 1.2.17 1.2.18 1.2.19 1.2.20 1.2.21 1.2.22 1.2.23 1.2.24

n1 k=1

cos2 (

n2 k )= . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 n 2 . . . . . . . 22 . . . . . . . 22 . . . . . . . 22 . . . . . . . 22 . . . . . . . 23 . . . . . . . 25 . . . . . . . 27 . . . . . . . 27

1.2.25

sen(n).cosn+1 () . . . . . . . . . sen() x=1 Somat orio de cosseno hiperb olico . . . . . . . . . . . . senh(bx + a b/2) cosh(bx + a) = . . . . . . . . . b 2senh( 2 ) x Somat orio de seno . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . n1 k sen( ) = cotg ( ). . . . . . . . . . . . . . . . . . n 2n k=1 1 ) + c) xcos(a( 2x2 sen(ax + c) xsen(ax + c) = + . 2 2 sen ( a/ 2) (2 sen ( a/ 2)) x )2 ( )2 ( a x 2 a x1 2 sen x = 2 sen x1 . . . . . . . . . . . 2 2 x n1 k n sen2 ( ) = . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . n 2 k=1 n 1 sen(2kx + x) k=0 = tg (nx). . . . . . . . . . . . . . . . . n 1 cos(2kx + x) cosx ().cos(x) =
n k=0

. . . . . . . 28

)) = 2n+1 sen( n+1 ) k 2 2 k=0 a a a 1.2.27 2x sen( x )sen2 ( x+1 ) = 2x2 sen( x1 ). . . . . 2 2 2 x sen(xa) 1.2.28 cos(xa)secx (a) = . . . . . . . sen(a)cosx1 (a) x 1.2.29 Somas xk cos(ak + b) e xk sen(ak + b). . . 1.2.26 (2k+1 sen( 2k+1 ) 2k sen(
k 3 k

. . . . . . . . . . 29 . . . . . . . . . . 30 . . . . . . . . . . 30 . . . . . . . . . . 31

1.2.30 1.2.31

1.3

3c 1 c c ) = (cos( n3 ) cos( 3 )) k 1 2 2 2 2 k=0 1.2.32 Somat orio de seno hiperb olico . . . . . . . . . . . . b cosh(bx 2 + a) 1.2.33 senh(bx + a) = . . . . . . . . . b 2 senh 2 x Somat orio envolvendo tangente . . . . . . . . . . . . . . . tg (kx) k. . . . . . . . . . 1.3.1 tg (xk ).tg (xk + x) = tgx k sen( 2k1 )sen(

n1

n1 sen (c3k ) 1 sen3 (c3n ) = sen(c)). . . . . . . . . . . . . . . 32 ( k+1 n 3 4 3 k=0

. . . . . . . . . 33 . . . . . . . . . 33 . . . . . . . . . 33 . . . . . . . . . 34 . . . . . . . . . 34

SUMARIO

4 1 a 1 a tg ( k ) = k1 cotg ( k1 ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 k 2 2 2 2 k 2k tg (a.2k ) = 2k cotg (a.2k ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36


k

1.3.2 1.3.3

1.4

1.5

1 1 1.3.4 log ( tg (2x a)) = x1 log ( 2sen(2x a)). . . . x 2 2 x n 1 k 1.3.5 tg 2 ( ) = n(n 1) . . . . . . . . . . . . . . . n k=1 Somat orio envolvendo secante . . . . . . . . . . . . . . . n1 k 1.4.1 sec2 ( ) = n2 1 . . . . . . . . . . . . . . . n k=1 1 1 1.4.2 ( x sec( x ))2 = ( x1 cossec( x1 ))2 . . . . . 2 2 2 2 x Somat orio envolvendo cotangente . . . . . . . . . . . . . cotg (kx + x)cotg (kx) = cotg (x)cotg (kx) k. 1.5.1
k

. . . . . . . . . . 36 . . . . . . . . . . 37 . . . . . . . . . . 37 . . . . . . . . . . 37 . . . . . . . . . . 37 . . . . . . . . . . 38 . . . . . . . . . . 38

1.6

Somat orio envolvendo cossecante . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 cossec( a2k ) = cotg ( a2k1 ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 1.6.1 1.6.2 1.6.3
n1 k=1 k

cossec2 (

k n2 1 )= n 3

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 . . 40 . . 40 . . 41 . 43 . . 43

1.7

k ) = n2 cossec2 (zn) . . . . . . . . . . . . . . . n k=0 Somas e polin omios . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . m k 2m(2m 1) cot2 ( 1.7.1 )= . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2m + 1 6 k=1 ( ( ) ) m m k k 1 1.7.2 cotg = e tg = (2m + 1). 2m + 1 2m + 1 2m + 1 k=1 k=1 ( ) m k tg 2 1.7.3 = (2m + 1)(m). . . . . . . . . . . . . . . . . . 2m + 1 k=1 cossec2 (z + 1.7.4 1.7.5
n 1 k=1

n1

(tg

n1 k ) = n(1) 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 n

1.8

2m(2m + 2) k )= . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 2 m + 1 6 k=1 Somat orios e n umeros complexos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 )n ( n ( ) nx n x n 1.8.1 coskx = 2 cos( ) cos . . . . . . . . . . . . . . . . 47 k 2 2 k=0 cossec2 (

Cap tulo 1 Somat orios de fun co es trigonom etricas e hiperb olicas


Esse texto ainda n ao se encontra na sua vers ao nal, sendo, por enquanto, constitu do apenas de anota c oes informais. Sugest oes para melhoria do texto, corre co es da parte matem atica ou gramatical eu agradeceria que fossem enviadas para meu Email rodrigo.u.math@gmail.com.

1.1

Nota c oes
de uma fun c ao f (x) := f (x + 1) f (x). Em geral n f (x) e a n- esima diferen ca e e denida recursivamente 0 f (x) = f (x) n+1 f (x) = n f (x + 1) n f (x) n N.

X Usaremos o para simbolizar o operador que faz a diferen ca de termos consecutivos

X Usaremos a soma telesc opica


b k =a b+1

f (k ) = f (b + 1) f (a) = f (k )
a

CAP ITULO 1. SOMATORIOS DE FUNC OES TRIGONOMETRICAS E HIPERBOLICAS 6


k

X A nota ca o de soma indenida,

f (k ) = g (k ) signica que g (k ) = f (k ), a par-

tir de somas indenidas podemos resolver somas denidas ( com limite superior e inferior dado), pois aplicando a soma telesc opica na express ao g (k ) = f (k ) tem-se
b k =a b k =a

f (k ) =

b k=a

g (k ) = g (b + 1) g (a).

X Os n umeros b e a em

f (k ) s ao chamados respectivamente de limite superior e

inferior do somat orio

b k =a

f (k ).

X A nota c ao D ser a usada para simbolizar a derivada.

1.2
1.2.1

Somat orio e diferen ca de fun co es trigonom etricas.


Somat orio e diferen ca de seno e cosseno.

Vamos come car achando express oes fechadas para os somat orios
d k=c

sen(ak + b)

d k =c

cos(ak + b).

1.2.2

sen(ak + b a cos(ak + b a 2) 2) cos(ak +b) = e sen(ak +b) = . a a 2sen( 2 ) 2sen( 2 )


k

Propriedade 1. Valem as identidades


k

sen(ak + b a ) 2 cos(ak + b) = a 2sen( 2 ) ) cos(ak + b a 2 . a 2sen( 2 )

sen(ak + b) =

Demonstra c ao. Usaremos a rela ca o trigonom etrica sen(p) sen(q ) = 2sen( pq p+q )cos( ) 2 2

CAP ITULO 1. SOMATORIOS DE FUNC OES TRIGONOMETRICAS E HIPERBOLICAS 7

tomando p + q = 2ak + 2c + a e p q = a segue pela soma p = a(k + 1) + c e pela diferen ca q = ak + c, logo a a sen(a(k + 1) + c) sen(ak + c) = (sen(ak + c)) = 2sen( )cos(ak + c + ) 2 2 usando soma telesc opica tem-se a a 2sen( ) cos(ak + c + ) = sen(ak + c) 2 k 2 tomando c + a a = b, c = b logo 2 2 sen(ak + b a ) 2 cos(ak + b) = a 2sen( 2 ) k

derivando em rela ca o ` ak a da
k

sen(ak + b) = a

cos(ak + b a ) 2 a 2sen( 2 )

sen(ak + b) =

cos(ak + b a ) 2 . a 2sen( 2 ) sen(ak + b a ) 2 a 2sen( 2 )

Chegamos ent ao nas express oes de soma de seno e cosseno


k

cos(ak + b) =

sen(ak + b) =

cos(ak + b a ) 2 . a 2sen( 2 )

Vamos agora dar express oes para n- esima diferen ca de seno e cosseno . Propriedade 2. ( ) n(a + ) a )n .sen ax + b + sen(ax + b) = 2sen 2 2
n

Demonstra c ao. Vamos provar por indu c ao sobre n, para n = 0 temos ( ) ( a )0 0(a + ) 0 sen(ax + b) = sen(ax + b) = 2sen .sen ax + b + = sen(ax + b) 2 2 tomando a hip otese ( ) a )n n(a + ) sen(ax + b) = 2sen .sen ax + b + 2 2
n

