Ak letmelerde Kaz ve Y kleme

Tehizatnn Seimi
Yazan : T. ATKINSON* eviren : mr NVER**
(Institution of Mining and Metallurgy, Transactions, July 1971 saysndan)
Z E T :
Ak iletmelerde detayl planlama ve projelendirmede kaz tehizatnn seimi, ou zaman
ak iletme projelendirmesinde balang noktasdr. Ancak, tehizat seimi bir ok deikene
tabi olduundan, seim bamsz bir ekilde dnlemez. Makalede takdim edilen bir ok tek-
nik deerler imalatlarn katalok deerleri ile uyumamakla birlikte, yazar tarafndan tedarik
edilen hakiki deerler imalat saylarna yaklak bir durum gsterdii durumlarda imalat-
literatrne atf yaplmtr. Tedarik edilen verileri kullanmda dikkatli olmak gerekir. Burada
irdelenen ak iletme makinalan yazarn bilgi ve tecrbesi dahilinde elan tehizattr. Makinala-
rn mekanik ve elektrik ynleri ele alnmamtr. Verilen bilgilerin byk bir ksm son onbe se-
neden beri Avrupa, Kuzey Amerika, Gney Amerika, Kuzey Afrika ve Uzak Doudaki eitli
madencilik faaliyetlerinden derlenmi olup, tam olarak mull olduu iddia edilemez. Maden
projecisi ve plancs mhendislerin bu makalede verilen doneleri kendi faaliyetlerindeki hakiki
deerlerle deerlendirmeleri tavsiye edilir.
Madencilik faaliyetlerinde ana operasyon-
yonlar : arazinin dzenlenmesi, kaz ve yk-
leme, nakliye ve cevher hazrlama, olarak
mtala edilir ve bu faaliyetler birbiriyle ba-
mld'r.
Optimum maliyete genellikle her operas-
yondaki iletme masraflarn minimize ede-
rek ulalamaz. te bu sebeptendirki ak i-
letme tehizatn seerken, seilecek makina-
y bamsz bir ekilde dnmek iyi bir tat-
bikat deildir. Patlayc maddenin fazla bir
ekilde tketimi ile ykleme, nakliye ve
krma masraflarnda tasarruflar salamak
mmkndr. Bu tasarrufla ou zaman
patlama masraf larndaki art kapyarak
baz msbet maliyet unsurlarn yarat-
mak imkan dahilindedir. Byle bir husus
phesiz kaz ve ykleme tehizatnn seimin-
de bariz bi r faktr olacaktr. Ancak faktrle-
rin hepsini dikkate alarak bir makalenin kap-
samna sokmak imkanszdr (muhtemelen by-
Lelbir konu bir kitap kapsamna dahil edilebi-
l i r ) . Ekskavatr veya loaderin seimi ak i-
letmecilikte en nemli husustur. nk baz
ykleme tehizat d
:
er ak iletme tehi-
zatlarna etkide ^bulunacak ve iletme sistemi-
ne tesir edecektir. Ak iletme tehizatnn
uygun seimi, dk maliyetli istihsalin anah-
tardr. Bu makalenin ak iletme optimizas-
yonu, dekapaj, nakliye, vs., ile birlikte d-
nlmesi gerektiini belirtmek gerekir.
Formasyonun dudumu kazlabilirlik dere-
cesi (diggability) ksz tehizatnn seiminde
ana unsurdur : Bu husus birak faktre ba-
ldr; rnein, (a) kayann mukavemeti, (b)
genel olarak kayalarn yk tama kabiliye-
t i , (c)cevherli ksmlarn andrma zellik-
leri, (d) kayann kesafeti, (e) gevetilmi
kayann akma zellii, yapkanlk derecesi,
vs., ( f ) kayay gevetme veya paralama de-
recesi.
* D. I. C, C. Eng. F. I. Min Eng., F. I. E. E.,
M. I. Mech. E., M. . M. M.,
Royal School of Mines, Imperial Collage Lon-
don.
** Maden Yksek Mhendisi T.K.t. Kurumu,
Etd-Proje Ankara.
Madflncflik 36
Halihazrda kazlabilirlin genel olarak
kantitatif bi r ls olmamakla birlikte, g-
venilir bi r ekilde tahmin aada belirtilen
faaliyetlerle yaplabilir.
(1) blgede faaliyet gsteren benzer kaz-
lardan, (2) pilot ocaklarda yaplan fiziksel
deneylerden (mostralardan veya zeri ala-
rak alnan numunelerden karot numunelerine
byk fiziksel farkllklar gsterir. En yaygn
testler uniaxial veya triaxial mukavemet, kes-
me mukavemeti ve sertlik testleridir. Labora-
tuar deneylerini umullendirmek iin bi r ok
basit arazi deneyleri yapmak gerekir (1 )*).
(3) pilot ocaklarda yaplan deneme kazlarn-
dan.(4) krlma (refraction) Sismoloji deney-
lerinden tesbit edilebilir. Sismoloji deneyleri
olduka kolay ve tattbikat kolaylklar bulu-
nan deneyler olmakla birlikte, arzal jeolo-
j i k durumlarda elde edilen verilerin tefsiri ol-
duka gtr. ekil 1 kayalarn gevetilme-
den (lamlanmadan) kazlablme, kazanabil-
me imknlarn ve eitli kayalarda sismik
hz gstermektedir. Genellikle sz edilen
metodlarm birka birlikte kullanlmaktadr.
n/set x la '
ekil 1. I Kaz imkanlarn tayin iin
sismik hz metodu
ekil 1 Kaz imkanlarn tayin iin sismik
hz metodu
Dikkate alnmas gereken dier faktrler
ise ekskavatrn yatay ve dikey uzanma (re-
ach) zellikleri, kapasitesi, alan basama-
n yk tama kapasitesi veya mukavemeti,
manevra kabiliyeti, elektriki hat kapasitesi, vs.,
dir. Cevher tenorunun ar deiiklikler gs-
terdii ve stoklama imknlarnn olmad ve-
ya ekonomik olmad durumlarda dk ka-
pasiteli bir ok ekskavatre ihtiya duyulab-
Cilt : XI Say : 5
l i r. Cevher hazrlama tesislerine sabit tenor
dahilinde cevher verebilmek iin dk kapa-
sitli bir ok ekskavatr kullanlmas icap ede-
bilir. phesiz cevherin sabit tenrl olduu
ve stoklama imknlarnn bulunduu durum-
larda, yukarda belirtilen husus varit deildir.
1 Devirli ve Srekli Ekskavatrler (Cy-
clic and Continous Excavators)
Saysz iletme sistemleri ve makinalar
mevcut olup, bunlarn seimine tesir eden fak-
trleri zetlemek gerekir. Tatbik edilebildii
durumlarda srekli (continous) ekskavatr-
ler tercih edilir. Bu durumda tesislerden en el-
verili faydalanma ortam srekli bir sistemle
salanabilir ve bunlara ilveten her trl a-
r yk (mekanik gerilimler, malzeme ak,
maksimum elektrik talebi) gibi hususlar orta-
dan kaldrlm olur. Ak iletmelerde srek-
li sistemler ok kepeli ekskavatrler ile (d-
ner kepeli ve dner zincir kepeli) karak-
ter ize olurlar.
Devirli sistem ise, ekskavatrler, draglayn-
lar, tekerlekli ykleyiciler (front-end loa-
ders), skraperler, ripperler, bulldozerler ile
temsil edilirler.
Mevcut makinalarn kaz ve ykleme ka-
pasiteleri arasnda ok byk farklar olmakla
birlikte bu makalede irdelemeyi mmkn
mertebe ksa tutabilmek iin Maden Mhen-
disleri tarafndan yaygn bi r ekilde kullan-
lan tehizat ele alnmtr.
Ekskavatr seiminde mekanik ve elektr-
k hususlar baka bibliyografilerde incelen-
mitir ( 2) .
2 Kepeli Ekskavatrler
Paletli ekskavatrler sert, salam, andr-
c ve elverili br ekilde paralanmam ka-
yalarn kazmnda ve yklenmesinde en uygun
makinalardr. Vagona, kamyona, olua vs,
ykleme hassas bi r ekilde yaplabilir. Basit
hareket ve salam konstrksiyon zelliklerin-
den dolay dier maknalara nazaran fi i l i a-
lma (availability) daha fazladr. Ancak ha-
Parantez iindeki saylar yaznn sonunda ve-
rilen referanslar gsterir.
37
reket kabiliyeti fazla deildir ve bulunduu
seviyeden aaya kaz zellikleri zayftr. Ma-
krnann almas iin salam bir zemin ge-
reklidir, ancak paletlerini ebadn arttrarak
dk zemin basna elde etmek mmkndr.
Paletli ekskavatrler ana grupta mta-
la edilebilirler :
A Ar i maden ekskavatrleri (sa-
lam, andrc ve elverili br ekilde paralan-
mam kayalar),
B Genel i ekskavatrleri - hafif, iyi bir
ekilde paralanm malzemeler iin, rnein
kum ve akl, ,kmr, boksit, vs..
C Hidrolik ekskavatrler (ileride bah-
sedilmitir).
Ekskavatr seiminde en nemli adm kep-
e kapasitesinin tesbitidr. Projeci mhendis-
ler genellikle basamak hacimleri ile ilgilendik-
lerinden, hesaplarda yerinde (in situ) hacm-
lar kullanrlar. Kepe kapasitesi aadaki for-
mlle ifade edilir :
Q
B< =
C x S X A x O x B f X P
Burada
Be = Kepe kapasitesi (hacm)
Q = stihsal miktar (m
3
/saat)
C = Saatteki teorik devir adedi (90 de-
recelik swing iin)
60
C =
t
c
t,. = 90 derecelik swing iin devir zama-
n (dakika)
A i= Planlanm alma sresince meka-
nik kullanm sresi (%) (mechani-
cal availability)
O = letme faktr
B
f
= Kepe faktr
S = Swing faktr
P = Hareket faktr
Aada, yukarda anlan faktrler izah
edilmitir :
ekil 2. Ekskavatrlerin kapasitelerine
gre yaklak boyutlar
2. 1 . C Teori k devi r/saat
C deeri imalat kataloglarndan veya kro-
nometraj etdlerinden elde edi l i r. Tablo 1 de
kepe kapasitlerine tekabl eden yaklak devir
TABLO I
Kepe devi r sreleri (sani ye)
B
c
K a z a r t l a r
yd
3
4
5
6
7
8
10
12
15
20
25
m
3
3
4
5
5.5
6
8
9
11.5
15
19
E
18
20
21
21
22
23
24
26
27
29
M
23
25
26
26
27
28
29
30
32
34
M-H
28
29
30
30
31
32
32
33
35
37
H
32
33
34
34
35
36
37
38
40
42
E :
M
MH
H
Kolay kazlar, gevek, akkan malze-
Orta dereceli kazlar, ksmi konsolide
malzemeler, rnein: killi akl, ade-
seli topraklar, kil, antrasi t, vs.
Ort a sert kazlar, rnein: iyi para-
lanm kalker, ar rutubetli kil, gev-
ek cevherler, ri tal akl vs.
Sert kazlar - pat l at ar ak gevetilen
malzemeler ve sert plastik killer, r-
nein: granit, sert kalker, takonit,
sert cevherler, v.s.
38
Madencilik
sreleri veri l mi ti r. Ekskavatr operatrnn,
mahareti devir srelerine baz etki l erde bul u-
nabi l i r. Kronometraj etdleri yapmadan ve ay-
n ekilde alan ocaklarda tecrbeye sahip
olmadan ok hassas deerleri daha evvelden
vermek imkanszdr.
Bir ok ak iletme faaliyetlerinde kepe-
ni n opt i mum kaz deri nl i i ne kadar ykleme-
de bi r mklat olmamas gerekir. Cevher ve-
ya kmr tabakasnn nce olduu duruml arda,
kepeyi tam olarak dol durabi fmek iin kaz ve
kepenin yukarr kaldrma (hoi st) sreleri ar-
tacandan ve bu artda devi r srelerine ayn
ekilde etki edeceinden bu t r yataklarda bi r
dzeltme faktr kul l anmak gerekecektir. Bu
dzeltme faktr Tablo 2 de veri l mi ti r. eit-
li kepe kapasitelerine gre opt i mum kaz de-
ri nl i i ekil 3 de veri l mi ti r.
Tek basamakl ak iletmelerde baz du-
ruml arda cevher veya kmr tabakas altnda-
ki formasyonun yk tama kabi l i yeti zayf ola-
bi l i r. rnein lastik tekerl i kamyonlarn ze-
rinden gemeleri icap eden ferton gi bi . Bu
durumda ekskavatrn boom' u standard uzun-
luundan daha fazla olmas icab eder. Bu gi bi
hallerde kepe devir sresi Tablo 1 de verilen-
deerlerden daha fazla ol acaktr. Byle istis-
na hallerde imalat kataloklarma mracaat;
etmek gerekecektir veya Tablo d e verilen de-
vi r srelerine yzde 7- 12 arasnda ilavede bu-
l unul abi l i r.
2.2 Swing Fakt r
Ekskavatr kepe devir srel eri normal ola-
rak 90 derecelik bi r swing zerinden hesap edi -
l i r. Swing asndaki dei i kl i kl er devi rsrej e-
TABLO 2
Kaz deri nl i i opt i mumdan dk olduu duruml arda kepe devi r sresi-
nin arplaca f akt rl er :
Opt i mum kaz deri nl i i , ( %) : 40 60 80 100
Devir sresi dzeltme f akt r : 1.25 1.10 1.02 1.00
ekil S. Damperli kamyonlarda klerans
ykseklikler iin n bilgiler.
ri ne tesir ettiinden kepe devir sresi hesap
edi l i rken baz dzeltme f akt rl eri kul l anmak
gerekecektir. malatlarn byk bi r ksm bu
konuda gerekli malumat vermektedi r. Ancak
Tablo 3 de bu konuda.n bi l gi l er iin gerekli
malumat veri l mektedi r.
2. 3. A
l i abi l i t y)
Mekani k Kul l an m Oran (ava-
( A) teri mi ni n t ari f i genel olarak planlan-
m alma sresinde makinann kul j anl ra
mi kt ar eklinde yap l r. Bu t eri mi krono-
metraj etdl eri ile tesbit etmek mmkn-
dr.
2.4. O letme Fakt r :
Bi r ekskavatr madenci l i k sisteminin par-
asdr ve almalarda sevk-i idare, bak m i-
gc yetersizlii, i artl ar , i kl i m gi bi un-
surlar aksamalara sebeb ol url ar. stihsal s-
releri ndeki i nki tal ar n sebeb ol duu stihsal
dm bertaraf edilebilmek i i n kepenin
kapasitesinin artt r l mas gereki r. letme
Cilt : XI Say : 5
39
TABLO 3
Swing Faktr
Swing as : 45 60 75 90 120 150 180
Swing faktr : 0.48 0.90 0.95 1.00 1.1 1.2 1.3
faktrnn tesbiti endstri mhendislii me-
todlar ile yaplabilir. Burada dikkat edi-
lecek husus, eer hareket faktr (P) ilet
me faktr iinde mtalaa ediliyorsa forml
l'de ayrca hesaba katlmaz.
2.5. O v A Faktrleri :
O ve A faktrlerini tesbit etmek iin ge-
rekli bilgiler temin edilemedii durumlarda,
AO arpm olan iletme randman kullan-
labilinir ve Tablo 4 bu deerleri vermektedir.
TABLO 4
letme Randman ( 3 )
Sevk-i idare durumu
artlar : ;
ok yi yi Orta Zayf
ok yi 0.83 0.80 0.77 0.77
yi 0.76 0.73 0.70 0.64
Orta 0.72 0.69 0.66 0.60
Zayf 0.63 0.61 0.59 0.54
klim artlarnn ok sert olduu, kaya-
nn sert ve andrc, igcnn yetersiz ol-
duu durumlarda performans etkilenecektir.
Bu artlar yetersiz sevk-i idare durumuna
girer. Eer sevkidare ve kontrol ok iyi
olursa ve randmanl alan atelyelerin bu-
lunduu, bakm programlarnn iyi bi r e-
kilde planland, nakliyede aksamalarn mi-
nimum seviyeye indirildii ve mekanik kul-
lanm orannn yksek olduu durumlarda
istihsal iin sarf olunan sre yksek olacak-
tr. Buna karlk yetersiz sevk-i idare ve kont-
rol istihsal sresin! azaltacaktr ve bu du-
* Bu konuda detayl bir analiz, refreans (4)
de verilmitir. Ancak bir n analiz iin Tablo
4 yeterli hassasiyeti salar.
rumda planlanan istihsali gerekletirebilmek
iin kepe kapasitesinin artrlmas gereke-
cektir.*
2.6. B, Kepe Faktr :
Doldurulabiiirlik
B
f
=
Kabarma Faktr
Duldurulabilirlik, ortalama olarak kepe-
ye doldurulabilen hacmin kepe kapasitesine
orandjr. Bu terim pratikteki almalardan
alnabilecei gibi Tablo 5 bu konuda gerekli
yaklak bilgileri salamaktadr.
Yerinde hacim
Kabartma Faktr
Gevetilmi hacim
Kabartma faktrnn yukardaki ifade
ekli pratik grlmektedir. nki kabartma
derecesi ifade edilmektedir. Amerikan lite-
ratrleri yukardaki balanty ters olarak
(1 /kabartma faktr) alrlar ve bylece ka-
barmay yzde olarak ifade ederler.
