Professional Documents
Culture Documents
Editr
PROF. DR. ETHEM CEBECOLU
ISBN 978-605-5932-52-7
TASAVVUF KLASKLER
Editor
Prof. Dr. Ethem CEBECOLU
Ankara, 2010
Bask
Erkam Matbaaclk
kitelli Organize Sanayi Blgesi
Turgut zal Caddesi 117/4
Kkekmece stanbul
Tel : 0 212 671 07 00
Faks
: 0 212 671 07 17
info@erkammatbaasi.com
NDEKLER
TAKDM
lm stlahlar ve kaynaklar bilgisi her ilim dal iin merkezi ehemmiyete haiz
hususlardr. lkiyle herhangi bir ilm alma alan bir disiplin olarak dier alma alanlarndan bamszlna kavuur. kincisiyle ise zerinde geliip ykselecei salam bir zemin oluturur. Bylesi bir entelektel altyap zerinde hareket eden sonraki aratrmaclar eserler telif ederek ilm ehliyet ve maharetlerini ortaya koymaya alrlar. Elinizdeki naizane almamz bu meyanda
serdedilen artk klasiklemi kaynaklara gnmz aratrmaclarnn dikkatini
ekerek onlara mtevaz bir rehberlik hizmeti sunmaktr.
Tasavvuf ilm bir disiplin olarak, hicretin ilk asrlarndan itibaren ilimler
tasnifinde yerini alm ve zaman ierisinde tekml ile gnmze kadar gelmitir.
1990l yllarn balarna kadar slam Felsefesi ierisinde mtalaa edilen tasavvuf, bu tarihten itibaren bamszlna kavumutu. Bu ayrma ile son 20
yl iinde tasavvuf alannda ciddi bir gelime yaanm, ok sayda tasavvuf
uzman doktoralarn yaparak ilim dnyasnda aratrmac, yardmc doent,
doent, profesr olarak yerini almtr.
te bu srece katk salamak zere Temmuz 1999dan beri yaynlanan Tasavvuf dergisinde tantm yaplan tasavvuf kaynaklarn derli toplu bir kitap
halinde yaynlamay dndk. Toplam 18 kaynakla bu alma ortaya km
oldu hamdolsun Allah(cc)a<
Hi phesiz Tasavvuf klasikleri burada tantlan 18 eserden ibaret deildir. Buradaki saynn 18 ile snrlandrlmas sadece Tasavvuf dergisindeki makalelerin temel alnmas sebebiyledir.
Elinizdeki kitaptaki makalelerin sralamas incelenen eserlerin yazl tarihlerine gredir. Makalelerdeki tantmlarda nce yazarn hayat sonra eserin analizi ve tantm yaplm, ardndan her kaynaktan ikier sayfa metin-eviri verilmitir. evirilerin bir ksm ilgili makalenin yazar tarafndan dierleri ise piyasadaki evirilerden alnm olup bu alntlarn sahipleri dipnotla belirtilmi-
6 | Tasavvuf Klasikleri
tir. Tasavvuf alannda ilm alma yapacak gen akademisyenlere kolaylk salamak ve rehberlik yapmak zere dndmz bu esere tantm yaparak
destek vermi akademisyen arkadalarma ok teekkr ederim.
Gnl, kltr tarihimizin tasavvufla ilgili eserlerin edisyon-kritik almalaryla otantik olarak neredilmesini istiyor. Sonra Arapa, Farsa, Osmanlcaya
ain olmayanlara bu eserlerin eitli dillerde eviri ve sadeletirmelerinin deerlendirmelerle birlikte cidd bir seviyede yaynlanp kltr dnyasna sunulmas insanlk ailesinin tekml iin byk nem arzeder.
Bu eserle biz, ilim dnyasna son derece mtevaz bir katkda bulunduumuzu dnyor ve karlnda sadece Allah(cc)n rzasn talep ediyoruz.
Yetersizliimizin mahsul bir takm kusurlarmz olduysa affmz dileriz
efendim. Allahu Veliyyut-tevfk<
Prof. Dr. Ethem CEBECOLU
ER-RYE L-HUKKLLAH
ahin FLZ
1
2
8 | Tasavvuf Klasikleri
bn Hallikan, Vefeytl-Ayan ve Enba Ebnaiz-Zaman, Kahire 1948, c. I, s. 348; bn Mnavi, elKebakibd-Drriyye, vr. 94a-95a, Yusufaa Ktp. No: 297; Hayreddin ez-Zirikli, el-Alam, Kahire
1927, c. I, s. 201; . Rza Kehhale, Muceml-Mellifin, Beyrut 1957, c. III, s. 174.
er-Riye li-Hukkillah | 9
Abdullah b. Kllab el-Basr (.240/854)yi Muhasibnin hocas olarak gstermektedir.4 Bunun yannda Hasan el-Basr (.643/728)nin de onun hocalarndan
biri olduu ifade edilmektedir.5
Eb Abdillah Haris b. el-Esed, Muhasib lakabyla hret bulmutur. O bu
lakabn Takprzadeye gre, dern hayatnda kendi nefsini devaml hesaba
ekmesi ve kontrol altnda tutmas sebebiyle almtr.6 bn Mlekkan da onun
nefis muhasebesi hakknda yle sylediini aktarr:
Muhabbet demek, her eyinle Mahbb (Allah)a ynelmen, sonra Onu kendi nefsine,
ailene ve malna tercih etmen, en sonunda da Ona olan muhabbetinin her zaman kusurlu olduunu bilmen demektir.7
Nitekim Macit Fahri de onun tasavvufu nefis muhasebesinin ve Mahbub yolunda en ar skntlara katlanmaya hazr olma eklinde iki temel rkne dayanr. diyerek8 Muhasib lakabna, onun balca zelliklerinden olan nefis muhasebesinin temel tekil ettiini belirtir. Mellifini tespit edemediimiz elMntehabat adl eserde Muhasib iin geen u kayt, mutasavvfmzn tasavvuf
dncesine getirdii yenilik asndan olduka nemlidir. Muhasib nefsin
ayplar konusunda ilk tahlilleri yapan kiidir.9
eyh Abdullah b. Halifin Pirlerimizden u be kiiyi kendinize rnek alp
hallerine uyunuz. diye takdir ettii be pirden biri olan Muhasib10 kaynaklardan rendiimize gre, Kader veya Vakf olan babasndan kalan miras, dinlerimiz ayrdr gerekesiyle reddetmiti. Tabakt-afiiyyede de, babasnn
Revafzdan olduuna dair bir kayt gemektedir. Ali Hayran el-Fakih ise
Muhasibnin nce babasyla annesi hakknda iddetli bir tartmaya giritiini
ve olayn akabinde de babasn herkesin nnde aka tekfir ettiini anlatmaktadr.11
4
5
6
7
8
9
10
11
Bk. Mecmul-Fetava, (komisyon ev.), Tevhid Y., stanbul 1988, c. III, s. 99.
Hilmi Ziya lken, slam Dncesi, stanbul 1966, s. 118.
Takprzade Ahmed Ef., Mevzuatl-Ulm, ev.: K. Muhammed Ef., stanbul 1331, c. II, s.
844.
bn Mlekkan, Tabaktl-Evliya, thk. N. eribe, Beyrut 1986, ss. 175-177.
Macit Fahri, slam Felsefesi Tarihi, ev.: Kasm Turhan, stanbul 1987, s. 189.
Muhasib, el-Mntehabat, vr. 216a, Laleli no: 3706.
bn Mnavi, el-Kevakibd-Drriyye, vr. 94a-95a; F. Attar, Tezkiretl-Evliya, ev.: S. Uluda,
Bursa 1984, s. 303; M. Abdurrahman Cm, Nefehatl-ns min Hadaratil-Kuds, ev.: K.
Candoan-S. Malak, stanbul 1971, s. 116.
Bk. Eb Nuaym el-sfahani, Hilyetl-Evliya ve Tabaktl-Asfiya, Beyrut 1967, c. X, s. 75;
Tacddin Takyddin es-Sbki, Tabakt-afiiyyetil-Kbra, Beyrut, ts., c. II, s. 38; bn
10 | Tasavvuf Klasikleri
Muhasibnin baba mirasn reddetmesi, zhd ve verandan kaynaklanmaktadr iddiasnda bulunanlar olduu gibi, fkhta da byk stad olan mutasavvfmzn, bu davrann, fkh bir saikle yapt da ileri srlmektedir. 12
Esasen iki farkl saik gibi grnen bu sebepler, zahirle btn ahsnda btnletiren Muhasib13 gibi bir sf iin, birbirinden farkl eyler deildirler.
Sfce ve zahidane yaay tarz, helallii kesin olan almasn, pheli olan terk etmesini gerektirmitir.14 Muhasib, hayat boyunca ilk nce farz ve vacip gibi fkhn gerektirdii zahiri amellere riayete, daha sonra nafile, zhd ve
veraa mteallik ibadetlere eilmi grnmektedir. Muhasib sadece i murakabe ve ihlsla kalp ibadetler hususunda geveklik gistermemi, her ikisini ed
bir btnn ayrlmaz paralar olarak telakki etmitir. Dolaysyla tasavvuf
onun ahsnda zahir (fkh) ile btn (sflik)n ahenkli bir btn olarak somutlam; zevk ile itikad, ilim ile hali hem yaaynda hem de eserlerinde birletirmitir. Btn ile zahir arasnda kurduu bu harmoniyi, Muhasibnin hayat ile ilgili son anekdotlar serilmedikten sonra, onun aheseri olan er-Riye liHukukillaha dayanarak, analiz etmeye alacaz.
Muhasib zahir ilimlerine derinlemesine vakf olmakla birlikte, her eyden
nce sistemci bir sf idi. Tasavvuf tarihinde hemen tamam Ehl-i Snnetten
olan bin kadar sf ierisinde onun yeri bu yzden olduka farkldr.15 Ancak o,
Ehl-i Snnet anlayna kendine zg bir yorum getirmektedir. yle ki: Birincisi, Ahmed b. Hanbel (.241/855)in temsil ettii Ehl-i Snnet; ikincisi, mmessilleri Kfe ve Badatta bulunan Mutezile olmak zere, birbirine zt iki fikir
akmnn mcadele ettii bir ortamda yetiti. Muhasibnin yetitii bu ortam,
ayn zamanda Abbasilerin siyaset sahnesinde olduklar ve dolaysyla, Mutezilenin devlet destei grd bir dnemi ifade etmektedir. Muhasib, Mutezilenin yan sra, Ahmed b. Hanbelin temsil ettii Ehl-i Snnete de scak bakamyordu. nk o, her ikisinin de vusle kfi gelemeyeceini dnyordu.
Ancak onun, hakiki marifet, hakiki kulluk, sonsuz ihls, btn varln kuatacak bir takva anlay ve dinin btn klliyat ve cziyyat ile birlikte gaye ve
12
13
14
15
er-Riye li-Hukkillah | 11
12 | Tasavvuf Klasikleri
hyann pek ok yerinde, Muhasibye ak referanslar yaplmakszn, erRiyeden aynen iktibaslara da rastlayabilmekteyiz. Bu konuda mstakil bir
aratrma yaplrsa, iki mutasavvf ve iki eseri arasndaki ekil ve muhteva benzerlii daha etrafl ve daha net grlebilir.
Muhasib de pek ok slam mtefekkiri ve bilgini gibi, er-Riyesinde ayet
ve hadislerden bol bol rnekler vermektedir. Ancak onun farkl bir taraf vardr. Kurmaya alt dncelerinde yer alan ayet ve hadisler, birer iktibas
malzemesinden daha ziyade, allmn dnda, kendine has dnce kompozisyonunun kolay fark edilemeyecek bir czn tekil etmektedir. Dncelerini rerken, dorudan ilgili ayet ve hadisleri almakatdr.
Muhasibyi tasavvuf dnce ve sf doktrininin ilk teorisyeni olarak incelediimiz bu yazmzda, onun sadece er-Riyesini esas alacaz. ahin Filiz ve
Hlya Kkn, Trk diline kazandrd A. Ahmed Ata nerinin nsan Yaynlar, stanbul 1998 evirisini msdak kabul ederek konumuzu ileyeceiz.
er-Riye, ilk nce Allahn hukukuna riayet etmenin ne demek olduunu
felsefi denebilecek derin tahlillerle izah etmektedir.21 Muhasib, Allahn hukukundan neyi kastettiini teker teker aklar.22 lerleyen blm, tamamyla ahlak
felsefesini ilgilendiren hususlarn tahliline ayrlmtr. Birbirine taban tabana zt
olan riya ve ihls kavramlar olmak zere, riyaset (ba olma sevdas), mbahat
(nemsemezlik, vurdumduymazlk), tefahr (iinme), tehasd (hasedleme),
stn gelme arzusu< gibi ahlak kavram ve kelimelerin analizi yaplmaktadr.23
Ahlak felsefesiyle ilgili olarak niyet ve irade de bu blmde ele alnmaktadr. Arkasndan haya, masiyet, riya gibi mevzulara tekrar dnlerek bu blm
tamamlanmaktadr.
24
Daha sonraki blmde Muhasib, yine tasavvuf ahlakla ilgili bir problem
olan marifetn-nefs (nefsin ve hallerinin bilinmesi)i enine boyuna tartmaktadr.25 Buna bal olarak kendini beenmilik, byklenme gibi insan nefsine
mahsus halleri tahlil ettikten sonra, eser, mridin26 nasl bir eitime tabi tutula-
21
22
23
24
25
26
er-Riye li-Hukkillah | 13
14 | Tasavvuf Klasikleri
29
30
er-Riye li-Hukkillah | 15
lar. nsanlar yalnzlk duygusuna kapldklarnda onlar sosyalleirler. nk onlar, yakarlarn olgunlatrmak iin tek olan Allaha nsiyet peyda ederler, Onunla iliki
iine girerler. Onun huzurunda srlarn aar ve ihtiyalarn Ona sunarlar. Zira Allah bir zrh, bir kalkan ve bir snak edinmilerdir. Yaratklarndan ok kendisine
gvenirler. Her trl ilgi ve balarn, sadece Allaha adarlar.31
Muhasibye gre insan, kendisini aldatan ve aldatmaya da bir trl doyamayan varlktr. Bu aldann temel sebepleri, bilgi ve akl noksanldr. 32
Raymond F. Paloutzian, din ahdin be eit boyutundan bahseder. Bunlar ayn
zamanda dindarln farkl spektrumlardan izahdr. Buna gre din inan ideolojik boyuta, din pratikler ritel boyuta, din his ve duyular tecrb boyuta,
din bilgi entelektel boyuta ve nihayet din etkiler sonu verici boyutuna tekabl etmektedir.33 te Muhasib, dinin ve dindarln btn bu boyutlarn marifet kavram kapsam iinde ele almakta ve din bilgi onun literatrnde entelektel (ilm-irfan) bir boyut kazanmaktadr. Bu adeta, bilgi, ahlak ve psikolojinin harmonik bir birlikteliini ifade etmektedir.
Sf doktrinini marifet anlay zerine kuran Muhasib, sf ahlakn temeline ska kulland akl kavramn yerletirir. Sokratesin bilgi-erdem zdelii fikrinin er-Riyede sistematik bir sf doktrininin temelini oluturduunu
grmek mmkndr. Mutasavvfmz, ahlak ve dolaysyla dindarl bilgi ve
akla dayanmaktadr. Muhasib yle diyerek bu grn temellendirmeye alr:
O halde kul karlat herhangi bir drtnn ne olduunu anlayabilecek ekilde, bu
drtlere delalet eden motivasyonu bilmek suretiyle dikkatli ve teennili davranmak
zorundadr. Byle yapt takdirde Kitap ve Snneti kendisine klavuz edinmi olur.
Ancak aklyla istikrarl davranmaz ve ilmi de kendisine klavuz edinmezse, ne kendine
faydal olan ne de zararl olan ayrt edebilir. Baz hakmler: Eer akln tutkuya stn
gelmesini istiyorsan sonucunu kestirinceye kadar nemli bir ie girime. demilerdir.34
16 | Tasavvuf Klasikleri
tamaktadr. Ksaca sylemek gerekirse, hataya ve gnaha dmek bakmndan, ok dnmek, ok eylemde bulunmaktan daha az risklidir. Muhasib bu
dncesini u sznde daha ak bir ekilde dile getiremktedir:
te akl, ilim ve durup dnmekle (tesebbtle) insan, kalplerin drtlerle hareket
eden davetilerinden hangisinin faydal veya zararl olduunu ayrt edilebilir.35
Ayn yer.
David M. Wulf, Psychology of Religion-Classic and Contemporary, John Wiley and Sons, Inc., NY.
1997, s. 129.
Ralph W. Hood, Jr and His Friends, The Psychology of Religion-An Empirical Approach, The
Guilford Press, NY. 1996, ss. 224-232.
Muhasib, er-Riye, s. 244.
er-Riye li-Hukkillah | 17
39
40
41
18 | Tasavvuf Klasikleri
Bu, bilincin, dncenin, akln ve nihayet bunlara bal olarak ahlakn ortaya
kabilecei tek kaknaktr. Din, salt duygunun objesi olamaz. Eer byle olsayd, Muhasibye gre, hangi drtnn doru, hangisinin yanl olduuna dair
muhta olunan akl, ilim ve tesebbte gerek kalmazd.
Muhasibye gre, Freudun aksine, korkular ve ocukluk arzularndan
kaynaklanan duygular, din inan ve pratiklerin ortaya kmas deil, tam tersine, bunlarn bastrlmasdr. Din inan ve pratikler, korku ve cinsel isteklerin
deil, akl, ilim ve tesebbtn kl krk yaran bilinli srecinden geerek asl anlamna kavumaktadrlar. nsan, en aalk duygu ve hislerini, sblime ederek
din ve ahlak deerleri elbette ktye kullanabilir. Bu sblimasyon,
Muhasibye gre, din inan ve ahlak ilkelerin kayna deil, onlarn yalnzca
arptlm bir grntsdr. Sonucu ise riyadr, yoksa din ve ahlak deildir.
Muhasib, tipik riyakr portresi izerek sblimasyona yaln ibr rnek vermektedir:
Riyada din ve dnyay birletirerek davranta bulunan kimseler vardr. (Bu tip insanlar) ihtiyac iin hzla yrr, hzla konuur. Yalnz bana kaldnda eski haline geri
dner.
Bu durum u adamnkine benzer: Bir ihtiyac iin hzlca yrr. Veya oturur, kalkar,
dner. Kendisini vakarl, huu ve sekinet ehli bir insan olarak grmelerini istedii din
ve dnya ehlinden bazlar onu grdkleri zaman, kendisine yrynde hafif merepli adam dememeleri iin, yrynde edal ve oturakl bir tutum taknr, ban
eer ve hatal bir kul olduu grntsn vermeye alr. Yine ayn ekilde, tez canl
davranlardan kanr. Daha nce hi vaki olmad ekilde huulu bir edayla konuur. Ancak ne Allahn azametini ne de ahireti anmak onda herhangi bir korku ve rperti meydana getirir. Onun korku ve rpertisi, yalnz bu durumundan haberdar olanlar iindir<42
Antoino Vergotenin i kaynakl din ve d kaynakl din eklindeki tasnifini hatrlatan bu ifadeler, Muhasibnin daha ok birinci kategorideki din anlayndan yana olduunu gstermektedir. Vergoteye gre, d kaynakl bir
ynelime sahip olan ahslar, dini kendi gayeleri iin kullanma yatkndrlar<
D kaynakl deerler daima ara niteliinde ve faydacdr. Bu ynelime sahip
baz kimseler, dinin eitli biimlerde faydal olduunu dnebilirler< Bu kiiler ya kendi inanlarna daha sk biimde sarlrlar ya da onu kendi temel
inanlaryla daha ahenkli bir ekle sokarlar. kaynakl bir ynelime sahip kimseler ise, baskn gdlenmelerini dinde bulurlar. Bu ahslar, ne kadar gl
42
er-Riye li-Hukkillah | 19
olursa olsun, dier ihtiyalarn daha az yce iaretler (manalar) olarak kabul
ederler ve ellerinden geldii kadar da onlar din inan ve buyruklarla uyumlu
hale getirirler. Bu dini kabul eden birey, bu dini iselletirmeye ve tamamen
ona sarlmaya gayret eder. Bu manada byle bir kii, dierlerinin yararland
kendi dinini yaar.43
Nefsi inceden inceye psikolojik analizlere tabi tutan muhasib, insan akl ve
dncesini, nihayet kalbini huzursuz eden, saptran ve mutsuz klan duygular tek tek sayarak ayrntl bir ekilde onlar aklar.44 Riya, kibir, hased, bbrlenme, gurur, dnya sevgisi, soy-sopla vnme vs. zaman zaman yceltilmeye
kalklsa da, mrleri az bilind duygulardr ve en nemlisi bunlar, srasyla
akl, ilim, dnce ve kalbin en tehlikeli hastalklardr. Bunlardan din ve din
duygu kmaz. Uzun sre kamufle de edilemezler. Uzun mrl olmalarnn
tek bir nedeni vardr: O da nefis muhasebesini brakmaktr. Oysa Allah ve
Onun haklarna riayeti isteyen (mrid) insann en esasl grevi, srekli nefis
muhasebesi yapmaktr. Muhasibnin, lakabn borlu olduu bu nefis muhasebesi konsepti, akl, ilim ve tesebbtle iselletirilmi mistik bir tecrbe srecini,
slam tasavvuf tarihinde yerleik bir geleneksel sf doktrinine dnmtr.
Onun deyimiyle din ehli, spiritel muhasebe yntemiyle din inan ve pratiklerini srekli denetleme ve olgunlatrma imknn elde edecektir.
Muhasib, mistik karakterli muhasebe dncesiyle insan ve onun nefsini
imar etmenin gereini vurgulam ve slam dncesinde insan bir ahlak ve
din varl olarak tanmlamaya almtr. er-Riye, muhasebenin manev ve
uhrev ayan tamamlamtr. Bununla birlikte dnya ehlinin, iinde,
mesleinde, ilmi ve teknik faaliyetlerinde, ksacas yaad dnyada dnyev
otokontroln salayacak bir muhasebe anlaynn gelitirilemsine olan ihtiyac kavrayabilmesi, er-Riyenin tekrar tekrar okunmasna ve daha iyi anlalmasna bal olacaktr. Muhasib, er-Riyeyi, dua cmleleri iine yerletirdii
bu mesaj ima ederek, le tamamlamaktadr:
Allah, bu kitab yazana, okuyana, iindekileri yaamaya alana ve btn Mslmanlara rahmet etsin. Allah affedendir, kullarna acyandr.45
43
44
45
20 | Tasavvuf Klasikleri
rnek Metin
.
( ) ( )
:
:
(:)
.
:
.
.
:
( ).
:
( ).
: .
: :
:
( ).
!!
.
( : ).
er-Riye li-Hukkillah | 21
22 | Tasavvuf Klasikleri
HATMUL-EVLY
Salih FT *
*
1
2
3
4
5
6
7
24 | Tasavvuf Klasikleri
8
9
10
11
12
13
14
15
16
cih etmektedir.
Ayn nisbeyle anlan ve hemen hemen ayn zaman dilimi ierisinde bu blgede yaayan nl
hadis limi Eb sa et-Tirmiz (.279/892) ile sk sk kartrlmtr.
Zeheb, Tezkiretl-huffz, c. II, s. 645.
Zirikli, el-Alm, c. VII, s. 156; Kehhale, Mucemul-mellifn, c. X, s. 315.
Zeheb, Tezkiretl-huffz, c. II, s. 645; Sbk, Tabakt-fiiyye, c. II, s. 245.
Sbk, Tabkt-fiiyye, c. II, s. 245; Zirkl, el-Alm, VII, s. 156; Kehhale, Mucemul-mellifn,
c. X, s. 315.
Zeheb, Tezkiretl-huffz, c. II, s. 645; Kehhale, Mucemul-mellifn, c. X, s. 315.
Zirikli, el-Alm, c. VII, s. 156.
Hucvir, Keful-mahcb, s. 244.
Bunlardan bazlarn zikretmek gerekirse: rnein Ahmed Yesevnin zl szlerle dolu
olan kitabna Divn- Hikmet ad uygun grlmtr. Yine onun halifelerinden biri Sleyman
Hakm Ata adn tamaktadr, bk. Kprl, Fuad, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Ankara
1991, s. 34.
Hatmul-Evliy | 25
ya gelmektedir.17
Hakm Tirmiznin babas hadis ilmiyle megul olan ve hadis rivayet eden
rvilerdendir. Kendisi baz eserlerinde babasndan dinledii hadisleri zikretmitir.18 Hatb Badd (.463/1071) babasnn tam adn, Ali b. Hasan b. Hrun
et-Tirmiz eklinde vermekte ve bir sre Badatta muhaddislerden hadis dinlediini sylemektedir.19 Tezkirtl-evliyda yer alan bir ifadeden20 hareketle babasnn erken bir zamanda ld sonucu karlyorsa da Hakm Tirmiznin
genlik yllarnda babasnn hayatta olduu bilinmektedir.21
Tirmiznin annesi de ehl-i hadistendir. Ayca anne tarafndan dedelerinin
hadis ilmi ile megul olduklarna dair rivayetler mevcuttur.22 O, er-Red alelMuattla isimli eserinde annesinden dinledii hadisleri nakletmektedir.23 Hakm
Tirmiz 27 ya civarnda Hac yolculuuna kt esnada, annesinin vefat etmi
olduu anlalmaktadr.24 Tirmiz ile ilgili rivayet edilen menkbelerde annesinin, onun hayat zerinde belirleyici rol stlenen biri olarak tasvir edilmesi
dikkat ekicidir.25
Hakm Tirmiznin doum tarihi hakknda kaynaklarn hibirinde bilgi verilmedii gibi ne kadar yaad ve hangi tarihte vefat ettiine dair nakledilenler de birbirini tutmamaktadr. Tirmiznin mr sresi ile alakal olarak, zerinde yorum yaplabilecek ilk veriler kendisinin Bdvv en isimli eserinde
mevcuttur. Burada, 27 yanda iken hacca gittiini belirtmekte ve 269/882 senesinde grd bir ryay tarih vererek nakletmektedir.26 Eserlerinde genellikle
kendisi ve birlikte olduu insanlar hakknda malumat vermeyen mellifin ha17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
Tirmiz hakmi u ekilde tarif etmektedir: Hakm kendisi iin perdelerin kaldrlm olduu
kiidir, Nevdirul-usl, c. II, s. 27. Baka bir eserinde ise: Hakm, hikmete dair sylenen sz halk iin beyan diliyle aklayan kiidir demektedir, bk. Beynl-fark, s. 52.
Hakm et-Tirmiz, Menzilul-ibd minel-ibde (tahk.: Ahmed Abdurrahman es-Syih), Beyrut
1990, Mukaddime, s. 3. Bizzat adn da zikrederek babasndan rivayet ettii baz hadisler iin
bk. el-Ekys vel-muterrn, s. 45; Kitbul-menhiyyt, s. 23, 51.
Hatib Badadi, Trhu Badat, Beyrut, ts., c. XI, s. 373.
Feridddin Attar, Tezkiretl-evliy, ev.: Sleyman Uluda, stanbul 2002, c. II, s. 111.
Muhammed brahim el-Cey, Mukaddime, el-Mesilul-meknne, tahk.: Muhammed brahim el-Cey, Kahire 1980, s. 9.
Ahmed Abdurrahman es-Syih, Mukaddime, Menzilul-ibd, s. 3.
Ahmed Abdurrahman es-Syih, es-Slk indel-Hakm et-Tirmiz, Kahire 1988, s. 42.
el-Cey, Mukaddime, s. 9.
Feridddn Attar, Tezkiretl-evliy, c. II, s. 111. Hakm Tirmiznin hayat ve belli kararlar
zerinde annesinden sonra einin etkin olduu dikkate alndnda, onun yaantsnda kadnlarn aktif rol oynadklar ortaya kmaktadr.
Hakm Tirmiz, Bdvv en, tahk.: Osman Yahya, Beyrut 1965, s. 31.
26 | Tasavvuf Klasikleri
yat ile ilgili ulalabilen bilgiler snrldr. Onun mr sresi hakknda tarih veya rakam zikreden nadir kaynaklardan olan Zehebye gre yaklak 80 yl yaamtr.27 bn Hacer el-Askaln ise onun, 90 yana kadar hayatta kaldn ve
320/932 yl civarnda vefat ettiini ifade etmektedir.28 Bu tarihi verirken bnlEnbrnin (.328/940)29 318/930 ylnda Tirmizden hadis dinledii bilgisine
dayandn sylemektedir. Molla Cmiye gre ise vefat tarihi 255/867dir.30
Sbk bu son tarihle elien bir rivayette bulunarak Tirmiznin 285/896 ylnda
Niaburda olduunu ve burada hadis dinlediini ne srmektedir. 31 Bu bilgiler nda, talebesi ya da mridi olduu ahslarn vefat tarihleri ile birlikte,
Tirmiznin cidd anlamda bir din ve tasavvuf eitime baladm dedii 27
ya da dikkate alndnda onun muhtemelen 210/825 ylndan hemen sonra
doup 320/932 senesinde veya biraz ncesinde vefat etmi olabilecei sylenebilir.
Hakm Tirmiznin eitim hayatyla ilgili bilinenler de yine kendi ifadeleriyle snrldr. Bunlarn hemen tamamna yakn da Bdvv ene dayanmaktadr. Buna gre o sekiz yanda tahsil hayatna balamtr. ocukluk yllarn
oyunla geirmek yerine ilim renmeyle deerlendirmitir. Henz genlik alarnda iken ilm-i sr ve ilm-i reye (akl ve nakl ilimlere) sahip olduunu
belirtmektedir.32 Burada kastettii, ilk olarak ailesinden temel eitimini ald
hadis ilmi ve Hanef fukahsndan okuduu fkh olsa gerektir.33 Yirmi yedi yana geldiinde hacca gitme niyetiyle yola km ve bir sre hadis renmek
maksadyla Irak ve Basrada kalmtr. Daha sonra Receb aynda buradan Mekkeye hareket etmi hac zamanna dein orada kalm ve bu grevi yerine getirmitir.34
Dn yolculuu esnasnda iinde Kurn ezberleme arzusunun olutuunu ve ara vermeksizin, daha yolda iken bu ie balayarak memleketi
27
28
29
30
31
32
33
34
Hatmul-Evliy | 27
Tirmize dnnce hfzn tamamladn belirtmektedir.35 Daha sonra bir taraftan eitimini devam ettirirken, dier yandan manev ynden hissettii alk
duygusunu tatmin etmek maksadyla adeta bir aray ierisine girmitir. O, meramn u ekilde dile getirmektedir: Ben bu hal iindeyken marifet ehlinin
szleri hakknda bir eyler iittim. Bu arada Antaknin36 kitab elime geti ve
onu okudum. Nefsi terbiye etme konusunda bana rehberlik edecek nitelikte
malumat buldum ve nefs muhasebesi hususunda mesafe katettim.37
Tirmiznin zhir ilimleri tahsil sreci hakknda bilinenler bunlarla snrldr.
Hakm Tirmiznin fkh mezheplerden hangisine mensup olduuna dair
rivayetler olduka farkldr. Bu konudaki en eski bilgi Hucvirye aittir. Ona gre, Tirmiz, Eb Hanifenin sekin yrnndan fkh okumutur ve dolaysyla
Hanef mezhebindendir.38 Massignon da onun Hanef olduu fikrini benimseyenler arasndadr.39 Dier taraftan Tirmiznin Hanef olamayaca zira eserlerinde bazan zhir ulems olarak zikrettii40 ve eletirdii kesimin Hanefler
olabilecei tarznda bir gr de mevcuttur.41
Bir baka bilgiye gre o, Tirmiz ve Belhte fi fkhn tedris etmitir.42
eyhleri arasnda zikredilen Eb Trb en-Naheb (.245/859) fidir.43 Ayrca
Sbk onu Tabakt-fiiyyetil-kbr isimli eserine alarak bu mezhebe mensubiyetini gstermi olmaktadr.44 Hakm Tirmiznin o dnemde mehur olan
fkh mezheplerden hibirine intisap etmedii ve eserlerinde de mensubu bulunduu mezhebin grlerini yanstacak herhangi bir ifadeye rastlanmad
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
28 | Tasavvuf Klasikleri
45
46
47
48
49
Hatmul-Evliy | 29
285/898 ylnda Niabura gerekletirmitir.50 Melmetiyye hareketini daha yakndan tanmas ve Melmetiyyenin nde gelen eyhleriyle fikir al-veriinde
bulunmas, Niabura yapt bu seyahat esnasnda gereklemi olmaldr. Ayrca srgnde olduu bir dnemde seyahat etmesine izin verildiine gre, ona
getirilen yasan yalnzca Tirmiz ehri iin geerli olduu anlalmaktadr.
Tasavvufa ilgi duymaya balad yllarda Tirmiz aray iindedir.
Antaknin eseri ve dier okumalar ona yol gstermi ve bu dorultuda eitli
uygulamalara koyulmutur. Kendisi bu durumu u ekilde tasvir etmektedir:
Nefs riyzeti hususunda bu eser bana rehberlik etti. Baladm ve Allah da bana yardm etti. Nefsime ehevtn menni ilham edildi. yle ki kalbime ardarda birok eyler
ilka ediliyordu. Bazan souk su imeyi kendime yasaklyordum, nehir suyu imekten
de kanyordum. Kendi kendime yle diyordum: Belki de bu su haksz bir yerden
akmtr... Yalnzlk ve sahraya kp dolama sevgisi beni kaplad. ehrin etrafndaki
harabelerde ve bo arazilerde dolayordum. Bunu huy edinmitim. Bana yardm edecek dostlar aryordum. Yalnzla ve bo meknlara kendimi kaptrmtm.51
50
51
52
53
1.
Eb Trb en-Naheb52
2.
30 | Tasavvuf Klasikleri
3.
4.
Yahya el-Cell55
2.
Eb Bekir el-Verrk57
3.
Abdullah er-Rz.
Hakm Tirmiznin yaad ada, ncesinde ve sonrasnda bir ksm tasavvuf erbabna ve sf olmadklar halde belli evrelere muhalif gr ortaya
koyanlara uygulanan tedib yntemlerinden biri de srgne gndermektir. Tasavvufun yalnzca bir zhd biimi olmaktan kp, kendine zg inan ve uygulamalar olan bir hareket halini almaya balamasyla birlikte, bu cereyana
farkl evrelerce eitli engeller konulmaya allmtr. Bu tr engellemelere
muhatap olan Hakm Tirmiz kendi srgnne neden olan mesele hakknda
unlar sylemektedir:
ftira ve kouculuk yoluyla bama keder verici eyler isabet etti ve bunlar bana haksz bir ekilde yklendi. Mamafih bunlarla baa kmak benim iin kolay oldu. Ben gece gndz dosdoru yolumda devam ederken, bana eziyet eden, sapklk ve bidat ile
54
55
56
57
Hatmul-evliy, s. 403.
Slem, Tabakt, s. 217; Eb Nuaym Isfahan, Hilyetl-evliy, c. X, s. 233; bnl-Cevz, Sfatssafve, c. II, s. 411; Kueyr, Hakm Tirmiznin, bnl-Cellnn sohbetinde bulunup ondan yararlandn kaydediyorsa da, bk, Risle, s. 142, aslnda kastettii kii, bu ahsn babas Yahy
el-Cell olsa gerektir.
Slem, Tabakt, ss. 246-248; Eb Nuaym Isfahn, Hilyetl-evliy, c. X, s. 350. Isfahn burada
Crcn nisbesini kullanmaktadr. Hucviri, Keful-mahcb, ss. 250-251; Feridddin Attar,
Tezkiretl- evliy, II, ss. 149-150. Kueyr dier klasiklerin aksine bu sf hakknda bilgi vermemektedir.
Slem, Tabakt, ss. 221-227; Eb Nuaym Isfahn, Hilyetl-evliy, c. X, ss. 235-237; Kueyr,
Risle, s. 160; Hucvir, Keful-mahcb, ss. 245-246; Feridddin Attar, Tezkiretl-evliy, c. II, ss.
121-125.
Hatmul-Evliy | 31
beni ayplayan ve iftirada bulunan szde ilim ile megul kimselerden58 birok eylere
maruz kaldm. Bela o denli iddetlendi ki olay Belh valisine bildirildi ve ben onun yannda kk drldm.59 Ona, burada, mahabbetullahtan bahseden, insanlar ifsad
eden, bidat ortaya koyan ve nbvvet iddiasnda bulunan birisi var diye ikyette
bulunuldu. ikyetiler, kalbimden dahi gemeyen eylerle beni suluyorlard. Nihayet
Belhe geldim. Belh valisi, mahabbet hakknda konumamam iin bir artnme yazdrd. Bu benim arnmam iin ismi mbarek olan Allahtan bir sebep olmutu. Zira kederler kalbi temizler. Bu durum karsnda Davudun (a.s.) u szn hatrladm: ...Ey
Rabbim! Bedenimi oru ve namaz ile temizlememi emrettin. Fakat kalbimi ne ile temizleyeyim? Allah Tel yle cevap verdi: Ey Dvud! Keder ve zntlerle.60
58
59
60
61
62
Hakm Tirmizi eserlerinde zhir ulems tabirini kullanmak suretiyle bu kiileri kastederek
hem bir manada onlar kmsemekte ve hem de yaadklarndan dolay sorumlu tuttuu bu
insanlardan intikam almaktadr, byle bir kullanm iin bk. Nevdirul-usl, c. I, s. 153.
Burada mellifin szn ettii vali, 265/879-287/908 yllar arasnda bu blgenin hakimi olan
Saffr emiri Amr b. Leys olsa gerektir, bk. Bosworth, slam Devletleri Tarihi, ev.: E. Meril-M.
pirli, stanbul 1980, s. 130; zaydn, Abdlkerim, Amr b. Leys, DA, c. III, s. 86.
Bdvv en, ss. 17-18.
Bdvv en, s. 18.
Bdvv en, s. 18.
32 | Tasavvuf Klasikleri
1.2. Eserleri
Esas itibariyle sfi olan mellif, yazlarnda bazan Hadis, Fkh, Kelam, Tefsir
ve dier din ilimlerle ilgili meselelere yer verse de, asl gayesi bu sahalara dair
grlerini beyan etmek deildir. lk birka asrda yaayan ve slam dncesinin oluumunda pay olan pek ok Mslman dnr gibi Tirmiz de henz
ayrma durumunda olan bu temel disiplinleri biliyor olmann verdii destekle
tasavvuf fikirlerini ortaya koymaya alm ve bunda da baarl olmutur.
1.2.1. Hakm Tirmiznin Mevcut Eserleri
1.
2.
3.
63
Brockelmann, GAL, c. II, s. 666; Osman Yahya, Loeuvre de Tirmidi, Melanges Louis
Massignon, Dmek 1956, s. 425; Sezgin, GAS, c. I, s. 654.
Brockelmann, GAL, c. I, s. 216; Brockelmann, GAL Suppl, c. I, s. 955; Osman Yahya, Loeuvre
s. 424; Sezgin, GAS, c. I, s. 657.
Brockelmann, GAL Suppl., c. I, s. 356; Osman Yahya, Loeuvre s. 421; Sezgin, GAS, c. I, s. 654.
64
65
Hatmul-Evliy | 33
4.
5.
6.
Kitbu edebin-nefs:72 Arberry ve Ali Hasan Abdulkdir tarafndan yine Hakm Tirmizye ait olan Riyzetn-nefs adl risale ile bir arada yaymlanmtr (Kahire 1947). Ahmed Abdurrahim es-Syih bu eseri bir defa daha neretmitir (Kahire 1993).
7.
66
67
68
69
70
71
72
73
34 | Tasavvuf Klasikleri
9.
75
76
77
78
79
80
81
82
Bu neirde 127-132. sayfalar arasnda mellifin Mekrun-nefs isimli risalesi de yer almaktadr.
Nir bunu kendisinin ilave ettiini belirtmektedir, bk. s. 127. Ayrca, Tirmiznin, Muhammed b. Fadl el-Belhye yazd bir mektup da bu eser ierisinde yer almaktadr, ss. 71-76.
Brockelmann, GAL, c. I, s. 216; Osman Yahya, Loeuvre, s. 460.
Brockelmann, GAL Suppl., c. I, s. 356.
Brockelmann, GAL Suppl., c. I, s. 356; Sezgin, GAS, c. I, s. 655.
Uur, Mcteba, Hadis limleri Edebiyat,Ankara 1996, s. 100.
Brockelmann, GAL, c. I, s. 216; Brockelmann, GAL Suppl., c. III, s. 1203.
Brockelmann, GAL Suppl., c. I, s. 356.
Osman Yahya, Loeuvre, s. 463; Sezgin, GAS, c. I, s. 655.
Brockelmann, GAL, c. I, s. 216; mellif burada eserin adn el-Akl vel-hd eklinde vermekteyken dier almasnda el-Akl vel-hev olarak zikretmektedir. Brockelmann, GAL Suppl.,
c. I, s. 356; Osman Yahya, Loeuvre, s.422; Sezgin, GAS, c. I, s. 656.
Hatmul-Evliy | 35
83
84
85
86
87
88
89
90
91
36 | Tasavvuf Klasikleri
92
93
94
95
96
97
98
99
Brockelmann, GAL Suppl., s. 1203; Osman Yahya, Loeuvre, s. 462; Sezgin, GAS, c. I, s. 657.
Brockelmann, GAL, c. I, s. 216; skenderiye, Belediye, 3583/3 (80-125 vr.) H. 593.
Sezgin, GAS, c. I, s. 659.
Osman Yahya, Loeuvre, s. 466; Sezgin, GAS, c. I, s. 658.
E-zel, Muhammed, en-Nezir fil-kurnil-kerm beyne Muktil b. Sleyman el-Belh ve
Muhammed b. Ali el-Hakm et-Tirmiz, el-Lisnl-Arab, c. XV, Rabat 1977, say: 1-2, ss. 116121. Mellif burada ayrca her iki isim ve eserleri arasndaki baz benzerlikleri karlatrmalar yapmak suretiyle zikretmektedir; el-Cey, Muhammed brahim, Menhecul-Hakm etTirmiz fit-tefsr, Mecelletl-Ezher, Kahire 1981, 53/5, s. 900.
Brockelmann, GAL Suppl., c. I, s. 356; Osman Yahya, Loeuvre, s. 435; Sezgin, GAS, c. II, s.
466;
Osman Yahya, Loeuvre, s. 440; Sezgin, GAS, c. I, s. 659.
Hucviri, Keful-mahcb, s. 388; Brockelmann, GAL Suppl., c. I, s. 356; Osman Yahya,
Loeuvre, s. 419. Tirmiznin yaad dnemde mellif sflerin zerine eser kaleme aldklar mhim meselelerden biri de dbul-mrid konusudur. Yahya b. Muz er-Rz
(.258/872) Kitbl-mridn (GAS, c. I, s. 646), Cneyd-i Badad (.298/910) Edebul-mftakr
ilallah (GAS, I, s. 649), Eb Ali er-Ruzbr (.303/915) Kitbu edebil-fakr (GAS, c. I, s. 663) adl
risalelerini ayn zaman diliminde kaleme almlardr, bu konuyla ilgili daha fazla bilgi iin bk.
Uluda, dbul-mrd, DA, c. I, ss. 336-337.
Hatmul-Evliy | 37
neredilmitir (Kahire 1976). Daha sonra, Tirmizye ait dier iki risale ile
birlikte Cevbu mesilillet seeleh ehlu Serahs anh adyla, Bernd Radtke
tarafndan ikinci defa yaymlanmtr (Beyrut 1992).100
19. Kitbul-frk ve menut-terdf:101 Hakm Tirmiz bu eserinde, e anlaml
gibi grnen baz kelimelerin aslnda e anlaml olmadn, aralarnda az
veya ok bir anlam fark bulunduunu ispatlamaya alr. el-Frk Muhammed brahim el-Cey tarafndan neredilmitir (Kahire 1998).
20. lelul-ubdiyye:102 Bu eser henz neredilmemitir.
21. Keyfiyyets-slk il Rabbil-lemn: Ahmet Abdurrahim es-Syih tarafndan
neredilmitir (Kahire 1993).
22. Mesilut-tabr:103 A.J. Arberry bu eseri tahkikli olarak neredip ngilizceye
tercme etmitir (Rivista Studi delgi Orientali, 18/1940, s. 315-327.
23. Beynl-kesb:104 A. Abdullah Bereke tarafndan neredilmitir (Kahire
1976).
24. lmul-evliy:105 Sami Nasr Lutf tarafndan yaymlanmtr (Kahire 1988).
25. Marifetl-esrr:106 M. brahim el-Cey bu eseri neretmitir (Kahire 1977).
26. Kitbu il Eb Osman en-Nisabur:107 A. Abdullah Bereke tarafndan neredilmitir (Mecellet Klliyeti Uslddn, 1981-1, s. 297-301).
27. Sebebut-tekbr fis-salt108
28. Gavrul-umr109
29. Kitbul-ulm110
100
101
102
103
104
105
106
107
108
109
110
Hakm Tirmiznin yazd dnemde, yalnzca ikamet ettii ehir ve burann yakn evresinde deil, btn bir Horasan blgesinde tanndnn kant durumunda olan bu risale, bilhassa bu ynyle dikkate deerdir.
Brockelmann, GAL, c. I, s. 216; Brockelmann, GAL Suppl., c. I, s. 356; Osman Yahya,
Loeuvre, s. 428; Sezgin, GAS, c. I, s. 655.
Brockelmann, GAL Suppl., c. I, s. 356; Sezgin, GAS, c. I, s. 654; Osman Yahya, Loeuvre, s.
433.
Brockelmann, GAL, c. II, s. 666; Osman Yahya, Loeuvre, s. 441.
Sezgin, GAS, c. I, s. 655.
Osman Yahya, Loeuvre, s. 434; Sezgin, GAS, c. I, s. 658.
Sezgin, GAS, c. I, s. 658.
Osman Yahya, Loeuvre, s. 455.
Osman Yahya, Loeuvre, s. 462; Sezgin, GAS, I, s. 658. Bursa, Haraolu, 806/2 (20b-26b).
Brockelmann, GAL, c. I, s. 216; Osman Yahya, Loeuvre, s. 430; Sezgin, GAS, c. I, s. 656.
Brockelmann, GAL Suppl., c. I, s. 357; Sezgin, GAS, c. I, s. 657; Osman Yahya, Loeuvre, s.
468.
38 | Tasavvuf Klasikleri
Trhul-meyih112 (Tabaktl-meyih)113
2.
Tefsr114
3.
Kitbun-nehc115
4.
Azbul-kabr116
5.
Edebul-lim vel-mteallim117
6.
Kitbul-irdt118
111 Brockelmann, GAL, c. II, s. 666; Osman Yahya, Loeuvre, s. 428; Sezgin, GAS, c. I, s. 657.
112 Hucvir, Keful-mahcb, s. 46;Hucvirnin bu eserden sz ederken verdii rnek Eb Hanifeyle ilgilidir. yle demektedir: Rivayet olunur ki, mm- Azm Eb Hanife Muhammed
b. Ali Tirmiznin sfilerin tabaktna dair telif ettii Tarihte yazldna gre- ilk zamanlarda
yn elbise giyer, uzleti kasteder ve mnzev bir hayat yaard, s. 126. Brockelmann, GAL
Suppl., c. I, s. 356; Osman Yahya, Loeuvre, s. 467.
113 Katip elebi, Kefuz-znn, s. 1104.
114 Hucvir, Keful-mahcb, s. 244. Hucvir burada, Tirmiznin bir tefsir yazmaya baladn ancak tamamlamaya mr vefa etmeden vefat ettiini, bununla birlikte yazlm olan miktarn
ilim ehli arasnda yaylm olduunu sylemektedir; Brockelmann, GAL Suppl., c. I, s. 356;
Osman Yahya, Loeuvre, s. 465.
115 Hucvir, Keful-mahcb, s. 141; Brockelmann, GAL Suppl., c. I, s. 356; Osman Yahya,
Loeuvre, s. 465. Ktip elebi bu eseri Kefz-znnda Kitbul-menhec eklinde anmaktadr, bk. s. 1883. Bu eser ve Kitbul-menhiyyt ile olan balants hakknda yukarda ilgili blmde yeterince bilgi verilmitir.
116 Hucvir, Keful-mahcb, s. 141; Brockelmann, GAL Suppl., c. I, s. 356; Osman Yahya,
Loeuvre, s. 422.
117 Osman Yahya, Loeuvre, s. 419. Bu eser aslnda Hakm Tirmiznin mridi olan Eb Bekir elVerrka ait olup nisbe ve sfat benzerliinden dolay Tirmizye atfedilmi olsa gerektir. ElVerrkn bu risalesi neredilmitir, Kahire 2001.
118 Tirmiz el-Mesilul-meknnede bu eserinden bahsetmektedir, bk. s. 109.
Hatmul-Evliy | 39
2.
Kitbul-hacc ve esrrih120
3.
Mrifetl-esrr121
4.
Gavrul-umr122
Yukarda zikredilenlerin dnda Hakm Tirmizye ait belli meselelere hasredilmi kk hacimli daha pek ok risale vardr. Hakm Tirmiznin henz
kendisi hayattayken eserlerinin youn bir ekilde okunduu ve istinsah edilerek yaad blgenin dnda, mslmanlarn bulunduu farkl corafyalara
ulatrld bilinmektedir. Bu faaliyetin kendisinin vefatndan sonra da devam
ettii kesindir.
Burada zikredilmesi gereken hususlardan biri de Hakm Tirmiznin eserlerinin muhteva niteliidir. O, yzyllarca nce, birok farkl kaynaktan devirdii fikirleri kendi dnce sistemi iine, pek ok meselede ncs olduu kabul edilen bn Arab kadar olmasa da, 123 olduka iyi bir ekilde yerletirmeyi
baarmtr. Yazdklarndan ve yorumlarndan anlald kadaryla o geni bir
hayal dnyasna sahiptir. Ancak unu hemen ifade etmek gerekir ki Tirmiz
yalnzca hayal leminde yaan biri de deildir. Edindii bilgileri, gl olduu
anlalan bu yetisi sayesinde kendine zg bir yorum szgecinden de geirerek
kurmu olduu sisteme dhil etmitir. Kaba bir ekilde oradan buradan toplayp bir araya getirdii malumat bu haliyle okuyucuya gtrmemi, bilakis
bunlar mhir bir edayla kurgulayarak muhatabna sunmay baarmtr.
2. HATMUL-EVLY
2.1. Hatmul-evliynn Kaynaklar
Oluum dnemi mutasavvflar arasnda nemli bir yere sahip olan Hakm
Tirmiznin tasavvuf grlerinin ekillenmesinde birbirinden fakl pek ok
kaynan etkili olduu anlalmaktadr. Bununla birlikte onun temel kaynaklar
Kurn ve Snnettir. Her ne kadar grlerini dayandrd ayet ve hadisleri
119 Bernd Radtke ve John OKane Beynl-farkn, en azndan u andaki mevcut ekliyle
Tirmizye ait olamayacan ifade etmektedirler, bk. The Concept of Sainthood, s. 5; The
Concept of Wilaya in Early Sufism, Classical Persian Sufism, London 1993, s. 486.
120 Radtke, The Concept of Wilaya in Early Sufism, s. 486; Radtke, OKane, age, s. 5.
121 Radtke, agm, s. 486; Radtke, OKane, age, s. 5.
122 Radtke, agm s. 486; Radtke, OKane, age, s. 5.
123 Bk. Nasr, Three Muslim Sages, s. 98.
40 | Tasavvuf Klasikleri
kendine zg bir anlayla yorumlasa da o hemen her kanaatini bir ayeti referans alarak ortaya koymaktadr. Bunun yannda hadisi kimliinin salad
imknla yerine gre konuyla alakal bildii btn hadisleri de kullanmaktadr.
Eserlerinde tesiri altnda kald kitaplardan veya bunlarn melliflerinden
pek bahsetmeyen Tirmiznin fikir kaynaklarn tam ve doru olarak tespit etmek mmkn gzkmemektedir. Bu durumun istisnalarndan biri Ahmed b.
sm el-Antkdir (.239/853). Ahmed b. Ebul-Havar (.230/845) ve Eb Sleyman ed-Drnnin (.215/830) mridi olan Antaknin melmet konusunda
Hamdun Kassardan (.271/885) evvel ilk sz syleyen kii olduu kabul edilmektedir.124 Tirmiz aray iinde olduu dnemde Antaknin tasavvufa dair
bir eserini okuduunu ve bunun tesirinde kaldn sylemekteyse de125 ne bu
eserin adn telaffuz etmekte ve ne de daha ziyade hangi konular ihtiva ettii
hakknda bilgi vermektedir. Dolaysyla Hatmul-evliynn oluumunda
Antaknin fikirlerinin ynlendirici olduunu sylemek mmknse de kesin
ifadeler kullanmak gtr.