CAP ITULO 1. SOMATORIOS DE FUNC OES TRIGONOMETRICAS E HIPERBOLICAS 8

Vamos provar para n + 1


n+1

( ) a )n+1 (n + 1)(a + ) sen(ax + b) = 2sen .sen ax + b + 2 2 ( (

n+1

( ) a )n n(a + ) sen(ax + b) = [ sen(ax + b)] = 2sen .sen ax + b + 2 2


n

Vamos chamar c=b+ ent ao n(a + ) 2

( a )n n+1 sen(ax + b) = [n sen(ax + b)] = 2sen .sen (ax + c) = 2 ( a )n 2sen .sen (ax + c) 2 Vamos analisar agora sen (ax + c) = sen(ax + a + c) sen(ax + c) usando f ormula de Werner, tomando (p = ax + a + c), (q = ax + c), (p q = ax + a + c

ax c = a) e (p + q = ax + a + c + ax + c = 2ax + a + 2c) logo a a sen (ax + c) = sen .sen(ax + + c) 2 2 Ent ao a )n a a+ sen(ax + b) = 2sen .sen .sen(ax + + c) = 2 2 2 ( ( a )n+1 a+ a )n+1 a+ n(a + ) = 2sen sen(ax + + c) = 2sen sen(ax + +b+ )= 2 2 2 2 2 ( (n + 1)(a + ) a )n+1 sen(ax + b + = 2sen ). 2 2 Para a diferen ca do cosseno n ao precisamos de todo esse trabalho, podemos aplicar a
n+1

derivada em ambos os lados da diferen ca do seno e deduzir a f ormula do cosseno Corol ario 1. ( ) a )n n(a + ) cos(ax + b) = 2sen .cos ax + b + 2 2
n

Tomando a Derivada em ( ) a )n n(a + ) sen(ax + b) = 2sen .sen ax + b + 2 2


n

CAP ITULO 1. SOMATORIOS DE FUNC OES TRIGONOMETRICAS E HIPERBOLICAS 9

temos

( ) a )n n(a + ) D sen(ax + b) = D 2sen .sen ax + b + = 2 2 ( ) ( n(a + ) a )n n = Dsen(ax + b) = 2sen .Dsen ax + b + 2 2 ( ) ( ) a n n(a + ) n acos(ax + b) = 2sen .a.cos ax + b + 2 2
n

Se a = 0, temos ( ) a )n n(a + ) cos(ax + b) = 2sen .cos ax + b + 2 2


n

Corol ario 2. Usamos a f ormula de interpola ca o de Newton


n ( ) n f (n) = k f (0). k k=0

Tomamos f (n) = sen(an + b) ( ) ( ) ( a )k k (a + ) a )k k (a + ) k sen(an+b) = 2sen .sen an + b + f (0) = 2sen .sen b + 2 2 2 2


k

da
n ( )( n k=0

sen(an + b) = da mesma forma com cosseno cos(an + b) =

) ( a )k k (a + ) 2sen .sen b + 2 2

n ( )( n k=0

( ) a )k k (a + ) 2sen .cos b + . 2 2

Exemplo 1. Calcular o somat orio 1 + cos(ax) 2 x=1


n

em fun ca o de seno. Usando a express ao encontrada para a soma de cosseno temos que ) ( 2x1 sena 2 cos(ax) = 2sen a 2 x

CAP ITULO 1. SOMATORIOS DE FUNC OES TRIGONOMETRICAS E HIPERBOLICAS 10

aplicando os limites no somat orio tem-se ( ) ) ( ) ( ) ( 2x1 2n+21 21 2n+1 sena 2 sena 2 sena sena n n+1 2 2 1 cos(ax) = = = a a a a 2sen 2 2sen 2 2sen 2 2sen 2 2 1 x=1 assim 1 + cos(ax) = 2 x=1
n

) ( +1 sena 2n2 2sen a 2 .

Esse resultado podemos integrar de ambos lados em a no intervalo [0, ] ( ) 2n+1 sena n 2 1 da + cos(ax)da = da = 2sen a 0 0 2 0 x=1 2 n n n senax senx senx0 = + cos(ax)da = + = + = . 2 x=1 0 2 x=1 x 0 2 x=1 x x 2 Pois os valores de x s ao naturais e o seno se anula em x . ( ) 2n+1 sena 2 da = . a 2sen 2 2 0 Podemos tamb em calcular uma integral indenida a partir da rela ca o ( ) +1 sena 2n2 n 1 cos(ak ) = . + 2 k=1 2sen a 2 tomando a = 2x temos 1 + cos(2xk ) = 2 k=1
n n k=1

( ) senx 2n + 1 2senx ( ) senx 2n + 1 senx

1+2 integrando em rela ca o a x ( ) senx 2n + 1 senx

cos(2xk ) =

dx = x +

n 2sen(2xk ) k=1

2k

+c=x+

n sen(2xk ) k=1

+c

( ) senx 2n + 1 senx

dx = x +

n sen(2xk ) k=1

+ c.

CAP ITULO 1. SOMATORIOS DE FUNC OES TRIGONOMETRICAS E HIPERBOLICAS 11

Vejamos agora o resultado da aplica c ao do operador em outras fun c oes trigonom etricas, que d ao origem a outras somas .

1.2.3

de tg (f (x))

Propriedade 3. Vale que tg (f (x)) = Demonstra c ao. tg (f (x)) = tg (f (x + 1)) tg (f (x)) = = sen(f (x + 1)) sen(f (x)) = cos(f (x + 1)) cos(f (x)) sen(f (x)) . cos(f (x + 1))cos(f (x))

sen(f (x + 1) f (x)) sen(f (x + 1)).cos(f (x)) cos(f (x + 1))sen(f (x)) = = cos(f (x + 1))cos(f (x)) cos(f (x + 1))cos(f (x)) = senf (x) . cos(f (x + 1))cos(f (x))

1.2.4

n tg (c.2x ) = tg (c.2n+1 ) tg (c). x +1 cos(c.2 ) x=0

Corol ario 3. Tome f (x) = c.2x ent ao c.2x = c.2x da sen(c.2x ) tg (c.2x ) = cos(c.2x+1 )cos(c.2x ) cos(c.2x+1 )

tg (c.2x ) = isso implica que

tg (c.2x ) = tg (c.2x ). x+1 ) cos ( c. 2 x Em especial


n tg (c.2x ) = tg (c.2n+1 ) tg (c) x+1 ) cos ( c. 2 x=0 n x=0

tg (c.2x )sec(c.2x+1 ) = tg (c.2n+1 ) tg (c).

CAP ITULO 1. SOMATORIOS DE FUNC OES TRIGONOMETRICAS E HIPERBOLICAS 12

1.2.5

n x=0

tg (

c c c ) sec ( ) = tg (2 c ) tg ( ). 2x 2x1 2n
c da 2x c c c tg ( x1 ) = tg ( x )sec( x1 ) 2 2 2 2x1 tem-se f (x) = c

Corol ario 4. Tomando f (x) =

isso implica
x n x=0

tg (

c c c )sec( x1 ) = tg ( x1 ) x 2 2 2

tg (

c c c )sec( x1 ) = tg (2c) tg ( n ). x 2 2 2

Exemplo 2. Calcular o somat orio


88 x=0

1 . cos(x)cos(x + 1) senf (x) cosf (x + 1)cosf (x)

Da identidade tgf (x) = com f (x) = x segue tgf (x) 1 = sen1 cosf (x + 1)cosf (x) aplicando o somat orio temos
88 x=0

1 1 = tgx cos(x)cos(x + 1) sen1

89

=
0

tg 89 . sen1

1.2.6

n x=1

sec(a(x + 1)).sec(ax) =

tga(n + 1) tga . sena sena

Corol ario 5. Seja f (x) = ax temos tgax = senax tgax , = seca(x + 1).secax cosa(x + 1)cosa(x) sena

aplicando a soma em x temos


x n tgax tgax seca(x+1).secax = , sec(a(x+1)).sec(ax) = sena x=1 sena n+1

=
1

tga(n + 1) tga . sena sena

CAP ITULO 1. SOMATORIOS DE FUNC OES TRIGONOMETRICAS E HIPERBOLICAS 13

n x=1

sec(a(x + 1)).sec(ax) =

tga(n + 1) tg (a) . sen(a) sen(a)

1.2.7

de cotgf (x)

Propriedade 4. Vale cotg (f (x)) = Demonstra c ao. cotg (f (x)) = cotg (f (x + 1)) cotg (f (x)) = = cos(f (x)) cos(f (x + 1)) = sen(f (x + 1)) sen(f (x)) sen[f (x)] . sen(f (x + 1)).sen(f (x))

cos(f (x + 1)).sen(f (x)) cos(f (x)).sen(f (x + 1)) = sen(f (x + 1)).cos(f (x))

sen[f (x) f (x + 1)] sen[f (x)] sen[f (x)] = = . sen(f (x + 1))sen(f (x)) sen(f (x + 1)).sen(f (x)) sen(f (x + 1)).sen(f (x))
n x=1

1.2.8

cossec(ax + a).cossec(ax) =

cotg (a(n + 1)) cotg (a) . sen(a)

Corol ario 6. Da identidade cotg (f (x)) = ax temos cotg (ax) = aplicando a soma
x

sen[f (x)] , tomando f (x) = sen(f (x + 1)).sen(f (x))

sen[a] cotg (ax) 1 = sen(ax + a).sen(ax) sen(a) sen(ax + a).sen(ax) temos


x

1 cotg (ax) = , sen(ax + a).sen(ax) sen(a)

isto e,

cossec(ax + a).cossec(ax) =

cotg (ax) sen(a)

aplicando limites
n x=1

cossec(ax + a).cossec(ax) =

cotg (a(n + 1)) cotg (a) . sen(a)

CAP ITULO 1. SOMATORIOS DE FUNC OES TRIGONOMETRICAS E HIPERBOLICAS 14

Exemplo 3. Calcule cotg (c2x ). Pela identidade cotg (f (x)) = com f (x) = c2x , temos cotg (c2x ) = sen[c2x ] = cossec(c2x+1 ). sen(c2x+1 ).sen(c2x ) sen[f (x)] sen(f (x + 1)).sen(f (x))

1.2.9

de arctgf (x)
( arctg (f (x)) = arctg ) .