2.7. P Hareket sresi Faktr :
P faktr ekskavatrn manevras sra-.
snda, makinann harekette geen sresi ola-
rak tarif edilir. Kalnlklar az olan yatak-
larda ekskavatrn kepesinin tam olarak
doldurulafcilmesi iin sk sk hareket, gerekir.
Ekskavatr yksek bir yn doldururken bu
hareket daha az ok:r. Hareket sresi fakt-
rn tayin iin Endstri Mhendislii me-
todlar kullanlabilir. Hareket sresi fakt-
rn veren (Tablo : 6) bir ok madencilik
faaliyetlerinden elde edilen verilerin deerlen
dirilmesi ile tanzim edilmitir.
Hareket sresi faktr baz durumlarda O
veya OA faktr ile birlikte mtala edilebi-
lirler. Ancak faktrlerin mkerrer olarak he
saba alnmamas hususunda dikkatli olmak
gerekir.
40 Madencilik
TABLO 5
eitli kayalarn ve cevherlerin zgl arlklar, kabarma faktrleri,
doldurulabilirlikleri ve fkazlabilrlikler
Asbest cevheri
Basalt
Boksit
Tebeir
Kil (kuru)
Kil (hafif)
Kil (ar)
Kil ve akl (nemli)
Kil ve akl (kuru)
Kmr (antrasit)
Kmr (bitmine)
Kmr (l i nyi t)
Bakr cevheri (dk tenor)
Bakr cevheri (yksek tenor)
Toprak (kuru)
Toprak (nemli)
Granit
akl (kuru)
akl (nemli)
Jips
lmenit
Demir % 40 Fe
Demir -f- 40 % Fe
Demir + 60 % Fe
Demir (takonit)
Kalker (sert)
Kalker (yumuak)
Manganez cevheri
Fosfat kayas .
Kum (kuru)
Kum (nemli)
Kum ve akl (kuru)
Kum ve akl (nemli)
Kumta (poroziteli)
Kumta (sementasyonlu)
eyi
zgl
arlk
t /m
3
1.9
2.95
1.9
1.85
1.4
1.65
2.1
1.8
1.5
1.6
1.25
1.0
2.55
3.2
1.65
2.0
2.41
1.8
2.1
2.8
3.2
2.65
2.95
3.85
4.75
2.6
2.2
3.1
2.0
1.7
2.0
1.95
2.25
2.5
2.65
2.35
Kabarma
faktr
1,4
1,6
1.35
1.3
1.25
1.3
1.35
1.35
1.3
1.35
1.35
1.3
1.5
1.6
1.3
1.3
1.55
1.25
1.25
1.5
1.4
1.4'
1.45
1.55
1.65
1.6
1.5
1.45
1.5
1.15
1.15
1.5
1.15
1.6
1.6
1.45
Dolduru-
labilirlik
0.85
0.80
0.90
0.90
0.85
0.85
0.80
0.80
0.85
0.90
0.90
0.90
0.85
0.80
0.95
0.90
0.8
1.0
1.0
0.85
0.85
0.8
0.8
0.75
0,75
0.80
0.85
0.85
0.85
1.00
1.00
1.00
1.00
0.8
0.8
0.8
Kaz la-
bilirlik
M
H
M
M
M
M
M-H
M-H
M
M
M
M
M-H
H
E
M
H
E
E
M-H
M
M-H
M-H
H
H
M-H
M-H
M-H
M-H
E
E
E
E
M-H
M-H
M-H
zahat iin Tablo Tdeki aklamaya baknz.
Cilt : XI Say : 5 41
TABLO 6
Hareket suresi f akt r
Alak basamakl ocaklar 0.75
ok basamakl ocaklar 0.85
Kum ve akl ocaklar 0.90
Yksek arnl ocaklar 0.95
Kaz ve ykleme iin kullanlacak ekip-
man yaklak olarak karara balandktan
sonra imalat katal okl ar ndaki teori k devir
sreleri ve swing faktrl er ile i l gi l i doneler
baz alnarak ve istihsale i l i ki n yukarda ta-
ri f l eri yaplan faktr' er hesaba kat l arak bel l i
bi r istihsal iin gerekli kepe kapasitesi ta-
yi ni yaplr .
Bi r ekskavatr iin gerkeli alma alan
ihtiyacn tesbit iin detayl almalara i h-
tiya vard r. Bir basamakta nakliye yaplrken
ayn zamanda sondaj yap l abi l mel i di r. Bu ba-
samaklar i i n gerekli basamak genilii sa-
lanmaldr.
Ekskavatrlerin yaklak boyutl ar ekil 2
de veri l mi ti r. ekil 3 ise damperl i kamyon-
lar iin gerekli klerans yksekl i kl eri ni ver-
mektedi r Proj el endi rme safhasnda bu bi l gi -
ler kul l an l abi l i r, ancak istihsale getikten
sonra yaplacak plan ve proj el endi rmede te-
hizatn haki ki boyurlar kul l an l mal d r.
3. EKSKAVATR MASRAFLARI :
3 . 1 . Ml ki yet Masraf l ar (ownershi p
costs) :
Bi rok ekskavatrn faydal mr 20 y l
akn bi r sre ol arak kabul edi l mektedi r, an-
cak bu deer genellikle iletmeci i rket l eri n
amorti sman ve yenileme pol i ti kal ar na gre
tayi n edi l i r. FOB mal i yeti , nakliye ve sigorta
masrafl ar , montaj srasnda sigorta mas-
rafl ar ve istihsale gemi sresi zarfnda
faiz bi r i ki ml er i genel masraf tutarna giren
unsurl ard r.
Aadaki liste ml ki yet (ownershi p) mas-
rafl ar n n hesaplanmasnda bi r yol gsterme-
si i i n tanzim edi l mi ti r.
1) FOB makina mal i yeti , yedek par. ve her
t rl resim har ve vergiler TL.
2) Nakliye ve sigorta (i l etmeni n bulundu-
u noktaya kadar) TL
3) Gmrk vergisi TL.
4) TOPLAM TL.
5) Montaj masraflar (baknz tablo 7)
TL.
6) Montaj safhasnda sigorta TL.
7) TOPLAM TL.
8) stihsale geinceye kadar faiz (yaklak
ol arak 7'ni n % 30 kadar ) TL.
9) TOPLAM TL.
10) Makina i tfa sresi TL.
n = sene (10a)
saat/sene (10b)
toplam saat (10c)
11 ) Makina amorti sman
(TOPLAM9)
Masraf/saat = TL.
(kal em 10c)
12) Makinann ortalama yat r m (amor-
tisman arj l ar bi r i ki mi ni n i l k yat r m tuta-
rna ulat varsay l arak):
(Topl am 9) X (N + 1)
Ortalama yat r m = : -TL.
2N
13) Faiz oran %
14) Sigorta %
15) Vergiler %
16) TOPLAM %
17) Faiz, vergi , sigorta, vs.
(t opl am %) X (kal em 12)
Masraf/saat = TL
(kal em 10c)
18) Takat kablosu masraflar (baknz
tabl o 8) Yat r m masraf -f Gmrk vergisi
+ Sigorta TL
42
Madencilik
19) Takat kablosu mr
sene ( 19a )
saat/sene (19b)
topl am saat (19c)
20) Takat kablosu amortisman
(kal em 18)
Masraf/saat = TL.
(kal em 19c)
21) Takat kablosu ortalama yat r m
(Kal em 18) X (kal em 19a + I)
TL,
2 X (kal em 19a)
22) Takat kablosu vergi , sigorta, faiz,
vs .
Masraf/saat =
(kal em 21) X (kal em 16)
(kal em 19c)
TL.
23) Ml ki yet Masraflar Toplam
Masraf/saat
(kal em 11) + (kal em 17) + (kal em 20)
+ (kal em 22) TL
Yukar daki masraf unsurlar aadaki
hususlara gre ayarlanmal ve di kkate aln-
mal d r.
a) Limandan iletmenin bulunduu nok-
taya kadar plan mesafe (demi ryol u, karayolu
vs.)
b) Kal i fi ye igc temi ni
c) Mhendi sl i k nezaretinin kalitesi
d) Atelye ve tami r bakm i mkanl ar n n
mevcudiyeti.
3. 2. letme Masraf l ar :
24) Bakm tami r masraflar - masraf/sa-
at
TABLO 7
Ekskavatr mont aj masraf l ar
(1971 projeksiyonu)
Kepe
yd
3
5
8
10
15
25
kapasitesi
m
3
4
6
8
12
20
Montaj Masraflar

2300
3500
5000
6000
temi n edilememitir
TABLO 8
Takat kablosu f i at l ar /m*
Kepe kapasitesi
yd
3
m
3
5 - 10 4 - 8
10-15 8 - 12
15-25 12- 20
Vol taj
3.3
4.5
8.4

, KV
6.6
3.5
6.8
9.3
11
3.6
5.5
7.6
* Bakr fiatlannn 490/ton deerine gre he-
sap edilmitir. Bu deerler ancak n tahminler-
de bulunmak iin kullanlmaldr.
TABLO 9
Saatl i k alma iin (H daseltme f akt r ( 3 )
Saat/yl
3400'e kadar
3401-4500
4501 -5000
5001-5500
5501 -6000
6001 -6500^
6501 -7000
7000 zeri
H
1.00
1.15
1.20
1.30
1.35
1.40
1.45
1.50
26) ilik Masraflar/saat (sosyal mas-
rafl ar, vergiler, sigortalar vs. dahi l ) TL.
1 0 % (topl am 4) X ( H- t abl o 9) X ( M- t abl o 10)
Masraf/saat = TL.
(kal em 10c)
25) El ektri k g sarfiyat/saat X f i at /
kwh TL. (baknz tabl o 11)
27) Toplam letme Masraflar
Masraf/saat = (kal em 24) - f ( kal em 25)
+ (kal em 26) TL
Cilt : XI Say : 5 43
TOPLAM MLKYET VE LETME MASRAF-
LARI
28) Toplam ml ki yet - j - Toplam iletme
masraflar = (kal em 23) + ( k al e m 27) TL.
(kal em 28)
Masraf/ton = TL
ton/saat
Yukar daki masraf unsurlarna i dari ve
dier artlar dahi l edi l memi ti r.
TABLO 10
eitli malzemeler iin <M dzel t me
f akt r ( 3 )
Malzeme
Kmr
Kum
Kil
Bakr cevheri
Kalker
Hematit
Manyetit
Granit
Takon i t
M
0.70
0.85
0.90
1.00
1.00
1.00
1.00
1.15
1.25
TABLO 11
Ekskavat rl eri n el ekt r i k t ket i mi
Kepe kapasitesi Tket i m, Kwh/saat
yd
3
m
3
( a) ( b)
5 4 110 85
8 6 260 160
10 8 355 200
15 12 450 250
20 15 670 370
25 19 900 50 0
( a) yi artl ar, yksek iletme rand man ,
( b) Kt artlar, dk iletme rand man .
4. DRAGLAY NLAR:
Ak iletmelerde paletli dragl aynl arm bi r
ykleme arac ol arak t at bi ki aada belir-
ti l en hususlar yznden az ol maktad r :
a) Kazma hareketi ekskavatrlere naza-
ran daha azdr. yi bi r ekilde gevetilmemi
arazide dk kapasiteli dragl aynl arm alma
imkn gtr.
b) Draglaynlarm eit kapasiteli bi r ekska-
vatre nazaran devir sreleri daha fazladr.
c) Ykleme srasnda kepeyi yklene-
cek noktaya yneltmek i mkan ekskavatre
nazaran daha azdr.
Draglaynlarm en uygun deri n kaz zellik-
lerine, kepenin zeminin altnda kaz yapt
dk meyiilerdeki kamyon ve tren nakl i -
yatnda ul a l abi l i nmektedi r. Derin kaz zel-
l i kl eri ne sahip olmas yznden paletli drag-
laynlar daha ziyade sulu ocak operasyonla-
rnda ( kum, ak l , vs.) tatbi kat sahas bu-
l url ar.
Ekskavatrlerin kapasitesini tayinde kul -
landmz f orml paletli draglaynlar iinde
tatbi k edebi l i ri z. Ancak paletli dragl aynl arm
ak iletmelerde mahdut br ekilde kul l a-
nm yznden meseleyi dernine incelemek
lz mu gerekli grl memi ti r.
Tablo 12 eitli artlarda paletii-draglayn
larn veri ml eri ni vermektedi r.
Draglaynlarm ml ki yet ve iletme masraf
l ar n , ekskavatrlerde hesapland gi bi ayn<
metotla hesaplamak mmkndr.
5. BY K DEKAPAJ MAK NALARI :
Tek kepeli bvk dekapaj maki nal an
yzeye yakn kmr damarl ar n n iletilmesi
amac ile i l k defa A.B.D.de imal edi l mi l erdi r
Buna karlk ok kepeli byk dekapaj
maki nal arm n geliimi Almanya'da l i nyi t ya-
takl ar n n istihsalinde ol mutur, Bu grupta
sayabileceimiz en neml i maki nal ar yryen
draglaynlar, dekapaj ekskavatrleri ve dne"
kepeli ekskavatrl erdi r.
Byk dekapaj mkinalarnn seiminde,
ok yksek bi r yat r ma sebeb ol mal ar ve
yat r m kararlarndan sonra dei i kl i k yap-
lamama zelli kleri yznden, yatan istihsali
sresince her t r l artl ar di kkate alnarak
bu artlara adapte olabilecek ekilde yapl-
mal d r.
44
Madencilik
TABLO 12
Paletli - Draglbynlarn veri ml eri
(yeri nde hac m) *
Kepe
yd
3
Kapc sitesi Boom
m
3
ft
Uzunluu
m
stihsal
E
ycP/saat (yerinde
Kaz artlar
M M
hacm)
-M
3
4
5
6
7
10
2.5
3
4
4.5
5.5
8
65
70
80
100
140
160
20
21
24
30
43
49
220
250
315
330
341
435
135
160
200
215
224
290
70
85
105
115
125
160
randman 0.8, doldurabihrlik 0.75, kabarma
faktr 1.35 ve swing as 110* deerlerine
gre hesap edilmitir
faktr 1.35 ve swing as 110 deerlerine
Seim ileminde i l k etap, cevher ykle-
yici makinann istihsal mi ktar n tesbit
etmekti r; bu tesbitten sonra, dekapaj ma-
kinasnn veri mi hesap edi l i r. Bu genellikle
tek bi r hesap olmayp pazar artlarna gre
bi r optimizasyon yapmak gerekli ol abi l i r. De-
kapaj olunacak maksi mum haci m, dekapaj
makinasnn veri mi n
7
tayin eden ana unsur-
dur ve maksi mum ocak deri nl i i makinann
uzanabilecei ykseklii tesbit eder. Bi r ak
ocak iletmesinin geometrisi rezervin ok cz
bi r ksmnn zerinden rtnn alnabilme-
sini icap etti rmektedi r. Bu yzden dekapaj
ve ykl eme tesislerinin bi r bi ri ne uygunluu
doru bi r ekilde yaplmal ve maki nal ar n
mekanik kul l an m oranlar byk bi r yakla-
mla tahmi n edi l mel i di r.
retilen cevhere bi r yl boyunca talebin,
ayn olmad duruml arda, rnein kmr,
l i nyi t, yap malzemeleri, tarmsal gbreler
vs. ve stoklama i mknl ar n n mevcut olma-
mas veya ekonomi k olmamas halinde se-
ilecek makinalarn kapasiteleri maksi mum
talep mi ktar n karlayacak ekilde tesbit
edi l i r. Eer ocak iinde cevher karekterinde
veya tenrnde neml i dei i kl i kl er bul unu-
yorsa ve stokl ama, harmanlama imkn mev-
cut deilse (zenginletirme tesislerine sabit
tenrde cevher vereoilmek amac i l e) istihsa-
l i n ok dk kapasiteli makinalar tarafndan'
yaplmas uygun ol ucakt r. phesiz bu du-
rumda yat r m mi ktar fazlalaacaktr.
6. TEK KEPEL MAK NALAR:
Yryen draglaynlar ve ekskavatrler ben-
zer ilerde kul l an l d kl ar ndan i ki si ni bi r ara-
da mtala etmek uygun ol acaktr. ok kep-
eli makinalar ayr bi r bl mde incelenmitir.
6. 1. Yryen Draglaynlar :
Yryen draglaynlarda (kapasite x uza-
nabilme kaabi l i yeti ni n) arla oran ekska-
vatrlere nazaran daha elverili ol duundan,
tek basamakl ak iletmelerde yaygn bi r
ekilde kul l an l maktad r. Zemin basncnn
dk bi r seviyede olabilmesi iin draglayn-
larda palet uzunl ukl ar ve genilikleri byk
t ut ul abi l i r. Ancak bu durumda ma ki na devi r
merkezinin kepenin kaz yapabildii noktaya
olan uzunluu daha geriye atlacak, bylece
kepenin kaz yapabilme uzunluu azalacaktr.
Yrme mekanizmas genellikle kaml ar va-
stas ile yap l r. Ancak yk dalm prob-
lemleri yznden A.B.D. ve S.S.C.B. de hi dro-
l i k sistem tatbi k edi l mektedi r. Son 20 sene*
di r dranlaynlar byk i nki afl ar gstermi
ol up A.B.D. de 170 m
3
(220 yd
3
) kepe kapa-
si tel i , 95 m (310 f t ) boom uzunluunda,
12700 ton arlnda, 36000 KW (48500
HP) gcnde makinalar hlen hizmet gr-
mektedi r.
