Osnovi transportnih i komunikacijskih sistema

Sistem
Pod sistemom se moe podrazumjevati bilo koji fiziki sistem ije je funkcionisanje u
toku vremena mogue opisati promjenom stanja sistema. To je kompleks elemenata koji
se nalaze u meusobnoj interakciji.
Elisova def. sistema: Sistem se moe odrediti kao neki skup elemenata sainjen za
dostizanje unaprijed zadanog cilja.
Vujaklijina def. sistema: Sistem je odreeni sastav, cjelina, skup odreenih dijelova ili
cjelishodno sastavljena cjelina.
Opa teorija sistema prouava sisteme koji se mijenjaju, dinamike sisteme. Pored
dinamikih, postoje i statiki sistemi.
Sistem je skup f-ja sa relacijama izmeu njih i njihovih procesa.
Funkcija je najvii element sistema ili skup procesa.
Proces je grupa logistikih, zavisnih odluka i aktivnosti kojima se ostvaruje logika f-ja.
Aktivnost je djelatnost na usmjeravanju i izvravanju zadataka koji se planiraju po
vremenu i neposrednim resursima.
Relacije povezuju sistem u cjelinu.

Zajednike osobine sistema

-

sistem predstavlja cjelokupni kompleks elemenata koji su u interakciji

sistem ostvaruje posebno jedinstvo sa vlastitim okruenjem
sistem u naelu predstavlja podsistem nekog veeg sistema
podsistem datog sistema je obino sistem na nioj ljestvici

Saobraajni sistem kao dinamiki sistem ima svoju f-ju, strukturu (elemente sistema),
hijerarhiju, okruenje i dinamiku.
Elementi saobraajnog sistema:
- saobraajnice (eljeznike pruge, putevi, vodeni koridori...)
- stabilni objekti (aerodromi, luke, eljeznike i autobuske stanice, cjevovodi...)
- vozna i plovna sredstva (brodovi, kamioni, autobusi, avioni....)
- sredstva za manipulaciju teretom (viljukari, dizalice, transportne trake...)
- kadrovi koji obavljaju saobraajnu djelatnost
- razliite organizacije u saobraajnoj privredi (kole, naune ustanove...)

- nematerijalni elementi (ljudsko znanje, iskustvo, metode odluivanja, propisi...)

Funkcija saobraajnog sistema je da to je bolje mogue zadovolji sve potrebe za
kretanjem u nekom drutvu, za premjetanjem robe, prevoza ljudi, prenosa informacija i
slino.
Nauka je jedinstveni funkcionalni sistem objektivnih ljudskih saznanja o svijetu u
odredjenom historijskom razdoblju, o objektivnoj stvarnosti do kojih se dosla svjesnom
primjenom odredjenih objektivnih metoda istrazivanja.
Nauka je skup znanja svih ljudi. Dijeli se na:
-

prirodne nauke (prirodni zakoni kretanja tijela kroz razliite sredine)

tehnike nauke (tehnoloko-tehniki uslovi organizacije prevoza i kretanja
sredstava)
drutvene nauke (drutveni i ekonomski uzroci, okviri i posljedice uspostavljanja i
funkcionisanja razvoja drutva)

Saobraajna nauka je skup svih ljudskih znanja o saobraaju i uzajamnosti dejstva

saobraaja i sredine u kojoj se odvija.

Osnovni pojmovi
Promet u ekonomskoj znanosti oznaava cirkulaciju robe, novca i vrijednosnih papira, tj.
promjenu oblika vrijednosti iz robnog i novani oblik i obratno. Promet je uslov
transporta i ne moe biti privredna djelatnost.
Saobraaj je skup razliitih transportnih i PTT usluga koje kao samostalne privredne
djelatnosti imaju korisne uinke: premjetanje materijalnih dobara, prevoz ljudi i
informacija i sl.
Transport predstavlja izraz koji se odnosi na sam prevoz i obuhvata premjetanje osoba i
dobara, kao i drugih stvari. Mogu je i bez kretanja transportnih sredstava (naftovodi).
Promet je moguc samo kretanjem prometnih sredstava na putu izmedju prostorno
udaljenih mjesta dok taj uvjet nije bitan za transport.
Transport je moguc i bez kretanja transportnog sredstva.
Bez transporta promet ne moze biti privredna djelatnost,on to postaje samo kroz transport
i to tako da je upravo sam transport ta djelatnost jer znaci prijenos ili prevoz. U skup
transportnih poslova ubrajamo ne samo premjestanje nego takodjer sve procese sa
utovarom, istovarom, odnosno pretovarom
Prevoz/prijenos oznaava promjenu mjesta ljudima, stvarima i porukama.
Saobraajna usluga oznaava prevoz za druge uz naknadu za uinjenu uslugu.
Saobraajna djelatnost je ljudska djelatnost koja mijenja mjesto nekome ili neemu.

Saobraajna infrastruktura predstavlja svu putnu, eljezniku, pomorsku i ostale vidove

infrastrukture i ine je saobraajnice i terminali.
Terminali su pragovi svakog saobraajnog sistema iji je zadatak prijem i otprema robe,
putnika i informacija.
Pod PTT prometom uglavnom se podrazumjeva djelatnost prenosa vijesti i saopenja u
pisanom obliku (pota) ili u obliku govora i signala (telekomunikacije).
Saobraajno sredstvo predstavljaju vozila ili mediji namjenjeni za izvrenje transportnog
zadatka i slue za prevoz ljudi, robe i informacija.
Saobraajni putevi predstavljaju povrine koje slue za kretanje saobraajnih sredstava i
informacija.
Autoput je javni put posebno izgraen i namjenjen iskljuivo za saobraaj motornih
vozila definisan posebnim saobraajnim propisima za njegovu izgradnju, signalizaciju i
koritenje.
Magistralni put je javni put koji povezuje vee gradove i vanija privredna podruja
jedne drave i nadovezuje se na magistralne puteve susjednih drava.
Lokalni put je javni put koji povezuje naselja na teritoriji opine.
Brzi put je javni put namjenjen za saobraaj iskljuivo motornih vozila.
Put je svaki javni put i nekategorisani put na kojem se obavlja saobraaj.
Raskrsnica je povrina na kojoj se ukrtaju ili spajaju dva ili vie puteva.
Motorno vozilo je vozilo na motorni pogon koje je prvenstveno namjenjeno za prevoz
ljudi ili tereta na putevima ili koje slui za vuu prikljunih vozila namjenjenih za prevoz
ljudi ili tereta,vozila za prevoz lica ili tereta koji se krecu po sinama, bickla sa motorima,
traktora i drugih vozila na motorni pogon koji nisu prvenstveno namjenjeni za prevoz lica
ili tereta.
Transportni lanac je organizacijski i tehniko-tehnoloki sinhronizovana operacija
otpreme, transporta, prekrcaja, skladitenja i isporuke konkretne robe.
Telekomunikacijski promet predstavlja prenos razliitih oblika informacija (govor, tekst,
podaci) putem telekomunikacijske mree prema utvrenim protokolima i pravilima
odvijanja prometa.

Telekomunikacijska usluga je specifian skup mogunosti prenosa i dodatnog

procesiranja informacija koje su dostupne i raspoloive korisnicima preko definisanih
mrenih suelja.
Paket predstavlja blok informacija odreene duine koji je opremljen (adresama i
zatitom) da moe samostalno putovati mreom od vora do vora prema odreditu.
Kanal je konekcijski put odreene pojasne irine koji se uspostavlja od kraja do kraja uz
ekskluzivno koritenje za vrijeme trajanja razgovora ili sesije.
Inteligentni transportni sistem (ITS) predstavlja primjenu senzorskih, informacijskokomunikacijskih i upravljakih tehnologija kojima se postie uinkovitiji, sigurniji i
komforniji prenos razliitim prometnicama.
Intermodalni transport je tehnologija kojom se u prevozu robe, istovremeno, koriste dva
savremena i odgovarajua transporta sredstva gdje prvo transportno sredstvo sa teretom
postaje teret za drugo transportno sredstvo, s tim da se transportni proces odvija najmanje
izmeu dvije drave.
Kombinirani transport je nain prevoza robe kojima se na jednom transportnom putu od
mjesta proizvodnje do mjesta potronje, kombinirano, koriste najmanje dvije vrste
savremenih prevoznih sredstava iz dvije ili vie prometnih grana.
Integralni transport je nain transporta robe pri emu se roba ne ukrcava neposredno na
transportno sredstvo, nego se slae na palete ili u kontejnere te oni tako zajedno s robom
postaju teret koji efikasno i racionalno mogu preuzeti sredstvo svih oblika transporta.
Monomodalni transport je transport od vrata do vrata i obavlja se samo jednim oblikom
transporta.

Uvodna razmatranja
Saobracajni sistem je skup svih sredstava i komunikacija kao i oblika organizacije
njihovog koristena koji sluze savladjivanju prostorne razdvojenosti u jednom odredjenom
vremenu i na datoj teritoriji. Iz ovog proizilazi da struktura saobracajnog sistema cine
saobracanice i saobracajna sredstva razlicitih saobracajnih grana.
U zavisnosti od vidova saobraaja i komunikacija imamo:
-

kopneni saobraaj (drumski, cjevovodni, eljezniki)

vodeni saobraaj (pomorski, rijeni, kanalski, jezerski)
zrani saobraaj (avionski, helikopterski, jedriliarski)
komunikacije (pota, telekomunikacije)
ostali/vertikalni saobraaj (iare, uspinjae, lift)

U zavisnosti od vrste saobraaja i komunikacija imamo:

motorni saobraaj (automobilski, traktorski, motociklistiki)

zapreni saobraaj
pjeaki saobraaj
tovarni saobraaj
nosaki saobraaj
biciklistiki saobraaj
saonice

Sredstva eljeznikog saobraaja su vuna vozila (lokomotive) i vuena vozila (vagoni).