Propriedade 5. Vale a identidade f (x) 1 + f (x).f (x + 1)

Demonstra c ao. arctg (f (x)) = arctg (f (x + 1)) arctg (f (x)) denindo arctg (f (x + 1)) = y e arctg (f (x)) = z segue tg (y ) = f (x + 1) e tg (z ) = f (x) tomando agora ( )( ) sen(y ) sen(z ) cos(y ).cos(z ) tg (y ) tg (z ) = = 1 + tg (y ).tg (z ) cos(y ) cos(z ) cos(y ).cos(z ) + sen(y ).sen(z ) ( )( ) sen(y ).cos(z ) sen(z ).cos(y ) cos(y ).cos(z ) = = cos(y ).cos(z ) cos(y ).cos(z ) + sen(y ).sen(z ) = temos tg (y z ) = logo y z = arctg sen(y ).cos(z ) sen(z ).cos(y ) sen(y z ) = = tg (y z ) cos(y ).cos(z ) + sen(y ).sen(z ) cos(y z ) tg (y ) tg (z ) 1 + tg (y ).tg (z ) tg (y ) tg (z ) 1 + tg (y ).tg (z ) )

como tomamos y = arctg (f (x + 1)) e z = arctg (f (x)), tem-se ( ) f (x + 1) f (x) arctg (f (x + 1)) arctg (f (x)) = arctg 1 + f (x).f (x + 1) ) ( f (x) . arctg (f (x)) = arctg 1 + f (x).f (x + 1)

CAP ITULO 1. SOMATORIOS DE FUNC OES TRIGONOMETRICAS E HIPERBOLICAS 15

1.2.10

arctg (

1 ) = arctg (x) 1 + x + x2

Exemplo 4. Calcular

arctg

1 . 1 + x + x2 f (x) 1 + f (x)f (x + 1)

da identidade arctgf (x) = arctg tomando f (x) = x segue arctgx = arctg logo 1 1 = arctg 1 + x(x + 1) 1 + x + x2 1 ) = arctg (x) 1 + x + x2

arctg (

tomando com limites [1, n]


n x=1

arctg

1 = arctgx 1 + x + x2

n+1

= arctg (n + 1) arctg (1) = arctg (n + 1)


1

. 4

Exemplo 5. Calcule a soma


k=1

arctg (

2 ). k2 ( yx 1 + y.x )

Da identidade arctg (y ) arctg (x) = arctg tomamos y = k + 1 e x = k 1, tem-se

arctg (k + 1) arctg (k 1) = arctg ( aplicamos a soma nita


n k=1 n k=1

2 ) k2

que resulta em

arctg (

2 ) = arctg (n) + arctg (n + 1) arctg (0) arctg (1) k2 , arctg (0) = 0, arctg (1) = , chegamos no 2 4

tomando o limite e que lim arctg (n) = resultado

CAP ITULO 1. SOMATORIOS DE FUNC OES TRIGONOMETRICAS E HIPERBOLICAS 16

k=1

arctg (

2 3 ) = . k2 4 1 ). 2k 2 ( yx 1 + y.x )

Exemplo 6. Calcule a soma

k=1

arctg (

Da identidade arctg (y ) arctg (x) = arctg tomamos y =

k k1 ex= , ap os simplica c oes chegamos em k+1 k k1 k k1 1 arctg ( ) arctg ( ) = arctg ( 2 ) = arctg ( ) k+1 k 2k k
n 1 k=1

ent ao aplicando a soma em ambos lados tem-se arctg ( 1 n1 n1 ) = arctg ( ) arctg (0) = arctg ( ) 2 2k n n
0

tomando o limite
k=1

arctg (

1 n1 ) = lim arctg ( ) = arctg (1) = 2k 2 n 4 n1 n1 ) = arctg (lim ) = 1. n n

usamos continuidade de arctg que possibilita lim arctg ( Exemplo 7. Calcule


k=1

arctg (

1 ). 2k 2 ( yx 1 + y.x )

Da identidade arctg (y ) arctg (x) = arctg tomamos y =

1 1 ex= , ap os simplica co es chegamos em 2k 1 2k + 1 1 1 ) arctg ( 2 ) = arctg ( 2k 2k 1 1 1 1 ) = arctg (1) arctg ( ) = arctg ( ) 2 2k 2n 1 4 2n 1


k=1

aplicando a soma em ambos lados


n 1 k=1

arctg (

aplicando o limite

arctg (

1 )= . 2 2k 4

CAP ITULO 1. SOMATORIOS DE FUNC OES TRIGONOMETRICAS E HIPERBOLICAS 17

1.2.11

Somat orio de cosseno

Vamos analisar algumas somas envolvendo cosseno . Corol ario 7.


x 1 ) + c) ) + c) sen(a(x 1 sen(a( 2x2 sen(ax + c a/2) 2 cos(ax + c) = = = 2sena/2 2sena/2 2sena/2

seja b =

a(2x 1) +c 2

cos(ax + c) =

sen(b) . 2sen(a/2)

Aplicando o somat orio em [1, n]


n x=1 n x=1

cos(ax + c) =

1) sen( a(2x + c) 2 2sen(a/2)

n+1

=
1

+1) sen( a(2n + c) sen( a + c) 2 2 = 2sen(a/2)

cos(ax + c) =
n x=1

sen(an +

+ c) sen( a + c) 2 2sen(a/2)
a 2

se c = 0

cos(ax) =

) sen( a ) sen(an + a 2 2 2sen(a/2)

em [1, n 1]

n1

) sen( a ) sen(an a 2 2 cos(ax) = 2sen(a/2) x=1

Em [0, n]
n x=0

cos(ax + c) =

sen(an +

a 2

+ c) sen( a + c) sen(an + a + c) + sen( a c) 2 2 2 = . 2sen(a/2) 2sen(a/2)

Exemplo 8. Calcule cos( Tal soma e


5 k=1

3 5 7 9 ) + cos( ) + cos( ) + cos( ) + cos( ). 11 11 11 11 11

cos(

(2k ) (2k 1) )= cos( ) 11 11 11 k=1


5

CAP ITULO 1. SOMATORIOS DE FUNC OES TRIGONOMETRICAS E HIPERBOLICAS 18

usamos a express ao , resultando em 11

n x=1

cos(ax + c) =

sen(an +

+ c) sen( a + c) 2 2 com a = ec= 2sen(a/2) 11


a 2

5 k=1

cos(

sen( 10 ) (2k ) 11 )= = 11 11 2sen( 11 )

10 ) = sen( ) = sen( )cos( ) cos( )sen( ) = sen( ) 11 11 11 11 11 logo o denominador cancela o numerador resultando em escrevendo sen(
5 k=1

cos(

1 (2k 1) )= . 11 2

Exemplo 9. Calcular

n1 k=1 n1

cos(

2k ). n

sen(2 ) sen( ) 2k n n cos( )= n 2sen( n ) k=1 ) = sen2.cos sen .cos2 = sen n n n n 2sen( ) n = = 1. 2sen( n )
n1 k=1

por em sen(2 logo a soma ca

cos(

2k ) = 1. n

1.2.12

n 1 k =0

cos(

2k ) = 0. n
n 1 k=1

Corol ario 8. Como

cos(

2k ) = 1 n

logo

n 1 k=0

cos(

2k ) = 1 1 = 0. n

CAP ITULO 1. SOMATORIOS DE FUNC OES TRIGONOMETRICAS E HIPERBOLICAS 19

1.2.13

n 1 k =0

cos(

k ) = 0. n
n 1 k=1 n1 k=1

Exemplo 10. Calcule

cos(

k ). n

cos(

sen( 2 ) sen 2 k n n )= = n 2sen 2 n

da tem-se sen( ) = sencos sen cos = sen 2n 2n 2n 2n


n 1 k=1

cos(

k ) = 0. n

1.2.14

Somat orio de cosn (x)

Vamos deduzir uma maneira de expressar cosn (x) em fun ca o de fatores lineares de cos(x) e depois aplicar o somat orio. Propriedade 6. Vale
n ( ) 1 n cos((n 2t)x). cos (x) = n 2 t=0 t n

Demonstra c ao.
n ( ) n ( ) n ( ) n kix ix(n+k) n kix ix(n+k) n ix(2kn) ) = e e = e e = e k k k k=0 k=0 k=0

(e + e

ix

ix n

por em eix + eix = 2cos(x), de onde segue


n ( ) n ix(2kn) 2 .cos (x) = e k k=0 n n

como o resultado deve ser real ent ao vale


n ( ) 1 n cos((n 2t)x) cos (x) = n 2 t=0 t n

CAP ITULO 1. SOMATORIOS DE FUNC OES TRIGONOMETRICAS E HIPERBOLICAS 20

Corol ario 9. Tomando x = ak + c e aplicando a soma em ambos lados temos


k n ( ) 1 n cos (ak + c) = n cos((n 2t)(ak + c)) = 2 t=0 t k n

tomando a = (n 2t)a e c = (n 2t)c


n ( ) n ( ) 1 n 1 n sen(a k + c a /2) = n cos(a k + c ) = n 2 t=0 t 2 t=0 t 2sen( a ) 2 k

n ( ) 1 n sen(a k + c a /2) cos (ak + c) = n . 2 t=0 t 2sen( a ) 2 n

Exemplo 11. Calcular

30 k=1

cos3 (2k 1).

30

3 ( ) 1 3 sen(6 4t)(k 1) cos (2k 1) = 3 2 t=0 t 2sen(3 2t) k=1 3

31 1

3 ( ) 1 3 sen(6 4t)(30) = 3 = 2 t=0 t 2sen(3 2t)

1 = 3 2

(( ) ( ) ( ) ( ) ) 3 sen(180) 3 sen(60) 3 sen(60) 3 sen(180) 1 3sen(60) 3 3 + + + = = = 0 2sen(3) 1 2sen(1) 2 2sen(1) 3 2sen(3) 8 sen(1) 82sen(1) 30 3 3 3 cos (2k 1) = . 16 .sen (1) k=1

Exemplo 12.

cos(2ax + 2c) =

cos(2(ax + c)).

tomando a = 2a e c = 2c, escrevemos da forma cos(2ax + 2c) = cos(a x + c ) =


1 1 sen(2a( 2x2 sen(a ( 2x2 ) + c ) ) + 2 c) = = 2sena /2 2sen2a/2

sen(a(2x 1) + 2c) . 2sena

tomando b = (a(2x 1) + 2c) = 2b cos(2ax + 2c) = sen(2b) 2sena

CAP ITULO 1. SOMATORIOS DE FUNC OES TRIGONOMETRICAS E HIPERBOLICAS 21

1.2.15

cos2 (ax + c) =

x sen(a(2x 1) + 2c) + 2 4sena

Exemplo 13.

cos2 (ax + c).