Cilt : XI Say : 5 45
Ufak makinalarn gevek ve iyi bi r ekilde
patlatlm formasyonlarda randmanla al-
masna karlk, byk draglaynlar sert fakat
iyi bi r ekilde patlatlm arazide yaygn bi r
ekilde kul l an l maktad r. Drag lay n h almas
iin arnn gerekli ekilde gevetilmesi gere-
ki r, ancak bu gevek -formasyon draglaynn
arln tayabilmeyidir. Byk draglaynla-
rn hareketleri icapettiinde hareket srasn-
da aktarma organlarna ve paletlere ar
nokta ykl eri n binmemesi i i n yol gzergah
zel bi r ekilde tesviye edi lmeli ve hazrlan-
mal d r.
6.2. Dekapaj Ekskavatrleri :
Dekapaj ekskavatrleri , draglaynlara naza-
ran daha etki n kaz i mknl ar , dk devi r
sreleri ve sert ve salam kayalar kazabilme
zelliklerinden dolay yaygn bi r ekilde kul -
l an l maktad r. Gnmzde bi l i nen en byk
ekskavatr 138 m
3
(180 yd
3
) kepe kapasi-
t el i , 65 m (215 f t ) boom uzunluunda 22500
Kw gcnde bi r maki nad r. Bu ti p byk
makinalarn paletleri ot omat i k olarak temiz-
lenmekte ve makina dengesini salamlatr-
mak iin hi drol i k destekler kul l anmaktad r.
Paletlerin mrn artt rmak ve zeminde
elverili basnlar salamak i i n makinann
oturduu ve hareket etti i zemin hazrlanma-
ldr. phesiz bu ilem makinann iletme
masraflarna dahi l edi l i r.
7. EKSKAVATR VE DRAGLAY N MUKA-
Y ESES :
Ekskavatr ve draglaynn kullanld alan
ou zaman ort akt r; mukayesede aadaki
hususlar di kkate alnmaldr.
1 ) Ekskavatrler draglaynlara nazaran
ok daha veri ml i ol arak bel i rmektedi rl er.
Ekskavatrler yaklak ol arak 42 m
3
(ye-
r i nde) /m
3
kepe kapasitesi/saatlik bi r kaz
kapasitesine sahi pti rl er. Buna karlk drag-
laynlarda bu deer 35 m
3
( yer i nde) /m
3
kepe
; kapasitesi/saat civarndadr. Dier yandan ay-
n kepe . kapasitesinde draglaynlarn ki tl e
arl daha az ve yat r ml ar ekskavatrlere
gre daha dktr. ok yksek dekapaj ba-
samaklarnda draglaynl.arla almak daha
avantaj l d r.
2) Dekapaj ekskavatrleri cevher yata-
nn zerinde 350-420 kg/m
2
l i k ( 5 0- 6 0 l b/
i n
2
) bi r basnla alrlar. Eer cevher yata-
nn di renci bu basnca dayankl deilse
ekskavatr yerine draglayn kul l anmak gere-
ki r. Dekapaj sahasnda draglaynn alabile-
cei salam ve dayankl zemin kolayca sei-
l ebi l i r. V
. 3) Eer cevher yatann tavan dzgn
deil ve bi r ok faylanmalarla arzalan-
msa ve buna karlk yzey dzgn ise" drag-
layn kul l anmak daha el veri l i di r.
4) Eer cevher oluumunda adeseler mev-
cutsa veya yatay ol arak cevher tenrnde
nemli deiiklikler mahade olunuyorsa, bu
durumda draglayn kul l anmak en elverili e-
ki l di r. Buna karlk ekskavatr, kazlacak
cevher kesimine ulaabilmek i i n kendisine
yol amas gerekecektir.
5) Dz yat ml bi r damar i i n hazrla-
nacak ocan i l k amnda draglayn kul l an-
mak daha el veri l i di r,
6) Byk dekapaj maki nal ar byk bi r
yat r m gerekti ri r ve bu makinalarn hareket
kabi l i yeti olduka azdr. Derin ve sulu bi r
ocakta draglaynlarn hareket ol anakl ar daha
fazladr.
7) Ekskavatrn anan ksm ve para-
lar daha fazladr. rnein hi drol i k dengele-
me destekleri, paletler, aktarma organl ar .
Ekskavatrler tozlu ve scak artlarda drag-
laynlara nazaran daha fazla bakm icap et-
t i ri rl er. '
8) Dekapaj in sert ve salam ol duu du-
ruml arda ekskavatrler terci h edi l i r.
9) Formasyonun sertl i i , atl akl , ak
eklemli ve dier sreksizlik duruml ar dz-
gn bi r gevetmeye i mkn vermiyorsa, eks-
kavatr kul l anmak daha el veri l i di r.
10) Geni bi r rezervin ve yksek deka-
paj mi ktar n n bul unduu, orta seviyeli fc>i r
damar kalnlmda ve yksek istihsal ka-
pasitelerinde ekskavatrler daha ekonomi k
ol maktad r.
Seim tamamen ekonomi k f akt rl eri n mu-
> kayeses ile yap l mal d r, ancak baz hajer-
46
Madencilik
de karar vermek gtr ve kararlarda isa-
betsizlik pay bul unabi l i r. ANFO ve metal-
lize patlayc maddeler ile dekapaj ekonomi k
bi r ekilde gevetme mmkn ol duundan,
draglaynlar bi r ok hallerde iyi bi r rand-
manla almaktadrlar. Byk ve modern
ekskavatrlerde genellikle kepe hafi f ol arak
imal edi l mekte ve bu yzden kaz iin gev-
etilmi araziye ihtiya ol maktad r. Bylece
ekskavatrlerin bu yndeki avantajlar orta-
dan kal kmaktad r. Genel olarak gevetilmi
bi r arazide kaz, mekanik kul l an m orann
artt rarak bakm ve tami r masraflarn d-
rmekte, kepenin dolabilmesi iin daha k-
sa sre gerekti rmektedi r.
8 . SE M EKL :
Bir dekapaj maknasnn seim ekli aa-
daki gi bi di r :
a) Yaklak ol arak kepe kapasitesinin
tesbi ti . .
b) Makina geometrisinin tesbi ti .
c) Standard kapasiteler arasnda seim
ve model zerinde eitli deerlendirmelerde
bul unmak.
stihsal mi ktar n n tesbi t inden sonra de-
kapaj mi kt ar hesaplanr. Dekapaj makina-
larna byk yat r ml ar yapldndan genel-
l i kl e gnde 22.5 saat ve 350 gn devaml
al^rtlrleir. Makinann bi r yerden baka
bi r yere hareketinde veya almamas icap
eden duruml arda, istihsalin aksamamas iin
zeri temizlenmi rezervin her an hazr bi r
ekilde blunmas
1
planlanmaldr.
8 . 1 . C T e o r i k devi r/saat :
C f akt r kronometraj ile veya yaklak
ol arak tabl o 13 den bul unabi l i r.
TABLO 13
Ekskavatrler ve dragl aynl ar iin yakl ak
t eori k devi r/saat deerl eri .
Kepe Kapasitesi _ . , _ , ,
,, , Draglayn Ekskavatr
yd* m
3
8- 35 6 - 27 58 69
3 6 - 5 9 2 8 , 4 5 56 6 8
60- 200 46 150 53 64
Yukar daki deerler ekskavatr i i n 90
swing ve draglayn iin 120 swing esasna
gre derl enmi ti r.
8 .2. Swing Fakt r :
n hesaplarn ekskavatr iin yapld
duruml arda dzeltme faktrn kul l anmak
ou zaman gerekmvebilir. Ancak draglayn-
larda bu f akt r nemle di kkate al nmal d r.
nk kaz iin kepeyi bi rka kere for-
masyon zerine serbest dme eklinde b-
rakmak gerekecektir. Operasyonun bu ksm
kaz faaliyetine srekli bi r ekilde gi rdi i nde
saatlik devir says %20 orannda azalacaktr.
rnek : 120 derecelik swing as ile al-
an bi r draglayn saatte 60 devir yapmaktadr.
Dekapaj in % 30'u kepenin serbest bi r e-
ki l de formasyon zerine dmesi ile para-
lanmay icap etti rmektedi r.
Kepenin dmesi ile formasyon para-
land durumda bi r saatteki devir mi kt ar :
60x0.8 = 48
Bir saate yaklak ol arak teori k devir
toplam :
0.3x48 = 14.4
0.7x60 = 42.0
56.4
8 .3. OA letme Randman :
O ve A faktrl eri ni tesbit iin elde malu-
mat yoksa i ki faktrn arpm olan OA Tablo
4'den bul unabi l i r.
8.4 B
f
Kepe Fakt r :
Bu konuda elde hazr malumat bulunu-
yorsa dol durabi l i rl i k ve kabarma f akt rl eri
Tablo 14'den bul unabi l i r.
8 .5. P Hareket Sresi Fakt r :
Kronometraj etdl eri ni n yaplmadr hal-
lerde aadaki hareket sresi faktrl eri kul -
l an l abi l i r ( 6) :
Ekskavatrler 0.96
Draglaynlar 0.94
Kronemetraj etdl eri nde genellikle hare-
ket sresi f akt r iletme randman f akt r
Cilt : XI Say : 5
47
TABLO 14
Dekapaj Maki nal ar - Kabarma ve dol durabi l i rl i k f akt r l er i *
Dekapaj art l ar
Ekskavatr kepe
Kabarma dol durul abi -
f akt r l i r l i k f akt r
Draglayn kepe
dol durul abi -
l i r l i k f akt r
Hafi f gevetme 1.23 0.90 - 0.95 0.85 - 0.90
Orta gevetme 1.33 0.85-0.95 0.80-0.90
Ar gevetme 1.40 0.80-0.90 0.75-0.80
yi paralanmam 1.45 0.75-0.85 0.70-0.75
* Doldurabilirlik faktrnde, kk degerjer
ufak kapasiteli makinalara, byk deerler
ise yksek kapasiteli maki nal ara tekabl
ederler.
iinde mtala edildiinden mkerrer hesaba
katlma durumu nl enmel i di r. Kepe kapasi-
tesi yaklak ol arak tesbit edi l di kten sonra
makina geometrisi tesbit edi l mel i di r.
9. MAK NA GEOMETR S :
Tesbit edilecek i ki ana l boaltma ap
ve boaltma yksekl i i di r. ekil 4 t i pi k bi r
draglayn operasyonunu canlandrmaktadr.
Eer draglayn ekil 4'deki gi bi en st basa-
maa yerl eti ri l i rse mi ni mum kaz genilii
nakliye aralarnn durumuna gre tesbti edi-
l i r,(bak n z ekil 3 , 4 , 5 ) . Ufak kapasiteli eks-
kavatrler iin basamak genilii 15-18 m
( 5 0- 60 f t ) kadar ol abi l i r; 11.5 m
3
(15 yd
3
)
kapasiteli ekskavatrlerde bu genilik 24- 30
m ( 8 0- 100 f t ) arasndadr. Dar bi r kaz
deri nl i i , daha ksa bi r boom uzunluunu,
dolays ile daha dk yat r m gerektire-
cekti r. Ksa boom uzuniuu draglayn devir
srelerini azaltacak ve bylece dekapaj kapa-
sitesinde bi r art vcuda geti recekti r.
ekil 5 de yzeyin yk tama kapasitesi
olmadndan tatbi k edilen bi r faaliyet gs-
teri l mektedi r. Dekapajda salam bi r formas-
yon seilerek allan basamak iin horizon
tesbit edi l i r.
ekil 6 ekskavatr ile yaplan dekapaj f
gstermektedir. Dekapajm kaz genilii nak-
liye aralarnn durumuna gre tesbit edil-
mesi gereki r.
Dekapaj kalnl topografyann durumuna
gre byk dei i kl i kl er gsterebilir. Topag-
rafyann dekapaj kalnln artt rd du-
ruml arda ek yat r m bertaraf etmek i i n
aadaki ksa vadeli tedbi rl er al nmal d r:
1 ) Dekapaj makina dkm yar ap d-
na tanmaldr (bul dozerl erl e dekapaj i ti -
l ebi l i r ) .
48
TVriMlwn^Jtk
2) Geici ol arak ocak genilii mi ni mum
seviyede t ut ul abi l i r .
3) Dekapaj'n uzaa atlmas iin ek yat-
r m yapmadan bu i mteahit fi rmal ara yap-
t r l abi l i r.
4) Dekapaj ekskavatrn yapmas ha-
linde, ekskavatrn dekapaj dkm ksmn-
da olan paleti cevher yatann zerinde de-
ilde dkm sahas zerinde al t r l abi l i r.
Eer dekapaj kalnl ar bi r hal alm-
sa, dkm i i n makinann uzanabilecei uzun-
luu eitli kombinasyonlarla uzatmak gere-
ki r , veya i ki nci bi r dkm ileminde bulun*
mak icap edebi l i r. Bu ileme ngilizce termi no-
l oj i si nde haymaking tabi r edi l mektedi r.
Dekapaj rnakinalarnn geometrisi en iyi
ekilde ocan eitli noktal ar ndaki kesitleri
ile tesbit edi l i r. Bu kesitlerdeki ortalama ve
maksi mum ocak genilii makinann boyut-
larn tesbit i i n l ol ur. Dzgn duruml ar
i i n, ocak genilii ekil 7 de gsteri l di i e-
ki l de bul unur. rt ve cevher kal nl kl ar ,
basaman meyil as ve dekapaj dkm
malzemesinin kayma alar bi l i ndi kten son-
ra, ykl eme aralarnn kaz deri nl i i , nak-
liye ihtiyalar di kkate alnarak tesbit edi l i r.
Eer kaz makinasnn yannda eitli ara
ve vastalarn gemesi icap ediyorsa, bu du-
rum di kkate alnarak ocak geniliine ilave-
ler yap l r. Bundan sonra kesit ksmi ol arak
i zi l i r ve ocak arnl ar ve dkm alanlar ia-
ret i di r. Ocan zeminine paralel ol arak H x
Kabarma Faktr mesafesi kesik i zgi (/-/)
ile i zi l i r. Ayn ekilde H x Kabarma Faktr
mesafesi bu kere ocak zeki ni n di k olarak
i zi l i r. Kesik izgiler ekil 7'de gsterildii gi-
bi kesitirilerek, dkm malzemesinin kayma
asna eit bi r ada dekapaj dkm yan y-
zeyleri meydana get i ri l i r. Bundan sonra eks-
kavatr ve draglaynlarn dkme yar ap ve
yksekl i kl eri tesbit edi l i r.
Dekapaj rnakinalarnn n seimi i i n
Rumflet ( 5) tarafndan gel i ti ri l en metod
maksi mum kul l an l abi l i rl i k kavram (mak-
si mum usefulness concept) ile seim yapl-
maktad r.
ekil 7. Dekapaj nakina& boyutlarn tayin iin
ak iletme kesit diyagram
Maksi mum Kul l an l abi l i rl i k Faktr (MUF)
= kepe kapasitesi x makinann uzanma me-
safesi
Rumflet .bir ok dekapaj makinasn etd
ederek ekskavatrler ve draglaynlar i i n
maksi mum kul l an l abi l i rl i k, f akt r ile maki -
na arlklarn eitli eriler halinde gster-
mi ti r. Rumflet grafi kl eri nde balantnn dz
izgiler halinde ol duunu gstermi ve iz-
gi l eri n eimleri ekskavatrler in 1/745 ve
draglaynlar i i n 1/575-1/467 ( yd
3
, f t / l b )
ol arak tesbit edi l mi ti r. Di k eimli izgiler
yeni ve modern draglayn imalatlarna ai t t i r.
Buna karlk yat k eimli izgiler ise eski
i mal att rl ar. Rumelf tarafndan tekl i f edilen
metod ile n deerlendirmede bul unmak mm-
kndr. Ancak kesin kararlara detayl tud-
ier sonunda ul a l abi l i ni r.
Dier bi r metod ise eitli ocak geomet-
ri si deikenlerini iine alan komputer i l e ge-
l i ti ri l mi tabl ol ard r ( 6 ) .
Cilt : XI Say : 5
49
TABLO 15
Dekapaj Maki nal ann n Y akl a k Spesif ikasyonlar
Yryen DRAGLAYN
Kepe Kapasitesi
yd
3
m
3
15
20
40
50
60
90
no
11.5
15
31
38
46
70
85
EKSKAVATR
40
60
80
90
100
120
180
31
46
62
70
77
92
140
Dkme Yar
ap
m ft
50
58
67
79
84
92
92
38
43
59
55
60
63
66
165
190
220
260
275
300
300
126
140
160
180
195
205
215
Dkme
Ykseklii
m ft
21
23
26
30
37
41
44 ,
27
30
37
43
44
46
46
70
75
85
100
120
135
145
90
100
120
140
145
150
150
Papular
aras mesafe
m ft
14
16
22
23
27
32
35
Palet
13.5
14.5
17.5
18.5
20
23
27
45
52
72
76
90
105
115
mesafesi
44
48
58
60
65
75
88
Arl
ton
470
550
1250
1950
2900
4200
5700
1300
2000
3500
4100
4900
7200
11000
fiat
FOB
(1000x)*
360
500
1050
1500
2300
2700
4000
1100
1800
2800
3100
3800
4700
7900
* 1971 yl projeksiyonu : nakliye, sigorta, montaj masraflar dahil deildir.
