1

Damian Waszak

Bitwa morska w Hellesponcie (324 r. n.e.)

Wprowadzenie
Pokj w Serdice zawarty w 317 r. koczy pierwsz wojn (316317) toczon
pomidzy Konstantynem a Licyniuszem. Ten drugi prawem pokonanego straci znaczne
poacie swoich europejskich posiadoci (poza diecezj Tracji). Wkrtce jednak okazao si,
e w pokj by tylko krtk przerw w dopiero co zakoczonym sporze wsprzdcw.
Kolejny konflikt midzy augustami Wschodu i Zachodu wybuch kilka lat pniej w 323 r.
Wtedy to oddziay Konstantyna cigajce rozbite zagony Gotw i Sarmatw, mniej lub
bardziej wiadomie, przekroczyy granice woci Licyniusza
1
. Dziaania te spotkay si z
protestem wschodniego augusta, ktry wypomnia Konstantynowi, e powinien go o tym
wczeniej poinformowa. Wkrtce potem Licyniusz wypowiedzia mu wojn. Dziaania
zbrojne rozpoczy si wiosn 324 r. od uderzenia Konstantyna na ziemie Licyniusza. August
Zachodu pokona wsprzdc ze Wschodu 3 lipca w bitwie pod Adrianopolem, otwierajc
sobie drog do Byzantionu, strzegcego przejcia do Azji Mniejszej, do ktrego wycofa si
Licyniusz
2
. Przeciwnik Konstantyna w oparciu o to miasto oraz blokad cienin
czarnomorskich, zamierza broni azjatyckiej czci swej dziedziny. Gdy cesarz Zachodu
podszed pod mury miasta rozpocz jego oblenie
3
. Tak pokrtce przedstawiaj si
przyczyny i pocztkowy przebieg kampanii ldowej Konstantyna przeciwko Licyniuszowi.
Tematem niniejszego szkicu nie s jednak dziaania ldowe, ale walki morskie
prowadzone przez obydwu przeciwnikw na wodach Hellespontu. Prezentowana bitwa
morska stanowi jeden z nielicznych udokumentowanych rdowo przykadw uycia przez
Rzymian floty wojennej w pnym antyku, a take jest jednoczenie jedn z ostatnich
stoczonych w epoce antycznej.




1
Anon. Val., V, 21.
2
O pooeniu geograficznym Byzantionu, zob. szerzej C. Morrisson, Od Bizancjum do Konstantynopola: rda
(330-360) [w:] wiat Bizancjum. T. I: Cesarstwo wschodniorzymskie 330-641, pod red. C. Morrisson, prze. A.
Grabo, Krakw 2007, s. 215-216; P. Filipczak, Miasto na siedmiu wzgrzach. Topografia i rodowisko
naturalne Konstantynopola w zarysie [w:] Konstantynopol: Nowy Rzym. Miasto i ludzie w okresie
wczesnobizantyskim, pod red. M. J. Leszki, T. Woliskiej, Warszawa 2011, s. 13-23.
3
Zos., II, XXIII, 1.
2

Przeciwnicy
Wedug Zosimosa august Zachodu w dniu rozpoczcia konfliktu z Licyniuszem,
dysponowa flot zoon z ok. 200 okrtw po 30 eglarzy kady i przeszo 2 tys.
transportowcw, obsadzon przez 10 tys. marynarzy
4
. Jeeli uwzgldnimy moliwoci
mobilizacyjne caej dziedziny Konstantyna, to podane cyfry mona uzna za prawdopodobne.
Jednake z powodu braku innych odniesie rdowych do porwnania, naley si jednak
odnie do podanych liczb z wielk ostronoci. W porwnaniu do liczebnoci, wikszych
problemw nie sprawia za to stwierdzenie pochodzenia floty Konstantyna. Jej cz zostaa
bowiem zwodowana w porcie w Thessalonikach, zbudowanym w r. 323, w ramach
przygotowa do kampanii 324 roku
5
. Ze wzgldu na swoj lokalizacj miasto to stao si
gwn baz armii i floty Konstantyna
6
. Pewna grupa okrtw zostaa natomiast zbudowana
przez stocznie albo wydelegowana przez floty italskie (classis Misenensis, classis Ravennas)
odziedziczone po pokonanym Maksencjuszu
7
.
Gwnym zadaniem wyznaczonym flocie przez Konstantyna, byo aktywnie
uczestnictwo w dziaaniach prowadzonych w akwenie Morza Egejskiego i Lewantyskiego,
majcych na celu zwalczanie eglugi Licyniusza. Przede wszystkim za zdobycie cienin
czarnomorskich i uzyskanie dostpu do Morza Czarnego oraz pomoc wojskom ldowym przy
zdobyciu Byzantionu, bronicego przejcia do tego ostatniego.
Podobnie jak w przypadku floty Konstantyna, jedynych informacji o stanie si
morskich Licyniusza dostarcza wspomniany wyej Zosimos. Ten bizantyski historyk poda,
e dowodzcy nimi Abantus
8
mia do dyspozycji 410 naw
9
. Autor ten jednak nie podaje stanu