Usamos a identidade cos2 (ax + c) = aplicando o somat orio temos


x

cos(2(ax + c)) + 1 2 1 1 cos(2(ax + c)) + = 2 2

cos2 (ax + c) =

cos(2(ax + c)) + 1 2 =
x

x 1 sen(a(2x 1) + 2c) + 2 2 2sena x sen(2b) + 2 4sena

cos2 (ax + c) =

1.2.16

n 1 k =1

cos2 (

k n2 )= . n 2
n 1 k=1

Propriedade 7.

cos2 (

k n2 )= . n 2

Demonstra c ao.
n 1 k=1

cos2 (

) 1 ) sen( k n sen(2 n2 n n )= + . = n 2 4sen( n ) 2 4sen( n ) 2

Propriedade 8. Vale sen(x 1).cosx () = cosx ().cos(x). sen() Demonstra c ao. sen(x).cos(x+1) () sen(x 1).cosx () sen(x 1).cosx () = = sen() sen() = [sen(x).cos() sen(x 1)]cosx () = sen()

CAP ITULO 1. SOMATORIOS DE FUNC OES TRIGONOMETRICAS E HIPERBOLICAS 22

por em temos que sen(x).cos() sen(x 1) = sen(x).cos() sen(x).cos + sen().cos(x) logo


n x=1

sen(x 1).cosx () = cosx ().cos(x). sen()

1.2.17

cosx ().cos(x) =
n x=1

sen(n).cosn+1 () . sen()
em sen(x 1).cosx () = cosx ().cos(x) tem-se sen()
n+1

Corol ario 10. Aplicando a soma


n

sen(x 1).cosx () cos ().cos(x) = sen() x=1


x n x=1

=
1

sen(n).cosn+1 () sen()

cosx ().cos(x) =

sen(n).cosn+1 () . sen()

1.2.18 1.2.19

Somat orio de cosseno hiperb olico


x

cosh(bx + a) =

senh(bx + a b/2) b 2senh( 2 )


sen(bx + a b/2) b 2sen 2

Corol ario 11. Da identidade


x

cos(bx + a) =

substituindo b por ib e a por ai e usando as identidade sen(ix) = isenh(x) e cos(ix) = cosh(x) temos
x

cos(i(bx + a)) =

cosh(bx + a) =

isenh(bx + a b/2) senh(bx + a b/2) = . b b 2isenh( 2 ) 2senh( 2 )

1.2.20

Somat orio de seno

1 ) + c) cos(a( 2x2 2sen(a/2)

Corol ario 12.

sen(ax + c) =

CAP ITULO 1. SOMATORIOS DE FUNC OES TRIGONOMETRICAS E HIPERBOLICAS 23 em especial

sen(ax + c) =

cos(b) 2sen(a/2)

sen(ax) =

1 cos(a( 2x2 )) . 2sen(a/2)

Se aplicamos limites [1, n]


n

cos(a(2x 1)/2 + c) sen(ax + c) = 2sen(a/2) x=1


n x=1

n+1

=
1

cos(a(2n + 1)/2 + c) + cos(a/2 + c) = 2sen(a/2)

sen(ax + c) =
n x=1 n x=1

cos(an + a/2 + c) + cos(a/2 + c) 2sen(a/2) cos(an + a/2) + cos(a/2) . 2sen(a/2)


1 ) + cos( 1 ) cos(n + 2 2 1 2sen( 2 )

se c = 0

sen(ax) =

sen(x) =

A soma em [0, n]
n

cos(a(2x 1)/2 + c) sen(ax + c) = 2sen(a/2) x=0 =


n 1 k =1

n+1

=
0

cos(an + a/2 + c) + cos(a/2 + c) = 2sen(a/2)

cos(an + a/2 + c) + cos(a/2 c) . 2sen(a/2)

1.2.21

sen(

k ) = cotg ( ). n 2n
n1 k=1

Exemplo 14. Calcular a soma

sen(

k ). n

n 1

1) + 2 ) + cos( 2 ) cos( + 2 ) + cos( 2 ) cos( (n k n n n n n n = = sen( ) = n 2sen( 2n ) 2sen( 2n ) k=1

cos(

+ 2 ) + cos( 2 ) ) + cos( 2 ) cos( 2 n n n n = = 2sen( 2n ) 2sen( 2n )


2 2n

CAP ITULO 1. SOMATORIOS DE FUNC OES TRIGONOMETRICAS E HIPERBOLICAS 24

mas cos(

) = cos( ).cos( ) + sen( )sen( ) = cos 2n 2n 2n 2n = 2cos( 2 ) n = cotg 2sen( 2n ) 2n k ) = cotg ( ). n 2n

logo

n 1 k=1

sen(

Exemplo 15.

sen2 (ax + c).

Usamos a identidade sen2 (ax + c) = 1 cos2(ax + c) 2

aplicando o somat orio em ambos lados temos sen2 (ax + c) = 1 2 1 x sen(a(2x 1) + 2c) cos2(ax + c) = . 2 2 4sena

No caso da soma aplicada em [1, n]


n

x sen(a(2x 1) + 2c) sen (ax+c) = 2 4sena x=1


2

n+1

=
1

n + 1 sen(a(2n + 1) + 2c) 1 sen(a + 2c) + = 2 4sena 2 4sena

= Exemplo 16. Calcular

n sen(a + 2c) sen(a(2n + 1) + 2c) + . 2 4sena


2009 k=1

sen(k

). 2009

Usaremos a express ao
n k=1

sen(ak ) =

cos(an + a/2) + cos(a/2) . 2sen(a/2)

com a =

e n = 2009 temos an = 2009


2009 k=1

sen(k

cos( + 4018 ) + cos( 4018 ) )= = 2009 2sen( 4018 )

2cos( 4018 cos( + 4018 ) + cos( 4018 ) ) = = cotg [ ] = 2sen( 4018 ) 2sen( 4018 ) 4018

CAP ITULO 1. SOMATORIOS DE FUNC OES TRIGONOMETRICAS E HIPERBOLICAS 25

1.2.22

1 ) + c) xcos(a( 2x2 sen(ax + c) + . xsen(ax + c) = 2sen(a/2) (2sen(a/2))2

Exemplo 17. Calcular

xsen(ax + c).

Por partes, tomamos g (x) = x logo g (x) = 1 e f (x) = sen(ax + c) temos f (x) = e
+1 cos(a( 2x2 ) + c) cos(ax + a + c) cos(ax + c ) 2 f (x + 1) = = = 2sen(a/2) 2sen(a/2) 2sen(a/2) 1 cos(a( 2x2 ) + c) 2sen(a/2)

1 ) + c) xcos(a( 2x2 1 + cos(ax + c ) = xsen(ax + c) = 2sen(a/2) 2sen(a/2)

1 1 ) + c) sen(ax + c a/2) ) + c) sen(ax + a/2 + c a/2) xcos(a( 2x2 xcos(a( 2x2 + = + = 2 2sen(a/2) (2sen(a/2)) 2sen(a/2) (2sen(a/2))2

1 ) + c) xcos(a( 2x2 sen(ax + c) = + . 2sen(a/2) (2sen(a/2))2

1 ) + c) xcos(a( 2x2 sen(ax + c) xsen(ax + c) = + . 2sen(a/2) (2sen(a/2))2

Aplicando limites [1, n]


n 1 xcos(a( 2x2 ) + c) sen(ax + c) + xsen(ax + c) = 2sen(a/2) (2sen(a/2))2 k=1 n+1

=
1

+1 (n + 1)cos(a( 2n2 ) + c) sen(an + a + c) cos( a + c) sen(a + c) 2 + + = 2 2sen(a/2) (2sen(a/2)) 2sen(a/2) (2sen(a/2))2

+1 + c) (n + 1)cos(a( 2n2 ) + c) sen(an + a + c) sen(a + c) cos( a 2 = + . 2sen(a/2) (2sen(a/2))2

CAP ITULO 1. SOMATORIOS DE FUNC OES TRIGONOMETRICAS E HIPERBOLICAS 26

n x=1

xsen(ax+c) =

+1 cos( a + c) (n + 1)cos(a( 2n2 ) + c) sen(an + a + c) sen(a + c) 2 + = 2sen(a/2) (2sen(a/2))2

+1 cos( a + c) (n + 1)cos(a( 2n2 ) + c) sen(a(n + 1) + c) sen(a + c) 2 = + 2sen(a/2) (2sen(a/2))2

Exemplo 18. Calcular

89 k=1

2xsen(2x)

Onde o coeciente de x = k , 2 est a em graus.


89 k=1

2xsen(2x) = 2

89 k=1

xsen(2x)

calculando
89

cos( 2 ) (90)cos(2( 179 )) sen(2(90)) sen(2) 2 2 xsen(2x) = + = 2sen(2/2) (2sen(2/2))2 k=1 = cos(1) (90)cos(179) sen(2) 2sen(1) (2sen(1))2 cos(1) (90)cos(179) sen(2) = sen(1) 2(sen(1))2

multiplicando por 2
89 k=1

2xsen(2x) = =

1 sen(2) (cos(1) 90cos(179) )= sen(1) 2sen(1)

1 (2sen(1)cos(1) 90cos(179)2sen(1) sen(2)) = sen(1)(2sen(1)) 90cos(179)2sen(1) 90cos(179) 90cos(180 1) = = = = sen(1)2sen(1) sen(1) sen(1) 90(cos(180)cos(1) sen(180)sen(1)) 90cos(1) = = = 90cotg (1). sen(1) sen(1) = Logo vale
89 k=1

2xsen(2x) = 90cotg (1)

observe que se adicionamos o termo com k = 90 na soma o termo sen(2.90) = sen(180) = 0 logo o resultado e o mesmo
90 k=1

2xsen(2x) = 90cotg (1).