Kaln damarlarda kaz ve yklemeyi drag-
lan ile yapmak avantajl ol abi l i r. Makina ge-
ometri si ni tesbit i i n ocak planlar ve kesit-
leri detayl bi r ekilde kar l mal d r.
y 10. Son Seim
Kepe kapasitesi, dkme yarap, dk-
me ykseklii tesbit edi l di kten sonra her za-
man uygun boyutlarda b r makina semek
mmkn ol mayabi l i r. Bu durumda en yakn
^makina modeline adapte ol mak icap eder.
Genellikle dkme yar ap, dkme yksek-
lii azaltlarak art t r l abi l i r. Ayn ekilde dk-
me yksekl i i ni art t rmak iin dkme yan
apn azaltmak gereki r. Gereinden fazla
yksek kapasiteli ve ar boyut l u makina se-
memek iin di kkat l i etd gerekir ve bylece
gereksiz yat r m nlenmi ol ur. ok yksek
kapasiteli maki nal ar stahdard modeller halin-
de imal edilmezler. Bu t i p makinalar si-
pari ederken i mal at l ar ile konuya etrafl
bi r ekilde irdelemeli ve makinann dizany
hususunda bi rl i kt e karar vermel i di r.
Makina seildikten sonra i malatlarn
katolog deerleri ile (devi r sresi, swing fak-
t r ) makinann veri mi ni hesap ei mek gere-
ki r. Eer bi r ka imalatnn i mal atl ar n ze-
ri nde karar klnmsa Tablo 16 da bel i rti l en
deerler ile devir sresi tahmi ni nde buluna-
bi l i ni z
Tablo 16 normal geometri l i makinalara
gre tanzim edi l mi ti r. rnein ekskavatr-
ler iin :
Ortalama rt kalnl = 0.4 x maksi-
mum dkme yar ap. Yryen draglaynlar
i i n: i
Ortalama rt kalnl = 0.3 x dkme
yar ap
50
Madencilik
TABLO 16
Dekapaj maki nal ar n n t eori k devi r sreleri (sani ye)
Kepe Kapasitesi
y d
3
m
3
90
DRAGLAYNLAR
120 150 180
EKSKAVATRLER
90 120 150
19akadar
20 H 34
35- 59
60- 74
75-120
129-200
15
16- 26
27- 44
45- 57
58- 92
93 H 150
55
56
57
59
60
62
62
63
64
65
66
69
69
70
71
72
73
76
77
7%
79
80
81
84
51
52
53
54
55
57
57
58
59
61
62
63
63
64
66
67
68
70
I I . Dekapaj Maki nal ar Ml ki yet Masraf -
l ar :
s

Ekskavatrler i i n kullanlan hesap ek'
li tek kepeli bt n dekapaj maki nal ar iin
kullanlafoilinr. Bi r dekapaj makinasnn fay-
dal mr 30 seneyi ak nd r, ancak iletme
pol i ti kas , vergiler vs. i tfa sresini tayin eder.
Byk dekapaj maki nalarnn gnde 22.5 saat,
350 gn, vardiye ol arak altrmak yaygn
bi r tatbi katt r. Byk dekapaj maki nalarnn
montaj masrafl ar n , ufak ve orta bykl kte-
ki ekskavatrler ( 10- 15 ) m
3
gi bi kolaylkla
vermeye i mkn yokt ur. Dkme yksekl i i ,
dkme yar ap ve kepe kapasitesi montaj
masraflarna byk lde etki de bul unurl ar.
malatnn montaj masraflarna ai t bilgile-
ri n bulunmad duruml arda makina arln
n tahmi n iin yeterl i mal matl ar temi n et-
mede yardmc ol ur. Makina arl Rum-
fei t' i n izmi olduu maksi mum kullanla-
bi l i r l i k f akt r -a r l k erilerinden veya
imalat kataloklarndan elde edi l ebi l i r.
1971 yl projeksiyonlarna gre montaj
masraf aadaki ekilde ifade edi l ebi l i r.
Montaj masraf ( sterl i ng) = C W
Burada
W = Makina al ( t on)
C = Katsay : ekskavatrler iin 16, y-
ryen draglaynlar i i n 22. >
Yukarda veri l en deerler tabl o 7 deki esa-
sa gre hesaplanm ol up duruma gre gereki l
ayarlamalar yap l abi l i r.
Byk makinalarda montaj n yapld ma-
halde baz imalatlarda bul unmak icap edebi-
l i r. Bu hususun neml i bi r ekilde di kkate
alnmas gereki r. Bu gi bi duruml arda ima-
lat f i rma ile temasa geip mtala al mak la-
z md r.
I LI . Dekapaj Maki nal ar n n letme Mas-
raf l ar :
Ekskavatrler iin tatbi k edilen "hesap ekli
byk dekapaj makinalar iinde aynen uygu-
lanr. Tami r ve bak m masraflarda ayn e-
ki l de hesap edi l i r, ancak kalem 25'de aada-
ki deerler kul l an l mal d r ( 6 ) .
Yryen Draglaynlar : 7%
Ekskavatrler : B%
Yukar daki deerler en az 7000 saat sene-
l i k almaya gre tesbit edi l mi t i r.
Deiik r t artlar iin M dzeltme fak-
tr Tablo 18 de veri l mi t i r. rtnn and-
rc zel I iide di kkate alnmas gereken neml i
bi r husustur. rnein r t ar bi r ekilde
andrc ve kt bi r ekilde paralanmsa
M dzeltme f akt r 1.25 ol arak al n r.
Cilt : XI Say : 5 51
TABLO 17
El ekt r i k kabl ol ar f i at l ar ( / m) *
Kepe Kapasitesi Vol t aj , KV
Yd
3
m
3
5 - 1 0 10 H 15 22- 25
19 a kadar 15 5.5 6
20- 34 16- 26 9.5 10
35- 59 27- 44 19.5 15
60- 74 45-57 24 14
75-120 58-92 35 25
120-200 93-150 45 29
* 1971 projeksiyon fiatlarma ve bakrn 490/t flatna g-
re hesap edilmitir.
TALBO 18
Deiik rt art l ar i i n dzel t me f akt r
r t art l ar M
Hafi f gevetme 0.9
Orta gevetme 1.0
Ar gevetme 1.1
Kt paralanm 1.2
Ml ki yet ve iletme masraflar ekskavatr-
lerde hesapland ekilde aynen byk deka-
paj meki nal ar iinde hesaplanr. Ancak bu
hesaplarda i dari arj l ar di kkate alnmamtr.
12. KEPELER N SE M :
Kepelerde yklenen veya kazlan malze-
menin andrc zelliklerinden dolay an-
ma bertaraf edilemez, ancak kepelerin mr-
l eri ni artt rmak iin eitli astar ( l i ner ) ve
plakalar kul l anmak gereki r. Anmaya kar
eitli plakalarn ve astarlarn yeri nde kulla-
nm ve bu malzemelerin uygun bi r ekilde
seimi ile kepe mr art t r l r.
Yryen draglaynlarda hafi f kepelerin
kul l an m ile kapasitede maksi mum bi r per-
formans salanr, ancak bu t i p kepeler ha-
f i f ve kolaylkla dol durul bi l en malzemeler
i i n kul l an l mal d r. Eer yedek bi r kepe da-
ha varsa ve kepe bakm makinann alma
sresine tesirde bulunmayacaksa hafi f ar
l kl kepeleri kul l anmak ekonomi k ol abi l i r
Orta a rl ktaki kepeler ise genellikle
arl fazla olan malzemeler iin kul l anl -
mal d r.
G alma artlar altnda ve yedek bi r
kepenin bul undurul mas ekonomi k olmayan
duruml arda ( uf ak maden iletmelerinde, se-
nede 1400 saat alld hallerde) dk
kapasiteli ar i makinalar kul l anmak gere-
ki r. Andrc artl arda, ekici hala-
t n apn art t rmak gerektiinden, kepe ka-
pasitesini drmek icap edecektir.
Kepelerin genellikle ar, iyi bi r ekilde
gevetilmemi formasyonlarda alaca d-
nlerek ona gre seim yaplmasna ra-
men, son yllarda temayl yksek kapasiteli
fakat ar olmayan kepelerin kullanmna
dorudur.
Kaz veya yklemede kul'anlan kepelerin
hepsinin, i ksmlar kayann dzgn bi r e-
ki l de akn salamak amac ile arzasz ve
dz sathl ol mal d r. Kepelerin ekilleri hu-
susunda bi r ok dizaynlar mevcuttur. Kepe
di l eri ni n ve takviye plakalarnn kolaylkla
kar l p taklmas gerekecek ekilde imal
edilmesi gerekl i di r. Kepe seimi ve mekanik
dizaynlar konusu ba>l< bana geni bi r k onj
ol up burada detayl izahata lzum grl -
memi ti r.
13. SREKL EKSKAVATRLER (Cont i -
nuous excavators) :
Srekl i ekskavatrlerin en neml i i ki t i pi
olan dner-kepel i ekskavatrler (bundan
52 Madencilik
byle BWE olarak belirtilecektir) ve zincirli-
kepe ekskavatrleri (BCE) ilk olarak Alman-
ya'nn linyit yataklar iin gelitirilmi olup
bu konuda ekoslavakya, S.S.C.B. de baz ge-
limeler olmutur.
14. ZNCR-kEPE EKSKAVATRLER
(BCE ) :
lk imalatlar ray zerinde hareket eden
ekilde gelitirilmi olup bu sistemin mah-
zurlar zamanla meydana kmtr. Makina-
nn basamak arn zerinde kepelerinin ha-
reketi ile olduka ksa bir genilikte kaz de-
rinlii salandndan raylar ok ksa aralk-
larla, kaz derinlii kadar bir mesafede ge-
riye ekmek gerekmektedir. Bu mahzurlar
bertaraf etmek amac ile modern makinalar,
boom'Iar yatay ve dikey hareket edebilen ve
paletler zerinde yryen ekilde imal edil-
mektedirler. ekil 8'de talya'da hizmet g-
ren byk bir BCE makinas grlmektedir.
Maknann teorik verimi saatte 1470 m
3
(1920 yd
3
), arl 1495 ton ve tesis edilmi
AC g takati 2285 KW (3060 HP) dir.
BCE'ler konsolide olmayan topraklarda
ve byk retimler iin en etkin makinalar-.
dr. Makina sert kayalar ve topraklan kaza-
maz ve kazy selek+if olarak yapamaz. Ma-
kinann en nemli avantaj aa ve basamak
yukar kazma kabiliyetlerinin mkemmel
oluudur (baknz ekil 8) .
ekil 8. Zincirli-Kepe Ekskavatrleri (BCE).
Fried Krupp GmbH Masbinen-und
Stahlbau Rbeinbausea.
15. DNER - KEPELI EKSKAVATRLER
(BWE) :
BWE makinalar gevek ve konsolide ol-
mayan formasyonlarda byk retimler iin
en etkin makinalardr. Bu makinalar sert ka-
yalarda da tatbik sahas bulmaktadr. Ar-
zalanm ve kark formasyonlarda kaz i-
lemi selektif olarak yaplabilir. retim ka-
pasitesini azaltarak 100 mm kalnlndaki
bantlar hassas bir ekilde kazmak mmkn-
dr. Maknann aa doru kaz kapasitesi
olduka dktr. Maknann aa doru kaz
kapasitesini arttrmak iin daha uzun bi*
boom kullanmak ve bylece boom asn
azaltarak randmanl bir bant operasyonu sa-
lamak mmkndr. Bu ekildeki tatbikat
bant zerindeki kaya paralarnn tane byk-
lkleri ile balantldr.
BWE makinalarnda tanburi teker'e ara-
lklarla kepeler yerletirilmitir. Kazlan top-
rak kepeye dolarak bi r oluk vastas ile kon-
veyore iletilir. Halihazrda teorik verimi 10000
m
3
/saat olan ve arlklar 7000 tonu aan ma-
kinalar bir ok iletmelerde hizmet grmek-
tedir.
15.1. Srekli (continuous) Ekskavatr-
lerin Avantajlar :
Srekli ekskavatrlerde, tek kepeli eks-
kavatrlere nazaran ani ok ykleri daha mun
tazamdr. Bu sebebten bakm, tamir ve elek-
tri k masraftan ayn kapasitedeki tek kepeli
ekskavatrlere nazaran daha azdr. Kaz yk-
lerinin paletlere daha uniform bir ekilde in-
tikali yznden taban basnlar daha azdr
ve tek kepeli ekskavatrn taban artlar y-
nnden glklerle karlat durumlarda
srekli ekskavatrler daha rahat alr.
TABLO 19
Y aklak G Tketimi
Makina G tketimi KWh/m*
Ykleyici ekskavatr 0.45-0.71
Dekapaj ekskavatr 0.52-0.91
Yryen draglayn 0.88 -1.21
BCE 0.41-0.60
BWE 0.30-0.50
Cilt : XI Say : 5
53
15.2, Srekli Ekskavatrlerin Verimi :
Srekli ekskavatrlerin verimi aadaki
ekilde ifade edilebilir :
60 FS
Q
t h
c=; ,m
3
/hr (yerinde) (3)
kabarma faktr
Burada,
Q
th
= teorik verim
F = tek kepenin kapasitesi
S = bi r dakikadaki kepe boaltma says
Benzer BWE makinalarnn teorik verim-
lerini mukayese ederken dikkatli olmak gere-
kir. Ayr milletlere ait imalatlar F ve kepe
kapasitesini deiik olarak tayin edebilirler.
Mukayesenin kepe hacmine gre yaplmas
tavsiye edilir.
16. BCE-BWE MAKNALARININ MUKA-
Y ESES :
kinci Dnya Harbinden sonra BWE ma-
kinalarnn kullanm BCE makinalarn ge-
mitir. BCE makinalar halihazrda Dou Al-
manya'da, taban artlarnn elverili olduu
durumlarda ve BWE makinalar ile iletme tec-
rbelerinin bulunmad hallerde imal edil-
mektedir. Dou Almanya'da bugn iin tema-
yl BWE makinalarnn kullanmna dorudur.
Srekli ekskavatrleri seerken aada
belirtilen hususlar dikkate almak gerekir :
1. Blok olarak kaz zelliinden BWE ma-
kinalar selektiv olarak kaz yaplabilirler
(baknz ekil 9) .
2. BWE makinalar baz hallerde olduka
sert kayalar kazabiPr. (kumta, eyi, vs.):
BCE makinalar sert kayalar kazamaz ve b-
yk kaya paralarn kepesz ykliyemez.
3. BCE makinalarnda anan ksmlarn
adet olarak fazlalndan dolay BWE maki-
nalarna nazaran tamir masraflar daha faz-
fadr. Ayn dekapaj ve kaz artlarnda BCE
makinalarnn mekanik kullanm oranlar BWE
makinalarna nazaran daha azdr.
4. BWE makinalarnn yukar doru (bo-
om'un yataydan yukar doru durumu) kaz
imknlar ok tatminkr olmasna karlk,
BCE makinalarnda yukar doru kaz, kepe
ekil 9. RWE Makinasnn ksmi blok operasyonu.
doldurma zorluktan yznden nisbi ola-
rak randmanl deildir. BCE makinalarnda
aa doru (boom'un yataydan aa doru
durumu) kaz imknlarnn ok tatminkr
olmasna karlk, BWE makinalarnda bu
operasyon randmanl olmamaktadr.
5. BCE makinalarna nazaran BWE ma-
kinalarnda kepenin temizlenme durumu da-
ha iyidir. Bu durum yapkan malzemeyi
kazarken mahade olunmaktadr.
Selektif kaznn gerekmedii, sert bant-
larn bulunmad ve para bykl ufak
olan kazlarda aada belirtilen artlarda
BCE makinalarn kullanmak elverilidir :
a) Yumuak ve andrc olmayan for-
masyonlarn dekapaj ,
b) Sulu ocak artlarnda,
c) Nakliyede eimleri azaltmak gerekti-
inde,
d) Dzgn ocak meyili elde edilmesi ge-
rektiinde,
e) Cevher tavannn dz olmad du-
rumlarda.
Bu avantajlarn ou BCE makinalarnn
aa dcru kazma zelliklerinin tatminkr
olmasndan domaktadr .Dier uygulamalar-
da ise BWE makinalarnn kullanm daha
elverilidir.
17. OPERASY ONLAR:
Srekli ekskavatrlerde kaz esnasnda %
5, harekette % 10 meyilleri genellikle mak-
simum meyil snrlardr.
BWE ve BCE makinalarnda nakliye me-
safesini minimum seviyeye indirmek ve by-
lece tasarruf salamak amac ile oca enle-
54
Madencilik
ekil 10. Mteharrik dkc boom. Fried Krapp
GmbH Machinen und Stahlbau.
ekil 11. Dekapaj kprs.
meine kateden m aharri k dkc hoom' l ar
(eki l : 10) veya dekapaj kprl eri (eki l : 11)
ile dekapaj at l abi l i r.
Mteharri k dkc boom' l ar ve dekapaj
kprl eri operasyonda bi r esneklii nledi-
inden bu niteleri kul l an rken planlamann
ok teferruatl ve di si pl i nl e yaplmas gerek-
mektedi r. niteleri kul l anmak i i n aada be-
l i rti l en hususlarn mevcut olmas gerekir :
1. Pahall makina kompl eksi ni karlya-
cak seviyede rezervin bul unmas ,
2. Geni bi r alanda yatan yatay ol arak
strati fi kasyonu ,
3. Dzgn j eol oj i k artl ar, rnein b-
yk atmlarn bulunmamas, ar k vr m-
lanmalarn bul unmay a dekapaj kalnln
byk dei i kl i kl er gstermemesi.
