Informatika Hyrje

Informatika
2013 nga Dritan Halimi
SHFMU
Gjon Serrei - Ferizaj
INFORMATIKA
Fjala informatik paraqitet pr her t par n Franc n vitin 1960, ndrsa m von e prvetsojn edhe
vendet tjera n Europ dhe n bot. Vet fjala sht nxjer nga fjalt informacion (Information) dhe
automatik (Automatique) dhe paraqet shkenc n pr informatat dhe lajmrimet. Informacioni, n aspekt
m t gjer prfshin t gjitha faktet, t komunikuara, t msuara apo t mbajtura mend. Teoria e
informacionit sht shkenc adekuate e cila merret e studimin e prpunimit dhe rruajtes s
shnimeve. Informatika si shkenc sht krijuar nga shkaqe praktike me bashkimin e shkencs s
kompjuterve (computer science) dhe shkencs s informatave (information science
). Sot n prdorim jan emrtimet Informatik, Shkenca Kompjuterike, Teknologji informative, e tj.
Krkesa gjithnj e n rritje pr informacione, sidomos, informacione m t prbra, si dhe shpenzimet e
larta t pranimit t pranimit t tyre n form natyrore (joelektronike), krijoi krkesat pr zhvillim t shpejt
t kompjuterve. Informatika prjetoi zhvillim t fuqishm n vitet e gjashtdhjet a t shek XX. Suksesi q
pati e oi n vet majn e t gjitha degve t tjera industriale.
Informatika sot sht shkenc mjaft e zgjeruar dhe e diversifikuar n disa lmi, e ndr m
t zshmet jan: Teoria e Algoritmeve, Struktura e t dhnave, Prpunimi i t dhnave,
Bazat e t dhnave, Arqitektura e kompjuterve, Kodet dhe kodimet, Logjika kompjuterike, Komunikimi
dhe lidhjet, Udhheqja e proceseve, etj.
Mes viteve t gjashtdhjeta dhe t shtatdhjeta, informatika gje
n zbatimin e saj n t gjitha veprimtarit komerciale dhe shoqrore. Zbatimi i gjithanshm i saj n vitet e
shtatdhjeta, sjell ndarjen e saj n diciplina t veanta q prpunojn trsi t ndryshme, mes t cilve
sht edhe informatika e biznesit. Informatika e biznesit merret me informata komerciale. Informata
komerciale sht e dhn q ka vler (informative) pr marrsin n kuptimin e vendimeve biznesore. T
dhnat biznesore si sht pr shembull oferta, mund t ken prmbajtjen e nj komunikimi biznesor,
mund t ken formn e lajmrimit si jan pr shembull proces verbalet e ndryshme, regjistrimet, dhe t
ngjajshme por mund t jen edhe dokumente si jan faturat etj
Informatika
SHFMU
1. BAZAT E INFORMATIKS
1.1. KUPTIMET THEMELORE
1.1.1. E DHNA DHE INFORMATA
Kur prmendim fjaln e dhn kemi t qart domethnien e saj, por prmbajtja e saj ndryshon
mvarsisht nga rasti n t cilin prdoret ajo. Nj definicion thot se:
E dhn sht fardolloj shkronje, numri apo simboli apo kombinim shkronjash, numrash
dhe simbolesh pa ndonj domethnje t veant.
E dhn sht edhe tingulli i ziles s shkolls q lajmron fundin e ors s msimit.
Figura e pirunit dhe thiks n shenjn e komunikacionit, si dhe figura e dgjueses t
telefonit n vende t dukshme jan t dhna, si sht e dhn edhe film
i vizatimor para ditarit televiziv t mbrmjes.
Informata sht e dhn q shfrytzuesit i shrben gjat sje
lljes t ndonj vendimi. Pr dallim nga e dhna, informata ka rndsi pr marrsin pasiq aj
o rrit njohurit e tij. Nj definicion pr Informatn do t ishte:
Informata paraqet nj bashksi t t dhnave, kuptimeve ose shenjave t cilat pranuesit ia zvoglojn ose
ia eliminojn papritshmrin dhe pacaktueshmrin dhe e cila mundson veprimin duke br zgjedhjen
m optimale nga ngjarjet e mundshme me qllim t ngritjes s kapacitetit t njohurive njerzore pr
ngjarjen e zgjedhur. E dhna se mimet n Durrs jan m t ulta se n Ulqin sht
informat pr njeriun q aktualisht vendos ku do t kaloj pushimin veror. Pr t tjert kjo e dhn
mund t jet (jo) interesante. E dhna se koha nesr do t jet e bukur (ose
me shi) nuk sht informacion pr dik q nuk del nga shtpia, por pr bujkun sht informacion shum
i rndsishm. Fjala informat rrjedh nga fjala latine informa
tio, q n gjuhn shqipe i prgjigjet fjala lajmrim (lajm)
Informatika
SHFMU
BAZAT E INFORMATIKS
N kt tekst trajtohen Bazat e Teknologjis informatike (IT), q kan t bjn me shrytzuesit e kompjuterve, nga lmi i
shkencave teknike. Temat trajtojn llojet e ndryshme t kompjuterve dhe sistemeve kompjuterike q sot jan n prdorim,
si dhe nj shikim t shkurt n Internet Studenti do t mund t identifikon veorit themelore t Sistemit Operativ
Windows, elementet e Windows Desktop-it, t softuerit aplikativ dhe t konfigurimeve bashkkohore kompjuterike.
Gjithashtu, nxenesi do t mund t mson nj numr t fjalve dhe shprehjeve specifike t cilat jan me rndsi pr
inxhiniert. Gjithashtu, studenti ka mundsi q t ushtron dhe t mson konversionet e numrave binar n decimal dhe
anasjelltas. Nj spjegim i tekniks analoge dhe digjitale gjithashtu sht dhn si hyrje n teknikn e algoritmeve.
Studenti njoftohet me komponentat kryesore hardverike si dhe me softuerin operativ dhe softuerin aplikativ i cili ka nj
prdorim m global.
Meqense siguria ka doher prioritet gjat puns me kompjuter, nj kapitull i kushtohet ksaj shtjeje si dhe puns
eventuale n laborator apo n Kabinet kompjuterik.
ka sht Informatika?
Q kur njeriu ka filluar t mendon n mnyr paksa m racionale, ai ka tentuar q pr botn q e rrethon, t ruan t dhna
t ndryshme, me t cilat doher i ka zgjeruar njohurit e veta pr mjedisin pr rreth. Kto t dhn`a, ai filloi ti kmben me
njerzit tjer dhe kshtu, n mnyr spontane por pr nevoja thjesht pragmatike, u krijua nj produkt i ri i njerzimit i
uajtur informat, si njsi elementare e komunikimit t drejt dhe t kuptueshm ndrmjet njerzve.
N botn bashkkohore n t ciln jetojm, informatat kan fituar nj rndsi t veant, nga se mbi nj sistem t tr t
grumbullimit dhe prpunimit t informatave (pra t t dhnave), mbshtetet edhe zhvillimi intenziv i t gjitha lmive t
aktivitetit njerzor. Sot, grumbullimi dhe prpunimi i informatave, sht zhvilluar n nj shkenc n vete, e cila sht
emrtuar INFORMATIKA.
Pr Informatikn si shkenc, jan shtruar shum definicione, por ne do t prkufizohemi n kt definicion t
mundshm: Informatika sht nj shkenc ekzakte e cila studion bazat teorike t grumbullimit dhe t prpunimit
t informatave, si dhe prdorimin dhe aplikimin e tyre me ndihmn e mjeteve bashkkohore elektronike t
dedikuara pr manipulim me informata t emrtuara kompjuter dhe sisteme kompjuterike.
.
FAZAT E ZHVILLIMIT T KOMPJUTERVE
Pajisjet mekanike q i paraprin zbulimit t kompjuterit
Mekanizmi i par digjital - abakusi, sht zbuluar q n vitin 3000 para epoks son, ose
edhe m hert. Edhe n ditt e sotme prdoret me sukses n shitoret tregtare t Kins,
Japonis, Rusis etj. Ky sht nj mekanizm me sfera, pr nga pamja i ngjashm me
numratorin e zakonshm. Abakusi shrben pr kryerjen e katr operacioneve elementare
llogaritse: mbledhjes, zbritjes, shumzimit dhe pjestimit. Prbhet nga 11 shtiza t
metalta n t cilat jan t vendosura nga shtat sfera. Npr kto shtiza metalike kalon nj
shtyll e drurit e cila i ndan pes sferat e poshtme nga dy sfera t siprme Shtizat
metalike, n t vrtet jan njmbdhjet vende dhjetore. Pes sfera n pjesn e poshtme
t shtizs kan vlern 1, kurse dy sferat e eprme kan vlern 5. Sferat q mbesin n
pozitn e poshtme nuk kan vler (zero).
Informatika 2013 nga Dritan Halimi SHFMU Gjon Serrei - Ferizaj

Numri i sferave n pozitn e eprme pra paraqet vlern e sakt.
Figura 2. Abakusi
Pas ksaj, deri m 1630 nuk ka pasur ndonj zbulim t rndsishm. N kt vit shkenctari
gjerman Vilhelm Shikard (Wilhelm Schickard) dha projektet pr makinn me ndihmn e s
cils mundeshin t realizohen llogaritjet elementare matematikore, por nuk ka dshmi se kjo
makin ather sht realizuar, deri m 1960.
Figura 3. Makina e par pr llogaritje e realizuar n v.1960, sipas projekteve t

Wilhelm Schickard-it (1592-1635) t punuara m 1630.
N vitin 1642 n Franc, Blez Paskali (Blaise Pascal 1623-1662) n moshn 19 vjeare, pr
ti ndihmuar babait, t cilin e kishte tregtar dhe i cili kishte kokarje n llogaritje t
siprfaqes s tekstilit pr shitje, zbuloi makinn digjitale e cila kishte mundsi t kryente
mbledhje dhe zbritje t numrave, t ciln e pagzoi me emrin Paskalina. Bartja prej nj
vendi dhjetor n tjetrin n kt makin sht br n mnyr automatike, kurse shifrat
jan shnuar me rrotullimin e 8 numruesve.
Informatika
SHFMU
Figura 4. Paskalina e Blez Paskalit
N vitin 1672, Vilhelmfon Lajbnic n Gjermani, tridhjet vjet pas zbulimit t Paskalit,
konstruktoi makinn digjitale e cila prve mbledhjes dhe zbritjes kishte mundsi t kryente
edhe operacionin e shumzimit dhe pjestimit, si dhe t nxjerr rrnjn katrore t fardo
numri.
N vitin 1804, pra 132 vjet m von, Zhakar (Jacquard) prdori i pari kartelet e perforuara
n teknologjin e tekstilit. N baz t vrimave t perforuara n kartele, makina zgjedhte
ngjyrat t cilat duhej prdorur n vendet e caktuara gjat prodhimit t plhurs. Nse
kartelet lidheshin n shirit t pafundm, makina fitonte mundsin q t prodhoj ndonj
ornament (vizatim) i cili prsritet.
M 1835, arls Bebixh (Charles Babbage), matematicient nga Kembrixhi, projektoi makinn
e re, e cila edhe pse kur nuk u prfundua, merret se sht paraardhse e kompjuterit
bashkkohor.
Figura 5. Makina e Bebixhit
Informatika
SHFMU
Ky projekt kishte pajisjet pr hyrje dhe dalje n t cilat jan prdor kartelet e perforuara.
Prpos ksaj, Bebixh parashikoi edhe vendin pr vendosjen e shnimeve - kujtesn
(memorien), si dhe procesorin. Me makin dhe me kujtes udhheqnin kartelet n t cilat
ishin t vendosura instruksionet t koduara n mnyr numerike dhe t ruajtura ashtu q t
funksionojn n momentin kur i nevojiten pr pun procesorit.
Figura 6. Makina e Holeritit
Pra kjo makin i kishte t gjitha pjest e kompjuterve bashkkohor: kujtesn, njsin
kontrolluese, njsin aritmetike-logjike, njsin hyrse dhe at dalse. Kujtesa kishte
kapacitetin pr ruajtjen e 50000 shifrave. Njsia aritmetike kryente operacionin e mbledhjes
ose at t zbritjes n periodn prej 1 sekonde, kurse pr shumzimin e numrit 50-shifror me
numrin tjetr 50-shifror duheshin prafrsisht 60 sekonda.
Hapa t mdhenj n zhvillimin e kompjuterve ka br edhe shkenctari Holerit (Hollerith) i
cili konstruktoi makinn me kartela t perforuara dhe me impulse elektrike, me ann e s
cils u b regjistrimi i popullsis n Amerik, m 1891. Deri ather regjistrimi i popullsis
bhej me an t disa kartuave n t cilat shnoheshin t gjitha shnimet t cilat ishin
karakteristik pr personin e caktuar, por pr komunikimin e rezultateve t regjistrimit
nevojitej nj pun shumvjeare, kshtu q ai komunikohej edhe dhjet vjet m von. N
punn e regjistrimit angazhoheshin shum njerz t cilt me vite t tra bnin klasifikimin e
popullsis sipas moshs, gjinis dhe elementeve t tjera karakteristike.
N vitin 1915 spanjolli Leonardo Tores kombinoi teknikn e kompjuterit elektromekanik me
principet e programimit. Ai e prezantoi makinn e par t aft q t bie vendime dhe at e
ilustroi duke e prdor pr zgjidhjen e problemeve t thjeshta n shah. Gjashtmbdhjet
vjet pas ksaj, n SHBA Vanaver Bush e projektoi kompjuterin analog t cilin e pagzoi me
emrin analizatori diferencial. Ky ishte kompjuteri i par me aftsi q t zhvilloj ekuacione.
Dy vjet m von n Angli Daglas Hartri u bashkua me Artur Porterin pr t krijuar nj
kompjuter analog. Hartri m von u b shkenctari i par i cili e prdori kompjuterin gjat
zgjidhjes s problemeve n teorin atomike.

Prafrsisht n koh t njjt (1936) n Gjermani Konrad Zuse i pari ofroi disa ide themelore
t llogaritjes automatike duke futur n prdorim edhe sistemin e numrave binar dhe pikn e
lvizshme dhjetore. Deri m 1941 ai prfundoi kalkulatorin e tij barts Z2 dhe Z3, si dhe
zhvilloi gjuhn algoritmike PK, paraardhse t gjuhs programuese PL/I dhe ALGOL.
N vitin 1937 Klod Shanon dhe Xhorxh Shtibic, duke punuar ndaras n SHBA, arritn t
zbulojn qarqe elektro-ndrprerse t cilat punonin sipas ligjeve t algjebrs s Bulit, gj q
rezultoi n prparimin e dukshm t zhvillimit t teknologjis s kompjuterve. Shtat vjet
m von sht prezantuar kompjuteri HARVARD MARK 1. Ky kompjuter i par digjital u
zhvillua bashkrisht nga Hauard Ajken, Kler Lejk, Fransis Hamilton dhe Benxhamin durfe,
duke punuar n laboratorin kompjuterik t Harwardit me prmbajte t IBM-it.
Zbulimi i llambave elektronike nga ana e Fasodenit, De Forestit dhe t tjerve n fillim t
shekullit t kaluar, filloi q t gjej zbatimin edhe tek kompjutert n fillim t viteve t
dyzeta. N vitin 1945, Xhon Fon Njuman, i lindur n Hungari, e i cili vepronte dhe punonte
n SHBA, zhvilloi konceptin e programit t ruajtur, n baz t t cilit urdhrat q duhej ti
parashtrohen kompjuterit ruheshin brenda n form numerike. Si rezultat i ksaj, vendimet
logjike mund t kryheshin brenda makins, kurse urdhrat t modifikoheshin n kompjuter
gjat prpunimit. Ky ishte nj hap shum i rndsishm, i cili kishte shum ndikim nga
zbulimi i Bebixhit, para 100 vjetsh dhe n kt baz u ndrtua EDVAC (Electronic Discrete
Variable Autoinatic Computer) n Pensilvani dhe EDSAC (Electronic Delay Storage Automatic
Calculator) n Kembrixh.
Kompjuteri i par plotsisht i elektronizuar ishte ENIAC, t cilin e projektuan Xhon Maushli
dhe Presper Ekert. Ky kompjuter u krye m 1946 dhe mimi i tij ishte afr 10 milion dollar.
Kishte 18000 llamba elektronike dhe ishte i rnd 30 tonelata.
Informatika
SHFMU
Fig7. Kompjuteri i par elektronik ENIAC
Pas tij pasojn kompjutert gjithnj m t prsosur. N vitin 1948, IBM prodhon kompjuterin
POPPA, i cili prmbante bartjen e udhheqjes me kusht, kurse n vitin 1949 kompjuteri
EDSAC i pari arriti shpejtsi t mdha t kujtess duke u shrbyer me numra binar. Gjat
viteve t pesdhjeta u prodhuan kompjutert SSEC, EDVAC, ILLIAC, MANIJAC, WHIRLWIND,
MADM dhe UNIVAC. T gjith kta kompjuter ishin me dimensione shum t mdha dhe me
mime tejet t larta.
Deri me zbulimin e transistorit dhe aplikimin e tij n teknologjin kompjuterike,
i kompjuterve ishte relativisht i ngadalshm.
zhvillimi
Kompjutert ishin jo vetm me mim t lart, por edhe krkonin hapsir t madhe.