4
Zos., II, XXII, 1. Zosimos poda, e w skad armii Konstantyna wchodzio 10 tys. marynarzy i konnicy. Nie
wiadomo jednak, czy chodzio mu o to, e obydwie formacje cznie tyle liczyy, czy te kada z osobna. Autor
Origo Constantini [Anon. Val., V, 23] stwierdzi tylko, e Kryspus wyruszy z olbrzymi flot.
5
Zos., II, XXII, 1. Jacob Burckhardt uwaa, e Konstantyn mg wykorzysta rwnie moliwoci
produkcyjne innych portw greckich, zob. J. Burckhardt, Czasy Konstantyna Wielkiego, tum. P. Hertz,
Warszawa 1992, s. 224. Lionel Casson by zdania, e zarwno august Wschodu i Zachodu oparli swoje floty
gwnie na okrtach pochodzcych z miast wschodnich, zob. L. Casson, The Ancient Mariners. Mediterranean
in Ancient Times, wyd. IV, New York 1967, s. 240.
6
Zosimos [II, XXII, 2] informuje, e w dniu rozpoczcia dziaa wojennych Konstantyn sprowadzi okrty z
portu w Pireusie. Jestem zdania, e w tym porcie stacjonoway okrty przybye z Zachodu, ktre nastpnie
popyny do Thessalonik. Tam bowiem stacjonowa gwny trzon floty znajdujcy si przy cesarzu. Wedug
Elizabeth James, Konstantyn posiada drug flot stacjonujc w Pireusie, ktra miaa otworzy tym samym
drugi front na skrzydle Licyniusza, ktry mia go powstrzyma przed dokonaniem tego samego. Niestety autorka
nie rozwina tego tematu, zob. E. James, Constantine the Great: Warlord of Rome, Barnsley 2012, s. 94.
7
Dostpne rda nie potwierdzaj tego, ale za wtpliwe mona uzna, e Konstantyn do momentu wybuchu
drugiej wojny Licyniuszem i zajcia prowincji bakaskich nie dysponowa adn flot. Podobny punkt widzenia
prezentuje Vincenzo Aiello, zob. V. Aiello, Il controllo militare del Mediterraneo in et tetrarchica e
constantiniana [w:] LAfrica Romana: Lo spazio marittimo del Mediterraneo occidentiale: geografia storica ed
economia. Atti del XIV convegno di studio Sassari, 7-10 dicembre 2000, a cura di M. Khanoussi, P. Ruggeri, C.
Vismara, vol. I, Roma 2002, s. 211.
8
Origo Constantini [V, 23] podaje wersj Amandus.
3

ich obsad
10
. Gwn baz floty by Byzantion
11
. Jak ju to zostao wspomniane wyej, okrty
Licyniusza miay broni przejcia przez cienin bosforsk i dardanelsk.
rda nie precyzuj jakich typw okrtw uyway obydwie walczce strony oraz
jaki by stan ich zag
12
, co uniemoliwia prb wskazania skadu przeciwnych flot oraz czy
ktra z nich miaa jak przewag nad drug. Za nieprawdopodobn naley wic uzna
informacj podan przez Zosimosa, jakoby gwny trzon armady Konstantyna skada si z 30
wiosowych korabi
13
. Liczba wiose sugeruje, e grecki historyk pisa o niewielkich odziach
uywanych przez flotylle rzeczne
14
. Tego typu jednostki ze wzgldu na swoj budow nie
nadaway si na niepewne wody cieniny dardanelskiej, nie wspominajc o prowadzeniu
walki z wikszymi nawami. Nie mona jednak wykluczy, e Zosimos mia na myli
mniejsze jednostki pomocnicze, do ktrych zastosowa znan sobie nazw.

Kto dowodzi flot Konstantyna?
15

rda podaj dwie sprzeczne ze sob informacje. Wedug prokonstantyskiego autora
Origo Constantini dowdc floty by syn Konstantyna, Kryspus
16
. Jego wersj przyja

9
Zosimos [II, XXII, 2] dokadnie wymieni kto ile okrtw wystawi: 80 Egipcjanie; 80 Fenicjanie; 60
Jonowie i Dorowie 60; Cypryjczycy 30; Karowie 20; Bityczycy 30; Libijczycy 50. Nazwy etniczne
mona ostronie interpretowa jako krainy, z ktrych przybyy okrty. Jeeli dobrze zinterpretowaem Zosimosa,
to wrd nich byo tylko 160 trjrzdowcw, wystawione przez Egipt i Fenicj, a nie 350, jak gwnie przyjmuj
wspczeni badacze.
10
Zos., II, XXII, 2. Anonimowy autor Origo Constantini [V, 23] stwierdzi tylko, e Abantus dowodzi flotyll o
podobnej liczebnoci. Daniel Gazda w swojej pracy o wojnach domowych poda liczebno obsad wynoszc
17-19 tys., nie wskaza jednak informacji o pochodzeniu tych danych, zob. D. Gazda, Wojny domowe w
Imperium Rzymskim, Warszawa 2008, s. 257.
11
Zosimos wskazuje Hellespont jako miejsce kotwiczenia korabi Licyniusza, zob. Zos., II, XXII, 2.
12
Zosimos [II, XXII, 1-2] podaje tylko oglne informacje, e byy to trzydziestowiosowce i trjrzdowce.
Zdania badaczy wspczesnych s w tym wzgldzie podzielone. Wedug Bernarda Lanon obydwie strony uyy
trier, zob. B. Lanon, Konstantyn, tum. M. Kapeu, Warszawa 2009, s. 18. Michael Pitassi przyjmuje, e
Konstantyn uywa triakonter (trzydziestowiosowcw), a Licyniusz trirem. Jest jednak zdania, e flota tego
drugiego skadaa si rwnie z innych typw okrtw (w tym liburn), zob. M. Pitassi, The Navies of Rome,
Woodbridge 2010, s. 292-293. Boris Rankov sdzi, e Konstantyn uywa pentokonter (okrtw 50
wiosowych), a Licyniusz trirem, zob. B. Rankov, Fleets of the Early Roman Empire, 31 BC-324 AD [w:] The
Age of the Galley: Mediterranean Oared Vessels since pre-classical Times, ed. by R. Gardiner, London 1995, s.
85. Triremy podaje rwnie Paul Stephenson, zob. P. Stephenson, Constantine: Unconquered Emperor,
Christian Victor, London 2009, s. 180.
13
Wedug Daniela Gazdy te trzydziestoosobowe okrty byy trjrzdowcami, a w ramach ich obsady miao
wchodzi dodatkowo kilkunastu onierzy i czonkw zaogi. Autor nie tylko le sklasyfikowa te nawy, ale te
nie wzi pod uwag, e owe trzydziestowiosowce okrelaj inny typ okrtu, zob. Gazda, op. cit., s. 257.
14
Moliwe, e Zosimosowi chodzio albo o niewielkie okrty patrolowe z jednym rzdem wiose lusoriae,
stosowane w Brytanii, zob. R. DAmato, Imperial Naval Forces 31 BC-500 AD, Oxford 2009, s. 37, bd te o
jednostki typu scaphae exloratoriae (jeden rzd wiose, obsada 40 ludzi), ktre poprzedzay dziaania wikszych
korabi wojennych, zob. Pitassi, op. cit., s. 291.
15
W artykule uyto zamiennie: dowdcy okrtw Konstantyna, flota Kryspusa, Abantusa czy Licyniusza.
16
Anon. Val., V, 24.
4