CAP ITULO 1. SOMATORIOS DE FUNC OES TRIGONOMETRICAS E HIPERBOLICAS 27

1.2.23

)2 ( )2 ( a x 2 a x1 2 sen x = 2 sen x1 . 2 2 x
)2 ( )2 ( a x 2 a x1 2 sen x = 2 sen x1 . 2 2 x

Exemplo 19. Mostrar que

Partimos da identidade sen2a = 2sena cosa, multiplicando por 2x1 sen a 2x1 = 2cos a a a a a x1 x sen , 2 sen = 2 cos sen 2x 2x 2x1 2x 2x

elevando ao quadrado (2x1 sen ent ao (2x sen2 de onde segue a 2 a 2 a 2 a 2 x x1 x1 ) = (2 sen ) (2 sen ) = (2 sen ) 2x 2x 2x1 2x1 )2 ( )2 ( a x 2 a x1 2 sen x = 2 sen x1 . 2 2 x a 2x1 )2 = (2x cos a a a a a a sen x )2 = (2x sen x )2 (1sen2 x ) = (2x sen x )2 (2x sen2 x )2 x 2 2 2 2 2 2

1.2.24

n 1 k =1

sen2 (

k n )= . n 2
n 1 k=1

Propriedade 9.

sen2 (

k n )= . n 2

Demonstra c ao. Da identidade sen2 (x) = 1 cos2 (x) segue que


n 1 k=1

sen2 (

n2 n k )=n1 = . n 2 2

CAP ITULO 1. SOMATORIOS DE FUNC OES TRIGONOMETRICAS E HIPERBOLICAS 28

n 1

sen(2kx + x) = tg (nx). cos(2kx + x)

1.2.25

k =0 n 1 k =0

Exemplo 20. Achar express ao fechada para a raz ao de somat orios


n 1 k=0 n 1 k=0

sen(2kx + x) . cos(2kx + x)

Vamos calcular atrav es do somat orio indenido sen(ak + c) =


1) cos( a(2k + c) 2 a 2sen 2

sendo c = x e a = 2x temos sen(2xk + x) = cosx(2k ) 2senx

da mesma maneira

cos(2xk + x) =

senx(2k ) 2senx

aplicando limites [1, n 1]


n1 k=0 n 1 k=0

sen(2xk + x) =

cosx(2k ) cosx(2n) + 1 = 2senx 2senx

cos(2xk + x) =

senx(2n) 2senx

tomando a raz ao

n 1 k=0 n 1 k=0

sen(2kx + x) = cos(2kx + x)

cosx(2n) + 1 senx(2n)

que podemos simplicar 1 cos2 nx + sen2 nx cosx(2n) + 1 = senx(2n) 2sennx.cosnx

CAP ITULO 1. SOMATORIOS DE FUNC OES TRIGONOMETRICAS E HIPERBOLICAS 29

usando cos2 nx = 1 sen2 nx 1 1 + sen2 nx + sen2 nx 2sen2 nx sennx = = = tgnx 2sennx.cosnx 2sennx.cosnx cosnx assim
n 1 k=0 n 1 k=0

sen(2kx + x) = tg (nx). cos(2kx + x)

1.2.26

n k =0

(2k+1 sen(

) 2k sen( k +1

n+1 )) = 2 sen ( ) 2k 2n+1

Exemplo 21. Calcular a soma


n 2y 2y (2k+1 sen( k ) 2k sen( k1 )). 2 2 k=0

Tomando f (k ) = 2k sen(
n k=0

2y 2y 2y ) temos f (k ) = 2k+1 sen( k ) 2k sen( k1 ) logo k 1 2 2 2


n+1

(2k sen(

2y 2y 2y ) 2k1 sen( k1 )) = 2k sen( k1 ) k 2 2 2 = 2n+1 sen(

= 2n+1 sen(
0

2y 2y ) 20 sen( 1 ) = n 2 2

2y ) sen(4y ). 2n

Se y =

ent ao 4y = e sen = 0 da 4
n (2k+1 sen( k+1 ) 2k sen( k )) = 2n+1 sen( n+1 ) 2 2 2 k=0

1 agora tomando o limite n , 2n+1 tamb em tende ao innito e n+1 tende a zero, 2 1 1 n+1 tomamos ent ao x = n+1 , logo 2 = , com x tendendo a zero pela direita, 2 x senx senx = lim = x0 x0 x x lim logo
(2k+1 sen( k+1 ) 2k sen( k )) = . 2 2 k=0

CAP ITULO 1. SOMATORIOS DE FUNC OES TRIGONOMETRICAS E HIPERBOLICAS 30

1.2.27

2x sen(

a a a 2 x2 ) sen ( ) = 2 sen ( ). 2x 2x+1 2x1


a a a 2 x2 ) sen ( ) = 2 sen ( ). 2x 2x+1 2x1

Propriedade 10. Vale


x

2x sen(

Demonstra c ao. Vamos mostrar que a a a 2x sen( x )sen2 ( x+1 ) = 2x2 sen( x1 ). 2 2 2 1 cos( 2a a a a x) = sen2 ( x+1 ) 2sen2 ( x+1 ) = 1 cos( x ) 2 2 2 2 a multiplicando por 2sen( x ) tem-se 2 a a a a a 4sen( x )sen2 ( x+1 ) = 2sen( x ) 2sen( x )cos( x ) 2 2 2 2 2 a a 2a usamos agora que 2sen( x )cos( x ) = sen( x ) portanto 2 2 2 a a a a 2 4sen( x )sen ( x+1 ) = 2sen( x ) sen( x1 ) 2 2 2 2 x2 multiplicando por 2 segue a a a a a 2x sen( x )sen2 ( x+1 ) = 2x1 sen( x ) 2x2 sen( x1 ) = 2x2 sen( x1 ). 2 2 2 2 2

1.2.28

cos(xa)secx (a) =

sen(xa) . sen(a)cosx1 (a)


sen(xa) . sen(a)cosx1 (a)

Propriedade 11. Vale que


x

cos(xa)secx (a) =

Demonstra c ao. Vamos provar que cos(xa)secx (a) = Partimos de sen(xa)cos(a) + cos(xa)sen(a) sen(xa)cos(a) = sen(a)cos(xa)
sen(xa+a)

sen(xa) . sen(a)cosx1 (a)

multiplicamos por

1 cosx (a)sen(a) sen(xa + a) sen(xa) = cos(xa)secx (a) x x cos (a)sen(a) cos 1 (a)sen(a)

logo est a provado.

CAP ITULO 1. SOMATORIOS DE FUNC OES TRIGONOMETRICAS E HIPERBOLICAS 31

1.2.29

Somas

x cos(ak + b) e

xk sen(ak + b).

Exemplo 22. Vamos agora calcular os somat orio indenidos


k

xk cos(ak + b) e

xk sen(ak + b)

usando n umeros complexos. Temos ei(ak+b) = cos(ak + b) + isen(ak + b) = ei(ak) eib multiplicando por xk e somando eib
k

ei(ak) xk =

xk cos(ak + b) + i

xk sen(ak + b)

a parte real sendo a soma com cos e a parte imagin aria com sen,
k

ei(ak) xk =

(ei(a) x)k =

(ei(a) x)k eia x 1

eia x 1 = xcosa + ixsena 1 logo seu conjugado e xcosa ixsena 1 = xeia 1 sendo o resultado do produto a2 + b2 = d onde a = xcosa 1 e b = xsena
k

1 1 (ei(a) x)k = xk eiak (eia x 1) = xk (xeia(k1) eiak ) d d

multiplicando agora por eib

xei[a(k1)+b] ei[ak+b] = xcos[a(k 1) + b] + ixsen[a(k 1) + b] cos[ak + b] isen[ak + b] = { } = xcos[a(k 1) + b] cos[ak + b] + i xsen[a(k 1) + b] sen[ak + b] a parte real multiplicada por
k k

xk e d

xk+1 cos[a(k 1) + b] xk cos[ak + b] x cos(ak + b) = d

e a parte imagin aria


k

xk sen(ak + b) =

xk+1 sen[a(k 1) + b] xk sen[ak + b] d

CAP ITULO 1. SOMATORIOS DE FUNC OES TRIGONOMETRICAS E HIPERBOLICAS 32

por em d = a2 + b2 = x2 cos2 a 2xcosa + 1 + x2 sen2 a = x2 2xcosa + 1 ent ao temos


k

xk+1 cos[a(k 1) + b] xk cos[ak + b] x cos(ak + b) = x2 2xcosa + 1


k

xk sen(ak + b) =

xk+1 sen[a(k 1) + b] xk sen[ak + b] x2 2xcosa + 1

como corol ario, se |x| < 1 temos as s eries


k=0 k=0

xk cos(ak + b) =

cos(b) xcos(b a) x2 2xcosa + 1 sen(b) xsen(b a) x2 2xcosa + 1

xk sen(ak + b) =

1.2.30

n 1 sen3 (c3k ) k =0

3k+1

1 sen3 (c3n ) ( sen(c)). 4 3n

Exemplo 23. Calcular

n 1 sen3 (c3k ) k=0

3k+1

Usando a identidade sen(3x) = 3sen(x) 4sen3 (x) com x = c3k e multiplicando por 1 3k+1 chegamos na identidade sen3 (c3k ) sen(c3k+1 ) sen(c3k ) 1 =( ) 3k+1 3k+1 3k 4 da segue o resultado da soma
n1 sen3 (c3k ) k=0

3k+1

1 sen3 (c3n ) ( sen(c)). 4 3n 1 = sen(c). 4 e multiplicar a express ao por 3k , de onde