U komunikacije eljeznikog saobraaja spadaju pruge i stanice.
Nain organizacije je u 99% sluajeva javni.
Sredstva drumskog saobraaja su vozila.
U komunikacije drumskog saobraaja spadaju putevi i saobraajni terminali.
Nain organizacije je javni saobraaj (JAS), prevoz za sopstvene potrebe (PSP) i privatni
prevoz (PP).
Sredstva zranog saobraaja su avioni, helikopteri i jedrilice.
U komunikacije zranog saobraaja spadaju koridori leta i terminali aerodromi.
Nain organizacije je JAS, PSP i PP.
Sredstva telekomunikacijskog saobraaja su paketi i signali.
U komunikacije telekomunikacijskog saobraaja spadaju kanal, pristupna centrala,
tranzitna centrala i spojni vodovi.
Nain organizacije je JAS i PP.
Sredstva potanskog saobraaja su potanska vozila sa poiljkama, potanska vrea ili
kontejner, poruka koja putuje mreom...
U komunikacije potanskog saobraaja spadaju potanski objekti, tehnika sredstva i
linije.
Nain organizacije je JAS.
Nain organizacije predstavlja transport, a sredstva i komunikacije predstavljaju
saobraaj.
Saobracajnu infrastrukturu predstavlja saobracajnice+terminali.
Saobracajne grane se medjusobno razlikuju kako u pogledu oblika organizacije tako i
prema saobracajno-tehnickim karakteristikama svojih sredstava. Ove razlike opredjeljuju
i specificnu ulogu i zadatke svake od njih, u okviru saobracajnog sistema kao cjeline.
Sa gledalista metoda i mjera opce saobracajne politike, potrebno je razlikovat pojam
saobracajnog sistema od pojma transporta kao privatne djelatnosti. Dok saobracajni
sistem predstavlja u sustini tehnolosko-tehnicki pojam, kao skup sredstava i organizacije
njihovog koristena, koji sluze za savladjivanje prostorne udaljenosti, dotle transport kao
privredna djelatnost obiljezava drustveno-ekonomsku funkciju koristenja ovih sredstava.
Iz ovog proizilazi da razvijenost i struktura saobracajnog sistema koji su uslovljeni
razvojem nauke i tehnike, kao ni sam naucni i tehnicki napredak, ne mogu uskladjivati sa

privrednim razvojem, posto i sami predstavljaju jedan od osnovnih faktora tog razvoja.
Suprotno ovome, transport kao privredna djelatnost tj obim i uslov koristenja sredstava
saobracajnih grana, drugim rijecima, obim i asortiman saobracajne proizvodnje mogu se
uskladjivati sa potraznjom saobracajnih usluga na isti nacin kao sto se proizvodnja ostalih
privrednih djelatnosti uskladjuje sa potraznjom njihovih proizvoda. Ove bitne razlike
izmedju saobracajnog sistema i transporta kao privredne djelatnosti proizilaze iz
dvostruke uloge saobracajne infrastrukture. Putevi, zeljeznicke pruge nisu samo osnovna
sredstva saobracajnih grana koje ih koriste. One su u isto vrijeme kao bitni elementi
strukture saobracajnog sistema, jedan od opcih uslova privrednog i drustvenog razvoja.
Ova dvostruka uloga saobracajnica uslovljava i posebne mjere saobracajne politike iz
cega proizilazi sistem i metode finansiranja prosirene reprodukcije u saobracaju koje se
razlikuje od metoda i mjera finansiranja prosiren reprodukcije u drugim privrednim
djelatnostima. Pored ove posebne funkcije saobracajne infrastrukture, na metode i mjer
saobracajne politike bitno utice i nacin tretiranja transporta kao privredne djelatnosti.
Desavalo se da pod transportom kao privredne djelatnosti podrazumjeva samo tzv javni
saobracaj tj djelatnost profesionalnih organizacija iz oblasti drumskog, zeljeznickog,
rjecnog, pomorksog ili zracnog saobracaja iako ona cini samo jedan dio saobracajne
djelatnosti u cjelini.
Saobracajna politika svake zemlje ima zadatak da rjesava slozene probleme. Ona treba da
stvara sto pogodnije uslove, da se razvoj saob sistem to vise prilagodjava razvoju i
potrebama privrede i stanovnistva a sa druge strane da se saobracaj kao privredna
djelatnost organizuje i posluje na sto efikasniji nacin i dakle po istom principu po kojim
se organizuje i posluju sve druge privredne djelatnosti.
Kod utvrdjivanja optimalne strukture saobracajnosti, kao jedne od osnovnih preokupacija
saobracajne politike, treba narocito imati u vidu specificno djelocanje strukture saob
sistema na privredu i drustvo u cjelini.
Struktura saobraajnog sistema ispoljava svoje djelovanje u ovom pogledu uglavnom u
dva osnovna oblika:
- diferencira uslove za razvoj pojedinih privrednih djelatnosti
- struktura saobraajnog sistema djeluje kao jedan od osnovnih faktora prostorne
strukture i teritorijalnog razmjetanja proizvodnih snaga

Komunikacije
Rije komunikacija znai uiniti neto opim ili zajednikim.
Komunikacije predstavljaju proces razmjene informacija preko odreenog
komunikacijskog sistema.
Potrebno je kod prenosa informacija kroz komunikacijski sistem omoguciti odredjene
mehanizme kako bi se omogucio prenos informacija izmedju razlicitih uredjaja. Takva
pravila se nazivaju protokoli.
Protokoli su pravila unutar komunikacijskih sistema.
Komunikacijske tehnologije se dijele na:

potanske tehnologije
telekomunikacijske tehnologije

Potanske tehnologije
Pismonosna poiljka je vrsta poiljke u potanskom prometu u koje ubrajamo obina
pisma, dopisnice, tiskanice, sekagrame, male pakete, poiljke sa potvrenim uruenjem,
preporuene pismonosne poiljke i pisma sa oznaenom vrijednou.
Poiljka ubrzane pote (EMS) je posebna potanska usluga koja korisnicima omoguuje
najbri prenos pismonosnih i paketnih poiljki, osim potanskih i brzojavnih uputnica.
Brzojav je pisano priopenje koje se prenosi od poiljatelja ka primaocu putem
telekomunikacijskih ureaja, a uz posredovanje potanskog ureda.
Usvajanje novih informacionih i komunikacijskih tehnologija omogucilo je postanskim
operaterima ne samo unapredjenje klasicnih postanskih usluga vec i uvodjenje potpuno
novih elektronickih usluga.
Nove elektronike usluge: e-finansije, e-trgovina, e-vlada, tele-kiosk i sl.
Temeljna funkcija pote je prijem, prenos i uruenje adresiranih potanskih poiljki
upotrebom kapaciteta potanske mree.
Dvije vrste pote:
- fizika pota (fiziki prenos poiljki potari)
- hibridna pota (kombinirani i dijelom elektronski prenos poiljki)
Fizicka posta
Postanska mreza nije fizicki kompaktna poput cestovne i zeljeznicke mreze gdje postoji
kontinuitet linkova koji povezuju cvorove tih mreza. Cvorovi odnosno pristupnicke
mreze povremeno se integriraju u istom oblilasku postanskog vozila ili postara koji
pritom koriste kapacitete javnih prometnica.
Proces prenosa poiljke od izvorita do odredita:
1. prijem poiljki
2. otprema zakljuaka
3. prevoz zakljuaka
4. prispjee zakljuaka
5. uruenje poiljki
Hibridna posta
Hibridna posta je servis koji omogucuje elektronsku komunikaciju u fazi kreiranja i
prenosa podataka te stampanje dokumenata u fazi urucenja kao postanske posiljke.
Proces obrade zapocinje na racunaru posiljaoca koji kreira izgled dokumenta. Posiljac
elektronskim putem kreirani dokument prosljedjuje do provajdera koji pruza servis
hibridni poste. Na racunaru provajdera dokument se obradjuje i priprema za stampu.

Stampa dokumenta se vrsi na lokaciji koja je najpovoljnija za kasnije urucenje. Nakon

toga stampani materijal se kovertira i upucuje primaocu.
Prilikom razvoja hibridne pote uzeta su u obzir dva osnovna argumenta:
- brzina i pouzdanost potanskih usluga
- trokovi visokokvalitetne tampe
Hibridna pota u skoroj budunosti mora da obezbjedi:
- pristup i tampu putem interneta
- integraciju protokola za kreiranje i pristup potanskim sadrajima
- uspostavljanje meunarodne mree hibridne pote
- dostupnost tampe visoke rezolucije u koloru svim korisnicima
Telekomunikacijske tehnologije
Telekomunikacijski saobraaj predstavlja prenos razliitih oblika informacija (govor,
tekst, raunarski podaci, video...) putem telekomunikacijske mree (ine ili beine)
prema utvrenim protokolima i pravilima odvijanja saobraaja.
Mreza je najvecim dijelom automatizovana tako da korisnik sa svog krajnjeg terminala
aktivira koriscenje dijela raspolozivih resursa mreze pod kontrolom mreznog
upravljackog podsistema.
ini sistem prenosa podataka je nepokretna mrea komunikacijskih mrea kod koje je
meusobna povezanost svih elemenata ostvarena iano.
Vrste inih mrea:
- PSTN (Public switching telephone network)
- ISDN (Integrated service mode)
- FR (Frame relay kablovski sistemi)
Beini sistem prenosa podataka je pokretna mrea telekomunikacijskih mrea kod koje
je meusobna povezanost nekih elemenata ostvarena beino, te se time omoguuje
uspostavljanje veze i u uvjetima fizikog kretanja korisnika usluga te mree.
Vrste beinih mrea:
- satelitske komunikacije
- GSM (Global system for mobile communication)
- GPRS (General packet radio service)
- UMTS(Universal mobile telecommunication system)
- WiFi(Wireless fidelity)
- Bluetooth

inioci razvoja saobraaja

Objekti graeni za saobraaj su saobraajnice i saobraajni centri koji povezani ine
saobraajnu mreu na odreenom prostoru.
Saobracajnice su objekti gradjeni za kretanje saobracajnih sredstava.

Saobracajni centri ili cvorovi su objekti gradjeni za usluge, koriste se u promjeni

saobracajnih sredstava, mijenjaju brzinu kretanja saobracaja, kontrolisu i upravljaju
saobracajem, spajaju i razdvajaju saobracajne veze u putnickom saobracaju, zapocinju ili
zavrsavaju kretanje saobracajnih sredstava u saobracajnicama vrse druge zadatke u
povezivanju saobracajnica.
Saobraajna mrea je sistem saobraajnica i saobraajnih centara jedne ili vie grana
saobraaja. Mreza zeljeznickih pruga je podsistem opce saobracajne mreze.
Na tok saobracaja u mrezi utice tehnicka opremljenost saobracajnica i propusna moc
saobracajnih centara. Jedna gran saobracaja utice na pojavu drugih, stvaranje jedne mreze
otvara niz mogucnosti za privredni razvoj i opsti drustveni razvitak manje ili vece
teritorije.