Hakm Tirmiz Hatmul-evliyda muasr olan sfilerden yalnzca Yahya b.
Muz er-Rzyi (.255/869) ismen zikretmekte ve onun velyete dair grlerinden bahsetmektedir. Herhangi bir eseri gnmze ulamayan Raznin tasavvuf grlerinin bir blmn ok daha sonralar kaleme alnan tabakt
kitaplarndan ksmen renmek mmkn olmaktadr. Buna ramen mevcut
bilgilerle Tirmiznin grleri karlatrldnda aradaki benzerlikler gzden
kamamaktadr.126 Bu benzerlikler ve Tirmiznin ifadeleri Yahy b. Muzn
baz kanaatlerinin Hatmul-evliynn kaleme alnp ekillenmesinde messir olduunu akla getirmektedir.
2.2. Hatmul-evliynn Yazl Sebebi
Hakm Tirmiz, yaad dnemde farkl kesimlerce youn ekilde tartlmakta
olan ve belli gruplar tarafndan deiik mecralara ekilmek istenen velyet meselesini btn ynleriyle ele alp, grlerini ortaya koymak iin Hatmulevliyy yazmtr. Bununla alakal olarak kendi ifadeleri yledir:
nsanlardan bir ksmnn megul olduu; velyetin durumu, evliynn ve bulunduk124 Bk. Mustafa Bilgin, Ahmed b. sm el-Antak, DA, c. II, s. 44.
125 Bdvv en, s. 15.
126 Yahy b. Muzn tasavvuf grleri hakknda ilk dnem kaynaklar iinde en fazla bilgi Eb
Nuaym Isfahan tarafndan verilmektedir, bk. Hilyetl-evliy, c. X, ss. 51-70.
Hatmul-Evliy | 41
lar menzillerin emili, onlarn kabulnden ne lazm geldii ve velnin, kendisinin vel
olup olmadn bilip bilmedii gibi meseleleri soruyorsun. Ayrca insanlardan bazlarnn yle sylediklerini belirtiyorsun: Vel, vel olduunu bilmez ve her kim vel olduunu dnrse o bundan uzaktr.127
127
128
129
130
131
42 | Tasavvuf Klasikleri
Hatmul-Evliy | 43
44 | Tasavvuf Klasikleri
Hatmul-Evliy | 45
140 Sorularn says nsha farkllklarndan ve cmlelerin nerede blnmesi gerektii ile ilgili deiik yorumlardan dolay tam olarak verilememektedir.
141 Hatmul-evliy, s. 407.
46 | Tasavvuf Klasikleri
Tirmiz velilerin sahip olduklar zhir ve btn zelliklerden de bahsetmekte ve zhirde onlarn tannmasn kolaylatran alametleri hakknda yle
demektedir:
Birincisi, Raslllaha(s) sorulan bir soru zerine verdii rivayet edilen cevaptaki zelliktir. Kendilerine: Allahn velleri kimlerdir? diye sorulduunda, yle demilerdir:
Grldklerinde Allah hatrlatan kimselerdir. Msann (a.s.) yle dedii nakledilmektedir: Y Rabbi! Senin vellerin kimlerdir? Ona u ekilde cevap verilmitir: Onlar
yle kimselerdir ki, Ben anldmda onlar hatrlanr, onlar anldnda Ben hatrlanrm. kincisi, onlarda hakkn gc vardr. Bu g sebebiyle hi kimse onlara mukavemet edemez. nc olarak, onlar firset sahibidirler. Drdnc zellikleri, ilhama
mahzar olmalardr. Beincisi, onlara ez edenin ldrp kt bir sonla karlamasdr.
Altncs, onlara haset etmeyi alkanlk haline getirenler hari, diller onlar vme hususunda birleirler. Yedinci almetleri, dualarnn makbul olmas ve ok ksa srede bir
yerden baka bir yere gitme (tayy- mekn), su stnde yrme, Hzrla (a.s.) sohbet
etme gibi deiik ekillerde keramet gsterebilmeleridir. Hzr, kendisiyle grmeyi
arzulayan birilerini bulmak iin dalar, ovalar, denizleriyle btn yeryzn dolar.142
Hatmul-Evliy | 47
Tirmiznin buradaki ifadelerinden hatmul-velye sahibi olan velye atfettii zelliklerin Hz. Peygamberin zellikleri ile benzerlik arz ettii ortaya kmaktadr. Bilhassa son cmledeki yaklam onun deiik evrelerden gelen
eletirilere maruz kalmasna sebep olmutur. Ancak o bu yorumunu yol aabilecei tehlikeleri nceden tahmin ederek velyetle nbvvet arasndaki farka
dikkat ekmi ve bu dorultuda aklamalar yapmtr:
Nbvvet ve velyet arasndaki fark udur: Nbvvet, bir ruh eliinde vahiy olarak
Allahtan gelen kelamdr. Vahiy tamamlannca o ruhla mhrlenir. Vahyin kabul
onunla olur. Bu ekilde tasdik edilmesi gerekir. Kim onu inkr ederse kfir olur. nk o Allah Telnn Kelmn reddetmitir. Velyet ise, Allahn baka bir yolla kendisine hads ulatrmay stlendii kii iin sz konusu olur. Bylece o hadse nail olur.
Bu hads Aziz ve Celil olan Allahtan, sekne eliinde hak lisan zere ayrlr.
Muhaddesin kalbinde bulunan sekne o hadsi karlar, muhaddes de bunu kabul eder
ve onunla skun bulur.146
48 | Tasavvuf Klasikleri
den nce hibir rasl ve neb gndermemiizdir ki< Bu u demektir: Biz hibir neb
gndermedik. Bir kavme neb gnderilmi midir? ayet byle ise o rasldr. O halde
neb ile rasl arasnda ne fark vardr? Rasl, (Allahtan) haber veren, belli bir kavme
gnderilip onlar uyaran ve elilik grevini yerine getiren kiidir. Neb ise haber verir
ama belli bir kavme gnderilmemitir. Ancak kendisine sorulduunda cevap verir. nsanlar Allaha arr, onlara nasihat eder ve rasln erati dorultusunda yrmeleri
gereken yolu aklar.
Hatmul-Evliy | 49
larn belli konulardaki grlerini eletirmek maksadyla onun er-Red alerRfza adyla bir de risale yazd bilinmektedir. O, dier eserlerinde olduu gibi Hatmul-evliyda da zaman zaman isim vermeksizin iaya gndermeler
yapmaktadr. ia mensuplarnn Hz. Eb Bekir ve merle ilgili ar ifadeler
kullanp Hz. Ali ve evldn yceltmelerine karlk Tirmiz nce kendine zg
yeni bir Ehl-i Beyt tanm yapp arkasndan unlar sylemektedir:
Yakn ve kalplerin Allaha ulamas hususundaki stnle gelince; Eb Bekir ve
merden sonra gelen herhangi bir insann onlara yetimesi dnlemez.
Raslllahn(s) yle dedii rivayet edilmitir: Semda parlak bir yldzn grlmesi
gibi cennet ehli de daha st makamlarda bulunanlar greceklerdir. Eb Bekir ve mer
onlardandr (st makamlarda bulunanlardandr). Bu ekilde Rasl onlar st makamlarda bulunanlar arasnda saymtr.149
50 | Tasavvuf Klasikleri
Hatmul-Evliy | 51
:
.
:
. :
.
.
. .
.
. .
: . .
. .
: .
.
. .
157 Bk. bn Teymiyye, Mecmu Fetv, Riyad 1381-1386, c. I, ss. 221-228; c. II, ss. 218-247.
52 | Tasavvuf Klasikleri
MELLFN MUKADDMES *
Ebu Abdullah Muhammed b. Ali b. el-Hasan b. Bir el-Hakim et-Tirmizi Allah ona
rahmet etsin- yle demitir: Hamd, lemlerin Rabbi olan Allaha, salt selam
neb Muhammede ve btn line olsun.
nsanlardan bir ksmnn megul olduu; velyetin durumu, evliyann ve bulunduklar menzillerin emili, onlarn kabulnden ne lazm geldii ve velinin, kendisinin
veli olup olmadn bilip bilmedii gibi meseleleri soruyorsun. Ayrca insanlardan
bazlarnn yle sylediklerini belirtiyorsun: Veli, veli olduunu bilmez ve her kim
veli olduunu dnrse o bundan uzaktr.
unu bil ki, bu mesele ile ilgilenmekte olan kiiler aslnda bu hususta hibir ey bilmemektedirler. Onlar velayet konusunu ancak ilim yoluyla deerlendirmekte, kyas, zan ve vehimlerine dayanarak konumaktadrlar. Onlar Rableri tarafndan
sekin klnmaya da ehil deillerdir. Velayet makamna nail olmamlardr ve Allahn ltfunu da bilmezler. Onlarn szleri sdk (samimiyet) zerinedir ve btn ilerindeki kstaslar da sdktr. Allahn ihsanlar sz konusu olduunda sesleri kesilir ve
Onun kulu zerindeki tasarrufunu bilmekten aciz kalrlar. Zira onlar Allah bilmekten acizdirler. Her kim Allah bilmekten acizse, Onun fiillerini bilmekten de acizdir.
Bylelerinin syledikleri ise bo ve anlamszdr.
BRNC BLM
VELYYU HAKKLLAH
Bize gre veliler iki snftr: Birincisi evliyu hakkillah (Allahn hukukunun velileri),
ikincisi evliyaullah (Allahn velileri). Her iki grupta yer alanlar da kendilerini Allahn
velileri olarak kabul ederler.
Veliyyu hakkillaha gelince; o sarholuundan (sekr) aylm olan kimsedir. O Allaha tevbe etmi ve tevbesine bal kalmaya karar vermitir. Bylece o, u yedi
organn muhafaza hususunda kendisinden beklenen sadakati gerekletirmeyi
dnmektedir: Dilini, kulan, gzn, elini, ayan, karnn ve fercini. stikamet
zere oluncaya dein her eyden sarf- nazar edip btn dikkatini bu azalarn
muhafazasna yneltir. Artk o, farzlar eda eden, haramlardan kanan ve bunun
dnda hibir eyle megul olmayan biridir. Allaha verdii sz bozmamak iin
bu azalarn muhafazaya devam eder. Btn bunlarn sonunda onun nefsi skn
*
Hatmul-Evliy | 53
EL-LMA
Abdulhakim YCE
56 | Tasavvuf Klasikleri
n ile ilgili olup tasavvuf yolunun iaretlerini tespit, makam ve halleri tertip
gibi hususlardr. Dier bazlar da nefs ve vicdan, yani psikolojik olup Allahta
fani olmak, masivay yok saymak vb. hususlardr. Bu arada baz ahslarda yle fikirler de grlmeye balanmt: er hkmlerin ruhu ve btn ekilden
ve sretten daha nemlidir; niyet amelden nce gelir; snnet farzdan hayrldr;
taat ve kulluk ibadetten hayrldr. Bu ve benzeri szler o zamanki baz insanlarn dikkat kesilmelerine neden olmutu. zellikle fkhlar bu szleri slam
cemiyeti iin tehlikeli sayyor, bazen sfileri bidat karmakla, bazen de kfr
ve ilhadla itham ediyorlard. Dolaysyla nc asr, sfilerle fkhlarn fikr
atmalarnn balangc saylr. Aralarndaki ekimenin temel nedeni u idi:
slamn ilk dnemlerinde er hkmler rivayet yoluyla alnr ve renilirdi.
Bir meselenin ibadet, inan veya muamelatla ilgili olmas bu bakmdan farkl
bir durum meydana getirmezdi. ok gemeden Mslmanlar din konular
aratrma ve tartmaya, illetlerini ilm metotlarla incelemeye koyuldular. Aratrlan ve tartlan konular bir ilim halinde tertip ve tanzim ettiler. Neticede de
fkh ilmi dodu. Bu ilim yle bir rabet grd ki, halk onunla megul olmay
ve onunla amel etmeyi dinin gayesi zannetti.
Dier taraftan adlar yeni konulmaya balanan tasavvuf ehlinin baz din
konular hakknda kendilerine has grleri vard. Onlara gre fkhlarn rfnde din, btnyle bir merasim, hayatiyeti ve ruhaniyeti olmayan bir kaideler toplam haline gelmitir. Oysa din kemalin zahir anlamlardan ok btn,
ie dnk anlamlarda aratrlmas gerekir. Tasavvuf ilminin ortaya k bir
ynyle bu anlayn eseridir. Neticede er ilim, biri zahir dieri de btn olmak zere ikiye ayrlm oldu. Tabidir ki, gr alar farkl olan iki zmre
arasnda zamanla ihtilaflar ortaya kacaktr. Nitekim ok gemeden fkhlar
sfilere tepki gstermeye baladlar. Hatta bazlar zndk, kfir ve mlhid olmakla itham edildiler. Bu ithamlar baz sfilerin mahkemelere karlmasna,
bazlarnn deiik cezalar almasna hatta idam edilmesine sebep oldu. Badatta Gulam Halil Fitnesi sflerin ekmi olduu skntlarn son haddine vardn gsterdi.
Bu taassubun sonucu olarak byk sfler Kuran, Hadis ve akl ilimlere
daha ok nem vermeye, eser tasnif ve telifiyle megul olamaya ve kendilerini
kitapla savunmaya baladlar. te tasavvuf bu sralarda mdevven ve muntazam bir ilim haline geldi. IV. asrda tasavvuf makamlar, mcahedelerin eitleri ve bunlardan doan zevk ve vecd halleri konusunda eserler telif edilmeye
baland. Mtekmil slam tasavvufunun esas ve kaideleri bu asrlarda (III. ve
IV. asrlar) yaam olan sfler tarafndan konulmu, tamamlanmas iin her
sf elinden geleni yapm, bylece salam temeller zerine kurulan slam Ta-
el-Lma | 57
savvufu zamanmza kadar gelebilmitir. te bu dnemde ksaca anlatmaya altmz gayelerle yazlan eserlerden biri de Serrcn el-Lma adl eseridir.
2. Eb Nasr Serrcn Hayat1
Serrc, tasavvuf klasiklerinin ilki saylan el-Lma isimli bir eser kaleme alm
olmasna ramen, hakknda kaynaklarda verilen bilgiler yok denecek kadar azdr. Sf tabakt mellifleri, szleri ve menkbeleri ile halk arasnda nlenmi
sfilere eserlerinde sayfalarca yer ayrdklar halde eser sahibi sflere her nedense pek yer vermemilerdir. Belki de onlara gre tabakatta yer alabilmek iin
sfnin, byk bir veli, kutup, gavs veya o seviyede bir kii olmas gerekirdi.
Serrc bu ynyle o seviyede grmemi olabilirler. Serrc, Kelbz, Slem,
Kueyr, Hucvir, Shreverd vb. ahslar birer tasavvuf tarihisi olarak grlm ve o ekilde deerlendirilmi olabilirler.
Ayrca Serrc vb. ahslar mezhep ve frka asndan tarafsz davranm,
mezheb tartmalardan uzak durmu, hatta mezhepler st bir anlayla meselelere yaklam olduklarndan tr de baz tabakt kitaplarnda yer bulamam olabilirler.
Kaynaklarda Eb Nasr Serrc ile ilgili bilgileri kronolojik olarak yle sralayabiliriz:
1.
El-Lma eklerle beraber Trkeye eviren Hasan Kmil Ylmazn sz konusu evirinin giriine yerletirdii blmden geni lde yararlanlmtr. Bk. Eb Nasr Serrc Ts, el-Lma
(slam Tasavvufu Tasavvufla lgili Sorular-Cevaplar), Haz. H. Kmil Ylmaz, st. 1417/1996.
58 | Tasavvuf Klasikleri
2.
3.
4.
Muhammed b. Mnevver (VI./XII. yy) Esrrut-Tevhid fi Makamatieyh Eb Said adl Farsa eserinde u bilgileri vermektedir: eyh EbulFadl Hasan, Serrcn mridi, eyh Eb Said Ebul-Hayrn da eyhidir.
Bylece Eb Nasr, Eb Saidin eyhinin eyhi olmaktadr. Eserde silsile
Serrctan yukar doru Eb Muhammed Murtai, Cneyd, Seri Sakat,
Maruf Kerh, Davud T, Habib Acem, Hasan- Basr ve Hz. Ali kanalyla Hz. Peygambere ulamaktadr. Yine eserde Serrcn TvsulFukara lakabyla anld, Tsta ikamet ettii ve kabrinin de orada
olduu ifade edilmektedir.
5.
6.
el-Lma | 59
Eb Muhammed Abdullah Yafi (768/1366) Miratl-Cinan adl eserinde Serrcn kitabnn adn, herhalde bir yanl okuma neticesi
Kitabul-Milh olarak vermektedir. Serrctan sz eden dier kaynaklarda yukarda anlatlanlarn dnda bir iki menkbe hari deiik bir bilgi bulunmamaktadr.
60 | Tasavvuf Klasikleri
Reynold Alleyne Nicholson, Introduction The Kitap al-Luma fitTasavvuf of Abu Nasr, (Leiden, 1914; London, 1963) el-Lman tahkikli
neri ile birlikte Serrcn hayat hakknda girite bilgi vermektedir. Sahasnda yaplan ilk alma olmas bakmndan nemlidir. Yaplan bu
ilk neirde eser hakknda uzunca bir deerlendirme yer almaktadr.
Ancak Nicholsonun da belirttii gibi bu neirde be bab eksiktir.
2.
el-Lma | 61
3.
4.
5.
6.
Abdulhamid Medkr, Eb Nasr es-Serrc es-Sf, MevsuatulHadaretil-slamiyye, (Amman 1993). Ansiklopedi maddesidir.
7.
8.
9.
62 | Tasavvuf Klasikleri
el-Lma | 63
mcahede, riyazet ve vecdle ldrmeden konumamlardr. Dnyaya arkalarn evirip Hakkn dnda her eyden soyutlanmlar, ilme sarlp amelde
tahkik ehlinden olmular ve bylece ilim, hakikat ve ameli birletirdikten sonra
sz sylemilerdir. Serrc, herkesin her ey hakknda, zellikle de din hakknda kendisini yetkili sayd ve lsz bir ekilde konutuu gnmz grseydi kim bilir neler sylerdi?
Serrc, kendinden sonra hakknda aratrma yapacak kiilerin, Sadece nakilde bulunmu, kendi grn hi belirtmemi, dolaysyla orijinal bir ey yapmam diyenlerin olacan tahmin ederek onlara u
cevab veriyor: amzdaki baz limlerin dt hataya dmemek iin daha ok ilk mutasavvflarn gr ve szlerin nakletmeyi tercih ettim. Zira asrmzda yaayan baz limler, tasavvuf manalardan
sz syledikleri veya kendilerine bir eyler izafe ettiklerinde bu hakikatlerden ok uzaktrlar. Onlar ilk sfilerin sz, hal ve vecdlerini farkl
bir ekilde ssleyip kendilerine izafe ederek halk arasnda mevki ve
itibar kazanmay amalarlar. Byle kt niyet tayanlarn hasm yce
Allahtr. Allah hesaba ekici olarak yeter. nk Allah onlara bir
emanet vermi, onlar bu emanete hyanet etmilerdir.
Bu ifadelerden, tasavvuf ilmi hakknda konuacak veya eser yazacak kiilerin u noktalara dikkat etmesi gerektii anlalmaktadr:
1.
2.
3.
mkanlar lsnde ayet ve hadisler nda konular aklamak, onlardan deliller getirmek; daha sonra da gemi Salih ve lim kiilerin
sz ve davranlarn aktarmak, sonra da gerektii yerde erh mahiyetinde kendi gr ve mktesebatn kaydetmek gerekir.
5. el-Lman Kaynaklar
el-Lma incelendiinde serrcn birok ilim merkezini dolat ve birok
limden dersler ald anlalmaktadr. rnein urad ilim merkezleri ara-
64 | Tasavvuf Klasikleri
snda Badat, Basra, Tster, Tebriz, Dmk, Antakya, Trablus, Sur, Remle, Msr ve Dimyat saymaktadr. Bunlar mnasebet dtke sz edilen ehirlerdir.
Ancak bu ehirler, Msrdan Horasana o gnn slam corafyasnn snrlarn
izmektedir. Dolaysyla Serrcn dolat corafyann geniliini gstermeye
kfidir.
Bu gezi ve ziyaretleri srasnda birok limle grp onlardan yararlanmas tabidir. Nitekim kitabnda, mnasebet dtke, kendilerinden ders ald yz lim ve eyhin adn anmaktadr. Eer, Aktardm sz ve bilgilerin
senetlerinin ounu hfzettim. Metoduna uygun davranmasayd, phesiz
baka isimler tespit etmemiz de mmkn olacakt. Ayet, hadis, sahabe, tabin
ve ilk dnem zahidlerin sz ve davranlar dnda, yazl eser ve belgelerinden
yararland lim ve eyh says ise yz ellidir. zellikle Irak blgesi limlerinden ok aktarmalar yapmaktadr. Eserinin birok yerinde bu trden szlere
rastlamak mmkndr: Mekknin Kitabul-Mahedede iaret ettii zere,
Cafer el-Huldnin hatt olduunu zannettiim eserde buldum. Eb Said
Ahmed b. sa el-Harraza gelince, Kitabus-Sr adl eserinde dile getirdii ifadelerden tr limlerden bir grup onu reddetmi ve kfrle itham etmilerdir,
Vecd adl eserinde Eb Said yle dedi, Kendisine okuduum metinlerde
Cafer el-Huld bana yle haber verdi, vs. el-Lmada, verlienlerin dnda da
baz eserlerin adlar gemektedir.
Btn bunlar Serrcn, ilm yolculuklarn yaptktan sonra yani mrnn
sonlarnda eserini kaleme aldn gsterdii gibi, szl kltrn yan sra geni bir yelpazede yazl eser ve belgelere dayandn da gstermektedir. Elbette
bunlara bir mutasavvf olan Serrcn kendi kef ve varidatn da eklemek
mmkndr.
6. el-Lman Ana Konular
Ana blmler ve onlarn altnda yan balklarla ayrlm tali blmlerden meydana gelen el-Lma, kendi iinde mantk ve ilm bir btnlk oluturmaktadr.
Eserde ilenen ana konular u ekilde sralamak mmkndr:
1.
2.
3.
el-Lma | 65
4.
5.
6.
7.
8.
Tasavvufun zne dhil olmayan yanllk ve sapmalarn reddi, rnein tasavvuf ehlinin kabul etmedii baz atahat tr szler, baz uygulamalar ve aklamalar incelenmitir.
7. el-Lman Tesirleri
Serrcn eseri her nedense dier tasavvuf klasikleri kadar yaygn bir alana yaylma imkn elde edememi, zerinde erh, talik ve ihtisar gibi almalar yaplmam, hatta XX. asrn bana kadar neredeyse mehul kalmtr.
el-Lma ile birlikte ilk tasavvuf klasikleri saylan et-Taarruf ve KtulKulbun mellifleri, Serrc ile ada olduklarndan eserlerinde, el-Lma ve
mellifinden bahsetmezler. Kueyr ve Hucvir ise Serrcn biyografisine yer
vermeseler bile, eserinden alntlar yapmlardr. Mesela Kueyr 76, Hucvir ise
83 yerde ondan alntlar yapmaktadr. Gazzal, hya adl eserinde bazen ismini
anarak, bazen ismini anmadan alntlar yapmtr. zellikle sema ve vecd bahsini ilerken el-Lmaa atfta bulunmutur. Dier bir tasavvuf klasii olan
Avrifl-Merifte de el-Lmaa atflar vardr. Nitekim Shreverd eserinin 22,
32, 37, 38 ve 40nc blmlerinde el-Lmadan alntlar yaparak yararlanmtr.
Serrcn etkisinin en bariz ekilde grld eser Eb Abdurrahman esSlemnin Galatus-Sfiyye adl eseridir. Eserin muhakkiki Abdlfettah
Ahmedin belirttii gibi, bu risale geneli itibariyle el-Lman ayn bal tayan blmnn kopyas gibidir. Sflerin kendi kendilerini tenkit etmeleri konusunu ilerken Abdurrahman Bedev, hem Serrca hem de Slemye iaret
etmitir. Arberry de ayn konuya ilikin bir makale yazarak Abdurrahman Bedevden nce bu geree dikkat ekmitir. Slem Tabaktus-Sfiyye adl eserinde ise ona ayr bir blm amamasna ramen 124 yerde ondan bahsetmekte
66 | Tasavvuf Klasikleri
ve alntlar yapmaktadr.
Dier taraftan Serrcn ana yetimi olan Eb Sad el-Harg
(406/1015)nin Tehzibl-Esrar adl eseri, konu ve bab balklar itibariyle elLman ayn gibidir. Hatta bu yzden Tehzibl-Esrarla ilgili bir makale yazar
Arberry, ii biraz da ithama vardrarak unlar sylemektedir: el-Lmadan aynen aktarlm tarihi yamacln ahitlerinden biri<3 Gerekten iki eser
muhtevas ve ana balklar asndan karlatrldnda bu benzerlik grlmektedir.4
Ancak Serrcn asl etkisi, tasavvuf ilmini, dier slam ilimler gibi ama onlardan ayr bir ilim olarak deerlendirip ilemesi, tarifini yapmas, delillerini
zikretmesi, snrlarn izmesi, konularn belirleyip tertip etmesi, adeta ona bamszln kazandrmasnda ortaya kmaktadr. Nitekim daha sonraki melliflerin onu bu noktada taklit ettiklerini ve yolunu takip ettiklerini sylemek
mmkndr. Tespit edebildiimiz kadaryla u cmleleri ilk defa Serrc yazmtr: limler eitlidir. Din ilmi de eittir. Kuran ilmi (daha sonra buna
fkh diyecektir), snnet ilmi ve iman hakikatleri ilmi. Bu ilim, bu grup
arasnda dolar. Bunlar Allahn ayetlerinden, Raslnn snnetinden ve veli
kullarnn kalplerine den hikmetlerden oluur. Bunun da asl iman hadisi
(Cibril Hadisi)dir. (<) Bu snflardan (hadisi, fkh ve sf) her birinin ilim,
amel, hal ve hakikat ynnden bir takm ekl esaslar olduu gibi, anlam asndan da kendilerine gre bir takm terimleri, kavramlar ve yorumlar vardr.
limleri bu zellikleriyle bilenler o sahada lim, bilmeyenler ise cahil saylrlar.5
Serrcn tespitlerine gre, tasavvuf limlerinin dierlerinden farkl baz
zelliklerini yle sralamak mmkndr:
3
4
5
1.
Mutasavvf, kendisiyle ulamak istedii hedef arasna girecek her eyden ilgisini keser ve yz evirir. Hedef ve gayesi ise sadece Allahtr.
Bu yolda dnyaya kar zahid davranma, nefse muhalefet etme ve
zevklerinden yz evirme, mcahede etme ve heva-i nefse kar kma
gibi metotlar uygular.
2.
Cenab- Hakka huzurlu bir kalp ve tam bir huu ve younlama ile
el-Lma | 67
3.
Ayrca onlar, marifet elde etme, inceliklerine vakf olma, nefsi ve emrettiklerini, riya, gizli arzular, gizli irk vb. durumlar tanma ve onlardan kurtulu yolunu bulma konusunda hrsldrlar.
4.
Dier limlere mkil gelen baz manalar kef edip ortaya karma,
istinbat etme metotlar da bulunmaktadr. Bu durum, ibarede gizli, iaret eklinde bulunan, ciddi bir teksif isteyen latife ve nkteler eklindedir. Bunlar ibadetin hakikati, ihls, deiik haller, makamlar, srlar,
marifet dereceleri vs. konular ierir.
5.
rnek Metin
{ }
: :
:
:
{}
:
.
() .
68 | Tasavvuf Klasikleri
:
) ( :
:)(
:
) (
) (
)(
.
:
: ) (
. :
:
:
.
Sufi Ad Nereden Geliyor?
Biri kar ve derse ki: Hadisileri hadise, fakihleri fkha nispet ettin. Niye sufileri bir
hal veya ilme nispet etmedin ve onlara sadece Sfiyye demekle yetindin? Halbuki sen, zahidleri zhde, mtevekkilleri tevekkle, sabirleri sabra izafe ettiin gibi,
onlar da herhangi bir hal ve makama izafe edebilirdin?
Ona yle cevap verilebilir: Sufiler sadece bir ilimde teferrd etmi, sadece bir
makam ve hale brnm kimseler deildir. Aksine onlar btn manevi ilimlerin
kayna, hallerin barna, eskilerin ahlaknn mazhardrlar. Onlar maiyet-i ilahiye
sayesinde bir halden bir hale intikal etmede ve daima daha iyi ve gzele komadadrlar. Halleri byle deiken olan ve devaml ilerleyen kimselerin bu hallerden
sadece birinin adyla anlmas uygun olmaz. Ben onlar sadece bir hal ve makam
ile kaytlamamak iin bu hallerden biriyle isimlendirmekten kandm. ayet onlar
iinde bulunduklar en etkili hal, makam, ilim ve ahlaka izafe ederek isimlendirecek olsaydm, her zaman ayr bir isimle adlandrmam gerekecekti. Bu olmayacana gre onlar giydikleri eye izafe ederek sfiyye adyla adlandrdm. nk sf
*
el-Lma | 69
Sf Kelimesinin Menei
Biri kp: Biz sfiyye adn Allah Rasl(s)nn ashab arasnda ve onlardan hemen
sonraki ada hi duymadk. Biz o devirlerde bid, zhid, saih ve fakir gibi baz
terimler kullanldn biliyoruz. Allah Resulnn ashabndan hi kimsenin ad ve
lakab sf deildir diyecek olursa, biz ona u cevab veririz: Allah Rasul ile sohbetin ve sahabi adyla anlmann belli bir saygnl vardr. Sahabilere sahabilikten
daha ok yakacak bir isim bulunamaz. Bu, Allah Rasulnn kendi eref ve saygnlndan kaynaklanan bir zelliktir. Sahabiler, btn abidlerin, zahidlerin, mtevekkillerin, fukarann, rza ve sabr ehli kimselerle mtevazlarn makamlardr. Onlar
nail olduklar her trl eref ve meziyete Allah Resulnn sohbeti sayesinde nail
olmulardr. Sahabiler, hallerin en ycesi olan sahabilie (sohbet) mensup bulunduklarndan onlarn hallerin en deerlisi olan sohbetten baka bir faziletle yceltilmeleri mmkn deildir. Baarya erdiren sadece Allah Tel hazretleridir.
Biri de kp: Bu sf kelimesi Badatllarn uydurduu bir kavramdr derse, bu da
muhaldir (imknszdr). nk bu terim Hasan Basrinin zamannda biliniyordu. Hasan Basri, Allah Rasul(s)nn ashabndan baz kimselerle grm bir tabidir. Rivayete gre o, yle demitir: Mekkede tavaf srasnda bir sf grdm ve ona
bir eyler vermek istedim, fakat o bunu almad ve: Benim yanmda drt eyrek
dinar var, yanmdaki bana kfi. dedi.
Rivayete gre Sfyan Sevr yle demitir: Eb Him Sf olmasayd ben riyann
inceliklerini renemezdim.
Muhammed b. shak b. Yesar ve dierlerinden gelen Mekke ile ilgili rivayetleri toplayan bir kitapta yle bir haber nakledilmektedir: slamdan nce bir ada
Mekke bombo ve Beytullah tavaf edecek kimse kalmam. Mekkeye uzak bir
beldeden bir sf gelip Beytullah tavaf ederek memleketine geri dnyormu.
Eer bu rivayet doru ise slamdan nce bile sf kavramnn bilindii ortaya
70 | Tasavvuf Klasikleri
kmaktadr ki, o zaman da bu isim fazilet ve salah ehli kimselere nispet ediliyormu. En dorusunu Allah bilir.
KTL-KULB
EB TLB EL-MEKK
Ramazan MUSLU *
Bir tasavvuf klsii olan Ktl-kulb hakknda bilgi vermeden nce, mellifi
Eb Tlib el-Mekkyi ve yaad dnemi ksaca ele almak istiyoruz: Mellifin
yaad IV. asr, Abbs hilfetinin dalmaya yz tuttuu buhranl ve istikrarsz bir dnemdir. slam lemi, Abbs ynetiminin dalmasndan sonra siyas
otorite asndan paralanm ve baz mahall sultanlklara ayrlmtr.1 Bu dnemde, Mslman gruplar (ehl-i snnet/a) arasnda yer yer atmalar km
ve bu nedenle birok insan hayatn kaybetmitir. 2 st seviyedeki yneticiler,
lks ve israf iinde yaarlarken; halk sefil ve perian bir vaziyette hayatn srdrmeye almtr.3
te yandan bu asr, siys istikrarszla ramen ilm, felsef ve kltrel hareketler asndan canl bir dnem olmutur. Bunda hi kukusuz devlet adamlarnn, gerek bu faaliyetlerde bizzat aktif olarak rol almalar, gerekse meclislere
itirak ederek destek vermeleri etkili olmutur. 4 Nitekim Tefsir, Hadis ve Fkh
*
1
2
3
4
72 | Tasavvuf Klasikleri
gibi slm ilimlerde deerli limler yetimitir.5 Tasavvuf ilminde ise, Eb Nasr
Serrc (.378/988), Kelbz (.380/990) ve Eb Tlib el-Mekk dikkati eken en
nemli mutasavvflardr.
1. Eb Tlib el-Mekknin Hayt ve Eserleri
Hicr IV. asr Tasavvuf anlaynda nemli bir yere sahip mutasavvflardan biri
olan Eb Tlib el-Mekknin ne yazk ki, hayatyla ilgili yeterli bilgiye sahip deiliz.6 Kaynaklarda yer ald kadaryla onun hayat hikyesini u ekilde zetlemek mmkndr:
ez-Zhid, es-Sf, el-Mzekkir, el-Viz ve el-stz gibi sfatlarla
anlan7 mellifin tam ad, Eb Tlib Muhammed b. Ali b. Atiyye el-Hris elAcem el-Mekkdir.8 Talebelerinden Muhammed b. Ali el-Allfn bildirdiine
gre, aslen rann Cebel9 blgesinden olup,10 uzun mddet Mekkede kald
10
stanbul 1985-86, c. III, ss. 333 vd.; B.Saklan, agm, SFD, s. 71.
Eb Cafer et-Tahv (.321/933), bn Eb Htim er-Rz (.327/939, bn Hbbn el-Bust
(.354/965), Bezzr (.354/965), Tabern (.360/971), Rmehrmz (.360/971) ve Drekutn
(.385/995), Hadis ilmi sahasnda; bn Cerr et-Taber (.310/923), Tefsir ve Fkh ilimlerinde
sz sahibi olmu nemli ahsiyetlerdir. bk. bn Kesr, age, XI, 259, 270, 317, 324, 336; B.Saklan,
agm, SFD, s. 72-73.
nk, mehur sf tabakt melliflerinden Slem (.412/1021), Tabakts-sfiyye; Eb
Nuaym el-Isfahn (.430/1038) Hlyetl-evliy; Kueyr (.465/1072) Risle; bnl-Cevz
(.597/1201) Sfats-safve; Feridddin Atr (.620/1220) Tezkiratl-evliy; bnl-Mlakkn
(.804/1401) Tabaktl-evliy; rn (.973/1565) et-Tabaktl-kbr ve Mnv (.1031/1621)
el-Kevkibd-drriyye adl eserlerinde, genellikle sf olarak tannmasna ramen onun hayat
hikayesine yer vermemilerdir. bk. B.Saklan, agm, SFD, s. 70-71; a.mlf, Eb Tlib elMekk, DA, X, 329.
bn Kesr, age, XI, 319; Zeheb, Mznl-itidl f nakdir-ricl, (nr. Ali Muhammed el-Bicv), IIV, Kahire 1382/1963, III, 655; a.mlf, Siyeru almin-nbel, (nr. uayb el-Arnad ve dierleri.),
I-XXIII, (Beyrut 1404/1984), XVI, 536; bn Hacer el-Askaln, Lisnl-mzn, I-VII, Beyrut
1406/1986, V, 300; Badatl smail Paa, Hediyyetl-rifn esml-mellifn ve srul-musannifn,
(nr. bnlemin Mahmud Kemal-Avni Aktu), I-II, stanbul 1951-55, II, 55; B.Saklan, agm,
SFD, s. 73.
Daha geni bilgi iin bk. bn Hallikn, Vefeytl-ayn ve enb ebniz-zamn, thk. hsan Abbas, Beyrut, ts., IV, 303-304; Zeheb, el-ber f haberi men aber, (nr. Eb Hcer Muhammed
Sad), I-V, Beyrut 1405/1985, II, 170; bnl-md, ezertz-zeheb f ahbri men zeheb, I-VIII,
(Kahire 1350-51), III, 120-121; bnl-Esr, el-Lbb f tehzbil-ensb, I-III, (Dru hyi TrsilArab), Beyrut, ts., II, 174-175; B.Saklan, agm, SFD, s. 74.
Cebel, rann batsnda Irak- Acem olarak anlan blgenin addr. En nemli ehirleri, Isfahan, Hemedan ve Reydir. Daha geni bilgi iin bk. Ykt el-Hamev, Muceml-buldn, I-V,
(Beyrut 1986), II, 99; H.J. Kramers, ran, A, V/2, 1013-1014.
Hatb, Trhu Badd, I-XIV, (Beyrut ts), 89.
Ktul-Kulb | 73
ve buraya yerletii iin Mekk nisbesini ald. Eb Tlib, renimine Mekkede Hadis tahsil ederek balad; eitli beldeleri dolat; gittii yerlerde tannm limlerden ilim rendi. Mekkede istifde ettii hocalarndan biri,
bidatn yaylmasndan rahatsz olarak Badat terk eden Eb Bekir el-ccr
(.360/970); dieri ise Abdldan biri olarak kabul ettii Eb Ali elKirmndir.11 Ali b. Ahmed el-Mass ve Ebu Bekir el-Mfd, onun Hadis ald
dier hocalardr.
Eb Tlib el-Mekk zhde nem veren bir mutasavvftr. Nitekim onun
gen yalarda nefis mchedesine balad; oka riyzat yapt ve bir sre
helal bitkilerden baka bir ey yemedii iin cildinin renk deitirdii rivyet
edilir.12
Semn mbah olduu grn benimseyen Eb Tlib el-Mekk, muhtemelen asrn ortalarnda Badata gitti. Burada mehur Hadis eyhlerinden
Abdussamed b. Ali (.354/957) ile aralarnda bir ihtilaf vuk buldu. Anlatldna gre eyh, Eb Tlibin ziyaretine gelmi, ancak sem yaparken grnce
onu bu davranndan dolay knamtr. Bunun zerine Eb Tlib bir iirle karlk vermek istemise de Abdussamed b. Ali kzarak yanndan ayrlmtr.13
Eb Tlib, Badattan sonra Basraya gitti ve burada Ebul-Hasen b. Slim
(.350/961 veya 360/970)14 ile tant ve onun kelm ve tevhid konularndaki fikirlerini benimseyerek Slimiyye mektebine mensup oldu. Tasavvuf grlerini, bn Slim vastasyla Sehl b. Abdullah Tsterden ald. bn Slimin veft
zerine, bir mddet daha Basrada kaldktan sonra, tekrar Badata dnd ve
insanlarn ilgi oda haline geldiinden kendisi iin vaaz meclisleri tertip edildi.15 Kaynaklarda kaydedildiine gre Eb Tlib, bu vaazlarn birinde, kendisine ait olduu tartmal olan ataht tr bir sz sylemi ve bu nedenle insanlar onu bidat ehli sayarak terk etmilerdir. Nitekim lnceye kadar bir daha
Badat camilerinde vaaz vermemitir.16 Zebd, Eb Tlibi bir tarikat kurucusu
11
12
13
14
15
16
Eb Tlib el-Mekk, Ktl-kulb, I-II, (Kahire 1310), I, 377; II, 248. bn Kesr, el-Bidye, I-XIV,
Beyrut 1967, XI, 270.
bn Hallikn, age, IV, 303; bnl-Esr, el-Kmil fit-trh, IX, 128; bnl-md, age, III, 120-121;
Zeheb, Siyer, XVI, 537; B.Saklan, agm, SFD, 74; a.mlf, Eb Tlib el-Mekk, DA, X, 329;
S.Uluda, Eb Tlib Mekk (r.h.), SGAD, VII, 21-22.
bn Kesr, el-Bidye, XI, 320; bnl-md, age, II, 373.
Veft tarihi ile ilgili farkl rivyetler iin bk. bnl-Esr, el-Kmil fit-trh, VIII, 582; bnlmd, age, III, 36; Abdullah b. Esad el-Yfi, Mirtl-cenn ve ibretl-yakzn f marifeti
havdisiz-zamn, Beyrut 1970, II, 430.
Ktl-kulb, II, 153, 192, 294; B.Saklan, agm, SFD, 75-76.
Daha geni bilgi iin bk. Hatb, age, III, 89; bn Hallikn, age, IV, 303; bnl-md, age, III, 121;
74 | Tasavvuf Klasikleri
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
Ktul-Kulb | 75
28
29
30
31
32
33
34
35
36
76 | Tasavvuf Klasikleri
iki taraf arasnda bir kpr kurmak ve Tasavvufun Kuran ve Snnet izgisinde
bir ilim olduunu ortaya koymak amacyla kaleme aldn rahatlkla syleyebiliriz.37
3. Ktl-kulbun Yazma ve Baskl Nshalar, Tercmeleri
Tam ad Ktl-kulb f mumeletil-mahbb ve vasfi tarkil-mrd il makmittevhd olan ve deiik ktphanelerde yazma nshalar bulunan eser, birka
defa baslmtr.
Ktphane kaytlarna gre Ktl-kulbun tespit edilen baz yazma nshalar unlardr:
1. Afyon Mzesi, no: 20, 265 vr. stinsah tarihi: 1075.
2. Atf Efendi Ktp, Atf Efendi, no: 1475, 277 vr., (h.610); no: 1476, 241 vr.
(h.867).
3. Beyazt Devlet Ktp, Veliyyddin Efendi, no: 1756, (h.588), 460 vr.; no: 1757,
460 vr., stinsah tarihi. 558.
4. Edirne Selimiye Ktp, no: 1064, (h.730).
5. Hac Selim Aa Ktp, Hdy, no: 523, 288 vr.
6. Kprl Ktp, Fazl Ahmed Paa, no: 765, 430 vr.
7. Millet Ktp, Feyzullah Efendi, no: 1267, I, 292 vr. (H. VII. Asr); II, 236 vr.
(h.VII.asr); III, 232 vr. (h.570).
8. Sleymaniye Ktp.:
37
a.
b.
c.
Ftih, no: 2765, 344 vr., Mstensihi: Abdlgan b. Abdddim enNeccr, (H. 575); no: 2766, I, 212 vr. (h.IX.asr); II, 212 vr. (h.877).
d.
e.
f.
g.
h.
Ktul-Kulb | 77
i.
j.
k.
l.
9. TYTK, Antalya-Akseki, no: 59, I, 238 vr.; II, 252 vr., stinsah tarihi: 1732.
10. Fuat Sezginin kaydettiine gre eserin yurt dndaki yazma nshalarndan
bazlar unlardr:
a.
b.
c.
2.
3.
Muhammed b. Halef el-Emev (.743/1342) tarafndan el-Vusl ilel-garazilmatlb min cevhiri Ktil-kulb adyla ihtisar edilmi ve Ktl-kulbun
hmiinde yaymlanmtr.40
4.
Hseyin b. Man ve Dervi Abdlkerim b. Ali (H. XI. asr) tarafndan ihtisar edilmitir. 41
5.
6.
38
39
Daha geni bilgi iin bk. Fuat Sezgin, GAS, Leiden 1967, I, 667.
241 varak hacmindeki eser, h.1070te Abdlhalim Muhammed tarafndan istinsah edilmitir.
bk. Beyazt Devlet Ktp., Veliyyddin Efendi, no: 1769.
Ktl-kulb, (Dru Sdir), Msr 1306.
TSMK, Hazine Kit., no: 235, 259 vr. (h.1085). Ayrca, h. 1105te Ahmed b. Muhammed elMezzin tarafndan istinsah edilen bir muhtasar nshas iin bk. Sleymaniye Ktp, Fatih, no:
2768, (370 vr.)
Ktl-kulb f mumeletil-mahbb, I-II, thk. Sad Nesb Mekrim, Beyrut 1995, (Dru Sadr).
40
41
42
78 | Tasavvuf Klasikleri
Eser, iki defa Trkeye tercme edilmitir. Bunlardan ilki, Yakup iek
tarafndan 1998-99 yllarnda yaplmtr. Bu alma, noksan olup eserin sadece
birinci cildini kapsamaktadr.45 Trke tercmelerin ikincisi ve tam olan ise,
Muharrem Tan tarafndan 1999da tamamlanm ve drt cilt olarak yaymlanmtr.46
Eserle ilgili baz akademik almalar yaplmtr:
1.
Ktl-kulbdaki Tasavvuf Hadislerin Hadis Metodolojisi Asndan Deeri: Bilal Saklan, bu doktora almasnda Eb Tlib el-Mekknin Hadis meselelerine bakn tespit etmi ve ayrca hicr IV. asrdaki dier sflerin Hadis
ilmine baklarna da k tutmutur.47 (Konya 1989)
2.
3.
4.
5.
6.
hsan Soysald tarafndan Eb Tlib el-Mekk (.386/996)nin KtulKulb Adl Eserindeki Baz Tasavvuf Kavramlar, adl bir makle yaymlanmtr.50
43
44
45
46
47
48
49
50
Ktul-Kulb | 79
2.
3.
Mridin gece ve gndz farz veya nafile olarak yapmas gereken ameller,53
4.
5.
6.
7.
8.
Gecenin be evrd, 58
9.
Fecir vakti, 59
80 | Tasavvuf Klasikleri
ae., I, 40-44.
ae., I, 44-51.
ae., I, 51-57.
ae., I, 57-59.
ae., I, 59-61.
ae., I, 61-63.
ae., I, 63-73.
ae., I, 73-75.
ae., I, 75-81.
ae., I, 81-84.
ae., I, 84-88.
ae., I, 88-94.
ae., I, 94-100.
ae., I, 100-109.
ae., I, 110-113.
ae., I, 113-129.
Ktul-Kulb | 81
Tevhid ehdeti: Allaha yakn klnanlarn ehdeti olan bu lafzn faziletleri, Allah Raslnn ehdeti ve bunun yakn imana sahip
olanlar iin tad faziletler, 83
b.
c.
d.
e.
34. slm ve imann aklanmas, snnetin akitleri, insanlarn zhir ilmine gre
muameleleri, slmn temel dayanaklar, iman esaslar, iman slm balants, kalp-amel ilikisi, iman slm ayrmnn aklanmas, imanda istisna,
nifaktan korunma ve selefin bu hususta izledii yol,88
35. Ehl-i Snnet ve tarikatin faziletleri ve selef imamlarnn yollar,89
36. Kiinin slm gzellii ve Allahn onu sevmesinin almetleri, Mslmann dier Mslmanlar zerindeki haklar, slmn Mslmanlara farz
81
82
83
84
85
86
87
88
89
ae., I, 129-178.
ae., I, 178-271, II, 1-83.
ae., II, 83-93.
ae., II, 93-106.
ae., II, 106-113.
ae., II, 113-114.
ae., II, 114-123.
ae., II, 123-138.
ae., II, 138-140.
82 | Tasavvuf Klasikleri
90
91
92
93
94
95
96
97
98
99
100
101
102
Ktul-Kulb | 83
84 | Tasavvuf Klasikleri
Tasavvufun ilim ciheti bana amelden daha kolay geldi. Bu sebeple evvel mutasavvflardan Eb Tlib el-Mekknin Ktl-kulb adndaki kitabn, Muhsibnin kitaplarn, Cneyd, ibl ve Bayezd-i Bistm gibi byk mutasavvflardan nakledilen szleri
ihtiva eden kitaplar mtalaa etmek suretiyle bu ilmi tahsile baladm.107
Ktul-Kulb | 85
19 :) ( :
115
116
117
118
119
1408/1988), s. 115; zmirli smail Hakk, Siyer-i Celle-i Nebeviyye, stanbul 1914, s. 98; B.Saklan,
agm, SFD, s.92-93; a.mlf., Eb Tlib el-Mekk, DA, X, 239.
Abdlhay Leknevye gre, Ktl-kulb ve benzer eser sahipleri, Hz. Peygambere hadis
vaznda bulunmazlar. Byle bir isnad, irkin bir davrantr. Bu tr hadisleri, chil zhidlerle
zndk ve inkarc kimseler uydurmulardr. bk. Leknev, el-srul-merfa f ahbril-mevda,
thk. Eb Hcer Muhammed Zaglul, Beyrut 1984, s. 9-10; B.Saklan, agm, SFD, s. 93.
Bu aratrmada, merdd ve makbl olan hadis oranlarnn toplam, 87.7 rakamna ularken; 12.3lk bir hadis orannn ise, deerlendirme dnda kald grlmektedir.
B.Saklan, agm, SFD, s. 93-94.
B.Saklan, agm, SFD, s. 67.
B.Saklan, agm, SFD, s. 94, 123.
86 | Tasavvuf Klasikleri
( :
) 20 : ( :
) 39 : 04 41 ( :
) 24: ( : ) 132 : :
(
) 37: ( : ) 43:
( : ) 17:
) 59-58 : ( :
( :
) 127:
( : ) 62:
( : ) 8-7: ( :
) 26-25: ( :
) 40-39: ( :
) 49-48 : ( :
) 6: ( : 130: )
( :
) 9: ( : ) 61:
( : ) 64: ( :
) 18-17: ( :
) 79-78:( :
) 114:
( :
) .18-17:
*
Birinci Fasl
Ktul-Kulb | 87
dan veririz. Her kim de dnya kazancn isterse, ona da ondan veririz. Ama onun
iin ahirette nasip yoktur. (ura /20) Yce Allah buyurdu ki: nsan iin, ancak
amel ettii vardr. Onun ameli grlecektir ve yeterli dl verilecektir. (Necm
/39-41) Kudreti esiz olan Allah baka bir ayette yle buyurmaktadr: Gemi
gnlerde takdim ettiklerinize karlk yeyin, iin, afiyet olsun. (Hakka /24) Allah Tel bir dier ayetinde yle buyurur: Herkes iin yaptklar amellere karlk dereceler vardr. (Ah-kaf /19) Allah Tel baka bir ayette ise yle buyurmaktadr:
Halbuki ne mallarnz, ne ocuklarnz sizi Bize yaklatrr. Ancak iman edip salih
amel ileyenler mstesna. te onlarn amellerine kar, kendilerine kat kat
mkafaat vardr. (Sebe /37) Yce Allah bir ayetinde ise yle buyurmaktadr:
te bu grdnz, amellerinizle varis klndnz cennettir. (Araf /43) Baka bir
ayette de yle buyurmaktadr: Onlarn yapm olduklar amellere mkafaat olarak kendileri iin gz aydnlndan nelerin gizlenmekte olduunu imdi hi bir
kimse bilmez. (Secde /17) O, dier bir ayetinde yle buyurmaktadr: Sabreden
ve Rablerine tevekkl eden amel sahiplerinin mkafaatlar ne kadar da gzeldir.
(Ankebut /58) Allah Tel baka bir ayetinde ise yle buyurmaktadr: Rableri
katnda selamet yurdu onlarndr. Ve Rableri, evvelce ilemi olduklarndan dolay
onlarn Velisidir. (Enam /127)
kinci Fasl
Gece ve gndz evradnn bulunduu yet-i kerimeler hakkndadr.
Burada, gece ve gndz evradn tekil eden ayet-i kerimeleri zikredeceiz. Allah
Tel buyurdu ki: Dnp ibret almak veya kretmek isteyenlere gece ile
gndz birbiri ardnca getiren de Odur. (Furkan /62) Yce Allah baka bir ayetinde ise yle buyurmaktadr: nk sana gndzn uzun bir meguliyeti vardr.