znaczna cz historykw wspczesnych
17
. Odmiennego zdania jest natomiast Zosimos,
ktry sdzi, e flot kierowali dowdcy okrtw. Nie wymienia ich jednak z imienia
18
.
Mona oczywicie posdzi historyka bizantyskiego o celowe nieokrelenie dowdcy floty,
tumaczc to jego niechci do osoby Konstantyna i jego rodu. Nie mona jednak wykluczy,
e w jego wypowiedzi znajduje si czstka prawdy.
Nikt z obecnych badaczy nie wzi pod uwag kompetencji i dowiadczenia
cesarskiego syna w prowadzeniu dziaa morskich. Tych za na dobr spraw nie mona
stwierdzi, gdy nie posiadamy odpowiedniego materiau rdowego. Biorc pod uwag, e
Kryspus zdobywa dowiadczenie wojenne w Galii mona sdzi, e jeeli posiad tam jakie
dowiadczenie zwizane z eglug, to byo ono minimalne i zwizane gwnie z uyciem
flotylli rzecznych. Jego dowdztwo nad flot byo wic raczej nominalnie, faktyczne
przywdztwo nad ni sprawowali za wprawni eglarze, pochodzcy zarwno z zachodniej,
jak i wschodniej czci dziedziny Konstantyna
19
.

Pole bitwy
Droga morska do Byzantionu wioda przez cienin Hellespont (ob. Dardanele)
20
.
Przejcie to o dugoci ok. 70 km, posiadao kilka zwe, ktre przy dobrze
skoordynowanych dziaaniach floty mona byo atwo zablokowa. Najwaniejsze z nich
znajdoway si w nastpujcych miejscach:
21


17
Aiello, op. cit., s. 207; S. Bralewski, Konstantyn Wielki, Krakw, 2001, s. 16; Burckhardt, op. cit., s. 224; A.
Cameron, The Reign of Constantine A.D. 306-337 [w:] The Cambridge Ancient History, vol. XII: The Crisis of
Empire, A.D. 193-337, ed. by A. K. Bowman, P. Garnsey, A. Cameron, Cambridge 2005, s. 94; M. Clauss,
Konstantin der Groe und seine Zeit, Mnchen 1996, s. 50; Lanon, op. cit., s. 18; R. E. Dupuy, T. N. Dupuy,
Historia wojskowoci. Staroytno-redniowiecze: zarys encyklopedyczny, prze. M. Urbaski, Warszawa 1999,
s. 146; Gazda, op. cit., s. 258; James, op. cit., s. 93; J. Kozowski, Konstantyn Wielki. Walka o wadz w latach
306-324, Zabrze-Tarnowskie Gry 2011, s. 98; A. Krawczuk, Rzym, Koci, cesarze, Warszawa 2000, s. 166;
N. Lenski, Constantine [w:] Lives of the Caesars, ed. by A. A. Barrett, Malden 2008, s. 265; Idem, The Reign of
Constantine [w:] The Cambridge Companion to the Age of Constantine, ed. by N. Lenski, Cambridge 2006, s.
75; M. B. Leszka, M. J. Leszka, Konstantyn Wielki i zaoenie miasta [w:] Konstantynopol: Nowy Rzym. Miasto
i ludzie w okresie wczesnobizantyskim, pod red. M. J. Leszki, T. Woliskiej, Warszawa 2011, s. 30; Ch. M.
Odahl, Constantine and the Christian Empire, London-New York 2004, s. 154; Pitassi, op. cit., s. 292; H. A.
Pohlsander, Crispus: Brilliant Career and Tragic End, Historia, vol. 33, no. 1, 1984, s. 88; Idem, The Emperor
Constantine, wyd. II, London-New York 2004, s. 44; D. S. Potter, The Roman Empire at Bat, AD 180-395,
London-New York 2004, s. 379; O. Seeck, Gesichte des Untergangs der antiken Welt, band. I, Berlin 1920, s.
178-179; P. Southern, The Roman Empire from Severus to Constantine, London-New York 2001, s. 177;
Stephenson, op. cit., s. 180.
18
Zos., II, XXIII, 2.
19
Pogld ten jako jeden z nielicznych prezentowa Otto Seeck, zob. Seeck, op. cit., s. 179.
20
Opis Bosforu i Morzu Marmara zosta pominity, poniewa nie doszo tam do adnych walk morskich.
21
Wykaz przewe oparem na podstawie, Z. S. Zalewski, Dardanele i Gallipoli w polityce i strategii
mocarstw europejskich podczas I wojny wiatowej, Olsztyn 2001, s. 65. Podane nazwy geograficzne odnosz si
do czasw wspczesnych.
5