Saobraaj nastaje pod uticajem prirodnih, drutvenih i ekonomskih inilaca koje

posmatramo kao dijelove jedinstvenog sistema.
Prirodni inioci
Prirodni inioci su reljef i geoloka graa, klima, vode i ivi svijet, a mijenjaju se
ljudskim radom i njihovim prilagoavanjem potrebama ovjeka.
Osnovni prirodni cinioci saobracaja prema teritoriji na kojoj djeluje sastoji se iz manjih
prirodnih cjelina(pustinje, stepe, palme, savane...) i vecih prirodnih pojava.
Pod tehnikim sistemom saobraaja podrazumjevamo njihov stepen opremljenosti za
saobraaj.
Pojasevi utiu na saobraaj sa svojim uslovima.
U klimatskom pogledu, najpovoljniji su umjereni i suptropski pojas, a najnepovoljniji su
ekvatorski i polarni pojas.
Reljef ima znaajnu ulogu u planiranju saobraajnica, a geoloka graa je element
izgradnje saobraajnica.
Rijeke i mora i danas omogucavaju najveci transport u saobracaju. Na moru je i nastao
saobracaj sa odredjenim ciljem-trgovinom.
Sa opcim razvojem nauke uticaj prirodnih cinilaca postaje manje znacajan.
Drutveni inioci
Drutveni inioci mogu da usporavaju ili da podstiu razvoj saobraaja. To su: gustina
naseljenosti i prirataj stanovnitva, migracije, raspored naselja i urbanizacija.

Odluujui drutveni inioci su stepen drutvenog razvoja, drutveni sistem, historijski

uslovi, politike prilike i vojno-strategijski uslovi.
Gusto naseljene teritorije su po pravilu posljedica velikog prirastaja ljudi ili migracija
stanovnika na teritorijama gdje su bolji uslovi za zivot. Ove teritorije brze napreduju u
privrednom pogledu, rastu potrebe za povezivanjem sa drugim i udaljenijim teritorijama
tako da saobracaj postaje sve znacajniji u takvim uslovima. Veliki gradovi su ubrzali
razvoj saobracajnog sektora.
Ekonomski inioci
Ekonomski inioci utiu na strukturu i funkciju saobraaja. Mogu biti opeg (inioci
privrednog razvoja, teritorijalnog razmjetaja proizvodnje i povezivanja pojedinih
podruja) i posebnog znaaja (uticaj saobraaja na razvoj pojedinih privrednih
djelatnosti: industrije, graevinarstva, poljoprivrede...; poboljanje uslova za koritenje
energije, sirovina, prehrambenih proizvoda...).
Kao faktor privrednog razvoja saobracaj utice na pojavu tehnoloskih postupaka u procesu
rada. U pripremi proizvoda za trziste, kooperaciju proizvodjaca, saobracaj ima sve vecu
ulogu i znacaj. Proizvodjaci dijelova za automobile su udaljeni medjusobno ali zavise
jedni od drugih prije konacnog transporta gotovog proizvoda na trziste.
Ekonomcki cinioci imaju najveci uticaj na razvoj saobracaja.

Uticaj strukture saobraajnog sistema na razvoj

pojedinih privrednih djelatnosti
Saobraajno-tehnicke karakteristike saobracajnica i saobracajnih sredstava razlicitih
prometnih grana, ogledaju se u razlicitim uslovima pod kojima zadovoljavaju odredjene
prevozne potrebe a narocito u pogledu masivnosti, urednosti, brzine, sigurnosti,
elasticnosti i cijene kostanja prevoza. One su uslovljene konstruktivnim i tehnickotehnoloskim osobinama pojedinih sredstava i mijenjaju se pod uticajem razvoja tehnike.
U pogledu masivnosti i cijene kostanja prevoza najbolje uslove pruzaju sredstva
pomorskog i rijecnog saobracaja. Sredstva zeljeznickog prevoza imaju za isti prevozni
ucinak nesto vecu cijenu prevoza ali zato raspolazu vecom brzinom i redovnoscu
prevoza.
Drumski saobracaj ima vecu cijenu prevoza uz odgovarajuci prevozni ucinak ali znatno
sire prostorno djelovanje, elasticnost i brzinu prevoza. Zracni saobracaj ima takodje
odredjene prednosti u odnosu na ostale saobracajne grane itd.
Sa druge strane i teret koji se prevozi pokazuje takodje znatne razlike u pogledu zahtjeva
za adekvatnim i racionalnim prevoznim sredstvima.
Sirovine odnosno proizvodi nekih djelatnosti uslovaljavju masovne, redovne i jeftinije
prevoze na duzim putovanjima. Njima bolje odgovaraju ona saobracajna sredstva koja u
vecoj mjeri posjeduju ovakve saobracajne-tehnicke karakteristike.
Suprotno ovome, drugi teret zahtjevaju prevoz koji se ne vrsi uvijek u istim kolicinama ili
koji treba prevoziti brze, na vrlo veliki broj mjesta ili pod posebnim uslovima(npr bez
pretovara).

Izvrsenje ovakvih prevoza zahtjevaju upotrebu elasticnih saobracajnih sredstava

sposobnih da svoje kapacitete lakse prilagodjavaju promjenama i u pogledu obima
potraznje saobracajnih usluga da mogu svojim sredstvima doprinjeti do sto veceg broja
mjesta, da ih lakse mogu prilagodjavati posebnim zahtjevima u pogledu dimenzija tezine
ili posebnih osobima razlicitih vrsta tereta koji se prevozi. Ima teret koji zahtjevaja sto
vecu brzinu prevoza na racun masivnosti ili cijene kostanja itd.
Ovakvi odnos uspostavljaju se i kod prevoza lica. Najocitiji primjer za ovo je fenomen
savremenog turizma nastao narocito masivnim koristenjem putnickih automobila.
Iz ovog sto je naprijed iznijeto proizilazi da prevozne usluge razlicitih saobracajnih grana
nisu po pravilu medjusobno zamjenjive i da se ukoliko uslijed nepostajanja ili nedovoljne
razvijenosti sredstava jedne saobracajne grane npr zeljeznice, koriste sredstva drugih
saobracajnih grana(drum ili zracnog) i za one prevoze za koji su po svim saobracajnotehnickim karakteristikama pogodnija prevozna sredstva zeljeznice, no takav prevoz nije
dovoljno racionalan, ne samo sa gledista neposrednog korisnika prevoza nego i sa opsteprivrednog stanovista.
Do istih ovakvih nepovoljnih posljedica dolazi i u slucajevima ako b se uslijed
nerazvijenosti drumskog saobracaja koristila sredstva zeljeznickog ili rijecnog saobracaja
i to za one prevoze za koje je drumski saobracaj najpogodniji prevozilac.
Ovakva uzajamna uslovljenost karakteristika sredstava razlicitih grana saobracaja i
karakteristika tereta u odnosu na prevoz, ukazuje na to da se optimalna struktura
saobracajnog sistema ostvaruje u dva slucaja:ako su u njima zastupljene sve saobracajne
grane i ako se razvijaju u skladu sa potrebama u prevozima, koje svaki od njih najbolje
zadovoljava. To znaci prije svega da posmatrajuci savremenost saobracajnog sistema u
cjelini, ni jedna saobracajna grana nije u apsolutnoj prednosti u odnosu na druge.
Razumije se da je sasvim druga situacija ako se radi o pojedinacnom prevozu. Takav
prevoz moze se po pravilu racionalnije obaviti sredstvima jedne nego druge grane
saobracaja u zavisnosti od njegovih karakteristika u odnosu na prevoz. Samo u tom
slucaju moze biti govora o izboru racionalnog i manje racionalnog prevoznog sredstva.
Ukoliko medjutim u strukturi saobracajnog sistema nisu uopce zastupljene ili nisu
dovoljno razvijene neke saobracajne grane u odnosu na postojanje prevoznih potreba,
stvaraju se nejednaki uslovi za razvoj i djelovanje pojedinih privrednih djelatnosti. Ako
na primjer osnovna struktura saobracajnog sistema cini zeljeznica, postoje relativno
povoljniji uslovi za razvoj primarne proizvodnje i tesku industriju nego ako osnovnu
strukturu saobracajnog sistema cini drumski ili zracni transport. Obrnuto ako je drumski
saobracaj osnova saobracajnog sistema, postoje povoljniji uslovi za razvoj lake industrije,
poljoprivrede, turizma i niza drugih djelatnosti nego ako osnovu saobracajnog sistema
cini rijecni li zeljeznicki transport. Kako se u toku historijskog razvoja pojedine
saobracajne grane nisu jednovremeno pojavljivale i razvijale, nuzno je dolazilo do toga
da je struktura saobracajnog sistema u odredjenim vremenskim razdobljima bila
jednostrana. Nju su prije pojave zeljeznice cinili pomorski i rijecni saobracaj. Pojava
zeljeznica prouzrokovala je revoluciju u strukturi saobracajnog sistema sto je bitno
uticalo na strukturu privrede u cjelini kao i na medjunarodne odnose pojedinih privrednih
djelatnosti.
Kao osnovni nosilac kopnenog saobracaja zeljeznica je vise favorizirala razvoj ovih
privrednih djelatnosti, kojima je po ovim saobracajno-tehnickim karakteristikama bolje
odgovarala. Na taj nacin uspostavljeni su odredjeni odnosi izmedju strukture

saobracajnog sistema i strukture privrede u cjelini koji su omogucavali racionalno

funkcionisanje citave privrede. Sve do pojave veceg razvoja motorno drumskog
saobracaja kao najbitniji cinilac struktrue saobracajnog sistema, zeljeznice se razvile i
organizovale ne samo u skladu sa obimom i strukturom privrednih potreba koje po svim
saobracajno-tehnickim karakteristikama najbolje zadovoljavaju, nego i s obzirom na
zadovoljenje onih prevoza koje bi drumski i zracni saobracaj bio efikasniji i rentabilniji
prevazici da su u to vrijeme postojali. Ovakva situacija uslovila je izgradnju siroke mreze
zeljeznickih saobracajnica i to ne samo na pravcima na kojima je obim prevoza
omogucavao racionalno koristenje sredstava ove saobracajne grane nego i na nizu drugih
pravaca, na kojima je prevoz zeljeznicama uslijed neredovnosti ili manjih kolicina tereta ,
bio nedovoljno rentabilan.Sve ovo, uz djelovanje tarifnog sistema, na zeljeznicama koji je
u takvim uslovima bilo nemoguce sprovoditi, jos vise je uticalo na stvaranje posebnih
uslova za razvoj pojedinih privrednih djelatnosti i uspostavljanje odredjenih odnosa
izmedju strukture saobracajnog sistema i privredne strukture koja je omogucavala
privredni i drustveni razvoj.
Pojava motornog i drumskog i zracnog saobracaja izmijenila je struktura saobracajnog
sistema ciji su nosioci bili rijecni i zeljeznicki saobracaj.Sve vecim preuzimanjem na
prevoz onih tereta koje do tada prevozila zeljeznica ali za koje su po svojim saobracajnotehnickim karakteristikma, motorni, drumski i zracni saobracaj biti efikasniji i rentabilniji
prevoznici bitno su poremeceni uzajamno postavljeni odnosi izmedju strukture
saobracajnog sistema i privredne strukture. Ovo je izmedju ostalog ucinilo veoma tesko
odrzivim uspjesno funkcionisanje postojece organizacije i nacina poslovanja zeljeznice i
rijecnog saobracaja iako je od samog pocetka bilo manje ili vise ocigledno da se rjesenje
ovog problema odnosno ponovno uskladjivanje odnosa izmedju nove strukture
saobracajnicog sistema i strukture privrede moze obezbjediti na taj nacin sto bi se izvrsila
veoma krupna reorganizacija zeljeznica u smislu njenog prilagodjavanja kako
organizaciono i tehnicko-tehnoloski, tako i tarifno, po obimu i strukturi prevoznih
potreba za koje je ona najefikasniji prevozilac sto se nije moglo brzo ni u potpunosti
ostvariti. Razlog su bili suvise krupni poremecaji koji bi nastali u postojecem
uskladjenom sistemu odnosa privredne strukture i strukture saobracajnog sistema. Otuda
je proizisla potreba da se ovo prilagodjavanje vrsi u jednom duzem vremenskom periodu
na nacin koji bi omogucio da se uspjesno ostvari ali koji ne bi izazvao suvise ozbiljne
privredne i drustvene teskoce.
Medjutim, posebni metodi i mjere saobracajne politike nisu bili izazvani samo potrebom
efikasnog uskladjivanja strukture saobracajnog sistema i privredne strukture ili bolje
receno potrebom ostvarivanja promjena u strukturi saobracajnog sistema izazvanih
razvojem novih saobracajnih grana, sa gledista uticaja privrede i drustva u cjelini.
Posebne metode i mjere saobracajne politike, jos vise su bili uslovljeni i veoma snaznim
uticajem strukture saobracajnog sistema kao saobracajno-tehnickim karakteristikama
saobracajnih grana na prostorni aspekt privrednog i drustvenog razvoja.
*pojednostavljeno
U pogledu masovnosti i cijene koritenja prevoza, najbolje uslove pruaju sredstva
pomorskog i rijenog saobraaja.