N vitin 1948 Xhon Barden, Valter Braten dhe Vilijem Shokelli n laboratort e Bellit n SHBA
realizuan transistorin, i cili pr shkak t dimensioneve t tija t vogla si dhe fuqis s vogl
t nevojshme t furnizimit, menjher gjeti aplikimin n t gjitha pajisjet elektronike.
N vitin 1951 n SHBA, n Vestern Elektrik, shkenctart pr t parn her e realizuan
prforcuesin (amplifikatorin) n baz t transistorit.
N vitin 1958 n SHBA, Kompania Ferajlld, realizoi transistorin e rrafsht (planar) n t cilin
si izolator sht prdorur dioksidi i silicit. N vitin 1959, prap n SHBA, Texas Instruments
dhe Ferajlld realizuan paketat e gjysmpruesve me dy ose m shum transistor t bazs
s silicit. Si rezultat, shpenzimet jan zvogluar shum si dhe sht krijuar mundsia e futjes
s m shum komponentve n nj cop t silicit.
N vitin 1964, Gordon Mur, shkenctari kryesor i firms Ferajlld, prognozoi se do vjet do t
dyfishohet dendsia e komponentve.
N vitin 1971, kompania INTEL n SHBA, prodhuesi m i madh momental i qarqeve t
integruara, realizoi mikroprocesorin e par i cili njherit ishte edhe njsi qendrore e
kompjuterit (CPU-Centml Proccesor Unit) ku funksionet logjike dhe aritmetike zhvilloheshin
n t njjtin ip, me dimensione m t vogla se gjysm centimetri anash. N vitin 1975
kompania e njjt realizoi kompjuterin komplet n nj pllak t vetme (kartele elektronike).
Nj vit m von (1976) realizuan prodhimin e nj kompjuteri tet bitsh i cili prbnte rreth
20.000 transistor n nj ip t silicit.
Gjeneratat e kompjuterve
Teknika kompjuterike gjat 50 viteve t fundit prshkon disa faza t zhvillimit n kuptimin e
elementeve t ndryshme pr konstruktimin e kompjuterve elektronik. Kto faza paraqesin
t ashtuquajturat gjenerata t kompjuterve. Tabela q vijon tregon zhvillimin npr
gjenerata t kompjuterve.
Gjenerata e par e kompjuterve prdorte gypat elektronik dhe lidhjet me tela si
komponent themelore ku bhej prpunimi i t dhnave. Ishin shum t mdha dhe
harxhonin shum energji elektrike. N ann tjetr, shpesh u nnshtroheshin defekteve,
ndrsa shpresa e tyre (rezistushmria ndaj gabimeve gjat puns) ishte modeste.
Gjenerata
Gjenerata e par
Gjenerata e dyt
Gjenerata e tret
Gjenerata e katrt
Periudha
Zbulimi
1946
- Gypat elektronik
1958
1959
- Tranzistort
1963
1964
- Qarqe
t
1970
integruara
1971VLSI
1989
Informatika
SHFMU
Gjenerata e dyt e kompjuterve prdor teknologji t re t mbshtetur n t

ashtuquajturat gjysmprues. Transistort dhe qarqet e integruara t rryms jan
komponent themelore n konstruktimin e kompjuterve dhe komponentt tjera t
sistemeve tjera kompjuterike pasi q zvogluan dukshm dimensionet e gabaritit, rritet
shpejtsia dhe arrihet sigurim m i madh n pun. N programimin e ktyre kompjuterve,
gjuha e makins zvendsohet me gjuhn simbolike q n at koh i prdornin prodhuesit e
kompjuterve.
Gjenerata e tret karakterizohet nga komponente t mbshtetura n qarq integruara si tip
i ri i organizimit t elementeve gjysmpruese. Kompjutert fizikisht jan m t vegjl,
ndrsa aftsia pr prpunim sht rritur mjaft pasi q sht rritur kapaciteti i memorieve si
dhe shpejtsia e prpunimit. Prve ksaj n kompjuter t till mund t lidhen m shum
njsi hyrse dalse q mundson prpunim t t dhnave edhe n largsi. Qllimi i zhvillimit
t pjess programore t ksaj gjenerate sht n prfshirjen e m shum gjuhve
programore ndrsa ndryshime t rndsishme psojn edhe sistemet operative.
Gjenerata e katrt e kompjuterve prbhet po ashtu nga gjysmprues por t integruar
edhe n ipe elektronike. Prdoret teknika e re e prpunimit t elementeve t ashtuquajtura
VLSI (Very Large Scale Integration) teknologji mundson shkall t lart t integrimit t
komponentve elektronike. Kuptohet kto kompjuter gjithsesi i kalojn kompjutert e
gjeneratave t tjera. Sistemet e reja programore drejtojn kompjuter si dhe gjuh t reja
programore dhe programe t ndryshme q mundsojn automatizimin n t gjitha hapsirat
e veprimit t njeriut. Prfaqsues tipik i ksaj gjenerate sht kompjuteri personal (angl.
Personal Computer-PC).
Sot flitet edhe pr gjeneratn e pest dhe t gjasht t kompjuterve. Gjeneratn e
pest e karakterizon arkitektura paralele dhe t ashtuquajturit RISC procesort. Arkitektura
paralele mundson q dy ose m shum kompjuter bashkrisht t punojn n t njjtn
detyr. Gjenerata e gjasht e kompjuterve mbshtetet n arqitekturn e rrjets s
numrave. Ata jan neurokompjutert. Koncepti i neurokompjuterve sht q ata t punojn
sipas parimeve t puns s gjysms s djatht t trurit t njeriut q n mnyr simulative
prpunon sasi t mdha t informatave. Megjithat, pr kto gjenerata mund t flitet vetm
kushtimisht sepse RISC procesort jan prodhime t VLSI teknologjis (si te gjenerata e
katrt) ndrsa neurokompjutert akoma nuk jan n nivel t till t zhvillimit q t llogariten
si gjenerat.
Pak histori lidhur me kompjutert dhe informatat

Pr fillim, mund t prkufizohemi n njohurit elementare, q kompjuteri sht nj makin e thesht llogaritse, pra nj
kalkulator, i cili numrat e futura n te, i trajton duke realizuar disa nga veprimet elementare arithmatikore me to
mbledhje, zbritje, shumzim dhe pjestim.
Q n shekullin XVII, matematicienti dhe filosofi francez Blez Paskal, konstruktoi nj makin llogaritse, e cila prmes
sistemit t thmzorve, realizonte veprimet e mbledhjes dhe t zbritjes.
Disa vite m von, matematicienti i famshm gjerman Gotfrid Lajbnic, makinn llogaritse t Paskalit e zhvilloi m tutje,
duke i zgjeruar mundsit e ksaj makine q t kryen veprimet e shumzimit dhe t pjestimit t dy numrave.
Kah fundi i shekullit XVII dhe veanrisht me fillimin e shekullit XIX, n bot ndodh i ashtuquajturi Revolucioni
teknologjik kur u zbuluan dhe gjetn aplikim praktik, disa nga t arrijturat fantastike t njerzimit, si q jan rryma

elektrike, makina me avull dhe shum zbulime tjera. Bashk me kto zbulime, lindi edhe termi m von shum i prdorur
dhe aparati teknik i njohur me emrin AUTOMAT q nnkupton mjetin i cili kryen ndonj pun apo veprim pa impulse dhe
ndikime nga jasht, sipas ndonj reete t shtruar paraprakisht. Si automate t para, mund t prmendim kutiat muzikore
dhe vergllat, t cilat e reprodukojn nj melodi, duke e lexuar nga shiritat e shpuar.
Prdoimi industrial i automatave shenohet s pari n industrin e tekstilit, te makinat me avull, etj.
Nj matematicient anglez (Alan Tjuring), para lufts s dyt botnore, shtroi nj formalizim t plot matematikor t
konceptit automat duke zhvilluar makinn matematikore t Tjuringut, e cila i bashkon n nj automat disa llogaritje t
pavarura, duke realizuar kshtu shum llogaritje t ndrlikuara, t cilat deri ather, po t llogariteshin me dor, do t
krkonin pun disa mujore t nj matematicienti kulmor.
Definitivisht, me mbarimin e Lufts s dyt botnore, nj shkenctar i njohur me emrin Gjon fon Nojman, i pari bri
sintezn e dy koncepteve t cilat deri ather zhvilloheshin t ndara: bashkoi konceptin e makins llogaritse dhe
konceptin e automatit n nj koncept t vetm konceptin e makin`s s njohur me emrin kompjuter. Makina e fon
Nojmanit u zhvillua duke u mbshtetur n kto parime themelore:
- Sekuencat e operacioneve t cilat duhet t realizohen, makins duhet ti kumtohen n nj form t veant t shkruar
nga jeriu dhe t emrtuar PROGRAM.
- T dhnat si veprimet t cilat duhet t kryhen mbi to si dhe rezultatet, vendosen n nj hapsir t veant t makins
t emrtuar MEMORJE;
- Operacionet arithmetike, brenda makins realizohen n nj sistem t veant numerik n sistemin binar (me baz
2), e jo n sistemin decimal (me bazn 10) n t cilin njeriu sht msuar t llogarit;
- Rradhitja e kryerjes s operacioneve sht n mundsin dhe prgjegjsin e makins, duke u bazuar n mes
rezultatet e llogaritjeve (prdorimi i IF degzimeve);
N figurn 1 sht paraqit skema funksionale e makins s fon Nojmanit.
A k u m u l a t o r iM e m o r i j aHyrjaDaljaNjsia kontrollueseNjsia arithmetike logjike
Fig.1 Makina e fon Nojman-it

Te kjo makin e pare q i shtron parimet e funksionimit t kompjuerve modern, njsia kontrolluese e kontrollon punn e
tr sistemit llogarits, kurse njsia Arithmetike logjike i kryen t gjitha operacionet arithmetike dhe logjike, sipas
rregullave t arithmetics elementare dhe sipas rregullave shtes t arithmetics logjike e cila mbshtetet n algjebren e
Bull-it.
Akumulatori i vendosur n makin, paraqet nj lokacion fizik n t cilin kryhen operacionet e duhura mbi t dhnat apo
shenimet. Kto operacione kryhen sipas nj cikli ritmik t cilin e definon ora (e cila sht pjes prbrse e njsis
kontrolluese). Informatat apo t dhnat pranohen nga HYRJA, prpunohen dhe drgohen ose n memorje ose n ndonj
nga pajisjet dalse. N memorije, bhet deponimi i t dhnave dhe strukturave t shkruajtura programore - n formn
binare.
Njsia me t ciln shprehet informata sht emrtuar Bit q sht nj akronim i shprehjes Binary Digit. Me nj Bit,
definohet sasia m e vogl e mundshme e informats, e nevojshme q t bhet dallimi ndrmjet dy ndodhive me gjasa t
barabarta. Biti si barts elementar i informative njkohsisht sht edhe njsia elementare me t ciln paraqiten t dhnat
n kompjuter. Cilado informat e cila prdoret nga njeriu numri, shkronja, elementi prbrs i fotografis apo i zrit,
paraqitet n kompjuter n form t nj vargu t numrave binary 1 dhe 0. Pra Biti sht njra nga dy shifrat (0 ose 1) t cilat
e prbjn sistemin numeric me bazn 2 ose sistemin e quajtur binar.
N kuptimin fizik, shifrat binare mund t paraqiten me ndihmn e elementeve bistabile q n sistemet elektrike paraqesin
gjendjet: ka tension (1) dhe nuk ka tension (0).

N kapitulllin ____, do t shtrohen n detaje rregullat e algjebrs s numrave binar (Algjebra e Bull-it) si dhe raportet e
ktij sistemi numerik me sistemet tjera numerike q jan n prdorim nga njeriu.
ka jan sistemet kompjuterike
Sistemet kompjuterike sot jan t prhapur shum n mbar botn dhe paraqesin mjetet e puns q m s teprmi jan
vn n prdorim nga miliona njerz. Kto sisteme kan prdorime nga ma t ndryshmit, kshtu q si pasoj e ksaj, kan
edhe struktur t ndryshme. Megjithat, t gjitha kto sisteme t njohura kompjuterike q deri m sot jan zhvilluar,
karakterizohen me aplikim t gjer n lmi t ndryshme t aktivitetit njerzor, duke ndihmuar shum n lehtsimin e
punve t prditshme pr miliona njerz, por edhe duke ndihmuar n zgjidhjen e problemeve t ndryshme teknike dhe n
komunikimin e shpejt dhe masovik, an e knd bots.
T gjitha sistemet kompjuterike, pa marr parasysh strukturn q e ka dhe pavarsisht nga madhsia apo lloji i tij
karakterizohen me kto veprime kryesore t cilat ai sistem i prkrah dhe i realizon me prpikrin e duhur:
1. Hyrja apo futja e t dhnave apo shenimeve
2. Prpunimi apo procesimi i ktyre t dhnave sipas ndonj rregulli paraprakisht t shtruar;
3. Paraqitja e t dhnave n gjendje t pa prpunuar (hyrjet) apo n formn pas prpunimit t tyre (rezultatet);
4. Ruajtja e shenimeve baz, shenimeve ndihmse, udhzimeve prpunuese dhe rezultateve t prpunuara
Veprimi i prgjithsuar i sistemit kompjuterik, n form t nj skiice vepruese, sht treguar n figurn 2.
Ruajtja e shenimeveInputProcesimiParaqitjaKomunikimi
Fig.2 Veprimi i sistemit kompjuterik

Cili sht subjekti i sistemeve kompjuterike?
Subjekt kryesor i secilit sistem kompjuterik (SK) sht informata. Informata mund t jet n form t numrit, shkronjs,
fjals, formuls, ngjyrs, signalit elektrik, etj.
Kompjuteri apo SK nuk i kupton vetvetiu kto informata, por ato duhet t prshtaten ashtu q t jen t pranueshme dhe t
kuptueshme nga kompjuteri.
SK i kupton vetm informatat m t theshta t shprehura prmes dy shifrave: 0 ose/dhe 1.
Kta dy numra jan bartsit e informatave dhe quhen numra Binar (anglisht Binary Digit) ose thjesht bit. Pra me fjaln e
nxjerrur bit nga komponimi anglez Binary Digit nnkuptohet numri q shprehet vetm prmes shifrave 1 dhe/ose 0 dhe t
cilat i takojn sistemit numerik me bazn 2, t quajtur sistemi binar.
Nga kjo, n sistemin kompjuterik, themi q njsia elementare e infromats sht bit-i, pra numri 0 ose 1.
Prmbajtja e sistemit kompjuterik
Sistemin kompjuterik e prbjn dy komponentet kryesore:
1. Hardweri kompjuterik
2. Softveri kompjuterik
HARDVERI KOMPJUTERIK
Hardware in kompjuterik e prmbajn:
T gjitha pjest e prekshme dhe t dukshme, q vhen n shrbim t komunikimit njeri - kompjuter
Njsit hyrse (tastiera, miu)
Njsit dalse (monitori, printeri)
Bartsit e t dhnave (HD, CD, DVD)
Informatika
SHFMU
Njsit kryesore hardverike jan:

1. Njsit qendrore ( CPU, ALU, MEM, HD, Motherboard, Data Bus, Interface, Power Suplay, IDE controleri,
Kartelat)
2. Njsit periferike - Printert, plotert, monitori, tastiera, miu (mouse), kabllot, mikrofoni, kamera, etj.
Pjesa harduerike m e rendsishme, padyshim q sht Njsia qendrore procesore ose CPU (Central Processing Unit)
Prodhohen lloje t ndryshme t CPU, t cilat njkohsisht dedikohen edhe pr prdorime nga m t ndryshmet. Mirpo,
pr ndrtimin e kompjuterve, sot jan dedikuar vetm disa lloje t CPU-ve, ndr t cilat, m t njohurat jan AMD,
Celeron dhe processort e series INTEL 8088 deri P-IV D.
Pjesa tjetr hardverike me rendsi t posaqme n ndrtimin e nj kompjuteri, emrtohet Motherboard (Pllaka amz), q
sht nj pllak shumshtresore elektronike, pra pllaka kryesore n t ciln lidhen (ngjiten) t gjitha komponentat e
kompjuterit. N figurn 3 sht paraqit skema e prgjithshme e motherboard-it, nga e cila mund t vrehen vendet ku pr
pllakn amz ngjiten t gjitha komponentat tjera hardverike, qoft duke u ngulitur drejtprsdrejti n te, ose perms
porteve t caktuara, duke u kyur n kt pllak n mnyr ndrmjetsuese. Fig. 3 Motherboard
N pllakn amz jan t vendosura CPU-ja dhe ROM memoria, kurse aty jan edhe vendkyjet (slot-at) pr RAM
memorien, pr kartelat e ndryshme speciale (grafike), jan t ngulitura nj numr i controllerve t ndryshm elektronik, si
dhe rrugt komunikuese (magjistralat) npr t cilat komunikojn t dhnat (data), pr t kaluar nga t gjitha njsit kah
CPU dhe anasjelltas, nga CPU kah njsit destinuese t cilat i prcakton vet CPU-ja.
Pra, kemi t bjm me nj produkt t veant elektronik bashkkohor q prezanton teknologjin e lart q sot njerzimi e
ka prvehtsuar. Pllaka amz (Motherboard), si nj pllak e madhe elektronike shum shtresore, brenda saj ka t gjitha
elementet e neveojshme t cilat mundsojn komunikimin e shpejt dhe pa pengesa ndrmjet t gjitha komponentave tjera
elektronike, gjithashtu t kyura n te. Mbi kt pllak vendosen ose n t lidhen, pothuaj t gjitha komponentat e nj
kompjuteri.
Motherboard-i shpesh quhet edhe pllaka sistemore (system board) dhe definitivisht paraqet nj nga pjest m t
rendsishme t sistemit kompjuterik dhe mund t thuhet n mnyrn m simbolike q paraqet qendrn nervore t sistemit
kompjuterik.
Praktikisht, do gj q i takon sistemit kompjuterik, lidhet n Pllakn Amz, kontrollohet nga kjo dhe i tr komunikimi
me pajisjet e tjera bhet prmes ksaj pllake.
Nga aspekti konstruktiv, Pllaka Amz sht nj pllak e mbushur me arqe t integruara elektronike (arqet e integruara
Integrated Circuits - IC) shum shtresore q paraqesin t mbrrimet e fundit t teknologjis bashkkohore n ndrtimin e
arqeve t integruara elektronike. N kt baz t ndrtimit t IC do t mbshtetet edhe i tr zhvillimi i njerzimit n
shekullin XXI.
Secili sistem kompjuterik, ka vetm nj pllak Amz dhe n te doher vendoset CPU si dhe arqet e shumta
kontrolluese, BUS-at (ose rrugt komunikuese), RAM-i, sllotet ekspanduese pr vendosjen e shtesave, si dhe portet pr
lidhjen e pajisjeve tjera t jashtme si q jan monitori, miu, tastiera, printert e ndryshm, memoriet e jashtme, etj. Kto
t fundit, bhen funksionale vetm ather kur t jen t kyura n pllakn amz, dhe fardo kyqje e tyre nga Pllaka, ato i
pasivizon plotsisht dhe i bn jofunksionale.
Pllaka Amz n vete prmban edhe nj microchip tjetr t rendsishm q quhet ROM BIOS (Read Only Memory Basic
Input Output System), si dhe nj numr t duhur t mikro chipave t tjer t vendosur aty pr t kryer detyra t ndryshme,
t cilt jan t prkrahur plotsisht nga ana e pllaks amz.
Nga aspekti konstruktiv, Plakat me arqe t integruara (printed circuit) jan t ndrtuara prej m shum shtresave, nga nj
material specifik izolues (fiberglas), dhe n kto shtresa vendosen apo lidhen n mnyr funksionale (integrohen) pjes t
ndryshme elektronike, q punohen me teknikat m t reja t njohura me emrin mikro dhe nanoteknologji.
Komponentat inteligjente t ngjitura n pllakn amz, jan gjithashtu komponenta specifike elektronike t emrtuara
mikrochipa apo mikroprocesor. Edhe kto komponente elektronike, jan produkt i shkencs dhe teknologjis m t
avancuar. Dikur kompjutert kishin shum tela dhe konektor t ndryshm. Sot t gjitha kto jan zvendsuar me vazhga
t Cu ose Al q jan t shtypura (me shkall t lart t integrimit) n shtresat e ndryshme t Pllaks Amz.
Nse n Pllakn Amz sht i vendosur vetm nj procesor, ather themi q pllaka sht nj-procesorshe (single
processor), kurse n konfiguracionet m t reja, ajo n vete prmban mikroprocesorin e dyfishuar (dual-processor).
Natyrisht, konfiguracioni dual processor sht me performanca procesuese shum m t mira, kurse vetia e cila m s miri
vrehet sht shpejtsia e procesimit si dhe puna e njkohshme me disa programe, por efekti maksimal sht arrijt n

kominikimin e dy apo m shum kompjuterve mes veti, t kyur n rrjet. Kjo ka rezultuar edhe prkrahjen softuerike,
ashtu q sistemet operative Win 2000 dhe m von, prkrahin dual procesor sistemet.
Komponentat e Pllaks Amz

Duke analizuar m hollsisht konstrukcionin dhe teksturn e pllaks amz, mund t vrehen komponentat kryesore nga t
cilat ajo veohet, si q jan: mikrochipat, foleja e CPU, prizat pr zgjerim (expansion sockets), I/O mbshtetja, BIOS-i,
RAM-i, pikkyja e furnizimit me energji, CMOS chipi, mikrondrprersit dhe jumperat si dhe memoria e fsheht.
Po ka e prcakton Pllakn Amz?
Mikroprocesori dhe procesort e tjer t vendosur n Pllakn Amz jan komponentat kryesore, nga se prcaktojn
kompatabilitetin e pllaks amz me komponentat tjera vitale t sistemit. Mikrochipat jan t ndrtuar me VLSI
(teknologjia me shkall shum t lart t integrimit) teknologjin dhe secili nga kta prmban mbi 20.000 arqe
elektronike. Chip-i i vendosur n pllakn amz, sht prcaktuesi kryesor se var RAM-i duhet t prdoret, far
procesori dhe me far shpejtsie duhet t jet ai, prcakton se far lloje t prizave (slots) duhet t jen t
vendosura, si dhe prcaktoj edhe t gjitha parametrat e elementeve tjera t vendosura n pllak. Pra chipet (CPU)
i prcaktojn performancat por edhe prkufizimet e pllaks Amz. Nga t gjith prodhuesit e mikrochipave sot n
bot, vetm disa nga kta jan q dominojn n tregun e zhvilluar t mikrochipave. Ndr ta, m i njohuri padyshim
sht kompania INTEL e cila aktualisht prodhon chipa t shpejt, kurse kompanit tjera (AMD Advanced Micro
Devices, VIA Technologies, Acer Labs, Silicon Integrated Systems dhe Opti Inc,), jan n gar t prhershme pr
t fituar tregun e duhur apo pr t ruajt pozicionet e arrijtura t shitjeve vjetore.
NJSIA QENDRORE PROCESORE (CPU)
Njsia e emruar Central Processing Unit (CPU) apo njsia procesore qendrore - paraqet pjesn m t rendsishme t
sistemit kompjuterik. Kjo njsi praktikisht edhe sht n qendr t sistemit dhe n analogji me organizmin e njeriut CPU
mund t krahasohet me trurin. Pra sht njsia n t ciln ndeshen t gjitha informatat q hujn apo jan n sistemin
kompjuterik, aty prpunohen sipas rregullave apo krkesave t duhura dhe nga ajo njsi, drgohen n ruajtje apo n
paraqitje n formn e duhur para shfrytzuesit.
Nse n nj kompjuter nuk ka CPU, ai kompjuter nuk mund t starton fare, dhe n realitet, pjesa tjetr e mbetur e
elektroniks, edhe nuk paraqet konstruktin e njohur hardverik kompjuterin.
Siq u tha, CPU quhet edhe truri i kompjuterit dhe prmbahet nga dy komponenta themelore:
Njsia kontrolluese (control unit) e cila instrukton sistemin kompjuterik se si t realizon instrukcionet e nj programi,
bn orijentimin e lvizjes s shenimeve n drejtim t memorijes dhe nga memoria e procesorit. Njsia
kontrolluese prkohsisht i mban shenimet, instrukcionet dhe informatat e prpunuara n pjesn e CPU q quhet
Njsia Arithmetike Logjike (ALU Arithmetical Logical Unit). Njkohsisht, kjo njsi i udhheq signalet
kontrolluese ndrmjet CPU dhe pjesve t jashtme (Hard Drive, Memoria kryesore, Input/Output portat, etj.).
NjAL (ALU) realizon t gjitha veprimet (operimet) matematikore (operacionet themelore) dhe operacionet logjike (t
njohura si AND, OR, dhe XOR q

prdoren pr krahasime, pr vendimmarrje, si dhe prcaktojn se si sht eksekutuar programi).
N konfiguracionin standard, mikroprocesori sht nj komponim shumshtresor dhe i ndrlikuar elektronik, skema globale
e t cilit mund t paraqitet si n figurn 4.
Informatika
SHFMU
Fig. 4. Mikroprocesori apo CPU

Procesori n t vrtet prdor shum operacione t ndryshme pr t procesuar instrukcionet dhe pr t prcjell signalet
jasht, si dhe pr t testuar funksionalitetin e hardverit. Procesori drejton mesazhe edhe kah RAM-i, kah monitori dhe
kah disk drajvat. Mikroprocesori lidhet me pjest tjera t kompjuterit perms linjave komunikuese (bus) t quajtura Data
Bus ( npr t cilat komunikojn shenimet apo t dhnat t cilat prpunohen), Adress Bus (npr t cilat komunikojn t
dhnt pr adresat e shenimeve dhe t pajisjeve t cilat jan aktive apo duhet t bhen aktive n nj moment t realizimit t
ndonj procesimi) dhe Control Bus (i rezervuar pr komunikimin e informattave dhe urdhresave kontrolluese ndaj
hardverit dhe softuerit q sht aktiv).
Kompanit prodhuese t CPU-ve: Intel, Advanced Micro-Devices (AMD), and Cyrix. Intel e ka prodhuar CPU-n e par
n vitin 1971, n baz t nj minerali t njohur me emrin kuarc dhe t nj elementi kimik t quajtur silic. Apo si q quhet
n kuadr t ksaj teknologjie silicon.
Vendngrthimi i Procesorit (Foleja) N terminologjin q prdoret lidhur me microprocessort, shum shpesh
hasim edhe n shprehjet e llojit: Socket 7, Socket 370, Socket 423, ose Slot 1, etj.
Me shprehjen Socket X (X paraqet ndonj numr t caktuar) nnkuptohet forma prshkruese pr veprimet e duhura q
kan pr tu ndrmarr, me qllim q t vendoset mikroprocesori n pllakn amz t kompjuterit, n at mnyr t duhur
ashtu q t vhen kontaktet me arqet tjera dhe me magjistralat e shenimeve. Vendi ku vendoset mikroprocesori dhe
njkohsisht mund t ven lidhje me pllakn amz duke u konfiguruar sipas numrave q e prcjellin at vend zakonisht e
quajm qerdhe t mikroprocesorit.
Prodhuesit ofrojn lloje eln n vazhdim t ndryshme t qerdheve. Psh, tipi Socket 7 q sot sht lloj i tejkaluar, ka qen i
njohur pr vendosjen e pothuaj t gjith procesorve t njohur t kohs: AMD, Intel, dhe Cyrix.
Qerdhet t cilat kan numrin m t lart konsiderohet q jan m aktuale. Aktualisht n disa vitet e fundit (pas 2006)
kryesisht jan n prdorim llojet e qerdheve q kan nomenklaturn Socket 370 dhe socket 423.
Lloji i Mikroprocesorit
Progresi: Fillimii zhvillimit t qerdheve t
AMD
Intel
mikroprocesorit shenohet me Socket 1 (Intel 486
procesori), duke u zhvilluar deri te Socket 423
(Intel Pentium 4 procesori). Pr studentt m t
avancuar, n tabeln n vazhdim jan shtruar
shenimet e prmbledhura pr qerdhet dhe
mikroprocesort q jan paraqit deri fund t vitit
2008. Tipi i Qerdhes
Socket 603
Socket 478
Socket 423
Socket A
Socket 370
Xeon 1 - 1.4 GHz +

Pentium 4 1 - 2 GHz +
Pentium 4 1.3 GHz +
Duron 0.5 - 1 GHz
Celeron, P II 450 MHz, P III
Informatika
SHFMU
0.45 - 1.13 GHz

Althon 0.5 - 1 GHz
P II Xeon 450 MHz, P III Xeon
500 - 1 GHz
Celeron, P II 450 MHz, P II >
450 MHz
Slot A
Slot 2
Slot 1
Procesort m bashkkohor, prdorin qerdhet q quhen edhe ZIF (Zero Insertation Force)
Zero forc pr vendosje. ZIF qerdhja sht e dizajnuar ashtu q mikroprocesori t vendoset leht
n vendin e vet, duke e ngritur dhe ulur levn speciale prforcuese.
Qerdhet e ndryshme kan edhe numrin dhe dizajnin e ndryshm t pin-ave (kmbve
kontaktuese prmes t cilave vhet lidhja e duhur elektronike dhe komunikuese ndrmejt CPUs dhe pllaks amz). Pr shembull, Socket 7 ka 321 pin, kurse qerdhet me numr m t madh,
kan edhe m shum pin-a.
LLOJET E PROCESORVE
Pentium Procesort
Padushim, procesort m t popullarizuar, por edhe sipas treguesve t anketimeve dhe
testimeve t shumta t publikuara n gazetat m prestigjiose profesionale nga kjo lmi, jan
procesort e familjes INTEL. Familja e Intel Pentium mikroprocesorve prfshin Pentium2,
Pentium3, Pentium4, Pentium4 Pro, Pentium4 Duo dhe Xeon. Pentiumi sot paraqet nj lloj
standardi pr mikroprocesort n bot. Kta jan processort e gjenerats s dyt dhe t tret
t teknologjis Intel. Duke br kombinimet e duhura me cashe memorijen, Pentiumi arrin
shpejtsit e procesimit deri n 3,000 MHz dhe m shum. Mikrochipat INTEL kan siprfaqe
2
prej max 6 cm dhe prmbajn mbi 1.6 x 10 tranzistor.
Jan zhvilluar kto lloje t njohura t INTEL mikroprocesorve:

intel 486 me 4,77 MHz
Intel 80486 me 20 MHz
Pentium II me 100 MHz
Pentium III me mbi 250 MHz
Pentium IV me mbi 800 MHz
Pentium IV Duo me mbi 1000 MHz
Shpejtsia e prpunimit t t dhnave n rast kur kompjuteri sht i pajisur me mikroprocesorin
INTEL, sht e madhe, dhe n shum raste mund t arrin shpejtsin maksimale t deklaruar,
nga se n Pentium Chipin komponentat jan t dizajnuara ashtu q shenimet t hyne dhe t
dalin shpejt duke mos pritur instrukcione ose duke mos pas hapa bosh.
Pr t marr informata edhe m t thelluara lidhur me kta lloje t mikroprocesorve, vizito
www.intel.com, ku mund t gjenden shum detale pr familjen e Pentium procesorve (P1, PII,
PIII, PIV,P IV Pro, PIV Duo dhe Xeon).
AMD Procesort
Edhe kompania tjetr amerikane dhe konkuruese me Intelin, e quajtur Advanced Micro Devices
(AMD) ka prodhuar disa seri t njohura t procesorve, kurse ndr m t popullarizuarat jan
Athlon, Thunderbird, dhe Duron.