wejcie do zatoki od strony Morza Egejskiego pomidzy przyldkami Helles i Kumkale
szer. 3,5 km
przesmyk pomidzy przyldkiem Kepez, a brzegiem europejskim szer. ok. 1,4 km
przewenie midzy miasteczkiem Kilidbahir a miastem anakkale szer. 1,3 km
przejcie w pobliu miejscowoci Eceabat (d. Maydos) szer. 7 km
Poza wspomnianymi czynnikami terenowymi du rol przy prowadzeniu dziaa
morskich mogy odegra ywioy natury w postaci silnych prdw oraz wiatrw, mogcych
utrudni obydwm stronom eglug po wodach cieniny
22
.

Przebieg bitwy wedug rde antycznych
Do przedstawienia bitwy w Hellesponcie dysponujemy dwoma rdami,
anonimowym dziekiem Origo Constantini (Anonymus Valesiana) oraz Now Histori
autorstwa Zosimosa
23
. Obydwa teksty s niestety do oszczdne w szczegy, co znaczco
utrudnia przedstawienie samej bitwy, a take rwnie prby jej rekonstrukcji.
Wedug Zosimosa batalia zostaa stoczona u wejcia do cieniny Hellespontu
24
. Strona
konstantyska wystawia do walki tylko 80 okrtw z przeszo 200 posiadanych, co miao
zwizek z ograniczon iloci miejsca na pene rozwinicie szykw
25
. Starcie rozpoczo si
od uderzenia 200 korabi Licyniusza, dowodzonych przez Abantusa
26
. Dowdca Licyniusza
zlekceway bowiem wystawienie przez przeciwnika tak niewielkiej czci jego floty, liczc
e atwo j otoczy i zniszczy
27
. Jednake srodze to si na mim zemcio, poniewa gdy nawy
Konstantyna pyny w dobrym porzdku, jego jednostki, ze wzgldu na wskie przejcie, nie
mogy rozwin szykw
28
. Ponadto jego zaogi z powodu zbyt duej liczby ograniczay sobie
moliwoci manewru co sprawio, e zamiast stopniowo wychodzi z wskiego przejcia,
poczy si w nim toczy
29
. Powstae zamieszanie wykorzystaa flota Kryspusa, ktra zacza
podpala i taranowa wrogie jednostki. Pierwsza starcie obu flotylli zakoczyo si

22
Warunki eglugowe w cieninach w czasach antycznych przedstawi szerzej, S. Ducin, Sztuka nawigacji w
staroytnej Grecji i Rzymie, Lublin 1997, s. 30.
23
Oglnych, ale nic nie wznoszcych wzmianek dostarczaj rwnie Sokrates Scholastyk [Soc., I, 4] oraz
Sozomen [Soz., I, 7]. Eutropiusz [Eutr., 10, 6] poda wzmiank o bitwie morskiej pod Nikomedi, ale nie
potwierdzaj tego inne rda. Najprawdopodobniej wic pomyli t batali ze starciem w Hellesponcie.
24
Zos., II, XXIII, 2.
25
Zos., II, XXIII, 3.
26
Jacob Burckhardt myli jego imi z miejscem, w ktrym zostaa pokonana flota Licyniusza, lokalizujc je
opodal wejcia do Hellespontu, zob. Burckhardt, op. cit., s. 224.
27
Zos., II, XXIII, 4.
28
Zos., II, XXIII, 4.
29
Zos., II, XXIII, 4.
6

wieczorem, kiedy to Abantus wycofa si do przystani w Ajantios, a Kryspus do portu w
Eleus
30
.
Batalia bya kontynuowana nastpnego dnia. Obydwie strony spotkay si w pobliu
Calliopolis (ob. tur. Gelibolu)
31
. Dowodzcy flot Licyniusza po odniesieniu duych strat w
dniu poprzednim, w obawie przed atakiem na Kryspusa, trzyma sw flot w miejscu
32
.
Wwczas w poudnie, wiejcy dotychczas wiatr pnocny zmieni kierunek na poudniowy,
zepchnwszy cz naw Abantusa na skalisty brzeg cieniny
33
. Na jego okrty uderzyy
nastpnie korabie syna Konstantyna, dokonujc ostatecznego pogromu
34
. Abantus straci w
drugim starciu 130 okrtw, na ktrych zgino 5 tys. eglarzy, on sam wraz z resztkami floty
salwowa si ucieczk i odpyn w stron Azji
35
. Zwyciska flota augusta Zachodu wpyna
bez wikszych przeszkd na wody Morza Marmara, kierujc si w stron Byzantionu.
Licyniusz dowiedziawszy si o klsce swej floty, chcc unikn blokady w tej twierdzy,
pozostawi w Byzantionie cz wojska, sam za z wikszoci oddziaw ewakuowa si na
azjatycki brzeg
36
. Konstantyn za prowadzi intensywne prace oblnicze, w ktrych
aktywnie uczestniczya rwnie jego zwyciska flota
37
.