Srekli ekskavatrlerin en neml i uygu-
lamas gevek sedimanter formasyonl arda;
byk dekapaj kalnlklarnda Ve ocan ar
eninde rt nn di rekt ol arak enlemesine
nakl i imknnn bulunmad artlarda ol -
maktad r. Bu t r operasyonlarn ounda
bi rka basamak halinde almak gerekl i di r.
Dekapaj nakliyat ocak evresince konveyor
veya demi r yol u ile yap l maktad r. Ocak ler-
ledike ocan gerisinde kal d r l an araziye
toprak dkl r.
Selektif kaznn gerekmedii duruml arda
BWE makinalar ekil 12'de gsterildii e-
ki l de tam bl ok metodu ile kaz yaparak iler-
ler. Ksm bl ok operasyonunda (baknz e-
ki l 9) kazlan toprak kalnl genellikle op-
ti mumdan dk olduundan vol umet ri k ranr
dman daha azdr. Ayn zamanda ksm bl ok
operasyonunda maknann hareket sresi da-
ha fazla ve bu yzden palet anmas ve ta-r
mi r bak m masraflar fazlalamakta ve kaz ,
i i n geen sre azalmaktadr. Ksm bl ok me-
todu selektif kaz icap eden duruml ar n ha-
ri ci nde kullanlmaz. Ksm bl ok operasyonun-
da ekskavatrn boom' u uzun ol mal d r.
H Arw)'ulttV\^
eikl 12. BWE makinasuun tam blok operasyona
17.1. BWE - Uzuyabilen Boomlar ile Sa-
bit Boom 1arin Mukayesesi :
Uzuyabilen boom tehizatna sahip BWE
makinalar, sabit boomlu ayn makinalara
nazaran daha ardrlar. Uzayabilen boomlu
BWE makinalarnda kaz srasnda daha fazla
yk makinaya bindiinden zemin problemi-
nin domas muhtemeldir. Sabit boomlu BWE
makinalarnda, ekil 13 de grld bir e-
kilde kaz yapmak mmkndr.
ekil 13. Sabit boomlu BWE makinalarmn
1, 2, 8 pozisyon durumlarna gre
basamaklar kazas ekli.
Cilt : XI Say : 5 55
Sabit booml u BWE maknalarnda i l eri
doru hareketin hepsi pal etl eri n ilerlemesi
ve bu ekilde maknann i l eri alnmas ile
mmkndr. Buna karlk uzayabilen booml u
ekskavatrlerde baz ilerleme hareketleri bo-
om uzatlmas ile salanabilir. Orta bykl k-
teki makinalarda ve orta yksekl i kteki ba-
samaklarn kazlmasnda, uzayabilen booml u
BWE maki nal ar, sabit jboomlulara nazaran
ayn istihsal i i n 4 mi sl i daha az palet harek
of
<
icap et t i ri rl er.
Uzuyabilen booml u makinalarda palet an-
mas ve hareket yznden basamak yznn
bozulmas gi bi hususlar mi ni mum seviyeye
i ndi ri l di i nden bari z avantajlara sahi pti r. Bu
avantajlara ramen uzuyabilen booml u ma*
kinalarda mekani k ve strktrel gl kl erl e
karlalmaktadr. Bi r ok iletme bu se-
bebten uzuyabilen booml u BWE maknalarn
sabit booml u ekle dntrml erdi r. Yet-
ki l i gzlemciler ksa bi r sre sonra uzuyabi-
len booml u BWE maki nal arm n kullanlma-
yaca grndedirler. Buna ramen uzuya-
bilen yeni bi r ekoslavak makinasnm imal
edi l di i bi l di ri l mekt edi r. Bu maknann 6000
m
3
/saat ver i mi , yukar doru kazabilme yk-
seklii 32 m, aa doru kazabilme mesafe-
si 6.3 metredi r. Ekskavatr hi drol i k ayaklar
ile yryebilen bi r mekanizmaya sahi pti r. Bu
ekilde konvansiyonel pal etl i makinalara na-
zaran taban basnc yar yarya azaltlmtr
Bu maknann performansl ar Maden M
hendisleri arasnda geni bi r ilgiye sefeeb ol -
mutur.
17.2. Nakl i ye sistemleri
Srekl i ekskavatrlerin seiminde bul un-
madan evvel ak ve ok detayl planlama
gerekl i di r. Bi r ok srekl i sistemlerde ol du-
u gi bi srekl i ekskavatrlerde nakliye sis-
temi de ekskavatr ile bi rl i kt e proj el endi ri l -
mel i di r.
Srekli ekskavatrlerde ocak evresince
yaplan nakliyede i ki t i p nakliye sistemi tat-
bi k edi l mektedi r.
a) Yksek hzl bant konveyr 1er i i l e
nakliye,
b) Lokomoti fl e nakliye.
Yksek hza sahip konveyrler gn-
mzde bu t i p makinalarla yaplan madenci-
l i kte nem kazanmaktadr. Konveyrler bi -
re gi bi di k meyillere kadar randmanla
nakliye yap l abi l mekl edi rl er. Demir yol u nak-
liyesinde gerekli geni kurvl ar konveyr kul -
lanm i l e bertaraf edi l mektedi r. Vagonlarn
geli ve gidiinde kaz makinasnm reti mi ni
durdurmak gerekmektedir. Konveyr ile ak-
sama nlenmi ol acakt r. Yksek hza sahip
konveyrler ile sistem srekli (conti nuous)
bi r ekilde altrlr. Yksek hza sahip
konveyrlerin en nemli dezavantajlar yk-
sek yat r m ve ar enerj i sarfn gerektir-
mel eri di r.
Demir yol u nakliyesi tuzun mesafelerde
ve olduka yatay durumdaki hatlarda ekono-
mi k ol arak alabilir. ekil 12 de gsterilen
bl ok genilii kazs bi t i ri l di i zaman nakl i -
ye sistemini bl ok genilii kadar bi r mesa-
fede ne almak icab edecektir. Bu ilemin
sresini azaltmak ve bylece istihsalde bos
geen zaman mi ni mum seviyeye i ndi rmek
iin paletli tekerler zerinde hareket pden
bi r konveyr vastas ile ekskavatrn kon-
veyre uzanma mesofesi uzatlabi li r. Konve-
yr i l eri ekmek i i n geen sreyi ksmak
iin ve BWE maki nal arm n uzanabilme me-
safesini art t rmak amac ile basamak,
metodu baz hallerde tatbi k edi l mektedi r.
18 . Mekani k Dizayn zel l i kl eri
18 . 1. Dner Kepe Dizayn
>ner kepeler aada bel i rti l en konst-
rksiyonlardan bi ri nden ol abi l i r.
a) Hcreli (her kepeden boom ban-
dna uzanan ayr bi r ol uk mevcuttur)
b) Yar hcreli
c) Hcresiz
BWE maki nal arm n i l k imalatlarnda d-
ner kepeler hcreli ol arak i mal edi l i rl erdi .
Bu t i p dner kepelerin .bakm masraflar
ve enerj i tketi ml eri dk seviyededir. An-
cak hcreli ti p dner kepeler kum ve a-
k l gi bi granler malzemeler i i n kul l an l r.
Kazlan malzemenin hcreler iinde yap-
56 Madencilik
ma zelliinden dol ay , yapmay nlemek
iin yksek devir hzlar kul l anmak gerekir.
Teker evresel hz ol arak 1.0 m/san ve 2.0
m/san kul l an l maktad r.
Hcresiz dner tekerler i l k ol arak ABD
de 1943 ylnda gel i ti ri l mi ti r. Bu tari hten
sonra bilhassa Almanyada hcresiz ti pl erde
neml i gelimeler ol mutur. Bu ti pl er yap-
kan maddeleri hcreli ti pl ere nazaran daha
i yi kazar ve ykl er. Ayrca aa doru ka-
zda daha i yi kepe klerans salarlar. Hc-
resiz dner kepelerde teker hz 5 m/san
kadar ol abi l i r.
Yar hcrel i ti pl er ise, byk makinalar-
da kazlan malzemeyi etrafa samadan kul -
l an l abi l mektedi r. Malzemenin kepeye yap-
masn nlemek i i n kepeleri LPG gazji fuel
oi l ile stmak denenmisede bu tatbi kat ba-
arl ol mam t r.
Halihazrda bi r ok kepe di ekli mev-
cut t ur. Tatmi nkar dizayn zerinde karar ver-
meden bi r ka ekil zerinde denemeler yap-
mak gereki r. Sert ve andrc formasyon-
larda kepedeki anmay nlemek amac ile
kepe yzeyleri tungsten-carbide paracklar
ile takviye edi lmi metal pl akl ar ile kaplan-
mas gerekli ol abi l i r ( 9 ) .
18.2 Dner Kepe daresi
Kaz artlarnn dzgn olmad haller-
de teker devi r hzlarn duruma gre ayar-
lamak gerekir ve sert kaynaklarda yksek
devir yznden doacak ti trei ml er nlen-
mel i di r. Bahsedilen bu hususlar aadaki
ekilde salanr.
1) Vites terti bat ve kavrama aracl
i l e i ki dz ve i ki ters hz veri l ebi l i r.
2) Pony motor ve epicyclic di l i terti -
bat vastasyla i ki dz ve i ki ters hz verme
imkan vard r (ac endiksiyon mot or l ar ) .
3) Ward. Leonard veya Thyri stor sistem-
leri ile ve de akmda deiken hzlar tatbi k
edi l i r. Bu metod kademesiz bi r kontrol sa-
lanmasna ramen de motorl ar n n ac motor-
larna nazaran bakm g ve masrafl ol du-
undan bakm probl emi dourur.
Cilt : XI Say : 5
4) Hi drostati k- terti bat bu eit ter-
ti bat ile kademesiz bi r kontrol salanmasna
ramen ve elverili bi r h z- t or k karakteris-
ti i yaratma imknna karlk el ekt ri k! ter-
tibata nazaran daha az randmanldr. Hi d-
rostati k terti bat ufak ti pteki makinalarda
kul l an l maktad r.
Btn ekskavatrlerde dner kepe me-
kanizmas ar ykl ere kar emniyet t ert i -
batna haizdirler. Bu emniyet terti bat aa-
daki trl erl e salanmaktadr :
a) Srtnmel i kavramalar pek emi n ol - ,
madklarndan modern makinalarda genellikle
bu fonksi yonl ar iin kul l an l mamaktad rl ar.
b) Hi drol i k kavramalar daha yaygn bi r
ekilde kul l an l maktad r. Bu t i p kavramalar-
da kayma sresi tahdi t edi l mel i di r, aksi halde
ar sdan baz arzalar doabi l i r.
c) Mekanik kavramalar-santrifuj kavra-
mal elik bi lyal ti pl er.
d) Elektromanyetik kavramalar da uzun
mddetl i srtnmelerden doacak hararet-
ten mtessir ol abi l i rl er.
a) . Bu ti p konstri ' i yonl arda zemin basn-
dizayn edilen de mot orl ar .
18.3. Paletler
Srekli ekskavatrler genellikle konsoli-
de olmayan formasyonlarda al tkl arndan,
zemin basn deerleri dk l i mi t l er arasn-
da tutul mal d r. Ekskavatrlerde kul l an l an
r i j i t paletler ancak 50 ton arlndaki ufak
makinalarda kul l an l abi l i hi r. (baknz ekil 14
a) . Bu t i p konstrksi yonlarda zemin basn-
c 60 kg/m
2
seviyesinde t ut ul abi l i r.
50- 150 ton arl arasndaki makina-
larda ekil 14 b de gsterildii gi bi bi r kons-
tri ksi yon gerekl i di r. Daha ar makinalarda
ekil 14 e deki konstri ksi yon uygulanmal-
d r.
Ekskavatrler bydke palet bask ala-
n artt r l r. 15 0- 160- kg/m
2
l i k zemin ba-
snc kul l an l abi l i ni r
Almanyada Rhineland da konsolide olma-
m arazide alan bi r paletli dkc, e-
ki l 14 cdeki konstrikasyonla 120 kg/m
2
l i k
zemin basncnda almaktadr.
57
ekil 14 Srekli ekskavatr paletleri.
19. BWE Makinalarnda Spesifik Kesme
Y k
Dner kepe gc, kepenin mekanik mu-
kavemeti ve makina arl ile kazlan mad-
denin kaz direncine baldr. Almanya, e-
koslavakya ve SSCB de yaplan aratrmalar
da henz kaz direncinin kantitatif bir izah
yaplmamtr. Kaz direncinin kaya mukave-
meti., tabaklama, eklemleme vs., di ve kes-
kinlii, kaz yn o
:
bi hususlarla olan mna-
sebeti henz ortaya konamamtr.
Spesifik kesme yk (k) (kepe kesici
ucundaki kg/cm yk eklinde ifade olunmak-
tadr) en yaygn ekilde kullanlan bir kri-
terdir. Ancak makina dizaynnda bir ok m-
hendis spesifik kazma yk nosyonunu
kullanmaktadrlar. Tablo 20de verilen de-
erler tavsiye edilmektedir.
Bu alanda kaya zelliklerinin spesifik kaz-
ma ykne balantsmn akla kavuturul-
mas iin ok geni ve detayl aratrmala-
ra ihtiya vardr. Eer herhangi bir kaz iin
salam olmayan bi r makina dizayn edilirse
strktrel ve mekanik birok arzann do-
mas olaandr. Ayn zamnada gereksiz de-
recede salam yaplan makinalar ar bir
yatrma sebeb olacaktr. Srekli ekskava-
trler iin yaplacak byk yatrmlarda ima-
lat firmalar ile teferruatl mnakaalara gi-
rerek karar vermek gerekir.
58
20 . Sert Formasyon Operasyonlar
Yksek gl ve modern BWE makinalar,
ekskavatrlerin lamlanmadan kazamad kla-
r formasyonlar gevetmeden kazabilirler. r-
nein; sert killer, -fosfatlar, kumtalar.
Bu ancak gerekli kitledeki makinalarla
kesme yklerinin paletlerle zemine intikali
ile mmkn olabilmektedir. Kazlan formas-
yonda kepelerden gemiyecek byklkte
paralarn bulunmamas halinde ,uniaxial bas-
ma mukavemeti 2150-2550 l b/i n
2
(maksi-
mum limit) olan kayalar hi br hazrla
tabi tutulmadan kazlabilir.
Sert formasyonlarda alan bir BWE ma-
kinesinin verimi genellikle teorik verimden
dktr. Buna sebeb ykleme zorluklar ve
dner kepeden malzemenin ak gldr.
ok sert kayalar lamlayarak kazmak e-
itli ekillerde denenmi olmasna ramen
olumlu neticeler yannda olumsuz neticelerde
alnmtr. Eer dzgn bir paralama elde
edilemiyorsa arndan kopan bloklar ve sal-
ma yznden glkle karlamak mmkn-
dr.
ekil 15'de gsterildii ekilde sert ve
andrc formasyonlarda drop cut tabir
edilen kaz ekli en uygundur.
ekil 15 Drop Cut operasyonunda (BWE)
palet hareketleri.
Srekli ekskavatrlerin arzu edilir zellik-
lerinden dolay bu makinalar sert kayalarda
kullanma imkan aratrlmaktadr. Ancak yet-
kili mhendislerin ifadelerine gre sert for-
fasyonlarda gevetme btn problemleri -
zc durumdan uzaktr.
1
Madencilik
TABLO 20
Spesif ik Kesme ve Kazma Y kl er i ( BWE)
Referans Malzeme
10
10
10
10
10
10
11
11
11
11
12
12
12
12
13
13
13
13
14
14
14
Kompakt kumlar
Tebeir
Kil (yumuak)
Kil (sert)
Kumta
Slate kil
Kum ve akl
Kumlu kil
Kum ve ince kil
Yal kil
eyi (argillaceous)
Kompakt kil
,% 10 kum + % 90 kil
Kumlu ki l ye ince kil
Yumuak toprak
Orta yumuaklkta toprak
Ar toprak
Yumuak toprak-dk kohezyonlu
el ile kreklenebilecek zellikte
Orta yumuaklkta toprak krek ile ka-
z labilen zellikte
Ar toprak-kazma ile kazlabilen
kg/cm
kesici u
33-103
26-113
9- 13
40-160
14-142
200 +
20
29
33
56
156
86
86
72
15- 50
30-100
60-120
kg/cm
2
dilim alan
23. 8
7.82
5.91
5.67
1. 8- 2.5
3. 0- 3.5
7 -18
2 - 5
5 - 8
8 -10
21 BVVE i l e BCE Arasnda Seim
21.1 Maki na Ver i mi
Srekli ekskavatrlerin teori k veri mi ben-
zer makinalarn seiminde nemli bi r kri ter-
di r .Ancak hakki istihsal oran teori k de-
erden byk nisbetlerde dei i kl i kl er gste-
rebi l i r. BCE makinalar aaya doru kaz
duruml ar nda kepe dol durma katsays g
artl arda, rnei n; sert ve yapkan toprak-
lar ,byk kaya paralarnn bulunduu for-
masyonlarda 0.4 gi bi deerler alabildii gi bi ,
kolaylkla akabilen kum ve akllarda olduu
ekilde 1.32 gi bi deerlerde al abi l i r. Bu de-
erleri bi r kstas ol arak kul l an rken di kkat l i
ol mak gereki r, nki teori k veri m hesaplarn-
da t at bi k edilen metodlar dei i kti r. Bi r ok
proj e mhendisi arazi faktr nosyonunu
kul l an rl ar. Bu teri m aadaki noktalar j a-
zar di kkate alr.
a) Kepe dol durma oran
b) Planlanm bakm sreleri
c) Arzalar yznden istihsalde boa ge-
en sreler
d) Konveyr veya rayn i l eri alnmas
e) allmayan gnler
Srekli ekskavatrlerde byk yat r m ya-
pldndan bu makinalar vardiya zerin
den al t r l rl ar. Almanya'da ve baka lke-
lerden elde edilen i stati sti kl erden, alma
artlarna iyi bi r ekilde adapte ol mu maki -
nalarda gnl k alma sresi 19.2 saat ol -
duu grl r. Pazar ve di er tati l gnleri ba-
k m iin tahsis edilebilyorsa (y l l k genel ba-
k m dahi l ) bi r ylda ortalama 5000 alma
saati pl anl anabi l i r. G artlarda alan ma-
kinalarda rnei n; sert, andrc, yapkan
toprakl arda ve sert i kl i ml erde alma sre-
si decektir. Bu durumda y l l k istihsal :
Cilt : XI Say : 5 59
Q/yi l = Q
t h
x 5000 x hizmet f akt r ,
m
3
/y l ( 4)
Burada hizmet f akt r teri mi makinann tam
kapasitede almad sreyi di kkate almak-
tadr. Tam kapasitede allmayan sre, ma-
nevra srel eri , nakliye yznden istihsaldeki
aksamalar iine al maktad r. Servis f akt r
0.5 ile 0.8 deerleri arasnda deiir ve ka-
zlan topran cinsine, sevk-i idarenin evsaf-
na, i kl i me, vs., gibi hususlara balantldr.