Sredstva eljeznikog saobraaja imaju za isti prevozni efekat neto veu cijenu prevoza,
ali zato raspolau veom brzinom i redovnou prevoza.
Drumski saobraaj ima veu cijenu prevoza uz odgovarajui prevozni uinak, ali i znatno
ire prostorno djelovanje, elastinost i brzinu prevoza.
Sa druge strane, teretu bolje odgovaraju ona saobraajna sredstva koja u veoj mjeri
posjeduju masovne, redovne i jeftine prevoze za dua rastojanja. Takoer, neki tereti
zahtjevaju prevoz koji se ne vri uvijek u istim koliinama ili koje treba prevoziti bre, na
vrlo veliki broj mjesta ili pod posebnim uslovima.
Ima tereta koji zahtjevaju to veu brzinu prevoza na nain masovnosti ili cijene kotanja.
Ovakvi odnosi uspostavljaju se i kod prevoza lica, a najoitiji primjer je fenomen
savremenog turizma nastalog masovnim koritenjem putnikih automobila.
Pojava motornog drumskog i zranog saobraaja izmjenila je strukturu saobraajnog
sistema iji su nosioci bili rijeni saobraaj i eljeznica.
Ipak, moemo zakljuiti da je eljezniki saobraaj najvie doprinjeo razvoju pojedinih
privrednih djelatnosti, a posebno samoj privredi.

Struktura saobraajnog sistema kao faktor razmjetaja proizvodnih

grana
Vec ranije je istaknuto da razvijenost i struktura saobracajnog sistema predstavljaju jedan
od osnovnih faktora prostorne fizionomije svake zemlje. Kako se u savremenim uslovima
privrede i drustva namece neophodnost da se prostorna struktura pojedinih zemalja sto
vise uskladjuje sa njihovom drustvenom i ekonomskom strukturom i opsta saobracajna
politika dobila je jednu novu dimenziju cime je postala jos sveobuhvatnija i slozenija.
Pored svog osnovnog cilja koji se sastoji u uskladjivanju razvoja i strukture saobracajnog
sistema sa opstom privrednom strukturom i u stvaranju uslova za razvoj i djelovanje
pojedinih saobracajnih grana, radi optimalnog zadovoljenja potreba u prostornom
premjestanju ljudi i dobara, ta saobracajna politika sve vise ima zadatak da izgradnjom
saobracajne infrastrukture aktivno utice na teritorijalni apsekt privrednog i drustvenog
razvoja kao i na formiranje racionalno-prostorne fizionomije zemlje ili njenih podrucja.
Razvijenost i struktura saobraajnog sistema predstavljaju jedan od osnovnih faktora
formiranja prostorne fizionomije svake zemlje.
Da bi se bolje mogao uociti uticaj razvijenosti i strukture saobracajnog sistema na
racionalno iskoristenje prostora u savremenim uslovima privrednog ili drustvenog
razvoja, treba imati posebno u vidu dva osnovna momenta:
1. razlike u saobracajno-tehnickim karakteristikama saobracajnicaa i saobracajnih
sredstava razlicitih grana saobracaja
2.dvostruku funkciju saobracajnica, naime, da one predstavljaju ne samo osnovna
sredstva proizvodnje saobracajnih usluga, tj saobracaja kao privredne djelatnosti nego u
isto vrijeme i opstih uslova razvoja privrede i drustva u cjelini.

Slicno kao i kod diferenciranja uslova za razvoj pojedinih privrednih djelatnosti, struktura
saobracajnog sistema, tj zastupljenost i razvijenost saobracajnih grana koja ga
sacinjavaju, diferencira uslove i za teritorijalni razmjestaj proizvodnih snaga a time i za
privredni i drustveni razvoj odredjene teritorije.
Svi aspekti ovog uticaja jos uvije nisu u dovoljnoj mjeri prouceni. Ovo narocito iz
razloga sto savremene teorije lokacije a posebno uticaja saobracaja na prostorni
razmjestaj proizvodnih snaga, jos bave pojedinacnim ugl. tehnickim problemima iz ove
oblasti. Medjutim kompleksnije razmatranje ovog problema, koji je od posebnom znacaja
za opstu privrednu i saobracajnu politku a posebno za politiku izgradnje saobracajne
infrastrukture, jos uvijek nedostaje. Prije svega potrebno je istaci da je jedno racionalno
organizovanje prostora, pri tome imaju odgovarajuce djelovanje koje u sustinu, u
relativno maloj mjeri moze da parira djelovanje unaprijed navedenih objektivnih faktora.
Medju objektivne faktore, koji uslovljavaju odredjeni prostorni razmjestaj proizvodnih
snaga, posebni znacaj ima struktura saobracajnog sistema, kao i premjene koje u njoj
nastaju.
U toku historijskog razvoja savremene privrede i drustva, mogla bi se smatrati da su do
sada postojala 3 razlicita tipa teritorijalnog razmjestanja proizvodnih snaga koji su nastali
pretezno pod uticajem strukture saobracajnog sistema, odnosno razvijenosti organizacije i
nacina djelovanja saobracajnih grana koje su u njemu zastupljene:
a)prve pojave i razvoja zeljeznice, saobracajni sistem se razvijao na pomorskom i
rijecnom saobracaju. Centri proizvodne aktivnosti formirali su se u velikim pomorskim
lukama povezanim sa unutrasnjoscu zemlje rijecnim saobracajnicama. Privredno su se
brze razvijale zemlje koje su imale bolje pomorske veze. Struktura razmjestaja
proizvodnih snaga ovog tipa oblikovala se veoma jakom koncetracijom svih faktora
proizvodnje oko pomorskih luka gdje su svi drugi uslovi za razmjestanje proizvodnih
snaga bili najpogodniji.
Ovakva struktura razmjestaja vezana je za uska podrucja, objektivno je ogranicavala sire
koristenje proizvodnih snaga a time privredni i drustveni razvoj u cjelini.
b)razvoj zeljeznice stvorio je uslove za pojavu drugog tipa razmjestaja proizvodnih
snaga. On se u odnosu na raniji, odlikovao znatno sirim teritorijalnim razmjestajem
proizvodnih snaga. Osim u oblastima pomorskih luka i rijecnih pristanista, tada su se i
duz zeljeznickih pruga, a posebno u mjestima njihovog ukrstanja, stvorili pojedini uslovi
za privrednu aktivnost u odnosu na ostale dijelove teritorije. Medjutim i pored toga sto je
mreza jednog saobracaja, ona je ipak ako se posmatra citava teriotija jedne zemlje,
relativno rijetka. Ovo je ucinilo da su se i proizvodne snage i dalje neravnomjerno
teritorijakno rasporedjivalem sto se narocito ogledalo u znatno brzem razvoju velikih
naselja i industrijskih centara ili pojedinih uzih oblasti duz zeljeznickih pruga dok su
ostali dijelovi teritorije u ovom pogledu stagnirali pa cak i zaostajali.
I pored ogromnog doprinosa koji je saobracajni sistem baziran na zeljeznici pruzio sirem
teritorijalnom razmjestaju proizvodnih snaga a time i privrednom razvoju u cjelini i ovaj
tip razmjestanja nije davao dovoljno mogucnosti za koristenje raspolozivih proizvodnih
snaga i sredstava na vecem dijelu teritorije pa je ostavljao odredjene granice citavom
drustvenom i privrednom razvoju.
c)pojava motora sa unutrasnjim sagorijevanjem i brzi razvoj motornog drumskog i
zracnog saobracaja stvorili su osnovu za formiranje i treceg tipa razmjestaja proizvodnih

snaga koji se od prethodnih tipova razlikuje po vecim mogucnostima za teritorijalni