Przebieg bitwy wedug bada wspczesnych
Wikszo badaczy zajmujcych si postaci Konstantyna Wielkiego, powicia
niewiele miejsca morskiemu epizodowi wojny Licyniusza, poniewa ich gwna uwaga
skupia si na dziaaniach ldowych i otoczce religijnej tego konfliktu. Czsto wic mona w
ich pracach znale tylko oglnikowe informacje na podany temat, a gdy ju opisuj go
szerzej, prezentuj wersj podan w rdach
38
.
Jednym z nielicznych, ktrzy podjli si prby przedstawienia bitwy morskiej w
Hellesponcie jest Michael Pitassi. Wedug tego anglosaskiego uczonego, flota Abantusa

30
Zos., II, XXIII, 4. Nie potrafiem zidentyfikowa i zlokalizowa tego portu w cieninie Hellespontu.
Najprawdopodobniej Ajantios to Calliopolis, wspomniane w Origo Constantini.
31
Anon. Val., V, 26. Wedug Zosimosa [II, XXIV, 1] druga bitwa miaa miejsce podobnie jak pierwsza u
wejcia do cieniny.
32
Zos., II, XXIV, 1.
33
Zos., II, XXIV, 2.
34
Anon. Val., V, 26; Zos., II, XXIV, 2.
35
Zos., II, XXIV, 3. Wedug Origo Constantini [V, 26] Abantus schroni si na ldzie.
36
Anon. Val., V, 27; Zos., II, XXIV, 3.
37
Zos., II, XXIV, 3.
38
Por. przyp. 17 oraz Aiello, op. cit., s. 207-219 (tame rwnie rozwinicie niektrych aspektw z pierwszej
czci artykuu); Gazda, op. cit., s. 259 (autor ograniczy si tylko do zamieszczenia obszernego cytatu z dziea
Zosimosa); James, op. cit., s. 99-100; Kozowski, op. cit., s. 101-102; Krawczuk, op. cit., s. 167; Lenski, The
Reign, s. 76; Odahl, op. cit., s. 155-158; Seeck, op. cit., s. 179-180.
7

ustawia si w ciasnym szyku u wejcia do przesmyku
39
, podczas gdy Kryspusa w dwch
luniejszych szeregach
40
. W momencie gdy pierwsza linia jego flotylii rozbia formacj
Abantusa, druga wykorzystaa powsta przerw zastosowaa manewr diekplus
41
. Stoczone
okrty przeciwnika po duszej walce, wycofay si w kierunku Azji. W dalszej czci
rozwaa Michael Pitassi poda ju za rdami, wskazujc e bitwa rozegraa si
nastpnego dnia, a flot Abantusa rozbi sztorm, ktry uszkodzi bd zniszczy poow jego
okrtw
42
.

Przebieg bitwy wedug interpretacji autora
Abantus skoncentrowa swoj flot nie jak to sugeruje Zosimos u wejcia do
cieniny
43
, ale w jej gbi w pobliu miasta Abydos (ob. anakkale), gdzie znajdowa si
najwszy punkt cieniny. Argumentuj to tym, e wbrew temu, co poda historyk bizantyski
wejcie do Hellespontu jest do szerokie i nie stanowiby wikszej przeszkody do pokonania
przez wiksz liczb wychodzcych z niego okrtw. Wspomniane za przez niego wskie
przejcie pasuje bardziej do wzmiankowanego wyej zwenia. Tam dowdca Licyniusza
przyj postaw obronn, blokujc dalsze przejcie. Trudno stwierdzi dlaczego Abantus
wybra to miejsce. Nie mona wykluczy, e chcia po prostu wcign okrty Konstantyna w
gb cieniny, liczc na to e wiatry i prdy sprawi, e rozbij si one o jej brzegi. Dowdcy
floty Konstantyna chocia wpynli na szersz cz cieniny, to mieli i tak ograniczone pole
manewru. Dlatego te wystawili do walki tylko cz floty, ktr posali do kolejnego

39
Michael Pitassi wysnu do ryzykown hipotez, e Abantus zablokowa przejcie wikszoci swojej floty,
tj. 264 statkami, 86 zachowujc w rezerwie. Wniosek ten wysnu na podstawie wyliczenia powierzchni, ktr
powinien zaj w szyku jeden okrt wraz z wiosami, ocenianej przez Pitassiego na 6 m. Przyj przy tym, e
przesmyk w najwszym miejscu mia mil szerokoci (1,6 km), nie precyzuje jednak, czy chodzi mu o wejcie
do cieniny, czy o najwsze przejcie przez Dardanele w pobliu ob. anakkale. Z jego opisu mona
wywnioskowa, e pisze o wszym przesmyku. Ze wzgldu jednak na brak informacji o posiadanych przez
obydwie strony typach okrtw, odrzucibym jego wyliczenia. Autor nie uwzgldni przy tym warunkw
pogodowych panujcych w cieninie, ktre przy tak ciasnym ustawieniu korabi mogyby doprowadzi do
katastrofy. W dalszej czci swego wywodu autor przedstawi inn moliw wersj, w ktrej to Abantus
zablokowa przejcie 88 nawami, pozostae ustawiajc w cztery linie za nimi. Nie podaje jednak na jakiej
podstawie wysnu ten wniosek, zob. Pitassi, op. cit., s. 293.
40
Ibidem. Michael Pitassi sdzi, e ta formacja miaa uatwi ustawionym na okrtach katapultom, obrzucanie
ognistymi pociskami, wrogich korabi. Dziaanie to miao rozbi szyk przeciwnika. Badacz anglosaski nie
wyklucza te takiej moliwoci, e obydwie strony ustawiy si w szerokiej formacji.
41
Pitassi jednak nie tumaczy, czy diekplus utworzya od razu druga linia, czy te zrobia to w trakcie bitwy, a
przede wszystkim tego na jakiej podstawie ustali, e chodzi o ten manewr. rda bowiem nie sugeruj w aden
sposb, e to mg by ten manewr. Diekplus manewr liniowy polegajcy na frontalnym przeamaniu floty
przeciwnika wraz z amaniem wiose jego jednostek, a nastpnie niszczeniu ich przez taranowanie bd zdobycie
przez aborda. O szyku diekplus, zob. J. Warry, Armie wiata antycznego, prze. H. Wajs, Warszawa 1995, s. 31.
42
Pitassi, op. cit., s. 293. Zosimos nie podaje adnych informacji o sztormie, tylko o zmianie kierunku wiatru.
Trudno stwierdzi dlaczego autor uwaa, e chodzi o sztorm.
43
Noel Lenski lokalizuje ten etap bitwy w pobliu antycznego miasta Eleus (ob. Seddlbahir), zob. Lenski, The
Reign, s. 76.
8