Hem Rabbinin ismini an: Kendini her eyden ekerek Rabbine ynel. (Mzzemmil
/7-8) Allah Tel baka bir ayetinde ise yle buyurmaktadr: Ve Rabbinin ismini
sabah - akam an! Gecenin bir blmnde de Ona secde et. Hem de Onu geceleyin uzun uzadya tebih et! (nsan /25-26) Yce Allah bir dier ayetinde ise
yle buyurur: O halde sen onlarn sylediklerine sabret de gne domadan
nce ve batmadan nce hamd ile Rabbini tebih et. Ve gece saatlerinde ve
gndzn etrafnda da Onu tebih et ki, Allahn rzasna eresin. (Ta-ha /130)
Yce Allah, baka bir ayet-i kerimede ise yle buyurmaktadr: nk gece kalk hem daha tesirli hem okuyua daha tesirlidir. (Mzzemmil /6) Allah Tel
baka bir ayette ise yle buyurur: Ve gece saatlerinde ve gndzn etrafnda
da Onu tesbih et ki, Allahn rzasna eresin. (Taha /130) Dier bir ayette ise yle
88 | Tasavvuf Klasikleri
buyurmaktadr: Yoksa o gece saatlerinde kalkan, secdeye kapanp kyama durarak daima vazifesini yapan, Ahiretini hesaba katan ve Rabbinin rahmetini dileyen o kimse gibi mi olacakt? De ki: Hi bilenlerle bilmeyenler bir olur mu? Ancak
akl sahipleri t alrlar. (Zmer /9) Allah Tel baka bir ayetinde ise yle buyurmaktadr: Onlar geceleyin yataklarndan kalktklarnda, korku ve mit iinde
Rablerine dua ederler. (Secde /16) Allah Tel baka bir ayette de yle buyurmaktadr: Onlar Rableri iin secde ve kyamla gecelerler. (Furkan /64) Allah
Tel baka bir ayette de yle buyurur: Geceleri pek az uyuyorlard. Seher vakitleri balanma diliyorlard. (Zariyat /17-18) Allah Tel baka bir ayette ise
yle buyurur: Gnein le vakti zevalinden, gecenin karanlna kadar namaz
kl. Bir de sabah namazn kl. nk sabah namaz ahitlidir. Geceleyin de sana
mahsus fazla bir namaz iin de uykudan kalk. Teheccd kl. (sra /78-79) Yine
baka bir ayetinde yle buyurmaktadr: Hem de gndzn taraflarndan ikisinde ve gecenin gndze yakn saatlerinde namaz kl. nk gzel iler, ktlkleri
giderir. Bu, idraki olanlara bir ttr. (Hud /114) Allah Tel baka bir ayetinde
ise yle buyurmaktadr: O halde akama girerken, sabaha ererken Allah tesbih
edin. Gklerde ve yerde hamd Onun iindir. Gnn sonunda ve le vaktine
girince Allah tenzih edin, namaz kln. (Rum /17-18).
Erhan YETK
Tcul-slam Eb Bekir Muhammed b. shak Buhar Kelbznin et-Taarruf liMezhebi Ehlit-Tasavvuf isimli eseri en nemli tasavvuf kaynaklarndan birisidir.
nce bu alanda ortaya konan birikimi gzden geiren Kelbz dnemiyle
ilgili gzlemlerde bulunmu, devrinin yaayan sfleriyle grmeler yapm,
bu yolla elde ettii bilgi, belge ve bulgularn nda belirledii bir problemin
zmne katk salamak istemitir. O problem de Snn tasavvufla Snn akaidi arasnda bir ayrmann olmamasnn gerektii ve olmad gereinin ortaya konulmasdr. te bu nedenle mellifimiz dier tasavvuf klasiklerinden eserinde akaid ve kelam konularna arlkl bir biimde yer vermi ve bu konular
mteerrirlerle mutasavvflar birletiren bir slup ve ierikle ilemi, asrlarca
nce, dn olduu kadar bugn iin de nemli olan bir konuda gzel bir rnek
vermi, slam disiplinler arasnda olmas gereken btnlemeye nclk etmitir.
1. Tcul-slam Eb Bekir Kelbznin Hayat ve Eserleri
Tcul-slam Eb Bekir Muhammed b. shak b. brahim Kelbz Buhrnin
knyesi Eb Bekir1 olup onun, kendisinden sz eden hemen hemen tm kay
1
90 | Tasavvuf Klasikleri
naklarda ismi yerine kullanlan nisbesi ise Kelbz olmakla birlikte amelde
Hanef mezhebine mensubiyeti nedeniyle Hanef,2 Buharal olmas sebebiyle de
Buhar3 nisbeleriyle de anldn gryoruz. Bu arada onun isim ve
nisbetindeki benzerlikler nedeniyle Muceml-Mellifin ve ezertzZehebde4 Eb Nasr knyesiyle ve Ahmed b. Muhammed b. Hseyin b. Ali b.
Rstem Buhar Kelbz (.398) olarak tantlan kii ile kartrld da olmutur.5
O ismi ile zdeleen Kelbzi nisbesini Buharann bir mahallesinden almtr.6 Onun ne yazk ki eserleri ve fikirleri konusunda olduu kadar hayat
hakknda fazla bilgi sahibi deiliz. Buharal olduu bilinen Kelbznin doum
tarihi belli deildir. Vefat tarihi konusunda da 380/990, 384/994 ve 385/995 eklinde birbirine yakn olarak verilen tarihlerden sonuncusu daha ok kabul grenidir ve Kelbz bu tarihte Buharada lmtr.7 Onun fkh bilgilerini Muhammed b. Fadldan, tasavvufu ise Hallcn mridlerinden Fris b. sadan rendii rivayet edilir.8 Hemen btn kaynaklarda onun muhaddis kimliine
4
5
6
7
8
iaret edilir ve bir hadis hafz, bir hadis limi olduu bildirilir.9 zellikle
Taarrufta akaid ve kelama dair konular ele almas durumu dikkate alndnda ise ayn zamanda onun bu ilimlere olan vukufuna da iaret etmeliyiz. Dolaysyla btn bu zellikler ona Tcul-slam unvannn verili nedenini aklamak iin yeterli olduuna ahitlik etmektedir, diyebiliriz.
Eb Bekir ibl (.334), Ebul-Hasan Benc (.348), Cafer Huld (.348),
bn Nceyd (.366), Ebul-Kasm Nasrabz (.367), Ruzbr (.371), Ebu Osman
Marib (.373), Eb Nasr Serrc (.378), Eb Talib Mekk (.386) gibi mehur
mutasavvflarla ayn dnemde yaayan Kelbz bu dnemde yaanan fikr
zenginlie Taarruf dnda kaleme ald Erban fil-Hads, el-Ef vel-Etvr,
Emli fil-Hadis, Bahrl-Fevid, Fasll-Hitb, Muaddils-Salt gibi eserleriyle
katk salamtr.10 Ne var ki sz edilen eserlerden gnmze sadece iki eseri
gelebilmitir. Bunlar da tantmaya alacamz et-Taarruf li-Mezhebi EhlitTasavvuf ile Menil-Ahbar, Meni Ehdsil-Mutasavvife gibi isemlerle de
anlan Bahrl-Fevid isimli hadise dair olan mehur eseri olup, bu eserinde
Kelbz, Arberrye gre 222, Sleyman Uludaa gre 223, Ziriklnin nakline
gre ise ki bu yanl bir tespittir; 592 hadisin11 tasavvuf adan erhini yapmtr.12
Kukusuz bu alma, tasavvuf hadis erhlerinin ilk rneklerinden olmas
ve ayn zamanda tasavvufi yaklam ve anlaylarn hadislerle temellendirilmesi dorultusundaki ynelilere de nclk etmesi asndan son derece nemlidir.
2. et-Taarruf li-Mezhebi Ehlit-Tasavvufun Yazl Sebebi
Sfliin balang dnemine dair deerli bilgileri ieren Taarruf yerleik din
9
10
11
12
Kehhle, age, c. VIII, s. 222; Zirikli, el-Alm, c. VI, s. 184; Uluda, age, s. 14.
Badatl smail Paa, Hediyyetl-Arifin, c. II, s. 54.
Uluda, Kelbz, s. 14; Arberry, Kelbz mad., MEBA, c. VI, s. 538; Zirikli, el-Alm, c.
VI, s. 184.
Bahrl-Fevidin yazma nshalar iin bk. Menil-Ahbr (Bahrul-Fevid, Mefthu MenilAhbar, Menil-Ehdsil-Mustafaviyye ve Menil-Ahbr el-Mutabeviyye). Nshalar: Yeni Cami,
274, 307 vr; Murad molla, 610, 128 vr., 1055 h. ; Fatih, 697, 288 vr., 694 h. ; Defter-i Ktbhnei Ragp Paa, 311, 300 vr., 1128 h. ; st. n. Ktp., 494, 151 vr., 1083 h.; Carullah, 995, yaklak
100 vr.; skdar, Hdai, hadis, 23; Paris, Bibliotheque Nationale, 5855, 398 vr., 691 h.; skenderiye Belediye Ktp., 3179, 247 vr, 1110 h.; Veliyddin, 718, 323 vr.; orlulu, 128, yaklak 300
vr.; M. Buhari, 94/1, vr. 1-209b, 1111 h.; Kastamonu, 1398, 785 h.; Londra n., 19074. (Sezgin,
Fuat, Geschichte Des Arabischen Schrifttums, c. I, s. 668 vd.).
92 | Tasavvuf Klasikleri
Annemarie Schimmel, Tasavvufun Boyutlar, ev.: Ender Grol, st. 1982, s. 83.
Kelbz, et-Taarruf li-Mezhebi Ehlit-Tasavvuf, Kahire 1970, s. 27 vd.; a.e., ev.: Sleyman Uluda, Sunu ksm ve nsz evirisi, st. 1979, ss. 11-49.
Taarrufun yazma nshalar iin bk. Carullah, 995/2, vr. 200-231; Fatih, 2777, 70 vr., 853 h.;
ehit Ali Paa, 1148, 62 vr., 853 h.; ehit Ali Paa 1149/1, vr. 1-60b, 1053 h.; Rstem paa, 155/1,
vr. 1-61b, 1064 h.; st. n. Ktp., 3317, 1334 h.; Murad Molla, 1254, 102 vr.; Bursa Orhan, tasavvuf 1; Ulucami, tasavvuf, 6; Erefzde, 161; lala sm. 706/16, 77 vr.; Nafiz Paa, 376/1, 1b-106b;
orlulu A., 433/19, vr. 535-568; M. Buhari, 94/2, vr. 210b-238a; Selimaa, 407/2, vr. 130b-157b;
skilip, 1244/1, vr. 6b-97b, 838 h.; Paris, Supplementband Persisch, 981; Cambridge, oriento,
1424, 33 vr., 700 h. (Sezgin, Fuat, Geschichte Des Arabischen Schrifttums, c. I, s. 668 vd.).
Taarrufun Farsaya yaplm mstakil bir tercmesi yoktur. erh ve bu erhlerin hlasalar vastasyla ranl okuyucu Taarrufu tanmak ve ondan faydalanmak imknna sahip olmutur. Bu manada Hlasa-y erh-i Taarruf tefsiri
(aklamal) bir tercme saylabilir. Kelbznin vefatndan ksa bir sre sonra
Taarrufun Farsaya erh ve tercme suretiyle aktarlm olmas durumu onun
ayrca Farsaya tercme edilmesine ihtiya brakmamtr16 denilebilir.
1934te Kahirede A. J. Arberry tarafndan neredilen asl metin The
Doctrine of The Sufis ad ile ngilizceye evrilmi ve bu eviri 1935te
Cambridgede baslmtr.17
Taarrufun Tre evirisi ise Dou Devrinde Tasavvuf Taarruf ad ile
Sleyman Uluda tarafndan yaplm ve eviri de 1979 ylnda stanbulda baslmtr.
Taarrufun erhlerine gelince; mesela bunlardan Farsa olarak yaplan ilk
erh hem onun Fars okurlar tarafndan tannmasna ve hem de daha iyi anlalmasna vesile olmutur. Bu erh, Kelbznin mridi ve talebesi olmas muhtemel smail b. Muhammed b. Abdullah Msteml (.434) tarafndan ayplm
olup birka defa 4 cilt halinde baslmtr. (Leknow, 1328; Bnyad- Ferheng,
1346). Hulsa-y erhi Taarrufu neretmi olan ahmed Ali Reca, Msteml
erhinin bir kere de Maverannehirde baslm olduunu bildirmektedir. Bu
erhin ran basks ise Hasan Menuihr tarafndan neredilmi olup18 orijinal
ismi ise Nrul-Mrdn ve Fadhatl-Mdden ve Kamul-Mbtedin ve
Huccet Ehlis-Snne vel-Mminndir.19
kinci Taarruf erhi Kad Alauddin Ali b. smail b. Yusuf Konev (.729)
tarafndan yaplan, dili Arapa olan Hsnt-Tasarruf fi erhit-Taarruf isimli erhdir.20 Bu erh Ktip elebi tarafndan yanllkla olsa gerek mellife ait
olarak gsterilmitir.21 Yine Ktip elebinin gzel bir erh diye tavsif ettii
16
17
18
19
20
21
94 | Tasavvuf Klasikleri
Ebher, Ali b. Sehl b. Ezhur sfahan, Ali b. Muhammed Bariz, Ebu Bekir
Dnever, Eb Muhammed b. Hasan b. Muhammed Rehn, Abbas b. Fadl b.
Kuteybe b. Mansur Dnever, Kehmes b. Ali Hemedr, Hasan b. Ali b.
Yezdenyr gibi zevat zikretmitir.
nc blmde Kelbz yazdklar kitap ve risalelerle bu ilmi yayan
sfilerin listesini vermitir ki ona gre bunlar: Cneyd-i Badd, Eb Hseyin
Nr, Eb Sad Harrz, Ruveym b. Muhammed, Ebu Abbas Ahmed b. Ata Badad, Amr b. Osman Mekk, Yusuf b. Hamdr Ss, Muhammed b. Eyyb
Nehrecor, Ebu Muhammed Cerir, Muhammed b. Ali Kettn, brahim Havvs,
Ebu Ali Evrc, Ebu Bekir Vst, Eb Abdullah Haim, Eb Abdullah Heykel
Kure, Ebu Ali Rzbr, Eb Bekir Kaht, Eb Bekir ibl gibi byk mutasavvflardr.
Drdnc blmde Bunlar herkesin faziletlerini kabul ettii kesb ve
vehb ilimlere sahip, din ilimleri tahsil etmi tasavvuf bykleridir. dedii
muamelat bahsinde eser kaleme alm olan Abdullah b. Muhammed ve Ahmed
b. Asm Antakiyyn, Abdullah b. Hubeyk Antk, Haris Muhasib, Yahya b.
Muz Rz, Eb Bekir Verrk, Eb Osman Sad b. smail Rz, Eb Abdullah
Muhammed b. Ali Tirmiz, Eb Abdullah Muhammed b. Fadl Belh, Eb Ali
Crcn, Eb Kasm b. shak b. Muhammed Hakim Semerkand gibi isimlerdir.
Kelbznin 2. Blmde szn ettii drt, 3. Blmde yer verdii on sekiz, 4. Blmde mevzubahis ettii on bir sfi tasavvuf tarihi asndan tasavvufun kurucular olarak kabul grm olan kimselerdir. Kendisi onlarn anlad
bir tasavvufu benimsemi olduundan olmaldr ki, eserini bu sufilerin grlerinden alntlar yaparak mutedil bir izgide ortaya koymaya almtr.
Taarrufun 5. blmnde tevhid-i Br konusu, 6. ve 7. blmlerde Allahn sfatlar, 8. blmde Allahn isimleri hakknda bilgi verilmi, 9. blmde
sfilerin Kuran hakkndaki dnceleri, 10. blmde Allahn kelam sfat ve
mahiyeti aklanm, 11. ve 12. blmlerde ruyet bahsi, 13. blmde kader konusu ve insann fiilini yaratmas problemi, 14. Blmde istitat, 15. Blmde
cebir, 16. Blmde Allahn her konuda en ideal ve en ayrarl olan yaratmas,
17. Blmde vad ve vad konusu, 18. Blmde efaat, 19. Blmde ocuklarn
din sorumluluklar, 20. Blmde mkellefiyet sorunu, 21. Blmde marifet-i
ilahiye, 22. Blmde marifet ve ilim arasndaki fark, 23. Blmde sfilerin ruh
hakkndaki grleri, aklamalar, 24. Blmde melekler ve peygamberler konusu, 25. Blmde peygamberlerden sdr olan zelle (kk hatalar) bahsi, 26.
Blmde velilerin kerametleri, 27. ve 28. Blmlerde iman ve imann hakikati,
29. Blmde fkh mezhepleri ve fukahann farkl itihatlar karsnda sufilerin
96 | Tasavvuf Klasikleri
takndklar tavr, 30. Blmde kesb (alp kazanma), 31. Blmde tasavvufi
hallerle ilgili bilgiler, 32. Blmde tasavvufun temel zellikleri, 33. Blmde tasavvuf ve istirsl (kulun kendisini Allahn hkm ve iradesine brakmas, kaytsz ve artsz olarak Ona teslim olmas) konular ilenmitir.
Taarrufun bu ksmnda 35. Blmden balayarak 52. Blme kadar srasyla; tevbe, zhd, sabr, fakr, tevazu, havf, takv, ihls, kr, tevekkl, rz,
yakn, zikir, ns, kurb, ittisl ve muhabbet olmak zere on yedi tasavvuf makam aklanmtr.
Kelbz eserinin sonraki ksmnda ise nemli tasavvuf stlahlarna rya,
lm ve sema gibi konulara yer vermitir. yle ki, 52. Blmde tecrd ve
tefrd, 53. Blmde vecd, 54. Blmde galebe, 55. Blmde sekr, 56. Blmde
gaybet ve uhd, 57. Blmde cem ve fark, 58. Blmde tecelli ve istitr (perdelenme), 59. Blmde fen ve bek, 60. Blmde marifetin hakikati, 61. Blmde tevhd konusu, 62. Blmde rifn zellikleri, 63. Blmde mrd ve
murd kavramlar anlatlmtr.
Daha sonra tasavvuf db ve erknn arlkl olarak ele alnd ksmnda
ise mellifimiz, 64. Blmde mcahede ve muameleler konusunu, 65. Blmde
sohbet ve halka nasihatta bulunma dbn, 66. Blmde vera ve mcahede anlaylarn, 67. Blmde sfilere Allahtan gelen, htiften (gaybdan) ulaan iaretler ve ikazlar bahsini, 68. Blmde firsetle, 69. Blmde havtrla, 70. Blmde rya ile uyarlma konularn, 71. Blmde Hak Teldan sfilere ulaan
latifeler ve Hakkn onlar korumas bahsini, Gayretullaha muhatap olma durumlarn, 72. Blmde onlarn ilah latifelerle dayanabilme glerini, 73. Blmde lm ve sonras ile ilgili olarak Allahtan kendilerine intikal eden latifeler konusunu, 74. Blmde sfilerin karlatklar latf halleri anlatm ve nihayet 75. Blmde sema bahsini ileyerek eserini bitirmitir.
5. Taarrufun Yazl Yntemi
Taarruf kendinden nce oluan sf dnceyi dikkate alan ve o birikimi zl
bir anlatmla bize aktaran, muhalifleri tenkit yerine, dorular ortay koyma
yntemini benimseyen bir eserdir. O, dneminde en ok tartma konusu olan
mevzular ilerken bile Snn gre muhalif olan mezheplere kar keskin ve
kavgac bir yaklam tercih etmemitir.
Bir Hanef fkh limi olan Kelbz bazen Selefiye ve Hadisiler lehine
mam- Azamn el-Fkhul-Ekberinde ortaya koyduu grlerden farkl tercihlere yneldii gibi bazen de mesela imann tasdik, ikrar ve amelden ibaret
98 | Tasavvuf Klasikleri
30
31
32
33
34
35
dorulamaktadr.
Taarruf Serrc, Eb Tlib Mekk, Slem ve Kueyrnin eserleri arasnda
yer alan tasavvuf tarihinin birinci derece kaynak eserlerinden biridir.36 Eski ve
yeni tm aratrclar bu kaynaktan yararlanmlardr. Gnmzde de yerli ve
yabanc, yaplan pek ok aratrmada o, vazgeilmez bir kaynak eser olma zelliini korumakta, ayrca onda yer alan grler de akademik almalarda inceleme konusu olarak ele alnmaktadr.37 Bu itibarla o, yazld dnemden itibaren gerek slubu, gerek verdii bilgiler sebebiyle srekli ilgi gren ve okuyanlar etkileyen bir eser olmutur.
rnek Metin
: :
. : :
. : :
. : :
: :
.
. : :
. : :
:
.
. :
. :
:
. :
:)( :
36
37
{ }.
- - : .
: : : :
. : .
:
.
: ()
:
( :) !
: .
({ :)
}.
: )( .
: ( ) .
: .
.
:
.
({ : ) } : { :
} ( )
.
({ : ) } :
.
({ : ) } .
: {
} :
.
{ : }.
({ : )
}.
: : .
.} { : )(
! :- -
. :
:
.
:) (
.
SUF KAVRAMI
Tasavvuf ehlini sfat ve Saff- evvele nisbet edenler, onlarn kalblerini ve batnlarn dikkate almlardr. Gerekten de bir kimse dnyay terk eder, ona rabet
etmez ve ondan yz evirirse, Allah o kulun srrn ve ruhunu saf, kalbini nurlu klar.
Resulullah(s), ine nur giren kalb alr ve geniler buyurmutur. Ya Resulallah,
bunun alameti nedir? diye sorulunca, Yalan dnyadan uzaklamak, ebedi olan
ahiret yurduna gnl vermek ve gelmeden evvel lme hazrlanmaktr diye cevap verdi. Hz. Peygamber, dnyadan uzaklaanlarn kalblerini Allahn nurlandracan bu hadisiyle haber vermilerdir.
Resulullah, mann hakikati nedir? diye sorduu vakit Harise, Dnyadan el, etek
ekince gndzlerim susuz, gecelerim uykusuz hale geldi. Rabbimin arn aka
grr gibi oldum. Birbirini ziyaret eden cennet ehli ile yekdierine dman kesilen
cehennem ehlini grr gibiyim demiti.
Harise, Dnyadan el-etek ekince Allah kalbimi nurlandrd da daha evvel bana
gaib olan hususlar gzle grlr gibi bir vaziyete geldi diye durumunu haber
vermitir. Bu konuda Resulullah, Bir kimse Allahn kalbini nurlandrd bir ahs
grmek isterse Hariseye baksn buyurmu ve bu sz ile Harisenin, kalbi nurlu bir
kii olduunu beyan etmitir. Bu gibi vasflarndan dolay sfilere Nriyye ad verilmitir. Mescid-i Nebde Temizlenmek isteyen adamlar var, phesiz ki Allah temiz olanlar sever. )Tevbe, 9/109) mealindeki ayetten anlaldna gre, kalbin
saf ve nurlu olmas da Suffa ehlinin vasflarndandr. Zahirdeki temizlik pis olan eylerden; batndaki temizlik akl kt dncelerden, kalbi aa ve kkrtc arzulardan uzaklatrmak suretiyle olur. Allah Teala yle buyurur: O adamlar ki ne ticaret ne de alveri kendilerini Allah zikretmekten alkoymaz. (Nur, 24/37)
Sflerin srlar temiz olduu iin firasetleri (tespit ve tehisleri) de dorudur. Ebu
Umne Bhili(ra) Reslullah(s)dan u hadisi rivayet eder: Mminin firasetinden korunun. nk o Allahn nuru ile nazar etmektedir.
Ebu Bekir Sddk(ra): Harice hanmn karnndaki bebein kz olduu kalbime ilham
olundu demi ve dedii gibi de olmutu.
Reslullah(s): Hak merin diliyle konuur buyurmutur.
veys Karn, kendisine selam veren Herim b. Hayyna, Ve aleykm selam ya
Herim b. Hayyan diye karlk vermiti. Halbuki daha evvel Herimi hi grmemiti.
Sonra veys, Herime, Ruhum ruhunu tand demiti.
Ebu Abdullah Antak; Doru insanlarn sohbetinde bulunduunuz zaman doru
olun. nk onlar kalb casusudur. Srrnza girer himmetinizden karlar, onlardan
hibir ey gizleyemezsiniz demitir.
Srr saf, kalbi temiz ve ii nurlu olan bu vasftaki bir kimse (Allahn huzurunda) ilk
BAHRUL-FEVD
EB BEKR EL-KELBZ
Vahit GKTA *
1. Giri
limlerin teekkl devriyle alakal almalar sistemin ana temellerini gstermesi asndan olduka nemlidir. Kelbz, tasavvuf dncesinin temellerinin olutuu bir dnemde yaam ve yine tasavvuf disiplininin en temel eserlerinden birini telif etmitir. Kelbznin sfi, eyh, rif, imm, muhaddis,
hfz, fakh, uslc, zhidlerin kutbu, slihlerin kutbu gibi sfatlarla nitelenmi olmas onun ok ynl biri olduunu ortaya koymaktadr. Kelbz ilk
dnem sfilerinden Murtai (..328/939), Benc (.348/959), Rzbr
(.369/979), Nasrabaz (.367/977) ve bn Haff (.372/982), ibl (.334/945)
gibi devrin byk sfileriyle adatr. Bu da onun bu ahslarla alakal verilen bilgilerin birinci elden kaynak olmasn salamaktadr. Ayrca ilk dnem mutasavvflarnn hemen hepsinin ayn zamanda birer muhaddis olmas onlarn bu dnemde hadis ilmine verdikleri nemi ve hadis almalarna yaptklar katky gstermesi asndan dikkate deer bir konudur.
Kelbz, X. yzyl slm dnyasnda, dnce ve siyaset alannda byk
alkantlarn meydana geldii bir dnemde yaayan bir mutasavvftr. O, slm
ilminin nemli merkezi olan Buhrda yetien, orann kltryle yorulan
nemli bir ilim adamdr. Kelbz, devrinin nemli ilim adamlarndan ilm eitimini alm, hemen tm alanlarda vukfiyet sahibi, devrinin ihtiyalarna cevap verebilecek mktesebat sahibi, dnemindeki Mslmanlarn inan ve
kelam problemlerini ele alp akla kavuturabilecek bir limdir. Kelbznin
btn ilimlere olan vukfiyeti, o dnem sflerin ortak bir zelliinden kaynaklanmaktadr. nk o an mutasavvflar, Kurn ve snnete bal, birok ilmi kesbetmi ilmiyle mil kiilerdir.1 Bu ilim ortamnda, muhtelif ilim dallarnda nemli ahsiyetlerin yetitiini, kymetli eserler verildiini gryoruz. Yine
bu asr, muhtelif ilim dallarnda tedvin faaliyetlerinin yapld, daha nce tesis
edilen baz kaidelerin, bu esaslar dahilinde kaleme alnd dnem olarak da
bilinmektedir. Bata bn Sina (429/1037) olmak zere, slm Felsefesinin temel
talarndan Trk filozofu Frb (339/950), Kelam ilminin iki nemli ahsiyeti
Er mezhebinin imam Ebul Hasen el-Ear (260/873-324/935) ile Maturd
mezhebinin imam Eb Mansur el-Maturd (334/944) bu asrda yaamtr.2
Tefsir sahasnda rivyet tefsirinin temel kaynaklarndan Camiul-beyan isimli
eserin yazar bn Cerir et-Taber (224/838-310/922), tefsir ve fkh sahasnda ve
bu asrda yaam nemli bir isimdir.3
Bir Hanef fakihi olan Kelbznin tasavvuf anlay, akl ile hisse, lafz ile
manaya ve zahir ile batna ayn derecede nem veren Muhasibi (.243/857),
Eb Talib el-Mekk (.386/996), Kueyr (.465/1073), Serrac (.378/988),
Hucvir (.470/1077) ve Gazl (.505/1111)nin tasavvuf anlay gibi aklc ve
nas bir tasavvuftur. Bu nedenle ar u fikirlere yer yoktur. 4
Kelbz, sadece yaam olduu dnemin din ve tasavvuf hayatn etkilemi bir sf ve ilim adam deil, kendisinden sonraki sflerin sahih bir tasavvuf anlayna sahip olmalarna nclk eden ve hatta itikd, amel ve ahlk
1
2
3
Bahrul-Fevid | 107
adan sahih bir tasavvuf geleneinin temellerinin atlmasnda ve bu gne kadar ulamasnda nemli katklar bulunan bir sf olarak tarihteki hak ettii yeri almtr. Sistemin ilk kurucular ayn zamanda kavramlarn ilk oluturuculardr. Kelbz ile birlikte tasavvuf kavramlar yerine oturmutur. Kendisinden
nceki sfilerde ve zellikle Muhasibnin metinlerinde karlalan baz kavramlarn ak ve net olmamas Kelbazde sz konusu deildir. Onun iki eseri
gnmze kadar gelebilmitir. Bunlardan biri Taarruf, dieri Bahrul-fevaiddir.
2. Taarruf
Kelbznin bilinen en mehur eseri Taarruf li mezhebi ehlit-tasavvuftur. Bu
eser tasavvufun en nemli klasiklerinden biri olarak kabul edilmi, bu hakkat
de, Taarruf olmasayd, tasavvuf bilinmezdi szyle ifade edilmitir. Taarruf
kendisinden sonra gelen mutasavvflara kaynaklk etmitir. Taarruf hakknda
asrmzda ilk almay yaparak ilim dnyasna tantan; ngiliz msterik A.
John Arberydir. Arberry, eserin ilk defa tahkikini yapm ve eser 1934 ylnda
Msrda Hanci Yaynlar arasndan kmtr. Bundan sonra Arberry eseri ngilizceye evirmi, ksa bir mukaddimeyle The Doktrine of Sfis adyla Londrada
yaynlanmtr. Arberryden sonra eserin ikinci tahkikini, tasavvuf aratrmalaryla tannan Abdulhalim Mahmud ile Th Abdulbk yapmtr. Bu eser 1960
ylnda Kahirede baslmtr. Daha sonra Ahmed emseddin tarafndan yaplan
tahkik 1993 ylnda Beyrutta baslmtr. Eserin daha sonra birok basks yaplmtr.5
Taarruf, tasavvufun en nemli kaynaklarndan biridir. Tasavvufla alakal
byk oranda btn meselelerden bahseden, tasavvuf tarihi ve doktrini ile ilgili temel bilgiler veren, sfilerin akide ve tecrbelerinden bahseden bu eser,
Kelbz tarafndan mrnn sonuna doru kaleme alnmtr. Bu eser tasavvuf ve sfiler hakknda olumu yanl kanaatleri dzeltmeyi amalamaktadr.
Bu dnemde yazlm tasavvufla ilgili Ktul-kulb, el-Lm ve Kefl-Mahcb
gibi eserlerin arasnda yer alr. Yine bu eser kendisinden sonra gelen mutasavvflardan zellikle Kueyr (.465/1073), Gazl (.505/1111) ve Hce Muhammed Prs (.822/1419)ya etki etmitir. imdi asl konumuz olan Bahrul-fevid
adl eseri ele almak istiyoruz.
Bk. Arthur John Arberry, The Doctrine of The Sufis, London 1977.
3. Bahrul-Fevid/Menil-Ahbar
Kelbznin en az Taarrufu kadar nemli bir eseridir. Eser, muhtelif isimlerle
kaynaklarda gemektedir. Kullanlan isimler yledir: Bahrul-fevid el-msemma
bi manil-ahbar, manil-sr, manil-ahbr, miftahu manil-ahbar, manilehadsil-mustafaviyye, manil-ahbaril-mctebeviyye.6 Fuat Sezgin bu eserin hicri
375 senesinde telif edildiini kaydeder.7 Eserin lkemizde ve yurt dnda muhtelif ktphanelerde pek ok yazma nshas bulunmaktadr. 8 Eserin ilk kez,
Msr skenderiye Belediyesi ktphanesindeki nsha (1011/1602 ylnda yazlm) ile Drul-Ktbl-Msryye (1348/1929) nshasn kullanarak 223 hadisten 79 hadisin tahkikini Muhammed Hasan smail ile Ahmed Ferid elMezd birlikte yapmlardr. Bu alma Bahrul-fevid el-mehr bi-Manilahbr adyla Drul-ktbul-ilmiyye tarafndan 1999 ylnda Beyrutta yaynlanmtr. 9
6
7
8
Fuat Sezgin, Tarihu trasil-Arabi, ev.: Mahmud Fehmi Hicazi c. I, Suudi Arabistan 1983,
s.175.
Ayn yer.
Fuat Sezgin, Tarihu trasl-Arabi adl eserde, Kelbzinin bu eserinin yazma nshalar
hakknda u bilgileri verir: Yeni Cami 274 (307 vr. H.9. asr), Murat Molla 610 (128 vr. 1055 h.),
Fatih 697 (288 vr.694 h.), Ragp 311 (300 vr. 1111 h.), Mektebet-i camiat-i stanbul 494 (151 vr.
1083 h.), Carullah 990 (100 vr. civarnda 1111 h.), - 23, Paris 5855 (398 vr. 691 h./
253), Cart 1368 (169 vr. H. 13.asr), skenderiye Belediyesi 3189( 248 vr. 1110 h. Bk. Fihris
mahed mahtttil-Arabi 63/1), Zahiriye, Hadis 243, Kahire ikinci 96/1 hadis 811, Saray, III.
Ahmet 538/3 (272 vr. 605 h.), 600 (234 vr. 8. h. asr), 619 (150 vr.744 h. Bk. el-fihris 129/2-130),
Veliyyddin, 718 (323 vr. 9. h. asr), orlulu 128 (300 vr civarnda 8. h. asr), Muhammed
Buhari 94/1, (209-1 b 1111 h.), Kastamonu 1398 (785 h. bk. Orients 5.45), Londra niversitesi,
19074, Halep Ahmediyye, 274 (302 vr. 11. h. asr. Bk. Fehres mahed el-mahtttil-arabiyye,
106/1) Fuat Sezgin, Tarihu trasil-Arabi, c. I, blm IV, Arapaya ev.: Mahmud Fehmi Hicazi,
Suudi Arabistan 1983, s.175.
Bahrul-fevid el-mehr bi manl-ahbr adyla Muhammed Hasan Muhammed smail ile
Ahmed Ferd el-Mezd tarafndan tahkik edilen eser, 1999 ylnda Beyrutta Fikret Karapnarn yapt almadan sonra baslmtr. Tahkikte ne mellif hakknda ne de eserin dier
yazma nshalar hakknda herhangi bir bilgi verilmitir. Kelbzinin eserlerini tespit ederken
ise, sadece Kefz-Znnla yetinen muhakkikler, onun kitaplarn tam olarak tespit etmedikleri gibi ona ait olmayan bir eseri de ona izafe etmilerdir. Ayrca farkl iki eseri de tek bir eser
olarak vermilerdir. Mellifin ismini dahi tam olarak tespit etmeyen muhakkikler, onun vefat
tarihini de tetkik etmeden vermilerdir. Tahkikte 1011/1602 tarihinde istinsah edilen skenderiye Belediyesi Ktphanesi nshas ile 1348/1929 tarihinde istinsah edilen Drul-KtbilMsryye nshalarn kullanmlardr. Tarihlerden de anlalaca zere, bu nshalar olduka
muahhardr. Bununla birlikte tespitlerimize gre, eserin en eski nshas tam ve H.522 tarihli
olup bunlarn dnda daha 32 nshas bulunmaktadr. Karapnar, eserin tahkikini yaparken
inceledii 7 adet tam yazma nshalarda 223 hadisin erhi bulunurken, matbu olan bu almada 150 hadis erhi bulunmaktadr. Matbu kitabn ilk 100 hadisini, Karapnar hazrlad
100 hadislik alma ile geri kalan 50 hadisini de Sleymaniye Carullah nshas ile karla-
Bahrul-Fevid | 109
trmtr. Bir iki yerde takdim-tehir dnda hadis srasnda uygunluk bulunduunu yapt
almada tespit etmitir. Okuma hatalar ve ufak tefek eksiklikler dikkati ekmektedir. Ancak
matbu kitap, 215 varaka karlk 111 vara inceledii iin eserin neredeyse yars kadardr.
Dolaysyla ok eksiktir. almada hadisler numaralandrlmad gibi konu balklar da belirtilmemitir. Ancak hadislerin tahrici yaplarak ksmen shhat durumu hakknda bilgiler
nakledilmitir. Eserin ilk 80 vara (100 hadis) Karapnar tarafndan tahkik edilmi olup yazma nshalarn tantm iin bk. Glbd, Manl-ahbr, Karapnarn Trke mukaddimesi,
ss.75-84; Muhammed Ren Taarrufun Msteml erhine yazd takdimde Manl-ahbarla
ilgili u bilgileri verir: Bu kitap 592 hadisi iine alan bir mecmuadr. Dier bir ifadeyle
Manl-ahbr, mtearz ve mteabih ahbr ve hadislerin arasndan 222 nebev hadisin cem
ve bir araya getirilmesiyle ortaya konulmutur. Manl-ahbrn bir erhinin yeniden tannmas konusunda Afganistanl ada ilim adam std Abdl-Hay Habb kendisinin bulduu bir nshann tavsifini yaparken yle yazyor: Ben onun erhinin bir yazma nshasn
Pver Koleji slmiyet Ktphnesinde buldum. Nsha, Abdlkerim b. Abdullh dmn
tarafndan Cmdil-l hicri 803de 561 sayfa olarak eski Hokond kadna istinsah edilmi
ve bu erhi Mehedli bir ahs Arapa yazmtr. Manl-ahbrn erhinin ilk varana bir ahs, kitabn telif maksadn ve Kelbznin rhn hretini ortaya koyan u cmleleri kaydetmitir: Nakledildiine gre eyh Kelbz Eb shak (k.r.) Hz. Peygamber(s)i ryasnda
grm, Reslullh(s) kendisine gl demetiyle reyhan demeti sunarak yle buyurmutur:
Tze iken ve kurumadan benim hadislerime erh yaz. Uykudan uyandnda gl demetini
karsnda bulur. Bylece emir gerei Manl-ahbr yazar. -Hce Ahrrn ifadeleri- erh-i
Manl-ahbr, Pver Koleji slmiyet Ktphnesinde 354 numarada kaytldr< erh-i
Manl-ahbrn dier bir nshas Seringerde Mirviz Muhammed Yusuf Kemr
Ktphnesinde mevcuttur. Sefer hicri 701de (s.5) Muhammed b. Haccc el-Abdes tarafndan istinsah edilmitir. Bu nsha, yazlma devrinin eskiliine gre Pver nshasndan daha
nceydi. Hl onun rtograf Lhor niversitesi Ktphnesinde mevcuttur. Bu kitabn asl
274 varakt ve yle balamaktayd: le-eyz-Zhidl-rif Eb Bekr b. Eb sa elKelbz el-Bur raimehullhu, addeen Ebul-Fal Muammed b. Amed b. Mezdek
le addeen Muammed b. s e-arss v.s bk. Msteml, erh-i Taarruf, c. I, s. 4. Burada eserin Sarayova Gazi Hsrev nshas hakknda u bilgileri bize ulatran Karapnara teekkr bir bor telakki ederiz.
:
(/990380 )
. . (304)
.
(4094).
.
:1/225. : : 1/200 :
1
: . : :
2
:
Eser hakknda alma yapan Saklan, onun nshalar hakknda u bilgileri verir Eserin gnmze kadar gelebilmi pek ok nshas vardr. Bu nshalar arasnda en eski olan, hicr 605
tarihlidir. Mellifin vefatndan yaklak 225 sene sonraya tesadf: eden bu nsha, Topkap saray III. Ahmet Ktphanesi numarada kaytldr. Tam olan bu nsha, elimizde mevcut en
salam nshalardan biridir. Daha sonra eskilik sras, H. 691 tarihli Paris 5855 numaradaki
nsha ile H. 694 tarihli Fatih 697 numaradaki nshaya aittir.Saklan, Man, s. 78; Taarrufun
zbekistan Takent Fenler Akademisi Birun arkiyat Enstits Yazmalar Fondundaki yazma
Eser zerine yaplan dier alma ise daha geni ve daha kapsamldr. Bu
alma, 17 nshas zerinde 223 hadisten 100 hadisin tahkki 1999 ylnda Fikret Karapnar tarafndan yaplmtr. Bu alma Eb Bekr Muhammed b. Eb shk
brahim b. Yakub b. Yusuf b. Kesir b. Htim b. Abdirrahman el-Glbd
(.380/990)nin Manil-Ahbr Adl Eserinin lk Seksen Varann Tahkik ve Tahrci
ad altnda Seluk niversitesinde Yksek Lisans tezi olarak sunulmutur.
Maanil-ahbr zerine yaplan dier tahkik almas ise Sudi Arabistanda yaplan almadr. Bu alma ayr blm halinde mastr tezi olarak
hazrlanmtr. Manil-ahbr lil-imam Eb Bekir Kelbz, tahkk ve dirase bal
altndaki bu almann birinci ve ikinci blm Hiam Hatim el-Msul tarafndan nc blm ise Ahmed b. Ali Musa Tr tarafndan yaplmtr. 10
Eser zerine ayrca, Bilal Saklan 1991 ylnda Eb Bekir Muhammed el-Kelbz
ve Manil-ahbr ad altnda bir alma yapmtr. Bu almada Saklan,
Kelbznin hayat ve ilm kiiliini vermenin yannda eser zerinde muhteva
ynnden, hadis ilmi asndan, kaynak ve isnad bakmndan inceleme yapmtr. Bu eser, doentlik almas olarak sunulmutur, matbu deildir.
3.2. Eserin Muhtevas nemi ve Etkileri
Kelbz bu eserinde, ahlak ve ibadetle alakal 100e yakn eyhten dinledii11
223 hadisin tasavvuf erhini yapmtr. Hadislerin hikmet ve incelikleri zerinde durmu, isnatl olarak zikrettii hadisleri yet, hadis sahabe szleri, Arap
rf ve adetleri, darb- mesel, iir ve sfi szleriyle izah etmitir.12 Hadis erhinde grdmz odur ki, Kelbzi dini gerekilikten ve aklclktan ayrlmayan, hayalcilie ve nazariyecilie sapmayan tasavvuf anlayna sahiptir. 13
Saklan, eserde mkerrerlerle birlikte 1028 hadis mevcut olduunu, bunlar-
10
11
12
13
nshalarndan bizi haberdar eden kymetli aratrmac Nadirhan Hasana teekkr bir bor
biliriz. Buna gre yazma nshalar u ekildedir: Ebu Bekir Muhammed b. brahim el-Buhari
el-Kalabazi, Taarruf li mezhebit-tasavvuf, 1. yazma no 10395/VII. H. 1243/m. 1827 ylnda istinsah edilmi. Katip nyetullah. 54 vr. (ss. 31-85), Arapa; 2. Yazma no 3154 683 ylnda istisnan edilmi 40 vr. (ss.124-163).
http://www.kfcris.com/ http://213.150.161.217/scripts/minisa.dll/1125/D370/KEYSEARCH
uzantsnda grebildiimiz bu eserler Melik Faysal Aratrma ve eitim Merkezinin niversitede yaplan tezler blmnde srasyla 32489-32430-16419 numaralarda kaytldrlar. Bu
eserlerden bizi haberdar eden Fikret Karapnara sonsuz teekkrlerimi sunuyorum.
Saklan, Man, s. 25.
Ayn yer.
Bk. Uluda, Dou Devrinde Tasavvuf, s. 26.
Bahrul-Fevid | 111
dan 590 hadisin senetli olarak zikredildiini, 223 hadisin erhe esas alndn,
267 hadise izahlar esnasnda mracaat edildiini kaydetmektedir.14 Hadislerin
isnad srasnda, genelde mellifimiz ile Reslullah(s) arasnda 7 kii bulunduu
gzlenmektedir.15 Ktb-i sitte melliflerinden Tirmz ile aralarnda bir kii
bulunurken, Ahmed b. Hanbel ile iki, Malik b. Enesle kii bulunmaktadr.16
Eserine sevgiyle alakal hadislerin erhini yaparak balayan Kelbz daha
sonra Hz. Peygamberin bizzat kendi ifadelerinden bir duy zikreder ve akabinde du balnda 5 blm daha aar ve konuyla alakal yet ve hadislerin
yorumunu yapar.
Eserin muhtevsn ortaya koymas asndan, Kelbznin eserinde setii
hadislerdeki konu balklarn burada zikretmenin faydal olacan dnyoruz: Allah sevgisi ve sevginin almetleri, dnyada Hz. Peygambere sevdirilenler, dunn nemi, ok yemek yemek, haset ve s-i zan, ebdl, kolaylatrmak,
zorlatrmamak, cehennem ehli, kiinin mutluluunu etkileyen hususlar; sliha
kadn, geni ev, hafif sakal ve ucubu (nefsini beenme) terk etmenin nemi, konuurken aksrmann konuann doruluuna ehadet etmesi, hasep ve nesep,
mnafklarn eksersinin kriler olduu, fakirlik, borlanma, sesi Kurnla
tezyn etmek, insanlara sevgi gstermek, Kurn kraatinin nemi, vad konusu,
adavet ve muhabbet, Hz. Eb Bekir ve Hz. merin fazileti, alktan dolay karna ta balamann hkm, oru, kalbin mlyemet ve rikkti, Allaha hsn
zan besleme, Allahn demi kendi sretinde yaratmas, Hz. Peygamberin,
kendi kardei Yunustan stn tutulmamasn istemesi, Allahn vermi olduu
nimetin eserinin izhr edilmesi, nashat, Hz. Peygambere en sevimli olan fakirlik, nazarn hak olmas, ihtiyacn sakl tutulmas, bela ve musbetler, ihtiyacn
gzel yzller nezdinde giderilmesi, kpek, alg ve resimin dindeki yeri,
mahlkt Allahn zulmette yaratm olmas, istikmet, kibriy ve limlerle beraber olmak, mescide cnb olarak girmenin hkm, eytann kiiye yakn olduu, adalet, tevbe etmek, gece ve gndz slih amellerle megul olmak,
eftin ummi olduu, Yusuf(s)un hapisteki sabr, Allahn tek oluu ve teki
sevmesi, Kalbin Allahn iki parma arasnda oluu ve Allahn onu istedii yere evirii, tevekkl, mnafklarn sfatlar, hacc terk edene yaplan tehdit, lnet, yemin etmek, iki imek ve baa kakmak, fakirlik, zillet ve zulmet, Allaha
ruc etmek, Hz. Peygamberin ebeveynine efaat edecei, amel-i slihle
14
15
16
Bahrul-Fevid | 113
pek, mminlerin kadrinin yce olduu, gnahn, ucubdan (nefsini beenmeden) hayrl olduu, rzkn yeryznde yaygn olduu, kk amellerin tazimi,
beleh saf kiilerin cennetlik olular, Muhabbet, Gzel ahlak, Kurn kraati ve
toplanmas, Haberin gzle grmek gibi olmad, ehitlik, Krtas hadisi, Zilzal
sresinin fazileti, mamlk, Fedilul-Kuran, gayr- sahih kraat, huzuru kalp ile
Kurn tilaveti, kraatin fazileti, mendub Kuran kraatinin miktar, gufran,
nebiz kullanm, kabir azab, haynn keyfiyeti, yemek yemenin db, iki kiinin yemeinin kiiye yettii, cennet ve cehennem yiyecekleri, mminlere
mjde, Kurn tilaveti esnsnda alamak, mmin ve mnafn hali, akln ksmlar, Hz. Peygamberin minberde kere mn demesi, sefer, doru ahitlik, nefsin fetleri, mminin dr olduu bela ve musbetler, korkan kalbin
sfat, az da olsa hediyenin kabul edilmesi, hrs haset ve gazap, havf ve rec, kyamet almetleri, cehr ve haf kraat, zikir, sefer ve gzel ahlk, temenn ve
db, akam yemeinin namaza takdimi, byklerin kklerin hukukuna
saygl olmas, ucub ve kibir, vecd ve ahvalin deimesi.
Seilen hadislerin konu balklarndan da grlecei zere eser, Taarruf
kadar sistematik deildir. Bunun yannda ahlak ve tasavvufla ilgili konular
arlkl olmakla beraber; dnemin ihtiyalarna cevap verebilecek mahiyetteki
konular da seilmi gibidir. Bunlar; itikad, kelam, fkh, hukuk, sahabeden bazlarnn fazileti gibi< Yine mellif yaad dnemdeki Mslmanlarn itikat ve
kelamla ilgili problemlerinin yannda, gnlk hayatta kendileri iin lazm olacak baz fkh ve hukuk meseleler hakknda da bilgi vermitir. Ancak unu
zellikle belirtmek gerekir ki; burada zikredilen konularla ilgili mellif kendi
grlerinin ortaya koyarken hlk ve tasavvuf tarzda bir bak as sergilemitir. Saklann ifadesiyle hadislere iar tefsir yaplmtr.17 Fkh konularda
dahi fkh yorumlar neredeyse yok denecek kadar azdr.
Eserde, konu olarak baz tekrarlar var gibi grnse de erhteki yaplan yorumlar farkllk arz etmektedir. Konular baz yerlerde tasnif edilmi olsa da tam
olarak sistematize edilmitir denilemez. Eserin slm kltr tarihindeki yeri ve
nemi byktr. imdi bu nem ile daha sonraki limlere ve eserlere yapm
olduu etkilere ksaca deinelim.
Ebu Said el-Mln (.412/1022)nin Kitbul-erban f uyhus-sfiyye si,
Slem (.412/1022)nin el-Erbini, Eb Nuaym sfehn (.430/1038)nin Ulmul-hadsi, Kueyr (.465/1072)nin Erbani, Herev (.481/1089)nin el-Erban f
17
18
19
20
21
Tasavvuf hadis erhleri ile ilgili alma yapan Ylmaz bu hadis kitaplarnn kaynaklarnn
tamamn eserinde zikretmektedir. Bk. H. Kamil Ylmaz, Tasavvuf Hadis erhleri ve Konevnin
Krk Hadis erhi, FAV Yay., stanbul 1990, ss. 40-47.
Uluda, Dou Devrinde Tasavvuf, s. 25.
Saklan, age, s. 81.
Ylmaz, Tasavvufi Hadis erhleri, s.116.
Bahrul-Fevid | 115
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
Bahrul-Fevid | 117
34
35
36
37
38
39
40
Ayn yer. Burada zikredilen ahslarn birou Taarrufta da atfta bulunulan ahslar olmakla
birlikte bazlar Taarrufta gememektedir.
Ayn yer.
Saklan, Man, ss. 71-75.
Bahrul-Fevid | 119
Karapnar Fikret, Muhaddis- Sf Eb Bekir el-Glbd (Kelbz) (380/990), Marife, Yl: 8, say:
1, Bahar 2008, ss. 77-104.
Karapnar, Fikret Muhaddis Sfilerin Hadis Usul ve Hadisleri Anlama Yntemleri (H. IV.-V./m.X.XI.asr), Doktora Tezi, Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Konya 2006.
Karapnar, Fikret, Eb Bekr Muhammed b. Eb shk brahim b. Yakub b. Yusuf b. Kesir b. Htim b.
Abdirrahman el-Glbd (.380/990)nin Manil-Ahbr Adl Eserinin lk Seksen Varann Tahkik
ve Tahrci, Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Konya 1999.
Kelbz, Bahrul-fevid el-mehr bi-Manil-ahbr, thk. Muhammed Hasan smail-Ahmed Ferid elMezd Drul-ktbul-ilmiyye, Beyrut, 1999.
Kelbz, Bahrul-fevid, Sleymaniye Ktphanesi, Fatih Blm, 697 numara. 280 vr.
Msteml, Muhammed Buhr, erht-Taarruf li Mezhebi ehli-t-Tasavvuf, c. I-IV, tah. Muhammed
Ren (ntirt- Estr) Tahran 1363.
Prs, Hce Muhammed, Faslul-hitb: Tevhide Giri, ev. Ali Hsrevolu, Erkam Yay., stanbul
1988.
Saklan, Bilal, Ebubekir Muhammed el-Kelbz ve Menil Ahbar, Yaynlanmam alma, Konya 1991.
Saklan, Bilal, Hadis limleri Asndan Muhaddis Sfiler ve Sf Muhaddisler (H. IV./m.X. asr), Konya
1997.
Uluda, Sleyman, Dou Devrinde Tasavvuf, Taarruf, Dergay yay., stanbul 1992.
Ylmaz H. Kamil, Tasavvufi Hadis erhleri ve Konevinin Krk Hadis erhi, FAV, st. 1990.
rnek Metin
: : ()
:
: - :
.
: - : -
:
.
: . :-
. : :
:
. 45 :( )
: :
.
. : :
: : :
. : - - : -
:
.)11 : (
:
)23 : ( :
Hadis: Resulullah(s) buyurdular ki: Nimetleriyle sizi besledii iin Allah sevin. Beni
de Allah sevgisi iin sevin. Ehl-i Beytimi de benim sevgim iin sevin.41
erh:
Nebi(s)in Allah seviniz ibaresi her ne kadar emir sgas olsa da, sahabilerin Allaha olan sevgilerinden bir haber olarak deerlendirilebilir.
Bunun benzerini, Ebu Derda (ra) yle rivayet eder:
nsanlar az olduklarn haber verirken buldum. Bu, u demektir: Onlara az olduklarn haber verdim. Bunun gibi, Nebi (s)in Allah sevin sznn manas, ancak
Allah seversiniz, zira O size nimet verendir. Bu yzden O da sizi sever. yleyse siz
de onu Allahn size olan sevgisinden tr sevin. Allah Tel da (Allah onlar sever, onlar da Allah severler) [Maide: 54] ayeti kerimesinde mminlerin Allaha
olan sevgisinden nce Allahn onlara olan sevgisini haber verir.