Planlama safhasnda ise hesaplar arazi
faktrne gre yapmak yaygn bi r tatbikat-
t r. Bu durumda y l l k istihsal :
Q/yl = Q
t h
x gn/y l x 24 x araz
f akt r ( 5)
Q
1h
teri mi yalnzca kepelerin-hacmlarna g-
re tesbit edilmi bi r deer ol up hcre hacm-
lar hesaba katlmaz. Eer benzer operasyon-
lardan elde mevcut doneler yoksa Tajblo 21
ve 22 kul l an l abi l i ni r.
Arazi Faktr = OExJC 6
TABLO 21
Srekl i Ekskavatrlerde letme
Randman ( OE)
Kaz Sevk-i dare art l ar
art l ar ok iy? yi Or t a Zayf
Hafi f 0.70 0.63 0.55 0.47
Orta 0.65 0.58 0.50 0.42
Ar 0.57 0.50 0.43 0.36
ok ar 0.42 0.37 0.32 0.27
' TABLO 22
art l ar Fakt r (J C)
ok iyi 0.92
yi 0.83
Orta 0.73
Zayf 0.62
Tablo 4' kullanmada bel i ri tl en tavsiyeler
Tablo 21 ve 22 iinde geerlidir.
21.2 Maki n a Geometrisi :
Srekli ekskavatrlerde makina geometri-
sini ocan ekli ve boyutl ar tayin eder. Ocak
meyili di k dei l di r, nki , ( a) kazlan kayalar
olduka zayf mukavemetl edi r, ( b) kazlan
kmr veya cevher /atay veya yataya yakn-
d r. Bu sebeblerden dolay basamaklar genel-
l i kl e genitir ve basamak geni l i kl eri ni byk
tutmak problem dei l di r. Ekskavatr basa-
maktan aa ve yukar doru kaz yapacaksa
nakliye sisteminin her. i ki ynnden makina-
nn alabilmesi iin gerekli mesafenin bra-
klmas gerekir. Makinann boyutl ar ocak ge-
ometri si ne baz kstlayc tahdi tl erde buluna-
bi l i r. Bu sebebten makina boyutl arn tayinde
ok detayl etdler yaplmas gereki r. Bu prob-
leme en etki n gi ri eitli noktalarda kesitleri-
nin izilmesi ile mmkndr. Baz duruml ar-
da ekskavatr ile ana nakliye band arasnda
paletler zerine yerl eti ri l mi mteharri k kon-
veyrler kul l anmak gerekebilir ve ekskavatr
boaltma bandnn teleskopik bi r ekilde uza-
yp ksalmas gerekebilir.
22. SREKL EKSKAVATRLER N MAS-
RAFLARI :
2 2 . 1 . Ml ki yet Masraf l ar :
Srekli ekskavatrlerin hizmet sreleri
30 seneyi geer. Dou Almanya'da 1935
ylnda almaya hulayan bi r srekli eks-
kavatr halihazrda faaliyet gstermekte-
di r. Makinann i tfa sresini kanunlar, vergiler
ve iletmelerin i tfa pol i ti kal ar tayin eder.
Ayn kapasitede (i sti hsal oran x uzanabiime
mesafesi) tek kepeli ekskavatrler ile srekli
ekskavatrler mukayese edildiinde genel ola-
rak, srekl i makinalarn i l k yat r m masraf-
lar tek kepeli ekskavatrlere nazaran daha
fazladr. Srekli makinalarda yat r m masraf-
larnn ok byk olmas ve alnan karar n
tekrar deitirilmemesi bu maki nal ar n sei-
minde ok di kkat l i olunmasn ve imalat ile
sk bi r i bi rl i i yaplmasn gerekti rmektedi r.
ok basamakl ocaklarda seilen maki na! ^
ve nakliye sistemleri bi rbi ri ne gre sinkronize
alabilme artlarnn gerekletirilebilmesi
iin detayl planlama ve proj el endi rme ge-
reki r.
60
Madencilik
Srekli ekskavatrlerde ml ki yet masraf-
lar aadaki ekilde hesap edi l ebi l i r :
1 ) FOB makina deeri TL.
2) Nakliye ve sigorta (ocakta) TL.
3) Gmrk vergisi TL.
4) Toplam TL.
5) Montaj masraflar ( f or ml 8) TL.
6) Montaj srasnda sigorta masraflar TL.
7) Toplam TL.
8) stihsale geinceye kadar faiz mi ktar
(yaklak ol arak topl am 7'nn % 30 ka-
dar ) . TL
9) Toplam TL.
10) Ekskavatr i tfa sresi
n = = S
ene (10a)
saat/sene (10b)
topl am saat (10c)
11 ) Makina amortisman
Toplam ( 9)
Masraf /saat =
Kalem (10c)
TL.
12) Makina ortalama yat r m , (amor-
tisman arj l ar bi r i ki mi ni n i l k yat r m tu-
tarna ulat varsaylarak )
Ortalama Yat r m =.-
(Topl am 9) x ( n + 1)
2n
n.
13) Faiz Oran a= %
14) Sigorta = . % ' "
15) Vergiler, v s. = %
16) Toplam = %
17) Faiz, vergi , sigorta masraflar/saat
(Topl am % ) x (Kal em 12)
TL
(Kal em 10c)
18) Takat kablosu masraflar : Yat r m
masraf (CI F)-f-Gmrk verai si +Si gorta TL.
(baknz tabl o 24)
19) Takat kablosu mr
sene (19a)
saat/sene (19b)
toplam saat (19c)
20) Takat kablosu itfas
(Kal em 18)
Masraf/saat
(Kal em 19c)
21) Takat kablosu ortalama yat r m
(Kal em 18) x( ( kal em 19a + 1)
2 (kal em 19a)
22) Takat kablosu, faiz, vergi , sigorta, vs.
(kal em 21 )x(kal em 16)
TL.
TL.
Masraf/saat = TL.
(kal em 19c)
23) Ml ki yet Masraflar Topl am, masraf/saat
(kal em 11)+("kal em 17) + (kal em 2 0 ) +
(kal em 22) TL.
malatnn montaj masraflar hakknda
bi l gi mevcut tieilse Tablo 23'den 1971 deer-
leri hesaplanabilir.
( ) Montaj Masraflar = a M
Burada
a = sabit
M = makina arl
Tablo 23'de verilen deerler Tablo 7'deki
hesap prensibine gre tesbit edilmi ol up
gerekli duruml arda ayarlamalar yap l abi l i r.
TABLO 23
Srekl i ekskavatrl eri n mont aj masraf l ar n
tayi n iin sabi t deerleri
( M ) Maki na a rl , ton a
-1000
1000-2000
2000 - 3000
3000-4000
+ 4000
110
90
75
65
54
22. 2. letme Masraf l ar :
24) Bakm ve tami r masraflar/saat :
(Topl am 9 + k a l e m 18) x M (baknz tabl o 25)
(kal em 10c)
Cilt : XI Say : 5
61
TL.
25) El ektri k gc
sarfiyat/saat x f i yat /kwh L .
26) ilik masraflar/saat (sosyal mas-
rafl ar, vergiler, sigortalar, vs. dahi l ) TL.
BWE makinalarnda 3 ile 6 kii arasnda
personel altrlr.
27) Toplam letme Masraflar/Saat
(kal em 24) + (kal em 25) + (kal em 26) TL
TABLO 24
Srekli Ekskavatrlerde Takat Kablosu
Fi yat l ar * / m
Teori k Veri m
m
3
/saat
V O L T A J . KV
01000
1000 2000
2000 3000
3000 5000
5000 7500
5-10
4.0
7.5
10.5
13.5

10r l 5
5.0
8.0
10.5
13.0

22-25



13.5
16.5
* 1971 fiyatlarna gre ve 490 f/ton bakr fiya-
tna gre tesbit edilmitir.
22. 3. Toplam Ml ki yet ve letme Mas-
raf l ar ;
28) Toplam ml ki yet + letme masraflar
= (kal em 23) + (kal em 27) TL.
Masraf/saat
kalem 28
ton/saat
TL.
Yukar daki hesaplarda idari masraflar da-
hi l edi l memi ti r.
TABLO 25
Bak m ve Tami r Fakt r ( M )
Malzeme
Hafif toprak
Orta arlkta toprak
Ar toprak
Sert toprak
Byk paral kayalar
Andrc kumtalar,
eyi 1er vs.
M
0.01
0.02
0.03
0.05
0.04-0.05
0.05
23. MTEHARR K EK PMAN
Son on senedir inaat endstrisi i i n ge-
l i ti ri l en mteharri k eki pman ve toprak ta-
yclar maden endstrisinde geni bi r tat-
bi kat sahas bul mul ard r. Bu ekipmanlardan
en neml i l eri loaderler, traktr-skraperl er,
buldozerler, ri pperl er, vs. di r Genel ol arak
bu eki pmanl ar n faaliyetleri toprak ve kon-
solide olmam kayalar ol makl a bi rl i kt e,
ucuz bi r ekilde retilebilen patlayc madde-
ler ile :bu makinalarn kul l an m geni bi r
sahaya yaylmtr.
24. PALETL LER LE LAST K TEKERL LE-
LER N MUKAY ESES :
24 . 1 . Pal et l i l er :
Palet zerine yerl eti ri l mi ni tel eri n aa-
daki zelli kleri vard r :
1. Loaderler veya traktr-skraper olarak
kaz kazabil me zel l i kl eri daha fazladr.
2. Dk zemin basnlar ve kt ara-
zi artlarnda mkemmel ekme zelli kleri
vard r.
3. Dik meyillerde performans tatmi nkr-
d r.
4. Manevra kabi l i yeti yksel ti r.
5. Hareket hzlar ol duka yavatr. -
ykl eme ve jboaltma noktal an arasndaki
mesafenin az olduu duruml arda ekonomi k
hizmet grrl er.
6. Andrc maddelerde alma duru-
munda bak m masraflar olduka yksekti r.
24. 2. Lastik t ekeri i 1er (Tyre-type f r ont
end loaders)
Lastik tekerl ekl i ni tel eri n aadaki zel
l i kl eri vard r
1. Mt eharri kt i rl er *
2. Kolay ve orta zorl uktaki artlarda
bakm masraflar olduka dktr. .
3. Basalt, takoni t, sert istler gi bi an-
drc ortamda alan makinalarda lastik mas-
rafl ar yksekti r.
Madencilik
62
f
4. Paletli tehizata nazaran daha az ma-
nevra kabi l i yetl eri vard r. Ancak merkezden
mesnetli niteler (skraper loaderler de ol du-
u gi bi ) konvansiyonel loaderlere nazaran
daha fazla manevra kabi li yeti ne sahi pti rl er.
Dar basamaklarda almaya msai tti rl er.
Drt tekerinede di reksi yon ile kumandada
bul unma zellii olan nitelerde manevra
kabi l i yeti olduka i yi di r. n tekerine kuman-
yaplabilen nitelerde manevra kabi l i yeti d-
ktr.
5. Paletli makinalara nazaran hareket hz-
lar daha yksekti r ve bu sebepten uzun me-
safeler iin tama ve kazma ilerini daha
ekonomi k yaparlar. Lastik tekerl eri n bu zel-
liinden dolay ykleyen - nakleden - dken
( l oad- haul - dump machines) niteler ge-
l i t i ri l mi t i r.
6. Zemin basnlar olduka yksekti r.
Maki nal ar kt artlarda) ve dnme rezistans-
n f f yksek olduu duruml arda randman ve-
remezler.
25 . LAST K TEKER SE M :
Lastik tekerler konusunda A.B.Dde ok
geni aratrmalar yaplmakta ol up, bi r ok
t i p teker eidi bul unmaktad r. Lastik bak m
ve t ami r masraflarnn ok kabark olmas-
na ramen bi r ok maden iletmesi bu konu-
da kayt tutmamakta ve lastik mrn art-
trc aratrmalar yapmamaktad rl ar. phe-
siz l asi i k teker seiminds en iyi usl tecr-
beye dayandrlan metoddur. Lastik seimin-
de di kkate alnmas, gereken hususlar arazi
artl ar , ykl eme ekl i , hz,, kurvl ar, meyil-
ler, temperatr, bak m standardlar gi bi nem-
l i noktal ard r.
Genel ol arak aadaki lastik teker eit-
leri kul l an l maktad r.
Uzun mesafelerde tekerin snmas nem-
l i bi r probl em olarak bel i rmektedi r. Isnma-
y nlemek iin uygun kimyasal bi l ei ml i ,
standard di l i ve et kalnlndaki lastik te-
kerler seilir.
Ksa mesafelerde normal artlarda - de-
ri n di li l asti kl er; uzun mesafelerde kulla-
nlan lastiklere nazaran bu t r lastiklerde
di deri nl i i ;% 50, alt ve yan et kalnlklar
r % 100 artt r l m t r. Anmay nleyici
kimyasal bi l ei ml i lastikler seilmelidir.
Ksa mesafelerde, ok g artlarda - Ex-
tra deri n di l i lastikler; uzun mesafelerde
kullanlan lastiklere nazaran di l i deri nl i i
% 150, alt ve yan et kal nl kl ar % 100 art
t r l m t r. Anmay nleyici kimyasal bileim-
li lastikler kul l an l mal d r.
Tablo 26 yerinde kullanlan lastiklerdeki
alma saatini gstermektedir. Yz deiti-
ri l mi l asti kl er, ori j i nal l asti kl eri n % 80 m-
r kadar vazife grebi l i rl er. Bir lastiin
mr boyunca defa srt deitirmek mm-
kndr.
TABLO 26
Lastik mr
Ortalama mr,
A B
4000 , 3(XX)
5000 3500
alma
C
2000-
2500
saat
D
400
1500
A. yi nakliye yol l ar ve zemin artla-
r yumuak andrc dei l .
B. Orta evsafta nakliye yol l ar , marn-
lar, yumuak akllar, vs.
C. Orta evsafta basamak art l an, ksa
nakliye mesafesi, ort a sertl i kteki kayalar r-
nein: hemati t, andrc eyller, vs.
D. Kt basamak sathnda, olumsuz art-
lar; takoni t, si vri ulu basalt vs.
26. TEKERL YKLEYCLER:
I
Son on senedir l ast i k-t ekerl i - loaderler
( Fr ont -end-Loader s) ak iletme maden-
ci l i i nde geni tatbi kat sahas bul mutur. Ha-
lihazrda 11 m
3
kepe kapasiteli niteler hiz-
met grmektedi r. 27 m
3
kepe kapasiteli bi r
nite proj el endi ri l mi ti r. Ekskavatrler ile mu-
kayese edildiinde hizmet sreleri daha azdr.
Bi r ok uzmann gzlemlerine gre arnda her
geen gn daha fazi;; kullanlan tekerli yk-
leyiciler ileride daha gel i ti ri l mi ol arak imal
edileceklerdir. Tekerli ykl eyi ci l eri n aada
bel i rti l en zel l i kl eri vard r.
Cilt : XI Say : 5
63
1. Mteharri k ol uu-Tekerl i ykleyiciler
ok ksa sre zarfnda ocan bi r noktasndan
dierine hareket edebi l i r.
2. l k yat r m masraflar dktr.
3. Operasyon esneklii - tekerl i ykl eyi ci
1er bi r ok fonksi yonl ar grebi l i rl er : rne-
in yol inas ve bak m , stoklama, harmanla-
ma, drenaj kanaliar ama, vs,.
26.1. stihsal Oran :
Tekerli ykleyicilerde istihsal mi ktar kep-
e kapasitesine gre deil fakat kepe ykne
gre hesaplanmaldr. Hafif bi r malzemeyi yk-
leyen bi r loader ar bi r malzeme ykl edi i
zaman istihsal mi ktarl ar byk deiiklik-
ler gstermektedir. Kepe kapasitesinin ta-
r i f i A.B.D. Otomati v Mhendisleri Birliince
yaplmtr ( 15 ) .