szerszego miejsca cieniny pooonego za przyldkiem Kepez, pozostae korabie natomiast
zostawili w odwodzie. Abantus spostrzegszy, e jego przeciwnik dysponuje mniejsz liczb
okrtw, chcia zapewne wykorzysta posiadan przewag liczebn, aby go pokona. Popeni
jednak przy tym powany bd, gdy wysa do boju cao posiadanej floty. Ze wzgldu na
wskie przejcie jego korabie mogy przystpowa do walki partiami. Nie miay jednak przy
tym adnej moliwoci manewru, poniewa nie pozwalaa na to z jednej strony szeroko
cieniny, z drugiej pynce bo bokach i za nimi wasne okrty. Nawy Abantusa mogy wic
tylko atakowa do przodu, liczc na wasn przewag, majc przy tym niewielkie szanse na
ucieczk w razie poniesienia klski. Korabie cesarskiego syna cho mniej liczne, nie miay
takich ogranicze, gdy wykorzystay sprzyjajce im warunki i luniejsze ustawienie.
Atakoway wic wrogie jednostki grupami, taranujc je bd podpalajc, wycofujc si w
razie potrzeby na bezpieczn odlego, pozwalajc wej do akcji okrtom z tylnych
szeregw. Nawy Abantusa atakowane od przodu i naciskane od tyu, zamiast wyj z
powstaego impasu, wprowadzay we wasnych liniach chaos, ktrego nikt nie mg
powstrzyma, oddajc inicjatyw nieprzyjacielowi. Pojedynek obu flot zakoczy si
odwrotem mocno poturbowanej flotylli Licyniusza, zmuszonej do odpynicia w gb
cieniny do Ajontios. Zwyciscy marynarze Konstantyna dla ochrony przed niepewnymi
wodami cieniny i potencjalnej zasadzki, zakotwiczyli w porcie w Eleus, pooonym u
poudniowego wejcia do cieniny, aby w razie potrzeby, mogli si wycofa na Morze
Egejskie.
Mona przyj za Zosimosem, e do drugiej czci bitwy doszo od razu nastpnego
dnia. Sdzi jednak trzeba, e do wznowienia dziaa morskich doszo po jednodniowej
przerwie przeznaczonej przez obydwie strony na naprawy uszkodzonych jednostek oraz
wypoczynek dla zag
44
. Nie mona jednak wykluczy, e w midzyczasie nie dochodzio do
potyczek patroli. Flota Konstantyna wypyna z Eleus w gb cieniny, przeciwnika spotkaa
przed wejciem do kolejnego przesmyku pooonego w pobliu miasta Callipolis
45
. Tym
razem jednak Abantus dowiadczony poprzedni porak, przyj postaw obronn. Z
powodu lakonicznoci rde trudno przedstawi przebieg drugiej bitwy w Hellesponcie. By
moe tym razem zaatakowali dowdcy Konstantyna, albo ponownie Abantus prbujcy ich
zatrzyma. Bez dodatkowego rda nigdy si tego nie dowiemy. Nie mona jednak
zaprzeczy, e flota Konstantyna odniosa sukces nad nieprzyjacielem.

44
Biorc jednak pod uwag czynniki pogodowe, floty mogy pozosta w portach nawet kilka dni.
45
Wedug Vincenzo Aiello to wanie pod Calliopolis miao doj do pierwszej bitwy flot, zob. Aiello, op. cit., s.
208.
9

Nie uwzgldniono tutaj wspomnianej przez Zosimosa zmiany wiatru, poniewa ten
epizod wyda si mocno podejrzany z tego wzgldu, e ucierpiay tylko okrty Abantusa,
Kryspusa natomiast pozostay nietknite. Dopatrywa si w tym naley celowego dziaania
bizantyskiego historyka, ktry chcia tym sposobem ograniczy rol sukcesu odniesionego
przez marynarzy i eglarzy floty konstantyskiej, wskazujc raczej czynniki pogodowe jako
gwny powd ich ostatecznego zwycistwa nad nawami Licyniusza.