Nebi(s)in Beni de Allah sevgisi iin sevin sz, Allah-u Tel beni sevdii iin siz
de sevin anlamna gelir. Zira bir hadiste de getii gibi, Allah sizin iinize benim
muhabbetimi koydu. Allah bir kulu sevdi mi Hz. Cebrail(s)a: Allah falan seviyor,
onu sen de sev! diye seslenir. Onu Cebrail de sever. Sonra o, sema ehline: Allah
falan seviyor, onu siz de sevin! diye nida eder, derken, btn sema ehli de onu
41
Tirmizi, Menakib (3789) (5/664); Taberani, Kebir (3/38) hadis no (2639), (10/342) hadis no
(10664); Hakim, Mstedrek (3/150); Ebu Nuaym, Hilye (3/211); Hatib, Tarih (4/160); bu hadisin
tariki ile ilgili olarak bni Cevzi, lell Mtenahiye (430) (1/267); el-Mizz, Tehzbl-Kemal (5/64);
ez-Zehebi, Mizan (2/432)de rivayet etmilerdir.
Ebu sa yle demitir: Bu hadis hasen gariptir. Sadece bu vechini biliyoruz. Hakim yle
demitir: snad sahihtir, ancak ihrac yoktur. Zehebi bu hadisin sahihliini dorulamtr/onaylamtr.
Ebu Nuaym el-sfahani yle demitir: Bu hadis, Ali bin Abdullah bin Abbasn hadisi dnda
Nebi sallallahu aleyhi ve sellemden senedi bilinmeyen bir lafzla nakledilmi olup gariptir.
Sadece Abdullahtan nakleden Hiam bnu Yusufun hadisi vardr.
bni Cevzi yle demitir: el-Hatib yle demitir: Ahmed bin Razkuye ( ) bize gre
maruf deildir Abdullah ez-Zri da hccet olarak kabul edilmez.
Bahrul-Fevid | 121
sevmeye balar. Sonra onun iin, insanlar arasna hsn- kabul konur.42
Baka bir hadiste de yle geer: Ebu Hureyre (ra) anlatyor: Resulullah(s) buyuruyor
ki: Allah, bir kulunu sevdi mi, onun sevgisini suya indirir ve bu sudan ien, iyi ve
kt herkes onu sever. Bir kula da Allah buz etti mi, durum ayn ekilde her tarafa
ular.43
Allah Tel, bir kulunu sevdii zaman her eye hatta cansz varlklara bile onun
muhabbetini koyduunu haber verir. Ancak biz haberin manasn dediimiz eye
atfettik. Sevgi/muhabbet nimet artna bal olduunda malul/kusurlu ve eksik
olur. nk nimete bal bir sevginin derecesi, sevenin elde ettii haz kadar olur,
sevilenin layk olduu kadar deil. Kald ki nimetlerin hepsi, ya da ekserisi, nefislerin sna, bedenlerin barnadr. Kim zevke ve rfka dknse, bu eleme ve holanlmayan eylere dnr ve nefsin houna giden zevkler elinden kaar. Allah
Tel buyuruyor ki: (nsanlardan ylesi de vardr ki, Allaha kydan kenardan kulluk eder. Eer kendisine bir hayr dokunursa gnl onunla ho olur. yet bana
bir ktlk gelirse gerisin geri (kfre) dnverir.) [Hac: 11].
Zleyhann Yusufa olan muhabbeti/ak hakknda demilerdir ki: Zleyha gerekten ak deildi, onda sadece ehvet ve nefsin arzusu vard. Zira Allah yle buyurur: (Evinde bulunduu kadn (gnln ona kaptrp) ondan arzulad eyi elde
etmek istedi) [Yusuf: 23]. Onun dediini yapmayp, ondan ve onun arzusundan
kanca da bana byk bir acnn geleceini syleyerek onu tehdit etti:
(Andolsun, eer emrettiimi yapmazsa mutlaka zindana atlacak ve zillete urayanlardan olacak.) [Yusuf:32]. Ayette geen dier kadnlar iin ise Zleyhann
sevgisi imknszd. Kadnlar, kskanlklarn ve aclarn hissedemediler yle ki, hibir ac hissetmeden ellerini kestiler. (imdi gerek ortaya kt. Ondan ben murad
almak istedim.) [Yusuf:51]. Zleyha bylece gerei itiraf etti ve onun masumiyetini kabul etti. Bu; nimet sevgisinin, lezzet alma istei ve nefsin hazlarn arzulamak
olduuna delildir. Eer bu hadisi, szlk anlamna atfedersek, malul bir emir olur.
Muhabbet ise, pek ouna cevaz verilen malul hallerin sona ermesidir. Malul/kusurlu bir emirle konumayanlarn misali, Allah Telnn dedii gibidir. Kadnlarn drdncs veya baka biri yle demitir: Vallahi bu lkede beni para
42
43
mam Ahmed, Msned (5/263) (2/509); Hafz Ebu Nuaym, Hilye (3/77); Abdurrezzak,
Musannef (19673); Rebi bin Habib, Msned (1/19)de rivayet etmilerdir. Ayrca Zbeydi,
thafs-Sadetil-Mttekin (8/910) (9/610)de zikretmitir.
Buhari, hadisin benzerini Bedl-Halk (3209), Edeb (6040), Tevhid (7485); Mslim, Birr (2637);
Tirmizi, Tefsir (3161); Malik, Muvatta fi-ir (15); Ahmed, Msned (2/267, 341, 413, 480, 509,
514) (5/209, 263)de rivayet etmilerdir.
para kestiin iin sevginden tr seni ycelttim. Muhabbet anlamna gelmeyen bu durum, nefsin hazlar olan nimeti grmektir. Hadisin manas, insanlara bir
tembih olarak dediimiz eye hamledildiinde, biz bu manay Allahn onlara ihsan ettii eye de hamlederiz. Allah Telnn ((Savata) onlar siz ldrmediniz,
fakat Allah ldrd.) [Enfal:17]
Nebi(s)in Ehl-i Beytimi de benim sevgim iin sevin. sz u anlama gelir: Onlar
sadece ben sevdiim iin sevin. nk ben de onlar Allah Tel sevdii iin seviyorum. Nebi(s) burada onlar sevmemizi emrediyor olabilir. Onlar sevmemiz de
Nebi(s)in onlar sevdiini kabul etmektir. Onlar sevmenin manas, bakalarn onlara tercih etmektir.
KEFUL-MAHCB
Mustafa AKAR
doum tarihi hakknda kesin bir bilgi yoktur. Hucvirnin ailesi hakknda da
kaynaklarda fazla bilgi bulunmamaktadr. Sadece onun Gaznede zhd ve takvasyla mehur bir aileye mensup olduu bildirilmektedir.1 Babasnn ad, eyh
Osman bin Eb Alidir.
Hucvir, Gaznede babas eyh Osmandan ilk din bilgileri aldktan sonra
devrindeki ulemann geleneine uyarak eitli yerleri gezmeye balad. Kaynaklardan Suriye, Azerbaycan, Irak, Hindistan, Crcan, Horasan gibi blgeleri
dolat anlalmaktadr. Bir ara mridinin vasiyeti zerine Hindistana gitti.
Lahor ehrinin batsnda Rava rma kysnda yaptrd mescide talebelere
ders vermeye ve slamiyeti yaymaya balad. Onun bu faaliyetleri sayesinde
birok Hintli Mslman oldu. Bu arada tasavvufa dair eserler yazd. Eserlerinin
says on ikiye ulamaktadr. O, bu faaliyetleri yrtrken Hint racalar birleerek Lahoru muhasara ettiler ve Mslmanlar esir aldlar. Arkasndan gazneli
Sultan Mevddun Hintlileri yenerek kurtard be bin Mslman esir arasnda Hucvir de vard. Hucvir, Lahorda 465/1072 ylnda vefat etti.2
2. Keful-Mahcbun Yazl Sebebi
Hucvirnin gnmze kadar ulam yegane eseri, Keful-Mahcbdur. Ktip
elebi, eserin adn Keful-Mahcb li-Erbbil-Kulb eklinde verir ki, eseri grmeden yazd anlalmaktadr.3 Ayrca tasavvuf tarihinde ilk defa Farsa yazlan eser olma zelliiyle beraber, tasavvufun teorik ve pratik ynn en detayl
bir biimde anlatan bir eserdir. Bundan nce bu tarz bir eser o dilde yazlmamtr. Arapada Eb Nasr es-Serrcn el-Lma ne ise Farsada Keful-Mahcb
odur. Her ikisi de yazlm olduu dilin ilk tasavvuf kaynaklardr. Tasavvuf
konusunda muhteva asndan en geni eserler bunlardr. Hucvir, eserini yazarken, Slemnin Tabakts-Sfiyyesinden, Serrcn Lmandan, Kueyrnin
er-Rislesinden yararlanm, ayn ekilde kendinden sonra telif edilen Nefeht
1
2
Kefl-Mahcb | 125
Bk. Hucvir, Kefu7l-Mahcb, tsh. Zhukovsky, tkd. Kasm Ensar, 3. bs., (Kitabhne-i Tahuri),
1375, s. 7; Hucvir, keful-Mahcb, (Tercme edenin girii), ss. 112-113.
Bk. Hucvir, Keful-Mahcb, (Tercme edenin girii), ss. 185-186.
Bk. Hucvir, A. Translation of The Kashf al-Mahjub, The oldest persian Treatise on sufism, (E. J.
W. Gibb Memorial) London 1911, 420 s.
Bk. Hucvir, Keful-Mahcb, tsh. Zhukovsky, takd. Kasm Ensar, 607 s. Burada tantm esnasnda sd Abdlhadi Kndil tarafndan yaplan Arapa tercmesi esas alnmtr. Bk.
Hucvir, Keful-Mahcb, haz.: Abdlhadi Kndl, (Drun-Nahdatil-Arabiyye) Beyrut 1980,
709 s. Eser hakknda ayn ahs, Khire-Aynu-ems niversietsi Edebiyat Fakltesine bal
olarak el-Hucvir ve Mezhebuh fit-Tasavvuf kem Yebd min Kitbih Kefil-Mahcb adyla
1969da doktora yapmtr.
10
Bk. Reynold A. Nicholson, A. Translation of The Kashf al-Mahjub, The oldest persian Treatise
on Sufism, London 1911, 420 s.
Eser, Sleyman Uluda tarafndan Keful-Mahcb: Hakikat Bilgisi adyla Trkeye tercme
edilmitir. Bk. Hucvir, Keful-Mahcb: Hakikat bilgisi, ev. Sleyman Uluda, Dergah Yaynlar, stanbul 1982, 608 s.
Hucvir, Keful-Mahcb, haz.: Abdlhadi Kndl, ss. 203-266.
Kefl-Mahcb | 127
eseri, kendinden nce yazlan Eb Nasr es-Serrc (.378/988)n el-Lmana olduka benzemektedir.11 Yine ayn dnemde yazlan Kueyr (l. 465/1072)nin
er-Rislesi de bu eserden etkilenmi gzkmektedir.12 Bu eserle ilgili olarak
Schimmelin deerlendirmesi yledir:
Hucvirnin nemli yenilii Keful-Mahcbu Farsa yazm, tasavvuf edebiyatnda
yeni bir dnem balatm olmasndadr. Kef, Farsann balang dnemindeki antlarndandr, anlatm bakmndan da pek ilgintir. Geerli ve nl kitaplardandr ve baka kaynaklarda seyrek rastlanan birok ilgin bilgi ierir. Yazarn sistemletirme eilimi zaman zaman ar giderse de, yaklam ve konuyu dengeli ele al asndan deeri byktr.13
Hucvir bu eserinde sadece tasavvufi konular aktarmakla kalmam, gerekli aklamalar ve zgn yorumlar yapmtr. Gerektii zaman yer yer eletirilere de girmitir. Bylesine geni bir etde sahip olan Hucvirnin eseri, tasavvuf aratrmalarnda rahatlkla bavurulabilecek kaynaklar arasndadr.
6. Keful-Mahcbun Tasavvuf Eserler Arasndaki Yeri
Keful-Mahcb, tasavvuf klasikleri denince hemen akla gelen eserlerden birisidir. Bundan nce tasavvufa dair birok eser yazlmtr ancak, Kelbznin etTaarrufunda olduu gibi, Keful-Mahcbta da tasavvufi konular ele alnrken
istifade edilen daha nceki eserlerin ad ve mellifleri zikredilerek literatre
katkda bulunulmutur. Bu eserlerden zamanmza kadar gelen ve Hucvirye
kaynaklk eden balca eserler unlardr.
1.
el-Lma: Mellifi, Eb Nasr Abdullah bin Ali es-Serrc (.378/988)dir. Bilindii gibi Serrc tm slam lemini dolam ve dnemindeki mutasavvflarn biyografilerini ve szlerini toplamtr. Tasavvuf literatrnde ilk
klasik tasavvuf eser olarak nitelendirilir. Sonradan yazlan hemen tm
eserlerde kaynak olarak kullanlmtr. el-Lma, tasavvuf tarihi asndan
nemli ve ilk kaynaklardan biri olmasna ramen, mellifinin kendinden
nceki rivayet ve bilgileri sadece rivayet etmekle yetinip, kendi fikir ve grlerini bildirmemi olmas dikkat ekmektedir. Hucvir, Serrctan farkl
olarak bu hususta kendi deerlendirmeleri cesurca yapm ve fikirlerini
11
Benzer konularn karlatrmas iin bk. Hucvir, Keful-Mahcb, haz.: . Abdlhadi Kndl,
(Tercme edenin girii), ss. 165-171.
Hucvir, age, ss. 172-175.
Annemarie Schimmel, Tasavvufun Boyutlar, ev.: Ender Grol, stanbul 1982, s. 86.
12
13
Kefl-Mahcb | 129
aka ortaya koymutur. Dier taraftan Hucvir kendinden sonra geleceklere tasavvuf szlerin nasl yorumlanabileceine dair bir rnek de oluturmutur.
2.
Tabakts-Sfiyye: Slem (.412/1021)nin sfilerin biyografilerinin yer ald geni bir eseridir. u ana kadar tasavvuf literatrnde bilinen ve mevcut en eski tabakat kitabdr. Hucvir eserinde zellikle biyografi hususunda geni lde yararlanm olmasna ramen, bilgileri aynen aktarmam,
ilaveler ve yorumlar eklemitir. Slem, mutasavvflarn szlerini sadece
nakleder. Hucvir ise yorumlar yapar, kendi kanaatlerini ekler.
3.
Netice olarak, Keful-Mahcb zellikle metodoloji, ierik ve zengin yorumlarla ilk dnem tasavvuf klasikleri arasnda zel bir yeri haizdir. Gemite olduu gibi gnmzde de birok tasavvuf almaya kaynaklk etmeye devam
edecektir.
7. Keful-Mahcbun Tesirleri
Hucvir, kendisinden sonra gelen mutasavvflara dorudan veya dolayl olarak
tesir eden byk ahsiyetlerden biridir. Hucvirden sonra tasavvufa dair yazlan ve Keful-Mahcbdan etkilenen eser unlardr:
1.
14
Bk. Hucvir, Keful-Mahcb, tkd. Kasm Ensar, ss. 24-28; a. Mel., Kefull-mahc, ev.:
Abdulhad Kndl, (Tercme edenin girii), ss. 165-176.
Tezkiratl-Evliya: Feridddin Attar (.618/1219-1221)n mehur eseridir. Attar bu eserini yazarken Keful-Mahcb ve Esrrut-Tevhdden
yararlanmtr.
3.
.
. .
:
15
Kefl-Mahcb | 131
: .
.
:
.
.
.
:
:
(/98) .
.
.
.
.
:
: .
:
(40 /41) .
. .
:
.
.
:
. .
.
. . .
Bismillahirrahmanirrahim
Kefl-Mahcb | 133
Avamn nasibi olan ey udur: Bu ilmin cahilleri, muhtelif yerlerinde mellifinin ismi
bulunmayan yeni bir kitap grdklerinde, onu kendilerine nispet etmektedirler.
Bylece mellifin maksad gereklememektedir. Derleme, telif ve tasnif etmekten maksat, mellifin ismini o kitap vastasyla yaatarak okuyucularn ve rene
durumunda bulunanlarn kendisine hayr dua etmelerini temin etmekten baka
bir ey deildir.
Byle bir hadise iki defa bama gelmiti: Bir kere adamn biri iirlerimi ihtiva eden
Divanm benden istedi ve ald. Elimde, Divann asl nshasndan baka bir nshas da mevcut deildi. Adam Divanm batan sona kadar deitirdi. Divann
banda yazl olan ismimi de kard. abalarm Allah ona tevbe nesip eylesinzayi etti.
Baka bir seferinde Minhacud-din adyla tasavvuf yoluna dair bir kitap telif etmitim. Burada ismi bile anlmaya demez sahtekrn biri adm kitabmn bandan
sildi. Halka, bu kitab kendi almasnn mahsul olarak takdim etti. Fakat havas
onun bu iddiasna glmlerdi. Hak Tel da onun bu hareketini kendisi iin mbarek ve hayrl bir amel saymamt, o mddeinin ismini, huzuruna vasl olmaya
talip olanlarn (isimlerinin yazl olduu yce) divandan silmiti.
Havassn nasibi de udur: Havas ve aydn kiiler bir kitap grdkleri zaman, bu
eserin mellifinin bu ilimde veya fende lim ve tahkik ehli olduunu bilirlerse, onun
hakkna en gzel biimde riayet etmi ve o eseri okumak ve okutmak iin ellerinden geldii kadar gayret gstermi olurlar. Bylece okuyucunun murad da, eserin mellifinin maksad da en iyi ekilde gereklemi olur. Bununla beraber doruyu en iyi bilen Allahtr.
stihare yolunu tuttum szmden maksadm, Ulu ve Yce Allahn riayet edilmesini istedii adab muhafaza etmektir. Allah Tel bu adaba (ve kaidelere) uymay Peygamberine(s) ve ona tabi olanlara emretmi ve yle buyurmutur:
Kuran okuduun zaman, lanetlenmi eytandan Allaha sn (Nahl, 16/98).
Ayette geen istiaze, istihare ve istihane (Allaha snma, Allahtan hayrl olan
eyi isteme, Allahtan yardm dileme) kelimelerinin hepsi niyaz etmek, ileri Hak
Sbhanehu ve Telya teslim ve havale etmek ve her trl afetten kurtulmak
manasna gelir. Ashab(ra) Peygamber(s)in kendilerine Kuran rettii gibi istihareyi de talim ettiini rivayet etmilerdir. nsan, ilerin hayrl oluu kulun kazanmasna ve tedbirine bal deildir, zira kullarn maslahat ve menfaatini en iyi bilen Allah Teldr, kulun bana gelen hayr veya er mukadderdir, diye bilinirse, bu durumda kaza ve kadere teslim olmaktan ve Ondan yardm dilemekten baka are var mdr? Allah nefsin tesirini ve her halukarda nefsin hakimiyet kurmasn kulundan defeder. Kulun hayrn ve karna olan hususu ona ihsan eder, bildirir.
te bu esas zerine insann her iin balangcnda istihare etmesi lazm gelir. Umulur ki, Allah Tel kulunu (bu sayede) tehlikelerden, zarardan ve musibetlerden
muhafaza eder, zaten muvaffakiyet Allah sayesindedir.
Nefse ait heva ve hevesi kalbimden sildim cmlesinden maksadm udur: Herhangi bir ie nefsani bir maksat ve arzu karrsa, o iin bereketi gider, kalp doru
yoldan saparak dolambal yerlere saplanr, meguliyetlerin iine der. Bu da iki
netice meydana getirir: Nefs, arzularn ya gerekletirir veya gerekletiremez.
Nefsin garaz ve arzusu gerekleirse; onun helaki bundadr. Nefsani arzularn gereklemesinden baka cehennemin kapsn aan bir anahtar mevcut deildir.
Nefsin arzusu tahakkuk etmezse, ekseriya bu arzu kalpten silinmi olduu iindir.
Nefsin kurtuluu da bundadr. Nefsin, arzularndan menedilmesinden baka cennet kapsnn anahtar yoktur. Nitekim Hak Tel yle buyurur: Cennet, nefsini
heva ve hevesinden menedenin yurdudur (Naziat, 79/40, 41). Yaplan ilerdeki
nefsani arzular, o ilerin Allah Telnn rzasn kazanmaktan baka bir gaye iin
yaplmas ve nefsi, azaptan kurtarma maksadnn gdlmemesi manasna gelmektedir. Velhasl nefsin benliinin bir snr yoktur. Nefsin hedefleri de gizlidir, ak
deildir. nallah Tel yeri gelince bu kitabn bir blmnde bu husus izah edilecektir.
Davetine icabet ederek bu kitap vastasyla maksadnzn ve muradnzn eksiksiz
hasl olmas iin tam olarak azmettim szmden kastm udur: Beni soru sormaya
ehil grdn, vakan yani mkilini bana sordun bu kitab (yazmam) istedin. Maksadn da istifade etmek idi. Onun iin sualinizin hakkn demek, mutlak surette
zerime vacip oldu, sualinizin hakkn derhal eda edemedim. Onun iin kesin bir
ekilde bu ie niyet ve azmetmem lazm geldi. Bylece kitab yazmaya balamam ve tamamlanmas iin niyet etme halinde, sualin hakkn eda etmi ve cevabn vermi olma vaziyetinde bulunmak istedim. ayet bir kulun, bir ie balama
zamanndaki maksad niyetle beraber bulunursa, o ii yapma esnasnda kendisinden bir takm eksiklikler zuhur ederse, bu konuda kul mazur olur. Bunun iindir ki
Peygamber(s); Mminin ameli niyetinden daha hayrldr buyurmulardr. in bandaki niyet, ie niyetsiz balamaktan daha iyidir.
ER-RSLE
ABDULKERM EL-KUEYR
Kadir ZKSE *
er-Risaletul-Kueyriyye, Ebul-Kasm Abdulkerim el-Kueyrnin en nemli ve
en fazla hret kazanan eseridir. 437-438/1044-1045 tarihleri arasnda yazlmtr. Eser klasik tasavvuf kaynaklar arasnda en bata gelenlerdendir. zelde tasavvuf anlay, genelde slm dncesinde kymetli bir konuma sahip bulunmaktadr. Kueyr bu eseriyle, ehl-i snnet akdelerine uygun tasavvuf anlayn ortaya koymakta, tasavvufa yneltilen saldrlara cevap vermekte ve
tasavvufa slm Dnyasnda mer bir zemin hazrlamaya almaktadr. Mfrit olmayan hareketlerinden dolay mutasavvflarn kabul grmesini ve tasavvuf fikirlerin serbeste her tarafa yaylmasn salamasndan dolay mam
Kueyrnin er-Risaletul-Kueyriyye isimli bu eserini tantmay dnmekteyiz.
1. Mellifin Terceme-i Hali
Ebul-Ksm Abdlkerim b. Hevazin b. Abdlmelik b. Talha el-Kueyr enNeysabr. Niabur civarndaki stv kasabasnda 376/986 ylnda dodu 1.
ok iyi Arapa rendi ve edebiyat tahsili grd2. Kylerden alnan ar vergi*
1
er-Risle | 137
hapsetti. Bu olay yaklak, 451/1059 senesinde gerekleti. 555/1063 ylnda hapisten kurtulan Kueyr, Badata Halife Kim bi-Emrillahn yanna gitti. Halifenin hsn- kabul ile karlat. Badat ulemasnn sevgisine mazhar oldu.
Tarihu Badat mellifi el-Hatib el-Badad, eserinde ondan vgyle bahseder.
Kendisinden hadis yazdn kaydetmektedir11. Bu esnada hacca gitti. Ayn yl
Amidul-Mlkn zulmnden kurtulmak iin drt yz kadar Hanef ve afii
kads hac iin Mekkeye gelmilerdi. O yzden bu seneye senedul-kudt ad
verilmiti. Kadlar adna konuma yetkisi Kueyrye verilmiti. Bu durum
Kueyrnin itibar ve hretini gstermektedir.
el-Kudrnin lmnden sonra Kueyr, memleketine geri dnd. Sultan
Alparslan kendisine izzet-i ikramda bulundu12. Hayatnn son yllarn refah ve
huzur ierisinde geirdi. Vaktini hadis yazdrmak ve eserlerini okutmakla deerlendirmekteydi13. Kueyr 16 Rebiulevvel 465/02 Aralk 1072 tarihinde vefat
etti. eyhi ve kaynpederi Eb Ali ed-Dekkkn mezarnn bulunduu yere
defnedildi14.
es-Sehv, Kueyrnin eriat ve tasavvuf ilimlerini cem eden emsalsiz ve
kmil bir ahsiyet, edebiyat, nahiv ve usl limi, mfessir, muhaddis, mtekellim, fakih, sf, air ve yazar olduunu sylemektedir15.
Kueyr gl bir zek ve hafzaya sahipti. Eb shak el-sferinnin derslerine devam eder, fakat hi not tutmazd. Fakat kendisine Kelm ilminin dinlemekle tahsil edilemeyeceinin, not tutulmas gerektiinin sylenmesi zerine,
Kueyr o gne kadar dinledii derslerin hepsini ezberden tekrar etti. Grdklerine aran hocas, ona artk derslere devam etmemesini, yalnz kitaplarn
okumasn syledi16.
Statik, mnzev ve duraan kiilik yerine dinamik ve hareketli bir ahsiyete sahipti. Cesareti ile tannr, atclk ve binicilikte mahirdi17. Kalemi gl, li11
12
13
14
15
16
17
san akcyd, iirleri zevkle okunurdu18. Hsn-i hatta stad idi. Hitabeti akc,
gzel ve gl idi. kna kabiliyeti kuvvetliydi. Szleri ve konumas hikmetlerle
dolu idi19.
Tasavvuf eitimini Eb Ali ed-Dekkk ve Slem gibi sekin simalardan
alan Kueyr, eyh ve stad silsilelerini u ekilde sralamaktadr: stad Eb
Ali ed-Dekkk Eb Ksm en-Nasrbz - ibl - Cneyd Seriyyus-Sakat
Maruf Kerhi - Dvud T Ferkadus-Senc Hasan Basr Enes b. Mlik Hz.
Peygamber(s)20.
2. er-Rislenin Yazl Nedeni
er-Risle orijinal bir eserdir. Tasavvuf tarihinin klasik kaynaklarndan biri, hatta en nemlisidir. Eserde eriat ve hakikat dengesi baaba gitmektedir. Hicr
ikinci asrn sonlarnda ortaya kan ve iki buuk asrlk bir dnemden sonra
Kueyrnin zamanna ulaan tasavvuf hareketi zaman iinde erattan kopmaya balam ve bir takm uzaklamalar ortaya kmtr. Kueyr hemen eserin
mukaddimesinde, bu istikamette serzenilerde bulunmaktadr. Kueyr kendi
ifadeleriyle unlar syler: Dostlar iyi biliniz ki bu taifeye mensub olan hakik
suflerin ou yok olup gitmilerdir. u zamanda bu zmrenin kendisi deil,
sadece eserleri kalmtr. Tasavvuf yolunda bir duraklama ve geveme
bagstermitir. Daha dorusu bu yol hakiki anlamda yok olup gitmitir. Kendileriyle hidayete ulalan eyhler vefat edip gitmi, eyhlerin yollarna tabi
olan genler azalm veya kaybolmutur. eriata hrmet hissi ortadan kalkmtr. Dine kaytszl, menfaat temin etmenin en gvenilir vastas olarak kabul
eden zamann sofular, haram ile helal arasnda fark grmemeye balamlar,
dine ve din byklerine kar saygsz davranmay det haline getirmilerdir21.
te bylece Kueyryi bu eseri yazmaya gtren saikler ortaya km oluyor.
Hemen eserin banda risale slm lkelerindeki suf cemaatlere hitaben yazldn ifade etmesi de eserin adeta tasavvufa eki dzen vermek iin bugnk
tabirle zeletiri amacyla yazldn anlatmaktadr. Eserin isminin mektup an-
18
19
20
21
er-Risle | 139
Hucvir, Ali b. Osman, Keful-Mahcb (Hakikat Bilgisi), haz. Sleyman Uluda, stanbul 1996,
II.bask, Dergh Yaynlar, ss.23-27.
Afifi, .Ebul-Ala, Tasavvuf -slamda Manevi Devrim-, ev.: H.brahim Kaar - Murat Sln,
Risle yaynlar, stanbul 1996, ss.136-137.
Kendisi tasavvuf yoluna dil uzatmann ve tasavvuf ehlini ktlemenin yersizliine dikkat ekmekte, dneminde tasavvufa saldrda bulunanlarn insafsz
davrandklarn syleyip maksadn zl bir ekilde u ifadesiyle noktalamaktadr: Bu risalemde sflerin slkunu, edep, ahlk, hal ve hareketlerini, duygu ve dncelerini anlatmaya altm. Onlarn dikkat ektii ilh hakikatleri
sunmaya, bu yolda nasl terakki ettiklerini gstermeye, bidayetten nihayete bu
yolu tantmaya altm24.
3. er-Rislenin Metodu
bn Halduna gre, Haris el-Muhasib vera ve btn fkh esas alrken, Kueyr
istikamet yolu, kef ve mcahedeyi esas almaktadr. Slik mcahede yolunu
izlemek suretiyle, gayb grmeye engel olan perdeleri ortadan kaldracak, manev lemi seyredecek ve ilh tecellileri tem edecektir25. Kueyr tasavvufu,
sadece zhd ve veradan ibaret grmemi, zhdden tasavvufa, amelden marifete, ibadetten irfana ve eriattan hakikata gei tarznda ele almtr. Bu nedenle
Kueyr, sf kimlii kadar mteerr zellii bulunan, btn ilimlere vkf rif
bir zat olduu kadar zhir ilimlerde mhir bir lim, marifet ve atahatlar ile
mehur mutasavvflarn kemlt sahibi veli kiiler eklinde grmesi kadar eriatn en kk bir hkmn ihlal edenlere ar saldrlarda bulunan bir ahsiyettir. Kueyr Rislesinde zahirle btn, eriatla hakikat, tasavvufla nakli
birarada ele almaktadr. Bu nedenle es-Sehv, Kueyr iin, el-Cm beyneeriati vel-hakika nitelemesinde bulunmaktadr. Kueyrnin msbet almalar, snn evrelerin tasavvufu mahzurlu ve pheli grmesine engel oldu. Zahir ulemasnn tasavvufa baknda deiim gerekleti. Tasavvuf snn kitleler
arasnda hzla yayld ve geni taraftar kazand.
Kueyr, er-Rislede tasavvufun marifet cihetine oranla amel cihetine daha
fazla nem vermektedir. Sflerin eriata ballklarn yanstan sz ve davranlarndan zenle bahseder. Keramete ve kef hallerine daha az yer verir. stikamet ehli olmayann sayi boa gider, seyrini salam bir temele bina edemez,
demektedir26. Vecd ve sekr hallerinden daha ok vera, sabr, tevbe, takva, zhd
konularna deinmektedir. Rislede atahata rastlanlmamaktadr. Hull,
24
25
26
er-Risle | 141
27
28
29
30
1.
2.
31
32
3.
4.
5.
es-Serrac, Ebu Nasr, el-Lm - slm Tasavvufu - Tasavvufla lgili Sorular-Cevaplar, haz.
H.Kmil Ylmaz, Altnoluk Yaymlar, stanbul 1996, s.X.
Kelbz, Eb Bekir, Dou Devrinde TASAVVUF - TAARRUF-, haz.Sleyman Uluda, Dergh Yaynlar, kinci bask, stanbul 1992, s.41.
er-Risle | 143
33
34
2.
3.
Sekr, bir bakma gaybetten fazladr. Sekr sahibi, manevi sarholuk haline
tamamyla dalmadndan bazan uyank olur, bazan kalbine eyann
dncesi der. te bu hal, tam olarak varidata mazhar bulunmayann ve
yar sekre urayann halidir. yle ise bu halde hissetmenin yeri vardr.
Bazan Sekr hali gaybet halini basacak derecede geliir. Gaybet hali, ibadete
dalan kullar iin bazan kalblerini istila eden istek ve korku gerektiren
durumlarndan ortaya kar. Bazan da korku ve mid istekleri onu
oluturur.
4.
Sekr hali, ancak vecd ve muhabbet ehlinde gerekleir. Zira, Allahn Cemal sfatna mazhar olan kul, sekr haline brnr. Konu hakknda u iir
sylenmektedir:
Kavmi, bir kadehin gezdirilmesi sarho etti. Benim sarholuum ise o kadehi
gezdirenden oldu.
Benim iki sarholuum vardr. Biri ak sarholuu, br (hud) arabnn
sarholuudur.
5.
6.
Kimin sekri Hak ile olursa onun sahv da Hak ile gerekleir. Kimin sekri
karksa, onun sahv beraberde bulunan bir nasip iledir. Sahv halinde
nefsin paylarndan uzak bulunmak suretiyle, hakl grlen bir kimse, sekir
halinde nasipdar olur.
7.
35
36
er-Risle | 145
Cneyd: Sofi, toprak gibidir iyide, ktde oraya basar, bulut gibidir, her eye glge
yapar, yamur gibidir her eyi sular.
Sehl b. AbduIIah: Sfi, kann heder, mlkn mbah grendir.
el-Kettn: Tasavvuf ahlaktr. Ahlakta senden ileri olan, sefada da senden ileridir.
ibli: Tasavvuf, yakc bir imektir!
eI-Muzeyyen: Tasavvuf, Hakka itaat etmektir.
Eb Turab en-Naheb: Sfi, hi bir eyin onu bulandrmad, her eyin onunla
sefavet bulduu kimsedir39.
39
40
er-Risle | 147
Kueyrinin Rislesinde anlatlan sufiler byk slm limlerindendir. Bunlar, duygularn ldrerek ulv lemlerin srlarn kefetmeyi ve bu gibi eyleri anlamay kastetmi deildirler. Bunlarn maksatlar, eriat hkmlerine uyarak, ellerinden geldii
kadar ibadet etmekti. Bunlarn biri, bu kabilden bir hal ile karlarsa, buna nem
vermez, bu halden kamaya alrd. Bunu, kendini ibadetten alkoyan bir engel, bir
snama ve mihnet telkki ederdi. Mahlk ve hdis olduu iin, nefsinin idrakleri
mahdud ve varlklarn insan idrakinin kavramasndan ok geni olduunu dnrd. Allah(cc)n ilmi geni, yaratt varlklar ise sayszdr. nsan hidayete erdirme zelliine en ok sahip olan eriattr. Bunun iin ilk sufiler, gaybe ait bir eyi idrak ettikleri
zaman bunu bahis konusu etmemilerdir. Aksine bu nevi eylere dalmann mahzurlu
olduunu sylemilerdir. Kendilerine mensup bulunanlarda gayb kefetme gibi bir
hal grdkleri zaman, onlar bu halin iine dalmaktan ve orada duraklamaktan menetmilerdir. lk sufiler, keften nce, duygularn kaybetmedikleri vakit ne derece eriata bal ve ona tb iseler, keiften sonra da o derece bal kalmlar ve kendilerine
intisap edenlere bu yoldan katiyyen ayrlmamalarn emretmilerdir. Bir sufi ve mridin hali ite byle olmaldr. in hakikatini en iyi bilen Allahtr44.
44
bn Haldun, Mukaddime, ev.Zahir Kadir Ugan, M.E.B. yaynlar, stanbul 1990, c.II, s.559.
er-Risle | 149
6. er-Rislenin Tesirleri
Kueyr, kendisinden sonra gelen mutasavvflara bazan dorudan, bazan dolayl olarak tesir eden byk ahsiyetlerdendir. eriata aykr tasavvuf anlayna ve eriata uymayan mutasavvflara kar kmas, eserinin zahir ulemas tarafndan okunmasn salad. eriata aykr unsurlar tamayan tasavvuf eserlerin muhafazakr snn evreler tarafndan zevkle okunduunu gren sonraki
sufiler, Kueyriyi takip, hatta taklit etmek zorunda kalmlardr45. Bilhassa
Anadolu sufileri, Rislede sunulan ahlk anlaynn etkisinde kalmlardr.
Risle metin olarak Anadoluda ok okunmutur. Pek ok tercemesi yaplmtr. Hoca Saadettin, Seyyit Muhammed Tevfik ve Abdnnafi gibi limler tarafndan yaplan tercmeler, Trk irfannn inkifnda tesirli olmutur.
Kueyrnin etkisinde kalan pek ok Arap, Acem ve Trk mutasavvflarndan
en nemlilerini ksaca u ekilde sunabiliriz:
1.
2.
mam- Gazal: Kueyri vefat ettiinde, Gazal onbe yanda bulunmaktayd. Gazali Risleyi okumu ve ondan faydalanmtr. Gazalinin eyhi
Eb Ali el-Farmed, Kueyrnin mrididir. Dolaysyla Kueyr, Farmed
vastasyla Gazlnin de eyhidir. Gazali Rislenin izgisini sistemletiren
en nemli ahsiyettir.
3.
Feridddin Attar: Mellifler Risle ile Tezkiretl-Evliya arasndaki benzerlie dikkat ekmektedirler. Rislenin daha nce Farsaye tercme edildii
dnlecek olursa bu durum gayet iyi anlalacaktr. Dolaysyla Attar,
Rislenin Arapa metninden ok, Ebu Ali Hasan b. Ahmed Osmn tarafndan yaplan Farsa tercmesinden faydalanmtr. Tezkirede Rislenin
sfler blm geniletilmi bir ekilde bulunmaktadr. Rislenin dier
blmlerde verilen bilgiler taranm, bu fikirler hangi sfye aitse Tezkirede o blme eklenmitir46.
4.
45
46
da yryerek Avriful-Maarifi snn tasavvuf anlayn yaymak ve sistemletirmek zere kaleme almtr. Risle gibi Avrifte de tasavvufun tefekkr tarafndan ok amel cihetine arlk verilmi, eriat izgisindeki tasavvuf telkkisi anlatlmtr. htiva ettii konular bakmndan Kueyri
Rislesine benzemektedir47.
5.
bn Haldun: bn Haldun hem Mukaddimeyi, hem de ifus-Sil li TehzbilMesil isimli tasavvuf eserini yazarken kaynak olarak Risleyi kullanmtr. ifus-Sildeki stlahlar bahsi aynen Risleden alnmtr. eyhmrid mnasebetleri konusunda da bir takm benzerlikler vardr. Eserin
birok yerinde Kueyrinin adn takdir ederek zikretmi, tasavvuf grleri karsnda saygl olmu ve grlerimnden hibirini tenkit etmemitir48.
7. Rislenin erhleri
Tasavvuf tarihinin ba eserlerinden biri olan er-Rislenin 437/1045 ylnda
Kueyrinin ilim ve ve kemlatta en st dzeyde olduu bir dnemde yazldn biliyoruz. Risle gayet ak, sade ve klfetsiz bir lisanla yazlmtr. Dildeki
gelimeler, ilimdeki gelimeler, tasavvuf konular anlatmann gl, konularn nazar bir hal almas Risle ile ilgili bir takm erh, haiye ve taliklerin yazlmasna yol at. er-Rislenin yaygnl, yazma nshalarnn okluunu dourmaktadr. Anadolu yazma ktphanelerinin hemen hepsinde bulunan bu
eserin bugne kadar be farkl erhi tesbit edilebilmitir49. Eser bugnk aslyla
ilk defa 1284/1867 ylnda Msr Bulakta baslmtr. Bundan sonra mteaddit
basklar yaplm olan eserin gnmzde en gvenilir metinlerinden birisi, bizim de burada kullandmz tahkikli basksdr. Bu basks iinde muhakkikler
tarafndan hazrlanm isim, belde ve memleket, fkir akmlar ve taife fihristleri, aratrmaclarn aradklarna ulamalarnda byk yararllk gstermektedir.
Yine gnmzde nemli tasavvuf ve tarih kaynaklarnn ierdikleri ile ilgili
yaplan br almada, Rislenin fihristi verilerek aratrmaclara sunulmutur50.
47
48
49
50
Shreverdi, Ebu Hafs ihabuddin, Avariful-Maarif-Tasavvufun Esaslar, ev.: H.Kamil Ylmaz-rfan Gndz, stanbul 1990, s.xv.
bn Haldun, ifus-Sil, s.25.
Kueyr, Risle, (muhakkklarn giriinden), ss. 28-29.
Muhyiddin Tum, et-Tabakatl-Kbra, c. I, ss. 450-452.
er-Risle | 151
2.
Neticul-Efkril-Kudsiyye: Mustafa Ars tarafndan Ensrnin erhi zerine yazlm olan bir haiyedir. Haiye ve erh birka defa baslmtr.
3.
4.
8. Risalenin Tercmeleri
8.1. Farsa Tercmeleri
Risle, Trkeden nce Faraya tercme edilmiti. Kueyrinin mridlerinden
Eb Ali Hasan b. Ahmed Osman tarafndan yaplan tercmenin bir nshas
Sleymniyededir53. Ayasofya Ktphanesi no: 2077de kaytl bulunan tercmenin mtercimi belli deildir. Bediuzzaman Firuzanfer tarafndan tetkik edilen Eb Alinin tercmesi neredilmitir54.
8.2. Bat dillerine yaplan tercmeler
er-Risleyi tahkik edenler, 1329/1911 ylnda Franszcaya evrildiini bildirmektedirler55. Sleyman Uludan ifadesine gre eser, Mme Olga de Lebedew
tarafndan tasavvuf stlahlar blm tercme edilip, 1911de Romada baslmtr56. Batda yaplan tasavvuf almalaryla ilgili nemli bir etd olan
Arberry, er-Rislenin Richard Hartmann tarafndan zet bir tercmesinin ya51
52
53
54
55
56
Ktip elebi, Kefuz-Znn, haz. erafettin Yaltkaya, Maarif Vekleti, Ankara 1310, c.I, s.561.
Ayn yer.
Kueyr, Abdlkerim, Risle, ev.: Eb Ali Hasan b. Ahmed, yazma, Sleynaniye Ktphanesi, Lala smail Bl., no. 120.
Kueyri, Abdlkerim, Terceme-i Risale-i Kueyriye, ev.: Eb Ali Hasan b. Ahmed, tah.
Bediuzzaman Firuzanfer, Tahran 1345.
Kueyr, Risale, haz. Sleyman Uluda, s.53..
Mme. Olga de Lebedew, Traite sur le Soufisme de Ilmam Erudit Abou l-Qasim, Roma 1911.
2.
Abdlmecit zamannda Seyyid Muhammed Tevfik tarafndan yaplan tercmede Risalenin g yerleri Nefehtl-ns ve buna benzer eserlerden
alnan notlarla izah edilmeye allmtr. Sultan Bezm-i leme ithaf edilen ve erh-i Risale-i Kueyriyye adn alan bu tercme de adal bir dille yazlmtr.
3.
Abdn-Nfnin Mntehabt- Nfile-i Kueyriye adl tercmesi, tam bir tercme olmayp, Risaleye ait baz blmlerin tercmesidir60.
4.
Milli Eitim Bakanl tarafndan 1966 ylnda yaymlanan, Tahsin Yazcya ait Risale tercmesi61.
5.
57
Arbery. An lntroduction to the History of Sufsm, s. 35. Bu Almanca tercme iin bk. Richard
Hartmann, al-Kuschairis Darsellung des Sufitums mit bersetzungs-Beilage, Berlin 1914.
Richard Gramlich, Das Sendschreiben ber das Sufium, Wiesbaden 1989.
al-Qushayri, Principle of Sufsm (Risalah a!-Qushayriyah), ev.: B. R. Von Schlegell, (Mizan
Press) Berkeley 1990. XIX+399 s.
Kueyr, Abdlkerim, Mntehabt- Nfile-i Risale-i Kueyriye, ev.: Abdun-Nf, stanbul
1307/1889.
Kueyr, Abdlkerim, Tasavvufun lkeleri (Risle-i Kueyr) 1-2, ev.: T. Yazc, (Tercman 1001
Teme1 Eser) stanbul 1978.
el-Kueyri, Ebul-Kasm Abdlkerim, Kueyr Risalesi, haz. Sleyman Uluda, Dergh yaynlar, stanbul 1978.
58
59
60
61
62
er-Risle | 153
6.
.
.
.
.
.
: .
. :
63
64
65
el-Kueyri, Ebul-Kasm Abdlkerim, Risale-i Kueyr, ev.: Ali Arslan, Arslan yaynlar, stanbul 1980.
brahim Besyni, el-mmu1-Kueyr, Sratuhu, Asruhu ve Mezhebuh fit-Tasavvuf, Kahire 1392/1972.
Schimmel, Annemarie, Tasavvufun Boyutlar, ev.: Ender Gral, Ankara 1982, ss. 85-86.
: :
.
.
Giri
Melektunun bykl bakmndan esiz, cebertunun gzellii ynnden biricik, teklifindeki ycelik cihetinden aziz, her nevi ihtiyac grmedeki (samediyyet)
ykseklii itibariyle mukaddes, zat bakmndan herhangi bir eye benzemiyecek
kadar ulu, sfatlar bakmndan her nevi son ve kusurdan mnezzeh, ulhiyet makamnn hakk ve hususiyeti olan sfatlara sahip ve yaratt eylerden hi birine
benzemediini ifade eden delillere mlik olan Allaha hamd olsun.
O ne kadar aziz ve ne kadar mukaddes bir varlktr ki, knhne ve snrna ulalmaz, en ince mnada bile okluk (kesret) Ona yol bulamaz, hi bir gaye ve hudut Onu snrlandramaz, hi bir kimse Ona yardmda bulunamaz, kendine efaati olacak ne bir ocua ne de bir ortaa sahip olmaz, hi bir say ile ihata edilemez, (O saylarn toplam deildir), hi bir meknda ikmet etmez, hi bir zaman Onu eviremez, hi bir akl Onu idrk etmeye kadir olamaz ve hi bir muhayyile Onu tasvir edemez. Hakknda, O nasldr? veya O nerededir? denmekten
veya sanat vastasiyle zinet ve keml kazanmaktan-veya fiili ile kendisinden kusuru ve irkinlii defetmekten pek ok -ycedir nk Onun misli gibi bir ey yoktur. O iiten ve grendir (ura, 42/11). Hi bir canl Onu malb edemez. Her
eyden haberdrdr, her eye kadirdir. Kullarna yapt ihsana ve onlar idare etmesine mukabil Ona hamd ederim. Vermediine ve defettiine karlk da Ona
krederim. Ona tevekkl eder, Onunla kanaat ederim. Verdiine de, vermediine de raz olurum.
1. Melekt, madd ve manevi lemlerin tm, Allah hari her ey, Cebert Allahn kahr, galebesi, stn kudreti, istediini zorla yaptrma gc; samediyyet ve
samed, her ey kendisine muhta, kendisi hi bir eye muhta olmayan, szlm
ve seilmi kuludur, mmtaz bir eminidir ve btn mahlklara gnderilmi bir resuldr. Allah; Ona, karanlklar aydnlatan mealeler olan ailesine, soyuna ve hi-
er-Risle | 155
adrlar onlarn adrlarna benziyor, halbuki gryorum ki adrlarn iinde duran kabilenin kadnlar, sevgilimin kabilesine ait adrlarn kadnlarndan baka!
imdi sfiler ekil ve kyafet bakmndan eski sfilere benziyor ama ruh ve muhteva
bakmndan bakalamlardr.
Tasavvuf yolunda bir duraklama ve geveme ba gstermitir. Daha dorusu bu
yol hakiki manasyla yok olup gitmitir. Kendileriyle hidyete ulalan eyhler vefat
edip gitmi, eyhlerin gidiatna ve detlerine tbi olan genler azalm, ver
kaybolmu, ver sergisi durulmu, tamah kuvvetlenmi, ihtirasn kkleri ve balar
glenmitir. eriata hrmet hissi kalplerden zail olmutur. Dine kar kaytszl,
menfaat temin etmenin en gvenilir vastas olarak kabul eden zamann sofular,
haram ile helal arasnda fark grmez olmular, dine ve din byklerine kar saygsz olmay, din haline getirmilerdir, badet etmeyi hafife almlar, namaz klmay
ve oru tutmay basit bir ey saymlar, gaflet meydannda at koturmular,
nefsni arzulara kendilerini teslim etmiler, ilenmesi mahzurlu olan eyleri hi aldrmadan ilemiler; halktan, kadnlardan ve zlim devlet adamlarndan temin
ettikleri eylerden hi ekinmeden faydalanmlardr.
Sonra bu nevi kt eyler yapmaya da kanaat etmiyerek bir de en yksek manevi hallere ve hakikatlara iaret etmiler, bu gibi eylerden bahsederek kulluk boyunduruundan kurtulup hrriyete kavutuklarn, Allaha vuslat hli ve hakikati ile
muttasf olduklarn, daima Hakk ile kim bulunduklarn, zerlerinde kendi
irdelerinin deil de Allahn hkmnn cri olduunu, nefsniyetlerinin yok olup
fena mertebesine ulatklarn, iledikleri haramlardan veya ilemedikleri farzlardan
dolay azarlanp yerilemiyeceklerini, ahadiyyetin srlarn kefen bildiklerini, cismani
varlklarnn arplma ve kaplma suretiyle kendilerinden tamamen alndn, beer varlklara ait hkmlerin kendilerinden sakt olduunu, gya nefislerinden fni
olduktan sonra samediyetin nurlar ile baki kaldklarn, konutuklar zaman kendilerinden kendi namlarna bakasnn, (Hakkn nuru ile baktklarn syler olmulardr.
Bu yanl inanlar yaygn bir hal ald zamanda bir dert halini alm ve bu durum
uzayp gitmitir. Ben tenkit ve red dilini bu kadar uzatmak istemezdim. nk u
tasavvuf yolunun ehli olan sfilerden kt bir tarzda bahsedilmesini ve tasavvufun
aleyhinde bulunanlarn bu szleri sfileri ayplamann caiz olduuna delil saymalarndan endie ederdim. Zira bu memleketlerde tasavvuf yoluna muhalif olan. ve
tarikat reddedenlerin giritikleri etin mcadele bir dert ve bel haline gelmitir.
Tasavvufta grlen bahis konusu rehavet ve kaytszlk sebeplerinin ortadan kalkmasn mit ederek; Allah Tel, tasavvuf yolunun dabna riayeti hie sayan,
ok gzel din ve tasawufl detlerden sapan kimselere belki ltuf ve ihsanda bulunur da onlar irad eder, derdim. Bir yandan zaman ilerimi gletirirken, dier
taraftan zamanmzda yaayan kimseler, tercih ettikleri hareket tarzna aldanarak
alkanlklarna devam etmektedirler. Bu sebeple gnl sahiplerinin (ehl-i dil) tasavvuf yolunun temellerinin sahte sofularn iddia ettikleri gibi, bu ekilde atld ve
sfilerin selefi olan zevatn da bu tarzda hareket ettikleri kanaatna varmalarndan
endielendim, bu fikre sahip olurlar, diye onlara acdm.
Sfi dostlarm, Allah sizleri lutfuna nail eylesin. Bu Risleyi ite bu sebeple sizler iin
yazm bulunmaktaym. Baz tasavvuf eyhlerinin db, ahlk, muamele ve kalplerinde besledikleri inan gibi hususlar bu Rislede bahis konusu ettim. Sfilerin
iaret ettikleri vecd hllerini seyr ve slk esnasnda batan sona kadar ykseli
keyfiyetini de bu eserde anlattm. Gaye, bu tarikata girmek istiyenlere kuvvet
vermek, ilk sfilerin durumlarn izah etmek suretiyle tasavvuf yolunu tashih ettiim
er-Risle | 157
hususunda lehimde ehadette bulunmanz temin etmek, sahtekr sofularn halleriyle ilgili ikyetlerimi yazarak teselli bulmak ve kerem sahibi olan Allahn lutfuna.
ve ihsanna nail olmaktr.
Anlatacam hususlarda Allah Tel Hazretlerinden yardm niyaz ediyor, bahsedeceim meselelerde bana kfi olmasn ve beni hatadan korumasn diliyor, bana af ve afiyet bahetmesini temenni ediyorum. hsanda bulunmaya lyk ve dilediini yapmaya kadir olan Odur.
HYU ULMD-DN
Sezai KK *
Huccetl-slm Eb Hmid Muhammed el-Gazzlnin hyu Ulmid-dn isimli
eseri en nemli tasavvuf kaynaklarndan biridir. Gazzl bu eserini isminden de
anlalaca zere slam mmeti iin bir slah ve ihy projesi erevesinde yazmtr. Eserinde; zhirle btn, eratla hakkati badatrm, tasavvuf fikirlerin ve hayatn erata uygun olduunu gstermeye almtr. slamn tasavvufa gre yorumlanmas esasna dayanan bu eser ve Gazzlnin tasavvufa dair
dier eserleriyle tasavvuf, Ehl-i Snnet muhitlerde kabul grm ve gelierek
glenmitir.