AMD procesort aktualisht jan m t prhapur n desktop kompjutert dhe n kompjutert q e
kryejn detyrn e serverit.
Mikroprocesort AMD kan disa specifika konstruktive t cilat jan shum t mira pr disa raste
t prdorimit m specifik. Pr shembukk, bus sistemi i AMD Athlon procesorve sht i dizajnuar
pr multiprocesingun e shkallzuar (scalable multiprocessing), me disa AMD Athlon procesor n
nj sistem shum procesorsh.
Pr m shum informata lidhur me kt lloj t mikroprcesorve, vizito: www.amd.com, ku mund
t gjenden informatat pr seciln ga familjet e AMD procesorve (Athlons, Thunderbird, and
Durons).
Shpejtsia e procesimit
Disa CPU, pran emrit kan edhe numra, si psh Pentium 133, Pentium 166, ose Pentium 200,
etj. Kta numra paraqesin shpejtsin maksimale operuese me t ciln CPU i kryen
instrukcionet. Shpejtsia e CPU-s nuk kontrollohet nga vet mikroprocesori por nga nj or
eksterne q gjendet n pllakn Amz. Shpejtsia determinohet nga frekuenca me t ciln del
signali i ors dhe kjo frekuenc shprehet n megahertz (MHz). Aktualisht, prodhohen
mikroprocesor me shpejtsi 3.2 GigaHertz - GHz (ose 3200 MHz).
Shpejtsia e CPU dhe frekuenca e signalit t ores nuk jan doher n raportin linear.
Nganjher mikrochipi realizon shpejtsi m t lart me m shum MHz se sa chipat tjer q
punojn me orn e njejt e q jan n pllakn Amz. N prgjithsi, jan tre faktor t cilt
prcaktojn se sa informata do t procesohen n njsi t kohs:
Madhsia e Bus-it intern (T brendshm)
Madhsia e Bus-it t adresave (address bus)
Shkalla e shpejtsis s mikropoocesorit (speed rating)
Sidoqoft, shpejtsia e mikroprocesorit po tentohet q gjithnj e m shum t ngritet, Por n

tentativat e ngritjes s mtejme t shpejtsisi, po paraqitet nj limit fizik kufizues, sistemi i
ftohjes s mikroprocesorit. Prve ftohjes me ajr q sot prdoret n t gjith kompjutert e
dors, jan duke u zhvilluar sistemet e ftohjes me uj dhe me materije tjera, duke krkuar nj
sistem efikas dhe t sigurt t ftohjes.
Informatika
SHFMU
Shembuj ku prdoren mikroprocesort:

Prve prdorimit t rndomt n ndrtimin e kompjuterve, mikroprocesort sot gjithnj e m
tepr po bhen pjes e shume prodhimeve tjera n dobi t njerzimit, duke i rritue
pweformansat e makinave dhe pajisjeve n prdorim. Pr shembull, mikroprocesort e llojit t
ndryshm sot vhen, ndr t tjera edhe n kto makina dhe pajisje:
- Makinat lavatrie
- Makinat pr larjen e enve
- TV
- DVD/Video rekorderi
- Furra mikrovalore
- Kamera digjitale
- Telefoni mobil
- Sistemet klimatike
- Sistemet mbrojtse alarmet
- Automobilat
- Lodrat pr fmij
- Robott, etj
Ekspert Sistemet kompjuterike
Ekspert sistemet kompjuterike jan nj lloj i veant i SK n t cilat ruhet dhe prpunohet dija
globale dhe e trsishme nga ndonj lmi specifike e aktivitetit njerzor.
Mnyra e operimit, e procesimit dhe e komunikimit t shfrytzuesit me kompjuterin n kto
sisteme sht m specifike n krahasim me operimet standarde q realizohen n SK e rndomta.
Te sistemet kompjuterike t llojit ekspert, shfrytzuesi shtron pyetjen, kurse sistemi ofron
prgjegjen e cila mund t jet shkencore dhe determenistike, por shpesh prgjegja sht logjike.
Shembull: sistemet komjuerike q prdoren n qendrat e mdha mjeksore universitare
formojn baza t fuqishme t t dhnave, duke t simptomeve t smundjeve dhe lidhur me kto
me diagnozat t cilat mund t shtrohen sipas simptomeve t treguara. Kjo metodologji quhet
dijagnostifikimi kompjuterik.
Karakterisitka kryesore e kture sistemeve (ekspert sistemet kompjuterike) sht q kto
sisteme rujan shum informata por nuk msojn nga ato.
Sistemet kompjuterike inteligjente
Pr dallim nga ekspert sistemet kompjuterike, sistemet inteligjente jan ato t cilat gjithnj
msojn nga sistuatat e reja, i ruajn ato dhe i shfrytzojn n momentin e duhur, duke br
kshtu transformimin e vazhdueshm t vetvetes.
Sistem i ktill mund t jet nj sistem industrial n monitorimin dhe rregullimin kompjuterik t
procesit t pasurimit t xehes, kur inxhinieri projektues i sistemit i shtron t gjitha situatat e
njohura n proces, si dhe lidhur me seciln situat, i shtron veprimet e duhura t cilat duhet t
ndrmirren nga ana e kompjuterit pr t stabilizuar procesin teknologjik, n rast t rregullimit.
Nqoftse n proces lajmrohet ndonj situat e re, e pa prfshir deri ather n bazn e
shenimeve, sistemi mundohet q t przgjedh ndonj nga vepromet e parapara, ose propozon
veprim t ri. Nqoftse veprimi i zgjedhur tregohet i sukseshm, ai ruhet n data baz. N kt
mnyr , sistemi kompjuterik gjithnj mson dhe kto msime i prdor n rastet e
ardhshme. Rasti i njejt sht edhe me programet kompjuterike pr lojn e shahut, t cilat

msojn si kan humb dhe nuk lejojn humbjen e njejt (Lexo pr mein e shahut t IBM
Great Blu dhe Gari Kasparovit.
Kjo lmi e re e sistemeve kompjuterike quhet inteligjenca artificiale (angl. Artificial Intelligence
AI)
A mund t numrojm ndonj system ekspert dhe ndonj AI sistem?
HARDVERI - PJESA MAQINERIKE E KOMPJUTERVE

KOMPJUTERI PERSONAL
Edhe pse ekzistojn kompjuter personal me arkitektur t ndryshme, sot kur flitet pr
kompjuterin personal mendohet pr kompjutert IBM ose IBM kompatibil.
Kompjuteri i par personal IBM (Personal computer ose PC) sht paraqitur n vitin 1981. N
momentin e paraqitjes IBM PC, ka qen vetm nj nga shum mikrokompjutert q ishin
paraqitur n treg dhe kan prfunduar pa sukses pr shkak t mundsive t kufizuara t
tyre. Njzet vitet e fundit PC mbajn vendin e par n treg dhe bhet standard. Arsyet q
sjellin n zhvillimin e ktill t PC kompjuterve jan:
Kompjuteri PC sht standard dhe ka arkitektur t hapur.

sht mir i dokumentuar dhe ka mundsi t madhe pr shtime.
sht i lir, i thjesht, dhe me dimensione t vogla.
Pasi sht dokumentuar, prve IBM edhe kompanit tjera kan filluar me prodhimin e PC
kompjuterve dhe komponentve pr PC. Ata kan mundur lirisht t'i shfrytzojn standardet
pr PC t definuara nga IBM sepse nuk kan qen t patentuara dhe t mbrojtura nga IBM.
N kt mnyr jan paraqitur IBM PC kompjutert kompatibile me ka fillon epoka e
kompjuterve.
Kompjutert .personal jan mjete pr kryerjen e punve profesionale, pr veprimtari
ekonomike si dhe pr nevoja personale dhe gjat ksaj sht e nevojshme t pasurit e
njohurive t pakta relative t teknologjis informative (programim etj). Ata kan zbatim t
gjer n t gjith lmit e veprimtaris njerzore nga llogaritjet matematikore, lekturim,
prpunim t teksteve e deri n kryerjen e analizave nga m t ndryshmet, paraqitjeve
grafike dhe animacioneve.
MODELI I KOMPJUTERIT PERSONAL
Kompjuteri personal prbhet nga disa komponente themelore. Ato nuk shihen nga jasht dhe
karakteristikat e tyre nuk jan t dukshme. Par n mnyr laike tek PC standard mund t
dallojm katr trsi: njsia sistemore, monitori, tastatura dhe miu.
Informatika
SHFMU
Figura 8. Modeli i kompjuterit personal
Modeli i PC bashkkohor sht mjaft i ngjajshm me modelin logjik t kompjuterit q e ka

dhn Xhon von Nojman (Neumann). PC i prmban t gjith komponentet e paraqitura me
modelin e tij logjik por, ato jan t realizuara me zbatimin e zbulimeve m t reja shkencore,
materiale dhe teknologjike. Pr kt arsye, komponentet e PC sot kan t tilla performanca
t cilat m hert as q mund t paramendoheshin.
N shtpizn e njsis sistemore ndodhet pllaka am me magjistralet, procesori, memorja,
njsit pr memorje t jashtme (disqet), portet dhe kartelat e ndryshme pr zgjerim etj.
Portat dhe kartelet pr zgjerim me nj skaj jan n tehun e shtpizs dhe jan t kapshme
nga ana e jashtme me qllim q n konektort e tyre t lidhen kabllot e njsive periferike pa
u hapur shtpiza.
Kompjuteri PC sht modular, kshtu q varsisht nga qllimi i kompjuterve ai mund t
prbhet nga konponente me performanca t ndryshme. Qllime t caktuara krkojn
mundsi m t mdha grafike, ndrsa t tjerat kan nevoj pr kapacitet m t madh ose
memorje t jashtme m t shpejt.
Informatika
SHFMU
Figura 9. Performansat e kompjuterve t par
NJSIA SISTEMORE
Shtpiza
Shtpiza sht nji kuti alumini n t ciln jan vendosur komponente t tjera. Prve rolit
mbrojts q ka shtpiza n t ndodhen edhe sistemi pr furnizim me energji elektrike dhe
transformimi i saj ne form t prshtatshme. Varsisht nga qllimi i kompjuterit ekzistojn
disa lloje t shtpizave: shtpiz e holl (slim), Shtpiza bejbi (baby), Mini tauer (mini tower
- kull e vogl), Tauer (tower - kull), Shtpiza ATX, mini ATX etj.
Informatika
SHFMU
Figura 10. Shtpiza e kompjuterit personal
Pllaka am
Pllaka am (motherboard) sht pjesa qndrore. N t jan t vendosura procesori,
memorja, lidhjet komunikuese dhe komponente t tjera q mes veti jan t lidhura me
magjistrale.
Informatika
SHFMU
Figura 11. Pllaka am e kompjuterit personal
Qarqet elektrike shtes q nuk ndodhen n pllakn am bhen me form t karteleve t cilat
n njrin teh kan konektor special. T tilla jan pr shembull kartelat grafike, kartelat e
rrjets, kartelat e zrit etj. Kto kartela futen n hyrje speciale n pllakn am.

Koment:, Shrimi Procesort do t ju drgoj npr nj analiz t thell t arkitekturave t
Central Processing Unit ose CPU-s. Do t flitet pr historin, instrukcionet e procesorve,
tipat CISC dhe RISC, Floating Point Unit dhe shum pjes tjera q jan t lidhura me temn
e Procesorve.
Autoret (Kontribuesit):
Fisnik Bullatovci
Besim Ismaili
Besnik Duriqi
nga Fakulteti Elektroteknik, Prishtine, Kosov
CPU nj prshkrim i shkurt
Historia e CPU filloi m 1971, kur nj kompani e panjohur, Intel, pr her t par kombinoj
tranzistor t shumfisht pr t formuar nj qendr procesimi t prbashkt- ipi u quajt Intel
4004. Ashtu , si ishte 8 vjet m von u konstruktua kompjuteri par personal..
PC (kompjutert personal) kan qen t disajnuar nga gjenerata t ndryshme t procesorve
(CPU) . Intel nuk sht e vetmja kompani q merret me manifakturimin e procesorve (CPUve)
, po ata ishin t part dhe ngeln m t mirt. Tabela e ardhshme tregon llojet e ndryshme
t gjeneratave CPU-ve. Shohim se dominant jan ipat Intel , por n gjeneratn e pest ne
shohim alternativa tjera:
Cka sht CPU-ja?

CPU-ja n prgjithsi sht e vendosur n pllakn sistemore.Meq CPU-ja i kryen nj pun t
madhe n kompjuter , t dhnt kalojn vazhdimisht npr at.do instruksion sht
udhzim pr procesimin e t dhnave.Vet puna prbhet kalkulimit dhe transportin e t
dhnave.
Informatika
SHFMU
T dhnat e kan rrugn e vet deri te CPU-ja . sht si nj lloj autostrade e quajtur 'system
bus'.
Dy llojet e t dhnave
CPU-ja furnizohet me t dhna nprmjet system busit.CPU pranon s paku dy llojet e t
dhnave :
-Instruksionet pr trajtimin e t dhnave
-T dhnat , t cilat duhet t trajtohen sipas instruksionve
Instruksion e quajm kodin programor. Kjo prfshin ato mesazhe , te cilat qohen vazhdimisht
n kompjuter prmes mausit apo tastiers. Mesazht pr shtypje , ruajtje etj.
Informatika 2013 nga Dritan Halimi

8086 instruksionet kompatibile
SHFMU
Puna m e madhe e CPU-n sht dekodimi i instruksionve dhe lokalizimi i te dhnave. Vet
kalkulimi nuk hst pun e vshtir.
Dekodimi prbhet prej kuptimit t instruksionve , t cilat programi prdorues I on n
CPU.T gjitha CPU-t personal jan '8086 kompatibil'.Kjo do t thot se programet
komunikojn me CPU-n n nj familje t caktuar instruksionesh.
Kto instruksionet jan origjinalisht t shkruara pr Intel 8086 procesor, t cilat kan
krijuar konceptin 'IBM kompatibil kompjuter'. 8086 I vitit 1978 ka pranuar instruksionet n
nj format t caktuar.Meq ka ekzistuar dshira q gjeneratat e ardhshme te CPU-ve t ken
mundsi t'i
trajtojn t njjtat instruksionet t cilat 8086 ka mundur, ka qen e nevojshme q
instruksionet t jen kompatibile.CPU-t reja duhej t'i kuptojn t njejtat instruksionet .
T gjith procesort e ri pa mar parasysh sa t avancum jan duhen t jen n gjendje t

trajtojn formatin e instruksionve t 8086.
CISC dhe RISC instruksionet dhe manovrimi me to
CPU i par ka pas t ashtuquajtur 'Complex Instruction Set (CISC)'. Kjo do t thot se
kompjutert mund t'i kuptojn shum instruksione komplekse. Grupi i instruksionve X86 me
nj gjatsi prej 8 deri n 120 bit, ka qen i dizajnuar pr 8086 me 29000 tranzistora.
Reduced Instruction Set Compjuter (RISC) . Instruksionet RISC jan t shkurtra dhe me
gjatsi ( pr shembull 32 bita , njjt si te pentiumi Pro) , dhe ato procesojn shum m
shpejt se CISC instruksionet.Pr kt arsye RISC prdored n t gjitha procesort e
ri.Megjithat problemi qndron ne at se instruksionet arijne n procesor n formatin
8086.Prandaj duhen t kodohen.
Pr do gjenerat t re t procesorve grupi i instruksioneve sht zgjeruar. 386 ka ardhur
me 26 instruksione t reja , 486 me 6 instruksione t reja dhe Pentiumi me 8 instruksione t
reja.Kto ndryshime kan br q disa programe t krkojn s paku 386 apo pentium

procesor pr t punuar.
SHFMU
Floating-point unit FPU

Procesori i par ka mundur t punoj vetm me numra t plot. Pr kt arsye ka qen e
nevojshme t shtohet edhe nj bashk-procesor(FPU). M von FPU sht instaluar n
procesor:
Thuhet se procesort e Intelit kan FPU m t mir.Procesort prej AMD dhe t CYRIX kan
reputacion t mir n lidhje me FPU.Mirpo jo t gjitha programe e perdorin FPU-n . Pr
shumicn e prdoruesve FPU ja luan pak difirenc.
Shum emra t ndryshm
Ekzistojn procesort t prodhuesve t ndryshm ( IBM, Texas,Cyrix, AMD) , dhe shumicn e
rastve ato prodhojn modele q jan si ur kaluese ndrmjet dy gjeneratve.Kjo mund t
sjell deri te vshtirsimi i identifikimit t procesorve.