razmjestaj.
Kao i za sire koristenje proizvodnih snaga i sredstava. Blagodareci daleko razvijenoj
mrezi puteva u odnosu i na najrazvijeniju zeljeznickoj mrezu, kao i srazmjerno brojnim,
raznovrsnijim i pokretljivim prevoznim sredstvima, drumskim saobracajem bilo je
moguce objasniti znatno sira podrucja i efikasno povezati najveci broj naseljenih mjesta.
Na ovaj nacin saobracajni sistem postao je efikasan i racionalan.
Razumije se da na racionalni teritorijalni razmjestaj proizvodnih snaga kao i optimalno
koristenje prostora utice i niz drugih faktora a posebno razmjestaj prirodnih bogatstava,
geografski i klimatski uslovi, stepen efikasnosti mjera za postizanje ravnomjernog
teritorijalnog razvoja, naslijedjeni uslovi privrednog i drustvenog razvoja.
Medjutim svi oni ipak ne mjenjaju osnovne karakteristike tipa razmjestaja uslovljenog
odredjenom strukturom saobracajnog sistema, iako ga u okviru odredjenog tipa mogu
uciniti vise ili manje racionalnim.
Ovako velik uticaj razvijenosti strukture saobracajnog sistema na teritorijalni
razmjestaj(proizvodnih snaga) daje saobracajnoj politici a posebno politici izgradnje
saob. infrastrukture znacaj jednog od najbitnijih faktora za rjesavanje krupnih problema
teritorijalne racionalizacije privrednog i drustvenog razvoja.
*pojednostavljeno
Saobraajna politika sve vie ima zadatak da izgradnjom saobraajne infrastrukture
aktivno utie na teritorijalni aspekt privrednog i drutvenog razvoja.
Da bi se bolje mogao uoiti uticaj razvijenosti i strukture saobraajnog sistema na
racionalno iskoritenje prostora u savremenim uslovima privrednog i drutvenog razvoja,
treba imati u vidu dva osnovna momenta:
- razlike u saobraajno-tehnikim karakteristikama saobraajnica i
saobraajnih sredstava razliitih grana saobraaja
- dvostruku f-ju saobraajnica (one predstavljaju ne samo osnovna sredstva
proizvodnje saobraajnih usluga, nego u isto vrijeme i optih uslova
razvoja privrede i drutva u cjelini)
Tri tipa teritorijalnog razmjetaja proizvodnih snaga, koji su nastali preteno pod
uticajem strukture saobraajnog sistema:
a) Prije pojave i razvoja eljeznice, saobraajni sistem se bazirao na pomorskom i
rijenom saobraaju. Centri privredne aktivnosti formirali su se u velikim
pomorskim lukama, povezani sa unutranjou zemlje pogodnim rijenim
saobraajnicama.
b) Osim u oblastima pomorskih luka i rijenih pristanita, tada su se i du
eljeznikih pruga, a posebno u mjestima njihovog ukrtanja, stvorili povoljniji
uslovi za privrednu aktivnost u odnosu na ostale dijelove teritorije.
c) Pojava SUS motora i bri razvoj motornog drumskog i zranog saobraaja. Dolazi
do veih mogunosti za teritorijalni razmjetaj, kao i za ire koritenje
proizvodnih snaga i sredstava.

Karakteristike pojedinih vidova saobraaja

eljezniki saobraaj
Kao javni saobraaj, eljeznica se javlja 30-tih godina 19. stoljea, ali je veoma brzo
postala vodei vid saobraaja. Osnovne karakteristike eljeznikog saobraaja su:
eljezniki saobraaj je nezavisan od klimatskih i vremenskih prilika tokom
pojedinih godinjih doba jer je sposoban da prevoz putnika i robe vrsi sa
visokim stepenom tacnosti redovnosti tokom cijele godine bez obzira na
klimatske uslove.
Zeljeznica ima veliku kvantitativnu sposobnost prevoza jer moze prevoziti
velike kolicine terea, savladava velike udaljenosti i udare u neravnomjernosti
prevozenja
Dalji faktor pogodnosti zeljeznice sastoji se u kvantitativnoj sposobnosti i
ucestalosti voznje, udobnosti putovanja i u relativno velikim brzinama
saobracaja vozova
Niski otpor sine-tocak i izvrsenje prevoza u dugackim vozovima omogucavaju
zeljeznici da ostvari visoku produktivnost rada sredstava i radne snage i niske
troskove prevoza po jedinici prevozne usluge u odnosu na drumski saobracaj
sposobnost obavljanja masovnog prevoza radnika u okolini velikih gradova i
industrijskih centara, tzv. prigradska eljeznica
sposobnost zelj saobracaja za masovne prevoze ispoljava se i potencira u
masovnim vojnim prevozima i snadbjevanjima, zatim za vrijeme koristenja
god odmora
mogucnost da se eksploatacija zelj moze vrsiti primjenom sve vece
automatizacije predstavlja realno progresivno poboljsanje zelj saobracaja sto
utice na njegovu afirmaciju na transportnom trzistu.
eljeznika mrea, zbog svoje veliine, esto je imobilna, neelastina i kruta, pa joj je to
ujedno i najvea mana, te kao takva ustupa mjesto drugim vidovima saobraaja. Jo neki
nedostaci eljeznikog saobraaja su:
relativno visoke cijene prevoza na industrijskim kolosijecima
vea potronja goriva po jedinici prevoza u odnosu na rijeni i pomorski saobraaj
vea potronja metala po toni nosivosti
manja efektivnost iskoritenja kapaciteta nego u rijenom i morskom saobraaju,
a znatno vea nego u drumskom
Vodeni saobraaj
Do pojave eljeznikog saobraaja, rijeni i pomorski saobraaj je vodi glavnu ulogu u
transportu putnika i robe. Poseban interes za razvoj rijecnog saobraaja vladao je u
periodu od 17. do 19. Stoljea(kad je pocela gradnja vjestackih kanala i brana u cilju
razvoja rijecne plovidbe u Evropi). Najznaajnije karakteristike rijecnog saobraaja su:
praktino neograniena propusna sposobnost plovnih puteva

manje suprotstavljanje kretanja brodova u tenoj sredini

manji otpor u odnosu na kretanje suhozemnim putevima
u poreenju sa drumskim transportom ima znatno veu nosivost voznog parka sto
uslovljava manji broj opsluzivajuceg osoblja po jedinici prevoza i siru mogucnost
primjene pri utovaru i istovaru,
visoke proizvodne pretovarne mehanizacije a znatno manji u odnosu na
zeljeznicki i drumski transport, koef odnosa vlastite tezine voznog parka i njegove
nosivosti i manji utrosak metala po jednoj toni nosivog voznog parka.
U nizu slucajeva, nedostaci rijecnog transporta koji omogucavaju sferu njegove primjene,
smatraju se povezanost geografskim rasporedom rijecne mreze, sto uvecava rastojanje u
poredjenju sa drugim vidovima transporta, raznorodnost uslova eksploatacije, na
pojedinim domenima i promjene tih uslova u toku navigacije, manja brzina u odnosu na
druge vidove saobracaja, posebno pri raznim klimatskim uslovima i postojanje raznih
sezonskih zastoja u eksploataciji(mraz,susa). Na kraju opsta karakteristika i domen
rijecne plovidbe je prevoz masivnih roba, sporije od zeljeznice ali sa nizim troskovima po
jedinici prevozne usluge.
Ovaj prevoz se vrsi velikim brodovima uz veliko iskoristenje nosivosti ili zapremine. Za
prevoz vodenim putem, narocito su pogdne robe velikih specificnih tezina za koje nije
bitan rok isporuke.
Drumski saobraaj
Drumski saobraaj kao javni transport poinje se koristiti poetkom 20. stoljea.
Proizvodnja automobila u Europi bila je uglavnom skoncentrisana u Francuskoj i
Njemakoj, a 1905. godine poinje proizvodnja i u SAD-u da bi vec 1914. godine veci
dio svjetske proizvodnje automobila bio skoncetrisan u ovoj zemlji. Zahvaljujuci
prednostima drumskog transporta u odnosu na druge vidove javnog saobracaja, njegovom
razvoju posvecuje se velika paznja u skoro svim zemljama, pa i u onim gdje postoji
razvijena mreza zeljeznickih pruga, rijecnih plovnih puteva i cjevovoda. Prednosti
drumskog saobraaja su:
drumski saobraaj moe obavljati prevoz direktno izmeu proizvodnih i potronih
centara to ga ini elastinim i prilagodljivijim irokom radijusu djelovanja
visoka mobilnost koja omoguava brzu dostavu na odreeno mjesto
bra dostava robe u odnosu na eljezniki i vodeni saobraaj
mogunost prevoza robe u manjim koliinama
bolje obezbjeenje smjetaja robe pri njenom prevozu
mali obim eksploatacionih troskova vezanih za pocetak zavrsne operacije
Pored nabrojanih prednosti, drumski saobraaj ima i niz nedostataka:
velika potronja goriva po jedinici prevoza
visok koeficijent odnosa sopstvene teine voznog parka prema tonai prevezene
robe
niska efikasnost i iskoritenje pogonske snage
visoka cijena prevoza na due relacije

saobracajni strucnjaci smatraju da je najpogodnija sfera koristenja drumskog saobracaja

za:
prevoz robe na kratkim rastojanjima, dostava robe od proizvodjaca do zeljeznice
vodenog saobracaja
prevoz na veca rastojanja brzo pokvarljive robe
obavljanje pogonskih procesa u industriji, gradjevinarstvu i poljoprivredi
Posmatrajui prednosti i nedostatke zakljuujemo da drumski saobraaj ima iroke
mogunosti prevoza, a naroito je pogodan za brz prevoz pakovane robe i masovnih roba
na kratka i srednja rastojanja u tzv. prevozima od vrata do vrata. Njegove pogodnosti
su jo i brz prevoz veeg broja putnika autobusima na kraa ili srednja rastojanja uz
relativno povoljnu cijenu prevoza, lahke izmjene trase vonje, kao i brz prevoz
pojedinanih putnika.
Zrani saobraaj
Zrani saobraaj u prevozu putnika se poeo razvijati od 14. maja 1908. godine kada je
izvren prvi let sa jednim putnikom. On ima poseban znaaj u prevozu putnika, dok u
prevozu robe jo uvijek ima skromnu ulogu zbog visoke cijene prevoza. Ovaj vid
saobraaja je posebno pogodan za prevoz skupe i brzo kvarljive robe, kao i za prevoz
robe do nedostupnih mjesta ostalim vidovima transporta. Posebnu ulogu ima u razvoju
turizma, gdje na utedu vremena, a uz neto veu cijenu nego kod ostalih vidova
saobraaja, putnicima nudi udobnost, redovnost i brzinu prevoza.
Isto tako znacajnim preimucstvom zracnog saobracaja u odnosu na druge vidove
transporta, mogu se smatrati manji troskovi na objekti za eksploataciju zracnih linija zbog
cega mogu biti ogranicavane i na pravcima sa malim tokovima putnika.
Kao najvei nedostaci zranog saobraaja smatraju se:
nizak koeficijent iskoritenja teine(25-30%)
veliki gubitak energije
velika potronja goriva po jedinici prevozne usluge
Cjevovodni transport
Cjevovodni transport se poeo razvijati u drugoj polovini 19. stoljea. Prvi cjevovod je
sagraen u SAD-u 1865. godine, a drugi u Rusiji 1878. godine, pri emu nisu
predstavljali sredstva javnog transporta, ve samo dio prevoznog procesa nafte ciji je
zadatak bio prostorno premjestanje nafte od mjesta dobivanja do zeljeznicke stanice ili
naftno-preradjivackog punkta lociranog u neposrednoj brzini. Naglim irenjem potreba za
naftom, naftnim derivatima i gasom, dolazi do brzog razvoja cjevovodnog transporta.
Osnovna svojstva ovog vida transporta su:
neprekidnost toka koji obezbjeuje redovnu dostavu nafte, naftnih proizvoda i
gasa primaoca
visok stepen mehanizacije radova koja obezbjedjuje znatno vecu proizvodnost
rada nego kod drugih vidova transporta.

visok stepen hermetinosti koja do minimuma smanjuje gubitke pri transportu

jednorodnost izgradnje sto obezbjedjuje znatno manje nego u zeljeznickom i
drumskom saobracaju, ucesce investicionih ulaganja
manja, nego kod svih grana sobracaja potrosnja goriva
znantne manje cijene kostanja prevoza
*treba ocekivati da ce zahvaljujuci raznim prednostima u pogledu transporta
pojedinih roba i dalje rasti obim prevoza ovim vidom transporta.