Podsumowanie
Bitwa stoczona w Hellesponcie bya pierwszym i ostatnim (o innych bowiem nic nie
wiadomo) starciem drugiej wojny Konstantyna z Licyniuszem, w ktrej du rol odegraa
flota. Mimo i konflikt zosta rozstrzygnity przez wiktorie augusta Zachodu na ldzie, nie
mona jednak marginalizowa sukcesu jaki odnis na morzu. Dziki temu zwycistwu
Licyniusz zosta zmuszony do opuszczenia Byzantionu, a Konstantyn mg aktywniej
prowadzi prace oblnicze przeciwko temu miastu
46
. Uczestniczya w nich rwnie
zwyciska flota, ktra nie tylko blokowaa sam twierdz, utrudniajc dostarczanie do niej
zaopatrzenia, ale rwnie sama zaopatrywaa wasne wojska, znaczco si przyczyniajc do
jej zdobycia. Jednym z ostatnich zada floty Konstantyna w tym konflikcie byo
przetransportowanie wasnych oddziaw na brzeg azjatycki, na ktrym ostatecznie
rozstrzygny si losy toczonej wojny
47
. Po zakoczonej kampanii okrty wrciy do portw
macierzystych
48
. Sama batalia w Hellesponcie za zostaa upamitniona seri monet wybitych
w mennicach Byzantionu pomidzy 326 a 330 rokiem
49
.
Prezentowana w niniejszym szkicu bitwa bya jednym z ostatnich wielkich star
morskich toczonych w wiecie staroytnym
50
. W latach pniejszych, poza drobnymi

46
Leszka, Leszka, op. cit., s. 31.
47
Zos., II, XXVI, 1. Wedug Bernarda Lanon, Konstantyn uy do tego specjalnie do tego wybudowanych
lekkich statkw. rda jednak, nie wspominaj o tym, aby do tej operacji zbudowa, dodatkowe okrty, zob.
Lanon, op. cit., s. 18.
48
C. Zuckerman, Armia [w:] wiat Bizancjum. T. I: Cesarstwo wschodniorzymskie 330-641, pod red. C.
Morrisson, prze. A. Grabo, Krakw 2007, s. 193.
49
D. Castrizio, La presenza di navi da guerra sulle monete di et tetrarchia e constantiniana [w:] LAfrica
Romana: Lo spazio marittimo del Mediterraneo occidentiale: geografia storica ed economia. Atti del XIV
convegno di studio Sassari, 7-10 dicembre 2000, a cura di M. Khanoussi, P. Ruggeri, C. Vismara, vol. I, Roma
2002, s. 227-229.
50
W dostpnych w Polsce syntezach powiconych militarnym dziaaniom na morzu autorstwa Edmunda
Kosiarza, Tadeusza oposzki oraz Zygmunta Ryniewicza, kocz si zasadniczo na Akcjum z 31 r. p.n.e.
(Edmund Kosiarz bdnie koczy cz staroytnicz starciem pod Cumae, ktre nie odbyo si jak poda
autor w 28 r. p.n.e., a 38 r. p.n.e.). Tadeusz oposzko by rwnie zdania, e to bitwa pod Akcjum bya ostatni
wielk bitw floty rzymskiej, cakowicie pomijajc omawian tutaj bitw w Hellesponcie, zob. E. Kosiarz, Bitwy
morskie, Warszawa 1994, s. 663 (spis treci); T. oposzko, Staroytne bitwy morskie, Gdask 1992, s. 474 (spis
treci) oraz s. 407 i nn.; Z. Ryniewicz, Bitwy morskie. Leksykon wydarze militarnych na morzach i oceanach,
Warszawa 1998, s. 389 (skorowidz chronologiczny).
10

wyjtkami, nie syszymy ju aby armia rzymska uywaa floty do innych dziaa, jak
eskortowanie transportowcw czy akcji przeprowadzonych na akwenach rzecznych
51
. Staa
si tym samym symbolem upadku floty rzymskiej, ktra w cigu najbliszych kilku
dziesicioleci miaa znikn z kart historii
52
.

























51
Jedn z nielicznych bitew morskich tego okresu jest inna batalia w Hellesponcie stoczona pomidzy Fravitt i
Gainasem w 400 r., zob. Zuckerman, op. cit., s. 193. Wedug Liona Cassona rzdy Dioklecjana i uycie w
kampanii 324 r. okrtw z miast wschodnich byo oznak tego, e: peny cykl zosta dopeniony: Rzym po raz
kolejny pozosta bez floty (A full cycle had been traversed: Rome was again virtually without a navy), zob.
Casson, op. cit., s. 240. Jego opini naley jednak uzna za mocno przesadzon.
52
O dziejach floty rzymskiej po 324 r., zob. szerzej Aiello, op. cit., s. 210-219; F. M. Hocker, Late Roman,
Byzantine, and Islamic Galleys and Fleets [w:] The Age of the Galley: Mediterranean Oared Vessels since
pre-classical Times, ed. by R. Gardiner, London 1995, s. 86-90; Pitassi, op. cit., s. 294-311; zob. rwnie
oposzko, op. cit., s. 407-409; Zuckerman, op. cit., s. 193.
11

Bibliografia

rda:
Eutropiusz, Brewiarium od zaoenia miasta [w:] Brewiaria dziejw rzymskich, prze. P.
Nehring, B. Bibik, Warszawa 2010. [Eutr.]
The Origin of Constantine [w:] From Constantine to Julian: Pagan and Bizantine Views. A
source history, ed. by S. N. C. Lieu, D. Montserrat, London-New York 1996. [Anon. Val.]
Sokrates Scholastyk, Historia Kocioa, prze. S. J. Kazikowski, Warszawa 1986. [Soc.]
Hermiasz Sozomen, Historia Kocioa, prze. S. J. Kazikowski, Warszawa 1989. [Soz.]
Zosimos, Historia nova, tum. H. Cichocka, Warszawa 1993. [Zos.]