Procesort zhvillimet dhe prmisimet
SHFMU
Shumica e t dhnave procesohet brenda procesorit. Megjithat t gjitha t dhna duhen t

transportohen n dhe prej procesorit nprmjet system bus. Por ka e prcakton shpejtsin
e procesorit?
Clock frequenci (Frekuenca kohore)
Ne shpesh dgjojm : Pentium 250 MHZ apo Pentium 500MHZ . 500 MHZ sht frekuenca
kohore. Aktualisht ekziston nj kristal i vogl n pllakn sistemore i cili vazhdimisht tikon n
procesor me nj numr t barabart t tik-takve t ors pr sekond.Pr do tik dika ndodh
n procesor.Prandaj sa m shum tik-taka pr sekond aq m shum t dhnash procesohen
n procesor pr nj sekond.
Procesori i par ka punuar n nj frekuenc prej 4.77 MHZ. Prej ateher frekuencat jan ritur
n 16. 25, 90, 133, 200,250 etj.Frekuencat jan dukeu ritur.
Cash RAM i Procesorit

Procesori duhet t drgoj tdhnat n nj shpejtsi shum t madhe. RAM-t t zakonshm
nuk mund t'i prballojn shpejtsit e tilla . Pr kt arsye nj RAM special i quajtur cache
prdoret si buffer ( deponim i prkohshm ). Pr t fituar performansa m t mira prej
procesorit numri i transaksionve dalse duhet t minimizohet.Sa m shum transmisione q
mbahen brenda procesorit aq m t mira do t jen performansa.
486 ka qen i pajisur me FLO dhe 8 KB L1- cach memori.Kto dy tipare kane ndihmuar n
minimizimin e rrjedhjes se t dhnave n dhe prej procesorit.
Informatika
SHFMU
Fushat e zhvillimit
Kur i shiqojm procesort individual shpejtsia sht tipar m i rndesishm . T gjith
procesort e ri mund t kryejn punn e njjt. Ofisi 97 mund prdoret n indos 95 apo
edhe n 386. Do t jet shum ngadalshm por sht e mundshme.
Shpejtsia sht dallim kryesor ndrmjet procesorve.
Ekzistojn shum metoda pr matjen e shpejtsis s procesorve.Pr shum vite Norton
Speed Index ka qen nj metod shum e aplikuar. M posht sht dhn tabela me q
tregon shpejtsin t llojet e ndryshme t procesorve.
Ndryshime n procesor- rishikim historik
8088 dhe 8086 : Procesori i par personal ka qen 8088. sht procesor 16 bitsh dhe me
system bus prej 8 bitsh.
80286 ka qen nj prparim i madh .Frekuenca sht ritur por prmirsimi m i madh ka
qen n optimizimin e trajtimit t instruksionve.
80386 sht prodhuar n fund t viteve 80 , dhe ka qen procesori i par 32 bitsh
80486: N prgjithsi 486 sht pr dy her m i shpejt se paraardhsit e tij.Kjo sht arrit
me implementimin m t mir t instruksionve x86.
Gjenerata e pest dhe e gjasht e procesorve

Pentium Classic (P54C)
Ky ip sht ndrtuar nga Inteli n Haifa , Israel. Procesori sht super skalar, do t thot q
mundet t ekzekutoj m shum se nj instruksion pr nj sinjal t ors.N kohn e njjt
kan ndodhur ndryshime t mdhaja n system bus : gjrsia sht dyfishuar ne 64 bit dhe
shpejtsia sht ritur n 60 apo 66 MHZ. Kjo rezulton n prmirsime substanciale prej 486
teknologjis.
N fillim Pentiumi u paraqit n dy verzione : 60 MHZ dhe 66MHZ. T dyt kan operu n 5
Volt. Kjo ka prodhu nxehtsi t madhe . Gjenerata e ardhshme e
Pentiumit (P45C) ka pas t ndrtume 1,5 or t dyfishuar , dhe ka punuar n 3,5 Volt. Kjo
ka rezultuar n elimin e problemit t tejnxemjes.
Prej ather , Inteli ka prodhuar dy linja t Pentiumit: ato q punojn n shpejtsi 60 MHZ n
system bus (P90 , P120 , P150, dhe P180) dhe ato q punojn n shpejtsi 66MHZ n system
bus (P100, P133, P166 dhe P200)
Ftohja
T gjith procesort e ri kan nevoj pr ftohje.Ftohsi duhet t'i prshtatet madhsis s

procesorit:
-Duhet t ngjitet n menyr t rregullt pr procesor ose me ngjits apo dika tjetr.
- Duhet t ket ventilator me madhsi t konsideruar, sa m imadh aq m i mir.
- Ventilatori duhet t vendoset n nj cilindr q t minimizohet zhurma.
Me kto shtesa procesori do t jet m i qndrueshm dhe m jetgjat.
Pentium MMX (P55C)

MMX paraqet nj grup t ri instruksionesh ( 57 instruksione t reja integjer , katr lloje t
reja t dhnash dhe 64 bit regjistra).
P55C Pentiuma jan t prmirsuar edhe me 32 KB L1 cache . T gjitha kto prmirsime e
kan ritur efikasitetin e procesorit pr 10%-20%.
AMD
AMD sht nj tjetr lloj i procesorit . AMD prdor teknologji t vet dhe nuk jan kopie t

Pentiumit.AMD i ka kto seri:
SHFMU
-K5 , q i prngjan Pentiumit pa MMX

-K6 , q konkuron me Pentium MMX dhe Pentium II
-K7 , q vjen n vitin 1999 dhe nuk sht socked7 kompatibil.
K5
K5 i ka performansa gati si t Pentiumit P133 por punon n shpejtsi 100 MHZ .K5 i AMD
gjithashtu ekziston edhe si PR166 dhe konkuron me P166 t Intelit.
Prparsia e AMD sht se kushton m lir se Pentiumet e Intelit.
K6
K6 i AMD sht del n vitin 1997. Ky procesor i ka performansa m t mira se Pentium MMX.
sht i pajisur me 32+32 KB L1 cache dhe MMX. I ka n vete 8.8 milion tranzistor.
CYRIX 6X86MX (M2)

Cyrix ka gjithashtu procesort me performansa t larta , t vendosur ndrmjet gjeneratve
t pest dhe t gjasht.sht quajtur si M2 por sht riemruar si 6X86MX.

6X86MX ka 64 KB L1 cache q sht sum impresive. Ato gjithashtu prdorin teknologji q
nuk sht gjetur te Pentiumi MMX . Mund t krahasohen me Pentium t vrtet edhe pse
shpejtsia e mbrenshme e tyre sht m e vogl.
Pentium Pro
Pentium Pro sht nj RISC procesor i pastr.sht optimizuar pr procesim 32 bitsh n
indos NT apo OS/2. sht unik pr shkak t L2 cach t instaluar. Kjo i prngjan dy
procesorve n nj.
Zhvillimi i Pentium Pro ka filluar n vitin 1991 n Oregon. sht paraqitur n fund t vitit
1995 . Veorit e reja ishin:
-I ndrtuar n L2 cache me 256 KB apo 512 KB . Kjo sht e lidhur me porocesorin me an
t 64 bit 'back side bus'.
5,5 milion tranzistora n procesor , 15 milion pr 256 KB SRAM L2 cache ( 6 tranzistor pr
bit).
4 gypa pr ekzekutimin e instruksionve njkohsisht
Protokol t patentuar.Procesort tjer nuk mund t prdorin 'Pentium Pro socket' dhe 'chip
set' .
Pentium II
Pentium Pro "Klamath" sht emri i koduar i procesorit t ri t Intelit. sht pjesrisht i
prmirsuar dhe pjesrisht i reduktuar.Konstruksioni i Pentium II sht interesant por edhe
kontraverzal:
- Me MMX instruksione
- T prmirsuar ekzekutimin e programve 16 bitsh
T prmirsuar dhe t dyfishuar L1 cache (16KB +16KB)
Shpejtsia e brendshme e ritur : prej 233 MHZ deri n 333 MHZ.
Ndryshimi m i madh sht ndarja e procesorit nga L2 cach.
Pentium II sht nj kub i madh plastik q n veti prmban procesorin dhe cach.Aty

gjithashtu sht e vendosur nj kontrollor i vogl dhe nj ftohs i dizajnuar mir.
Pentium II-SX , Celeron
Inteli ka krijuar nj procesor t ri t quajtur Celeron. Ky sht nj Pentium II vetm se L2
cach e ka t larguar. Prdor 'Covington Core' dhe mund t'a quajm Pentium II-SX. M von
Inteli e ndron Pentium MMX me Celeron.
Pentium II Xeon
N korrik t vitit 1998 Inteli paraqet edicion t ri t Pentium II. Procesori sht emruar
Pentium II Xeon.
Ky procesor krkon version t ri t slotit nj (sloti dy) .Moduli do t ket t njjtat
dimenzione si Pentium II i mparshm , por jan disa risi dhe prmirsime q duhen t
prmenden:
-100 MHZ system bus me or t dyfishuar 4.0 dhe 4.5 ( q do t thot se do t ket
shpejtsi t brendshme 400/450 MHZ).
-Lloje t ri t L2 cach : CSRAM , q mundet t punoj n shpejtsi t plot t procesorit.
512 , 1.024 ose 2.048 KB L2 RAM
Deri n 4 GB RAM mund t vendoset.
Tensioni Tensioni i dyfisht

Nj prej teknologjive m t reja t procesorve sht edhe futja e telave m t holl n
brendsi t procesorit.Kjo rezulton n prodhim m t vogl t nxehtsis dhe me aftsin q t
punoj n shpejtsi m t mdha. Nj hape tjetr drejt prmirsimit sht edhe dizajnimi i
procesorve me tension t dyfisht.
Pllakat e reja sistemore kan dy pjes t regullatorit t tensionit pr ti br ball nevojave t
procesorit.
Ligji i Murit
Informatika
SHFMU
Procesort e kan dyfishuar kapacitetin e tyre do 18 muaj. Ky ndryshim quhet 'Ligji i Murit'
sht parapar n vitin 1965 nga Gordon Moore . Ligji i tij ka vlejtur pr 30 vite. Por nse
Ligji i Murit vlen edhe n t ardhmen ather m shum tranzistora duhet t vendosen n
shtres t silikonit.
Procesori i Intel-it Core i3
Procesort Core i3 jan parapar t jen linja e re e Intel-it, pas ndaljes s prodhimit t
brendit Core 2. Procesort e pare Core i3 jan lansuar s pari n Janar 7, 2010. Core i3 i
par i bazuar n platformn Nehalem, me nj njsi t procesimit grafik (GPU) t integruar
dhe dy brthama. I njejti procesor sht gjithashtu n dispozicion sikur Core i5 dhe Pentium,
me disa dallime t vogla n konfiguracion. Nj zgjidhje e menqur pr shtpi dhe zyr,
procesori i Intel-it Core i3 gjithashtu prmban teknologjin e mbiprocesimit, q mundson
seciln brtham procesorit t punoj n dy detyra n t njejtn koh, duke ofruar
performancn q ju nevojitet pr kryerjen e disa veprimeve n t njejtn koh. Qmimi i nj
procesori Core i3 sht rreth 140$, q sht nj qmim mjaft i mir pr nj Intel procesor q
mund t performoj disa veprime n t njejtn koh.
Procesort e ri t Intel-it Core i5 dhe Core i7
Dy procesort e ri t Intelit (860 dhe 870) jan homolog t linjs m t mir t seris s
qipave Core i7 900, dhe testet fillestare (duke prdorur pllakn am t Intelit DP55KG)*
tregojn se performaca sht n nivel t duhur. Testet fillestare gjithashtu tregojn se nivelihyrs Core i5 750 sht teknologjia pr ti kushtuar vmendje t madhe sa i prket produktit

m t mir t mundshm pr paran tuaj. Shnim: Ky artikull mbulon procesort Intel Core
i5 dhe i7 t cilt jan prezentuar n Shtator, 2009.
Spjegimi i trsishm i procesorve t Intelit duke prfshur ndarjen e procesorit Core i7
prshin disa dallime potencialisht konfuze n mes qipeve. Pra, kjo sht ajo q ju duhet t
dini. Serit ekzistuese Core i7, t ashtuquajtura Bloomfield, tani prmbajn tri produkte t
ndara: procesort 3.33-GHz Core i7 975, 3.06-GHz Core i7 950 dhe 2.66-GHz Core i7-920 .
Mes procesorve Core i7-950 dhe Core i7-920 qndrojn procesort e ri t ashtuquajtur
Lynnfield 2.93GHz Core i7 870 dhe 2.8-GHZ Core i7 860. Procesori m i ri 2.66-GHz Core
i5 750 sht nj qip Lynnfield gjithashtu, por pr at do t diskutojm m posht.
Turbo Boost: Mbiprocesimi Automatik

Serit e procesorve Core i7 dhe Core i5 ende suportojn t njejtin fuksionalitet automatik t
mbiprocesimit, apo Turbo Boost, sikur serit e procesorve Core i7 900. Sidoqoft, ky tipar i
sht instaluar qipeve m t reja. Serit e procesorve t Core i7 900 vetm do t rrisin
shumzuesit deri n nj maksimum prej dy hapave shtes sipas krkesave t sistemit (duke
marur nj processor 3.33-GHz deri n 3.6GHz varsisht se sa brthama jan n prdorim).
Procesort e ri Lynnfield jan n gjendje t krcejn pes hapa shumzimi pr serin e
qipave 800(duke marur nj procesor 3.33-GHz deri n 3.6-GHz) dhe katr pr Core i5 750
(2.66-GHz deri 3.2-GHz)
Performanca
T dy serit e procesorve Core i7 800 suportojn mbingarkesn njsoj sikur serit Core i7
900. Sidoqoft seria e procesorve Core i5 750 me performancn e saj t prgjithshme
paraqet nj produkt t shklqyeshm duke pasur parasysh qmimin prej 200$. Vetm nj
dallim prej 5% n performanc vrehet n mes t Core i5 750 dhe Core i7 870 i cili ka nj
qmim prej 555% (bazuar n testimin e dy procesorve sipas WorldBench6). Pra ku mbetet
procesori Core i7 870? Duke qen se qmimi sht gati identik me at t procesorit 3.06-GHz
Core i7 950, sht e vshtir t gjenden arsye valide pr blerjen e ktij qipi. Tipari Turbo
Boost i Core i7 870 prfundimisht e mund shpejtsin e Core i7 950m pr pr blersin
entuziast, madhsia m e madhe e memories pr njsin e procesimit grafikor apo GPU (n
gjuhn angleze) sht nj tipar jo shum leht pr t injoruar. Procesori Core i7 860 ka nj
qmim m t arsyeshm prej 285$, me kusht q ju t mund t keni nj prdorim t
majftueshm t funksionalitetit mbingarkues t tij. Mbetet t shihet se sa larg serit e
procesorve Core i7 800 do t mbiprocesojn n krahasim me serit Core i7 900, gj q do
bnte nj diferenc t madhe n kt fush. Sa pr Core i5 750, ky qip duket t jet fitues
solid pr ata q duan t ken platformn Nehalem pa pasur nevoj t shpenzojn shuma t
mdha t parave.
Informatika
SHFMU
KARTELA GRAFIKE
Funksioni I nje kartele grafike sht q t gjeneroj daljen e fotografis n nj

ekran.Funksioni I shumics s kartelave grafike sht q t procesojn skena 3D dhe grafik
2D,kapje t video imazheve,dekodimin e MPEG-2 dhe MPEG-4.Kartelat tjera grafike me
performance m t larta dhe m modern prdoren pr qllime m t mdha siq jan lojrat
kompjuterike. Pjesa hardverike e nj kartele grafike mund t jet e integruar n pllakn am
t kompjuterit.Por kjo teknologji sht prdorur n makinat m t hershme sepse kto
kartela kan t metat e tyre.Ndr t metat kryesore sht q kto kartela prdorin RAM
memorien kryesore t sistemit duke e zvogluar RAM-in e prgjithshm.Kjo sht problem pr
ata q dshirojn t procesojn aplikacione 3D.N tjetrn an kartelat grafike jo t
integruara kan procesorin dhe RAM-in e tyre personal gj q e lehtson punn sepse
imazhet procesohn n kartel dhe pastaj transferohen n sistemin baz.Pllakat am m
modern kan n veti vendet e quajtura AGP,PCI dhe PCI Express pr vendosjen e kartelave
grafike gj q mundson vendosjen e kartelave grafike m t forta. Kartelat grafike m
moderne prmbajn :
NJSIA E PROCESIMIT GRAFIKAL ( GPU )

sht nj procesor I dedikuar pr procesimin e imazheve grafike.Ky procesor sht I
dizajnuar q t kalkuloj proceset e grafiqeve 3D dhe vizatimet 2D.Atributet kryesore t nj
procesori grafikal jan frekuenca e brthams s procesorit q sillet prej 250MHz deri 4GHz
dhe nj numr t tubacioneve t cilat bjn prkthimin e 3D imazheve. BIOS VIDEO-ja Bios-i
I nj videoje prmban programin kryesor I cili zakonisht sht diskret por prmban
informacionin kryesor q I nevojitet sistemit baz pr t komunikuar me karteln grafike t
vendosur n pllakn am.
VIDEO MEMORJA
Kapaciteti I memorjeve t
Type Memory clock rate (MHz) Bandwidth (GB/s)
kartelave grafike m modern sillet
DDR
166 - 950
1.2 - 30.4
prej128Mb deri 4Gb.Prderisa
DDR2
533 - 1000
8.5 - 16
video memorja nevojitet t ket
GDDR3
700 - 2400
5.6 - 156.6
qasje nga GPU-ja ,ajo shpesh
GDDR4
2000 - 3600
128 - 200
prdor memorje me shpejtsi
shum t lart ose memorje me
GDDR5
900 - 5600
130 - 230
shum hyrje siq jan
VRAM,WRAM,SGRAM etj.Por q nga viti 2003 n prdorim ka hyr nj teknologji e re q
njihet me emrin teknologjia DDR.Gjat viteve n vazhdim sht avnacuar kjo teknologji duke
kaluar n DDR2,DDR3,DDR4 dhe DDR5.
KONVERTERI I MEMORJES S ZAKONSHME NGA DIGJITAL N AT ANALOG