1. Huccetl-slm Eb Hamid Muhammed el-Gazzlnin Hayat ve Eserleri
Gazzl, slam dnce tarihinde kendi hayat hakknda bizzat eser vermi az
sayda dnrlerden biridir. Hayatnn sonlarna doru yazm olduu elMunkz mined-Dall isimli otobiyografik eserinde, hayat hikyesiyle birlikte
kendisinde husule gelen fikr ve ruh deimeleri anlatmtr.1 Fakat eserin kronolojik olmaktan ok ematik telifi sebebiyle, tek bana Gazzlnin hayatn
nakletmesi bakmndan yeterli bir kaynak deildir. el-Munkzla birlikte, dier
*
1
eski ve yeni biyografik eserler de, Gazzlnin onun hayat hikayesindeki baz
belirsizlikleri gidermesi bakmndan pek farkl deildir.2
slamn delil veya kant anlamna gelen Huccetl-slam lakabyla bilinen Ebu Hamid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed elGazzl et-Ts e-fi3, 405/1058 ylnda Horasann Ts (bugnk Mehed)
vilayetinin Taberan kasabasnda domutur.4
Ailesi hakknda fazla bilgi bulunmamakla birlikte kaynaklar; Ebul-Futh
Ahmed el-Gazzl isminde lim ve mutasavvf bir kardei ile birka kz kardei
ve Ebu Hmid el-Gazal adnda bir amcas olduunu nakletmektedir.5 Tasavvuf
yn de bulunan babas Muhammed, fakir ve eirdii ynleri satarak geinen
kk bir esnaftr. Hayatnn sonlarna doru Muhammed ve Ahmed ismindeki iki olunu sf bir arkadana emanet etmi ve oullarn yetitirmek zere
rica ve vasiyette bulunmutur. Bu zat iki kardein eitim ve retimiyle babalarndan kalan miras tkeninceye kadar megul olmu, daha sonra da bakmlarn slenemeyecek durumda olduu iin kendilerinin bir medreseye intisaplarn tavsiye etmitir.6 Gerek babasnn gerekse hamisinin zhd ve tasavvufa eilimli ruh yaplarnn daha ocukluk dneminde Gazzlnin manev hayatn
etkilediini ve ileride teekkl edecek tasavvuf kiilii zerinde messir olduunu dnmek mmkndr.7 ki karde de, o dnemde rencileri barnma,
2
3
4
5
6
7
beslenme, eitim ve retim imknlaryla kabul eden Nizmiye Medreseleri trnden bir medreseye bavurmulardr.8
Gazzl, Tsta Ahmed b. Muhammed Razaknden bir mddet fkh
okuduktan sonra Crcna gitmi ve smil denilen bir zttan dersler almtr.
Be yl sren Crcndaki eitiminden dnte, btn kaynaklarda yer alan
soyguncularn basknna uramas ve soyulmas maceras vuku bulmutur.
Gazzlyi soyan akiler eyalaryla birlikte biriktirdii ders notlarn (Talik) da
almtr. Gazzl de aklerinin reisine kadar giderek btn rendiklerini ieren ders notlarn istemi, soyguncularn reis de; rendiini nasl iddia edebiliyorsun ki, ders notlarn elinden alnnca, btn bildiklerinden oluyorsun deyince, reisin szlerine hak veren ve bu eletiriyi Allahn bir ikaz sayan Gazzl,
Tsa dnnce yl boyunca, fkh ve hadis ieren ders notlarn ezberlemitir.9 Daha sonra mmul-Haremeyn Ebul-Mel el-Cveyn (.478/1085)den
ders almak zere Nibura gitmitir. Nibur Nizmiye Medresesinde
473/1080 senesinden hocas Cveynnin vefat olan 478/1085 senesine kadar
derslerine devam etmi ve gzde rencileri arasnda yer almtr.10
Subk, Gazzlnin Niburda iyi bir eitim sreci yaadn ve fi fkh,
hilaf, cedel, akaidle fkhn kaynaklar ve mantk alanlarnda parlak bir lim olarak yetitiini, ayrca hikmet ve felsefe okuduunu ve btn bu alanlarda salam bilgilere sahip olduunu kaydeder. Gazzl bu dnemde, hem hocasnn
takdirini kazanm hem de zekas ve ilmi kabiliyetiyle btn arkadalarn geride brakarak eser telif edecek dzeye ulamtr.11 zellikle bu dnem
Gazzlnin, Kueyrnin talabelerinden ve Ts ve Nibur sflerinin mehurlarndan olan Ebu Ali Frmed (.477/1084)12den renim grmesi sebebiyle, tasavvuf kiiliinin olumas asndan da nemli bir dnem kabul edilmitir. 13
Cveynnin vefatndan sonra, Niburda fazla kalmayan Gazzl, yirmi
sekiz yalarnda iken nl vezir Nizml-Mlkn yanna gitti. lme dknl ve limleri himayesi ile tannan Nizml-Mlkn evresinde ok geni
8
9
10
11
12
13
bir ilim halkas vard ve Gazzl saygyla karlad.14 Gazzl bu ilim halkasnda
bulunan limler arasndan ksa srede sivrilerek Nizml-Mlkn nazarnda
nemli bir yere sahip oldu. Uzun yllar vezirin ilmi maviri ve ba hukukusu
olarak alt ve bu zaman zarfnda devrinin devlet idaresi ve siyas problemleri
hakknda yakndan bilgi sahibi olma imkn buldu.15 Gen Gazzl alt yl kald bu ortamda entelektel evreden ve iyi yetimi ilim ve fikir adamlarndan
istifade, ayrca yapt ilmi mzakere ve tartmalarla nn artrma imkn
buldu.16 Bu baars 484/1091 ylnda Badat Nizmiye Medresesi ba mderrisliine tayinini salad. Drt yl srecek olan mderrislik dnemi Gazzl iin
hem kitap telifi asndan yirmi bee yakn kitap yazd hem de 300e yakn
talebeye dersler verdii en verimli dnemi olacaktr.17
el-Mnkzdaki aklamalarna gre Gazzl, bu dnemde kelam, felsefe,
Btnlik ve tasavvuf hakknda aratrma ve almalarda bulundu. Bu aratrmalar neticesinde ulat sonu, onun zihin ve ruh dnyasnda kelimenin tam
anlamyla bir bunalma yol at.18 Eb Ali Frmed ve eyhim dedii Yusuf
en-Nessc gibi sflerden ald tasavvufi bilgilerini bu dnemde Kueyr bata
olmak zere Muhsib, Eb Tlib el-Mekk, Cneyd-i Badd, Eb Bekir ibl,
Byezid-i Bistm gibi sfilerin tasavvuf miraslaryla kuvvetlendirerek tasavvuf zerinde karar kld.19 Rhen yaam olduu skntlar hastalanmasna sebep oldu ve derslerden elini ayan ekti.20 Nihayet ilah bir ltuf eseri olarak
gnlnden makam, mal, evlat, dost sevgisi kalkarak Badattan ayrlmaya karar verdi ve mallarnn ailesine yetecek ksmndan fazlasn datp, etrafndakilere Hicaza gideceini syleyerek am (Filistin-Suriye) yresine gitmeye karar
verdi. Medresedeki mevkiine de kardei Ahmed el-Gazzlyi brakarak
488/1095 ylnda Badattan ayrld.21
el-Munkizde; ama gittiini ve orada iki yl kaldn belirtmektedir. Bu
14
15
16
17
18
19
20
21
Subk, age, IV, 107; bn Hallikn, Vefayt, IV, 217; Sleyman Uluda, Gazzl; Tasavvuf Grleri, DA, XIII, 516.
Harun Han irvn, slamda Siyasi Dnce ve dare, (ev.: Kemal Kuu) stanbul 1965, s. 9495.
Subk, age, IV, 107
El-Munkz mined-Dall, s. 16-17; Subk, age, IV, 107; bn Hallikn, Vefayt, IV, 217; arc,
agm, s. 491.
El-Munkz mined-Dall, s. 21.
El-Munkz mined-Dall, s. 44-46.
El-Munkz mined-Dall, s. 47; S. Uluda, Gazzl; Tasavvuf Grleri, DA, XIII, 516.
El-Munkz mined-Dall, s. 48; bn Hallikn, Vefayt, IV, 217.
sre zarfnda Emev Camiiine ekilerek nefsini terbiye etmek, ahlakn gzelletirmek ve kalbini arndrmak maksadyla riyzet ve mchede ile megul oldu. Kudse gitti ve bir sre de orada inziva hayat yaad. hyu Ulmid-Din
adl eserinin bir blmn olan er-Risletl-kudsiyyeyi burada telif etti.22 Ardndan hac farizasn yerine getirmek ve Hz. Peygamberin kabrini ziyaret etmek
iin Hicaza gitti. Daha sonra da vatan hasreti ve ocuklarnn daveti onu memleketine ekti. Bu bilgilere ramen, Gazzlnin on bir yl srdn23 ve kendisine saysz durumlar kefetme imkn verdiini24 belirttii bu halvet dnemi
yeterince net deildir. Tarih ve tabakt kitaplar da hangi tarihlerde nerelerde
bulunduu hususunda farkl bilgiler aktarmaktadr. 25
Kaynaklar, Hicaz yolculuu esnasnda, skenderiyeye uradn, yolculuk dn de ama, oradan da Badata gelip bir mddet kaldn ve daha
sonra da Hemedn26 zerinden memleketi Tsa getiini27 ve evinin yanna bir
tekke ve medrese yaptrarak etrafna toplanan rencilere ders okuttuunu
nakletmektedir.28
Gazzlnin inziva dnemi bata hya olmak zere nemli birok eserini telif ettii dnemdir.29 Gazzl yaklak on bir yl sren inziva hayatndan sonra
Nizml-Mlkn halefi Fahrl-Mlkn srar ve iknas zerine 499/1106 ylnda Nibura dner ve Nizmiye Medresesinde tekrar retim grevine balar.30 Bu dnemle ilgili kanaatini, slam mmetinin manevi hastalklara mptela
olduunu ve helake doru gittii bir dnemde uzlete devam etmenin doru
olup olmad hususunda nefis muhasebesi yaptn ve baz mhade ehli ile
yapt istiarelerin de eitime dnmesi kararn vermesine yardmc olduunu
belirtir.31
Gazzlnin bu ikinci eitim ve retim dnemi yl kadar srmtr.
Muhtemelen zledii sknet hayat ve salnn bozulmas da grevini bra22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
kp 503/1109 senesinde bir kere daha Tsa dnmesine neden olmutur. Yine bu
yl iinde de telif hayat devam etmitir.32
Tsa dnen Gazzl mrnn geri kalan iki yln evinin yanna yaptrd
tekke ve medresede ders okutmak ve gnl ehli ile sohbet etmekle ve eser
yazmakla geirmitir.33
Huccetl-slam mam- Gazzl 14 Cemaziyelhir 505/18 Aralk 1111 tarihinde elli be yanda arkasnda benzersiz bir ilim miras brakarak vefat etti.34
Tsta nl air Firdevsnin mezarnn yaknna defnedildi.35
Gazzl bilim ve dnce tarihinin en verimli mellifleri arasnda yer alr.
Kelam, felsefe, fkh, metedoloji, mantk ve tasavvuf alannda yz veya drt
yz civarnda eser braktn36, eserlerinin sayfa saysnn hayatnn gnlerine
blnnce, gn bana ortalama on alt sayfa veya drt cz (krk sayfa) dtn syleyenler vardr.37 Fakat eserlerinin bazsnn kaybolduu, baz eserlerin de Gazzlye isnad edildii ve hya gibi krk ayr kitaptan oluan bir telifinin krk eser kabul edildii gibi ihtimaller gz nnde bulundurarak,
Gazzlnin eserlerinin saysn yz-drt yz olmayp daha az olduunu
nakledenler de mevcuttur.38
ok ynl dnr tipinin en baarl rneklerinden olan Gazzl, hemen
hemen zamannn her alannda eserler vermitir. Biz bu eserlerinden kelam, fkh, felsefe ve tasavvufa dair olanlarndan bazlarn zikrederek dierleri iin
mracaat yerlerine iaret edeceiz.
Kelam ve tikada dair eserleri: El-ktisd fil-tikd, Ankara 1962; erRisletl-Kudsiyye f Kavidil-Akid, Beyrut 1985; el-Erban, Beyrut 1409; elKnnl-Kll fit-Tevl, Upsala 1937; lcml-Avm an lmil-Kelm, Beyrut
1958; Faysalatt-Tefrika Beynel-slm vez-Zenadika, am 1986.
Felsefeye dair eserleri: Meksdl-Felsife, Kahire 1961; Tehftl-Felsife,
stanbul 1980.
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
Bk. Sleyman Uluda, Bir Dnr Olarak Gazl, slm Aratrmalar Dergisi, XIII/3-4, 250251; H. B. Karla, Gazzl; Eserleri, DA, XIII, 518-524. Gazzlnin eserleri ve dnya ktphanelerindeki yazma nshalaryla ilgili bk. Abdurrahman Bedev, Melleftl-Gazli, Kuveyt 1977; Brockelmann, GAL, I, 537-547; Suppl., I, 744-756.
S. Uluda, Gazzl; Tasavvuf Grleri, DA, XIII, 516; Mustafa arc, hyu UlmidDin, DA, XXII, 10.
Ebu Hamid Muhammed el-Gazzl, el-Mustasfa, Beyrut 1335, I, 3-4.
M. arc, agm, s. 10.
43
44
45
46
47
hy, I, 9.
Muhtasarl-hy, Sleymaniye Ktphanesi, Hac Mahmud Efendi, no: 1675.
Bk. Sleymaniye Ktphanesi, zmir, no: 2945.
Eserin yazmalarnn listesi ve yerleri iin bk. Brockelmann, GAL, I, 422; Supll., I, 748;
Abdurrahman Bedev, age, 114-118.
Baz basklar iin bk. Brockelmann, GAL, I, 422; Supll., I, 748; Abdurrahman Bedev, age, 112,
123-125.
48
49
50
51
52
53
54
Bk. Brockelmann, GAL, I, 422; Supll., I, 748; Abdurrahman Bedev, age, 98-112.
Zebd, s. 2-53. Esere yaplan erhler iin bk. Abdurrahman Bedev, age, s. 114-118.
Bk. Sleymaniye Ktphanesi, Fatih, no: 2574.
Bk. stanbul niversitesi Ktphanesi, Trke Yazmalar, no: 5851-5860.
Abdurrahman Bedev, age, s. 119.
Abdurrahman Bedev, age, s. 118-122; M. arc, agm, 11-12.
Gazzl ve hy zerine yaplan almalarla ilgili bk. Abdurrahman Bedev, age, 118-122; AlGhazali: A Select Bibliography Of Work in English, Islam and The Modern Age, vol: XIII/3
(1982), New Delhi, s. 184-190; Hseyin nal, Gazl Hakknda Yazlm Eserler ve Tezler
Bibliyografyas, slm Aratrmalar Dergisi, XIII/3-4, 2000, 540-551; M. arc, agm, s. 11-12.
ycs olacaktr.
Rubul-mhlikt balkl nc ciltte insann manev, ahlak yn, nefsin gazap, kin ve haset, dnyann anlam ve nemi, cimrilik ve mal tutkusu,
mevki tutkusu ve riya, kibir ve kendini beenmilik, kuruntu (gurur) konular
ele alnmtr. Gazzl bu konular ilerken ahlak ve tasavvuf literatrnden
geni lde yararlanmakla birlikte, son derece dirayetli psikolojik ve
pedegojik tahlilleriyle seleflerini amtr. Gazzl kendi deyimiyle bu ahlak
hastalklarn psikolojik ve sosyal sebeplerini ve iyiletirme yollarn gsterirken,
her seviyedeki okuyucusunu bir i gzleme yneltmekte, onu kendi ruhunu tanmaya, ahlaki uurunu ve iradesini harekete geirmeye sevketmektedir. Bu
cildin zemml-ch ver-riy blmnde insandaki mevki tutkusunun psikolojik temelleri incelenirken ortaya konan insan tasavvuru felsefi antropoloji bakmndan nemlidir. Ayrca bu cildin sonunda Zemmil-gurr bal altnda,
dnemin slam toplumuyla ilgili olarak gereki ve yararl bir dindarlk eletirisi yaplmtr.
Rubul-mnciyt baln tayan son ciltte ise; tvbe, sabr ve kr,
havf ve rec, fakr ve zhd, tevhd ve tevekkl, muhabbet, evk, ns ve rz, niyet, ihls ve sdk, murakabe ve muhasebe, tefekkr, lm ve ahiret hayat konular incelenmitir. Ancak bu balklar altnda dar anlamda tasavvuf ve ahlak
grler ortaya konulmakla yetinilmemi, konunun zelliine gre ince fikr ve
felsef tahliller de yaplmtr. Mesela; tvbe, sabr ve kr, tevhd ve tevekkl
blmlerinde yeri geldike irade ve zgrlk problemi zerine ortaya konan
grler mellifin felsef, kelm ve tasavvuf birikimi yannda dehasnn da bir
rn saylacak niteliktedir. Gazzl ayrca bu ciltte sanat felsefesine dair parlak tahliller yapm, gzellik ve ahenk kavramn inceleyerek buradan Allahn
varln ispata gitmitir.
hynn ana blmleriyle ihtiya duyulduka alt blmlerinde nce konularla ilgili ayet ve hadisler genellikle yorum yaplmadan sralanm, ardndan
Hulef-i Ridn ile Abdullah b. Mesd, Selmn- Fris, Eb Sleyman edDrn, Ebud-Derd, Eb Zerril-Gffr, Hasan- Basr, Sfyn es-Sevr gibi
zhd ve takvalaryla tannan sahab ve tabi limlerinin, Cneyd-i Badd,
Zunnn el-Msr, Byezid-i Bestm, Fudayl b. yaz, Yahya b. Muz gibi ilk dnem sflerinin szleri aktarlmtr.55
Abdullah b. Mbrek, Haris el-Muhasibi, Eb Talib el-Mekk, Abdlkerim
55
56
57
58
59
60
Bedenle yaplan ameller ise ya ibadetler ya da ameller eklinde tasnif edilir. Kalple ilgili ameller ise; ya vlen yada yerilen trdendir. Byle olunca muamele ilim zaruri olarak zahir ve batn diye ikiye; bedenle ilikin olan zahir ilmi, ibadet ve adet diye tekrar
ikiye; kalbin hallerine ve nefsin huylarna ilikin olan batn ilmi de vlen ve yerilen
diye yine iki ayrlr ki, bunlarn toplam da drt eder ve muamele ilmine nereden baklrsa baklsn bu drt ksm gzden kamaz.
kincisi ise; fkh ilmi kitaplarnn drt blm zerine yazlyor olmalardr ki, sevilen
bir eyin tarz zerine yazlan baka bir eyin de sevileceini umuyorum.61
2.
3.
4.
61
62
hy, I, 9-10.
Suat Cebeci, Yazl Din iletiim ve Gazlinin hys, slm Aratrmalar Dergisi, XIII/3-4,
2000, s. 470.
lr kelimelerden oluturulmutur. On asr nce yazlm olmasna ramen eserin dilinin gnmzde bile kolay anlalabilecek sadelikte olduu, kullanlan
kelimelerin genelde okuyucuyu zorlayacak mulak, ok az kullanlan, lehe ve
yresellik arz eden trden olmad grlr. Tasavvufla ilgili konular takdim
ederken, bu alana ait kelime ve kavramlar sadece tasavvufla itigal edenler anlayabilecek olsa da kullanmtr.
Gazzl, eserinde hitap ettii kesimlerin bilgi ve kltr dzeyini dikkate
alarak, onlarn bilgi dzeyini aacak hususlara girmemeye zen gstermitir.
Anlatmlarnda tekrarlara dmeden oka rnekleme ve benzetmelere yer
vermi bylece anlatt konunun kolayca kavranmasn salad gibi, ara sra
da rnein ne alnd rnekleme usuln benimseyerek, eserin slbuna gzellik katmtr.
Gazzlnin slp zelliklerinden biri de nemsedii hususlar soru haline
getirerek, soruyu okuyucuya sordurup cevap vermesidir. Bylece izahn
nemli bulduu, okuyucunun iyice kavramasnn istedii konuya, nceden
dikkat ekerek okuyucunun zihnini hazrlam olmaktadr. 63
hynn slbu ve muhtevas btnyle dikkate alndnda o dnem iin
top yekun bir slah projesi dncesiyle kaleme alnd grlecektir. 64
6. hyu Ulmid-dnin Tasavvuf Eserler indeki Yeri
Gazzl vaktinin ve eserlerinin byk bir ksmn tasavvufa ve tasavvufu Mslmanlarn gznde merulatrmaya ve yceltmeye harcam ve bunda byk
lde baarl olmutur. Ondan sonra tasavvuf Ehl-i Snnet muhitinde kendine salam bir zemine yerlemi ve bu zemin zerinde gelime ve glenme imkn bulmutur.
Haris el-Muhasib, el-Harraz, Cneyd-i Badad, bn Haff, es-Serrc,
Kelebz ve nihayet Kueyri gibi sflerin ortaya koyduu erat ilmine aykr
dmeyen lml bir tasavvuf anlayn benimseyen Gazzl, ahlak deerlere
ve din ilimlere bir canllk getirmeye, ihy hareketini tasavvuf zemininde gerekletirmeye almtr. Zhirle btn, eratla tarkati badatran bir dnr olarak kabul edilen Gazzl, bu anlay sebebiyle mfrit tasavvuf grleri
63
64
S. Cebeci, agm, s. 470-471; Mehmet Vural, Gazlde Metodolojik Yaklamlar, slm Aratrmalar Dergisi, XIII/3-4, 2000, s. 483-491.
Kufral, agm, s. 492.
acmaszca eletirmi ve zhir ulemasnn da kendisine sayg duymasn salamtr.65 Nitekim onun etkisiyle tasavvuf, Snn slamn iinde tamamlayc bir
unsur olarak kabul edilmi ve bu hususta icma hasl olmutur.66 Bununla birlikte, Byezid-i Bistm ve Hallc- Mansur gibi cokulu tasavvuf anlayn benimseyen sflerin anlayn da yabanc kalmam, zahiri ilimlerle dinin tam
anlalamayacan grerek hedefine ilahi nurun aydnlnda sfi zevkiyle
ulamay denemi ve noktada psikolojik tecrbeyi akli kyaslara tercih etmitir.
Bata hy olmak zere tasavvufla ilgili eserlerinde bu anlamda gerek inan ve
ibadetlerin, gerekse ahlak deerlerin tasavvuf izahlarn yaparak ciddi bir din
felsefesi meydana getirmitir.67
hyda kef ve ilham iin yaplacak mcahedede, takva ve istikamet iin
yaplan mcahedelerin bulunmasn art koan Gazzl, eserini her iki yolu da
ihtiva edecek ekilde telif etmitir. Eserinde, hem Muhasibnin er-Riyesindeki
btn fkh ve vera yolu, hem de Kueyrnin Rislesindeki istikamet ve kef
mcahedesi mevcuttur.68 Bylece Gazzl, Kueyrnin yarm asr nce balatt
dinin emirleriyle tasavvufu, hakikat ile erat uzlatrma grevini yerine getirmi ve tasavvufa din bir temel kazandrmtr. Gazzl bu eserinde, tasavvufun
unsurlaryla Kuran- Kerim ve Hadisin unsurlarn btnyle meczederek, tasavvufu herkese kabul ettirmitir.69
Yukarda belirttiklerimiz erevesinde telif ettii hy da bylece tasavvuf
eserler iinde yerini alm ve gerek kendi dnemi gerekse daha sonraki dnem
tasavvuf muhitlerinde sk mracaat edilen kaynak eser olmutur.
7. hyu Ulmid-dnin Tesirleri
Genelde Gazzlnin bir btn olarak dnce dnyasnn, zelde ise bu dnce dnyasndan tasavvufa dair aktardklarn toplad eserlerinden biri ve
en nemlisi olan hynn, mellifin yaad ada dahil olmak zere gnmze kadar etkisi hi eksilmemitir. Bu balamda Gazzlnin tasavvuf dn-
65
66
67
68
69
Fazlurrahman, slam, London 1966, s. 95, 140; S. Uluda, Gazzl; Tasavvuf Grleri, DA,
XIII, 516.
Fazlurrahman, age, s. 95
S. Uluda, Gazzl; Tasavvuf Grleri, DA, XIII, 516-517
Kueyr, Kueyr Risalesi, s., 18-19.
Ebul-Al Aff, Tasavvuf slamda Manevi Hayat, (ev. E. Demirli-A. Kartal), stanbul 1996, s.
106.
cesine dair yaplan deerlendirmeleri onun bu alandaki ba eseri olan hy zerine yaplan deerlendirmeler kabul edebiliriz.
Seluklu Devleti iki byk lim yetitirdi. Gazzl ve mer Hayyam. Gazzl dinle
akl arasnda taksim edilmi bir yama mal idi. Sonunda tasavvuf Gazzlyi ekti yanna ald. Gazzl gzel konuurdu. Tesirli idi. Halk tasavvufa tevik ede ede tasavvufu sevdirdi. Birok tasavvuf frkalarnn domasna sebep oldu. Eer bu gnk Mslmanlk, Ebul-Hasan el-Er ile Gazzlnin Mslmanldr dersek hakikatten
uzaklam saylmayz.70
Gazzl filozoflara kar slamn hcceti (delili) olduu kadar da, zhir
ulemasna kar btn ulemasnn ve mutasavvflarn hcceti oldu. Bu da tasavvuf akmnn hzl bir ekilde yaylmasn ve glenmesini salad. 71
Bu gnk ekliyle Snnlik bir sf olan Gazzlye ok ey borludur. Onun eseri hy
ve sfyne rneklii sayesinde slamn tasavvuf yorumu hi de kmsenmeyecek
ekilde akl ve naklin iddialaryla hemahenk klnmtr.72
70
71
72
73
74
75
76
77
Ahmed Emin, slamn Bugn, (ev.: Abdlvehhab ztrk), Gaziantep 1977, s. 122.
S. Uluda, Bir Dnr olarak Gazzl, s. 252.
Reynold A. Nicholson, slam Sfleri (evl.m. Da ve dierleri), Ankara 1978, s. 21.
Sabri Orman, Gazzl Hakikat Aratrmas Felsefe Eletirisi Etkisi, stanbul 1986, s. 140.
Fazlurrahman, age, s. 95
S. Orman, age, s. 141.
Watt, Muslim Intellectual, s. 176-177; S. Orman, age, s. 141.
Fazlurrahman, age, s.6-7, 140
yaygn bir kanaat bulunduu ifade edilir.78 hy neredeyse Kuran gibidir anlamna gelen bir zdeyiten dahi sz edilir. Eser zellikle Kuzey Afrikadaki
zeliyye, Yemendeki Ayderusiyye tarkatlarnn mensuplar zerinde derin
etkiler brakmtr. Bu blgede hynn baz blmlerinin vird olarak okunduu nakledilmitir. 79 Gazzl Abdlkdir Geylnye de tesir etmitir. Sonraki
dnemlerde ona nispet edilen Cneydiyyenin ve Sehliyyenin bir kolu saylan
Gazzlyye tarkat kurulmusa da pek etkili olmamtr.80
Fahrettin Razinin Kitabun-Nefs ver-Ruh ve erhu Kuvvhim balkl eseri,
Nasruddin Tsnin Ahlak- Nsrsi, bn Haldunun Mukaddimesi, ehabettin
es-Shreverdnin Avriful-Merifi, Mehmed Birgivnin, et-TarkatlMuhammediyyesi gibi tannm eserler dahil olmak zere sonraki dnemlerde
yazlm pek ok kitapta hyu Ulmid-dinin farkl llerde tesiri olmutur.81
Buna karlk Hanefi fakihleri bu esere ar eletiriler ynelttii grlmektedir. Henz Gazzl hayatta iken Endlste hynn yaklmas ynnde fetvalar verilmi, bu hkm uyarnca murabt hkmdar Ali b. Yusuf b. Tafn
bir ara eserin lkesinde okunmasn yasaklamtr. Gazzlnin adalarndan
Kad yaz, bn Eb Rendeka et-Turt ve Ebu Bekir bnl-Arab eseri ilk tenkid
edenlerdendir. Esere en ar eletiriler Ebul-Ferec bnl-Cevz tarafndan yneltilmitir. hyy eletirenler arasnda bn Teymiyye de bulunmaktadr. Son
dnem limlerinden Mustafa Sabri Efendi de, hydaki fikirleri dolaysyla
Gazzlyi eletirenler arasnda yer almaktadr. Esere yneltilen en ciddi eletiriler eserde bulunan hadislerin shhatiyle ilgili olmutur. Kitapta pek ok sayda zayf ve uydurma hadis bulunduu belirtilmektedir. hya yaplan bu eletirilere bizzat mellifin kendisi bata olmak zere cevap niteliinde kitaplar da
yazlmtr.82
Her eye ramen Gazzl ve en nemli eseri olan hy slam dnyasnda
pek az lime nasip olacak bir kabule mazhar olmutur. Bata bu eserinde ortaya
koyduu fikirleri olmak zere, Gazzlnin faaliyetleri slam Dnyas iin
tecdd ve ihy hareketi olarak deerlendirilmi ve kendisi ann yenileyicisi
78
79
80
81
82
Ktip elebi, Kefizzunn, Maarif Matbaas, 1941, I, 23; Zebid, age, I, 27.
M. arc, agm, DA, XXII, 12.
S. Uluda, Gazzl; Tasavvuf Grleri, DA, XIII, 517.
M. arc, hyau Ulmid-Din, DA, XXII, 12.
hyya yaplan eletirilere ve bu eletirilere cevap niteliinde yaplan almalara dair bilgi
iin bk. Kufral, agm, s. 755-757; arc, agm, s. 12; S. Uluda, Bir dnr Olarak Gazzl,
s. 252-253.
olarak kabul edilmitir. Onun ve eseri hynn grd ilgi ayla snrl kalmam, gittike artan bir oranda gnmze kadar srp gelmitir. hynn birok dile tercmesi ve bu eser zerinde gnmze kadar uzanan almalar bunun en gzel kantdr.83
rnek Metin
.
.
.
( :
)
.
.
.
;S. Orman, age, s. 142-143. Ayrca Gazzlnin Batya tesirleri iin bk. S. Orman, age, s. 127-133
S. Uluda, Bir dnr Olarak Gazzl, s. 252-253.
83
MUKADDME
Bismillahirrahmanirrahim
nce azamet-i rabbanyesi nnde btn kinatn hamdi kk kalan Allah Telya sonsuz hamd ve senalar ederim! Bata beerin efendisi olmak zere btn
peygamberlere salt ve selm eder ve din ilimleri ihya etmek gayesiyle bir kitap
yazmak iin comu bulunan azmimin bana msbet neticeler kazandrmasn Allah Teldan niyaz ve tazarr ederim.
Ey inkarclar zmresi arasnda ar bir ekilde ayplayan! Ey inkrc gafillerin arasnda en iddetli saldran mfrit! Senin gururunu ve bykln yerle bir etmek
iin muraza ve mcadeleye hazrlanm bulunuyorum. Apak olan hakk grmeyip, btla yardm etmen, cehaleti gze! grmen, halkn merasiminden.yzeviren, kalbin slah ve nefsinin tezkiyesi iin Allahn kendisine ykledii
kulluk erefine nil olmak gayesinde bulunan; ilmin gerektirdii tarzda, ekilcilikten
vazgeip hakik amele ynelen, bouna sarfedilen hayatnn zararlarndan bir
ksmn telfi etmek isteyen kimselere haksz yere saldrman, konumay boynuma
bor yapt. Senin nifaktaki irretliin benim dilimi zd! Buna ramen, gemiteki
kusurlarm affettirecek kadar slim bir eser yazp yazamayacamdan endie
duymaktaym.
Hz. Peygamberin haklarnda yle buyurduu kimselerin sapknlndan uzaklamak iin yazyorum: Kyamette insanlarn azap ynnden en iddetlisi o limdir
ki, bildii ilminden Allah onu faydalandrmamlar. Yemin ederim ki, inkr ve gururda gsterdiin inatlk ancak hu iin zirvesini dnmekten aciz, sonucun feci
ve korkun oluundan habersiz, tehlikenin bykln idrk etmemek, dnyann
her an akp giderek yerine ahiretin geldiini grmemek; ecelin her an yaknda
oluunu, seferin ok uzun ve korkun olduunu, elindeki azn ise ok az olduunu, buna karlk tehlike eitlerinin bir hayli kabark olduunu, yolun tkal olduunu grmemekten ileri geliyor. Allah rzas iin istenmeyen ilmin ve o ilimle yaplan
amelin hakik limler tarafndan ho karlanmadn; delil ve arkada olmadan;
uzun ahiret yolunun ok yorucu olacan bilmeyen cemaatlar yakalayan bu
hastalk, her ktln geli kaynadr. Klavuzu olmayan insan, ok byk zorluklarla karlar!
Bu yolun klavuzlar ise, peygamberlerin varisleri olan ve ilmi ile amel eden limlerdir. Bu limler ise, yeryznde hemen hemen hi kalmamtr! Ancak ortal
lim kisvesine brnm birok insan kaplamtr. Bunlarn ou da, eytana malp olup tuyana, gaflete ve btla dalmtr. Onlarn herbiri geici dnya maln
toplamakla meguldr. Onun iindir ki Allahn iyi dediini kt, kt dediini iyi
EL-FETHUR-RABBN VEL-FEYZUR-RAHMN
ABDLKDR EL-GEYLN
Dilver GRER *
Tasavvuf birikimin nesilden nesile aktarlmasnda ifh ve yazl hemen her
trl slup kullanlmtr. Bu gelenein bir paras da byk sflerin sohbetlerinin yazya aktarlmas olmutur. Trih boyu pek ok sfnin vaaz ve sohbetleri nnda kayda geirilerek tasavvuf kltrn olumasna bu yolla byk bir
katkda bulunulmu ve bu tr eserler pratik tasavvufta, tasavvuf haytn ekillenmesinde nemli grevler stlenmitir. el-Fethur-rabbn vel-feyzur-rahmn
de Abdlkdir el-Geylnnin vaaz ve sohbetlerinden derlenmi mhim bir
eserdir. Bizler, bu byk sf, pr, kalp tabbi ve gnl erinin tasavvuf ve tarkat
anlayn en geni bir ekilde, ayn zamanda vaaz edebiytna dir nemli ve
gzel bir kaynak da olan bu eserinde bulmaktayz. Gerekten de, el-Fethurrabbn, hem gnmze kadar ulam en eski ve dnydaki en yaygn tarkat
olan Kdiriyye mensuplarnn, hem de tasavvufla ilgilenen hemen herkesin
bavurduu, snn tasavvuf anlaynn gelimesine katkda bulunmu nemli
bir tasavvuf klasiidir.
1. Abdlkdir el-Geylnnin Hayt ve Eserleri
1.1. Hayt
el-Gavsl-Azam, el-Bzl-Eheb gibi lakaplarla da anlan Muhyiddn Eb
4
5
6
el-Hamev, Ykt, Muceml-bldn, Beyrut, 1986, I/426; el-Frzbd, Eb Thir Muhammed, el-Kmsl-muht, Msr, 1332, I/372.
Abdlkdir el-Geylnnin hocalar iin bk. Grer, Dilver, Abdlkdir Geyln Hayt, Eserleri,
Grleri, stanbul, 1999, s. 61-63.
E-attanf, Al b. Ysuf, (bn Cahzam), Behcetl-esrr ve madinl-envr, Msr, 1304, s. 118
(attanfnin bu eseri Abdlkdir el-Geyln hakknda olduu kadar, onun zamnnda bilhassa Badatta yaayan sfler iin de ilk tabakt niteliindedir; biz sonraki kaynaklarn hep
ondan nakillerde bulunduklarn tesbit ettik); es-Sincri, Abdurrahmn b. s el-Kdir, esSubhus-sfir, Khire Drul-Ktbil-Msriyye, Trih, no:: 1850, mikrofilm no:: 35489, vr. 14a;
et-Tdif, Muhammed b. Yahy, Kalidl-cevhir, Msr, 1303, s. 9, 48.
E-attanf, age, s. 85.
Age, s. 20.
Age, s. 106; bnl-Verd, Zeyneddn mer, Tetimmetl-Muhtasar, tah.: Ahmed Rifat Bedrv,
Beyrut, 1970, III/111; el-Yfi, Affeddn, Mirtl-cinn, Beyrut, 1970, III/353; ed-Deyr, EbulVef brhm b. Al el-Kdir, er-Ravduz-zhir, Khire Drl-Ktbil-Msriyye, Trh Talt,
el-Fethur-Rabbn | 181
7
8
Khirede H. 1281 ylnda basldn belirtir.10 Bu eser bz almalarda elFethur-rabbnnin 57. ve 59. blmlerinin bir araya getirilmi ekli11 olarak tantlr ki, bu doru deildir. Cill-htr, Abdlkdir el-Geylnnin vaazlarn
bir araya getiren el-Fethur-rabbn gibi mstakil bir derleme ve el-Fethurrabbnnin det bir devm niteliindedir. Ne var ki, Cill-htr, el-Fethurrabbn kadar tannmamaktadr.12
Abdlkdir el-Geylnnin nemli eserlerinden bir dieri de Fthulgaybdir. Olu Abdrrezzkn onun sohbet, vaaz ve hutbelerinden derlemi
olduu 78 blmlk (konu bal) bir kitaptr. Eser bn Teymiyye tarafndan
erhu kelimt min Fthl-gayb adyla erhedilmi, bu erh Cmiur-resil
(Cidde 1984, 71-189) iinde yaynlanm ve zerinde T. Michel tarafndan da
bn Teymiyyes Sharh on the Futh al-ghayb of Abd al-Qdir al-Jln adyla bir alma yaplmtr (Hamdard Islamicus, say 4, 3-12).
Essen Abdlkdir el-Geylnnin bunlardan baka da eserleri vardr ki,
bunlar gruba ayrarak sdece isimlerini zikretmekle yetinmek istiyoruz:
a.
b.
c.
Virdler, hizbler, dular: Bunlarn isimleri de: Salavt, el-Kibrtl-ahmer fissalti alen-Neb(s), Davetl-celle, Kenzl-zam, Duu fethl-basir, ed-Delil
(es-Saltl-kbr), Evrd, Hzb beiril-hayrt, Hzbt-tazarru vel-ibtihl
(btihl-eyh Abdilkdir), Hzbs-seriyyniyye (Davets-Seriyyniyye),
10
11
12
el-Fethur-Rabbn | 183
Hzbs-sar, Hzbl-hfz, Hzbn-nasr, Du hzbin-nasr eklindedir. Bunlarn ou da sml b. Muhammed Sad el-Geyln el-Kdir tarafndan elFyztr-rabbniyye fl-evrdil-Kdiriyye (stanbul 1281 h.) ve elFyztr-rabbniyye fl-mesir vel-evrdil-Kdiriyye (Beyrut ts.) isimleriyle
biraraya getirilmitir.
Ayrca, onun Tefsrul-Kurnil-Azm (Miskl-htm)13 vey HavssulFtihati-erfe (Vatikan, V. 1458)14 isminde bir tefsri de vardr.
Er-Risletl-gavsiyyenin ona it olup olmad ise phelidir.15
3. el-Fethur-rabbn vel-feyzur-rahmnnin Yazl Sebebi
Kitabn Abdlkdir el-Geylnnin vaaz ve sohbetlerinden olutuunu belirtmitik. Dolaysyla onun yazl sebebi bellidir: Kitap telif etmeye zamn
msit olmayan byk sf ve vizin tasavvuf anlaynn en kolay bir ekilde
sonraki nesillere aktarlmas. Ayrca, sflerin nemli zelliklerinden birisinin
de zuhrta gre konumalar olduunu, onlarn hazrlksz ve irticl olarak
konumay tasavvuf ynden daha doru bulduklarn biliyoruz. Bu sebeple,
Abdlkdir el-Geylnnin krk yl sren vaaz ve sohbetlerinden zaman zaman
notlar alnm ve onun tasavvuf ve tarkat anlaynn kitaplamas hedeflenmitir.
Aslnda, Abdlkdir el-Geylnnin vaaza nasl balad da burada nem
kazanmaktadr. Dolaysyla onun vaaza balay ve vaazlarna olan ilgiden de
bahsetmenin gerekli olduuna inanyoruz.
Dn eitimini baaryla tamamlayan ve tasavvuf ynden de nemli
mesfeler kateden Abdlkdir el-Geyln, yine de kendisini halka vaaz u
nashat etme konusunda yeterli grmyor ve bu yzden, hocas Eb Sad elMuharrimnin Bbl-Ezcdeki medresesinde ondan sonra ders vermeye balam olmasna ramen, vaaz krssne kmaktan imtin ediyordu. Ne var ki,
zamnn byk sfsi Ysuf el-Hemednnin (.535/1140) tevki ile 521/1127
ylnda ayn medresede vaazlar vermeye balamtr. Bu olay Abdlkdir elGeyln yle anlatr:
13
14
15
Es-Smerr, Ynus, e-eyh Abdlkdir el-Geyln hayth sruhu, Badat, ts., s. 16.
Brockelmann, GAS, I/778.
Abdlkdir el-Geylnnin eserleri hakknda geni bilgi iin bk. Uluda, agm, I/236-237;
Grer, Abdlkdir Geyln, s. 109-128.
Hemedndan kendisine Ysuf el-Hemedn denen bir adam geldi. Ona kutup deniyordu. Ribatta konuk oldu. Oraya gittim fakat onu gremedim. Bana kendisinin
serdbda (bodrumda) olduu sylendi. Hemen oraya indim. Beni grnce ayaa kalkt. Beni yanna oturttu. Ahvlimi bana zah etti, mkiltm hlletti. Sonra bana insanlara konumam syledi. Ben ise ona, Acem birisi olduumu, Badatn fasihleri gibi
konuamayacam, bildirdim. Bunun zerine unlar syledi :
- Sen fkh, fkh usln, hilf, nahvi, lgati ve Kurnn tefsrini iyice rendin. O
halde, konuma sana neden uygun dmeyecekmi?!.. Krsye k ve konu!.. Ben
sende hurma olacak bir tohum, bir kk gryorum!..16
Bir menkbeye gre ise Abdlkdir el-Geyln (yakaza hlinde iken) Hz.
Peygamberi grr. Hz. Peygamber ona insanlara neden konumadn sorar.
O da kendisinin Acem olduunu ve Badatn fasihleri gibi konuamayacan syler. Bunun zerine Hz. Peygamber, Abdlkdir el-Geylnden azn
amasn ister. O da azn aar. Hz. Peygamber onun azna yedi defa fler ve
ona insanlara konumas emreder.17
te bu olaydan sonra o, halka vaaz u nashat vermeye, onlar irad etmeye,
tasavvuf deyile, mneviytn ferahlatc rzgrndan nmetlendirmeye balar.
nceleri, vaazlarn dinlemeye olduka az sayda kiinin geldii kendi
lisnndan rivyet edilir.18 Ancak ksa zamanda n yaylr. Meclisleri deiik
din mensbu insanlarla dolup tamaya balar. yle ki 528/1133 ylnda, vaaza
balamasndan 7 yl sonra medrese geniletilmek zorunda kalnr.19
Sohbet ve zikir meclislerine geni halk kitlelerinin yan sra ulem, sfiye
ve devlet riclinden de pek ok kimse katlmtr. Vaazna gelenlerin saysnn
70 bin dolaynda olduu, bir kermeti olarak da mecliste en uzakta bulunan kiinin en yakndaki gibi onun sesini iittii rivyet edilir.20
Vaazlarnn sdece Mslmanlar zerinde deil, dier din mensuplar
zerinde de son derece tesirli olduunu gryoruz. Yahudi ve Hristiyanlar-
16
17
18
19
20
E-attanf, age, s. 92, 147; ez-Zeheb, Trhul-slm, Beyrut, 1996, h. 561-570 olaylar cildi, s.
95-96; el-Askaln, bn Hacer, Gbtatn-nzr, ner.: Muhammed Slim Bevvb, (es-SefnetlKdiriyye, I. cilt ierisinde), I/15.
E-attanf, age, s. 25-26;bnl-Mlakkn, mer b. Al, Drerl-cevhir, Sleymniye Ktp.,
Abdullah Efendi, no:: 171, vr. 11a-11b.
el-Vst, Takyyddn Ebul-Ferec, Tirykul-muhibbn (Tabakt hrkatis-sfiyye), Khire, 1305,
s. 50; bnl-Verd, age, III/108; el-Askaln, age, s. 26.
bnl-Cevz, age, XVIII/173; el-Cevziyye, bn Kayyim, Mirtz-zemn, Haydarbd, 1951,
VIII/254; e-attanf, age, s. 106.
bnl-Verd, age, III/108; el-Askaln, age, s. 28
el-Fethur-Rabbn | 185
dan yzlerce kiinin onun sohbetini dinleyerek mslman olduu ve on binlerce gnahkr mslmann da onun eliyle tevbe ettii kaydediliyor.21
Ne var ki, onun sohbetini dinleyip, ilk anda birey anlamayanlar da kmtr. Bunlardan mehur nahivci Eb Muhammed Abdullh el-Hab
Abdlkdir el-Geylnnin yle sitem ettii zikredilir: --Yazklar olsun sana!
Bizim zikir meclisimize kar nahiv ile uramay tercih ediyorsun. Halbuki,
bizim sohbetimize devam etsen biz seni Sbeveyh yaparz!.22
4. el-Fethur-rabbnnin Yazma ve Bask Nshalar ve Tercmeleri
Eserin kim ya da kimler tarafndan derlendii kesin olarak belli deildir. Bununla birlikte el-Karamn el-Fethur-rabbnyi Affin Abdlkdir elGeylnnin lisnndan yazdn syler.23 es-Smerr de onun halfelerinden
Affeddn b. el-Mbrek tarafndan nakledildiini belirtir.24 Gerek elKaramnnin, gerekse es-Smerrnin bahsettii kii eyhin torunlarndan
Affeddn b. el-Mbrek25 olsa gerektir. u da var ki, o vaaz ederken, oullarnn da iinde yer ald takrben yz kiilik bir grubun onun szlerini notlar hlinde kaleme ald rivyet edilmektedir.26
el-Fethur-rabbnnin ktphnelerimizdeki yazma nshalar unlardr:
Sleymniye Ktp., Hekimolu, no:: 978; Yazma Balar, no:: 1971, istinsah
trihi: 1069/1659; Esad Efendi, no:: 1676; Hac Mahmud Efendi, no:: 2419; Topkap Saray Mzesi Ktp., Emnet Haznesi, no:: 1281, istinsah trihi: 1111/1700;
Hac Selim Aa Ktp., no:: 536; Beyazt Devlet Ktp., Beyazt, no:: 3716.27
Kitabn ilk basks Khirede (Bulak) H. 1281 ylnda yaplmtr. Dier basklar: Msr (Khire, Bulak) 1284, 1289, 1302, 1303, 1318, 1960, 1968, 1973; Beyrut, 1983, ts., (Drl-Elbb); Karai, 1992. Ayrca, yerini tesbit edemediimiz bir
basks da Dru hyil-Ktbil-Arab tarafndan 1985 ylnda yaplmtr.
21
22
23
24
25
26
27
bnl-Cevz, age, XVIII/173; bns-S, Trhul-hulefil-Abbsiyyn, Khire 1993, s. 128; eattanf, age, s. 96; ez-Zeheb, Siyeru almin-nbel, XX/447, 449; et-Tdif, age, s. 7-8, 22;
bnl-md, ezertz-zeheb, Beyrut, 1979, III/199.
bnn-Neccr, age, s. 306; el-Askaln, age, s. 31; ed-Deyr, age, vr. 15a.
El-Karamn, Al b. Muhammed, el-Hakkuz-zhir f erhi hli-eyh Abdilkdir, (?-?), s. 28.
Es-Smerr, age, s. 16.
Bk. e-attanf, age, s. 115.
Bk. bnl-Verd, age, II/110.
Bunlarn dnda Brockelmann bir ka tne yazma nshadan daha bahsetmektedir. (Bk.
Brockelmann, Geschichte der Arabischen Litteratr (GAL), Leiden 1943, I/562; GAS, I/778.
28
el-Fethur-Rabbn | 187
Abdlkdir el-Geylnnin vaaz ve sohbet meclisleri haftada cefa yaplrd. Cuma sabahlar ve Sal akamlar medresede, Pazar sabahlar ise ribatta
olurdu.
Bask, tahkik ve tercmelerden anlaldna gre aslnda meclislerin konu
bal yoktur, ancak, konunun muhtevsna uygun balklar sonradan konmutur. Konusu tamniyle tasavvuf dnce, ahlk, dp ve erkn vs. ile ilgilidir.
Eserde hem tasavvufun ana konularna, hem de tarkat esaslarna ilikin
eyhin grlerini para para ve bzan da biraz daha toplu bir ekilde bulmak
mmkndr. Bu cmleden olarak onda; zhd, tevbe, takv, kr, sabr, rz,
sdk, ihls, muhabbet, uzlet, halvet, celvet, kalp tasfiyesi, nefis tezkiyesi, tefekkr, murkabe, tat, zhir ve btn cihad, hrs, riy, tevzu, havf, mhede,
ilim-amel ilikisi, zhir-btn uyumu, zikir ve eitleri, irde, havtr, ilhm,
athiye, kurbet, tevhd, Kitap ve Snnete ittib, fen-bek, kn, mrifet-irfnrif, seyrin aamalar, vuslat, hakkat, msivy terk, kabz-bast, velyet, evliyenbiy, mahv-isbt< gibi nazar ve pratik tasavvufun ana konularnn yansra,
Hakk ak vey gizli tiraz etmemek, evliyya hrmet, seyr u slk, niblik,
halkn derecelendirilmesi, ricl-i gayb (kutup, evliy, abdl, nceb), mrdmurd, sohbet eitleri, eyh-mrd ilikisi, eyh zarreti, eyh eitleri, kalp-sr
ve ruh gz, irk, yalnzca Allha gvenme ve ondan isteme, nefse muhlefet,
erat-tarkat ilikisi, dervilere hizmet, yakaza hli, bidyet-nihyet, velnin
nazar, nefsn putlar, hell lokma yemenin nemi, dny-hiret dengesi,
evliynn lm, lm eitleri< gibi tarkat esaslar da ele alnm ve ilenmitir.
Tasavvuf kaynaklarda ska rastlanan ve zaman zaman hads olarak zikredilen Nefsini bilen Rabbini bilir Bir saat tefekkr, bir geceyi ibdetle geirmekten hayrldr Dny sevgisi her hatnn badr Allh tanyann
dili tutulur Dny hiretin tarlasdr.. Yalan mn uzaklatrr nce dn
ilimlerde derinle, sonra uzlete ekil Ben kalpleri benim iin krk olanlarla
berberim nsanlar uykudadr, ldkleri zaman uyanrlar gibi szler elFethur-rabbnde de kullanlmtr.
el-Fethur-rabbn Arapa olmasna ramen ierisinde, rezkriyye,
cmekiyye, rzene, zkr gibi Farsa vey Trkeden Arapaya getii zan-
29
30
31
32
33
el-Fethur-Rabbn | 189
eksik olduu, vaazdaki nemli yerlerin ya da yazan kiinin not edebildii vey
yazlmasn uygun bulduu ksmlarn aktarld grlr. Son meclis ise olduka uzun ve mteferrik konulardan olumaktadr. Kitabn sonuna eyhin
veft ilve edilmitir. Bu ilvenin kim tarafndan ve ne zaman yapld ise
mehldr.
Abdlkdir el-Geyln vaaza balamadan nce Kurn- Kerm okunur ve
sonra konumasna, klasik slm gelenekte olduu gibi du ile balard. Sonra
ileyecei konu ile ilgili yet ve hadsleri verir, belli bir metne bal kalmadan,
irticl olarak konuya devam ederdi.34 Meclislerin sonunda ise genellikle Rabbimiz bize dnyda da hirette de iyilik ver ve bizi cehennem azbndan koru35 yetinin okunduunu tesbit ediyoruz.
eyh vaazlarnda son derece tesirli, akc ve sammdir. Cennet-cehennem,
mkfat-cez, iyi-kt, hayr-er gibi zt unsurlar dim bir arada kullanm,
insanlar yapacaklar amellere gre uyarmaya veya mjdelemeye olduka ihtimam gstermi, bol bol yet, hads, kssa, rivyet, menkbe, kelm- kibr ve
veczeler kullanarak sohbetini sslemitir. Dny haytnn geicilii, asl
haytn hirette balayaca, Allah rzsn kazanmann balca hedef olduu
vaazlarnn ana temasn oluturur. Konular arasnda belli bir btnln olduu da sylenemez. Konuma irticl olarak yapld iin, konumann akna gre konudan konuya geilmekte ve muhtev kendiliinden ekillenmektedir. Onun konumasnn tesriyle insan kendisini bir anda cennetin en yksek
katnda vey cehennemin en aa derekesinde hissetmektedir. Bu, sohbetin
son derece canl olduunun bir ireti olduu gibi, halk tarafndan sohbetlere
fazlaca rabet gsterilmesinin de bir sebebini de zah etmektedir.