Taneli malzeme ykl erken kepenin dol-
durul abi l i rl e katsays 1.00 deerine ok ya-
k nd r. Fakat dier malzemeler iin Tafrlo 5
deki dol durul abi l me faktrl eri kul l an l mal -
d r.
Kepe kapasitesi aadaki ekilde ifade
edi l i r.
alma yk
B
c =
= ( 7)
gevek kesafet x dol durul abi l i rl e faktr
alma devri drt ksmdan mteekkil-
di r :
.1 Ykleme
2 Nakletme
3 Dkme (boal tma)
4 Geri dnme
Ykleme ve boaltma sreleri sabit zaman,
nakletme ve geri dnme sreleri ise deiken
zaman olarak mtala edi l i rl er. Sabit zaman
sreleri kronometraj ile tesbit edi l ebi l i r eer
elde done mevcut deilse Tabl o 27 den dei-
ik kaz artlarnda sabit sre bul unabi l i r. De-
iken sre ekil 16 dan tesbit edi l ebi l i r.
stihsal mi kt ar , ton/saat = alma y-
k x G X A x O 8
TABLO 27
Tekerl i ykl eyi ci l erde sabit sre
Kepe kapasitesi Sabit Sre (Saniye)
yd
3
m
3
E M M- H H*
5
6
7
10
12
15
4
4,5
5,5
7,5
9
11,5
32
33
33
37
39
41
33
34
35
39
42
44
41
42
44
51
56
60





Tekerli ykleyicilerin sert kazlardaki durum-
lar geni aratrma icap ettirmektedir.
ekil 16. Tekerli ykleyicilerin deiken sreleri.
26. 2. alma yk :
Bu deer sz konusu makina . iin kata-
loklardan tesbit edi l i r. Ve kepe kapasitesi
alma yknden hesaplanr.
26.3. ( C ) Teorik Devir/Saat :
60
C =
Sabit sre ( ( dak) + Deiken sre ( dak)
26.4. ( A) Mekani k Kul l an m Oran :
Makinann mekanik kul l an m oran kro-
nometraj etdl eri ile veya kaytlardan tesbit
edi l i r.
26.5. ( O) letme Fakt r :
Bu konuda elde mevcut bi l gi yoksa O ve
A nn arpm Tablo 4'den tesbit edi l i r. let-
Madencilik
64
me faktr operatrn maharetine sk br e-
kilde baldr.
27. TEKERL Y KLEY CLERN MAS-
RAFLARI :
27.1. Mlkiyet Masraf :
Tekerli ykleyicilerin mrleri alma
artlarna, operatrn maharetine, bakm stan-
dardlarna ve Sevk-i idarenin kalitesine ba-
mldr.
TABLO 28
Tekerli ykleyicilerin ekonomik mrleri
8) Makina itfas
Toplam 6
Masraf/saat =
artlar
ok iyi
yi
Orta
Zayf
Sevk-i da
ok iyi
12000
11000
10500
9000
renin durumlar
yi
11500
10500
10000
8500
Orta
11000
10000
-9000
8000
Zayf
10000
9000
8000
7000
Tablo 28 tekerli ykleyicilerin teknik
mrlerini alma saati olarak ifade et-
mektedir.
Tekerlekli ykleyicilerde lastiklerin ksa
mrleri yznden lastik masraflar makina
bedelinden karlarak iletme masraflar ara
fc
snda mtala edilmitir.
Mlkiyet ve iletme masraflarnn hesa-
b iin aadaki hesap ekli kullanlabilir.
1 ) F.O.B. makina deeri, yedek paralar
dahil TL.
2 ) letme yerine kadar nakliye ve sigorta TL.
3) Gmrk masraflar TL.
4) Toplam TL.
5) Eksi lastik masraflar TL.
6) Toplam (makina maliyeti) TL.
7) Ykleyici teknik mr TL.
n = Yl (7a)
Planlanm saat/yl (7b)
Toplam saat (7c)
(baknz tablo 28 : 7a, 7b ve 7c tesbit
edildikten sonra hesap edilir.)
Kalem 7c
9) Ortalama yatrm formln kullanarak
(Toplam 4 ) x ( n + l
Ortalama yatrm =
2n
TL
10) Faiz oran = %
11 ) Sigorta = %
12) Vergiler = %
13) Toplam >= %
14) (Toplam %)x(ortalama yatrm)*
(kalem 7c) TL.
15) Toplam mlkiyet masraflar
masraf/saat=(kalem 8) + (kalem 14) TL.
27.2. letme Masraflar :
16) Yakt masraflar (baknz Tablo 28)
(Yakt tketimi/saat)x(Maliyet/litre) TL
17) Ya masraf (Baknz Tablo 40)
Vites kutusu (bi r saatlik tketim)x
(Maiiyet/iitre) TL.
Transmisyon (bi r saatlik tketim)x
(Maliyet/litre) TL.
Filitre bedeli/saat (baknz Tablo 31 )TL.
Gres ya bedeli/saat TL.
18) Hidrolik ya bedeli/saat TL.
19) Tamir : Yedek paralar ve iilik
Mx (kalem 8) TL.
Burada M ok iyi artlarda 0.9
1
iyi artlarda 1.0
orta artlarda 1.2
kt i artlar 1.3
20) Lastik masraflar TL.
Lastik teknik mr (baknz Tablo 26)
21) Operatr yevmiyesi/saat (Sosyal
masraflar, vergiler, sigortalar, vs.,
dahil) TL.
22) Toplam letme masraflar
= kalem ( 16+17 +13+19+20+21) TL.
Cilt : XI Say : 5 65
TOPLAM MLKY ET VE LETME
MASRAFLARI
(dari masraflar, dahil deil)
23) Toplam mlkiyet + Toplam iletme
masraflar TL.
= (Kalem 15) + (Kalem 22)
Kalem 23
24) Masraf/ton =
Ton/saat
28 . TEKERLEKL Y KLEY CLERN EKS-
KAVATRLERLE MUKAY ESES :
1967 ylnda 10 yd
3
kapasiteli tekeri i yk-
leyicilerin imalatndan sonra bu makinalarn
primer birer ykleyici olarak kullanlabile-
cei akla kavumutur. Ekskavatrler ile
tekerlekli ykleyicilerin ekonomik analizlerini
yapan bir ok yayn yaynlanmasna ramen
her iki makinann kullanm limitlerini tayin
etmek mmkn olmamtr."
Her iki makinann zellikleri aadaki gi-
bidir. I
TABLO 30
Dizel motorlu mteharrik ekipmanlarn dili
kutusu ya tketimleri (gallon/saat)
Makina
Beygir gc Hafif Normal Ar
TL.
TL.
150
250
350
500
750 -
0.10
0.17
0.20
0.30
0.38
0.11
0.18
0.22
0.33
0.42
0.13
0.20
0.27
0.39
0.49
TABLO 31
Dizel
1
motordu (mteharrik ekipmanlarn, f ilitre
masraflar ( penny/saat )
Makina
Beygir gc
150
250
350
500
750
Tozlu artlar
2.5
3.0
6.2
7.5
8.0
Normal artlar
1.7
2.2
4.4
6.0
6.2
28 .1. Tekerlekli Y kleyiciler :
Avantajlar : 1. Mteharrik olma zellii:
ocan her hangi bir noktasna ok ksa sr?
zarfnda ulaabilir. 2. Bir ok ide kullanla
bilir. Annda ykleme, temizleme, stoklama,
nakliye yollarnn inas, vs. Ancak makinay
eitli grevlerde kullanrken kepe dilerini
ve kepenin eitli kesimlerindeki takviye-
leri deitirmek gerekir. 3. Orta seviyeli me-
yillerde rahata alabilir. 4. lk yatJr&m
masraflar dktr. 5. Makinay bir opera-
tr idare eder. 6. Kepe byk paralan
yklemez.
TABLO 29
Dizel Motorlu lastik tekerli ekipmanlarn;
yaklak yakt tketimleri
alma artlar
Hafif Normal Ar
Galon/Hp.saat 0.02 0.04 0.065
Dezavantajlar :
1. Tabakalama, eklemleme ve atlakl
formasyonlarda kt paralanmadan dolay
ykleme glkleri doduundan bu tip ka-
zlarda randmanl kaz yapamaz.
2. Bir ok durumlarda formasyonun ar
derecede lamlanmas gerekir.
3. Lastik masraflarn normal bi r seviye-
de tutabilmek iin lastiklere an bakm ve
itina gerekir.
4. letme masraflar yksektir.
5. Makinay kullanmak operatr iin yo-
rucudur, ve operatr daha sk kaza ve ar-
zaya sebeb olur.
6. Zemin basnc yksektir. Kt zemin
artlarnda makinann performans nemli
derecede der.
28.2. Ekskavatrler:
Avantajlar :
1. Sert, andrc ve ar kayalarda kaz
ii tatminkrdr.
Madencilik
66
2. letme masraflar dktr.
3. Bakm tekerl i ykl eyi ci l er kadar zor
dei l di r.
4. Operatr makinay kul l an rken daha
rahatt r.
5. Zemin basnc dktr ve kt ze-
mi nl erde performans byk dmeler gs-
termez.
Dezavantajlar :
1. Nisbi olarak hareket kabi l i yetl eri azdr.
2. Makna tek ama iin kul l an l abi l i r.
3. l k yat r m yksekti r.
4. Dik meyillerde alamaz ve hareket
edemez.
28 . 3. letme Tecrbesi :
Ar ve andrc kayalar ve metal ocak-
farnda yaplan kazlarda tecrbe sahibi
yi rmi adet maden iletmesiyle yaplan g-
rmelerde, iletmecilerin genel kans tekerl i
ykl eyi ci l eri n halihazrda salam bi r ekikta
imal edilmedii ve bu makinalar devaml
bi r ekilde kaz ve ykleme ilemlerinde kul -
lanmann elverili olmad ifade edi l mi ti r
Ayn iletmeciler maknann mteharri k ol uu
ve her ite kul l an l abi l me zelliinden mem-
nun ol dukl ar n bi l di rmi l erdi r.
Yumuak kaya kazan bi r ok maden ilet-
mecisi ise ekskavatrlerin uzun mddet ar -
zasz alma zelliklerinden dolay ekskava-
trl eri tekerli ykleyi ci lere terci h etti kl eri ni
ifade etmi l erdi r. Baz iletmeciler tekerl ekl i
ykl eyi ci l eri n ar iletme masraflarndan i-
kayet etmektedi rl er. Ancak ok gevek mal-
zeme ykleyen iletmeciler tekerl i ykl eyi ci l eri
biraz tercih etti kl eri ni bi l di rmi l erdi r. naa
endstrisinde faaliyet gsteren iletmeciler
se 4 yl sonras i:n i duruml ar n n hangi
seviyede olacan kestiremediklerinden ve
dk-yat r ml ar ndan dolay tekerl i ykl eyi -
ci l eri tercih etmektedi rl er.
29. PALETL Y KLEY C LER ( Cr awl er -
type f r ont - end loaders) :
Paletli ykl eyi ci l eri n ak iletme maden-
ci li i nde ana grevleri bu maki nal ar n bi rer
i ti ci ol arakta kul l an l mal ar d r. Tekerl i yk-
leyicilere nazaran daha az mteharri k olma-
larna ramen ekskavatrlerle mukayese edi l -
diinde paletli ykleyicilerden daha fazla
mt eharri kl i k kabi l i yetl eri vard r. Meyillerda
ve ukur ama ilerinde muaffaki yetl e kulla-
n l rl ar.
Arnda ykl eme ilemi yaparken makina
V eklinde bi r yol taki p eder. (Baknz e-
ki l 17) maknann devi r sresi 0.7 ile 1.0
daki ka arasnda deiir. Meyillerde alrken
sabit sreleri (fi xed ti me) normalen 0.65 da-
ki ka civarndadr. Deiken,srelerini hesap
etmek i i n hareket srati olan 4 km/saat
deeri kul l an l abi l i r.
ekil 17. Paleti! ykleyicinin operasyonu
srasnda JV eklindeki ykleme durumu.
Lastik tekerl i ykl eyi ci l er i i n kul l an l an
ml ki yet masraf hesap ekli paletli ykle-
yi ci l er iinde kul l an l abi l ni r. Yakt ve ya
masraflar (Tabl o : 29) gsterilen deerlerin
yaklak ol arak 1.2 kat d r. Lastik tekerl i
ykl eyi ci l er iin bel i rti l en bak m tami r ve
i i l i k masraflar paletli ykleycilerde 1.1 de-
fa daha fazladr. phesiz bu makinalarda
lastik masraf yokt ur.
30 . TRAKTR-SKRAPERLER (The Trac-
t or - Scraper) :
Bi r ok orta sertl i kteki ve sert kayalar
kaz i i n gevetmek gereki r ve bu gevetme
ou zaman bl ok paralar veri r. Bu hallerde
t rakt r - skraperlerle kaz yapmak uygun de-
Cilt : XI Say : 5 67
ildir. Traktr-Skraperle in ak iletme ma-
denciliinde tatbik yerleri yalnz dekapajda-
dr. Baz kalker rtlerde ve patlatma ve rip-
perleme ile geviyen formasyonlarda traktr-
skraperlerle dekapaj tatbik edilmektedir. 70
m
3
kapasiteli bi r ok model halihazrda hiz-
met grmektedirler. Halihazrda 92 m
3
kapa*
siteli bi r makinann imali planlanmtr. Ma-
dencilikte yaygn olarak kullanlan tipler
23-38 m
3
kapasiteli olanlardr.
Traktr skraperler ana tip zerinden
imal edilirler.
a) Tek motorlu, konvansiyonel skraper-
ler. En yayn ekilde kullanlan ve ekonomik
olan ti pti r. Meyil aa ykleme durumu ha-
ri normalen ykleme iin baka bi r itic:
traktr ile desteklenmeleri gerekir. Konvansi-
yonel skraperler ar meyillerde, zayf zemin
artlarnda ve ksa mesafelerde randmanl
alamazlar.
b) ok motorlu skraperler. n ve arkada
plan motorlar vastasyla btn tekerlere g
verilir. Bu yzden g/arlk oranlar yk-
sektir ve dik meyillerde ve kt artlarda a-
labilirler. amurlu ve kompakt topraklar-
da dier skraperlerin alamad artlarda
vazife grebilirler. Normalen ok motorlu
skraperlerde bi r itici vastasyla doldurma ya-
parlar ancak meyil aa durumlarda makina
ksmen veya tamamen kendi kendine doldur-
ma yapabilir.
c) Ykselen skraperler (Elevating Scra-
pers) Bu ti p makinalar kendi kendilerine
doldurma yaparlar. Orta mesafelerde skraper-
ler birbirlerini iterek doldurma yapabilirler.
Dik meyillerde ve dnme direncinin fazla ol-
duu zeminlerde randmanl alamazlar. Ya-
pkan malzemeler ve i ri kaya paralarnn
(200 mm) bulunduu formasyonlarda per-
formanslar ok dktr.
Tek bana alabilme zelliinden dolay
selektif madencilikte ideal bir ekilde kulla-
nlabilinr.
30 .1. Traktr Skraperlerin Seimi :
Deiik traktr skraper tiplerinin ayn
ite kullanld varittir, ekil 24, 25 ve 26
ekonomik alma snrlarn gstermektedir.
ekillerdeki deerler komputer-Simulation
etdleri ile nemli bir imalat tarafndan
bulunmutur (16). Dnme direnlerinin (rol -
ling resistance) ti pi k deerleri Tablo 32 de
verilmitir.
TABLO 32 1
Lastik tekerli traktrlerde dnme direncinin
(rolling resistance) makina brt arlna
gre % olarak ifadesi.
zahat
Sert sathl yol
Makadam veya akl
Toprak yol
Yumuak sathl yol
Gevek kum ve akl
1
yol
Yumuak amurlu sath
Dnme direnci (brt
makina arl % )
2
3-3, 5
5
7,5
10
15- 20
30.2. Skraper Devir Sreleri :
Sabit sre yavalama, maki nay itmek
iin traktrn yerlemesi, ykleme, hzlan-
ma, dkme ve yayma gibi ilem srelerinden
mteekkildir. Deiken sre ykleme ile bo-
altma noktalan arasnda geen nakliye s-
residir. Sabit sre en iyi ekilde kronometraj
etdleri ile tesfoit edilebilir. Ancak benze*
artlar hakknda bi r bilgi ve tecrbe mevcut
deilse Tablo 33 deki deerler kullanlabilir.
Deiken sre ykte ve bo dnteki s-
relerden meydana gelir.
Deiken sre =
Nakliye mesafesi Nakliye mesafesi
Nakliye hz (dolu) Nakliye hz (bo)
Nakliye hzlar bo ve dolu da en iyi e-
kilde kronometraj ile imalatnn performans
erilerinden meyil ve dnme direnleri dik-
kate alnarak bulunabilir.
Skraper devir sresi (dakika), t
c
= Sabit
sre -|- Deiken sre ...10
68
Madencilik
ekil 19. Ykl durumda le 12.5 meyUde
traktr - skraperlerin tatbikat blgeleri
30.3. Skraperlerin stihsalleri :
hangi bi r tecrbe yoksa, bu i ki termi n ar-
pm olan iletme randman Tablo 4'den el-
de edi j ebi l i r. Eer i artlar ar yamur,
don, kar, toz, kt nakliye yol l ar , di k me-
yi l l er, ar andrc kt paralanm ka-
yalar ve evsafsz igc ile karakterize ol u-
yorsa iletme randman zayf ol arak m-
tala edi l i r.