Artykuy i opracowania:
Aiello V., Il controllo militare del Mediterraneo in et tetrarchica e constantiniana [w:]
LAfrica Romana: Lo spazio marittimo del Mediterraneo occidentiale: geografia storica ed
economia. Atti del XIV convegno di studio Sassari, 7-10 dicembre 2000, a cura di M.
Khanoussi, P. Ruggeri, C. Vismara, vol. I, Roma 2002, s. 201-219.
Bralewski S., Konstantyn Wielki, Krakw 2001.
Burckhardt J., Czasy Konstantyna Wielkiego, tum. P. Hertz, Warszawa 1992.
Cameron A., The Reign of Constantine A.D. 306-337 [w:] The Cambridge Ancient History,
vol. XII: The Crisis of Empire, A.D. 193-337, ed. by A. K. Bowman, P. Garnsey, A. Cameron,
Cambridge 2005, s. 90-109.
Casson L., The Ancient Mariners. Mediterranean in Ancient Times, wyd. IV, New York 1967.
Castrizio D., La presenza di navi da guerra sulle monete di et tetrarchia e constantiniana
[w:] LAfrica Romana: Lo spazio marittimo del Mediterraneo occidentiale: geografia storica
ed economia. Atti del XIV convegno di studio Sassari, 7-10 dicembre 2000, a cura di M.
Khanoussi, P. Ruggeri, C. Vismara, vol. I, Roma 2002, s. 221-238.
Clauss M., Konstantin der Groe und seine Zeit, Mnchen 1996.
DAmato R., Imperial Naval Forces 31 BC-500 AD, Oxford 2009.
Ducin S., Sztuka nawigacji w staroytnej Grecji i Rzymie, Lublin 1997.
Dupuy E. R., Dupuy N. T., Historia wojskowoci. Staroytno-redniowiecze: zarys
encyklopedyczny, prze. M. Urbaski, Warszawa 1999.
Gazda D., Wojny domowe w Imperium Rzymskim, Warszawa 2008.
James E., Constantine the Great: Warlord of Rome, Barnsley 2012.
Kosiarz E., Bitwy morskie, Warszawa 1994.
12

Kozowski J., Konstantyn Wielki. Walka o wadz w latach 306-324, Zabrze-Tarnowskie Gry
2011.
Krawczuk A., Rzym, Koci, cesarze, Warszawa 2000.
Lanon B., Konstantyn, tum. M. Kapeu, Warszawa 2009.
Lenski N., Constantine [w:] Lives of the Caesars, ed. by A. A. Barrett, Malden 2008.
s. 255-279.
Lenski N., The Reign of Constantine [w:] The Cambridge Companion to the Age of
Constantine, ed. by N. Lenski, Cambridge 2006, s. 59-90.
Leszka B. M., Leszka J. M., Konstantyn Wielki i zaoenie miasta [w:] Konstantynopol: Nowy
Rzym. Miasto i ludzie w okresie wczesnobizantyskim, pod red. M. J. Leszki, T. Woliskiej,
Warszawa 2011, s. 29-38.
oposzko T., Staroytne bitwy morskie, Gdask 1992.
Morrisson C., Od Bizancjum do Konstantynopola: rda (330-360) [w:] wiat Bizancjum. T.
I: Cesarstwo wschodniorzymskie 330-641, pod red. C. Morrisson, prze. A. Grabo, Krakw
2007, s. 215-224.
Odahl M. Ch., Constantine and the Christian Empire, London-New York 2004.
Pitassi M., The Navies of Rome, Woodbridge 2010.
Pohlsander A. H., Crispus: Brilliant Career and Tragic End, Historia, vol. 33, no. 1, 1984,
s. 79-106.
Pohlsander A. H., The Emperor Constantine, wyd. II, London-New York 2004.
Potter S. D., The Roman Empire at Bay, AD 180-395, London-New York 2004.
Rankov B., Fleets of the Early Roman Empire, 31 BC-324 AD [w:] The Age of the Galley:
Mediterranean Oared Vessels since pre-classical Times, ed. by R. Gardiner, London 1995, s.
78-85.
Ryniewicz Z., Bitwy morskie. Leksykon wydarze militarnych na morzach i oceanach,
Warszawa 1998.
Seeck O., Gesichte des Untergangs der antiken Welt, band. I, Berlin 1920.
Southern P., The Roman Empire from Severus to Constantine, London-New York 2001.
Stephenson P., Constantine: Unconquered Emperor, Christian Victor, London 2009.
Warry J., Armie wiata antycznego, prze. H. Wajs, Warszawa 1995.
Zalewski S. Z., Dardanele i Gallipoli w polityce i strategii mocarstw europejskich podczas I
wojny wiatowej, Olsztyn 2001.
Zuckerman C., Armia [w:] wiat Bizancjum. T. I: Cesarstwo wschodniorzymskie 330-641,
pod red. C. Morrisson, prze. A. Grabo, Krakw 2007, s. 169-212.
13





Summary

This article depicts naval struggle during second war between Constantine and
Licinius in 324 AD. During this conflict near Hellespont two battles were fought, in which
fleet of Western Emperor defeated his adversary ships. While it allowed Constantine to
capture Byzantion, and in result deliver final blow to the Licinius, it was also one of the last
naval clashes in Antiquity.