Sz arasnda sk sk ey oul!, ey kavim gibi nidlar ile muhatabn zihni
uyank tutulmaya allmtr. Kimi zaman tatl, yumuak szler, latf ifdeler
kullanlrken, kimi zaman da yazklar olsun sana! gibi olduka sert uyarlara
yer verilmitir ki, bunlarn says da az deildir.
nsanlarn ummuna ynelik hitbeti ihtiv ettii iin kitabn dili olduka
basit ve aktr. Sohbet esnsnda ak, anlalr tebihlere bolca yer verildii
dikkat eker. Hitap dorudan doruya muhtabadr. Hz. eyh sk sk kendisinden rnekler verir ve dinleyici ile aralarnda sk bir yaknlk gerekletirir.
Mesel yle der:
34
35
Biliniz ki, ben sizin obannzm, sizi sevkedenim, sizin bekinizim. Buraya kolay
gelmedim. Her eyi tevhd klc ile kestikten sonra bu makma ulatm. Size zarar da
verebilirim, fayda da.. Beni vmeniz de, yermeniz de, bana tevecch etmeniz de, benden yz evirmeniz de benim indimde ayndr. Birok kii vardr ki, nceleri beni oka zemmederken, onun zemmi vmeye dnmtr. Aslnda her ikisi de Allahtandr, ondan deil. Size tevecchm, sizi tutmaya almam Allah iindir. Keke
mmkn olsayd da her birinizle kabre berber girseydim ve Mnker ve Nekire onun
yerine ben cevap verseydim. Bu sdece size olan merhametimden ve efkatimden dolaydr. Allah bir kuluna dier bir kulunu sevdirince onun kalbine o kiiye kar vecd
ve efkat ilk edermi<36
el-Fethur-Rabbn | 191
el-Fethur-rabbn ise hemen bu zaman diliminin akabinde, tasavvuf dncenin toplumun hemen her kesimi tarafndan sempatiyle benimsendii bir
dnemde, yni tarkatler dneminin hemen balarnda kaleme alnmtr. Bu
adan da onun, zelde Kdiriyyenin, genelde ise dier tarkatlerin sisteminin
belirlenmesinde bir nclk ettiini sylemek yanl olmaz. Bu sebepledir ki,
dier tarkatlerde de ayn metot tkip edilerek prlerin grlerinin kayda geirildiini tesbit ediyoruz. Mesel Rifiyye tarkatinin pri Ahmed er-Rifnin elBurhnl-meyyed ve en-Nizml-hs li-ehlil-ihtiss isimli eserleri ayn ekilde
vaazlardan derlenmitir.40 Yine, Mevlnnn Mesnevsinin de mridlere tasavvuf ve tarkat esaslarn retmek amacyla kaleme alndn biliyoruz.41 Hocann ya da eyhin sohbetini kayda geirerek kitap hline getirme gelenei ok
eskilere dayand gibi, bu gelenek gnmzde de geerliliini etkili bir ekilde
devam ettirmektedir.
8. el-Fethur-rabbnnin Tesirleri
Abdlkdir el-Geyln Hris el-Muhsib, Abdlkerm el-Kueyr ve mm elGazl gibi selefleri tarafndan snrlar izilen snn tasavvuf anlaynn yerlemesinde ve gelimesinde nemli rol oynam sflerden birisidir. Hatt,
Hallc el-Mansr ve bn Arab ve tkipilerine kar olduka edd davranan
bn Teymiyyenin dier sflere kar tam tersi bir tavr sergilemesinde,
Abdlkdir el-Geyln ile ayn mezhepten, mensuplar daha nce mutasavvflara kar en sert tepkiyi gstermi olan Hanbeliyye mezhebinden olmasnn
tesirli olduu uzak bir ihtimal olmasa gerektir. Burada, tasavvuf ile onun en
sert murz durumunda olan Hanbeliyyenin barmasnda ve uzlamasnda
eyhin emeinin ve paynn son derece nemli olduunu da syleyebiliriz.
phesiz ki, Abdlkdir el-Geylnnin tasavvuf grlerinin gnmze
kadar ulamasnn ve Kdiriyyenin hzla slm dnysna yaylmasnn sebeplerinin birisi de Hz. Prin sohbetlerinin biraraya getirilmesiyle oluan eserleridir.42 S. Uludan da belirttii gibi,43 onun tasavvuf bakmndan en nemli eseri
40
41
42
43
ise el-Fethur-rabbndir. Onun Badattki, nefes ve sohbetleriyle balayan tasavvuf dncesinin, tarkat anlaynn Endonezyadan Endlse, Yemenden Yesiye, Nijeryadan Niboluya kadar ok geni topraklarda kendisine tlip ve slik bulabilmi44 olmasnda bu eserinin ok nemli bir yerinin olduu muhakkaktr.
Bugn Abdlkdir el-Geyln ve Kdiriyye hakknda yaplan almalarda
onun tasavvuf anlaynn ve tarkat sisteminin ortaya konmasnda el-Fethurrabbnnin en fazla mrcaat edilen kaynak olduunu gryoruz.
Kald ki, bu kitapla ilgili akademik almalar da yaplmtr. Bizim tesbit
ettiimiz kadaryla, bunlardan birisi Ankara . lhiyat Fakltesinde Kerem
Bykzer isimli bir renci tarafndan 1992 ylnda Abdlkdir Geylnnin elFethur-rabbn Eserindeki Hadsler ismiyle yaplan lisans tezidir. Seluk .
lhiyt Fakltesi retim yelerinden Muhittin Uysaln doktora tezine de daha nce atfta bulunmutuk. Bir dier alma ise Jean-Claude Vadete ittir.
LInspiration du Shaykh Al-Jlni dans le Fath al-Rabbni ismini tayan bu alma Revue des Etudes Islamiques Dergisinin (Paris, 1983) 51. saysnn 51-62. sayfalar arasnda yaynlanmtr. Vadet, bu maklesinde Abdlkdir el-Geylnnin
el-Fethur-rabbndeki tasavvuf dncesini ortaya koymaya almtr.
El-Fethur-rabbn hakkndaki szlerimizi bn Azzzun u szleri ile noktalamak istiyoruz: Bu, mbrek, latf bir kitaptr. Btn gzel meziyetler onda
toplanmtr. O nefs bir kitaptr. Mrdler iin bir tabsra (gnl gzn aan),
rifler iin bir tezkire (gzel bir nashat), gfiller iin bir tenbh ve eytann
dostlarn perian eden bir kitaptr.45
Gerekten de, insan el-Fethur-rabbnyi okuyunca onun tesirinden hemen
etkilenmekte ve iinde bir ferahlk, gnlnde bir sevin, kalbinde Allh bir
yaknlk, hirete dnk bir yaama ve msivya kar zhit olma arzusu, Hz.
Peygambere daha sk sarlma ihtiyc.. gibi duygularla dolmaktadr. Bylece,
bu eserin yzyllardan beri ve hl niin elden ele dolatnn, insanlarn niin
ona bu derece rabet gsterdiklerinin sebebini de en ksa yoldan anlyoruz.
44
45
el-Fethur-Rabbn | 193
rnek Metin
.
:
. .
. ( )
.
: . ( :
) . ( :
) .
. .
. . .
.
. (
) .
. .
.
.
.
.
.
. .
.
.
.
. !
.
. . .
. . :
. .
. .
.
( : )
. .
).
! ( :
1. MECLS
Kader baa geldii zaman gnderene kafa tutmak, inanc ldrr; Tevhid
Allah birleme- nurunu sndrr; tevekkl ve ihls yok eder.
man sahibinin kalbi, niin ve neden oldu, gibi szleri bilmez. Belki undan veya
bundan oldu, gibi yersiz laflar da dile getirmez. Bildii tek ey vardr, o da:
-Bastne, ho geldi; Safalar getirdi diye karlamaktr.
Nefis, tmyle muhalefet safnda durur. Durmadan niza karr; daima karklk
ister. Onun slahn dileyen, cihad ehli olsun. Ta errinden emin oluncaya kadar. O
nefis, er iinde erdir. Onunla cihad edersen emin olabilirsin. Neticede greceksin ki, hayr iinde hayr oluyor. Cihad devam ettii mddete onu her iyilie uyar
bulursun. badetleri holukla yapmaya koyulur. Ve bu uyarlk mkafat olarak u
ilahi hitap ona gelir: Ey mutmeinne sakin, Hakka uyar- nefis, Rabbine dn. O,
senden raz; sen de ondan honut olarak (89/27, 28, 29)
Bu cihad sonunda, nefse itimat caiz olur. nk, erli yn slah olmutur. Nefsi
halkn eline brakma Ta ki, manevi pederi brahime(s) nisbeti yerinde olsun
O ki, nefsi bir yana atmt. Ve herkesten ayr tutmutu. ahsi hevesini sndrmt.
Bolukta uuyordu. Btn varl ile sakindi. Her ey onu ateten korumaya geliyordu. Ama, onun bunlara aldr ettii yoktu. Allahtan baka kimseden talebi
yoktu. Biz atee: brahime yakc olma, serin ve selamet zre ol dedik. (21/69)
mealinde gelen ilahi fermann inzaline sebep oldu.
Sabrl kullara, Allahn bu dnyada hesapsz yardm olur. Ahirette ise saysz nimetleri u ayet-i kerime szmze ahittir: Sabrl kullarn mkafat bol ve hesapsz
verilir. (39/10) Sabrl kullarn bu lemde ektii cefa, onun gznden kamaz.
Siz, bir an olsun onun uruna sabr yolunu tutun; yllarca ecrini alrszn. Zaten mr
boyunca Kahraman lakabyla gezen, onu, bir anlk cesaret sonunda almtr.
Allah sabrl kiilerle olur. (2/153). Bu olu, maddi bir terim deildir, manevidir.
Sabrly Allah zafere ulatrr, yardmn bol eder. Siz sabra devam ettike her an
yardmcnz O olur. Yeter ki, Ona balanmay ve Onun varlna snmay bilesiniz. Onunla sabredin, Onunla ayk olun; gaflet uykusundan uyann.
Uyanmay, lm anna brakmayn; nceden uyann. Biliniz ki, o anda uyanmanz
sizi felaketin kucandan eviremez. Onun huzuruna varmadan uyann. Onun
*
el-Fethur-Rabbn | 195
edid emirlerini duymadan gzlerinizi an. Sonra piman olursunuz; ama ne are
ki, faydasz olur.
Kalplerinizi slh etmeye aln. nk onun salh bulmas, btn varln salha
ermesi saylr. Bu mevzuda, Peygamber(s) Efendimizin u hads-i erifini anlatmak
yerinde olur: Ayk olun, insanda bir et paras vardr. O iyi olunca, b tn duygular gzelleir. O fesada urarsa btn duygular iyiliini kaybeder. te o et paras
kalptir. Kalbin salh; takva, tevekkl ve btn ilerde ihls sahibi ol makla
mmkndr. Fesad ise; bunlarn yokluu ile olur. Kalp, u bnye kafesinde bir ku
gibidir. Ve bir ie iinde sak l inciye benzer; hazinede gizli, muteber bir meta gibidir. Bakla cak ey, kafes deil, iindeki kutur. indeki inciye baklmaldr, i eye
deil. Hazinedeki muteber nesne dururken, duvarna, kerpicine bakmak neye yarar.
Allahm, duygularmz itaatinde kullan. Kalplerimizi marifet nurunla doldur. Hayatmz boyunca yolunda kalmak iin bizlere ba ar ihsan eyle! Bizleri gemiteki iyilere kat. Onlara verdiini bi ze de nasip et. Onlara zatn vermitin; bize de ver!
min!
Ey cemaat! Allah yolunda olun. Slihler byle yapt da erdi. Siz Allah yolunda
olursanz, O da size yardmc olur. Slih kiiler, hak yolda bylece erdiler; bir an bile ilhi yardm onlardan kesilmedi. Hak katndan kacak kararlarn lehinize olmasn arzu ediyor sanz, Onun itaatine koun. Onun yolunda sabrla devam edin.
Yap t ilere boyun ein. Hakkn hkm ne olursa olsun, raz olun. Gerek size,
gerekse bakasna bu yolda her ne ki geldi, uhdenize d en raz olmaktr, teslim
olmaktr. Allah yolcular dnyay bir yana attlar. Ksmetlerini alrken takva eli ile
aldlar. Bu arada ver -phelileri brakma- hlini de bir yana atmadlar. Bu hli
benliklerine sindirdikten sonra br lemi istediler. Bu ileri bitince, hiret yolculuuna hazrlk yapmaya koyuldular. Nefislerine kar isyan bayran ektiler. Yaratanlar nnde boynu bkk ve itaat ehli oldular. Onlarn vazifesi, nce ne fislerini
yola getirmek, sonra bakalarn. nce zlerine t verdi ler; sonra da bakalarna.
Ey evlat! nce nefsine t ver. Onu yola getir; sonra da baka larn. Sana nefsin
zelliklerini bulmak balca vazifedir. Bunu yap madan bakasna gitme. Senin,
henz slaha muhta hllerin vardr. Bunu sen de biliyorsun. Yazktr; bunu bildiin
hlde, gayrn slah sana nice nasip olur? Gzlerin bir adm teyi grmyor. Krleri
ne yinle yola getirmek sevdasndasn? nsanlar, ancak ileri grl ve basiret sahibi olanlar yola getirebilir. Daim dalgalarla kabaran de nizden ancak
Mahmd(s) -Peygamberimiz- kurtarabilir. Ve onun hakiki vrisleri nsanlar Allaha, Allahn irfan ve tam man nasip ettii kimseler gtrebilir. Ama onun hakik
ilminden ve irfanndan nasibi olmayanlar, nc olamazlar. Hak tasarrufundan sana laf amak dmez. Sana gereken; Onu sevmek ve Ondan gayr kimseden
korkmamak. Ve btn ileri Onun uruna grmek Bunlar kalple olur. Dil grltsne getirip sze bo makla olmaz. Sonra mihenk tana vurulunca utanrsn. Herkesin iin de iddia etmek yakmaz. Kuru davaya kimse inanmaz. Halk arasn da
sylediin szleri, yalnz kaldn zaman da sylyor musun? Ay n duygular tek
bana kaldn zaman da duyman kabil oluyor mu? te, en nemli i, bu oluyorsa mesele yok! Kap nnde tevhid, ieri girince de irk! Yakr m? Bu, nifak alametidir. i bozuk olma nn ta kendisidir.
Acrm sana. Szn ittik -ktlkten saknma- dan alyor, kalbin ise fitne karmaya meyyal. kr dilinden braktn yok; ama kalbin daima itiraz hlinde. Allah Tel bir kuds hadiste yle bu yurur: Ey insanolu, iyiliim sana daima inmekte; ama senin de k tlklerin bana gelmekte Bu nasl oluyor? Tehlikede
olduunu gryorum; acyorum. Allaha kul olduunu iddia ediyorsun, ibadet
ederken de kalbinde bakasn saklyorsun. Hakiki mnada Ona kulluk etseydin,
Onda yok olurdun. Onun var lnda erir, kaybolurdun.
Tam mana sahip olan, nefis eytanna boyun emez. ahs arzu larna uymaz. Aslnda man sahibi, nefis denen bir eye hak tanmaz. Hakk tannmayan ve bilinmeyen bir varla nasl boyun eilir ki? Hele ktl herkese msellem olunca man sahibi, Rabbinden bakasna inanmaz ve varlk tanmaz, Onun gayrn bir yana atm tr. Hele dnyalk eylerden hi holanmaz, br lemi arzular. Bu
hle eren, elbette ki Mevls ile olur. Btn kulluunu Onun uruna yapar. Cmle
vaktini Onun yolunda geirir. man sahibi, can kula ile u ilh hitab iitmitir:
Onlar yalnz Allaha kullukla emrolunmulardr. Din yolun da pak ve ihls sahibi
olarak. (el-Beyyine, 98/5) Varlnda beslenen halk, Hakka e etmekten sakn.
Allah tevhid et. nk btn eyann yaratcs Odur. Her ne varsa hepsi Onun
elindedir. Ey Onsuz ey arayan adam, bata akln ara! Sen akln yitirmisin.
Onun hazinesi dnda bir ey var m? u yet-i kerimeyi iyi dinle: Bize gre, sakl
hibir ey yoktur. Her ey bize malmdur. (el-Hicr, 15/21)
DVN-I HKMET
AHMED YESEV
Kadir ZKSE *
1. Giri
Ahmed Yesev, tasavvuf mahiyetteki iirleri ve tesis ettii tarikat ile Trklerin
manev hayat zerinde asrlarca tesir etmi bir ahsiyettir. Biz bu makalemizde
onun bir btn olarak tannmasn ve bir tasavvuf klasii olarak Dvn- Hikmet
isimli eserini tantmaya alacaz. Sf bir ahsiyet rneinde mill ve slam
geleneimizin daha iyi tannmasna katkda bulunmak istiyoruz. Burada
Ahmed Yesevinin kiilii, fikirleri ve Yeseviyye Tarikat hakknda detayl bir
tartmaya girmek istemiyoruz. Onun bu zelliklerinin bir btn hlinde deerlendirilmesinden sonra daha ok Dvn- Hikmet zerinde duracaz. Eserinin
daha iyi tannabilmesi iin yer yer onun tasavvuf kiiliine vurgu yapacaz.
XI-XII. asrda Mverunnehir, Karahanllar Devletinin hakimiyeti altnda
idi. Bu dnemde Trk hanedanlar arasnda taht mcadelesi, srekli kargaa ve
siyas istikrarszlk hkm sryordu. Batn ve Rafiz unsurlar, devleti iten
kemirerek ykmn eiine getiriyordu.1 te bylesi bir atmosferde Ahmed
Yesev, Trk halklar arasnda vahdetin salanmasna, er izgiden uzak kitlelere slam hassasiyeti alamaya, nebev snnetin yaygnlamasna ve birlikte
yaama tecrbesinin tekmlne nclk etmitir.
*
1
Trklerin slam kabulleri ile beraber Orta Asyada balayan erken sflik geleneini temsil
ettii iin Pr-i Trkistn unvanyla anlmtr. Bk. Feriddin Attr, Tezkiretl-Evliy, Erkam
Yay., stanbul 1404/1984, s. 227; A.Yaar Ocak, Anadolu Trk Sfliinde Ahmed-i Yesev
Geleneinin Teekkl, Milletleraras Ahmed Yesev Sempozyumu Bildirileri, Ankara 1992, s. 75.
Sayramda mam Muhammed b. Ali neslinden gelenlere Hce, bu silsileye bal olanlara da
Hcegn denilmekteydi. Ahmed Yesev de bu silsileye bal olduu iin Hce Ahmed,
Hce Ahmed Yesev, Kul Hce Ahmed eklinde anlmaktadr. (Kemal Eraslan, Giri,
Divn- Hikmet Semeler, Kltr Bakanl Yay., 2.bs., Ankara 1991, s. 10.) Ayrca XV. yzyln
sonlarna doru Yesevlikle aa yukar ayn mntkada teekkl eden Nakbendlik geleneinin de douuna etkisi olan Hcegn silsilesinden saylmas nedeniyle Ahmed Yesev
Hce-i Trkistan unvanyla anlmtr. (A.Yaar Ocak, Ahmed-i Yesev Geleneinin Teekkl, Milletleraras Ahmed Yesev Sempozyumu Bildirileri, s. 75.)
Sayram kasabas, Aksu sancana bal ve Aksunun 176 km. kuzeydousunda bulunmaktadr. Sayram, Tarm rmana bal hyr nehrine dklen Karasunun zerinde kk bir
kasabadr. stcb ve Akehir adyla da anlmaktadr. Halkn Trkler ve Acemler oluturmaktadr. (Eraslan, Giri, Divn- Hikmet, 6.) Neler gelse, grmek gerek o Hdadan; Yusufunu
ayrdlar o Kenandan, doduum yer o mbarek Trkistanndan, barma talar vurup
geldim ite. tarznda devam eden hikmette ise doum yerinin Trkistan olduu belirtilmektedir. Ahmed-i Yesev, Divn- Hikmet Semeler, haz. Kemal Eraslan, Kltr Bakanl yay.,
2.bs, Ankara 1991, s. 94.
lgili drtlk yledir: Arzuluyum akrabalk vilayete, byk babam ravzalar Ak Trbete,
babamn ruhu sald beni bu gurbete, bilmem ki ben nasl taksir kldm ite. Yesev, Divn-
Hikmet, s. 96.
Yesi, bugnk adyla Trkistan ehri Ouz Hann hkmet merkezi olmas dolaysyla, Trk
7
8
9
10
11
12
menkbelerine karm mehur bir yerdir. Bilhassa Hoca Ahmedin bu ehre izafetle Yesev
lakabn almas, Trk lemindeki tarih ehemmiyetini bir kat daha artrmtr.
Kasm Kufral, Nakbendiliin Kurulu ve Yayl, baslmam doktora tezi, stanbul niversitesi, stanbul 1949, s. 30.
Fuad Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Diyanet leri Bakanl Yay., Ankara 1993,
ss. 63-64.
Yiti yata Arslan Baba birdim selam
Hak Mustafa emanetin klng inm
Uol vaktda ming bir zikrin kldm tamam
Nefsim lp l-mekna atm muna
(Yedi yata Arslan Baba selam verdim; Hak Mustafa emanetini lutfedin! dedim; hem o vakit bin bir zikrini tamam ettim; nefsim lp l-mekna ykseldim ite.) Bk. Yesev, Divn-
Hikmet, s. 54.
Tasavvuf, sembolik dile nem veren bir dnce sistemidir. Buradaki hurma ifadesini de
remz olarak ele almamz gerekir. Dolaysyla Hurma kavram ile kastedilen hurmann
maddesi deil, Arslan Baba vastasyla Hz. Peygamberden dorudan doruya emnet olarak getirilip Ahmed Yesevye verilen mnev bir olgudur. Kendisine takdim edilen bu
hurma onu iki lemden geirip mest klmtr. Bursev rneinde grlecei zere mutasavvflar, Nahl suresinin on birinci yetinde geen hurma kelimesine ir (sembolik) bir
anlam ykleyerek, bunu ilh mrifet ve hakkatler, mevhibeler, mnev hller, ilh sfatlarn tecellleri, ahlk- hamde ve meyveleri olan mhede, mkefe ve mnev hller olarak aklamlardr. (smail Hakk Bursevi, Tefsiru Rhul-Beyn, Eser Yaynevi, stanbul 1389,
c. V, ss. 15-16.) Ksaca, Hz. Peygamberden Ahmet Yesevye Arslan Baba vstasyla ulatrlan hurma remzi ile ifde edilen bu mnev deerlerin Muhammed ahlk, Muhammed irfan, ilh ak ve mrifet olduu Hikmetlerinde iledii mevzlardan da anlalmaktadr. Bk.
Mustafa Tahral, Ahmed Yesevnin Dvn- Hikmetinde Din-Tasavvuf Unsurlar, Yesevlik
Bilgisi, Ahmet Yesev Vakf yay., Ankara 1998, s. 168.
Kufral, Nakbendiliin Kurulu ve Yayl, s. 31.
Ge umas, Ar ve Krs pyesini elde etmesi, ruhlardan hisse almas, peygamberlerin gelip
kendisini grmeleri, krklarla bulumas, Hz. Peygamber(s)den hurma almas, sapm kiilere
doru yolu gstermesi, Hzr ile arkadalk yapmas, taate ynelmesi, oruca devam etmesi,
v tecrbeleri ancak tasavvuf terminolojisine vukufiyetle salayabiliriz. Tasavvuftaki veldet (doum) kavram, talibin mride intisb etmesi ve tarikata
girmesi eklinde tanmlanr. Bu ikinci doum (veldet-i snye), manev doum
(veldet-i maneviyye), ruhsal dou (veldet-i rhiyye) gibi isimlerle anlr. Birinci doumda, madde lemi ile ba kuran insan, ikinci douunda mn lemi
ile irtibat kurar. Dolaysyla onun bu manev tecrbeleri tasavvuf intisabnn
akabinde gereklemitir.13 Dolaysyla Ahmed Yesevnin Arslan Baba adl
eyhle yedi yanda bulumas, onun tasavvuf hayata balaynn yedinci senesinde olmas gerekir. Cebeciolu, Ahmed Yesevnin Arslan Baba ile grt tarihe dair tespitini u ekilde ortaya koymaktadr:
Doar domaz dokuz saat duramayp ge umas, onun tasavvufa ilk adm att
gn yaam olduu bir tecrbe eklinde deerlendirilmelidir. nsann ruh tekmlnde akn, soyut dnceye yatknlk kazanabilmesinin ilm olarak on bir yandan
sonraya ait oluu gz nnde bulundurulursa, Ahmet Yesevnin bu manev doumunun, madd doua ait on bir veya onu takip eden yalarda vuk bulduunu syleyebiliriz. Bu takdirde Arslan Baba ile 18-20 yalarnda karlam ve ondan mnev emaneti almtr. Bir insann, bu yata manev alanda olgunlua mazhar olmas
makldr.14
13
14
15
17
18
da, medrese ilimlerinde mtehasss bir ahsiyet olmasna ramen, mntesiplerine anlayabilecekleri bir dil ile hitap etmi, gnn modasna uyarak Farsa
eserler kaleme almak yerine Trke hikmetler sylemitir. Arapa ve Farsa
bilmeyen Trklere, tasavvuf zevki ve manev neeyi Trk edebiyatnn basit
ekilleri, ahlk ve tasavvuf manzumeleri ile anlatmtr.19
63 yana girdikten sonra Ahmed Yesev, tekkesinin bir tarafna arn
derinliinde bir ilehane yaptrarak oraya ekilmitir. Onun bu tutumu, Hz.
Peygamberin mrnn o kadar oluunu kendine sve edinmesinden kaynaklanmtr.20 Kesretten kinaye de olsa etrafnda 99.000 mridin topland rivayet edilmitir.21
Ahmed Yesev tpk mridi Hemedn gibi Hanefi mezhebinde bir fakih
ve er esaslara vkf, eriatla tarikat kaynatran bir lim, dinin gereklerine
kar duyarszln tarikat dbyla uyumayacan ner ve telkin eden bir
mriddi.22 Onun manev ve ilm kiiliini, Kprl u tespitleriyle zetlemektedir:
Ahmed Yesev vakarl, uzak grl ve muhakemeli bir Trk mutasavvfdr.
Cneyd-i Baddnin Tasavvuf terk-i dev ve ktmn-i menden ibarettir. szn
tamamen yerine getirmekteydi. Eserlerinde itikat esaslarn tehlikeye drecek zel
yaklamlara rastlanlmamaktadr. Geni perspektife sahip kimi ran sflerinin eriata
ksmen de olsa ters den dikkatsiz szleri, aykr fikir ve temaylleri Ahmet Yesevde
grlmemektedir. Bir vakit namaz klmayann domuzdan fark kalmayacan syleyecek kadar er hkmlere ballk gstermekteydi. Her manzumesinde gnahtan
bahsedip istifar eylemekte, cennet-cehennem hllerinden ve sf menkbelerinden
bahsederek tevazu ile mafiret dilemektedir. Etrafnda ok sayda kiinin toplanmasnda ana sebep, eriat noktasnda gsterdii bu denli titizlik ve kulland sade dildir.
Ksaca Ahmed Yesev, evresinin ihtiyalarn anlam ve onun gereklemesine gayret
sarf etmitir.23
Gnmz Yesi ananesine gre Ahmed Yesevnin brahim adl bir olu
dnyaya gelmi, fakat daha babas hayattayken vefat etmitir. Ayrca Gevher
Hons veya Gevher ehnz isimli bir kz dnyaya gelmi ve asrlardan beri
19
20
21
22
23
25
26
27
Kprl, lk Mutasavvflar, ss. 76-77; Ahmed Yesev, slm Ansiklopedisi, Milli Eitim Basmevi, stanbul 1993, c. I, s. 211; Hayati Bice, Hoca Ahmed Yesev ve Dvn- Hikmet zerine, Dvn- Hikmet, TDV Yay., Ankara 1993, s. xv.
Nihad Smi Banarl, Resimli Trk Edebiyat Tarihi, Milli Eitim Basmevi, stanbul 1997, c. I, s.
278.
Kprl, lk Mutasavvflar, ss. 79-83.
Kprl, Ahmed Yesev, slm Ansiklopedisi, I/211; Kemal Eraslan, Ahmed-i Yesev, Tr-
Ahmed Yesevnin Trk dnyasndaki kalc tesirlerinden biri de yetitirdii ve Trk dnyasnn drt bir yanna gnderdii halifeleridir. Bu isimler her
yerde Ahmed Yesevnin telkinleri dorultusunda bir irad faaliyetini srdrerek, ortak slm bilincin hakim olmasna katk salamlardr.28 Rivayete gre,
Ahmed Yesevnin on iki bini kendi blgesinde, doksan bini uzak blgelerde
olmak zere mridleri ve tasavvuf geleneine uygun olarak ok sayda halifesi
vard.29 Ahmed Yesev Trkistann her tarafna birok halifeler gndermitir.
Bunlarn byk ksm gelien olaylar sonucu unutulmusa da, nde gelen kimi
halifeleri bilinmektedir. Bunlarn ilki Mansur Ata (.594/1197)dr. Menkbelerde kendisinden oka bahsedilen Arslan Babann oludur. Mansur Atadan
sonra yerine olu Abdulmelik Ata, onun yerine ise olu Tc Hce (.607/1210),
daha sonra Zengi Ata gemitir. kinci halifesi Harezmli Said Ata
(.615/1218)dr. nc halifesi Sleyman Hakim Ata (.582/1185), Ahmed
Yesevnin Trkler arasnda en tannm halifesidir. Dervilik yolunda Trke
hikmetler syleyen, ibretli latifeleri ile tannan bir ahsiyettir. Sleyman Hakim
Ata Harezmde yaam ve blge halknn irad ile megul olmutur. Tarikata
mensup mridin byk ksm onun etrafnda toplanmtr.30 Ahmet Yesevnin
edebiyat sahasndaki ilk ve en tannm takipisidir. Reehat onun bir takm
Trke eserlerinden ve onlarn Trkistanda fazlasyla nl olduundan bahsetmektedir.31 Hem derviler arasndaki gelenek, hem de tarih, Hakim Sleyman Atann da Hoca Ahmed Yesev gibi bir mutasavvf air olduunu gstermektedir. Hakim Sleyman Ataya isnat edilmekte olan balca eserler; Bakrgan
Kitab, Ahirzaman Kitab, Meryem Kitab gibi Orta Asyada ve bilhassa dil evresinde hl byk bir vecd ve hararetle okunan bir takm halk eserleridir.
Ahmed Yesev tarznda sfiyne hikmetler yazmak srf edeb ve ahs deil,
deta Yesevlik zel dbndand. Hakim Sleyman Ata, bu gelenei ilk defa
tesis etmi olmak bakmndan, Yesev takipileri arasnda nemli bir yere sahiptir.32 1185de vefat edip Akkurgana defnedilen Hakim Sleyman Atann
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
mad, hatta belki daha kuvvetli bir ihtimal ile bu ismin ona sonradan verildii
sylenebilir.39
3.1. Dvn- Hikmetin Yazl Sebebi
mr boyunca samimi ve saygn bir sf olarak yaayan Ahmed Yesev, Arapa ve Farsa lisanlarndaki tasavvuf eserlerini anlayamayan Trkleri aydnlatma ve mridine tasavvuf hakikatleri takrir ve telkin maksadyla iire ynelmitir. Dolaysyla o hikmetlerini, edeb bir eser ortaya koymak amacyla yazmamtr. Ahmed Yesev iin hikmetler gaye deil, ancak birer vasta idi. slamiyetin esaslarn, eriatn ahkmn ve ehl-i snnet akdesini slmiyete yeni
girmi veya henz girmemi Trklere retmek, tasavvufun inceliklerini ve tarikatn db ve erknn mridlerine telkin etmek Ahmed Yesevnin hikmetlerinin balca gayesini tekil ediyordu.40
D leme ve onun tezahrlerine kar kaytsz kalan, ierisinde bulunduu
lem-i vahdetle, iki dnyay birer haha danesine benzeten Ahmed
Yesevnin yegne ilgi oda, halk irad ve onlar doru yola sevk dncesidir. Tasvir ettii din menkbeler, mnctlar, feryatlar ve istifarlar hep bu
yksek dnceyle yazlmtr. Erenlerin szn dinlemek, Kurn ve hadis
hkmlerine uymak, eriatla tarikat meczeylemek, ho dnyay brakmak,
riyzet ve mchede yolunu tutmak onun en ok tavsiye ettii eylerdendir. 41
Trklerin slamlamasn salayan ve Trkler arasnda tasavvuf dncenin nev nem bulmasna yol aan ok sayda sf bulunmasna ramen
Ahmed Yesev kadar Trk dnyasnda ilgi uyandran, kitleleri srkleyen ve
kendisinden sonra tesir halkasn bu denli devam ettiren baka bir isim yoktur.
Zira dierleri ya Acem kltrnn etkisinde kalm ya da ehir merkezlerinin
dna kamamtr.
Hitap ettii kesimlerin hem beer hem de manev dnyalarna ynelen
Ahmed Yesev, onlar dnmeye, duymaya ve bilhassa kendi kendilerinin
farkna varmaya armtr. O, btn dervilii ve mtevazilii ile t ve tavsiyelerini nce kendi benliine yneltmi, ikaz ve irat edilmeye en ok mstahak ve muhta olann yine kendisi olduunda srar etmi, bu ie, evvela ken39
40
41
dinden balama prensibiyle hareket ettii iin szleri etkili, tavsiyeleri tutulur
olmutur. O gnn tarihi ve corafyas iinde aknlk ve strap ierisinde bulunan halklarn yol gstericisi ve nderi olma zelliini kazanmtr. 42
Kitleleri dinin formel boyutundan azade klarak, er esaslara kar pervasz bir tutum sergileyerek mensuplarna tehlikeli bir hrriyet vadeden
Kalender, Hayder ve btn zmreler halkn ve bilhassa yeni mslman olmu
Trklerin iman ban zayf drmekte veya yanl mecralara srklemekteydiler. Samimi ve salam bir inanca sahip bulunan, fkh esaslarda otorite bir
kimlik hline gelen, slm eitimini st dzeyde tamamlayan Ahmed Yesev,
toplumun her kesimine ynelik mesajlar sunmaya balam, Ehl-i Snnet inancna ball, eriat n plana karan tarikat anlay, retime dnk ve istikamet izgisini esas alan gerek melametilii ile bu badirelerin Trkler arasnda
intiarna set ekmi, Trkistan batl ve sapkn fikirlerden arnm saf bir iman
izgisinde tutabilmitir. Arslan Babadan ald Melm merep kiilii ile asosyal deil hayatn merkezinde yer alan, gnn sorunlarnn farknda olan, itidalli ve verimli tutum sergileyen aktif bir eyh profili izmitir. Eli ile bizzat yapt ahap krek, kak ve kepeleri satarak geimini temin etmi, aln teri ve el
emei ile geinmeye zen gstermi, helal ve tayyib olann istenmesini
mridlerine tavsiye etmi, riyakr zhid, sevdal abid, dilenci suf ve hercai
dervilerden yaknmtr. 43 Dvn- Hikmette geen:
rfan Gndz, Ahmed Yesevnin Tarikat ve rad Anlay, Yesevlik Bilgisi, Ahmet Yesev
Vakf yay., Ankara 1998, s. 189.
Nihad Smi Banarl, Resimli Trk Edebiyat Tarihi, Milli Eitim Basmevi, stanbul 1997, c. I, s.
277; Gndz, Ahmed Yesevnin Tarikat ve rad Anlay, Yesevlik Bilgisi, ss. 189-190.
Ne ticaret ne de al-veri Allah anlamaktan, namaz klmaktan ve zekat vermekten alkoyamad erkekler... mealindeki yet-i kerime iin bk. en-Nur, 24/37.
Yesevi, Dvn- Hikmetten Semeler, s. 187.
nshalarn en eskisi XVI-XVII. asra aittir. Ahmed Yesevye ait hikmetler eitli
blgelerde ve deiik ahslar tarafndan derlenip yazya geirilmitir. Bu yzden yazmalarn hepsinde hikmet says farkldr. Dvn- Hikmetin yazma ve
basma nshalarnda bulunan hikmetlerin ounluunu Ahmed Yesevnin
hikmetleri tekil etmektedir. Bu hikmetlerde Kul Hce Ahmed, Hce Ahmed,
Miskn Ahmed, Yesev gibi pek ok mahlaslar kullanlmtr. Divn- Hikmet
mecmualarnda Ahmed Yesevye ait olanlarn dnda, Ubeyd, Zell,
Seyfddin, Nevy, Mereb, Meczb, Kul erf, Keml, Kasm, kan, Hveyd,
Hac Salih, Hlis, Garb, Fuzul, Fakr, Esad, Behbd, Azm Hce gibi Yesev
ahsiyetlerin hikmetleri de bulunmaktadr.46
Dvn- Hikmet mecmualarnda yer alan hikmetlerin says birbirinden farkldr. Dvn- Hikmetin dnya kitaplklarnda ve hususi ellerde pek ok yazma
ve basma nshalar vardr. En fazla hikmet Kazan basklarnda yer almaktadr.
Divn- Hikmetin Takend ve baz Kazan basklarnn banda veya sonunda
Ahmed Yesevye isnad edilen Fakrnme adl bir risale de yer almaktadr. Kprl ve Eraslann tespitlerine gre Fakrnme mstakil bir risaleden ziyade
Dvn- Hikmetin mensur mukaddimesini andrmaktadr. Slk db ve slk
mertebelerini anlatan bu risale Ahmed Yesev tarafndan deil, Hcenin bu husustaki grlerini esas alan bir Yesev dervii tarafndan kaleme alnmtr.47
Kprl, bu eserin Haznnin Cevhirul-ebrr min emvcil-bihr adl eserinden
karldn sylemektedir.48 Kemal Eraslan, 1977 ylnda Fakrnme isimli bu
risaleyi yaynlamtr.49
Dvn- Hikmetin yazma nshalarn u ekilde sralayabiliriz:
46
47
48
49
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
2.
3.
50
51
52
53
1.
2.
Eraslan, Ahmed-i Yesev, Yesevlik Bilgisi, 92; Develi, Ahmed Yesev, ss. 31-32.
Bice, Hoca Ahmed Yesev ve Dvn- Hikmet zerine, Dvn- Hikmet, s. XVII.
Eraslan, Ahmed-i Yesev, Yesevlik Bilgisi, s. 92.
Kprl, lk Mutasavvflar, s. 120.
3.
4.
5.
Hayati Bice, Ankara 1993 (Resul Muhammed Asurbayolunun basks esas alnmtr)
6.
Yusuf Azmun, stanbul 1994 (Tek-Esin Vakf no: 4deki nshann neridir.)54
54
55
56
57
58
sevilen ve eskiden beri ok kullanlan hece vezninin iki durakl yedili (4 + 3),
durakl on ikili (4 + 4 + 4) ve on drtl (7 + 7) ekilleriyle yazmtr. Bazen de on
altl (8+8) l kullanlmtr. Mncatta arzun Mefln mefln feln
vezni, arzla sylenen dier hikmetlerde ise Filtn filtn filn,
Mefln mefln feln, Mefln mefln mefln mefln,
Mefl mefl mefl feln vezinleri kullanlmtr. Baz hikmetlerde
arz vezninin ustalkla kullanlmas, bunlarn Ahmed Yesevye ait olmadklarn dndrmektedir. Drtlk eklindeki hikmetlerde mahlasn yer ald
msrada ou zaman bir hecelik fazlalk, baz msralarda ise bir hecelik eksiklik
grlmektedir. 59
Setii vezinlerde o devrin ortak zevkine uyan Ahmed Yesev, ahs yeniliklerden tamamyla ekinmi, kafiye bakmndan Arap ve Acemlere bal olmam, mill edebiyat geleneine tamamen sadk kalm ve halk edebiyatn
taklitle daha ok yarm kafiyeler kullanmtr. Yarm kafiyeler de ounlukla
fiillerin ekimlerinden vcuda gelmi ve eski redif usulne bal kalnmtr. 60
Kafiye olarak seilen kelimeler Arapa ve Farsa olduunda tam kafiyeye bavurmu, Trke kelimelerde ise yarm kafiye kullanmtr. Bazen de kafiye kullanmayp sadece redifle yetinmitir. Hikmetler henk unsuru olarak rediflerin
ayr bir yeri vardr. 61
Hikmetlerinin ekli, yani drtlklerdeki son msralarn daima ilk bendin
son msras ile ayn kafiyede olmas, hikmetlerin dini toplantlarda topluca
okunmak, belki ilahi eklinde sylenmek zere yazldn gsterir. 62
Hikmetlerin kayda geirilmesinde kadnlarn byk katks olmutur. Daha Ahmed Yesev hayatta iken kz Gevher ehnz, onun hikmetlerini renmi
ve retmitir. Gevher ehnz vastasyla hikmetler nce komulara, evre kylerin kadnlarna ve sonra da dalga dalga btn Trkistana yaylmtr. XII.
yzyldan gnmze kadar devam etmi olan bu gelenek, iltan diye isimlendirilen krk kiiden oluan kadn/kz grubu tarafndan belirli bir dzen ierisinde gerekletirilmitir. iltan grubu kare eklinde diz kerek otururlar, aralarnda kadn ve ocuklardan oluan dinleyiciler bulunurdu. Bylece dualar ve
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
Yazc, Trk-slm Kltrnn Oluum Ve Geliimi zerine Baz Dnceler, Yesevlik Bilgisi, ss. 74-75.
Kprl, lk Mutasavvflar, s. 154.
Kprl, lk Mutasavvflar, s. 156.
Nihad Smi Banarl, Resimli Trk Edebiyat Tarihi, Milli Eitim Basmevi, stanbul 1997, c. I, s.
280.
rnein; Vahdet hum ald meyhnege kirsem men / Bir cm iip ol meydin mest hayrn
bolsam men (52. Hikmet); Gevvs bahrga kirdim vcd ehrini kezdim / Drni sadefte krdm gevhemi kn iinde (62. Hikmet)
Develi, Ahmed Yesev, s. 31.
69
70
Gerek bir vris-i Muhammed ve insn- kmil olan Ahmed Yesev, vaz
ettii tarkat ve devrinde yetitirdii mrd ve talebeleriyle Pr-i Trkistan
sfatn almaya hak kazanm ve byk bir veli olarak tannmtr. Ayn zamanda o, Trk dili ve edebiyatnda bir byk r am, kendisinden sonra
gelen Ynus Emre, Erefolu Rm, Niyz-i Msr, Aziz Mahmd Hdy gibi
Anadolu ve Sleyman At rneinde olduu gibi birok Trkistan tekke
irlerine, ruh ve mnda olduu gibi, dil ve nazmda da rehberlik etmi, Trk
tasavvuf iirinin pr i olmutur. Onun rehberliinde Trk dili ile yazlm tasavvufi-edeb eserler slm edebiyat iinde ayr bir kol tekil etmi ve salam
bir yer alabilmitir. Ahmet Yesevnin on ikinci asrda tohumunu atarak gerekletirdii bu byk i, onun bir insn- kmil, bir pr oluunun, yani
mnev ahsiyetinin neticesidir. Zir o, sekiz asrdr zamann btn inklaplarna ve zevk deimelerine mukavemet ederek yaayan, sekiz asrdr birok aire taklit rnei olan, byk halk kitlesinin zevkine asrlarca nzmlk vazfesi
f eden bir edeb eser vcda getirmitir. Onun diktii Trk tasavvuf iiri
aac Ynus Emrenin dilinde Anadoluda kemalini bulmu, olgun meyvelerini
vermitir.71
Trk Edebiyatndaki tesir halkasn Kprl, iki boyutta ele almaktadr:
1.
2.
slm unsur konuda, yani esasta daha kuvvetli bir durumdadr. Mill unsur ise ekil ve vezinde daha ok gze arpmaktadr.72
Mill ananeyi ve manev neeyi birlikte yanstan Dvn- Hikmeti okuyup
ezberlemek, hatta muktedir olanlarca o tarzda iirler, yani hikmetler yazmak
Yesev tarikatna girenler iin deta tarikatn esaslarndan saylmtr. Zikir
meclislerinde okunan hikmetler, tabii, yle herhangi bir halk iirinin eseri gibi
telakki edilmemi, ona edeb hviyetinin tesinde kuds bir mahiyet verilmitir.
Yzyllar boyunca, zevk deimelerine ramen, Dvn- Hikmetin btn bu deimelerin stnde yaayabilmesi, onun derviler arasndaki tartmasz kuds
kymetinden ileri gelmektedir. Kprl, Dvn- Hikmeti asrlarca yaatan ve
yzyllarca bir takm takipilere rnek ittihaz ettiren iki nemli etkenden bahsetmektedir. Bunlar:
71
72
Birinci mil, eserin edeb kymetinden ok, Hoca Ahmed Yesevnin din-tasavvuf
nfzudur. kinci mil ise, Dvn- Hikmetin hkm srd alanlarn sekiz yzyldan
beri ayn hakim esaslar altnda yaamas ve bir fikir uyankl gsterememesidir.
Ahmed Yesevnin yayd ve telkin ettii din-tasavvuf gayeler, halk arasnda o zamandan beri deimek yle dursun, aksine, daha genilemi ve daha derinlemitir.
On ikinci yzyldan itibaren fkh, kelm, tasavvuf ve felsefe limleri, yeni bir ey vcuda getirememiler, eski belli esaslar etrafnda yersiz bir takm teferruatla uramlar, fikir alann geniletecek yerde, bilakis onu daha fazla daraltmlar ve kayt altna
almlardr. Mool istilas, bir aralk, Orta Asyann slm medeniyetine Uzakdoudan yeni bir takm unsurlar getirecek gibi olmusa da, din ve tasavvuf fikirler zerinde bunun hemen hibir deitirici tesiri grlmemitir. Nihayet Timur ve ocuklar
zamannda Orta Asya en parlak medeniyet devresini geirdikten sonra, eybn hanedannn dnden Rus istilasna ve u son asrmza kadar daimi bir d ve gerilemeye maruz kalmtr. Bununla beraber, mimariye, naka, musikiye, l-din edebiyata, zetle bedi hayatn btn bu gibi eitli tezahrlerine bahettii byk ve parlak
gelimeye ramen, Timurlular devri, en son tahlilde yine skolastiin ve tasavvufun galebe devridir. On beinci asr, Cm, Hoca Ubeydullah Ahrar gibi bir takm byk air
ve mutasavvflar yetitirdii gibi, Cm tesiri de Ali ir Nev ile ada ve takipileri
zerinde cidden byk bir tasavvuf nfuz yapmt.73
Ahmed Yesevyi takip edenler arasnda mutasavvf halk airleri nemli bir
yer tutmaktadr. Bunlar tekke airi deil ama edeb telkkilerini tekkelerden
alm ahsiyetlerdir. Dolaysyla tam bir mutasavvf saylamayan bu halk airleri, ellerinde sazlar tekke tekke, kahve kahve, ehir ehir dolaan Aklar zmresidir. Eski Trk Ozan veya Bakslarnn yerini alan bu bestekr-mugann airler, ekseriyetle hi medrese tahsili grmemi, kendi kendilerine yetimilerdir. Halkn zevkini ve ruhunu yakndan biliyorlar ve halk edebiyatndan geni
lde faydalanyorlard. Bununla birlikte, bunlarn hemen hepsi Yesev veya
Nakbendi tarikatna mensup olduklarndan, tasavvuf hkmlerine ve slk
adbna ait birok eyleri kulaktan reniyorlar ve inad ettikleri eserlerde o
gibi deyim ve kelimeleri, tabii bol bol kullanyorlard.74
Orta Asyada yetien ve Ahmed Yesevyi taklit eden mutasavvfairlerlerden bazlarnn isimlerini u ekilde sralayabiliriz. Kul emseddin,
Huddd, Ikn, Kul Ubeyd, Fakir, Ahmed Yesev, Beyz, Bihbd, uhd,
Kul eref, Ged, Gazl, Tufeyl, Ksm, Mereb, Huveyd.
Bazlarnn baslm veya baslmam Divanlar, bazlarnn ise yalnz bir
takm dank paralar bulunan bu airler, hem aruz vezniyle bir takm iirler,
73
74
75
HKMET-1
HKMET-1
aytp
syleyip
mena
ite.
taleb
lip
avlap
Kngfi
ben ite.
btn
halaykdn
katm
mena
boll
Anda
yolda
kalsa
hemdem boll
Ruz- maher dergaha mahrem
boll
M u menlik halaykdn katm mena
Garib, fakir, yetimlerni Resl sord
du
boll
Ayet hadis her kim aytsa smi boll
ite.
ite.
tavla
evir
mena
te.
tekdi
dedi
egdi
numu edi
mena
ite.
zlim
lm;
mlm
ben ite.
mena
chil
gin;
Yaman
izlep
yahlardn
ketim
mena
den
Crm
meden
emey
isyan
girihlerin
munda
ben ite.
mena
gitti kirli
pk
ben ite.
Pir-i
muan
hizmetide
ygrp
yrdm
dm;
dum
dum;
mena
ite.
mihman
lar;
mena
ite.
lm:
lm;
an
tamm
tamam
ite.
Hurma verip, bam okayp nazar ey-
ledi
mena
tm ben ite.
tayyr
yeti;
boldum
ite.
boldum
oldum,
mena
tti
V-hasret kzdin tizdin kuvvet ketti
ti;
mena
AVRFL-MARF
Ethem CEBECOLU *
Amcas, Nehcs-Slk adl siys etik konusunda kymettr eserin sahibi Ebun-Necib Ziyuddin Abdulkahir es-Shreverd.
2.
3.
Avrifl-Marif | 225
7
8
9
Shreverdi, Avarifl-Marif, ev.: H. Kamil Ylmaz-rfan Gndz, stanbul 1990 (Giri), s. IX.
ez-Zeheb, el-ber f haberi men gaber, Beyrut 1985, c. IV, s. 181; Sbk, Tabakt, c. VII, ss. 173-4.
Zeheb, Alm, c. XX, s. 420, 481-7; Katip elebi, Kefz-znn, c. I, s. 56; Cam, Nefahat, Lami
elebi, stanbul 1289, s. 472.
10
11
12
13
14
15
16
17
18
Avrifl-Marif | 227
edemez. Ancak Badad almaya kararl bu orduyu semv bir felaket durdurur: iddetli souk ve kar ya.19
Onun bu siyas kiiliinin teekklnde, amcas Ebun-Necib esShreverdinin byk rol olduu muhakkaktr. O, sultanlarla temas halinde
bir sufi idi. Ayrca onlar uyarmak zere ok kymetli bir eser telif etmitir:
Nehcs-Slk. O, bu eserinde tpk Farabnin el-Medinetl-Fazlasndaki gibi, ideal bir devletin ve yneticilerinin nasl olmas gerektiini ele alm, siyasi
ahlak konularnda tavsiyelerde bulunmutur.
Shreverdi, Badat halifesinin bir mektubu ve itimadnamesini, yetmi sekiz gibi ileri bir yata olmasna ramen Konyaya Alaeddin Keykbda gtrm, yolda Malatyaya urayarak orada Mirsdl-bd yazar nl sufi
Necmddin Daye ile grmtr. Hatta bu grmede Necmddin Daye, eserini Shreverdiye sunmu ve onun takdirini kazanmtr.20 Konyaya giden
Shreverd orada Alaaddin Keykubadla grtkten sonra, Mevlnnn babas Sultanul-Ulem ile bir araya gelir, onunla sohbetler yapar.21 Bu sohbet ve bulumalarda Mevlnnn bulunduu hususu kesindir.
Bu seyahatlerinde Shreverdinin Hicaza gittii, sk sk hac yapt da
kaydedilir. Mehur sufi bnl Fard ile Mekkede gren Shreverdi, onun iki
oluna hrka giydirir. Ayn sene, Msrl Ziyaeddin sa b. Yahta el-Ensr esSebt de Mekkede Shreverdi tarafndan hrka ilbasna nail olur.22
Vefatna az bir zaman kala gzlerini kaybeden Shreverdi, manevi grevlerini ihmale uratmadan srdrr. Doksan yanda 1 Muharrem 632/ 26 Kasm 1234 tarihinde vefat eder. Kalabalk bir cemaatle cenaze namaz klnr.
Verdiyyedeki tekkesinde defnedilir.23
Rivayete gre ok cmert olan Shreverdi, eline geeni fakir fukaraya datt iin vefat ettiinde onu kefenlemek zere bir bez paras bulmakta sknt
ekilmiti.24
Shreverdi, pek ok ilim adam yetitirmitir. Ondan hadis dinleyip, fkh
tahsil edip icazet alanlardan tespit edilenler unlardr.