Em especial

sen3 (c3k ) k=0

3k+1 c

De maneira similar, podemos tomar x = chegamos em

3k+1

CAP ITULO 1. SOMATORIOS DE FUNC OES TRIGONOMETRICAS E HIPERBOLICAS 33

n 1 k=0

3k sen3 (

1 n 3 c ) = (3 sen ( n ) sen(c)). 3k+1 4 3

1.2.31

n 1 k =0

sen(

3c 1 c c ) sen ( ) = ( cos ( ) cos ( )) 2k1 2k1 2 2n3 2 3


n 1 k=0

Exemplo 24. Calcule a soma sen( )sen( k 1 c 3c ). 2k1

Partimos da identidade cos(p) cos(q ) = 2sen( tomando q = 2x e p = 4x, da temos p+q pq )sen( ) 2 2

cos(2x) cos(4x) = 2sen(3x)sen(x) tomando x = c 2k1 temos 1 c c c c [cos( k1 ) cos( k3 )] = sen(3 k1 )sen( k1 ) 2 2 2 2 2 1 c c c cos( k3 ) = sen(3 k1 )sen( k1 ) 2 2 2 2 aplicando a soma temos
n1 k=0

sen(

c 2k1

)sen(

3c 1 c c ) = (cos( n3 ) cos( 3 )) k 1 2 2 2 2

1.2.32 1.2.33

Somat orio de seno hiperb olico


x

senh(bx + a) =

b + a) cosh(bx 2 b 2senh 2

Corol ario 13. Usando a identidade sen(bx + a) =


b cos(bx 2 + a) b 2sen 2

CAP ITULO 1. SOMATORIOS DE FUNC OES TRIGONOMETRICAS E HIPERBOLICAS 34

substituindo b por bi e a por ai e usando as rela c oes com n umeros complexos seni(bx + a) = i senh(bx + a) =
b cosh(bx 2 + a) b i2senh 2

logo

senh(bx + a) =

b + a) cosh(bx 2 . b 2senh 2

1.3
1.3.1

Somat orio envolvendo tangente

tg (xk ).tg (xk + x) =

tg (kx) k. tgx

Exemplo 25. Calcular o somat orio indenido


k

tg (kx)tg (xk + x).

Temos que tg (x) = tg (xk + x xk ) = logo tg (xk ).tg (xk + x) =


k

tg (xk + x) tg (xk ) 1 + tg (xk ).tg (xk + x)

tg (xk + x) tg (xk ) tg (kx) 1= 1 tg (x) tg (x) tg (kx) k. tgx

tg (xk ).tg (xk + x) =


k

cotg (xk + x)cotg (xk ) cotg (kx + x)cotg (kx) 1 cotg (kx + x) cotg (kx)

cotg (x) = cotg (kx + x kx) =

cotg (x)cotg (kx) = cotg (kx + x)cotg (kx) + 1 logo cotg (kx + x)cotg (kx) = cotg (x)cotg (kx) 1 de onde segue
k

cotg (kx + x)cotg (kx) = cotg (x)cotg (kx) k.

CAP ITULO 1. SOMATORIOS DE FUNC OES TRIGONOMETRICAS E HIPERBOLICAS 35

1.3.2

1 a 1 a tg ( ) = cotg ( ) 2k 2k 2 k 1 2k1
k

Exemplo 26. Da identidade tgx = cotgx 2cotg 2x fazendo x = a temos 2k tg a a a a a = cotg k 2cotg 2 k = cotg k 2cotg k1 k 2 2 2 2 2 1 segue 2k

dividindo ambos membros por

1 a 1 a 1 a 1 a tg k = k cotg k k1 cotg k1 = k1 cotg k1 k 2 2 2 2 2 2 2 2 aplicando a soma


n 1 a 1 a 1 a 1 a tg k = k1 cotg k1 , tg k = k1 cotg k1 k k 2 2 2 2 2 2 2 2 k k=0 n+1

=
0

a 1 cotg n 2cotg 2a. n 2 2

n 1 a 1 a tg k = n cotg n 2cotg 2a. k 2 2 2 2 k=0

Como lim

1 a 1 cotg n = ent ao n 2 2 a
1 a 1 tg k = 2cotg 2a. k 2 2 a k=0

Tomando a = , n = e come cando a soma de k = 2, temos


1 1 1 tg = cotg 2k 2k 2 2 k=2

cos 2 mas cotg = = 0 logo 2 sen 2

1 1 tg k = . k 2 2 k=2

CAP ITULO 1. SOMATORIOS DE FUNC OES TRIGONOMETRICAS E HIPERBOLICAS 36

1.3.3

2k tg (a.2k ) = 2k cotg (a.2k )

Exemplo 27. Da identidade tgx = cotgx 2cotg 2x podemos tomar agora x = a.2k , depois multiplicar por 2k tga.2k = cotga.2k 2cotga.2k+1 , 2k tga.2k = 2k cotga.2k 2k+1 cotga.2k+1 = 2k cotga.2k logo
k

2k tga.2k = 2k cotga.2k ,

n k=0

n+1

2k tga.2k = 2k cotga.2k
0

= 2n+1 cotga.2n+1 + cotga.

1.3.4

1 1 x log ( tg (2 a )) = log ( 2sen(2x a)). x x 1 2 2 x


1 log tg (2x a). x 2 x

Exemplo 28. Calcular a soma

Partimos da identidade trigonom etrica sen2b = 2senb cosb fazendo b = 2x a temos sen2x+1 a = 2sen2x a cos2x a, multiplicando por sen2x a em ambos lados sen2x a 2sen2 2x a x = tg 2 a = cos2x a sen2x+1 a tomando o logaritmo em ambos lados logtg 2x a = log ( 4sen2 2x a 2sen2 2x a ) = log ( ) = log 4sen2 2x a log 2sen2x+1 a = x +1 x +1 sen2 a 2sen2 a = 2log 2sen2x a log 2sen2x+1 a = logtg 2x a dividindo por 2x em ambos lados 1 1 1 1 log 2sen2x+1 a + x1 log 2sen2x a = ( x log 2sen2x+1 a x1 log 2sen2x a) = x 2 2 2 2 1 2sen2x a = cos2x a sen2x+1 a

CAP ITULO 1. SOMATORIOS DE FUNC OES TRIGONOMETRICAS E HIPERBOLICAS 37

= da segue

1 2x1

log 2sen2x a =

1 logtg 2x a x 2

1 1 log tg 2x a = x1 log 2sen2x a. x 2 2 x


n 1 k =1

1.3.5

tg 2 (

k ) = n(n 1) n
n1 k=1

Propriedade 12.

tg 2 (

k ) = n(n 1) n

com n mpar . Demonstra c ao.

1.4
1.4.1

Somat orio envolvendo secante


n 1 k =1

sec2 (

k ) = n2 1 n
n1 k=1

Propriedade 13.

sec2 (

k ) = n2 1 n
n1 k=1

Demonstra c ao. Da identidade tg (x) + 1 = sec (x) e da identidade


n 1 k=1 2 2

tg 2 (

k ) = n(n 1) tem-se n

sec2 (

k ) = n 1 + n(n 1) = (n 1)(n + 1) = n2 1 n

para n mpar .

1.4.2

1 1 ( x sec( x ))2 = ( x1 cossec( x1 ))2 2 2 2 2 x


1 1 ( x sec( x ))2 = ( x1 cossec( x1 ))2 . 2 2 2 2 x

Propriedade 14.

CAP ITULO 1. SOMATORIOS DE FUNC OES TRIGONOMETRICAS E HIPERBOLICAS 38

Demonstra c ao. Partimos da identidade sen(2a) = 2sen(a)cos(a) que implica sec(a) = 2sen(a)cossec(2a), tomando a = x segue 2 sec( multiplicando por ( ) = 2sen( x )cossec( x1 ) x 2 2 2

1 e depois elevando ao quadrado tem-se 2x 1 1 sec( x ))2 = ( x1 cossec( x1 ))2 (1 cos2 ( x )) = x 2 2 2 2 2 =( 1 2x1 cossec( 2x1 ))2 ( 1 cossec( x ))2 x 2 2

da segue o resultado . Aplicando limites temos


n 1 1 ( x sec( x ))2 = ( x1 cossec( x1 ))2 2 2 2 2 x=1

n+1

= (
1

1 2 cossec ( )) + cossec2 (). 2n 2n

1.5
1.5.1

Somat orio envolvendo cotangente

cotg (kx + x)cotg (kx) = cotg (x)cotg (kx) k.

Exemplo 29. Calcular o somat orio indenido


k

cotg (xk + x)cotg (xk ). cotg (kx + x)cotg (kx) 1 cotg (kx + x) cotg (kx)

cotg (x) = cotg (kx + x kx) =

cotg (x)cotg (kx) = cotg (kx + x)cotg (kx) + 1 logo cotg (kx + x)cotg (kx) = cotg (x)cotg (kx) 1 de onde segue
k

cotg (kx + x)cotg (kx) = cotg (x)cotg (kx) k.

CAP ITULO 1. SOMATORIOS DE FUNC OES TRIGONOMETRICAS E HIPERBOLICAS 39

Exemplo 30. Da identidade cossecx = cotg tomando x = a temos 2k cossec logo


k

x cotgx 2

a a a a = cotg k+1 cotg k = cotg k k 2 2 2 2


n+1

cossec

n a a a a = cotg , = cotg cossec 2k 2k k=0 2k 2k n1 k=1

= cotg
0

a 2n+1

cotga.

Propriedade 15.

cotg 2 (

k (n 1)(n 2) )= . n 3

Demonstra c ao.