( RAMDAC )
Kjo pjes bn konvertimin e sinjaleve digjitale n ato analoge pr prdorim nga
kompjutert q kan ekran me hyrje analoge siq sht CRT ekrani.RAMDAC sht nj lloj
cipi I cili rregullon funksionin e ktij konvertimi.Siq u tha m lart kjo prdoret pr ekran I
cili sht I vjetr por me digjitalizimin e ekraneve dhe integrimin e RAMDAC-it n GPU ,gati
sa nuk sht zhdukur prdorja e ktyre konvertimeve sepse t gjitha pamjet tashm jan
digjitalizuar dhe t gjitha ekranet e prodren pr pamje kan hyrje digjitale.
DALJET
Si dalje m t njohura njihen: -Video hyrje dhe video dalje per S-Video e cila sht dalje
analoge e cila prdoret pr t lejuar konektimin e televizionave,DVD players,video
rekorderve dhe konzolave t video-lojrave. -Interfejsi visual I digjitalizuar pr kualitet t
lart e cila sht dalje digjitale e cila prdoret pr te lejuar konektimin e televizionave me
qualitet t lart,LCD-t ,plasma ekranet etj. - DB-15 pr grupe t video grafiqeve e quajtur
edhe VGA konektor e cila prdoret pr t lejuar konektimin e ekraneve CRT t cilt jan t
vjetr tashm.
Informatika
PAJISJET FTOHSE
SHFMU
Kartelat grafike prdorin shum energji elektrike kshtu q nga kjo energji ato nxehen.Nse
kjo nehtsi nuk evitohet ato mund t tej nxehen dhe mund t dmtohen.Pr kt qllim
prdoren tri mnyra t eliminimit t ksaj nxehtsie: -Heat Sink:sht ftofje pasive e cila
prdor tubacione t metalit ( alumin ose bakr ) n t cilat lviz ajri I ftohur ose n disa
raste edhe uji.N rastet kur prdoret ajri n t gjendet edhe nj flladits I jashtm prdoret
pr t ndihmuar ftofjen. -Computer Fan:sht ftofje aktive e cila prdoret m s shpeshti me
ftofjen Heat Sink.sht pajisje e cila lviz pr t mundsuar ndrrimin e saj.Shpejtsia e tij
mund t ndrrohet pr t evituar zhurmn ose pr t pasur ftofje m t madhe. -ater
Block:sht ftofje e llojit Heat Sink e cila prdor ujin n vend t ajrit.Uji leviz n bllok duke
e shndrruar nxehtsin n uj t nxeht edhe pasta jai ftohet n radiator.Kjo sht ndr
zgjidhjet m mira q ekzistojn.
FURNIZIMI ME ENERGJI
Pasi energjia e procesimit n kartela grafike sht rritur,ashtu sht rritur edhe nevoja pr
energji elektrike.Kto kartela pretendojn q t konsumojn nj energji mjaft t
madhe.Prderisa CPU dhe furnizuesi me rrym kohve t fundit kan lvizur drejt efiqiencs
sa m t lart,nevojat e GPU pr rrym vazhdojn t rriten vazhdimisht duke e br kartelen
grafike prdoruesin m t madh t energjis elektrike n kompjuter.Edhepse furnizuesit me
rrym shkojn n drejtim t furnizimit sa m t madh me energji,porti PCI Express lejon
furnizimin me 75 watt.Kartelat grafike m moderne me prdorim t madh t energjis
elektrike zakonisht prdorin kombinim t 6-pin (75 watt ) ose 8-pin ( 150 watt ) hyrjes q
lidhet direkt n furnizues me rrym.
Informatika
SHFMU
Teknologjia m e re e USB-ve\
USB 3.0 (Universal Serial Bus )
Kemi ndgjuar kohve t fundit t flasin shum pr USB 3.0 dhe ndoshta mund t iu
interesoj se cili sht dallimi n mes t USB 2.0 dhe asaj 3.0. USB 3.0 ose ndryshe
SUPERSPEED USB sht e arritura e rradhs nga teknologjia e USB-ve.Shum her ka
ndodhur q t jemi para PC presim q drgojm t dhna nga PC n USB dhe anjsjelltas,
dhe kjo ka marrur shum koh ndonjher ka humbur durimin e njerzve. Pr kt arsye
sht menduar dhe realizuar USB 3.0. USB 3.0 sht llogaritu t jet 10 her m e shpejt se
2.0, prderisa shpejtsia maksimale e USB 2.0 sht 480 MBps ,shpejtsia e USB 3.0 arrin
4.8GBps. Cdo gj q krkon shpejtsi m t madhe do t prfitoj nga kjo e arritur.Ndryshe
nga USB 1.0 dhe USB 2.0, USB 3.0 sjell disa ndryshime n pamjen e lidhsve. priza A e USB
q lidhet me PC duket e njejt, por brenda sht nj set shtes i lidhsve n fillim t prizs
me ngjyr t kaltr q e bn t vrehet q sht USB 3.0.N ann tjetr t kabllos, priza B
q lidhet me USB duket ndryshe, ka nj Micro Type B q i ka t gjitha lidhjet e tij te
paraqitura horizontalisht. Si rezultat i ksaj nuk mund t prshtatim nj kabll t USB 3.0 n
nj paisje USB 2.0.Sidoqoft paisjen USB 3.0 mund t`a lidhim me nj kabllo tjetr n PC q
do t thot nuk duhet ndrruar PC pr t prdorur USB 3.0. Nse vendoset n portat e USB
2.0 ather do t mund t punoj mirpo jo me rritje te shpjtsis. Mendohet q te
prodhohen rreth 140 milion njsi prgjat vitit 2011 dhe deri n 340 milion n vitin 2012.
Disku i fiksuar (Hard disku)

Disku i fiksuar apo Hard disku, sht njsi pr memorim t qndrueshm i cili, si te disketat
shfrytzon mediumin magnetik pr ruajtje t t dhnave dhe punon n parim t njejt.
Disku prbhet prej disa pllakave magnetike (t lyera me feromagnet) t montuara n bosht
t prbashkt reth t cilit rrotullohen me shpejtsi t madhe. Pllakat zakonisht jan nga
alumuni (tek disa modele jan nga qelqi). Kokat magnetike jan t montuara n nj barts i
cili quhet krhr dhe qndrojn n distanc shum t vogl nga pllakat q rrotullohen. Pr do
pllak magnetike ekzistojn nga dy koka magnetike.
T dhnat n disk organizohen n mnyr t ngjajshme si tek disketat: do pllak ka dy an,

n do an ka numr t caktuar shtigjesh, do shteg ka numr t caktuar sektorsh, ndrsa
do sektor prmban numr t caktuar t bajtave. Term i ri i cili paraqitet tek disqet sht
cilindri. Cilindri sht bashksia e t gjith shtigjeve q ndodhen n distanc t njejt nga
qendra e rotullimit (shtigje me numr t njejt rendor).
Hard disqet jan t shpejt dhe m efikas dhe pa dyshim m t besueshme. Mundsia e
lvizjes t kokave nga periferia n drejtim t qendrs dhe anasjelltas si dhe rrotullimi i

pllakave, bn t mundur qasjen (shkruarjen ose leximin e t dhnave) deri tek t gjith
sektort e diskut. T gjitha kokat magnetike n disk n nj moment ju qasen shtigjeve me
numr t njejt rendor (cilindr)
Realizimi fizik i disqeve n parim sht i njejt tek t gjitha disqet. Ndryshimet mes disqeve
n lidhje me performansat e tyre shprehen nprmjet disa vetive: kapaciteti i disqeve, koha
mesatare e qasjes, shpejtsia e transmetimit t dhnave dhe keshimi i diskut:
Kapaciteti i disqeve.
Kapaciteti i diskut shprehet me sasin e t dhnave q mund t shkruhet n disk. Ky numr
sillet nga disa megabajt (MB) n fillim deri n disa qindra gigabajt (GB) tek disqet
bashkkohore. Ndryshimi i madh i madhsis prej disa rendeve tregon rndsin e
kapacitetit t disqeve dhe intensitetin e zhvillimit t ktyre njsive memorike.
Koha mesatare e qasjes.

Koha mesatare e qasjes (shpejtsia mesatare e qasjes) sht koha q i duhet diskut t
pozicinoj kokn manjetike mbi sektorin e zgjedhur rastsisht. Koha mesatare matet nga
momenti i drgimit t sinjalit me adresn e sektorit deri te pozicionimi i koks. Shpejtsia e
qasjes sillet nga 5 ms tek m t shpejtt deri 15 ms tek disqet m t ngadalshm.
Shpejtsia e transmetimit t t dhnave.

Shpejtsia e transmetimit t dhnave sht numr q tregon sasin e t dhnave q mund
t lexohen n nj sekond, me kusht q ato fizikisht t jen shkruar n mnyr sekuenciale
(njra pran tjetrs). Kjo veti m shum varet nga sasia e t dhnave t shkruara n nj
shteg dhe nga shpejtsia e rrotullimit t pllakave. Teoritikisht kjo shpejtsi sht prodhim i
numrit t sektorve n shteg, numrit t bajtave n sektor dhe shpejtsis t rrotullimit t
pllakave n sekond.
Qanta Solare
Nje qante solare nga studio daneze e dizajnit,mund ta bente ate me stil dhe praktike per nje
person qe ndjek moden dhe I nderron paisjet e tije elektronike.Qanta solare ka rreth 100
celula solare te selikonit ne perberje,ne perques,qe marrin driten e diellit dhe gjenerojne
(funksionojne) me 2 wat te energjise se perdorshme e cila ruhet ne nje bateri litium jon
(koka bateri qe e mban llaptopin ose thjesht bateri qe mban ma gjat se te tjerat) Fuqia nga
bateria eshte perdore nga qanta solare e dores,ju mund ta veshni ate me veshjen
atmosferike Diffuse ,nje veshje e cila ka sensore dhe me shume se nje mije drita te
fabrikuara.Sensoret nxjerrin ose hapin CO2 ne ajer the transmetojne informacionet ne nje
mikroprosesore te vogel.Bazuar ne perqendrimin e gazit,dridhjen ose impulsin e drites ne
modele te ndryshme.
Informatika
SHFMU
PROCESORI - PJESA QENDRORE E KOMPJUTERIT
Procesori (CPU - Central Processing Unit) sht pajisja qendrore e kompjuterve personal
(PC). CPU paraqet nj qark elektronik (ip) n form t katrorit me madhsi t prafrta me
pulln postare, i cili vendoset n pllakn am dhe me komponentet tjera sht i lidhur me
magjistralen sistemore. CPU paraqet trurin e kompjuterit, pjesn e cila lexon dhe dhe
ekzekuton instruksionet programore, kryen kalkulimet si dhe merr vendime. Aty zhvillohen
operacionet aritmetike, logjike dhe kontrolluese.
Figura 12. Procesori CPU i llojit AMD
Detyra kryesore e procesorit sht q vazhdimisht t kryej prpunimin e t dhnave.
Figura 13. Paraqitja skematike e detyrave bazike t procesorit
Informatika
SHFMU
Parimi i puns s procesorit

Prve prpunimit t thjesht t t dhnave, procesori sht njsi q i udhheq
komponentet tjera t kompjuterit. Pr shembull, kur procesori pranon nj instrukcion, nse
instrukcioni sht n lidhje me aktivizimin e ndonj njsie tjetr, procesori me vet
egzekutimin e ktij instrukcioni drgon sinjal drejtues pr aktivizimin e njsis s duhur.
Egzistojn dy tipe t dhnave q i njeh procesori:
Urdhresa - t dhna t cilat procesori i nnkupton si instrukcione - hapa me

kryerjen e t cilave kryhet detyra (pr shembull, mbledhje).
T dhna pr prpunim - t dhna prpunimi i t cilave sht i

nevojshm (pr shembull, numrat t cilat mblidhen)
Kjo situat mund t sqarohet me skemn n vijim:
Figura 14. Bllok skema q sqaron parimin e puns s procesorit
Prve prpunimit t thjesht t t dhnave, procesori sht njsi q udhheq me

komponentet tjera t kompjuterit. Pr shembull, kur procesori merr instrukcione, nse
instrukcioni ka t bj me aktivizimin e ndonj njsie tjetr, procesori me vet kryerjen e
instrukcionit t dhn do t drgoj sinjale udhheqse pr aktivizimin e njsis s
nevojshme.
Shpejtsia e procesorve
Kur flitet pr procesor t caktuar, prve emrit t tij theksohet edhe shpejtsia me t ciln
ai punon, kshtu pr shembull, kur thuhet Pentium II 350MHz thuhet se procesori sht i
gjenerats Pentium II dhe se frekuenca e tij e puns sht 350MHz.
Informatika
SHFMU
Figura 15. Lidhshmria ndrmjet pulsimit t kristalit t silicit dhe shpejtsis s

procesorit
Prve pr frekuenc t puns, pr shpejtsin mund t flitet edhe si pr takt t puns s

procesorit. Gjat ekzekutimit t ndonj instrukcioni, procesori ekzekuton nj numr t
caktuar t hapave t vegjl t quajtura mikrooperacione. Kto mikrooperacione kan t
bjn me shkmbim t t dhnave mes elementeve t procesorit t ashtuqujtura regjistra
ose t ndonj aktiviteti aritmetiko-logjik n mes t regjistrave t caktuar. do aktivitet i till
ekzekutohet gjat nj takti t procesorit.
Taktin e procesorit e jep nj kristal pulsues n procesor i cili n mnyr dykahore lshon
sinjale me vler 1 dhe 0.
Numri i sinjaleve pr nj sekond sht njsia matse pr shpejtsin e procesorit dhe
shprehet me herc (Hz). Pasi kjo frekuenc matet me miliona herc - shprehet n megaherc
(MHz) - 1. 000. 000 Hz=lMHz dhe me miliarda herc - shprehet n gigaherc (GHz) 1.000.000.000 Hz=lGHz.
. MEMORJA
Memorja shte hapsira punuese n kompjuter. T gjith t dhnat dhe programet q i

ekzekuton procesori duhet te jen n memorje. Edhepse, zakonisht ato jan t regjistruara n
ndonj nga njsit pr memorje permanente (disk, disket) n momentin kur punohet me to
duhet t kopjohen n RAM memorje. RAM (Random Access Memory - memorje me qasje t
rastsishme) memorja e pllaks am sht ne forme t ipeve elektronike ndrsa procesori
komunikon me t prmes magjistrals sistemore.
ipet e RAM memorjes ndrtohen n module t posame. Bhet fjal pr pllaka t vogla t
stampuara me t cilat jan ngjitur ipet me memorje. Ata futen n sllote speciaie memorike t
pllakes ame.
Informatika
SHFMU
Figura 16. RAM memorja
Njsit pr memorje jan: 1B (bajt), 1024B=1KB (kilobajt), 1024KB=1MB (megabajt),

1024MB=1GB (gigabajt), 1024GB = 1TB (terabajt) etj.
NJSIT HYRSE DALSE

Njsit hyrse-dalse jan pajisje kryesore prmes t cilave shfrytzuesi i jep urdhra ose i
fut t dhnat, nj ndr kto pajisje sht tastatura (keyboard). Me paraqitjen e sistemeve
operative t bazuara n Programimin e Orientuar n Objekte (Angl. Object Oriented
Programming), shumica e urdhresave mund t jepen prmes tastaturs por nj pjes e tyre
jepen edhe me paisje speciale t quajtur miu (mouse). Egzistojn edhe paisje tjera si
xhojstik, tabela grafike, monitor i ndieshm n prekje (Touchscreen), etj., por ata
shfrytzohen vetm pr qllime speciale.
Portat
Portat jan konektor prmes t cilve n kompjuter mund t lidhen pajisje tjera, dhe zakonisht
jan t vendosura n ann e prapme t shtpizs. N rastin m t zakonshm nj kompjuter
punon me port paralel, nj ose dy porte serike, hyrje serike univerzale dhe port pr lojra.