19
20
21
22
23
24
1.
2.
bn Nokta (.629/1232)
3.
4.
bn Neccr (.643/1245)
5.
6.
7.
Ebul-Abbas el-Eberkuh
8.
9.
2.
3.
4.
5.
6.
1.2. ESERLER
Shreverdinin slm kltrne, talebeleriyle olduu gibi kaleme ald eserle-
25
Avrifl-Marif | 229
riyle de geni lde katkda bulunduu grlr. imdi ksaca bunlar verelim.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
26
27
Fihristi, c. I, s. 424.)
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
Avrifl-Marif | 231
siz grr ve onlarn kalpleri, zikir yla aydnland iin i lemleri hep mele-i alya bal olarak korku ve midin de tesine ynelmitir. Onlar bedenleriyle bu dnyaya ait gibi gzkseler de kalpleriyle kurb fezasnda tayern etmektedirler. Bu durumlarn bilmeyen cahiller, onlar yoldan km sanr. Oysa
ki onlar zaman ve meknn tesinde ar etrafndaki yce lemleri seyre dalmlardr. Onlar gndz alk susuzlukla, geceyi de hicret ve ibadetle geirirler.
ehvetlerine karlk namazla teselli bulurlar, Kuran tilavetinden zevk alrlar.
Kalplerindeki k yzlerine yansmtr. Her zaman Hakk bilen bu arifler,
lemde eksik olmazlar. Bunlar, Kuran ve snnete tam anlamyla ballklar
sebebiyle slma davet ve muttakilere rnek olmakla ikram olunmulardr.
Shreverdi, onlar yaklak bu tarzda deerlendirip takdir ettikten sonra
kitabn yazl sebebine u ekilde temas eder: Sufilerin sdkna olan inancm,
onlara olan muhabbetim ve kitap snnete ballklar, beni onlarn erefli halini
yazmaya ve savunmaya yneltti. Bu kitabmda sufilerin fikirlerini, dayandklar
ilm delillerle aklamaya altm. Bu ekilde, devrimizde oalan sahte
sufilerin yalan yanl, nefrete ve su-i zanna sebep olan ekle dayal ruhsuz anlaylarn gerek sufilerden ayrdm.
Shreverdi bu ekilde hakiki sufileri sahtelerinden ayrma gerekesi dorultusunda bu eseri yazmaya baladn ifade ederken, ikinci bir sebep olarak
da sufiyye yoluna rabeti artrmay zikreder.
2.2. Avarifin Yazma ve Matbu Nshalar ile evirileri ve Avarifle lgili Yazlar:
Bir tasavvuf klasii olarak Avarifin ok sayda nshalar bulunmaktadr. imdi
bunlar grelim.
2.2.1. Avarifin Yazma Nshalar
Sleymniye Ktp. Lala smail Paa, no: 180 tarihen en eski Avrif nshas olup
614/1217de yani Shreverdi hayatta iken Abdulkerim b. Mansur tarafndan
istinsh edilmitir.
2.2.2. Matbu Avarifler
1.
2.
4.
5.
6.
Avrifl-Marif | 233
no: 4453 de kaytldr. Bu eviri 918/1512de 515 byk varak halinde istinsah
edilmitir.
Kaynaklara gre, bir Avarif evirisi de on yedinci yzylda Arif ve Kni-i
Rm diye tannan Ahmed b. Abdullah- Bursev (.1643) tarafndan yaplmtr. Bu tercme ereful-Mluk adn tamaktadr.
Avarifin son zamanlardaki en baarl evirisi, Hasan Kamil Ylmaz ve rfan Gndz tarafndan yaplarak Vefa yaynclk eliyle 1989da stanbulda baslmtr.
Eserin Almanca evirisi, Richard Gramlich tarafndan baz tashihlerle birlikte yaplarak 1978de Wiesbadende nerolunmutur. Almanca evirisinin ad
yledir. Die Gaben der Erkenntnisse, (Hartmann, Angelika, al-Shreverdi,
EI, new edition, c. IX, Leiden 1977, s. 780)
H. Wieberforce Clarke, Avarifi, Farsa evirisini esas alarak ngilizceye
tercme etmitir. Bu tercme 1891de Londrada, 1970te de New Yorkta olmak
zere iki kere nerolunmutur: The Awarifl-Maarif Written in the Thirteenth
Century by Shaikh Shahabeddin Umar.
Yine Dilaver Selvi tarafndan yaplan Trke bir evirisi stanbulda 1995te
neredilmitir. Umran yaynlar arasnda kan bu eviri Avarifl-Maarif (Gerek Tasavvuf) adn tamaktadr.
2.4. Avarif zerine Yazlm Makaleler, erhler, Zeyiller ve Talikler
Avarif zerine ok sayda alma yaplmtr. Sleyman Uludan ifadesiyle
Avariful-Maarifin Arapa metninin okunmasna Shreverdiyyenin
Anadoludaki bir kolu olan Zeyniler ayr bir nem vermilerdir. Bu husus,
Zeynddin el-Hfnin Merzifonlu eyh Abdurrahim-i Rmye verdii icazetnamede de ifade edilmektedir.28
Tasavvufun lmez klasiklerinden biri olan Avarif zerine yaplan tespit
edebildiimiz almalar unlardr.
1.
2.
28
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
29
30
31
32
33
34
35
36
Avrifl-Marif | 235
15. Kasm Ensarnin Farsa Avarif evirisinin bandaki takdim yazs, ilmi ve
tahlil adan neme haizdir.37
16. Hasan Kamil Ylmaz tarafndan yazlan ve Avarif evirisinin Giri ksmndaki yirmi sayfa halinde yaymlanan yazdaki tahliller son derece mhimdir.38
17. Mustafa Akar tarafndan yaplan Avrif tantm, objektif kstaslarla deerlendirilmesi ynyle kymetlidir.39
2.5. Avarifin Muhtevas ve Kaynaklar
Shreverdi hadis ahzeden ve kendinden hadis nekledilen bir muhaddis-sufidir.
Hz. Resulullaha(s) olan sevgisi ve ball sebebiyle Shreverdi, Avarifi onun
yana uygun olarak altm fasla ayrmtr. imdi srasyla bunlar grelim
1.
2.
3.
4.
5.
Tasavvufun Mahiyeti
6.
Sufi Kelimesinin Kk
7.
8.
Melmetilik ve Melmetiler
9.
Sahte Sufiler (Bu Olmadklar Halde Sufi Zannedilenler bal altnda verilmitir.
Shreverdi, Avariful-Marif, ev.: E. A. Isfahan, Kasm Ensarnin takdimi, ss. 1-72, Tahran
1374/1985.
Shreverdi, Avariful-Marif, Tasavvufun Esaslar, ev.: H. Kamil Ylmaz- rfan Gndz, stanbul 1990, H. Kamil Ylmaz tarafndan kaleme alnan Giri yazs, ss. IX-XXXII.
Akar, Mustafa, Tasavvuf Tarihi Literatr, Kltr Bakanl Yay., no: 333, Ankara 2001, ss. 848.
Avrifl-Marif | 237
2.
3.
4.
5.
6.
Avarifte ibadetler ele alnrken, insan ftratna uyumas ynnde baz deerlendirmeler yaplr. Mesela teheccd namaz ve itina gstermek konusu anlatlrken Suhreverd yle der: Gece namazna mani olan hususlardan bir
ksm unlardr: Dnya ilerine fazla itina gstererek onlarla oka megul olup
vcudu yorgun drmek, mideyi yemekle doldurmak, ok ve bo konumak,
40
Chittick, William C., Awref al-Maaref, EIr., London 1989, c. III, s. 115.
Eserdeki iirler olduka hikem manlar ihtiva eder. rnek olarak birka
41
42
43
Avrifl-Marif | 239
44
45
46
tikten sonra su kabn sa elini kaldrarak omzuna takar. Sol elini sa koltuunun altndan kararak su kabn sol tarafna balar. Sa omuzu bo kalr, sadece su kabnn
ba sa tarafta bulunur. Yolculuu esnasnda iyi bir mevkie ulat, ya da ihvandan
bir grup veya sfiyyeden bir eyh kendisini karlad zaman srtndaki su kabn zer, ortaya yerleip bir sre ikmet eder, onlarla grr ve selmlar. Oradan ayrlnca su kabn yeniden balar, tekke veya benzeri bir konaa yaklanca su kabn tekrar
zer ve onu sol koltuunun alnda tar, as ve ibrii de sol elinde tutar.
Btn bu saydklarmz Horasan ve Cebel sfilerinin seip benimsedii kaidelerdir.
Irak, am ve Marib (Kuzey Afrika) sfilerinin ekserisi bunlara riayet etmez. Derviler
arasnda bu kaideler riyet hususunda bir mcadele devam eder durur. Bu kaidelere
riyet etmeyenler kendilerini yle savunurlar: Bunlar uyulmas gerekli kaideler deildir. Bunlara balanmak insan ekle ve srete bal klar, gereklerden ve zden
uzaklatrr.
Bu kaideleri benimseyenler de yle derler: Bunlar, bizden ncekilerin koyduu
dbdr. Bu gruptaki sfiler bu kideleri ihll eden birini grdkleri zaman ona hakaret ve istiskal nazaryla bakarlar. Hatt byleleri iin Bu sf deildir derler. Her iki
taife de birbirlerinin grn reddetmek hususunda ar gidiyorlar. Bu hususta gerek lye gre bu kaidelere baml kalanlar reddolunamaz; nk bunlar eriata aykr eyler deildir ve gzel bir edepden ibarettir. Bunu byle kabul etmeyenlerin gr de bsbtn reddolunamaz. nk bunlar eriatn gerekli kld eyler de deildir. Horasan ve Cebel dervilerinin ekserisi bu kaidelere riayette mbalaa ediyor ve
ii ifrta vardryorlar. Irak, am ve Marib lkeleri dervilerinin ou da bu kaideleri
ihll ederek ii tefrit snrna zorluyorlar. Halbuki en mnasibi, eriatn reddettiini
reddetmek, onun reddetmediini reddetmeyip kabul etmektir; davranlarnda
mnker veya mer olan ihll eden bir tavr bulunmadka ihvn mzurdur. Baarya
gtren Allah Teldr.47
Suhreverd, hle bal kalmas ve ona mahkum olmay duraklara ve gerileme olarak grr ve bunu mantk bir izahla yle izh eder:
Hal sahibi baz kimseler, kurb makamna yaklap o makamn manevi refhna erince
evkleri azalmaz olur ve onlar gece namazn evk makamna vkf olarak grrler.
Ancak bu makam son derece aldatc ve iddi sahiplerini helke gtrc bir makamdr. Kendisinde byle bir hl bulunan kimse bunun devaml olmasnn zor olduunu
bilmelidir. nsan, kusur, phe ve hatalarn sergilendii bir yer gibidir. Reslullah
(s.a.)n hlinden daha deerli bir hle sahip olan kimse bulunmad halde o, gece
namazndan uzak kalmazd. Kyam o kadar uzatrd ki ayaklar ierdi.
Reslullah (s.a.)n byle ayaklar iecek derecede gece namaz klmas, kendisine delil
gsterilenlerden bazs: Raslullahn bu hli, bunun mer olduunu gstermek iindir, der. Biz de deriz ki:
47
Avrifl-Marif | 241
Biz Reslullah (s.a.)n gsterdii bu mer hkme tbi olmusak ne olmu yani?
Bu ince bir konudur. Bilirsiniz ki, fazileti gece namazn terk etmekte grp uyku ve
uyankl eit sayarak Cenb- Hakka yaknlk iddi etmek, yok olan var saymak eklinde bir ibtildr, iinde bulunan hle balanp kalma ve bir hlden baka hle gemeye engel olmaldr. Gl sfilere hl tahakkm edemez. Aksine onlar, amellerin zhiri
iinde hle tasarruf ederler. Bunun byle olduu bilinmelidir. Biz pek ok sfi arkadamz da bu hlde grdk. Allah Tel, kefen bize, hle mahkm olmay gerileme ve
kusur olarak bildirdi.48
48
Yine bu dnem Byk Seluklularn yklp, paraland ve kk beyliklerin ortaya kt bir zaman dilimi olarak dikkat eker. Artukoullar,
Harzemahlar, am, Musul, Suriye, Erbil ve Fars atabekleri gibi.
Btn bunlarn yannda Batdan Piyer Lermitin tetikledii Hal Seferleriyle, Doudan Mool istilalarnn balamas, siyasi, itimai ve iktisadi adan
byk skntlara mncer olmutu.
Nasr li-Dinillah o dnemde ftvvet tekilatn kurarak sosyo-ekonomik
hayat zapt u rapt altna almaya almt.
Yine o dnemde Nizamiyenin yannda Mustansriyye gibi bir medresenin
kuruluu, ayrca bu eitim-retim kurumlarnn sayca art dikkati eker.
Herat, Basra, Musul, Niabur, Merv, sfahan, Rey, Konya, Sivas, Erzurum, Kayseri gibi.
Bata Muhyiddin bn Arabi olmak zere Fahreddin-i Razi, Abdlkadir-i
Geylani, Ahmed-i Rfai, Necmeddin-i Kbra, Mevlana gibi abide eserler vermi
tasavvufun yldzlam duayenleri de bu zaman diliminde yerlerini almlardr.
te bu dnem, tarikatlarn messeseletii, tasavvufun organize hale geldii nemli bir devri gsterir. Bir baka deyile 12. ve 13. yzyl byk tarikatlarn kurulduu bir dnemdir.
1.
2.
3.
4.
Mevlanann Mevleviyyesi
5.
6.
Avrifl-Marif | 243
Tasavvufun messeselemesi tekamlnde Shreverdinin tasavvuf stlahlara tanm getirmesi ve ekl yapda ictihad etmesi, byk nem arz eder.
Yine onun, halvette mridin davran adabn formlletirmesi de kendinden ncekilere gre daha ileri bir yaplanmay gsterir.
O yle der:
Mrid halvetteyken tm vaktini, kendisine Allah(cc) iin verilen bir eye gnl holuuyla tahsis eder. Bu, ya Kuran tilaveti, ya Allah(cc) zikir, ya nafile namaz ya da murakabe olur. Bu vazifeleri yaparken zerine yorgunluk ve geveklik gelmesi durumunda uyur. Dilerse namazlarn rekatlarn ve tilavetin miktarn belli bir say ile belirler.
Bylece srayla bir onu, bir tekini yapar. Eer iinde bulunduu hale gre tercihte bulunmak isterse, bunlar iinde kalbine en hafif geleni yapar. Ondan da usan hali oluursa o zaman uyur. ayet secde rku ve kyamda uzunca bir sre kalmak isterse, diledii kadar uzatabilir. Halveti esnasnda srekli abdestli bulunmaya alr. yice bastran uykusunu datmaktan aciz dnceye kadar uyumamaya alr. Gece gndz
meguliyeti budur.50
49
50
1.
Mahlukatla olan ilgi ve alakay azaltmak, Hakk ile olan alaka kapsn
aarak Onunla meguliyeti oaltmak,
2. Cenab- Hakkn kefaleti ile yetinerek rzk iin almay terketmek,
3. Kendini ve nefsini masiva ile hemhal etmemek,
4. ehvetlerden, heva ve hevesten kanmak
5. Her eit alkanlklarn terk ile gecesini gndzne katarak ibadet
etmek,
6. Vaktini gaflet ve nisyandan korumak,
7. Evradna devam etmek,
Namazlarnn arasndaki beklemelerde gafletten korunmak. 51 (Bkz:
Shreverdi, Avarifl-Maarif, blm: 13)
Bu ve benzeri pek ok kurallar vaz eden Shreverd, tasavvufun messeselemesi yolunda genel hatlar izmitir.
Tekke hayatn tanzim eden esaslar daha nce Ebu Said-i Ebul-Hayr
(.440/1049) tarafndan ortaya konulmakla birlikte, bu husus sistematik manada
ve belli bir dzen iinde ilk olarak Avarifte aklanmtr. Tekke ve ribatlarn
kurumlamas yolunda bu ok nemli bir admdr.52
Kendisinden nce Serracn (.378/988) Lmanda, Kueyrinin (.465/1072)
Risalesinde, Ebu Talib-i Mekkinin (.386/996) Kutl-Kulubnde bu trden geni spektrumlu bir yaklam grlmez.
Ancak iindeki genel konularda, Avarifin, kendinden nce yazlan eserlere
benzedii ve onlar bazen ihtisar ederek, bazen da genileterek ele ald hususu da bir gerektir.
Mesela Shreverdi, her devirde olduu gibi, kendi dneminde de ortaya
kan sahte sufilere kar karak, hakikilerin onlardan ayr olduunu vurgulamas ve gerek sufilii anlatma gayreti iinde gzkmesiyle Serrac, Kueyri ve
Hucviri ile ayn safta yer alr.
2.8. Avarifin Tesirleri
Avarifin kendi dneminde ve sonradan icra ettii tesir pek mhimdir. Eser,
her eyden nce hadis ilminde mtebahhir ehl-i snnet inancnda bir limsufinin kaleminden kmtr. Her ne kadar doduu Zencan blgesi bugn
51
52
Avrifl-Marif | 245
ran-ii mntkasnda bulunmakta ise de, onun, itikatta Eari ve amelde afii
mezhebine bal oluu, Hz. Rasulullah(s)n snnetine ittibada kemal noktasnda
bulunmas gibi ynleri bata olmak zere, ok geni alml bir etkide bulunduu hususu calib-i dikkattir. imdi hususu grelim.
Tarikat- Shrevediyye, ihabuddin Shreverdnin halifelerinden
Zekeriyya Multani tarafndan Hind alt ktasna yaylmtr. ok kuvvetli bir
ehl-i snnet nvesi olarak bu tasavvufi yolun, dini itimai, ahlaki ve iktisadi
alardan Asyann gneyine k verdii ve manevi dokuyu besledii grlr.
Zengin olmaya kar kmadan, yneticilerle iyi geinen, medrese-tekke
dalitesinde mantkl ve matlub bir dengenin ifadesi olan ideal birkonumu iyi
koruyan bu tarikat mensuplar, Avarifi kendileri iin ana kaynak olarak grmlerdir.53
Bu yzden Avarifin bir baka dile ilk evirisi halifesi Zekeriyya
Multaninin mridi Ahmed Nezir tarafndan yaplmtr. Bu Avarifin en eski
evirisi olup, Shrevedinin vefatndan on sene sonra 642/1244 de yaplmtr.54
Necib Mayil Herev, Avrifin Farsa evirirsi zerine yapt eletiri hviyetindeki makalesinde, Shreverdnin Sad irz zerindeki etkisine iaret
ederken yle der: Shreverdnin Sad ile grmesi, mrnn sonlarna doru, genlerin devern ettii bir toplantda gerekletiinin ileri srlmesi phe
gtrmez. Bostann birok nshasnda, bu grmeye atf yaplan beyitler bulunmaktadr. Konuyla ilgili beyitlerin, hemen hemen hepsi, merhum Fur tarafndan Klliyt- Sadnin haiyesinde belirtilmitir (bk. s. 271). Ancak sz konusu almalarn hi birinde de aratrlp incelenmesi gereken asl konuya,
yani Sadnin bu beyitleri niin yazdna hi temas edilmemitir.
Bilinen nshalardaki delillerden hareketle, bu beyitlerin ilave ediliine ve
miktarna ksaca deinilmelidir. Bostann eski nshalarndan ou gnmze
ulaamad iin, eserde geen hikayelerle beyitler arasndaki man btnl
yakalanamamaktadr. Bunun temel sebebi, baz beyitlerin, yukarda da belirtildii zere, Sad ve Shreverdnin grmesiyle alakal olmasdr.55
Daha sonralar Avarifin ran ve Hind Shreverdileri tarafndan defalarca
erhi ve evirisi yaplmtr. Ancak bunlarn ou tam tercme deildir.
53
54
55
56
57
58
59
Ahmed Ali Recai, Ferheng-i Ear- Hafz, Tahran,1340, s.413; ayr. bk. Shreverdi, AvariflMaarif, Tasavvufun Esaslar, Hasan Kamil Ylmazn Giri Yazs, s. XXVIII.
Shreverdi, Avarifl-Maarif, ev.: E. A. Isfahani, Tahran 1374, Kasm Ensarinin Takdim Yazs, ss.17-8
Bk. Kara, Mustafa, Osmanl Toplumunu Besleyen Trke Kitaplar; slami Aratrmalar, Osmanlya Dair I, c.II, sy.2, Ankara 1999, ss. 146 vd.
Shreverdi, Avarifl-Maarif, ev.: Ebu Mansur Abdulmunim Isfahani, Farsa evirisine takdim yazan ve nereden Kasm Ensari, s. 18. Kasm Ensarinin verdii bilgiye gre bu nsha,
ran Senato Mecilsi Ktphanesi 3355 noda kaytldr.
Avrifl-Marif | 247
grlr.60
Uluda, Avarifin Arapa metninin okunmasna Zeyniyye mensuplarnn
ayr bir nem verdiklerini ve bu hususun Zeynddin-i Hafinin Merzifonlu
eyh Abdurrahim-i Rumiye verdii icazetnamede de dile getirildiini kaydeder.61
Avarif, hemen tm slam dnyasnda tannm ve kabul grmtr. mam Rabbani, smail Hakk Bursevi, Salahaddin-i Uaki bata olmak zere pek ok
sufi mellif eserlerinde Avarife atflarda bulunmulardr.
Avarifteki Melametiler ve Kalenderilerle bunlara benzemeye alanlar
hakkndaki dnceler, bata Molla Cami olmak zere pek ok sufi tarafndan
kabul edilerek savunulmu, kabul grmtr.
2.9. Avarifin Kaynaklar
Avarifin ba kaynaklar Allah(cc)n kitab Kuran- Kerim ile Resl(s)nn sahih
hadisleridir.
Hucvirinin Keful-Mahcubu hari Avarif, kendinden nceki nemli tasavvuf referanslarn kullanmtr. Bunlarn en nemlileri unlardr: Muhasibinin
er-Riayesi, Serracn Lma, Kueyrinin Risalesi, Ebu Talib-i Mekkinin KutlKulubu, Abdullah el-Ensarinin Menazils-Sairini, Gazalinin hyau UlumidDini, Kelabazinin Taarrufu, Abdullah bn Mubarekin Kitabz-Zhd, Hakim Tirmizinin Nevadiri ve amcas Ebun-Necib es-Shreverdinin AdablMridini.
Bu kaynaklarn hemen hepsi, Snni tasavvuf anlaynn oluumuna katkda bulunmutur.
Avarifin hadis kullannda da olumlu bir husus dikkat eker.
Shreverdinin kulland hadislerin pek az mstesna, hep sahih hadis olup
tamam muteber kaynaklarda yer almaktadr. Pek az zayf hadisin olmasna
ramen Avarifde mevzu hadis bulunmamaktadr.62
60
61
62
Uluda, Avarifl-Maarif, mad. c. 5, s.110; Bu tercme 918/1512de byk boy 515 sayfa halinde istinsah edilmi olup Bursa Yazma ve Basma Eserler Ktphanesinde Genel no: 1449
da kaytldr.
Uluda, Avarifl-Maarif mad., c. 5, s.110
(Suhreverdi, Avriful-Maarif, Hasan Kamil Ylmazn Giri Yazs, s.XXVIII.
rnek Metin
:
. : . :
. : .
. .
: ( )
:
. : ( )
. .
.
: ( )
( .) : -
.
( )
.
: ( ) ()
: . .
: .
Avrifl-Marif | 249
BRNC BLM
FUSSUL-HKEM
MUHYDDN BN ARAB
Dilver GRER *
bulunduu, hacim olarak hi de byk olmayan bu eserin konusu irfn tasavvuf ya da baka bir deyile tahakkuk tasavvuftur. 27 peygamberin isminde
mndemi olan 27 ayr hikmet zerine bin edilmitir. Btn bu hikmetlerin
odak noktasnda ise hteml-enbiy, hteml-evliy ve insn- kmil olan Hz.
Peygamber vardr. Eser ayn zamanda mellifin temel dnce sistemi olan
Vahdet-i Vcd fikrini derli toplu bulabileceimiz bir kaynaktr.
2.. Muhyiddn bn Arab
17 Ramazan 560/28 Temmuz 1165te1 Endlsn gneydousunda bulunan
Mrsiye (Murcia) ehrinde doan ve bilhassa tasavvuf evrelerde eyh-i
Ekber lakabyla mehur olan bn Arabnin tam ad Muhyiddn Eb Abdullh
Muhammed b. Al b. Muhammed el-Arab et-T el-Htimdir. Ailesinin dn
ve tasavvuf ilimlerle mcehhez olduu bilinmektedir.
bn Arab sekiz yana kadar, doduu yer olan Mrsiyede yaad. lk eitimini ve dn bilgileri burada ilesinin gzetiminde almaya balad. Sekiz yanda iken babasnn bilinmeyen bir sebeple memleketini terketmesi zerine,
ilesi ile birlikte, yaklak otuz sene ikmet edecei biliyyeye (Sevilla) g etti. biliyye o zaman Endlsn en nemli ilim ve tasavvuf merkezlerinden birisi idi. Orada daha kk yalarda olmasna ramen, nl filozof bn Rdn
dikkatini ekti ve takdrini toplad. Tasavvuf haytn hep iinde olmasnn
yansra, blgenin ileri gelen limlerinden zhir ilimleri tahsil etti. Bu ekilde
bir yandan tasavvuf hayt teorik ve pratik ynleriyle tanm, dier yandan da
fkh, hads, tefsr, kelm, felsefe, krat, edebiyt gibi ilimleri tahsil etmiti.
Zhir ilimleri kendilerinden okuduu eyhlerin ounun tasavvuf ynleri de
vard. O bu eyhlerin isimlerini eserlerinde dim sayg ve hrmetle anar.
Zhiriyye mezhebine bal idi. Bu yzden ibdette zhir, tikatta (tasavvufta)
btn idi denilmitir.
Gen yalarda, mnev ilimlerde derinlemek zere halvet ve murkabeye
daha fazla nem verme ihtiyc hisseden bn Arab tammiyle tasavvuf hayta
yneldi. 580/1184 ylnda seyr u slknn henz banlarnda iken bz tasavvuf makamlara ulat bizzat kendisi tarafndan ifde edilmitir. Hayt boyunca 300 akn eyhten istifde eden bn Arabnin ilk mridinin, muhtemelen 20 yalarnda iken intisap ettii Ebul-Abbs el-Uryeb olduu belirtilir.
1
Fussul-Hikem | 253
Fussul-Hikem | 255
5
6
leyman, bn Arab, Ankara, 1995, s. 191-194; Ate, Ahmed, Muhyiddn Arab .A., stanbul,
1987, drdnc bask, VIII/552-553; Kl, bnl-Arab, Muhyiddn D..A., stanbul, 1999,
XX/512-513. u da var ki, A. Knyshin nemli almas (bk. Knyhs, Alexandre, Ibn Arabi in the
Later Islamic Tradition, New York, 1999) tammiyle slm literatrdeki bn Arab yansmalarn ilemektedir.
bn Arabnin haytn ilerken u eserlerden istifde ettik: Abdurrahmn- Cm, Nefahtlns min hazartil-kuds, ev.: ve erh.: Lmi elebi, haz.: Sleyman Uluda, stanbul-1993,
ikinci bask, s. 621-632; Addas, Claude, Quest for the Red Sulphur, (Trkesi: bn Arab Kibrit-i
Ahmerin Peinde, ev.: Atila Ataman, stanbul, 2003), Franszcadan ev.: Peter Kingsley,
Cambridge-1993, s. 17-293; Keklik, Nihat, Muhyiddn bnl-Arab Hayt ve evresi, stanbul1966, s. 55-172; Uluda, age, s. 3-91; Ate, agm, VIII/533-557; Kl, bnl-Arab, Muhyiddn
XX/493-516; Aff, slm Dncesi, s. 274-280; akmaklolu, Mustafa, Klasiklerimiz/X elFthatl-Mekkiyye Tasavvuf, yl 4, say: 11, Ankara, 2003, ss. 406-417. unu da belirtmek
gerekir ki, Keklikin almas bn Arabnin haytn yl yl (kronolojik) olarak vermekle okuyucuya son derece kolaylk salamaktadr. Buna karlk, C. Addasn almas bn Arabnin
hayt konusunda bizim rastladmz en kapsaml alma niteliindedir. Bu kitabn sonunda
bn Arabnin haytndaki nemli dnemlere ilikin uzunca bir kronoloji, haytndaki nemli
ahslarn bir listesi ve drt adet tarkat silsilesi de verilmektedir. (Bk. Addas, age, s. 296-321.)
Kl, Fussl-hikem, XIII/231.
Lgatte, ayn mnya gelen kelime ve kilme kelimelerinden ilkinin oulu kelim ve
ikincisinin oulu da kilem eklindedir. (Bk. el-Frzbd, Muhammed b. Yakb, elKmsl-muht, Beyrut, 1995, s. 1047 ke-le-me md.). Bu adan, biz, kitabn isminin bu son
kelimesini, mn asndan kelim eklinde okumak belki daha uygun olmasna ramen,
farkl anlam tamad ve kfiye asndan daha uygun olduu iin kilem eklinde okumay tercih ettik.
ad, Trke olarak Hikmetlerin zleri/Yuvalar ve Kelimelerin Hussiyetleri anlamna gelir ki buradaki kelime kavramyla peygamberler kasdedilmektedir.
3.2. YAZILII
bn Arab, el-Fihristinde 187. ve el-czesinde 194. srada zikrettii7 Fussulhikemini neden telif ettiini kitabnn hemen giri cmlelerinde yle aklar:
627(1230) ylnn son on gnnde bana gsterilen bir mbeirede/slih ryda
Raslullh grdm. Elinde bir kitap vard. Bana buyurdular ki: te bu Kitbu
Fussl-hikemdir; bunu al, insanlara gtr ki ondan faydalansnlar. Ben de: Allaha
Reslne ve iimizden olan ull-emre itat etmek bamzn stne dedim.
Reslullhn bana trif ettii ekilde, ne bir eksiklik ne de bir fazlala meydan vermeden bu kitabn halka aklanmas hussundaki mdimi gerekletirdim. Hlis bir
niyetle hareket ettim. Temiz bir maksat ve himmet gttm.
Allh Teldan istedim ki, beni bu iimde ve btn ahvlimde, zerlerinde eytann
tasallutu olmayan kullarndan klsn; parmaklarmn yazd, dilimin syledii ve kalbimin zerine kvrand her eyde beni tertemiz yardm syesinde, ilk-i sbbh ve
nefs-i rh ile beni mtahasss klsn. T ki, kalb shibi olan ehlullhn hakkat bilgisine ulamasnda kendi kendine hkm veren kimse deil, mtercim olaym.
u bir gerek ki bu kitap kudsiyet makmndandr, nefsin garazlarndan mnezzehtir.
Niyzm odur ki, Hak dum iitir ve nidma icbet eder. Ben ancak bana ilk edileni
sylyorum. Bu satrlarda ancak bana indirileni yazyorum. Halbuki ben ne bir
nebyim, ne de bir reslm; ben sdece bir vrisim ve hiretimin koruyucusuyum.8
7
8
9
Fussul-Hikem | 257
3.3. NSHALARI
3.3.1. Yazma Nshalar
Eserin Sadreddn-i Konev tarafndan yazlan ilk nshas stanbul Trk ve slm Eserleri Mzesinde bulunmaktadr (no: 1933). 630/1233 trihli bu en eski
nshann zahriyesinde eserin, ktipliini yapan Konev tarafndan bn-i Arabye okunarak mukbelesinin yapldn gsteren bir sem kayd yer almaktadr. Yine Fussun eyhin (S. Konev) mbrek elleriyle istinsah ettii bir
nshasnn eyhin talebeleri tarafndan, bn Arab muhiplerinden olan Sivas
Beyi Kad Burhneddne gnderildii bilinmektedir.10 Ancak, Kad
Burhneddne, bugn elde bulunan bu nshann m, yoksa Konevnin istinsah
ettii baka bir nshann m gnderildii belli deildir. Trk ve slm Eserleri
Mzesindeki Konev nshasnn yansra (no: 1882), Sleymniye Ktp.
Crullah Efendi no: 98611, ehit Ali Paa no: 1351 (istinsah trihi: 689/1290),
Hd Efendi no: 331 (istinsah trihi: 781/1380) ve orum l Halk Ktp. no:
3909da (istinsah trihi: 728/1328) bulunan nshalar da eserin tesbit edebildiimiz en eski yazma nshalarndandr. Zaman zaman Frbnin el-Fuss filhikme adl eseri ile kartrlan kitabn dnynn eitli ktphnelerinde bulunan ok saydaki yazma nshalarnn bir listesi O. Yahynn bn Arabnin
eserleri zerine yapt mehur doktora almasnda yer almaktadr. 12
3.3.2. Matb Nshalar
Fussul-hikemin ilk basks Khirede 1252/1836 ylnda yaplmtr. Bu trihten
gnmze gelinceye kadar bata Msr, stanbul ve Hindistan olmak zere
dnynn eitli blgelerinde onlarca defa baslmtr. En eski trihli matb
Fusslar arasnda Khire (1252, 1291, 1304), stanbul (1271, 1287, 1290) ve Hindistan (1282, 1300, 1306) basklarn zikredebiliriz. Bu nshalarda dikkati eken
husus, basklarn Bosnev, Ankarav, Kayser erhleri gibi, mutlak bir erh ile
birlikte yaplm olmasdr.
Eserin tahkikli neri Ebul-Al Aff tarafndan yaplm ve ilk defa
Khirede 1946 ylnda baslmtr. Ne var ki bu bask, Aff, tahkkine sdece
10
11
12
Bk. Esterbd, Bezm Rezm, ev.: Mrsel ztrk, Ankara, 1990, s. 355.
Kl, Fussl-hikem, XIII/232.
Bk. Yahy, age, s. 476-477.
13
14
1.
2.
Rkneddn Mesd rz
Nakl-Fuss hakknda daha fazla bilgi iin bk. Yahy, age, ss. 616-617.
Chittick, bu tercmesinin daha nce Sophia Perennis adl derginin say: I, no 2 (Tahran,
Autumn-1975) ve say: II, no 1 (Tahran, Spring-1976) saylarnda yaynlandn belirtir.
(Chittick, W., Ibn Arabis Own Summary of the Fuss, The Imprint of the Bezels of the
Wisdom Journal of the Muhyiddin Ibn Arabi Society, Oxon (ngiltere), 1982, say: I, s. 30.)
Fussul-Hikem | 259
4.
5.
6.
E-erf b. Nsr el-Hseyn (.940/1533): Matliu(matlau)n-nak vennuss (Bir nshas ursa Eski Yazma ve Basma Eserler Ktp., Hseyin
elebi, no: 460da vardr).
7.
8.
9.
Muhammed Nrul-Arab (.1305/1887): Ferecn-nfs f erhi NakilFuss. Bz ktphne kaytlarnda Ferecn-nuk eklinde gemektedir. O. Yahy tek nshasnn olduunu kaydetmesine ramen,
ktphne kaytlarndan bir ka nshasnn olduu anlalmaktadr
(stanbul Belediye Ktp., Osman Ergin Yzm., no: 268).
10. Abdullh b. Ahmed el-Cenh: (erhu Nakil-Fuss). Tek nshas Beyazt Devlet Ktp., no: 3758dedir.18
11. Bunlardan baka mellifi mehul dier bz erhler de vardr (Edirne
Selimiye Ktp., no: 615; Sleymniye Ktp., ehid Ali Paa, no: 1438;
Khire Drl-Ktbil-Msriyye, Tasavvuf, no: 2774).
Derv Al el-Burasnin Muhtru Fussl-hikem (tek nshas Sleymniye
15
16
17
18
Ktp., Nfiz Paa, no: 624tedir) adnda bir Fuss muhtasar vardr. Yine, W.
Chittickin The Chapters Headings of the Fuss (The Journal of the Muhyiddin
Ibn Arabi Society ierisinde, Oxford, 1984, volume II, ss. 41-93) adl almas da
Fussun muhtasar mhiyetindedir.
3.5. ERHLER
Bu kitap zerinde alanlarn ortak kanati olarak unu belirtmek isteriz:
Fussul-hikem yazld andan tibren tercme, erh, tlikt, tenkit, aratrma
eklinde yzlerce almann konusu olmu ve olmaktadr. Bu kitap ile ilgili ilk
almalar bn Arabnin yine kendisinin yaptn gryoruz. Biraz nce de
getii zere Nakul-Fuss, Fussul-hikemin bir zetidir; buna karlk bn
Arabnin Mifthul-Fuss adl eseri Fssul-hikemin mukaddimesinin bir erhi,
ya da Fussa daha geni bir mukaddime niteliindedir.19 Daha sonra kltr
mrsmzda Fussul-hikem ile alkal, ona erh vey erh mhiyetinde olan pek
ok eser braklmtr. Osmn Yahy, ktphne kaytlar ve bz bilgilerle birlikte Fuss erhlerinin bir listesini verir. Aslnda eksik olma ihtimli yksek ve
bir hayli kark olan bu listede verilen erh says 122yi bulmaktadr.20 erhlerin Arapa, Trke/Osmanlca, Farsa21 ve Urduca dillerinde olduunu gryoruz. Aadaki listede tek nshas olanlarn yerlerini ve nshas bulunmayanlarn da kaynaklarn zikrettik. Buna karlk en az iki ve daha fazla nshas olanlar hakknda herhangi bir kayt dmedik. Krolonolojik sraya gre bz erhler
unlardr:
19
20
21
1.
2.
Sadreddn-i Konev (.673/1274): Kitbl-Fkk f esrri mstenidti hikemil-Fuss. ok fazla yazma nshas olan Fkk, Muhammed Hcev
tarafndan tahkik ve Farsaya tercme edilerek Tercme ve metn-i
Mifthul-Fuss hakknda daha fazla bilgi iin bk. Yahy, age, ss. 574-575.
Bk. Yahy, age, 479-500. Fussul-hikemin erhleri iin ayrca bk. Ktip elebi, Kefuz-znn,
stanbul, ikinci bask, 1972, II/1261-1265; Brockelman, G.A.L., Leiden, 1943, I/572-573; G.A.S.,
Leiden, 1937, I/792-794.
Farsa erhler hakknda ayrca bk. Cell-i Misgernejd, Berres-yi urh- Fris-yi Fussulhikem Marif, VIII/2, Tahran, 1991, ss. 41-69.
Fussul-Hikem | 261
Kitbil-Fkk y kild-i esrr- Fussl-hikem adyla baslmtr (Tahran, 1413/1992, 330 s.). Bir erh olmaktan ok eserin Fussun
arkaplannn anlalmasna katks byk olan teorik bir almadr.
22
23
24
*
25
3.
4.
5.
6.
Buraya kadar olan erhler, klasik mnda anlalan birer erh olmaktan ziyde daha ok Fussun arka plann vermeye alan eserlerdir
ve ilk dnem erhler diye anlrlar. Fussun ikinci nesil erhlerini
8.
9.
Hasan (Hseyin) b. Abdullh el-Abbs (.708/1308): el-Huss biedtin-nuss f erhil-Fuss (.. Ktp., Arapa Yazmalar, no: 4480).
26
27
28
A.y.
Ktip elebi, age, II/1261.
A.y.
Fussul-Hikem | 263
29
30
Simnnnin bn Arabnin fikirlerine kar olmas dolaysyla bu erhin gerekten ona it olup
olmad phelidir.
Kl, Fussul-hikem XIII/233.
tinin de ilk mderrisi olan Dvd- Kaysernin erhinin etkisi grlr. yleki, srf onun erhi esas alnarak yaplan erhler vardr. Bu
erhlerden birka unlardr:31
a)
el-Emrl-Kebr Seyyid Al el-Hemedn (.786/1384): (erhu Fusslhikem.) Arapa-Farsa olan bu erhin bir nshas Sleymniye Ktp.
ehid Ali Paa, no: 2794 vr. 503a-677ada mevcuttur.
b)
c)
d)
34
Fussul-Hikem | 265
Matlau hussun metodu ksaca yledir: Bir fas ilenirken nce konuya bir
giri mhiyetinde bilgiler verilir. Sonra metnin erhine geilir. breler/cmleler
tek tek ele alnr. brenin veya cmlenin lafz ve fikr anlam aklanr. Gerekiyorsa gramer bilgisi ve szlk anlamna bavurulur.
Ktphnelerde pekok yazma nshas bulunan Matlau huss, ilk defa
Tahranda 1299da ve ertesi yl da Bombayda tabask olarak mukaddimesiyle
birlikte baslmtr. Seyyid Celleddn tiyn tarafndan da tahkik edilerek iki
cilt hlinde yaymlanmtr (Tahran, 1375/1991, 483+499 s.).
Kaysernin erhini kymetli klan bir baka zellik ise onun erh kadar
kymetli olan mukaddimesidir. el-Mukaddimt adn tayan ve on iki blmden (mukaddime) oluan erhin bu giri ksm, sfilerin varlk grleri zerine en derli toplu giri olmasndan dolay Risletl-vcd, Rislet vahdetilvcd, Rislet vasfil-vcd, el-Usl fit-tasavvuf, Risle fil-ayb vel-ayn gibi deiik isimlerle anlarak mstakil bir eser gibi deerlendirilmi ve zerine ayr almalar yaplmtr.
Bedreddin-i Simv (.823/1420) bu mukaddimenin bir nshasnn kenarna kendi tliktn dmtr (.. Ktp. Arapa Yazmalar, no: 2982). Molla
Muhammed Slih Fahrul-Ulem (.1886) mukaddimeyi Farsaya evirip
Tibynur-rumz y erh-i Terceme-i Mukeddime-i Fussul-hikem adyla
erhetmitir (nr. Mahmd Fzl, Mehed 1981). emseddn Sleymn h
Nizmnin (.1911) Mukaddime-i Kayser (slmbd Ceng Bah Koleksiyonu,
Farsa Yazmalar Blm, no: 1501/2) isimli Farsa tercmesinin mkemmel olduu kaydedilir.35 Nihyet son olarak Seyyid Celleddn tiyn tarafndan
yine Farsa olarak zerine erh-i mukaddime-i Kayser ber Fussul-hikem (der Tasavvuf-i slm) (2. basks: Tahran, 1991) adyla geni bir felsef-tasavvuf erh
yazlmtr.
Mukaddime zerine rannn ada mehur limlerinden k Muhammed Rz-i Kumeh(r)nin, Mrz Ebul-Hasan Halvenin, Mrz Him
Retnin erhleri ve nihyet Kumdaki hocal srasnda uzunca bir sre bu kitab okutan yetullh Humeynnin de Arapa bir tlikt bulunmaktadr
(Talkt al erhi Fussl-hikem, Tahran, 1985).36 Mukaddime, Hasan ahin, Turan Ko ve Seyfullah Sevim tarafndan tahkik ve Mukaddemat adyla Trkeye tercme edilerek, bn Arabnin Mucem stilhtis-Sfiyye isimli eseriyle
35
36
Umar, agm, ss. 86-87. Burada dier Farsa yazma erh nshalarndan da bahsedilir.
Bk. Dinn, brhm, Dvd el-Kaysernin randaki Etkileri (Uluslararas Dvd el-Kayser
Sempozyumu ierisinde, editr ve ev.: Turan Ko), Ankara, 1998, ss. 70-71
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
37
38
Matlau huss ve el-Mukaddimt hakknda ayrca bk. Bayraktar, Mehmet, Kayserili Dvd
(Dvdul-Kayser), Ankara, 1988, ss. 19-20; Demirli, Ekrem, Dvd el-Kaysernin Fussulhikem erhi: Matlau< Uluslararas Dvd el-Kayser Sempozyumu, editr: Turan Ko, Ankara,
1998, ss. 62-67; Tahral, Mustafa, Dvd el-Kaysernin Fuss erhi Mukaddimesi (Uluslararas Dvd el-Kayser Sempozyumu ierisinde, editr: Turan Ko), Ankara, 1998, ss. 261-267.
Brockelman, G.A.S., I/793.
Fussul-Hikem | 267
ve 1002/1593 ylnda tamamlamtr. erhin isminin pdiah tarafndan verildii rivyet edilir. Bu erhin yazld trih hakknda drlen u msra
ayn zamanda onun kymetli olduuna da iret etmektedir: erh-i Fuss-
Nev, kmil (=1002).
22. Abdullh Bosnev (.1054/1644): Tecelliyt arisin-nuss (Khire, 1252, stanbul 1290). Ktip elebinin muhtemelen, en gzel erhtir dedii ve
mellifinin rih-i Fuss lakabyla anlmasna vesle olan Tecelliytn
pek ok yazma nshas vardr. rih-i Fuss bu eserini nce Trke yazm, bu erhinin Arap memleketlerinde mehur olmas zerine daha sonra
Arapa olarak yeniden kaleme almtr. Ayn zamanda Trke ilk erhtir.43
Blent Rauf tarafndan Ismail Hakki Bursevis Translations of and Commentary
of (the) Fusus al-Hikam I-IV (Oxford, 1986-1991) adyla ngilizceye tercme
edilerek drt blm hlinde yaymlanan ve yanllkla sml Hakk
Bursevye nisbet edilen eser Bosnevye it olan bu erhtir.
23. Sar Abdullh b. Muhammed el-Ankarav el-Bayram (.1071/1661): Fuss
erhi.Trke tek nshas Sleymniye Ktp., Mihriah Sultan, no: 233tedir.
24. Al b. Mehmed el-Kastamon (.1081/1670): Kifl-mkilt erhu
mkiltil-Fuss.
25. Abdllatf b. Bahddn el-Bal el-Hanef (.1082/1671): (erhu Fusslhikem, is. t.: 1068). Ba taraf eksik olan tek nshas Drl-KtbilMsriyye, no: 149da kaytldr.
26. Karaba- Vel (Aleddn Al Atvel) (.1097/1686): Kifl-esrr. Karaba
Vel bu erhini Cmiu esrril-Fuss (Mazil-Fuss) adnda baka bir eserinde zetlemitir.44
27. Nimetullh b. Muhammed b. el-Hasen el-Hseyn (.1130/1818): (erhu
Fussl-hikem).45
28. Abdlgan en-Nbls (.1143/1730): Cevhirun-nuss f halli kelimtilFuss (stanbul, 1304 ve Msr, 1323).
29. Hasan b. Ms el-Krd (.1148/1735): (erhu Fussl-hikem). Tek nshas
stanbul n. Ktp., no: 3570de kaytldr.
43
44
45
Daha fazla bilgi iin bk. Kara, Mustafa, Abdullh Bosnev D..A., stanbul, 1988, I/87;
Shelley, Christopher, Abdullah Effendi, Commentator on the Fuss al-Hikam Journal .of the
Muhyiddin Ibn Arabi Society, Oxford, 1995, say: XVII, ss. 79-83.
Bk. Kara, Kerim, Karaba Vel D..A., stanbul, 2001, XXIV/370.
Ktip elebi, age, II/1261.
Fussul-Hikem | 269
46
47
48
49
50
hikem. Farsa tek nshas Sleymniye Ktp., Zhd Bey, no: 422dedir ve
Farsadr.
46. Hoca-Zde Mehmed Rsim: Fussul-hikem erhi ve Tercmesi. Osmanlca tek
nshas .. Merkez Ktp., Trke, no: 2008.
47. Muhammed Cafer e-ihb ed-Dimak: (erhu Fussl-hikem). Tek nshas .. Merkez Ktp., no: 4907dedir.
48. Muhammed Bedrddn Haleb: Nussul-kilem al Kitbi Fussl-hikem
(Khire, 1907).
49. Ahmed b. Ahmed el-Bah: erhu Fussl-hikem (Msr, tsz.).
50. Tceddn Hseyin b. Hasan: erh-i Fussul-hikem (Tahran, 1985). Farsa.
51. Nasrullh Nusret: Cnnl-mecnn. Farsa manzum bir erhtir.
52. Abdlkerm it: Hall-i mulekt- Fuss (Bahavalpur Merkez Ktp., no: 68,
is. t.: 1851). Farsa.
53. Munddn-i Kdir: Hussul-kilem f erhi Fussl-hikem (Uc erf Geyln,
Geylni Ktp., no: 390). Kenar notlarla Farsa tercmedir.
54. Ahmed Hasan Hnpr: erh-i Fuss (Karai, Encmen-i Tarakk-i Urdu,
no: 933). Farsa.
55. Seyyid Yakb Hn- Kgr: Tavzhul-beyn erhu Fussl-hikem (Kemir,
1287; Delhi, 1315). Farsa.
56. Kermet Hseyin Kader: Fussul-hikem (bir nshas Pencap . Ktp., Urduca Yazmalar, no: 513, telif trihi 1870). Urduca.51
57. Kutbeddn arkpur: Mirt- Fuss (Pencap . Urduca Yazmalar, no: 259).
Urduca.
58. Mevlev Seyyid Abdlhak Miyanv: erh-i Fussul-hikem (Karai, Mill
Mze, Yazmalar, no: 7014). Urduca.
59. Ahmed Avni Konuk (.1938): Fussul-hikem Tercme ve erhi I-IV, haz.:
Mustafa Tahral-Seluk Eraydn, stanbul, 1987-1992. Kymetli bir Fuss
erhidir ve Trkedir. Birok erhten yararlanlarak telif edilen bu erhin
matb nshas da geni bir indekse shiptir ve titiz bir almann rndr.
60. Mahmd Mahmd el-Gurb: erhu Fussl-hikem (Dimak, 1985).
61. Muhyiddn et-Tm (ada): Fenl-levhi vel-kalem f erhi Fussl-hikem,
51
almamzda Urduca olarak belirttiimiz eserler hakknda fazla bilgi iin bk. Umar, agm, ss.
85-88.
Fussul-Hikem | 271
2.
3.
4.
5.
sml b. Eb Bekr b. Adbullh el-Mukr (.833/1429): (El-Kasdet) elHuccetd-dmia li-riclil-fussz-zia, (Sleymniye Ktp., Ftih, no:
3144).
6.
52
8.
9.
Abdlbr b. Turhn b. Durmu (Sinoplu) (.936/1529): Haytl-kulb, (Beyazt Devlet Ktp., Beyazt, no: 1651 ve 3328).
Fussul-Hikem | 273
Fusstan direk metin aktarma yerine genellikle ondan zihinlerinde kalan vey
kulaktan duyduklar ifdeler zerine fikirlerini belirtmi olmalardr. Daha ok
bn Teymiyyenin bayraktarln yapt bu zihniyet tam bir nefretle bn Arabye ve onun eserlerine hcum eder. Oysa bn Teymiyye ve tkipilerinin bn
Arabyi anlama gibi bir dertlerinin ve gayretlerinin olmad, tam tersine onun
hakknda bata verdikleri hkmlerde onun grlerini herhangi bir
mertibe tbi tutmakszn yorumladklar, bn Arab zerine alanlarn
ifdesiyle onlarn eyh-i Ekberi hep yanl okuduklar aka grlr.55
Kaldki bn Teymiyye ile bn Arab arasndaki mereb farkll aktr. M.
Gurb, bn Teymiyyenin tasavvuf anlaynn tam bir akl tasavvuf olduunu, zevk tasavvuftan onun nasbi olmadn vurgular.56
Gnmz Arap aratrmaclardan Muhammed el-Gurbn Fussun bn
Arabye it olmad eklinde garip bir iddis da vardr. Ne ilgintir ki, aslnda bn Arab hayrn ve Fuss zerine erhi de olan Gurb bu yzden eserlerinde Fssu kaynak olarak gstermez.57 Gurbn iddisna ise M.
Chodkiewicz tarafndan cevap verilmitir.58 Zaman zaman baka kimseler tarafndan da dile getirilen bu iddinn imdilik ciddye alnacak taraf olduunu
dnmyoruz.
3.7. MDFLER
Reddiye shiplerine kar, bn Arabnin fikirlerini benimseyenler ve onu sevenler de bo durmam, eyhin fikirlerini aklayan ve savunan kar reddiyeler
telif etmilerdir. Bunlardan bzlar da unlardr:
1.
2.
55
Bk. bn Teymiyye, Vahdet-i Vcd Rislesi, ev.: (heyet), stanbul, 1998, ikinci bask, ss. 109-132,
374 vd. Msrn gnmz veld aratrmaclarndan Dr. Ysuf Zeydn da bn Arab,
Sadreddn-i Konev ve et-Tilimsn hakknda naklettii bir rnekle, bn Teymiyyenin lsz ve haksz tutumunu insafl bir aratrmac gzyle iddetle eletirir. (Bk. Zeydn, Ysuf,
Dvn Afifiddn et-Tilimsn (nsz), Khire, 1990, ss. 23-27).
Gurb, Muhammed, erhu kelimtis-Sfiyye (er-Redd al bn Teymiyye), Dimak, 1981, ss.
96-99.
Bk. Age, s. 122.
Kl, Fussl-hikem XIII/236.
56
57
58
4.