1.6
1.6.1

Somat orio envolvendo cossecante

cossec( a2k ) = cotg ( a2k1 )

Exemplo 31. Da identidade x cossec(x) = cotg ( ) cotg (x) 2 tomando x = a2k temos cossec a2k = cotg a2k1 cotg a2k = cotg a2k1 logo
k

cossec a2 = cotg a2
k

k 1

n k=0

n+1

cossec a2 = cotg a2
k

k 1 0

a = cotg a2n + cotg . 2 a tem-se 2k

Exemplo 32. Da mesma maneira do exemplo anterior , tomando x = cossec( logo a a a a ) = cotg ( k+1 ) cotg ( k ) = cotg ( k ) k 2 2 2 2
k

cossec(

a a ) = cotg ( k ). k 2 2

CAP ITULO 1. SOMATORIOS DE FUNC OES TRIGONOMETRICAS E HIPERBOLICAS 40

1.6.2

n 1 k =1

k n2 1 cossec ( ) = n 3
2
n 1 k=1

Propriedade 16.

cossec2 (

k n2 1 )= n 3
n 1 k=1

Demonstra c ao. Partindo da identidade cotg 2 (x) + 1 = cossec2 (x) tem-se


n 1 k=1

cotg 2 (

(n 1)(n 2) k )= usando que n 3

cossec2 (

(n 1)(n 2) n2 1 k )=n1+ = n 3 3

1.6.3

n 1 k =0

cossec2 (z +

k ) = n2 cossec2 (zn) n
k ) = n2 cossec2 (zn) n

Propriedade 17.

n 1 k=0

cossec2 (z +

Demonstra c ao.

1.7

Somas e polin omios


1 n ( 2

Propriedade 18. Valem as identidades sen nx =


k=0
n

) n (1)k (senx)2k+1 (cosx)n2k1 2k + 1 ) n (1)k (senx)2k (cosx)n2k 2k + 1

cos nx =

2 ( k=0

Demonstra c ao. Temos a identidade cos(nx) + isen(nx) = (cos(x) + isen(x))n expandindo por bin omio segue n ( ) n (isen(x))k (cos(x))nk = cos(nx) + isen(nx) k k=0

CAP ITULO 1. SOMATORIOS DE FUNC OES TRIGONOMETRICAS E HIPERBOLICAS 41

o conjunto A = [0, n]N admite a parti c ao B C = A onde B e o conjunto dos mpares e C o conjunto dos pares de k = 0 at e n, igualando a parte complexa segue ( ) n n isen(x) = (i)2k+1 (sen(x))2k+1 .(cos(x))n2k1 2 k + 1 k=0 sen(nx) =
n ( k=0

) n (1)k (sen(x))2k+1 .(cos(x))n2k1 2k + 1

2k + 1 = n implica 2k = n 1, k =

n1 , ent ao vale 2 1 n ( ) 2 n sen(nx) = (1)k (sen(x))2k+1 .(cos(x))n2k1 . 2 k + 1 k=0

Agora tomando a parte par, temos ) ) n ( n ( n n 2k 2k n2k (1)k (senx)2k (cos(x))n2k i (sen(x)) (cos(x)) = cos(nx) = 2 k 2 k k=0 k=0 se n = 2k , k = n , ent ao vale 2
2 ( ) n cos(nx) = (1)k (sen(x))2k (cos(x))n2k 2k k=0
n

1.7.1

m k =1

cot2 (

k 2m(2m 1) )= . 2m + 1 6
m k=1

Propriedade 19.

cot2 (

k 2m(2m 1) )= 2m + 1 6

Demonstra c ao. Temos a identidade cos(nx) + isen(nx) = (cos(x) + isen(x))n expandindo por bin omio segue n ( ) n (isen(x))k (cos(x))nk = cosnx + isennx k k=0 o conjunto A = [0, n]N admite a parti c ao B C = A onde B e o conjunto dos mpares e C o conjunto dos pares de k = 0 at e n, igualando a parte complexa segue ( ) n n isen(x) = (i)2k+1 (sen(x))2k+1 .(cos(x))n2k1 2 k + 1 k=0

CAP ITULO 1. SOMATORIOS DE FUNC OES TRIGONOMETRICAS E HIPERBOLICAS 42


n ( k=0

senn(x) =

) n (1)k (sen(x))2k+1 .(cos(x))n2k1 2k + 1

tomamos n = 2m + 1 e o limite superior trunca em m logo ) m ( 2m + 1 sen((2m + 1)x) = (1)k (sen(x))2k+1 .(cosx)2m2k 2 k + 1 k=0 r tomamos x = com r natural no intervalo [1, m] o m aximo valor de r e m, nesse 2m + 1 m caso temos < pois, 2m < 2m + 1 al em disso 0 < x assim nenhum desses valores 2m + 1 2 s ao zeros de sen(x) e podemos dividir por sen(x), esses valores ainda implicam sen((2m + 1)x) = 0 dividimos ent ao por (sen(x))2m+1 , segue ) ) m ( m ( 2k+1 2m2k 2m + 1 2m + 1 k (sen(x)) k (cos(x)) 2m2k (1) 0= ( 1) . ( cos ( x )) = = 2k + 1 2k + 1 (sen(x))2m+1 (sen(x))2m2k k=0 k=0 ) ) m ( m ( 2m + 1 2m + 1 k 2m2k (1)k (cotg (x))2(mk) (1) (cotg (x)) = = 2 k + 1 2 k + 1 k=0 k=0 fazendo y = (cotg (x))2 ) m ( 2m + 1 p(y ) := (1)k (y )(mk) 2 k + 1 k=0 temos um polin omio de grau m cujas ra zes conhecemos os valores de r nos fornecem as ra zes xr = cotg
2

r 2m + 1

com r de 1 at e m o polin omio se fatora como ) m ( 2m + 1 c (y xk ) = (1)k (y )(mk) 2 k + 1 k=1 k=0


m

o coeciente c podemos deduzir da seguinte que o coeciente de tm na ( maneira, ) vemos ( ) 2m + 1 2m + 1 direita acontece com k = 0, ent ao ele e (1)0 = esse e o mesmo 1 ( ) 1 2m + 1 coeciente c na esquerda da c= , agora usamos que que o coeciente de y n1 1 m m em c (y xk ) e dado por c xk comparando com o coeciente de y n1 na outra
k=1 k=1

CAP ITULO 1. SOMATORIOS DE FUNC OES TRIGONOMETRICAS E HIPERBOLICAS 43 ( ) ( ) 2m + 1 2m + 1 1 express ao que e (1) = , que acontece para k = 1 segue 3 3 ( ) m ( ) 2m + 1 2m + 1 xk = 1 3 k=1
m k=1

(2m+1)
3 ) xk = (2m +1 = 1 m k=1

(2m + 1)(2m)(2m 1) 2m(2m 1) = 6(2m + 1) 6 ) k 2m(2m 1) )= . 2m + 1 6

logo

( cotg (
2

1.7.2

m k =1

k cotg 2m + 1

( ) m 1 k = e tg = (2m + 1). 2m + 1 2m + 1 k=1

Corol ario 14. Comparando os termos constantes em ) ( ) m m ( 2m + 1 2m + 1 (y xk ) = (1)k (y )(mk) 2 k + 1 1 k=0 k=1 (2m + 1)(1) da
m m m k=1

xk = (1)m

) k 1 cotg = 2m + 1 2m + 1 k=1 ( ) m k 1 cotg = 2m + 1 2m + 1 k=1


2

usando que cotg (x) =

1 e invertendo a identidade acima tem-se tg (x) ( ) m k tg = (2m + 1). 2m + 1 k=1

1.7.3

m k =1

( tg 2

k 2m + 1

) = (2m + 1)(m).

Corol ario 15. ) m ( 2m + 1 sen(2m + 1)x = (1)k (senx)2k+1 .(cosx)2m2k 2 k + 1 k=0

CAP ITULO 1. SOMATORIOS DE FUNC OES TRIGONOMETRICAS E HIPERBOLICAS 44

r tomamos x = com r natural no intervalo [1, m] o m aximo valor de r e m, nesse 2m + 1 m caso temos < pois, 2m < 2m + 1 al em disso 0 < x assim nenhum desses valores 2m + 1 2 s ao zeros de cosx e podemos dividir por cosx, esses valores ainda implicam sen(2m + 1)x = 0 dividimos ent ao por (cosx)2m+1 , segue ) ) m ( m ( 2k+1 2k+1 2m + 1 2m + 1 k (senx) 2m2k k (senx) 0= (1) ( 1) . ( cosx ) = = 2k + 1 (cos)2m+1 2k + 1 (cosx)2k+1 k=0 k=0 ) ) m ( m ( 2m + 1 2m + 1 k 2k+1 = (1) (tgx) = (tgx) (1)k (tg 2 x)(k) 2 k + 1 2 k + 1 k=0 k=0 fazendo y = (tgx)2 ) m ( 2m + 1 p(y ) := y (1)k (y )(k) 2 k + 1 k=0

temos um polin omio de grau m (excluindo o fator y ) cujas ra zes conhecemos os valores de r nos fornecem as ra zes xr = tg
2

r 2m + 1

com r de 1 at e m o polin omio se fatora como ) m ( 2m + 1 (1)k (y )(k) c (y xk ) = 2k + 1 k=1 k=0


m

o coeciente c podemos deduzir da seguinte maneira, vemos que o coeciente de y m na ( ) 2m + 1 direita acontece com k = m, ent ao ele e (1)m = (1)m esse e o mesmo 2m + 1 coeciente c na esquerda da c = (1)m , agora usamos que que o coeciente de y m1 m m em c (y xk ) e dado por c xk comparando com o coeciente de y m1 na outra k=1 k=1 ( ) 2m + 1 m1 express ao que e (1) = (2m + 1)(m)(1)m1 , que acontece para k = 1 2m 1 segue m m+1 (1) xk = (2m + 1)(m)(1)m1
k=1 m k=1

xk = (2m + 1)(m)

CAP ITULO 1. SOMATORIOS DE FUNC OES TRIGONOMETRICAS E HIPERBOLICAS 45

logo

m k=1

( tg
2

k 2m + 1

) = (2m + 1)(m).

Corol ario 16. Da identidade


m

) m ( 2m + 1 (1)k (y )(k) (1) (y xk ) = 2k + 1 k=1 k=0


m m

igualando os termos constante em cada uma tem-se (1)


m k=1 2 2m

(xk ) = (2m + 1) ) = (2m + 1).