Porti paralel. Porti paralel sht pjes prbrse e t gjith PC
kompjuterve, nga IBM PC i par deri tek kompjutert m t ri prcjells. N
portin paralel prmes kabllos Centronics m s shpeshti lidhet printeri
Porti serik. Komunikimi serik e ka marr emrin sipas mnyrs me t ciln t dhnat
ndiqen npr linja. Pr dallitn nga komunikimi naralel ku t tet bitat e nj bajti
njkohsisht transmetohen prmes tet linjave te komunikimi serik kjo kryhet vetm
pr nj linj bit pas biti. N portn serike zakonisht prfshihen modemt ekstern,
por mund t prfshihen edhe paisje t tjera
Hyrja univerzale serike USB (Universal Serial Bus). Ky standart mundson jo
vetm kyjen e m shum paisjeve sipas dshirs por edhe kyjen e tyre gjat
puns (pa pasur nevoj t bhet restartimi i kompjuterit-on fly). Pasi t kyet
ndonj paisje n USB portin, kompjuteri automatikish bn njohjen e tij.
Porti pr lojra. Edhepse nj numr i caktuar i lojrave luhet normalisht me tastatur
ose mi, pr disa lojra sht e nevojshme paisje plotsuese - xhojstik (joystick).
Kjo paisje kyet n t ashtquajturn port pr lojra.
Tastatura
Tastatura i ngjet makins mekanike t shkrimit, sht njsi hyrse q m s shumti prdoret,
me ndihmn e s cils t dhnat nga forma e shkruar kthehen n shifrimin binar dhe barten
n memorjen e puns. Detyra kryesore e tastaturs sht futja e simboleve tekstuale duke i
shtypur tastet e saj. Gjat shtypjes s dista tasteve t ashtuquajtura taste speciale, i jepen
urdhra kompjuterit.
Figura 17. Tastatura e kompjuterit personal
Tastatura nprmjet kabllit sht e lidhur pr kompjuterin n portin special t pllaks am,
t dukshm nga ana e pasme e shtpizs. Egzistojn dy hyrje standarte: konektor
pespinsh rrethor i thjesht (DIN) i cili m s shpeshti prdoret te kompjutert me pllak
am standarte dhe gjithashtu nj konektor pespinsh rrethor pak m i vogl-i quajtur
miniDIN i cili prdoret te kompjutert me pllak am jo standarde (Compaq, HP, IBM, etj)
dhe te pllakat e reja ATX q vendosen tek procesort Pentium II. Sot ekziston mundsia e
lidhjes s tastaturs me an t portit serik USB.

do tast n tastatur ka kodin e tij. Kur t shtypet ndonj tast kodi drgohet n kompjuter.
N baz t kodit kompjuteri e din cili nga tastet sht shtypur dhe cili aksion ose ciln t
dhn do t prcjell deri tek programi aktual q do t kryhet. Kur tasti lshohet, edhe
njher drgohet kodi i tastit. N kt mnyr mundsohet shtypje e m shum tasteve n
kombinacion.
Miu (Mouse)
Me paraqitjen e sistemeve operative grafike Windows, miu bhet paisja pa t ciln nuk
mund t mendohet puna e kompjuterit. Miu prdoret si paisje pr tregim. Ashtu siq lviz miu
npr bazament ashtu n ekran do t lviz shigjeta treguese (mouse pointer). Kur treguesi i
miut do t sillet mbi objektin e nevojshm me shtypjen e njrs nga butont qe ndodhet n
mi ndrmirret aksion i caktuar. Ekzistojne mi me nj, dy dhe tri buton, ndrsa pr pun m
efikase sygjerohen minjt me dy butona.
Figura 18. Miu biometrik
N mesin e butonit ndodhet topthi i mbshtjell me gom i cili npr hapjen e pjess t
poshtme t miut e prek bazamentin mbi t cilin qndron. Gjat lvizjes t miut topthi
rrotullohet dhe lviz dy cilindra metalik q e presin topthin. do cilindr gjat rrotullimit
rrotullon nj disk t vogl plastik n periferin e t cilit ndodhen shum hapje t vogla. N t
dy ant e do disku ndodhen LED dioda dhe fototranzistor q evidentojn do lvizje t
diskut. Pr sa hapje jan rrotulluar disqet numron pajisje e posame n mi e cila sinjalet
pr kt numr dhe kahun e rrotullimit t disqeve i drgon prmes kabllit n kompjuter. Ky
kto sinjale i shndrron n koordinata x dhe y n ekran dhe e vizaton shigjetn. Miu

zakonisht kyet n nj nga portet standarde serike ose n portin e tij serik. Sot ekzistojn
edhe minj q funksionojn pa tel apo me val elektromagnetike, me rast komunikimi me
kompjuterin realizohet prmes pajisjeve speciale q lidhem me portin USB t kompjuterit,
dhe t cilt shprndajn sinjalin n nj largsi prej disa centimetrash deri n disa metra. N
mnyr q miu i till t komunikon n mnyr efektive me pajisjen USB t tij nevojitet burim
energjie, pr -arsye n brendi t miut vendosen bateri t qndrueshme. Ky lloj i miut
funksionon me rreze laserike t cilat shrbejn pr identifikimin dhe leximin e lvizjeve t
miut n siprfaqen e tavolins s puns. Pas ksaj, sinjali i ktill bartet me an t fushs
elektromagnetike n kompjuter, i cili m tutje paraqet lvizjet n ekran, njjt si n rastin
me miun mekanik t prmendur m lart.
Sot ekzistojn edhe miu biometrik, i cili shton sigurin e sistemit kompjuterik, duke lejuar q
vetm prdoruesit e autorizuar t prdorin dhe t ken qasje n kompjuterin personal me t
cilin sht i lidhur miu. Mbrojtja sht realizuar me an t nj lexuesi shenjash t
gishtrinjve i cili gjendet tek pranuesi apo n vet trupin e miut. Kjo mundsi e miut, ofron
qasje m t leht duke zvendsuar fjalkalimet n sistemet operative me nj identifikim
sipas shenjave t gishtrinjve dhe qasje m t leht n sistem nga ana e prdoruesit. N
mnyr q t identifikon shenjat e gishtrinjve, s bashku me miun jue jepet nj softuer
aplikativ i cili ju mundson prdoruesve regjistrimin dhe ruajtjen e informatave mbi shenjat
e gishtrinjve t prdoruesve
Modemt
Modemt jan paisje q prdoren pr lidhjen e dy kompjuterve prmes telave telefonik me

qllim q ata t shkmbejn t dhna. Prve modemit, n kartel egziston qark q prdoret
pr lidhjen e kompjuterve me faks paisje gj qe mundson kompjuteri t prdoret si
telefaks.

Figura 19. Bllok skema q tregon rolin e modemve n nj sistem kompjuterik
Kompjuteri sht paisje digjitale - sinjalet q paraqiten tek ai jan me dy gjendje t

ndryshme 0 ose 1. Pr kt arsye, t gjith paisjet q komunikojne me to duhet t jen
digjitale. Telat telefonik prsri prdoren pr transmetim analog t zrit dhe jan analoge.
Modemi e konverton sinjalin digjital t kompjutetrit drgues n analog dhe e lshon npr
linjn telefonike. N ann tjetr t linjs modemi tjetr e konverton prsri sinjalin analog n
digjital dhe ja drgon kompjuterit marrs.
Figura 20. Disa lloje modemsh
Shpejtsia e modemit sht karakteristika kryesore e tij. Shprehet me bps (bit pr sekond)
dhe tregon se sa bite modemi mund t drgqje gjegjsisht t pranoj n nj sekond. Ky
proces quhet modulim/demodulim prej ku rrjedh emri i paisjes modem.
Kartelat e zrit
Para zbulimit t kartelave t zrit, kompjuteri personal ishte n gjendje t gjeneronte vetm
tinguj t thjesht (beep signal). Edhe pse kompjuteri ishte n gjendje t ndryshonte
kohzgjatjen e tingujve ai nuk ishte n gjendje t prodhonte tinguj, t ndryshonte lartsin e
tingullit dhe t krijonte muzik tjetr. N fillim, tingujt e thjesht i prdornin thjesht si sinjal
pr vrejtje. M von, programuesit e lojrave kompjuterike krijonin muzik duke ndryshuar
kohzgjatjen dhe klartsin e ktyre tingujve.
Kompjutert PC bashkkohor e kan mundsin e reprodukimit t instrumenteve t
ndryshme muzikore, porosive gojore t regjistruara, melodive etj. Sidomos, me paraqitjen e
CD ROM-it dhe zhvillimit t multimedias, si dhe realitetit virtual, lojrave etj., pritjet nga

kompjuteri n kt drejtim shtohen. Paisjet e reja q u prgjigjen krkesave t tilla jan
kartelat e zrit.
Figura 21. Kartela e zrit.
Zri krijohet me vibrimin e mediumit n drejtimin e prhapjes. Karakteristikat kryesore t

zrit jan: frekuenca themelore, intensiteti dhe ngjyra. Zri q dgjohet nga kompjuteri
varet nga ajo, se sa me sukses jan reprodukuar karakteristikat e tij.
Kartela e Rrjetit
Kartela e rrjetit dallon nga kartela e modemit telefonik t kompjuterit. Kjo kartel sht e
ndrtuar nga nj struktur ipash elektronik t ndrlikuar, dhe shrben pr komunikim t
kompjuterit me kompjuterat tjer apo me mediumin e rrjetit kompjuterik. Porta lidhse e
ksaj kartele dallon pr nga madhsia me portn e Fax modemit apo modemit telefonik, pr
nga ajo q sht m e gjr dhe ka 12 kontakte n form vijash, t cilat korespondojn me
ato t konektorit t kabllos s rrjetit, dhe dy led dritave t cilat shrbejn pr identifikimin e
prezencs s sinjalit dhe gjendjes s puns s kartels. Kartela e rrjetit shrben pr
transmetimin e sinjalit nga kompjuteri n mediumin transmetues, sipas nj strukture t
caktuar t organizuar n form paketash elektronike t cilat n vehte prmbajn
informacion. Pr manipulimin me pako t ktilla zakonisht prdoret softver i posam (psh.
TCP/IP).
Informatika
SHFMU
Figura 22. Kartela e rrjetit (Ethernet card)
1.2.7. VIDEO NNSISTEMI
Video nnsistemi i PC kompjuterve prbhet nga monitori dhe kartela grafike. Monitori
sht paisje e jashtme, ndrsa kartela grafike ndodhet n shtpizn e kompjuterit dhe i
prcjell sinjalet deri te monitori n form t prshtatshme pr t.
Kartela grafike (e njohur edhe me emrat kontrollori grafik, video kontroller dhe video
kartel) prdoret pr shndrimin e figurs q gjeneron procesori n form t prshtatshme
pr tu treguar n monitor. Ajo prbhet nga tri pjes: Procesori grafik, video memorja dhe
konvertori digjitalo-analog.
Figura 23. Kartela grafike VGA

Kur procesori don t vizatoj ndonj pik n ekran, ai prmes magjistrales I/O i dragon
sinjale procesorit grafik (koordinatat e piks dhe RGB ngjyrn). N baz t koordinatave,
video procesorit t lokacionit n video memorje i cili e prshkruan pikn aktuale, do ti
shkruaj vlerat e RGB pr fitimin e ngjyrs.
Numri i ngyrave q mund t tregohen n ekran varet drejtprsdrejti nga numri i bitave q
shfrytzohen pr rruajtjen e informats pr ngjyrn e secils pik t ekranit. Pr shembull,
nse prdoren 4 bite pr do pik, do pik e ekranit mund t jet e ngjyrosur me 24=256
(Pseudo Color), pr 16 bite 655336 (Hi Color) dhe pr 24 bite 16.777.216 ngjyra (True
Color).
Monitori
Videosinjali q pranon monitori prbhet nga disa sinjale mes t cilve nga nj pr
intensitetin e secils nga tri ngjyrat R (Red-e kuqe), G (Green-e gjelbrt) dhe B (Blue-e
kaltrt).
Te monitort ekziston topth elektronik prkats pr seciln prej ngjyrav Topthat elektronik e
vizatqjn fotografm n ekran me intensitet t ndryshm i baz t t dhnave n video
memorien e vendosur n karteln grafike.

Figura 24. Monitort
SHFMU

top
Fotografia e ekranit sht e prbr nga shum pika t vogla. Kta pika quhi piksel. Pikseli
sht elementi kryesor prej te cilit prbhet fotografia e ekranit.
Gjat prshkrimit t secilit monitor, tregohen m shum karakteristika sipas cilave mund t
vlersohet cilsia e tij:
Madhsia e monitorit. Monitort prodhohen n disa madhsi standarde, ndrsa

madhsia e tyre shprehet me gjatsin e diagonales shprehur n in (2.54cm). M t
prhapur
jan
monitort
me
madh
14 dhe 15 in, ndrsa pr zbatime m t sofistikuara t kompjuterve sidomos pr
pun me grafik, prdoren edhe m t mdhej: 17, 19 dhe 21 in.
Distanca mes pikave. Distanca mes pikave (dot pitch) tregon pr distancn mes dy
pikselve.
Rezolucioni. Rezolucioni i monitorit tregon numrin e pikselve gypin katodik n
drejtim horizontal dhe vertikal. Rezolucion m i lart do t thot fotografi m cilsore.
Informatika
SHFMU
Figura 25. Prbrja e pikselave t monitorit
1.2.8. PRINTERT
Printert (shtypsit) jan njsi t jashtme t cilat nuk jan pjes themelore e kompjuterve
dhe pa prezencn e t cilve kompjutert funksionojn normalisht. Vendin e tyre n libr e
mundson nevoja e madhe q t dhnat e kompjuterit ti kemi n letr (hard copy). M s
shpeshti kompjutert prdoren pikrisht pr tu pasur paraqitje t shtypur t t dhnave t
prpunuara ose, si n rastin e prpunimit t tekstit, prodhimi final t merret i shtypur.

Gjat zhvillimit t printerve dallohen disa lloje, varsisht nga principet teknike q prdoren
pr t'u fituar letra e shtypur. Ndarja e till e printerve quhet ndarje teknike.
Printert matricor
Printert matricor jan parqitur ndr t part, por me avancimin dhe prmisimin e
vazhdueshm edhe sot jan aktual.
Parimi i puns i printerve matricor sht i ngjajshm me makinn e shkrimit. N t dy
rastet printimi arrihet me shtypje mekanike t forms q duhet t shtypet mbi shiritin me
ngjyr (ribon). Shiriti e prek letrn vetm me pjest q i thekson forma dhe len gjurm. Por
ekziston ndryshim i madh - derisa tek makina e shkrimit shtypet e tr forma (shkronja)
menjher dhe ka aq forma sa ka shenja n tastatur, tek printert matricor ekziston kok
univerzale e cila prbhet nga matrica (fusha) e gjilprave t holla t elikut. Varsisht nga
forma e shenjs q duhet t shtypet, vetm nj numr i caktuar i gjilprave e shtypin shiritin
me ngjyr. Varsisht nga numri i gjilprave n nj kolon ekzistojn mnter matricor me 9
ose 24 gjilpra.
Printert matricor m shpesh shfrytzojn shirit me nj ngjyr (zakonisht e zeza), por
ekzistojn edhe t till q prdorin shirit me m shum ngjyra, gj q nundson shtypjen me
ngjyra.
Printimi i dobt, zhurma gjat puns, t ngadalshm por edhe mimi i ult dhe mbajtja e lir
jan karakteristikat kryesore t printerve matricor. Sidomos sht me rndsi mundsia
q t prdorin letr indigo pr tu shtypur deri n 5 ekzemplar menjher, q nuk sht rast
tek printert e tjer.
Inkxhet printert
Inkxhet (inkjet) printert njlloj si printert matricor kan kok univerzale pr t shkruar.
Pr dallim q n vend t gjilprave n kok kan gypa t vegjl npr t cilt n letr
strpiket ngjyra. Ngjyra ruhet n en (ink cartridge) t posame pr do ngjyr posarisht
sipas modelit CMYK. Niansat e ngjyrave fitohen me przierjen e ngjyrave n sasi prkatse
t ngjyrave themelore.
Informatika
SHFMU
Figura 26. Printeri inkjet
Ngjyrat themelore pr paraqitjen e fotografis n monitor jan e kuqja, e gjelbrta dhe e