Ayn ekilde,, sevk-i idarenin kalitesi iyi
deilse, bakm ve -tamir in gerekli atelye-
ler yetersizse ve i organizasyonu i yi deilse
iletme randman zayf ol arak dnl mel i -
di r. Buna karlk eer sevk-i idare ok iyi
evsafta ve i artl ar i yi ise iletme randman
ok iyi ol arak alnr.
30.5. Dol durul abi l i rl i k : ;
Skraper teknelerinin dol durul abi l i rl i k du-
rumu ekskavatrlere nazaran daha fazladr.
Tablo 34 bu konuda yaklak mal umat ver-
mektedi r.
Ar ve paralanm kaya yklendiinde
skraperin maksi mum yk almamas sa-
lanmaldr.
Naki l olunan yk genellikle yerinde hacim
ol arak ifade edi l i r .Skraperin yma kapasite-
sine, dol durul abi l i rl i i ne ve kabarma f akt r
ne bamldr.
Skraperin istihsali (yeri nde hacim/saat)
30 .4. AO sletme Randman :
A ve O terimlerini tesbt etmek iin her
Skraper yma kapasitesi x Dol dur ul abi l i r l i kx 60xOA
""" Kabarma f akt r x t.
ekil 20. le 12.5 meyil aa yklemede
traktr - skraperin tatbikat blgeleri
TABLO 33
Trakt r - Skraperl eri n standard sabit devir srel eri .
T > Daki ka
Konvansiyonel (Tek mot orl u) skraper 1,45
ok motorl u skraper 1,25
Ykselen skraper ,55
( i t i ci ile i ti l erek dol durul ma)
( i t i ci ile i ti l erek dol durma)
( i t i ci yok)
Cilt: XI Say : 5 69
TABLO 34
Trakt r - Skraperl erde dol dur uJ a bi l i r l i k ve
kabarma f akt r l er i .
Dol duru- Kabarma
Kaz art l ar l abi l i rl i k Fakt r
Kolay ve kuru 0.95 -100 1.15 -1.25
Orta evsafta adi toprak 0.90 - 0.95 .1.2 -1.3
Orta sertl i kte ki l l er 0.85^0.9 1.35
Zayf kayalar , 0.85 - 0.95 1.35 -1.45
Sert, nemli ki l l er 0.70-0.80 1.4
yi paralanm kayalar 0.75-0.80 1.5
G kaz artl ar ,
paralanm basalt, vs. 0.50 1.5 r l . 6
30 .6. t i ci Trakt rl er :
Kaz srasnda skraperlerin bo olarak
iticisiz beklemesini nlemek i i n skraper
adedi ile i ti ci t rakt r adedi ayarlanmaldr.
Devir srelerindeki f arkl l kl ar yznden tam
bi r sinkronizasyon alamak bi r ok maden
iletmesinde mmkn ol amamaktad r.
ti ci traktrl erl e desteklenen maksi mum
skraper adedi aadaki balant ile bul unur.
Skraper devir sresi
Maksi mum Skraper Adedi =-
:

:
ti ci devir sresi
...12
Burada i ti ci devir sresi (daki ka) = 1.4
(Skraper dol durma sresi) + 0.25 Geneli i ki s
i ti ci devi r sresi 1.2-2.0 daki ka arasndadr.
...13
Nakliye mesafelerinin ksa olduu durum*
larda skraperl eri n bi r bi r i arkasna bi r i ki mi
ci ddi bi r problem ol abi l i r. ok mot orl u skra-
perlerde bu durum o kadar ci ddi dei l di r.
nk ok mot orl u skraperler kendi kendi-
lerine bi r mi kt ar yk dol durabi l i rl er.
30 . 7. t me - ekme Operasyonlar :
t me-ekme metodunda bi r ka ok mo-
t orl u skraper kul l an l r. ki makina i rti bat-
^anarak kaz yerine gel i rl er. Arkadaki skra-
per ndekini iterek dol durur. Bundan sonra
dolu olan ndeki skaper arkadaki makina-
yi ekerek dol durma ilemine yard mc ol ur.
Doldurma tamamlandktan sonra maki nal ar
ayrlr ve tumba sahasna tek ol arak gider-
ler.
Bu durumda devi r sresi bi r i ti ci tarafn-
dan dol durul an skraper devi r sresinden bi -
raz fazladr.
31. T R A K T R S K R A P E R M A S R A F L A R I :
Bir t rakt r skraperin ekonomi k mr i
artlarna baldr. Tablo 23 bu konuda bi r
f i ki r verebi l i r.
TABLO 35
Skraperl eri n ekonomi k mrl eri
(al ma saati ol ar ak)
Sevk-i dare Durumu
art l ar
:
ok i yi yi Or t a Zayf
ok iyi 13000 12500 11500 10500
yi 12500 11500 10500 9500
Orta 11000 10500 9500 8 5 0 0
Kt 10000 9000 8500 8000
Kolay kaz artlarnda, iyi nakil yol l ar
zerinde uzun mesafelere yaplan, naki l l er
maharetl i ve yetiken operatrl er, i artla-
r n n ok iyi ol arak nitelendirilmesine se-
beb ol acaktr. Buna karlk sert kaz art
larnda, ksa mesafelere di k ar meyilleri3
yaplan nakl i yatl arda ve nakliye yol l ar n n ba-
kmsz, ar derecede gevek olduu durum-
larda i artlar kt olarak ni tel endi ri l i r.
Ayn ekilde iyi bakm ve tami r artlarnda
sevk idare ok iyi ol arak vasflandrlr.
Skraperlerirr ml ki yet ve iletme masraf-
larnn hesaplanmas aada takdi m edilen
ekilde yap l abi l i r.
3.1.1. Ml ki yet Masr af l ar :
1 ) FOB makina bedel i , yedek para-
lar dahi l TL.
2) alma mahalline kadar nakliye
ve sigorta masraflar TL.
70 Madencilik
3) Gmrk vergisi TL
4) Toplam TL.
5) Eksi ( ) lasti k bedelleri TL.
6) Toplam TL.
7) Traktr - Skraper mr TL.
n = Yl (7a)
alma saati/yl ( 7b)
Toplam saat (7c)
(Baknz Tablo 35; 7b ve 7c tesbit edi l di k-
ten sonra 7a hesap'anr).
8) Makina itfas
Toplam 6
Masraf /saat .=
Kalem 7c
9) Ortalama yat r m f orml kullanla-
rak
(Topl am 4) x (n + 1)
Ortalama yat r m = TL.
2 n
10) Faiz oran %
11) Sigorta %
12) Vergiler vs. %
13) Toplam %
14) (Topl am %) x (Ortal ama yat-
r m) -T- (Kal em 7c) TL
15) Toplam Ml ki yet Maliyeti/saat
= (Kal em 8) + (Kal em 14) TL.
31. 2. letme Masraf l ar :
16) Yakt masraflar (baknz Tablo 29)
(Yak t tketi mi /saat) x (Mal i -
yet /l i t re) TL.
17) Yalar (baknz Tablo 30)
Dili kutusu (saatl i k t ket i m) x
(Mal i yet /l i t re) TL.
Transmisyon (saatl i k t ket i m) x
Mal i yet/Hi re) TL.
Fi l i tre masraflar (baknz Taj>
l o 3 1 ) TL.
Gres ya = 0.2 x f i yat /1b TL.
18) Hi drol i k ya TL.
19) Bakm : yedek paralar ve i i l i k
M x (kal em 8) M faktrnn deer-
leri iin Tablo 36'ya baknz.
20) Kesici u masraflar '
Kesici bak dei ti rme masraflar -r-
kesici bak mr TL.
Kesici ularn mrl eri 350 ile 700
saat arasndadr.
(Mal i yet 20- 5 0 penny/saatti r.)
21 ) Lastik masraflar
Lastik dei tti rme masraflar +
Lastik mr (baknz tablo 26)
22) Operatr yevmiyesi/saat (Sosyal
masraflar, sigorta vs. dahi l ) TL
23) Toplam letme Masraflar
Kalem (16 + 17 + 1 8 + 19 +
20 + 21 + 22) TL.
TABLO 36
Trakt r - Skraperl eri n Bakm Fakt r, M
Skraper Ti pi
art l ar
ok iyi iyi Orta Zayf
Tek motorl u
ok motorl u
Ykselen
0.65
0.66
0.68
0.80
0.82
0.84
1.00
1.02
1.05
1. 2
1.23
1.28
TOPLAM MLK Y ET VE LETME
MASRAFLARI
24) Toplam Ml ki yet ve letme Mas-
rafl ar
= (Kal em 15) + (Kal em 23) TL.
( Konvansiyonel veya ok mot orl u skra-
perlerle yaplan kazlarda i ti ci makina kul -
lanldndan bu maki nal ar n masraflarda he-
saplara dahil edi l mel i di r. Buldozerlerin mas-
rafl ar ayn i ti ci makinalar iim kullanla-
bi l i r. Ancak kesici bak masraflar hesap-
tan kar l mal d r).
25) Masraf/ton .
(Kal em 23) -j - ( t i ci masraf)
Ton/saat
TL.
71
Cilt : XI Say : 5
32. BULDOZERLER : BULDOZER MASRAFLARI :
Budozerler ana kaz ileri iin kul l an l -
makla bi rl i kt e ak iletmelerde bi r ok g-
revlerde almaktadrlar Genel ol arak pa-
l ettl i dozerler kul l an l makl a bi rl i kt e yeni imal
edilen lastfk tekerl i dozerler geni bi r tatbi -
kat sahas bul maktad r. Skraper buldozerler-
le i ti l mektedi r.
Buldozerlerin bak kapasitesi imalat-
larn kataloklarnddn temi n edi l ebi l i r. Bul*
dozerle yaplan kazlarda kabarma f akt r
dier kazlara nazaran deiik bi r durum
gsteri r.
Tablo 37'de verilen deerler kabarma fak-
tr olarak kul l an l abi l i r.
TABLO 37
Buldozerle kazlan malzemeleri n kabarma
f akt r
Malzeme Kabarma f akt r
Paralanm kaya 1.65
Ar ki l (neml i ) 1.45
Byk paral kayalar ihtiva
eden toprak 1.35
Toprak 1.25
Kum ve ufak akl 1. 1
Trakt r - skraperler i i n kul l an l an he-
sap ekli buldozerler iin aada bel i rti l en
dei i kl i kl erl e tatbi k edi l ebi l i r. Buldozerlerin
ekonomi k mr tabl o 28 den tesbit edi l i r.
Paletli buldozerlerin lastik masraf yokt ur.
Bakm ve tami r masraflar iin Tabl o 38 deki
deerler uygulanr.
TABLO 38
Buldozerler i i n bak m f akt r ( M * )
Ti p ok iyi iyi Orta Zayf
Paletli 0.8 0.95 1.1 1.3
Lastik tekerli 0.7 0.85 1.0 1.2
* Bak bakm masraflar dahildir.
Eer buldozer t rakt r skraperler itmede
ve ekmede i ti ci ve ekici ol arak kullanlyor-
sa, bak masrafl ar olmadndan M fak-
tr 0.8 ile arp l r.
33. GNMZ KAZI LER NDE TEMA-
Y LLER :
Srekli kaz metodlarnn avantajlarndan
yeni i mkanl ar domasna ramen, sert kaya-
l arda, kazda bu metodu t at bi k etmek bu gn
iin mmkn grl memektedi r. Kaz metodla-
rnda devri m yaratacak yeni uygulamalar, ka-
yalar hakknda yeni bi lgi lere ihtiya gster-
mektedi r.
Bu gn i i n sert kayalarn kazlarnda,
kimyasal patlayc maddelerle del me-pat-
latma - ykleme metodu en yaygn uygula-
ma ol arak mahade edi l mektedi r.
Srekli ekskavatrler alannda, yeni imal
edilen bi r makina hakknda bireyler syle-
mek gerekir. Bu dnt r kepeli makina ykn
yan taraftan boaltmakta ve kamyon nakl i -
ye sistemi ile bi r l i kt e al t r l maktad r. Ma-
kina zayf kayalarda (kumt a , kmr, vs.)
teori k ol arak 2300 m
3
/saat kapasitesinde ka-
z yapabi l mektedi r. Maki nanm yat r m mas-
raf olduka dktr.
Dner kepeli ekskavatrlerin nmz-
deki y l l arda gel i i mi olduka byk olacak-
t r. Ancak sert ar ve i yi bi r ekilde ufalan-
Buldozerleme operasyonunda sabit zaman
sresi yoktur. Maki nanm vitesi eitli malze-
melerdeki kazlara gre ayarlanr. eitli ka-
zlardaki hz imalatnn katologlarndan te-
mi n edi l ebi l i r.
Normalen 1 inci Vitesde kazma hz 1.1
m/saniye ve nc vitesde geri hz 2.8 m/
saniye kadard r.
Hareket mesafesi Hareket mesafesi
t
c = =
_j_
kaz hz Geri hz
Bu durumda istihsal
Bak kapasitesi x 60 x AO
Yerinde hacm/saat =
tc
AO deeri Tablo 4 den temin edi l ebi l i r.
72
Madendllr
mam kayalarda bu makinalarn geliimi
tahmi n edi l di i kadar byk olmayacaktr.
Dner kepeli makinalarn rekabetinden do-
lay ekskavatr imalatlar yeni bi r dizayn
olan hi drol i k ekskavatr vcuda getirmi-
l erdi r. Hi drol i k ekskavatrlerin ideal kazma
ve kaldrma fonksiyonlarnda 13 km/saat l i k
hzlar ile tekerli ykl eyi ci l eri n mteharri k
olma zelliini bnyelerinde toplanmlar-
d r.
34. SONU :
Bu makalenin gayesi, ak maden iletme-
lerinde kaz ve ykleyici makinalarn seimi
iin basit bi r ekilde gerekli kaideleri ve
mevcut bi l gi l eri takdi m etmekti r.
Okuyucu kendi iletmesinde mevcut bi l gi -
l eri , takdi m edilen bi l gi l erl e mukayese ederek
serbest bi r ekilde doneleri kendi ihtiyacna
gre ayarhyabilir. Endstri Mhendisliinde
tatbi k edilen metodlarla tatbi kattaki deer-
ler bul unmal ve icap ediyorsa takdi m edilen
donelerde dei i kl i kl er yap l mal d r.
Ekskavatr sein-.inde uygulanan simulas-
yon teknii ve dier kark ve akademik tek-
ni kl er ancak uygulanan sistemin dayana
olan donelerin doruluu ve hassasl ile ky-
met kazanrlar.
BBLYOGRAFK TANITIM
1. Frankl in J. A. Broch, Walton G.: Logging
the mechanical character of rock. Trans
Inst Min. Metall (Section A. Min. Indus-
try) 80, 1971, Al - 9 .
2. Atkinson T.: Mechanical and electrical as-
pects of opencast mining. Min. Technol., 51
Oct. 1969 19-40.
3. Weis. J. F. : Application dat a (Marion
Ohio : Marion Power Shovel Co. Inc., 1970).
4. Drevdahl E. R.: Estimation of shovel and
dragline output for system analysis. In Proc.
Symp. Surf. Min. Practices. 1960 Kumlauf
H. E. ed. (Tucson Arizona : University of
Arizona. 1960). 94 -107.
5. Rumfeit H. : Proper machinery mass for
stripping overburden. Min. Engng. N. Y. 13,
1961. 480-7.
6. Weis J. F. : Large machine application da-
ta book (Marion, Ohio : Marion Power Sho-
vel Co. Inc. 1969).
7. Stzodka K., Piatkowiak N. : How East Ger-
mans shift deep overburden using mobile
bridge conveyor units. World Min,, 22, Nov.
1969, 26-31.
9. Rasper L, Ri ttner H.: Der Aufschluss der
Braunkohlentagebaues der Neyveli Lignite
Corporation und Erfahrungen mitSchaufel-
rdern in hartem Abraum. Braunkohle Wr-
me Energie, 13, 1961, 390-400..
10. Habermaas H, Krumrey A.: Fahrwerke der
kontinuierlich ai'beitenden Tagebaugerte.
Friedrich Krupp Maschinen und Stahlbau.
Rheinhausen (Pamphl et).
11. Himmel W.: Der Spesifische Grabwiders-
tand in Abhngigkeit von der Spanflche
und der Spanform bie verschiedenen Bode-
narten. Freiberger Forsch Hft. A 265, 1963,
5-40.
12. Krumrey A. : Bucket-wheel excavators with
stacker boom. Krupp* Tech. Rev., 23, 1965,
21-32.
13. Dombrowsky N. G.: Die neunen Schaufel-
radbager und Probleme ihrer Konstruktion
Bergbautechnik, 14, 1964, 277
15. Front end loader bucket rating. Society of
Automotive Engineers Year book 1967 (New
York : Society of Automotive Engineers,
1967), p. .1020.
16. Wheel tractor scrapers used in mining appli-
cutions (Peoria I I I : Caterpillar Tractor Co,
1970). 4 p.
17. Atkinson T.: Ground prepation by ripping
in open pit mining. Min. Mag. London, 122,
1970, 4588-69.
18. Barber - Greene continuous excavator mo-
del XL-50 Preliminary cost and operating
data. Barber - Greene Co., Aurora, Illinois,
1970.
CUt : XI Say : 5
73