*pojednostavljeno

Karakteristike pojedinih vidova saobraaja

eljezniki saobraaj
- javlja se 30.-ih godina XIX vijeka
Karakteristike eljeznikog saobraaja:
-

nezavisan od klimatskih i vremenskih prilika

eljeznica ima veliku kvantitativnu sposobnost prevoza
uestalost vonje i udobnost putovanja
nizak otpor ine toak, trenje manje nego kod ostalih vidova transport
sposobnost masovnog prevoza radnika u okolinu velikih gradova i
industrijskih centara

Nedostaci eljeznikog saobraaja:

-

eljeznika mrea je u izvjesnom stepenu imobilna, neelastina i kruta

relativno visoka cijena kotanja prevoza
vea potronja goriva po jedinici prevoza nego u rjenom i morskom
saobraaju
manja efektnost iskoritenja kapaciteta nego u rjenom i morskom
transportu

Vodeni saobraaj
Do pojave eljeznikog saobraaja, rijeni saobraaj je predstavljao glavni vid saobraaja
u svim zemljama svijeta. U periodu od XVII do polovine XIX vijeka u zemljama Europe
poela je gradnja vjetakih kanala i brana u cilju razvoja rijene plovidbe.
Karakteristike rijenog saobraaja:
-

gotovo neograniena propusna sposobnost plovidbenih puteva

manje suprotstavljanje kretanja brodova u tenoj sredini
manji optor u odnosu na kretanje suhozemnim putevima

znatno vea nosivost voznog parka

ira mogunost primjene utovara i istovara

Nedostaci vodenog saobraaja:

-

povezanost geografskim rasporedom rijene mree, to uveava rastojanje

u odnosu sa drugim vidovima saobraaja
manja brzina u odnosu na druge vidove saobraaja
uticaj klimatskih uslova

Opta karakteristika i domen rijene plovidbe je prevoz masovnih roba, sporije od

eljeznice, ali sa niim trokovima po jedinici prevozne usluge.
Drumski saobraaj
- poeo se koristiti poetkom XX stoljea
- proizvodnja automobila bila koncentrisana uglavnom u Europi (Francuskoj i
Njemakoj)
- godine 1905. poinje proizvodnja automobila u SAD
Karakteristike drumskog saobraaja:
-

obavljanje direktnog transporta izmeu proizvodnih i potronih centara

elastinost i prilagodljivost irokom radijusu djelovanja
visoka mobilnost koja omoguuje brzu dostavu na odreeno mjesto
bolja mogunost obezbjeenja smjetaja robe pri njenom prevozu
bra dostava robe u odnosu na eljezniki i vodeni saobraaj
spremnost za saobraaj u svakom trenutku u razliitim putnim uslovima
bri prevoz veih grupa putnika autobusima na kratka i srednja rastojanja
brz prevoz pojedinanih putnika ili manjih grupa putnikim automobilima
na proizvoljnom rastojanju pri relativno niskim trokovima prevoza

Nedostaci drumskog saobraaja:

-

velika potronja goriva po jedinici prevoza

niska produktivnost rada u poreenju sa drugim vidovima saobraaja
niska efikasnost iskoritenja pogonske snage
visoka cijena prevoza u poreenju sa eljeznikim i rijenim transportom
na duim relacijama

Najpogodnija sfera koritenja drumskog saobraaja je za:

-

prevoz robe na kratka rastojanja

prevoz na vea rastojanja skupocijene robe brzo i pouzdano
obavljanje prevoza vezanih za opsluivanje meu proizvodnih procesa u
industriji, graevinarstvu i poljoprivredi

Zrani saobraaj
- poeo se razvijati poetkom XX vijeka
- poseban znaaj u putnikim prevozima; skromna uloga u prevozu robe
Karakteristike zranog saobraaja:
-

pogodan za transport najskupljih i brzo kvarljivih roba

pogodan za transport robe na mjesta teko dostupna drugim vidovima
saobraaja
velika brzina saobraaja

Nedostaci zranog saobraaja:

-

nizak koeficijent iskoritenosti teine

veliki gubitak energije
dosta visoke cijene prevoza

Cjevovodni transport
- poeo se razvijati u drugoj polovini XIX stoljea
- prvi cjevovod sagraen u SAD 1865. godine, a drugi u Rusiji 1878. godine, pri emu
nisu predstavljali sredstva javnog saobraaja ve samo kao prostorno premjetanje nafte
Karakteristike cjevovodnog transporta:
-

neprekidnost toka koji obezbjeuje redovnost dostave nafte, naftnih

derivata i gasa primaocu
visok stepen mehanizacije radova koja obezbjeuje znatno veu
proizvodnost rada nego kod drugih vidova transporta
visok stepen hermetinosti koja u velikoj mjeri smanjuje gubitke u
transportu
znatno manje uee investicionih ulaganja nego kod drugih vidova
transporta
manja potronja goriva
manja cijena kotanja transporta

Osnovne karakteristike i specificnosti razvoja privrede i transportnih tehnologija u

svijetu
Na podrucju medjunarodne saobracajne i transportne privrede u poslijeratnom periodu
uveden je veci broj znacajnih novina, primjenjena su mnogobrojna tehnicka dostignuca i
uvedene nove tehnike i tehnologije.
Na podrucju pomorskog saobracaja i transporta, ukupna tonaza brodova za prevoz nafte i
masovne robe kao i brodova za prevoz tovarnih jedinica integralnog transporta dostigla je
trecinu ukupne tonaze svjetske trgovacke flote.
U eksploataciji danas se nalazi veliki broj specijalnih brodova kao sto su npr specijalni
tankeri za prevoz hemikalija gasa Slurky Oarriers, brodovi za prevoz rude, drveta,
kontejnera, tovarnih jedinica Roll on/Roll off saobracaja, LAASH saobracaja, spec
brodovi za trajektni saobracaj i sl.
Na podrucju zrakoplovnog saobracaja pocetkom ovog perioda uvedeni su u eksploataciju
avioni na mlazn pogon koji su u prekomorskom putnickom saobracaju u potpunosti
zamijenili brodove za prevoz putnika. Krajem ovog perioda pusteni su u eksploataciju
novi tipovi aviona za prevoz vise stotina putnika i preko 100 t robe na veoma dugim
relacijama.
Istovremeno u SAD-u veoma dinamicno se razvija proizvodnja sirokotrupnih aviona
velike zapremine za prevoz robe. Obim prevoza robe transportnim sredstvima
zrakoplovnog saobracaja u SAD dostigao je vec oko 1%od ukupnog prevoza robe.
Medjutim posmatrajuci sa aspekta vrijednosti robe, on ve iznosi 25% od ukupne
vrijednosti spoljne trgovine SAD. Razvoj zrakoplovnog teretnog saobracaja u Evropi
nalazi se tek na svom pocetku. Dinamican razvoj zrakoplovnog saobracaja u
poslijeratnom periodu omogucio je saobracajno otvaranje mnogih podrucja i regiona
zemalja u razvoju koje su intenzivnom gradnjom aerodroma ublazavale limitirajuce
nedovoljno razvijene infrastrukture ostalih vidova saobracajnog djelovanja. Prava
revolucija je izvrsena na podrucju drumskog saobracaja koju su omogucili prije svega:
Izgradnja velikog broja modernih putnih saobracajnica, narocito izgradnja mreze
auto-strada
Neslucen razvoj auto industrije
Relativno jeftina pogonska energija i
Jednostavno ostvarivanje neprekidnog transportnog lanca u varijanti drumskog
saobracaja.
Ovakav razvoj drum.saob. omogucio je kompleksno saobracajno opsluzivanje
gravitacionih podrucja ostalih vidova saobraajaa i saobracajno otvaranje planinskih
podrucja.
Medjutim ovaj razvoj u posljednje vrijeme znatno usporava velika povecanja cijena
pogonskog goriva a sto sve zajedno ima uz ostale faktore velikog uticaj na pad
zaposlenosti i u najrazvijenijim industrijskim zemljama.
Ovah razvojni period predstavlja znacajnu prekretnicu u razvoju zelj saobracaja
Na pocetku ovog perioda zeljeznickom saobracaju predvidjena je losa perspektiva.
Postojala su cak misljenja da se zelj saobracaj sve vise priblizava svom kraju buduci da
nije sposoban da drzi korak sa razvojem drum i zrac saobracaja. Medjutim ove prognoze
nisu se obistinile.

U najvecem broju zemalja zeljez saobracaj se u posljednje vrijeme dinamicnije razvija sto
je prvenstveno posljedica energetske krize i zahtijeva za zastitom zivotne sredine. Stoga
se danas govori o renesansi zelj. saobracaja
Ova renesansa omogucena je izmedju ostalog i modernizacijom zelj saobracaja koja je
sprovedena u velikom broju zemalja najcesce u sljedece tri faze:
1. U prvoj fazi izvrsena je obnova i modernizacija zelj postrojenja, pruga, stanica,
cvorova kao i obnova i modernizacija kolskog parka. Istovremeno je parna vuca
zamijenjena dizel vucom.
2. U drugoj fazi je izvrsena zamjena dizel vuce elektricnom vucom. Ovaj proces se
nastavalja.
3. U trecoj fazi pristupilo se izgradnji zeljeznickih pruga velikih propusnih moci i
velikih brzina vozova, izgradnja brzih zeljeznica gradskog i prigradskog
saobracaja, uvodjenje u sistem medjugradskog saobracaja vozova sa prevozom
putnika u odredjenim vremenskim intervalima (Intercity Taktverkehr), sistema
brzih teretnih vozova tipa nocnog skoka, sistema vozova za prevoz kontejnera i
tovarnih jedinica, hucko-pack saobracaja, sistema medjunarodnih TEE-vozova,
TEEM vozova i TEC vozova.
Projekcija razvoja transportnog sistema BiH u narednom periodu
Opci privredni i drustveni razvoj BiH i period postignutih znacajnih razvojnih rezultata,
uslovio je da BiH transportni sistem znatno zaostane kao rezultat naslijedjenje
zaostalnosti i sporijeg tempa razvoja pojedinih grana transporta prema opcem privrednom
razvitku. Takvi uslovi nalazu potrebu brzeg razvoja Bih trans sistema u cjelini i posebno
njegovih pojedinih podsistemtskih dijelova. A posebno poslije agresije('92.-'95.) gdje je
unistena saobracajna infrastruktura i saobracajna sredstva(Naucni skup-'93.)
U pogledu ocjene buduceg razvoja BiH transportnog sistrma, do sada ispoljeni i
prethodno izlozeni razvojni trendovi i strukturne promjene u proizvodnji i potrosnji
materijalnih dobara,upucuju da treba ocekivati sljedece opce razvojne tendencije:
1. Dalje povecanje ukupnog obima transporta rada, kao rezultat drzavnim
drustvenim planom predvidjenog rasta vidova proizvodnje i potrosnje materijalnih
dobara, porasta nacionalnog dohotka i drustvenog standarda, otvaranja novih
privrednih resursa i povecaja turistickog prometa sto ce nesumnjivo pozitivno
djelovati na dalji rast svih grana transporta uz dalju preraspodjelu transportnog
supstrata izmedju pojedinih vidova transporta a u skladu sa njihovim ulogama i
funkcijama kao i mjerama ekonomsko-saobracajne politike.
2. kasnije preduzimanje mjera za realizaciju Drustvenog dogovora o saobracajnoj
politici a posebno u domenu koordinacije rada saob grana kako izmedju pojedinih
grana i vidova transporta tako i izmedju nosioca transportnog procesa i korisnika
transportnih usluga sto ce nesumnjivo usloviti povecanje efikasnosti i drustvene
racionalnosti tran sistema i unaprjedjenje tehnike i tehnologije i org transporta i
povecanje kvaliteta trans usluga organizovanog integralnog i kombinovanog
transporta.
3. Dalja modernizacija, elektrifikacija i nastavak kapitalnog remonta osnovne mreze
zeljeznicke pruge, racionalizacija i reorganizacija transporta na sporednim
zeljeznickim prugama, izgradnja pocetnih dionica novih zeljeznickih pruga koje