kaltrta (modeli RGB) me przierjen e t cilav fitohen nuansat. Tek shtypsit niansat
fitohen me przierjen e nj paketi tjetr t ngjyrave themelore: cijan (cian - nians e t
kaltrs), magenta (magenta - nians e ngjyrs vjollc), e verdh (yellow) dhe e zeza
(black). Ky model quhet CMYK.
Karkteristika kryesore t inkxhet printerve jan: mimi i lir, shtypje cilsore, shpejtsi
mesatare gjat shtypjes dhe shpenzime t mdha pr t'u eksploatuar (shfrytzojn letr
speciale t shtrenjt dhe kartrixhe t shtrenjt pr ngjyra).
Printert laserik
Teknika e prshkrimit laserik ndryshon nga printert matricor dhe inkxhet dhe sht marr
nga makinat fotokopjuese. Seria e t dhnave digjitale (1 dhe 0) me t cilat sht
prshkruar fotografia q duhet t shtypet kyin dhe kyin rreze laserike. Rrezja drejtohet
tek cilindri i ndijshm n fotorrezatim i cili paraprakisht ka qen i elektrizuar negativisht.
Pikat e cilindrit q i godet rrezja laserike neutralizohen. Gjat kalimit t cilindrit npr pluhur
t tonerit t elektrizuar negativisht, grimcat e tonerit ngjiten pr pikat neutrale (pikat e
elektrizuara negativisht e shtyjn tonerin negativ). Pastaj, cilindri bjen n kontakt me fletn
e elektrizuar pozitivisht e cila i trheq grimcat negative t tonerit nga cilindri. Me kt

grimcat e tonerit prcillen n letr. Pason kalimi i letrs mes dy cilindrave me temperatur t
lart q e pjekin tonerin dhe ai bhet i pandashm nga letra.
Figura 27. Printeri laserik
Printert laserik jan t qet gjat puns, dhe karakterizohen me cilsi t lart dhe shpejtsi
t madhe t shtypjes. Varsisht nga cilsia dhe shpejtsia mimi ju lviz nga i arsyeshm n
shum i lart. Shpejtsia e printimit matet me ppm (page per minute - numri i fletve t
shtypura n minut), ndrsa cilsia n dpi (dot per inch - numri i pikave n in).
Printert termik
Printert termik punojn sipas parimit t ngjajshm si makinat telefaks. Letra speciale pr
prshkrim termik sht e mbshtjell me dy shtresa nga materie speciale. Kur koka termike
e printerit do t ngroh pikn n t ciln duhet t lihet gjurm, shtresat shkrihen dhe
przihen mes tyre (reagojn kimikisht) q rezulton n paraqitjen e materies me ngjyr
(zakonisht e zez).
Printert e till, pr shkak t dimensioneve t tyre t vogla, m s shpeshti prdoren pr
shtypjen e faturave n shitore, barnatore etj.
1.2.9. MEMORJET E JASHTME

Nnsistemi pr memorje t jashtme (prdoren edhe termet permanente dhe masovike),
mundson deponimin dhe ruajtjen e t dhnave. N do kompjuter ekzistojn programe dhe
t dhna q disaher e tejkalojn kapacitetin e RAM memorjes. Pastaj, gjat mbylljes t
kompjuterit t dhnat fshihen pakthyeshm (pr shkak t natyrs elektronike t RAM
memorjes). Pr kto arsye, programet dhe t dhnat duhet t ruhen n ndonj medium
tjetr i cili sht adekuat sipas kapacitetit dhe nuk i humb t dhnat pas mbylljes t
kompjuterit. Ekzistojn disa
parime fizike pr memorim permanenet t programeve dhe t dhnave: magnetik (disketa, disku
optik (CD ROM, DVD) dhe nanjetooptik.
Disketa
Disketa sht medium magnetik i jashtm i cila prdoret pr ruajtjen e t dhnave, dhe futet
n njsin e diskets tek kompjuteri (Floppy Disk Drive - FDD). Karakteristik kryesore e
diskets jan dimensionet e mediumit q shfrytzohet n t. Gjat zhvillimit t disketave
ekzistojn disa standarde, prej t cilave deri m sot sht ruajtur vetm nj me dimensione
3,5 in (1 in= 2.54 cm).
Figura 28. Ngassi i Diskets (FDD)
Disketa me dimensione 3, 5 in sht e prbr nga mbshtjellsi mbrojts plastik kuadratik

n t cilin ndodhet pllak plastike rrethore n t dy ant e lyer me shtres magnetike.
Regjistrimi i t dhnave n disket kryhet me ndihmn e kokave magnetike n t dy ant e
mediumit magnetik.
Q tu qasemi t dhnave, sht e nevojshme q n mnyr precize t oraganizohet logjika e
shkruarjes s tyre n medium.
Informatika
SHFMU
Organizimi i t dhnave n disket prbhet nga:

1. shtigje (truck) - vija rrethore koncentrike npr t cilat lvizin kokat pr regjistrim
dhe lexim t dhnave. Te disketat bashkkohore n do an ka nga 80 shtigje.
2. sektor (sector) - harqe rrethore, pjes t shtigjeve q paraqesin trsi m t vogla
logjike t diskets dhe prmbajn nga 512 B (bajt). do shteg prmban nga 18
sektor.
Figura 29. Pamje e sektorve t diskets
Kapaciteti llogaritet n kt mnyr: 2 an ku secila prmban nga 80 shtigje, ndrsa do

sektor 512B; 2x80x18x512= 1474560b, gjegjsisht 1474560/1024=1440 KB, gjegjsisht
1440/1024= 1. 40625 MB (1024 KB=1MB). Mund t vrehet se sht m e drejt t thuhet
kapacitet prej 1. 4 MB edhe pse sht m e prhapur t shprehurit 1. 44 MB.
Kur disketa vendoset n njsi, mbajts special e pranon dhe e rrotullon mediumin. Kokat pr
lexim dhe shkrim q ndodhen n t dy ant e mediumit mund t lvizin drejt qendrs
gjegjsisht nga periferia e mediumit dhe tu qasen shtigjeve. T dy kokat lvizin njkohsisht
dhe i qasen t njejtit numr rendor t shtegut nga t dy ant e mediumit. Me rrotullimin e
mediumit mundsohet qasja deri te do sektor i shtigjeve, ndrsa paisje speciale mban
llogari cila nga kokat kryen leximin ose shkruarjen (cila an sht aktive).
Disku i fiksuar (Hard disku)

Disku i fiksuar apo Hard disku, sht njsi pr memorim t qndrueshm i cili, si te disketat
shfrytzon mediumin magnetik pr ruajtje t t dhnave dhe punon n parim t njejt.
Disku prbhet prej disa pllakave magnetike (t lyera me feromagnet) t montuara n bosht
t prbashkt reth t cilit rrotullohen me shpejtsi t madhe. Pllakat zakonisht jan nga
alumuni (tek disa modele jan nga qelqi). Kokat magnetike jan t montuara n nj barts i
cili quhet krhr dhe qndrojn n distanc shum t vogl nga pllakat q rrotullohen. Pr do
pllak magnetike ekzistojn nga dy koka magnetike.
Figura 30. Disku i fiksuar (HDD)
sht me rndsi t prmendet, se distanca n mes koks pr shkrim-lexim t diskut dhe

pllaks magnetike, sht m e vogl se dimensionet e nj kokre pluhuri. Pr kt arsye
disku nuk guxon t hapet dhe gjat fabrikimit bhet vakumimi special i tij, n mnyr q t
mos ket mundsi brenda t deprtoj asnjfar materje nga ambienti i jashtm.
Informatika
SHFMU
Figura 31. Krahasimi i kokrave t pluhurit me distancn e gjilprs

lexuese/shkruese nga siprfaqja e diskut
T dhnat n disk organizohen n mnyr t ngjajshme si tek disketat: do pllak ka dy an,

n do an ka numr t caktuar shtigjesh, do shteg ka numr t caktuar sektorsh, ndrsa
do sektor prmban numr t caktuar t bajtave.

Term i ri i cili paraqitet tek disqet sht cilindri. Cilindri sht bashksia e t gjith shtigjeve
q ndodhen n distanc t njejt nga qendra e rotullimit (shtigje me numr t njejt
rendor).
Mundsia e lvizjes t kokave nga periferia n drejtim t qendrs dhe anasjelltas si dhe
rrotullimi i pllakave, bn t mundur qasjen (shkruarjen ose leximin e t dhnave) deri tek t
gjith sektort e diskut. T gjitha kokat magnetike n disk n nj moment ju qasen shtigjeve
me numr t njejt rendor (cilindr).
Figura 32. Pamje e strukturs s brendshme t diskut t fiksuar

Realizimi fizik i disqeve n parim sht i njejt tek t gjitha disqet. Ndryshimet mes disqeve
n lidhje me performansat e tyre shprehen nprmjet disa vetive: kapaciteti i disqeve, koha
mesatare e qasjes, shpejtsia e transmetimit t dhnave dhe keshimi i diskut:
Kapaciteti i disqeve. Kapaciteti i diskut shprehet me sasin e t dhnave q mund t

shkruhet n disk. Ky numr sillet nga disa megabajt (MB) n fillim deri n disa qindra
gigabajt (GB) tek disqet bashkkohore. Ndryshimi i madh i madhsis prej disa
rendeve tregon rndsin e kapacitetit t disqeve dhe intensitetin e zhvillimit t ktyre
njsive memorike.
Koha mesatare e qasjes. Koha mesatare e qasjes (shpejtsia mesatare e qasjes)
sht koha q i duhet diskut t pozicinoj kokn manjetike mbi sektorin e zgjedhur
rastsisht. Koha mesatare matet nga momenti i drgimit t sinjalit me adresn e
sektorit
deri
te
pozicionimi
i
koks.
Shpejtsia e qasjes sillet nga 5 ms tek m t shpejtt deri 15 ms tek disqet m t
ngadalshm.
Shpejtsia e transmetimit t t dhnave. Shpejtsia e transmetimit t dhnave
sht numr q tregon sasin e t dhnave q mund t lexohen n nj sekond, me
kusht q ato fizikisht t jen shkruar n mnyr sekuenciale (njra pran tjetrs). Kjo
veti m shum varet nga sasia e t dhnave t shkruara n nj shteg dhe nga
shpejtsia e rrotullimit t pllakave. Teoritikisht kjo shpejtsi sht prodhim i numrit t
sektorve n shteg, numrit t bajtave n sektor dhe shpejtsis t rrotullimit t
pllakave n sekond.
CDROM-i
Kompakt disku (CD) sht medium ekstern pr ruajtje t t dhnave, ndryshe i njohur si
medium standard pr prcjellje t regjistrimeve muzikore, i cili i zvendsoi pllakat e
magnetofonit dhe revolucionarizoi industrin muzikore dhe prhapjen e kngve n format
digjital. Duke pasur parasysh q bhet fjal pr regjistrim digjital, zbatimi i tij tek
kompjutert imponohet vetvetiu. Pasi nga CD disku mundet vetm t lexohet, ai e merr
emrin CD ROM (Compaq Disk Read Only Memory). Ekzistojn pajisje speciale (CD Recorder)
q vendosen n kompjuter dhe mund t inizojn prmbajtje t ndryshme n CD disqe t pa
regjistruara apo t gatshme pr regjistrim.
Figura 33. Ngassi i CD ROM-it
Informatika
SHFMU
CD ROM-i n kompjuter punon n mnyr identike si audio CD disqet e thjesht. CD disku

sht pllak e plastiks me shtres alumini n t ciln jan regjistruar t dhnat. Shkruarja e
t dhnave n form t thellimeve n minijatur t shprndara n nj vij t pandrprer
spirale t ngjajshme si te pllakat e magnetofonit. Fillimi i spirales te CD disqet sht n
pjesn e brendshme pr dallim nga pllaka e magnetofonit q fillon n periferi t pllaks.
Figura 34. Shpjegimi i detajuar i puns s ngassit t CD ROM-it
Leximi i t dhnave bhet me laser rrezja e t cilit reflektohet ne thellimet e spirales dhe
prmes sistemit optik sillet deri te detektori q i dallon njsit logjike (1) dhe zero (0) t
shkruara n CD disk. Sot ekzistojn nj numr i madh teknikash dhe teknologjish pr
shkrim dhe lexim t CD disqeve, ashtu si ekzistojn edhe lloje t ndryshme CD disqesh, por
shumica prej tyre jan kompatibile me njra tjetrn.
Karakteristik kryesore e njsive CD ROM sht shpejtsia e tij. Shpejtsia shprehet me xN
ku N sht numr i plot. Kshtu sot ekzistojn njsi CD ROM-i me shpejtsi xl, x2, x4, x8,
x12, etj. Shpejtsia e CD ROM me nj shpejtsi sht 150KB/S.
CD ROM disqet me kapacitetin e tyre dhe mimin e lir vendosin nj dimension t ri n
zbatimin e kompjuterve - multimedial. Pran t dhnave tekstuale dhe grafike, do her

dhe m aktuale bhen format e zrit dhe video formatet e t dhnave pr rruajtjen e t
cilave jan t nevojshme njsi me kapacitet t madh.
DVD (Digital Versatile Disk) sht disk optik i ngjajshm me CD diskun dhe me dimensione
t njejta. Ekzistojn DVD disqe nj ansore dhe t regjistruara n t dy ant. do an ka
kapacitet prej 4.7 GB. Me teknik t posame kryhet shkruarje n dy shtresa dhe kapaciteti i
nj DVD arrin deri n 18 GB.

Informatika Hyrje

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Informatika Hyrje

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Informatika

2013 nga Dritan Halimi

Gjon Serrei - Ferizaj

2013 nga Dritan Halimi

Gjon Serrei - Ferizaj

2013 nga Dritan Halimi

Gjon Serrei - Ferizaj

Informatika 2013 nga Dritan Halimi SHFMU Gjon Serrei - Ferizaj

Figura 3. Makina e par pr llogaritje e realizuar n v.1960, sipas projekteve t

2013 nga Dritan Halimi

Gjon Serrei - Ferizaj

Figura 4. Paskalina e Blez Paskalit

Figura 5. Makina e Bebixhit

2013 nga Dritan Halimi

Gjon Serrei - Ferizaj

Figura 6. Makina e Holeritit

Informatika 2013 nga Dritan Halimi SHFMU Gjon Serrei - Ferizaj

2013 nga Dritan Halimi

Gjon Serrei - Ferizaj

Fig7. Kompjuteri i par elektronik ENIAC

Informatika 2013 nga Dritan Halimi SHFMU Gjon Serrei - Ferizaj

2013 nga Dritan Halimi

Gjon Serrei - Ferizaj

Gjenerata e dyt e kompjuterve prdor teknologji t re t mbshtetur n t

Pak histori lidhur me kompjutert dhe informatat

Informatika 2013 nga Dritan Halimi SHFMU Gjon Serrei - Ferizaj

Fig.1 Makina e fon Nojman-it

Informatika 2013 nga Dritan Halimi SHFMU Gjon Serrei - Ferizaj

Fig.2 Veprimi i sistemit kompjuterik

2013 nga Dritan Halimi

Gjon Serrei - Ferizaj

Njsit kryesore hardverike jan:

Informatika 2013 nga Dritan Halimi SHFMU Gjon Serrei - Ferizaj

Komponentat e Pllaks Amz

njohura si AND, OR, dhe XOR q

2013 nga Dritan Halimi

Gjon Serrei - Ferizaj

Fig. 4. Mikroprocesori apo CPU

Xeon 1 - 1.4 GHz +

2013 nga Dritan Halimi

Gjon Serrei - Ferizaj

0.45 - 1.13 GHz

prej max 6 cm dhe prmbajn mbi 1.6 x 10 tranzistor.

Jan zhvilluar kto lloje t njohura t INTEL mikroprocesorve:

Informatika 2013 nga Dritan Halimi SHFMU Gjon Serrei - Ferizaj

Sidoqoft, shpejtsia e mikroprocesorit po tentohet q gjithnj e m shum t ngritet, Por n

2013 nga Dritan Halimi

Gjon Serrei - Ferizaj

Shembuj ku prdoren mikroprocesort:

Informatika 2013 nga Dritan Halimi SHFMU Gjon Serrei - Ferizaj

HARDVERI - PJESA MAQINERIKE E KOMPJUTERVE

Kompjuteri PC sht standard dhe ka arkitektur t hapur.

MODELI I KOMPJUTERIT PERSONAL

2013 nga Dritan Halimi

Gjon Serrei - Ferizaj

Figura 8. Modeli i kompjuterit personal

Modeli i PC bashkkohor sht mjaft i ngjajshm me modelin logjik t kompjuterit q e ka

2013 nga Dritan Halimi

Gjon Serrei - Ferizaj

Figura 9. Performansat e kompjuterve t par

2013 nga Dritan Halimi

Gjon Serrei - Ferizaj

Figura 10. Shtpiza e kompjuterit personal