( tg

k=1

k 2m + 1

1.7.4

n 1 k =1

(tg

n1 k ) = n(1) 2 . n

Corol ario 17. sennx =


n

n ( k=0

) n (1)k (senx)2k+1 .(cosx)n2k1 2k + 1


n ( k=0

dividindo por (cosx) segue sennx = fazendo tgx = y

) n (1)k (tgx)2k+1 2k + 1 ) n (1)k (y )2k 2k + 1 n1 que e natural pois n 2

sennx = y

n ( k=0

com n mpar o limite do superior do somat orio trunca em mpar implica n 1 par, logo divis vel por 2 sennx = y Tomando x =
2 ( n1

k=0

) n (1)k (y )2k 2k + 1

k com k = 0 at e n 1 tem-se sen(nx) = 0 logo temos n ra zes do n k polin omio, ignorando a raiz 0 podemos fatorar com as n 1 ra zes xk = tg n n1 ) n 1 2 ( n (1)k (y )2k = c (y xk ) 2 k + 1 k=0 k=1

CAP ITULO 1. SOMATORIOS DE FUNC OES TRIGONOMETRICAS E HIPERBOLICAS 46

descobrimos c usando o coeciente de y n1 que no polin omio e (1) constante do polin omio deduzimos que (1)
n 1 k=1
n1 2

n1 2

usando o termo

(1)

n1

n 1 k=1

(xk ) = n

(xk ) = n(1)
n 1 k=1

n1 2

(1)

2n2 2

= n(1)

3n3 2

logo

(tg

n1 k ) = n(1) 2 . n

1.7.5

m k =1

cossec2 (

k 2m(2m + 2) )= 2m + 1 6

Corol ario 18. Usando as identidades cotg 2 x + 1 = cossec2 x


m k=1

cotg 2 (

k 2m(2m 1) )= 2m + 1 6

aplicando

m k=1

em ambos lados na primeira identidade (com argumento alterado do modo

da segunda) segue
m k=1

cotg 2 (

k k 2m(2m + 2) cossec2 ( )+m= )= . 2m + 1 2 m + 1 6 k=1


m

1.8

Somat orios e n umeros complexos

Resultados sobre n umeros complexos podem nos ajudar a deduzir alguns resultados sobre somat orios. Exemplo 33. Da identidade eix = cosx + isenx, tomando o somat orio da express ao
n 1 k=1

2k.i n

e e

2k.i n

2.i n

=
1

2n.i n

2.i n

2.i n

e2i e e
2.i n

2.i n

CAP ITULO 1. SOMATORIOS DE FUNC OES TRIGONOMETRICAS E HIPERBOLICAS 47

como e2i = cos2 + isen2 = 1 = que e igual a seguinte soma ) n 1 ( n1 n 1 2k 2k 2k 2k cos = cos + isen +i sen = 1 + 0.i n n n n k=1 k=1 k=1 logo temos como corol ario igualando as partes reais e imagin arias
n1 k=1 n1 k=1

1e e
2.i n

2.i n

= 1

cos

2k = 1 . n 2k = 0. n

sen

1.8.1

( )n n ( ) n nx x coskx = 2n cos( ) cos k 2 2


k =0
n ( ) n senkx k k=0 n ( ) n coskx. k k=0

Exemplo 34. Achar express oes fechadas para

Temos
n ( ) n ( ) n ( ) n ixk n n (e + 1) = e = coskx + i senkx k k k k=0 k=0 k=0 ix n

e temos e + 1 = (e logo )n )n )n ( ( ( inx nx nx x x x n n (e + 1) = 2 cos( ) .(e 2 ) = 2 cos( ) cos + i2 cos( ) sen 2 2 2 2 2


ix n n ix
ix 2

+e

ix 2

ix ix e 2 + e 2 x )(e ) = 2( )(e 2 ) = 2cos( ).(e 2 ) 2 2 ix ix ix 2

logo igualando as partes no somat orio temos

CAP ITULO 1. SOMATORIOS DE FUNC OES TRIGONOMETRICAS E HIPERBOLICAS 48

( )n n ( ) n nx x n coskx = 2 cos( ) cos k 2 2 k=0 ( )n n ( ) x n nx n senkx = 2 cos( ) sen k 2 2 k=0 Exemplo 35. Calcule a soma ) n2 ( k n2 cos . k 2 k=0 Da identidade ( )n n ( ) n x nx n coskx = 2 cos( ) cos k 2 2 k=0 2 ) ( )n2 n2 ( n2 k 2 (n 2) cos = 2n2 cos . k 2 2 4 k=0 Exemplo 36. Calcular a soma ) n 1 ( n1 k sen . k 2 k=0 Da identidade ( )n n ( ) n x nx n senkx = 2 cos( ) sen k 2 2 k=0 ) ( )n1 n 1 ( n1 x (n 1)x n1 senkx = 2 cos( ) sen k 2 2 k=0 segue 2 ( )n1 ) n1 ( (n 1) n1 k n 1 sen =2 cos( ) sen k 2 4 4 k=0

segue tomando x =

tem-se

tomando x =

2 como = 4 2

) ( )n1 n 1 ( (n 1) n1 k 2 = 2n1 sen . sen k 2 2 4 k=0

CAP ITULO 1. SOMATORIOS DE FUNC OES TRIGONOMETRICAS E HIPERBOLICAS 49

Exemplo 37. Calcular a soma


n ( ) n k kcos . k 2 k=0

) ) n ( ) n ( ) n ( n 1 ( n k n k n1 k n1 (k + 1) kcos = kcos =n cos =n cos = k 2 k 2 k 1 2 k 2 k=0 k=1 k=1 k=0 mas cos( k k k + ) = sen .sen = sen 2 2 2 2 2 ) ( )n1 n 1 ( n1 k 2 (n 1) = n sen = n2n1 sen . k 2 2 4 k=0

Exemplo 38. Calcular

n ( ) n k k (k 1)cos . k 2 k=0 ) n ( ) n ( ) n ( n n2 k n k k k (k 1)cos = k (k 1)cos = n(n 1) cos = k 2 k 2 k 2 2 k=0 k=2 k=2

) ) n2 ( n 2 ( n2 n2 (k + 2) (k ) = n(n 1) cos = n(n 1) cos = k 2 k 2 k=0 k=0 ( )n2 2 (n 2) = n(n 1)2n2 cos . 2 4 Exemplo 39. Calcular
n ( ) n 2 k k cos . k 2 k=0

Escrevendo k 2 = k + k (k 1) segue
n ( ) n ( ) k n k n + k (k 1)cos = kcos k k 2 2 k=0 k=0

( )n1 ( )n2 2 ( n 1) 2 (n 2) = n2n1 sen n(n 1)2n2 cos 2 4 2 4 Exemplo 40. Calcular
n ( ) 1 n 2 k k (1 + (1)k + 2cos ). 4 k=0 k 2

CAP ITULO 1. SOMATORIOS DE FUNC OES TRIGONOMETRICAS E HIPERBOLICAS 50

Vamos calcular por peda cos


n ( ) 1 n 2 k = (n + 1)(n)2n4 4 k=0 k n ( ) (0,(n1)(n2)) n!(1)n 1 n 2 k k (1) = 4 k=0 k 4 ( )n1 ( )n2 n ( ) (n 1) (n 2) 1 n 2 k 2 2 n 2 n 3 k cos sen cos = n 2 n(n1)2 2 k=0 k 2 2 4 2 4 n ( ) k 1 n 2 k (1 + (1)k + 2cos ) = 4 k=0 k 2 ( )n2 ( )n1 (n 1) (n 2) 2 2 n3 n 2 = n2 sen n(n 1)2 cos + 2 4 2 4

(0,(n1)(n2)) n!(1)n + (n + 1)(n)2n4 . 4

Exemplo 41. Calcular as somas 1.


n ( )( ) n k sen(kx) k p k=0 n ( )( ) n k cos(kx). k p k=0

2.

1. )( ) n ( )( ) n ( )( ) n ( n k n k np n sen(kx) = sen(kx) = sen(kx) = k p k p kp p k=0 k =p k =p ( ) ) np ( n np = sen(kx + px) = p k=0 k

( ) ) ( ) ) np ( n p ( n np n np = cos(px) sen(kx) + sen(px) cos(kx) = p k p k k=0 k=0 )np ( ) ( (n p)x (n p)x n np x [cos(px).sen + sen(px)cos ]= = 2 cos( ) p 2 2 2 ( ) )np ( x(n + p) n n p x sen( = 2 ). cos( ) p 2 2

CAP ITULO 1. SOMATORIOS DE FUNC OES TRIGONOMETRICAS E HIPERBOLICAS 51

( ) ( )np n ( )( ) n k n np x(n + p) x sen(kx) = 2 cos( ) sen( ). k p p 2 2 k=0 2. )( ) n ( )( ) n ( )( ) n ( n k n k np n cos(kx) = cos(kx) = cos(kx) = k p k p kp p k=0 k=p k=p ( ) ) n p ( n np = cos(kx + px) = p k=0 k

( ) ) ( ) ) np ( n p ( n np n np = cos(px) cos(kx) sen(px) sen(kx) = p k p k k=0 k=0 ( ) ( )np n n p x (n p)x (n p)x = 2 cos( ) [cos(px).cos sen(px)sen ]= p 2 2 2 ( ) ( )np n np x x(n + p) = 2 cos( ) cos( ). p 2 2
n ( )( ) n k k=0

( ) ( )np n np x x(n + p) cos(kx) = 2 cos( ) cos( ). p p 2 2

Exemplo 42. Calcular as somas 1.


n ( ) n p k sen(kx) k k=0 n ( ) n p k cos(kx) k k=0 p {p } s=0 s p {p } n ( ) n ( ) n n p k sen(kx) = k (s,1) sen(kx) = k k s s=0 k=0 k=0 p {p } s=0 s (s,1) ns

2.

k =

k (s,1) logo

)ns ( x(n + s) x sen( ). cos( ) 2 2

You might also like