se predvidjaju u cilju komp. I homogenizacije zeljeznickog sistema, izgradnja i

rekonstrukcij i modernizacija zelj cvorova, kompletnog vucnog i voznog parka
kao i sira primjena racionalnijih sistema transporta.
4. Dalja izgradnja, rekonstrukcija i poboljsanje kvalitetne strukture putne mreze,
odnosno njeno organizovanje i intenzivnije odrzavanje sa ciljem sto bolje
teritorijalne povezanosti i savremenom mrezom puteva citavog podrucja drzave,
prvenstveno rekonstrukcija i modernizacija putne mreze na pravcima i podrucjia
na kojima je drumski saobracaj osnovni vid saobracaja, izgradnjom obilaznih
saobracajnica oko naselja u kojima gustina saobracaja nalaze hitnu intervenciju,
izgradnju putnih dionica kojima se obezbjedjuje povezivanje saobracajno
odsjecenih naselja i nerazvijenih podrucja, izvrsenjem radova na putevima koji su
neophodni sa stanovista bezbjednosti saobracaja, izgradnjom dionica-puteva radi
izbjegavanja velikih prevoja koji otezavaju normalno odvijanje saobracaja
narocito u zimskom periodu, rekonstrukcijom ili zamjenom dotrajalih i unistenih
mostova u toku agresije na BiH i drugih putnih objekata i drugih zavisno od
konkretnih potreba i raspolozivih sredstava. Ukljucivanje u putnu mrezu kroz
izgradnju koridora 5C kroz BiH.
5. Dalji razvoj drumskog motornog transporta, prvenstveno putem racionalizacije
postojeceg nedovoljno efikasnog procesa rada aktiviranjem u postojecim
uslovima zapostavljenih procesa integracije, tipizacije i standardizacije
transportnih i ostalih kapaciteta uvodjenjem racionalnijih sistema manipulisanja
tereta kvalitetnijom organizacijom kombiniranog,_____ i integralnog transporta
zajednickim i pojedinacnim unaprjedjenjem svih oblika prevoza putnika u
medjugradskom, prigradskom i gradskom saobracaju i dr.
6. Dalje unaprjedjenje rijecnog transporta postepenim prelaskom na organizovanje
akcije za regulaciju i efikasnije iskoristenje rijecnih plovnih puteva u drzavi,
prvenstveno na rijeci Savi uz obezbjedjenje _____tereta zeljeznicom i drumskog
transporta a posebno sirim koristenje kombiniranog(integralnog) transporta
postepenim razvojem rijecne flute i sirim koristenjem bh plovnih tokova kao i
pogodnih i ekonomskih saobracajnih i transportnih potencijala
7. Bolje iskoristenje mogucnosti koje pruza transport tereta pomorskim saobracajem
uvodjenjem tehnickih unapredjenja i inovacija u utovarno-istovarnim operacijama
i postupnim prelaskom na formiranje i eksploataciju sopstvenih pomorskih i
pristanisnih jedinica, prvenstveno izgradnja pristanisnih terminala, dobivanje luke
Ploce za potrebe BiH po ugovoru sa RH.
8. Dalji porast obima prevoza u zracnom transportu, s obzirom na planiranu
modernizaciju bh aerodroma i njihovo osposobljavanje za prihvata savremenih
zracnih letjelica, izgradnja na teritoriji drzave dodatne mreze sekundarnih i
tercijalnih aerodroma formirana je sopstvena zracna flota za obavljanje transporta
i prevoza putnika, dalje unaprijedjenje organizacije prevoza putnika, sto ce
svakako stimulativno djelovati na vece koristenje ovog vida transporta.
9. Dalji porast obima transporta tecnih i gasovitih goriva, cjevovodnim transportom
s obzirom na predstojeci dalji rad na povecanju propusne mreze novoizgradjenog
i planiranja za izgradnju bh cjevovodnog sistema.
10. Dalji porast obima prevoza u nasim gradovima, s obzirom na intenzivniji
drustveni i ekonomski razvoj gradova kao i sve opravdanije potrebe supstitucije

prevoza putnika individualnim putnickim automobilima. Znatno racionalnijim i

ekonomicnijim sredstvima javnog gradskog saobracaja, narocito u uslovima sve
ozbiljnije zagusenosti gradskih saobracajnica izazvane nezadrzivim rastom ind
motorizacije
11. Daljni nastavak tendencija rasta obima usluga PTT saobracaja kao posebnog
sistema u odnosu na ostale grane transporta u skladu sa koncepcijom razvoja TK
sistema BiH a posebno transporta postanskih posiljki kao znacajnog faktora
razvoja i unaprijedjenja saobracajnog sistema u cjelini.
Kao sto se vidi, uopce posmatrajuci u tekucem predstojecem planskom periodu s obzirom
na stabilizacioni karakter savremenog perioda razvoja nase drzave uglavnom se predvidja
stvaranje osnova za punu realizaciju kapitalnih promjena u sljedecim fazama razvoja bh
transportnog sistema sa ciljem njegove tehnicke optimalizacije i minimalizacije
transportnih troskova pri cemu se ne smiju ispustati iz vida odredjene tendencije koje bi u
nastupajucem razvojnom periodu mogle djelovati i u suprotnom smislu kao sto su:
1. Relativno usporavanje dinamike rasta opcih privrednih aktivnosti kao rezultat
mjera stabilizacije BiH privrede.
2. Nastavak ispoljenih tendencija i smanjenja reproduktivnih sposobnosti i nosilaca
saobracajne aktivnosti kao rezultat primjenjenih mjera stabilizacione politike i
politike limitiranja cijena prevoznih usluga.
3. Nepostovanje usvojenih nacela saobracajne politike od strane pojedinih znacajnih
nosilaca transportnog procesa i time usporavanja i zacrtanih razvojnih planova u
praksi.
4. Uspostavljanje zajednickih interesa na planu koordinacije rasta pojedinih grana i
vidova transporta kao i na planu unaprijedjenja granskih i intergranskih
integracionih procesa.
5. Nema sumnje da bi intenzivniji oblici djelovanja pojedinih cinilaca razvoja u
osjetnom stepenu usporavajuce djelovali na unaprijedenje transportnog sistema i
kvantitativno i kvalitativno ublazava njegov zeljeni razvojni intenzitet.
Pojam i znacaj kombinovanog saobracaja
Nijedna grana saobracaja ne moze sama da udovolji svim zahtjevima korisnika prevoza i
drustva u cjelini. Kako svaka od njih u odredjenim uslovima i transportnim fazama ima
odredjene prednosti u odnosu na druge one se medjusobno povezuju i nadopunjavaju u
procesu transporta.
Da bi se ovo ostvarilo neophodno je da se uvedu nove transportne tehnike koje
obezbjedjuju medjusobnu saradnju razlicitih grana saobracaja i racionalno koristenje
transportnih kapaciteta.
Te nove tehnologije obiljezja su integralnog transporta. Tehnologija integralnog
transporta podrazumjeva integraciju vise saobracajnih grana u prevozu robe, od
proizvodjaca do potrosaca primjenom standardizovanih tovarnih jedinica bez promjene
transportnog suda. Kao tovarne jedinice primjenjuju se razna sredtva:paleta, kontejner,
izmjenjeni transportni sanduci, poluprikolice sa i bez tegljaca. Prema vrsti proizvoda i
nacinu pakovanja razlikuju se transportno-manipulativne jedinice:rukovanje tereta i
otprema. Jedinica rukovanja ili jedinica pakovanja predstavlja predmete koji su
pripremljeni za transport i skladistenje(vrece, kutije, sanduci)

Jedinica tereta je manji ili veci kompletni paket slozen od jedinica rukovanja:jedinica
tereta je ukrupnjena transportna jedinica.
Jedinica otpreme(posiljke)u zelj saobracaju je jedan vagon a u drugim granama mogu se
javiti kamioni, sleper, brod.
U dosadasnjem razvoju trans sistema u nasoj zemlji karakteristicna je usitnjenost i
razlicitost u koncepcijama organizovanja i izvrsenju procesa transporta. U tom smislu
javila se potreba da se obezbjedi primjena savremenijeg sistema transporta koordiniranim
organizovanjem prevoznog procesa od mjesta kretanja do odredisnjeg mjesta tereta, uz
saradnju i zajednicko ucesce u transportu vise nosilaca transporta, sa ciljem da se
stvaranjem sistema transportnog lanca postigne stepen efikasnosti i racionalnosti
transportnog procesa. S obzirm na svoje neosporne prednosti ovaj sistem je u svijetu vec
obezbjedio veoma siroku primjenu. Medjutim u nasoj zemlji se nalazi tek u pocetnoj fazi
razvoja. Savremene tehnologije transporta obuhvataju razne tehnoloske procese cime se
uskladjivanje vrsi na razlicite nacine, razlicitim sredstvima kod pojedinih vidova
transporta.
Tehnologija je primjenjena nauka znanja i vjestina u iznalazenju odgovorajuceg nacina
izvrsenja transportne usluge ili obrade predmeta uz pomoc sredstava za proizvodnju.
Tehnoloski proces predstavlja skup odredjenog broja medjusobno uslovljenih tehnoloskih
karika ili operacija.
Savremeni uslovi zivota, intenzivan razvoj privrede, drustva stvaraju potrebe za novom
savremenom transportnom tehnologijom i organizacijom savremenih transportnih
procesa.
Specijalni vidovi transporta
Pretovarno transportna mehanizacija
Brojna su sredstva pretovara i transportnih roba i raznih materijala. Po nacinu rada i
osnovnim karakteristikama pretovarno transportne mehanizacije mozemo podijeli u trri
osnovne grupe:
1. Sredstva kontinuiranog neprekidnog transporta u kojem se materijal na jednom
kraju utovara i u kontinuitetu prebacuj na mjesta izgradnje, potrosnje ili
uskladistenja:
trake(gumene i celicne),
grabuljari(jednolancani, dvolancani),
elevatori(brzohodni i sporohodni),
konvejeri(sa vednicama i viljuskama),
zicare(sa jednim, dva uzeta, za prevoz tereta i ljudi)
2. Sredstva diskontinuiranog ili prekidnog transport su najbrojnija i po
konstrukcionim karakteristikama najrazlicitija. Neka imaju neogranicen radijus
kretanja a ima ih sa ogranicenim radijusom kretanja, npr.masine na elektro pogon.
Svrstavamo ih u sljedece grupe:
dizalice i kranovi;
podizaci, liftovi, viljuskari, dizalice
utovaraci, na pneumaticima, gusjenicama
damperi, razlicitih konstrukcija i namjena

3. ostale vrste transporta. Razliciti po namjenama, obliku konstrukcije, pogonskim

mehanizmima:
zavojni transporteri,
vibracioni transporteri
pneumatski transporteti, u specificnim uslovima primjene
hidraulicni transporteri i dr.
Prema vrsti pogonske materije, masine se mogu podijeliti na:
Masine sa dizel pogonom
Masine sa elektropogonom,
Masine sa hidraulicnim pogonom, dizel hidraulicnim i elektrohidaulicnim
pogonom
Masine sa pneumatskim pogonom, prenosnim dizel pogonim ili
elektrokompresorom preko pneumatskih motora?

Pribor i pomocni uredjaji i sredstva transporta i pretovara robe

Uzad
Vecina transportnih uredjaja u svom sklopu imaju neku uzad pomocu kojih obavljaju
svoje radne funkcije. To su neke vrste dizalica, kramovi, zicare, neke konstrukcije
transportnih traka koje umjesto nosece konstrukcije imaju uzad.
Uzad se izradjuju od celika koji se prilikom izrade termicki obradjuje. Pojedinacne zice
specijalnim masinama ugradjuju se u strukture a one u uzad. Srednji dio uzeta cini struk
uzeta. Uze sa srednjim strukom od celika je krunuce a sa azbestnim vlaknom primjenju
se na uredjajima koji rade pored peci sa visokim temperaturama. Primjenju se i u
uslovima gdje su izlozena visokim opterecenjima npr na dobosima sa vise slojeva uzeta.
Razlikujemo unakrsno i istosmjerna pletena uzad a upredanje? moze biti prosto ili
paralelno. Za dizalice se najcesce primjenjuju uzad sa 6 strukova i sa 19 ili 37 zica. Izbor
odgovarajuceg uzeta odgovarajuceg precnika vrsi se na osnovu prethodno odredjene
vucne sile. Specijalna uzad izradjuju se od zica razlicitih precnika, cime se postize veca
savitljivost, otpornost i trajnost
(6x9)(6x37)(8x37)
Lanac
Zavareni:sastavljeni od karika, gradjeni od celika, karike mogu biti duge(dizalice) ili
kratke(kalibrisani-rucne dizalice manjih nosivosti i nekalibrisani-dozvoljena veca
odstupanja dimenzija karika-vezivanje tereta za podizanje), dimenzije su standardizovane
Galovi-zglobni:izgradjeni od lamela, za motorne dizalice, imaju veci stepen sigurnosti od
zavarenih, rade samo u jednoj ravni
Koturi
Rade se samo od celicnog livenog gvozdja, ranije su radjeni sa kliznim lezajima i
podmazivanjem, radna povrsina kotura obradjuju se na struge

Koturace
U mehanizmima da bi se smanjila sila.
Vertikalni transport(lift)
Prvi liftovi su bili izgradjeni na parni pogon i koristili su se u poslovnim zgradama i to su
bili stalno pokretljivi liftovi. Brzina je iznosila 0.6 m/s. Kasnije su se koristili liftovi sa
elektricnim pogonom(elektromotorm i uredjajem za sigurnosno vodjenje lifta). 1854.
gradi se prvi neboder sa sigurnim liftom. 1932. izgradjena je najveca zgrada(Avenija
Menhetn) 380 m sa 102 sprata i 22 lifta.
Za dizanje tereta na vece i velike visine, te izvoz iz dubokih jamskih prostorija, za
popravke na visokim zgradama te prijenos materijala na gradjevinske objekte
upotrebljavaju se liftovi i samohodne platforme i rudnicka izvozna postrojenja.
Liftovi su uredjaji kojima se ljudi transportuju u vertikalnom pravcu na tovarnoj povrsini,
vodjenoj vodecim sinama. Ova tovarna povrsina, zajedno sa bocnim zidovima i krovom
zove se kabina lifta.Vodece sine cine celicne posluge.
Vrata lifta se mogu otvoriti samo onda kada se kabina lifta nalazi na odgovarajucoj visini
sprata. Kabina visi u vertikalnom celicnom okviru za ciji su gornji kraj pricvrsceni dva ili
vise celicna uzeta a u donjem dijelu okvira je padobran koji kabinu koci i blokira ako se
neko uze prekine ili se brzina voznje prema dolje naglo povecava.
Pogonska masina lifta se sastoji od elektromotora, kocnice, puznog prenosa i pogonskog
tocka.
Uzad su prebacena preko tocka u kome su izvedeni zljebovi tako da jedni krajevi budu za
kabinom lifta a na druge se kaci protuteg koji visi u oknu. Ovi protutegovi imaju tezinu
kabine tako da ova raspodjela tereta obezbjedjuje trenje, dovoljno da se pogonska snaga
prenijela na kabine.
Pored ovih obicnih imamo jos i hidraulicne liftove kao i liftove na beskrajnom
lancu(paternover)
Brzina liftova varira prema visini okna i prema namjeni. Normalna brzina lifta u
stambenoj zgradi iznosi 0.6-1 m/s u poslovnoj 1,25 m7s a u visespratnicama je 3.7 m/s.
p+5-1.0m/s ; p+(6-9)-1.6 m/s ; p+(10-14)-2.5 m/s ; p+(15-9)-3.2 m/s ; p+(20-30)-4.0 m/s
ubrzanje 0.4-0.6 m/s2 stambene zgrade
ubrzanje 0.8-1.2 m/s2 poslovne zgrade
po nacinu pogona liftovi se dijele na mehanicke i hidraulicke. Najsiru primjenu imaju
elektromehanicki liftovi.
Liftovi mogu biti putnicki i teretni te unutrasnji i spoljasnji.
Po kapacitetu mogu biti do 400 kg, 400-1200 kg i preko 2000 kg.
Opste karakteristike vertikalnog transporta su:
Mogucnost savladavanja bilo kojih visina i nagiba
Jeftin transport
Velika nosivost i mogucnost duzeg boravka u prevoznom sredstvu u slucaju
kvara.
Nosivost lifta:
Mali 4-6 putnika
Srednji 6-12 putnika
Veliki 24-30 putnika

VERTIKALNI TRANSPORT
sredstvo
komunikacija
Vozno okno
lift
pokretno
stepeniste
uspinjaca

konstrukcija

icara(kabina
za putnike, ski
lift, kabl
kran(teret)

Noseca i
pogonska uzad

kolosijek

terminal
oprema
Ulaz,hol,stubista Sigurnosna
oprema
Ulazni i
-IIizlazni(plato)
Polazna stanica,
-IImedjustanica,
dolazna stanica
Polazna i
-IIzavrsna stanica

organizacija
Javni i privatni
javni
javni

Javni, privatni

Izracunavanje koeficijenta iskoristenja lifta

formule

Rad voznog parka

Transportni procesi i elementi transportnog procesa
Transportni proces predstavlja proces premjetanja/prevoenja putnika i robe, ukljuujui
sve pripremne i zavrne operacije:priprema robe, prijem utovar i istovar i predaju robe
odnosno ukrcavanja, prevoz i iskrcavanje putnika.Transportni proces obuhvata i
upuivanja vozila na mjesto utovara robe/ukrcavanja putnika.
Ciklus trans.procesa
Potpuni ciklus transportnog procesa obuhvata upuivanje vozila na mjesto utovara
robe/ukrcaja putnika i prijem i utovar robe/ukrcavanje putnika, prevoz robe/putnika,
istovara robe/putnika do ponavljanja istog procesa.
Prosta vonja obuhvata potpuni ciklus transportnog procesa i sastoji se iz utovara
robe/ukrcavanja putnika, prevoz robe/putnika, istovara robe/putnika i dolaska vozila na
sljedece mjesto utovara robe(putnika)
Sloena vonja je transportni proces od nekoliko potpunih ili nepotpunih transportnih
procesa pri emu se transportno sredstvo (vozilo) u toku izvrenja transporta kree od
poetne take vonje ka krajnjoj sa usputnim stajanjima radi utovara/istovara
robe/putnika.
Pod obrtom se podrazumjeva transportni sistem koji se sastoji iz jedne ili nekoliko vonji
sa povratkom prevoznog sredstva u prvobitnu, polaznu taku.
Prevozni put je odabrani i vozau propisani pravac kretanja vozila pri izvrenju prevoza
izmeu dva mjesta. Definisanje pravca kretanja vozila neophodno je kada su te dvije
tacke spojene sa dva ili vise putna pravca i tada prevozni put obavezno pripisuje
dispecerska sluzba i unosi pravac kretanja u svaki putni nalog vozila. Odabran prevozni

put po pravilu mora biti najbolji i najkraci. Za pojam prevozni put u praksi se koristi
itiner ili marsuta.
U toku vrenja transportnog prevoza putnika ili robe, transportuje se na odreenim
rastojanjima i pri tome se ostvaruje transportni rad.
Transportni rad je proizvod ostvarenog obima prevoza putnika ili koliine prevezenog
tereta i prosjenog rastojanja u kome je transport izvren (izraava se putnikim i tonskim
kilometrima).
Za jedinicu transportnog rada u putnikom saobraaju uzima se P/km (putnik po
kilometru) i to se dobije ostvarenim prevozom jednog putnika na rastojanju od jednog
kilometra.
Za jedinicu transportnog rada u robnom-teretnom saobraaju uzima se T/km (tona po
kilometru) i to se dobije ostvarenim prevozom jedne tone robe na rastojanju od jednog
kilometra.