Muhammed b. Yakb el-Frzbd (.817/1415): Risle fr-redd alelmuterizn al Muhyiddn (Khire-?-, Mahedl-Mahtttil-Arabiyye, Tasavvuf, no: 201).
5.
Muhammed b. Muhammed ez-Zebd el-Mizcc (.829/1426): Hidyetsslik (hlik) il ehdel-meslik (Sleymaniye Ktp., Badatl Vehbi Efendi, no:
646). El-Mukrnin reddiyesine cevap olarak yazlmtr.
6.
7.
8.
9.
Fussul-Hikem | 275
59
60
Badatl sml Paa, zhul-meknn fiz-zeyl al Kefiz-zunn, stanbul,1972, ikinci bask, I/350.
O. Yahynn Ezher . Ktp.nde (no: 2794, Halm) Risletl-Bosnev f mni Firavn adyla
Abdullh er-Rm mellif ismiyle kaytl eser de muhtemelen bununla ayndr. (Bk. Yahy,
age, s. 142)
61
62
63
a.
b.
Fussul-Hikem | 277
tam tersine hlis, gerek bir tevhd olduu. Bunlarn yet ve hadsler
ile delillendirilmesi.
c.
Rediyelerde yer alan grlerin ve genellikle Fusstan yaplarak yanl deerlendirilen pasajlarn zh.
Burada unu belirtmekte de fayda vardr: Fuss erhleri birer erh olmakla
birlikte, ayn zamanda reddiyelere kar da birer cevap niteiliindedir.
3.8. FETVLAR
Hakknda bu kadra lehte ve aleyhte eser yazlan Fussul-hikem ayn zamanda
hakknda en fazla fetv verilen kitap nvnna da shiptir. Reddiyelerde olduu gibi, bu fetvlar da genellikle bn Arab ile ilgilidir, ancak, daha ok onun
Fusstaki grlerinden kaynaklanr. O. Yahy, Sehvnin eserinden 138
aleyhte fetvy nakleder. Ancak bunlarn ou kat zerinde ismi olan
fetvlardr. Hatt ounun fetv derecesine ulatn sylemek dahi mmkn
deildir. Buna karlk O. Yahy, ktphnelerde ve deiik eserlerde lehte 33
fetv bulmutur.64
Onun aleyhine fetv verenler arasnda Muhammed b. Abdlgan b. Nukta
el-Badd (.629/1233) kronolojik olarak ilk srada yer alr. Vefat trihinden anlaldna gre bu ahs ehy hayatta iken onun aleyhinde fetv vermitir. Daha sonraki aleyhte fetvclar arasnda bn Teymiyye, Takiyyddn es-Sbk,
Takiyyddn el-Fs, Bedreddn bn Cema, Ahmed b. Abdlazz e-rzi,
Muhammed b. Muhammed el-Buhr, Al el-Kr, bnl-Ehdel, Abdllatf esSud, bn Haldn gibi pek ok kimse bulunmaktadr.
Aleyhte verilen fetvlarda sflerin snnete uyan ve bidati olmak zere
iki grup olduu, bn Arabnin ikinci gruba giren mutasavvflarn banda geldii, onun Fussul-hikem ve el-Ftht el-Mekkiyye gibi eserlerinin tammnn
her kelimesinin Hristiyn, Yahd ve Mslman tm din ehlince tartmasz
kfr olarak kabul edildii, bunlar ele geirildiinde yaklmas vey yazlar
okunamaz hle gelinceye kadar suyla ykanmas gerektii ya da suya atlmas,
suya atlrken de suyun kiinin zerine sramamasna zam dikkat gsterilmesi, dni bu gibi bozuk ve sapk akdelerden temizlemenin herkesin grevi olduu, bn Arab ve benzerlerinin Hristiyanlardan ve Yahudilerden daha kfir
olduklar, hatt zndklk ve mlhidlikte, insanlar arasnda bn Arab ve benzer-
64
65
66
67
68
Bk. bn Teymiyye, age, s. 120, 130-131; bn Haldn, Fetv (ifs-sil ierisinde), tah.: Tavit
Tanc, stanbul, 1957, ss. 110-111 (Bu fetvnn bn Haldna idiyeti phelidir. Zr o ilk olarak, bn Arab dmanl ile mehur el-Buk tarafndan nakledilmitir. Fetvnn Trke tam
metni ve yorumu iin bk. Uluda, Sleyman, bn Haldnun Tasavvuf Grleri ve ifsSil (Tasavvufun Mhiyeti ifs-sil ierisinde), stanbul, 1984, ikinci bask, ss. 28 vd.); bu tr
fetvlarn muhtevlar ve yorumlar iin ayrca bk. Knysh, age, s. 120 vd.
Bk. Karada, Cafer, bnl-Arab, Muhyiddn D..A., stanbul, 1999, XIII/517.
Ebussud Efendi, Marzt, (Osmanl Knunnmeleri ierisinde, ner.: Ahmed Akgndz), stanbul, 1992, c. IV, s. 45.
Bk. ngren, Reat, Osmanlda Tasavvuf, stanbul, 2000, s. 390-391.
Fussul-Hikem | 279
Zdenin fetvsnda bn Arabnin kmil bir mctehid, fzl bir mrid olduu, onun eserleri arasnda yer alan Fussul-hikem ve el-Ftht el- Mekkiyyedeki
meselelerden bir ksmnn lafz ve mn tibtiyle mlum iken, bir ksmnn ise
keif ve btn ehlinin anlayabilecei, zhir ehlinin anlayamayaca trden bilgiler olduu, bu sebeple onun fikirlerini anlayamayanlara den en uygun davrann susmak olduu<69 ifde edilmitir.
3.9. GNMZDE FUSS TARTIMALARI
bn Arab ve Fuss zerindeki tartmalar gnmze gelinceye kadar hzn
kesmeden devam etmi, bu tartmaya Batllarn da itirak etmesiyle birlikte
tartma halakas genilemitir. Son asrda msterik L. Massignon,70 Ebul-Al
Aff,71 Sleyman Ate72 gibi aratrmaclar u vey bu iddette onun fikirlerini
eletirir ve bn Teymiyye izgisine yakn bir tavr sergilerlerken, buna kar
dnynn her yerinde pek ok akademisyen ve fikir adam bn Arab zerinde
cidd aratrmalar yapmakta ve onun fikirlerinin yaylmasna katk salamaktadr.
Yine burada zellikle Gelenekselciler adyla anlan grubu ve merkezi ngilterede bulunan Ibn Arabi Societynin ismini zikrekmek gerekir. Her iki grubun da temel dinamiinin bn Arabnin fikirleri ve yegne hedeflerinin de
onun fikirlerinin intir olduu rahatlkla sylenebilir. Bunlar modern
dnynn fikr kmazlarna ve buhranlarna kar eyhin fikirlerini panzehir
olarak kabul ederler. . F. Erturul73 ve S. Eraydn74 ve S. Uludan75 almalar
69
70
71
72
73
74
75
Fetvnn tam metni iin bk. bnl-md, ezertz-zeheb, Beyrut, ts., V/195; fetvnn deerlendirilmesi iin bk. Tahral, Mustafa, Muhyiddn bnl-Arab ve Trkiyeye Tesirleri (Endlsten spanyaya ierisinde), Ankara, 1996, ss. 72-74.
Lehte ve aleyhte fetvlarn bir karlatrmas iin bk. Knysh, age, s. 135 vd.
Bk. Gngr, Zlfikar, Muhyiddn bn Arab Hakknda Louis Massignonun Eletirileri ve
Veled elebi (zbudak)nin Cevaplar Tasavvuf, yl 4, say: 11, Ankara, 2003, ss. 377-406.
Aslnda Affnin durumu dikkat ekicidir. nk onun bn Arabye kar balangta daha
keskin ve daha sert olan tutumunun gittike yumuadn gryoruz. Mesel onun mrnn
son rnlerinden biri olan bn Arab Hakknda Yaptm alma, (bn Arab Ansna
(Makleler) iinde, ev.: Tahir Ulu, stanbul, 2002, ss. 25-49) adl teblii -en azndan- slp
yumuakl asndan doktora ve daha sonraki almalarndan bir hayli farkldr.
Ate, Sleyman, r Tefsr Ekol, Ankara, 1974, ss. 170-177.
Erturul, . Fenn, Vahdet-i Vcd ve bn Arab, haz.: Mustafa Kara, stanbul, 1991, ss. 105-266.
Eraydn, Seluk, Fussul-hikeme Yaplan Bz tirazlar, (Fussul-hikem Tercme ve erhi, IV.
cildin Takdmi), stanbul, 1992, ss. 27-62.
Uluda, age, ss.183-190.
Urduca tercmeler hakknda fazla bilgi iin bk. Umar, agm, ss.89-90.
Fussul-Hikem | 281
Almanca: Hans Kofler: Fusus al-Hikam: das Buch der<, 1970, Graz (Avusturya), xx+179 s.
3.11. ZERNDE YAPILAN ALIMALAR
Fuss zerinde dorudan vey dolayl olarak yaplan pek ok almann olduunu biliyoruz. Affnin almalar ve T. Burkhardtn tercme almalaryla
birlikte eser, Mslman dnynn yannda Batda da tannmtr. Gelenekselci
Okul ve Ibn Arabi Societynin entelektel dnynn dikkatlerini bn Arab zerine ekmesi, onun eserleri ve en bata da Fuss zerindeki almalar artrmtr.
Affnin et-Talkt al Fussl-hikem (Beyrut, 1980; Trkesi: Fussul-hikem
Okumalar in Anahtar, ev.: Ekrem Demirli, stanbul, 2000) adl kitab gnmz Fuss almalarnn ilklerindendir. Kitabn ekl grnts klasik bir erh
gibi olmakla birlikte, Aff Fussta her fasta yer alan bz problemli ifdelere
kendi birikimini de kullanmak sretiyle zahlar getirmitir.
W. Chittick Fuss zerinde Batda yaplan iki almaya dikkat eker. Bunlardan ilki T. Izutsunun Sufism and Taoism A Comparative Study of Key
Philosophical Concepts (University of California Press, 1983, Los Angels) 79 adl
eseridir. kincisi ise, Henry Corbinin Creative Imagination in the Sufism of Ibn
77
78
79
Arabi (ev.: R. Manheim, Princeton University Press, 1981) adl eseridir. Chittick
bu iki alma zerinde deerlendirmelerde ve karlatrmalarda bulunur. 80
Batda son gnlerde kan bir kitap da Fuss zerindeki almalaryla bilinen
Ronald L. Nettlere it olan Sf Metaphysics and Quranic Prophets: Ibn Arabis
Thought and Method in the Fuss al-Hikam,81 (Cambridge, 2002) isimli kitaptr.
T. Burchardtn Introduction aux Doctrines Esotriques de lIslam (Trkesi:
slam Tasavvuf Doktrinine Giri, ev.: Fahreddin Arslan, stanbul, 1995, ikinci
bask) isimli eserinin zellikle II Blm Fussa bir giri ya da onun bir zeti
mhiyetindedir.
Fuss ile ilgili bir dier alma da bize ittir. Fussul-hikem ve Mesnevde
Peygamberlerin ykleri (stanbul, 2003, ikinci bask) isimli kitabmzda peygamber kssalarnn bn Arab tarafndan nasl deerlendirildiini ortaya koymaya altk.
Fuss zerinde makle boyutundaki almalarn adedi daha fazladr. Bunlarn saysn ve isimlerini tesbit etmek zor olmakla birlikte tesbit edebildiimiz
ve burada dipnotta kullanmadmz bz makleler unlardr:
Masataka Takashito, The Theory of Universals in Ibn Arabis FH. (Uluslararas Dvd el-Kayser Sempozyumu ierisinde, Trkesi: Turan Ko), Ankara,
1998, ss. 95-118; The Theory of the Perfect Man in Ibn Arabis FH. Orient, XIX,
Tokyo, 1983, ss. 87-102.
James W. Morris, Imagination in the Fuss of Ibn Arabi and Qaysari
(Uluslararas Dvd el-Kayser Sempozyumu ierisinde, Trkesi: Turan Ko), Ankara, 1998, ss. 161-171.
Mustafa Tahral, LExpression en Alternance dans les FH. Noto (talya),
1989; The Polarity of Expression in the FH. M. I. Arab: A Commemorative
Volume, London, 1993, ss. 351-359.
Charles Anr Gillis, La Sagesse de la Ralit Actuelle dans le Verbe de
Dawud (David) Etudes Traditionelles, Paris, Avril-Sept. 1976, ss. 102-124; Oct.Dc. 1976, ss. 162-185; Jan.-Mars 1977, ss. 27-45.
Andreas dSouza, Jesus in the Ibn Arabis FH. Islamochristiana, say 7,
Roma, 1982, ss. 185-200.
Ian Richard Netton, Theophany as Paradox: Ibn al-Arabis Account of alKhadir in FH. JMIA Society, say XI, Oxford, 1992, ss. 11-22.
80
81
Geni bilgi iin bk. Chittick, William, The Sf Path of Knowledge, New York, 1989, ss. xvi-xx.
Bundan sonra FH. eklinde ksaltlacaktr.
Fussul-Hikem | 283
82
83
Affi Kelime kavramnn bn Arabnin sistemindeki ve Fusstaki anlamn veyerini mstakil bir maklesinde ilemitir. (Bk. Aff, slm Dncesi, ss. 78-106).
Kl, Fussl-hikem XIII/231.
84
85
86
87
88
89
90
A.y
bn Arab, el-Ftht el-Mekkiyye, Khire, 1293, l/59; II/456.
Kl, Fussl-hikem XIII/231.
Bk. A.y.
Chittick, age, s. xvii.
Konuk, A. Avni, Tedbrt- ilhiyye Tercme ve erhi, haz. : Mustafa Tahral, stanbul, 1992, s.
27.
Nicholson, R. Alleyne, Studies in Islamic Misticism, (Some Notes on the FH.), Cambridge,
1921, s. 149.
Fussul-Hikem | 285
muamml bir yapya ship olmasnn etkisi vardr.91 Bu durumu Affnin bandan geen htrasn naklederek rneklendirmek istiyoruz. Aff, bn Arab
zerinde alan Batllarn hibirinin Fussa hi atf yapmadklarnn dikkatini
ektiini belirttikten sonra, doktora almas esnsnda bandan geenleri yle anlatyor:
<Fussul-hikemden balayarak bn Arabnin kitaplarn okumaya baladm.
Fussul-hikemi Knnin erhiyle birlikte defalarca okudum, fakat Allah bana bu kitaptan hibir hakkati amad. Kitap ak bir Arapa idi (ki, ayn zamanda Aff de bir
Araptr), tekil olarak aldmda her lafz anlalyordu, fakat her cmlenin vey cmlelerin byk ksmnn toplam anlam deyimler ve sembollerden ibretti. erh ile berber
ise eserin sdece kapall ve karmakl derinlemekteydi<
91
92
93
mmkn olduunu, resm ilimlerin kurallar ile, akl ve mantk delillerle bunu
anlamann imknsz olduuna zellikle vurgu yapar.. 94
Bu anlalmazln esas sebebi, mellifin bizzat belirtii gibi, eserin
mcmel lafzlarla yazlm olmasdr. Onun iin kendisi de, anlayanlarn bu
kitaptaki fikirleri geniletmesini95 arzu etmektedir.
Bu mcmel hatt iret derecesinde kapal olan fikirlerin anlalmas
iin, mellifin Ftht ve daha nce ve sonra yazd eserlerindeki fikirlerinin,
kulland stlahlarn iyi bilinmesi ve anlalmas gerekmektedir. Bilhassa
Fusstan nce yazd eserlerdeki fikirlerine sdece stlahlarla yapt iaretlerin anlalmas, ancak o kitaplarn okunmasndan sonra mmkn olabilir.
Onun iin bu eseri okumadan ya bn Arabnin eserlerinin byk bir ksm, bilhassa Ftht okunmal veya en az bir Fuss erhine bavurulmas tavsiye edilir.96
bn Arab Fussul-hikemde ele ald mevzlarn cb olarak, muhtelif ilimlerdeki stlahlar kullanm, fikirlere ok ksa ve kapal ifdelerle iret etmi. hem-fikir olduu
ve ayrld noktalar da yine mcmel olarak yazmtr. Muhtelif ilim ve fikirlere it stlahlar nceden bilinmeden Fussun tkip edilmesi hakkaten gtr. Bunun iin bn
Arabnin yaad devre kadar bilinen ilimler ve bu ilimlerde kullanlan stlahlar ve
mnkaa edilen fikirler hakknda en azndan toplu bir bilgiye ship olmadan, eserdeki fikirleri anlamak mmkn grnmemektedir. Muhakkak ki bn Arab gerek renim hayt esnsnda, gerekse sonradan bu ilimlere it kitaplar okumu ve limleriyle
grm, mevzlar ve fikirler hakknda onlarla sohbetlerde bulunmutur. Devrin
ilimleri, stlahlar ve mnkaa edilen bz temel mevzlar hakknda, bu sebeple
umm izgilerle bile olsa, nceden bir bilgiye ship olmak ok faydal olacaktr. Bu
ilimleri ylece tasnf etmek mmkndr:
Din ilimleri: Tefsr, Krat, Hads, Fkh, Kelm ve Tasavvuf ile alkal bn Arabye kadar yazlm eserler (ki, bunlardan birkann ismi Fussul-hikemde zikredilmektedir);
bizzat bn Arabnin telif ettii eserler.
Dil ilimleri: bn Arabnin anadili Arapay ok iyi bildii, Arap dili ile alkal ilimlere,
lgat, iir ve edebiytna vkf olduu muhakkaktr.
Felsefe ve felsefe iinde mtla edilen ilimler: Mantk, Fizik, Matematik, Astronomi,
94
95
96
Fussul-Hikem | 287
Tp v.s.97
Bunlara ilveten, eser yksek seviyeden havssa mahsus bir tasavvuf kitab olmas sebebiyle, ummiyetle tasavvuf eserlerin anlalmasnda karlalan glk bunda da ziydesiyle karmza kar. lk mutasavvflardan nakledilen ath nevinden szler, nasl artc ve anlalmaz bir ifde iinde ise,
Fussul-hikemdeki bz cmleler de birbirine zt ve paradokslar hlinde, fakat dikkat edilince anlalan, farkl bir mantk ve muhkeme slbu iinde
ifde edilmitir. bn Arabye kadar yazlm tasavvuf kitaplarndaki bilhassa
tevhd, mrifet, muhabbet, fen, bak, vecd, vcd, fark, cem, sekr, sahv,
gaybet, huzr, ns ve benzeri bahisler iinde sylenilenlere vkf olmak
Fusstaki fikirlerin daha kolay anlalmasn salayacaktr. Bu tasavvuf kitaplarna Knnin Istlhts-Sfiyye ve Seyyid erf Crcnnin Tarft gibi
stlah lgatlarn da ilve etmek gerekir. Fussul-hikem mtercimi Nri
Gencosman, bu ana eserleri tetkik ve tetebbu etmeden eyh-i Ekberin metinlerinden bir mn karmak cidden imknszdr98 demekte ve tasavvuf eserlerin
anlalmasnda stlahlarn ehemmiyetine dikkat ekmektedir.99
Fssun anlalmas noktasndaki bir baka zorluk da ilh kelmn bizzat
kendi yapsndan kaynaklanmaktadr. bn Arab Fussunda: lh eratlarn
dili, Haktan sz atklar vakit, onu ancak avma kar ilk mefhm olarak ve
havssa kar da o lafz, hangi dilden olursa olsun, o dilin yapsna gre, o lafzn eitli mnlarnda anlalan dier bir mefhm zere sylerler100 demekle,
Kurn- Kermin, dier ilh kitaplarn ve peygamberlerin, bilhassa Allah hakkndaki ifdelerinde, ilk bakta anlalan mndan baka mnlar da tayan
bir slb kullandklarn belirtmektedir. A. Avni Konuk buradaki dnceyi
yle aklamaktadr: Allah tarafndan nzil olan eratlar Hak hakknda bir
ey syledii vakit yle lafzlar ile syler ki, kavminin hepsi o lafzlar iittikleri
vakit, ilk bakta anlalan mnlar, tevil etmeksizin, zhiri zerine alrlar. Zr
Hakkn hitb ummadr. Bununla beraber bir peygamberin umma syledii
o lafzlarn, o lisnn yaps tibriyle, muhakkklar, muvahhidler ve zhir
ulemsndan her bir zmreye nisbetle, hussi mefhmlar birok vecihleri ve
mteaddid mnlar vardr. Hads-i erflerde de Kurnn zahr, batn, haddi
97
98
Age, s. XXXVII.
Gencosman, M. Nuri, Fuss l-hikem (tercmesinin nsz), stanbul, 1981, beinci bask, s.
XIV.
99 Tahral, Fussul-hikem, erhi ve .. s. XXXIX.
100 bn Arab, Fussul-hikem, s. 68.
101 Bu tr rivyetler iin bk. El-Heysem, Nreddn, Mecmauz-zevid, (Khire, 1407), VII/15153;
es-Syt, Celleddn, el-tkn f ulmil-Kurn, stanbul, 1978, II/236.
102 Bu hads sahihaynda yedi harf ibresiyle mevcuttur. (Bk. El-Buhr, Fazill-Kurn, 5;
Mslim, Saltl-msfirn, 272-274. Bu rivyetlerin bn Arab mektebindeki deerlendirmeleri iin bk. Eren, Mehmed, Sadreddn Konevnin Tasavvuf Hads erhilii Akademik
Aratrma, yl 1, say: 1, ss. 29-30.
103 Konuk, A. Avni, Fussul-hikem Tercme ve erhi I, haz.: Mustafa Tahral-Seluk Eraydn, stanbul, 1987, I/261.
104 bn Arab, Fussul-hikem, ss. 185-186.
105 Tahral, Fussul-hikem, erhi ve .. s. XXXIII-XXXIV.
Fussul-Hikem | 289
Bu yzden her blm ayr bir hikmet baln tar.106 Bu hikmetlerin zh srasnda zellikle Vahdet-i Vcd zviyesinden her nebnin temsil ettii hikmetin tahlli yaplr. Btn bu hikmetlerin hlsas Ferdiyet hikmetinin mmessili olan Hz. Muhammedde mevcut bulunduundan107 kitabn esas konusunun
Hakkat-i Muhammediyye olduu ve muhtevnn bu konu etrfnda ekillendii ortaya kar.
Eserde esas mihveri tekil eden ve tecell-i evvel, akl- evvel, akl- kll, vcd- evvel,
dem-i hakk, hakkat-i dem, ruhu-lazam, mebde-i evvel, sebeb-i evvel, levh-i
mahfz, mml-kitb gibi sfatlarla tanmlanan bu merkez Hz. Muhammedin btn
cevheri, onun hakk vechesidir. Ksaca eserin ana temasnn insn- kmil olduu da
sylenebilir. Bu bakmdan Fussul-hikemi zhir ve yatay dzlemde bir peygamberler
trihi; btn, metafizik ve dikey dzlemde tasavvufi bir naat- Neb gibi grmek de
mmkndr. Hikmetin asl kaynann nebev olduuna iret edilen kitapta batan
sona ztiyyet, ulhiyyet, rubbiyyet, vcd, mevcd, izf vcd. adem, dem, lem,
insn- kmil, Hakkat-i Muhammediyye, hakkat, vahiy, tecelliyt, zuhr, akl, ruh,
nefis, isimler, sfatlar, vahdet-kesret, nbvvet, velyet, immet, ilim-malm, irk, kfr, irde, klller-czler, ibdet, kymet gibi metafizik konulara bn Arabnin bak
asndan aklamalar getirilmektedir.108
Fussul-Hikem | 291
malm meselesi, Umr- klliyye, Hakkn ilmi, Vcib varlk-hdis varlk ilikisi, Hakkn evvel-hir, zhir-btn gibi zt sfatlar, nsann/demin halfelii,
nsn- kmil, demin mhiyeti, Kitabta bu blmden sonra ilenecek kelimelerin fihristi.
3.13.2. siyye kelimesindeki nefsiyye (peltek se ile) hikmeti.
Balar Zttan ve esmdan olmak zere iki trldr, steklerin ve istek
shiplerinin eitleri, Velyet-Nbvvet ilikisi, Htem-i enbiy-htem-i evliy
meselesi, Eksik tula sembol, lh isimler ile ilh balar arasndaki iliki,
lh isimlerin birbirleriyle ilikisi, t kelimesinin anlam, t (a.s.), Hz. deme
Cenb- Hakkn bir badr, lh sfatlarn ayna sembol ile zh.
3.13.3-Nhiyye kelimesindeki sbbhiyye hikmeti.
tikad asndan tenzh ve tebh, Hakkn trif ve tahddinin imknszl,
Tenzh ve tebhi cem etmenin gereklilii, Furkn-Kurn fark, Hz. Nhun
dvetinin tenzh ve tebh asndan iyz ve bunun Hz. Muhammedin
dveti ile kyaslanmas, Hakka ve putlara ibdetin iyz, Rab ve ilh kavramlar arasndaki fark.
3.13.4-drsiyye kelimesindeki kuddsiyye hikmeti.
Gne felei ve dier felekler ierisindeki yeri, Ulvv (Ycelik) kavramnn anlam, Mekn ve meknet ycelii, Hak Telnn Aliyy isminin zh, saylarn
hkm, saylarn bir (vhid) ile ilikisi ve bu durumun tabattaki/lemdeki
tezhr.
3.13.5-brhmiyye kelimesindeki mheyyemiyye hikmeti.
brhm peygambere hall sfatnn verilmesi, Hakkn sfatlarn halkta
tezhr ettirmesi, Kul/insan ile lh/Hak arasndaki iliki.
3.13.6-shkyye kelimesindeki hakkyye hikmeti.
Ry yorumu, Hz. brhmin olunu kesmesi ile ilgili olarak grd
rysnn yorumu, Hz. Peygamberin rysnda itii stn yorumu, rifin
kalbinin vsati, Enel-Hak sznn anlam, bn Arabye aklanan bir sr.
Fussul-Hikem | 293
ramlar, Rahmetin vcb/zorunlu ve imtinn/ihsn olmak zere ikiye ayrlmas, limde derecelenmenin hakkati ve ilh isimlerle ilikisi, Hakk inkr ve
isbt etmek, lh isimlerin birbirleriyle ilikisi, yette Hz. Sleymnn isminin
Allh Telnn isminden nce zikredilmesinin zh, Belksn ilimdeki derecesinin ykseklii ve siys zeks, nsan trnn cin tfesinden stnl,
Belksn tahtnn tecddi, Halk- cedd (yeniden/srekli yaratma), Hz.
Sleymnn ilmi, Allh Telnn isbetli bir mctehidin ictihd ile hkmetmesi, Belksn ve Firavunun teslmiyetlerinin fark, Hz. Sleymna verilen iktidar, Teshrin (hkm altna alma) ve himmetin anlam, Rynn tevlinin gereklilii, Hz. Peygamberin st ile ilgili tevilleri.
3.13.17-Dvdiyye kelimesindeki vcdiyye hikmeti.
Neblik ve reslln vehblii, Peygamberlerin birer nmet oluu, Dvd peygamberin ve Hz. Peygamberin isimlerindeki harflerin farkll, Cenb-
Hakkn Hz. Dvda bahettii nmetler, Hz. Dvda verilen halfelik ve bunun Hz. deme ve dier peygamberlere verilenden fark, Allahtan hilfetReslden hilfet/Allhn halfesi-Resln halfesi, Hz. Peygamberin kendisinden sonra halfe tyin etmemesinin sebebi, Hz. snn risleti ve eratlerde
yaplan deiiklikler, Kl halfelii ile ictihad halfeliinin fark, Hakkatte
lemde ancak Allhn hkmnn icr edildii, Tekvn emir-teklf emir, Gazap-rahmet ilikisi, Hz. Dvdun demiri yumuatmasnn anlam.
3.13.18-Ynusiyye kelimesindeki nefesiyye hikmeti.
nsann yaratl, Beyt-i Mukaddesin yapl, nsan haytnn nemi-ksas, diyet, fidye, cizye, Allhn insan kendisi iin yaratmas, Allh zikretmenin
nemi ve anlam, lmn anlam, Cehennem ehlinin ateteki durumunun Hz.
brhmin atld ateteki durumu ile mukyesesi.
3.13.19-Eyybiyye kelimesindeki gaybiyye hikmeti.
Suyun haytn temeli ve kayna oluu, Rz-gazab ilikisi, Cehennem ehlinin
ateteki durumu, Eyyb (a.s.)a gayb leminden verilen su, Sabrn anlam ve
iyz, Sabr-du-ikyet ilikisi, men.
20-Yahyviyye kelimesindeki celliyye hikmeti.
Hz. Zekeriynn oluna Yahy isminin verilmesinin anlam, Hz. sya ve
Hz. Yahyya verilen selmn mukyesesi, Mcize.
Fussul-Hikem | 295
Fussul-Hikem | 297
115 Aff, Ebul-Al, Fussul-hikem Okumalar in Anahtar, ev.: Ekrem Demirli, stanbul, 2000, s.
29.
116 Age, s. 30.
117 Bu blm el-Fthtl-Mekkiyyenin Mumeleler anabal altnda yer alr, II. cildinin, 167.
bbdr. Bbn ismi Kimys-sadet Makm ve Srlar eklindedir. (Bk. bn Arab, elFthtl-Mekkiyye, II/357-377.)
118 Aff, slm Dncesi, s. 283; Kl, Fussl-hikem XIII/231.
119 Bk. bn Arab, Kitbl-sr il makamil-esr, ner.:Muhammed ehbeddn el-Izz, Resil bn
Arab ierisinde, Beyrut-1997, s. 229-235.
120 Bk. bn Arab, Kitbl-sfr an neticil-esfr, (Resil ierisinde), Beyrut-1997, s. 456 vd.
Fussul-Hikem | 299
Tasavvuf bilginin bu ynne dikkat eken S. H. Nasrn u ifdeleri bilimsel ilhiyatlarn houna gidecek trden olmamakla birlikte, ksa ve net bir
ekilde meseleyi aklamaktadr: Yolun hedefini kavram olan sf, yatay
etkilere bal olmadan ilham dorudan ve dikey olarak ald iin, herhangi
bir sf yazarn eserlerinin kkenleri ve kaynaklar hakknda trihsel adan
konumak mmkn deildir. Sf bilgisini kalbinin ilh tecellilerle aydnlanmas sonucunda kazanr. O ancak i tecrbelerinin ifdesi ve formlasyonunda
belki bakalarnn yazlarna dayanabilir. Bu durum bn Arab iin de ayndr;
onun birinci derecedeki kayna tefekkr anlarnda kazanlm ve sf yola
giriiyle (slk) birlikte almaya balad Peygamberin bereketiyle edinilmi
bir irfandr. te yandan, dncelerinin yorumlanmas ve ifde biimleri dzeyinde bn Arabnin trihsel kaynaklarndan sz edilebilir; yle ki, ok sayda
okulun doktrinleri en derin ifde ve yorumlarn eyhin yazlarnda bulmutur.125
Yukardakiler aynen Fuss iin de geerlidir. Fuss tahlil edildiinde bile
onun peygamber kssalar zerine kurulduu ve bu kssalarn tammna yaknnn Kurndan dier kalannn da hadslerden iktibas edildii grlecektir. Essen Fuss ir bir tefsr olarak kabul edildiinde tartma ve bulanklk
nisbeten azalacaktr.- Peygamberlerin zellikleri ilenirken ok orijinal yorumlar yaplm ve Vahdet-i Vcda dim vurgu yaplmtr. Ksaca, Fussun asl
kayna yetler ve hadslerdir. Bizim kabaca tesbit ettiimize gre bu kk
hacimli kitapta ortalama her sayfada iki yete dorudan aklamada bulunulmakta vey atf yaplmaktadr. Kitapta dorudan kullanlan yet says 283tr
ki bu sayy dolayl olarak atfta bulunulanlarla birlikte artrmak mmkndr.
Temel kurgu yetler ve hadsler etrfnda ekillenir. Ancak, yetlerin ve
hadslerin ilenmesi esnsnda baka yet ve hadslerin yansra, dier fikr
ekollerin sistemlerinden ve unsurlarndan da istifde edilmitir.
3.15. TESRLER/SONU
Fussun tesirilerine gemeden, onunla dorudan balantl olarak nce ksaca
bn Arabnin tesirlerinden bahsetmenin gerekli ve faydal olduunu dnyoruz. phesiz onun etkisi en fazla tasavvufta olmutur. Her ne kadar kimileri
onun tasavvufu da bozduunu iddia etseler bile bizim kanatimiz bu gr-
Fussul-Hikem | 301
onun bu ilm diyebileceimiz irfn tasavvuf anlayn zevk/ak bir boyuta tayarak tasavvuf dncenin btn almlarnn tamamlanmasnda son
halka olmutur.
Tabiki onun tasavvuftaki tesiri sdece dnce boyutu ile snrl deildir.
O tasavvufun amel konularnda birinci dereceden kaynak eserler brakmasnn
yannda, btn fkhn, ir tefsrin ve r hads erhinin, tasavvuf inan esaslarnn da gerekten ok kymetli eserlerini mras olarak brakmtr.
bn Arabnin slm dnce zerindeki etkisi sdece Tasavvuf shasyla
snrl kalmamtr. Onun slm dncenin tammn derinden etkilediini
syleyebiliriz. Mesel Felsefe alannda zellikle rk eilimler tayan felsef
okullarn zerinde onun inkr edilemez bir tesiri olmutur. O slm Felsefesini
peripatetizmin (Aristoculuk) indirgemeci tekelcilinden kurtararak ona ezoterik ve irfn almlarn da katlmasn salayan bir dnrdr.128
Mslman dnysnn yansra,129 Hristiyn Avrupa dnysna130 ve
Yahd Kabbala mistikliine de onun tesirlerinin uzandn gryoruz. M.
Mcgaha, bn Arabnin eserleri ile ilk dnem Kabbalistik eserler arasnda karlalan yakn benzerliklere dikkat ekerek, Kabbalistik eserlerin Endlsl
sfden (bn Arab) en azndan ksmen etkilendiinin ve ilham aldnn muhakkak olduunu kaydederek, bu hususta M. Chodkiewiczin grlerine katldn syler.131
Elbetteki bn Arabnin tesirlerinin Anadolu topraklarnda ve Osmanl
Devletinin dn sistemindeki yanks bambakadr. Onun ilm irfn anlay,
Mavlnnn zevk/ak irfan anlay ile berber Osmanlnn din anlaynn
iki ayandan birini oluturan tasavvufun iki temelini meydana getirmitir
Osmanldn din anlaynn dier aya ise Mturdiyye ve Hanefiyyeden oluur-. Bu cmleden olarak, Osmanlnn mnev kurucusu eyh Edeblinin
128
129
130
131
(bu kitap zerinde birok alma yaplmtr); Konuk, A. Avni-hsan, Mehmed, Vahdet-i
Vcd ve Vahdet-i hd Mnkaalar, stanbul Belediye Ktp., Osman Ergin Yazmalar, no::
1813; Sunar, Cvit, Vahdet-i Vcd Vahdet-i hd Meselesi, Ankara, 1960.)
Kl, bnl-Arab, XIII/499
bn Arabnin zellikle ran dnysna etkileri iin bk. Nasr, S. Hseyin, Farsa-Konuan
Dnyda bn Arab (bn Arab Ansna eirsinde), ev.: Tahir Ulu, stanbul, 2002, ss. 171-176;
Tasavvuf Makleler, ss. 111-116; Mslman Bilge, ss. 131-134
Bk. Ate, agm, VIII/554; Aff, agm, s. 43; Nasr, Mslman Bilge, s. 133.
Mcgaha, Micheal, The Sefer Ha-Bahir and Andulisian Sufism Mediavel Jewish, Christian
and Muslim Culture Encounters in Influence and Dialogue, say: 3, no 1, Mart 1995, Leiden,
ss. 48-49.
Fussul-Hikem | 303
132 Bu konuda ayrca bk. Tahral, Muhyiddn bnl-Arab ve Trkiyeye Tesirleri ss. 75-78;
ngren, age, ss. 384-392; Ycer, Hr Mahmut, Osmanl Toplumunda Tasavvuf (19. Yzyl), stanbul, 2003, s. 776 vd.; Baz, brhim, Abdlehad Nur Sivsnin Hayt, Eserleri ve Tasavvuf Grleri, Ankara, 2004, (ASBE, baslmam doktora tezi), ss. 213-215, s. 256 vd., 435 vd., s. 457.
133 Knysh, age, s. 13.
134 Aff, Fussul-hikem Okumalar, ss. 30-31.
Fussul-Hikem | 305
) -2(
:
.
.
.
.
.
.
.
136 Nasr, S. Hseyin, Tasavvuf Makleler, ev.: Sadk Kl, stanbul, 2002, s. 116.
- -
.
.
.
. .
.
. .
.
. .
I. FASS
Fussul-Hikem | 307
baz kuvvetlerinden oldu. u hale gre melekler insann yaratlndaki hissi ve ruhani kuvvetler gibi sayld. Onlardan her kuvvet kendi nefsi ile rtlmtr. Kendisinden daha stn bir ey gremez ve phesizdir ki bu kuvvetler, Tanr katndaki
her yce mertebe ve yksek derece iin kendilerinde ehliyet olduunu sanrlar.
nk bunlar nazarnda Allaha ve gereklerin gerei ynne ve bu vasflar tayan ilk yaratlta lemdeki kabillerin hepsini, ykseini, alan iine alan btn
tabiat leminin icap ettirdii birlie raci olan ey arasnda ilah bir cemiyet (topluluk) vardr.
Bu hakikati akl, nazari dnce ile bilemez. Belki bu fen ancak ilahi keif yolu ile
anlalabilir ve ruhlarn taknan lem suretlerinin asl bundan belli olur.
te sz geen bu mahlka nsan ve Halife ad verildi. Bu isimle anlmasnn sebebi ise yaratlndaki topluluktan ve hakikatlerin btnn inhisar altna almasndan dolaydr. nsan, Tanr katnda bakan bir gzdeki bebek gibidir ve grmek sfat ile tabir edilmi olan mahlk odur. te bundan dolay ona insan denildi. nk Tanr, mahlklarna insan ile nazar kld ve onlara rahmet eyledi. u halde O
ezeli olan insan, (ekliyle) hdis, zuhur ve neeti bakmndan ebedi ve daimidir. O
iki ciheti birletiren ayrc bir varlktr. (Yani ezel ve ebedi ynlerini onun vcudu
birletirmitir.) lem onun vcuduyla tamam oldu. Bu itibarla O leme nazaran
yzn ka gibidir. O, Padiahn hazineleri zerine vurduu mhrn nakna mahal oldu. Bundan dolay ona Halife ad verildi. Mhr hazineleri koruduu gibi
Tanr mahlklarn da o Halife korur. Padiahn mhr o hazineler zerinde bulunduka onlar amaya kimse cesaret edemez. Ancak onun izniyle alr. u halde
Tanr lemi korumak hususunda demi kendine halife kld. Bu hale gre iinde
insan- kmil var olduka lem, daima korunmu olacaktr.
Grmez misin ki, dnya hazinesinin mhr olan insan- kmil o hazineden ayrlp
da mhr bozulacak olsa Tanrnn bu hazinede saklayaca bir eyi kalmaz. inde her ne varsa boanr. Varlklarn bazs bazsna karr. Ahirete varr. u halde
insan- kmil, ahiret hazinesi zerine ebedi mhrn vurmu olur. u halde ilahi suretlerde olan isimlerin hepsi insann bu douunda akland. byle olunca da
onun rtbesi bu varl ile her eyi kendinde toplamak ve kavramak mertebesine
eriti ve Allahn hcceti melekler zerine onunla yerleti. O halde uyank ve dikkatli ol; muhakkak ki Ulu Tanr sana senden bakasyla t verdi ve dn; zerine Tanr itab gelen kimseye bu itap nereden geldi?
EL-FTHTL-MEKKYYE
MUHYDDN BNL-ARAB
M. Mustafa AKMAKLIOLU *
4
5
491.
Makkr, Gubrinnin Unvnd-Dirye isimli eserine istinaden bnl-Arabnin Endlste bu
lakapla bilindiini syler. Bk. Makkr, Ahmed b. Muhammed, Nefhut-Tb min GusnilEndelsir-Ratb, tahk.: Muhammed Muhyiddin Abdulhamid, Kahire 1949, c. II, s. 379.
Bu lakab kaynak belirtmeden ilk kullanan M. Asin Palacioustur. Bk. Palacios M. Asin, bn
Arab: Hayatuh ve Mezhebuh, ev.: Abdurrahman Bedev, Kahire 1965, s. 5. Daha sonra bu
lakap baz aratrmaclar tarafndan da tekrarlanmtr. Mesel bk. Corbin, Henry, Creative
Imagination in the Sufism of Ibn Arabi, ngilizceye ev.: Ralph Manheim, Princeton 1969, s. 21.
Kl, Mahmut Erol, Muhyiddin bnl-Arabde Varlk ve Mertebeleri, (Baslmam Doktora Tezi),
MSBE., stanbul 1995, s. 8.
zellikle ed-Drretl-Fahire ve Rhul-Kuds, isimli eserlerinde bnl-Arab, eitli vesilelerle
grm olduu ve kendilerinden istifade ettii eyhlerden bahsetmektedir. Ralph W.
Austin, Rhul-Kuds, ed-Drretl-Fahireden paralarla birlikte, Sufis of Andalusia ad altnda
ngilizceye evirmitir. bnl-Arabnin eyhleri hakknda dorudan bilgi bulabildiimiz
mezkr iki eseri esas alnarak oluturulan bu eser, dilimize de evrilmitir. Bk. Austin, Ralph
W., Endls Sfileri, ev.: Refik Algan, stanbul 2002. Ayrca, Fthtnda da bnl-Arabnin
hayat hakknda birok mlmt bulmak mmkndr. Mehmud el-Gurab bnl-Arabnin
eserlerindeki bu tarz otobiyografik bilgileri derleyerek bir biyografi denemesi yapmtr. Bk.
Gurb, Mahmud M., e-eyhl-Ekber Muhyiddin bnl-Arab; Tercemet Hayatih min Kelmih,
am 1983. Ayrca Fthtdaki bu tarz otobiyografik bilgilerin bir ksm Nihat Keklik tarafndan taranarak bir araya getirilmitir. Bk. Keklik, Nihat, bnl-Arabnin Eserleri ve Kaynaklar
iin Misdk olarak el-Ftht el-Mekkiyye, Ankara 1990, ss. 257-305.
Bk. Ali b. brahim el-Kr el-Badd, ed-Drrus-Semn f Menkbi-eyh Muhyiddin, Beyrut
1959. (Trke tercmesi: Muhyiddin bnl-Arabnin Menkabeleri, ev.: A. ener-M. Rahmi
Ayas, Ankara 1972); Muhammed Receb Hilmi, el-Burhnul-Ezher fi Menkbi-eyhil-Ekber,
Msr, 1326; Palacios, M. Asin, El Islam Cristianizado, Madrid 1931. LIslam Chiristianise ad altnda Franszcaya tercme edilmi olan eser, Abdurrahman Bedev tarafndan ksmen Arapaya da evrilmitir. A. Bedev, eserin, bnl-Arabnin muhtelif eserlerinden seilmi metinlerden oluan nc blm tercme etmemitir. Bk. Palacios, bn Arab: Hayatuh, ; Bursal,
Mehmet Tahir, Terceme-i Hl ve Fezil-i eyh-i Ekber, stanbul 1898; Keklik, Nihat, Muhyiddin
bnl-Arabi: Hayat ve evresi, stanbul 1966; bnl-Arabnin biyofgrafisi hakkndaki ilm bir
almay ayrca zikretmek istiyorum. Claude Addas tarafndan, Ibn Arab: Ou La Quete du
Soufre Rouge ismiyle Franszca yazlan eser ngilizce ve spanyolcaya evrilmitir. ngilizce
evirisi iin bk. Addas, Claude, Quest for The Red Sulphur: The Life of Ibn Arab, ev., Peter
Kingsley, Cambridge 1993. Bizzat bnl-Arabinin kendi eserlerinden balayarak birok farkl
el-Fthtl-Mekkiyye | 311
7
8
9
10
kaynakta yer alan, bnl-Arabnin hayat hakkndaki bilgilerin derlenip tahkik edilmesi ve
bata Asin Palacios tarafndan yaplan ve sonraki birok bnl-Arab aratrmacs tarafndan
tekrar edilen hatalarn tashihi anlamnda olduka nemli olan bu biyografik eser yakn zamanda dilimize de kazandrlmtr. Bk. Addas, Claude, bn Arab: Kibrit-i Ahmerin Peinde,
ev., Atila Ataman, stanbul 2003.
Bk. bnl-Arab, Muhyiddin, Dvn, nr., Muhammed Rikb er-Red, Kahire 1992, s. 50, 52.
Addas, bn Arab, s. 36.
bn Merdeni, Murabtlarn ardndan hemen hemen btn Endls fetheden Muvahhidlere
muhalif olarak arkl-Endelse hkmetmitir. Hristiyan paral askerleriyle kuvvet bulan
bn Merdeni, on be yla yakn bir zaman boyunca Muvahhid imparatorluuna meydan
okumutur. 554/1159da Kurtubay almaya alm, ardndan da biliye zerine yrmtr. Fakat babas Abdlmminin 558/1162de lmnn ardndan Muvahhidlerin bana geen Ebu Yakub Yusufun Kuzey Afrikadan toplanm askerlerle kuvvetlenen ordusu bn
Merdenii, bnl-Arabnin doduu sene 560/1165te malup etmitir. bn Merdeni,
Mrsiyeye snmak zorunda kalm, olduka mstahkem olan bu ehirde Muvahhidleri belirli bir sre daha megul etmitir. Bk. Addas, age, s. 35, 36.
bnl-Arab, Muhyiddin, el-Fthtl-Mekkiyye, tahk.: Osman Yahya, Kahire 1985, c. II, s.
372. Biz bu almamzda ncelikli olarak, Fthtn Osman Yahya tarafndan hazrlanan
tahkikli nerini kullanmaya gayret ettik. Fakat maalesef bu alma yarm kald iin, ayrca
Ahmet emsettin tarafndan hazrlanan Beyrut basksn kullandk. Bu sebeple bu iki basky
tefrik etmek amacyla sonraki atflarda eser, Ftht (tahk.:) ve Ftht (byr.) eklinde ksaltlacaktr.
11
12
13
14
15
16
17
Ebu Yakub Yusuf, bnl-Arabnin babasnn yan sra, rakibi bn Merdeniin saraynda grev yapm birok kimseyi kendi hizmetine almtr. Bk. Addas, age, s. 37; Badd, bnlArabnin babasnn, Endls sultann veziri olduunu syler. Bk. Badad, bnl-Arabnin
Menkabeleri, s. 21.
bnl-Arab, ed-Drretl-Fahire, Endls Sfleri iinde, s. 83, Addas, bn Arab., s. 136.
bnl-Arab, age, s. 84.
bnl-Arab, Muhyiddin el-Fthtl-Mekkiyye, haz. Ahmed emseddin, Beyrut 1999, c. I, s.
420; c. V, s. 348.
age, c. VIII, s. 389.
Makkr, Nefhut-Tb, c. II, s.369; Addas, age, s. 100, 101; Kl, agt., s. 17.
bnl-Arab, Ftht (byr.), c.VII, s. 172.
el-Fthtl-Mekkiyye | 313
sirlerinin olduu bn Arabnin kendi ifadelerinden anlalmaktadr. bnlArab, genlik yllarnda zellikle amcas Ebu Muhammed el-Arabden etkilenmitir. Nitekim bnl-Arab, onun, kesin bir tevbe ile geirdii manev deiim hadisesine18 ve tasavvufi mertebesine eserlerinde19 yer vermektedir. Olduka ilerlemi bir yata slka giren Ebu Muhammed el-Arab, bnl-Arabnin
gerek anlamda slkundan (H. 580) nce vefat etmitir.20 Amcasnn hayatndaki manev deiime benzer bir hadise, days Tlemsen Meliki Yahya b. Yn
es-Senhc (.537 h.)nin hayatnda da grlmektedir.21 bnl-Arab, dier days Eb Mslim el-Havlnnin ise, abidlerden olup btn geceyi kyam ile
geirdiini syler.22 Grld gibi bnl-Arab, henz ok erken denilebilecek
yalarda, bid, zahit ve velilerden oluan yakn evresinden mnev olarak etkilenmektedir. Ayrca onun sekin ve soylu bir aileden geliyor olmas, dneminin
sekin smlaryla, devlet ricli ve ilmiye snfyla irtibatn, dolaysyla da iyi
bir eitim almasn salamtr. Bunun yan sra, sufyne hayat yaayan yakn
evresi ve manev etkilenmelere ak kiilii onun olduka gen yalarnda bir
takm olaan st tecrbeler yaamasnda etkili olacaktr.
1.1.2. Doumu ve Genlik Yllar
bnl-Arab, Muvahhidlerin kuatmas ve tehdidi altnda ve olduka mstahkem bir ehir olan Mrsiyede 560/1165 ylnda, ailesinin ilk ve tek erkek ocuu olarak dnyaya gelir.23 Muvahhidlere muhalif olarak arkl-Endelse
18
19
20
21
22
23
bnl-Arabinin kaydettiine gre, bir gn, gen bir ocuk, yal bir adamn eczanesine girerek bir ila sorar. O esnada bnl- Arabnin amcas da eczanededir ve ocuun ilalar konusundaki cehaletini istihz konusu yapar. Erken yata manev bir inkiafa sahip olmu gen,
kendisinin ilalar bilmemekle her hangi bir ey kaybetmediini, ama yal adamn, gaflet ve
itaatsizliinin ona pahalya mal olacan syler. Bu ifade bnl-Arabinin yal amcasna derinden tesir eder. Gen ocuun hizmetine girer ve yl sonraki lmne kadar kendini ibadete verir ve yksek bir velayet derecesine ular. Bk. bnl-Arab, ed-Drretl-Fahire, Endls Sfleri iinde, s.124.
bnl-Arab, Rhul-Kuds, nr., Abdurrahman Hasan Muhammed, Kahire 1989, s. 110, 111;
Austin, age, ss. 123-125.
bnl-Arab, age, s. 111.
Senhcnin hayatndaki bu deiim hadisesi iin bk. bnl-Arab, Ftht (byr), c. III, s. 29;
Addas, bn Arab, s. 40. Ayrca Senhacnin manev mertebesi hakknda bk. bnl-Arabi, age,
c. I, s. 312.
age, c. III, s. 28.
bnl-Arab, eserlerinde sk sk aile yelerinden, babas, annesi ve iki kz kardeinden bahseder. Fakat bu bilgileri verirken her hangi bir erkek kardee en ufak bir atf yapmaz. Babasnn
lm dei etrafnda toplanan aile fertleri de bnl-Arabnin kendisi, annesi ve iki kz kar-
hkmeden, Muhammed b. Sad b. Merdeni zamannda Mrsiyede doduunu bizzat kendisi syler.24 amda grt tarihi bn Neccra da
(.643/1245) tam doum vaktini sylemitir: 17 Ramazan 560/27 Temmuz 1165
Pazartesi gecesi.25
bnl-Arabnin ocukluunun ilk sekiz yl doduu ehir Mrsiyede
gemitir. 563/1168de Muvahhidlerin bana geen Ebu Yakub Yusufun, bn
Merdenii yenmesi ve akabinde 567/1172de bn Merdeniin vefatndan sonra
Mrsiye eraf ve bn Merdeniin oullar, Muvahhid sultanna ballklarn
bildirmek iin biliyyeye giderler.26 bnl-Arabnin ailesi de bu sralarda,
muhtemelen 568/1173de, Mrsiye (Murcia)den kesin olarak ayrlp bakent
biliyye (Seville)ye gider27 ve bnl-Arabnin babas burada Sultan Ebu
Yakubun hizmetine girer. Ebu Yakub Yusuf, felsefe, tp, astroloji, edebiyat konularna zel bir ilgisi olan, kltre nem veren bir siyaset adamyd. Dn ilimlerde bilgiliydi, Sahhayni ezbere bilmekle vnrd. Etrafna bn Tufeyl, bn
Rd ve bn Zhr gibi mehur ilim erbbn toplam ve pek ok air,
mskinas, lim ve filozofu bir araya getirmiti.28 bnl-Arab, ocukluk ve ilk
genlik yllarn ite bylesi bir kltrel-siyasi ortam ierisinde geirmekteydi.
1.1.3. Tahkik Yoluna Girii ve lk Hocalar
Asil ve zengin bir ailenin ocuu olan bnl-Arab, huzurlu ve kaygsz bir
genlik geirmi, btn yksek tabaka ailelerinin ocuklar gibi, zel retmenlerle eitilmitir.29 ocukluk alarnda Ebu Abdullah el-Hayyat isimli tasavvuf
ehli bir zattan Kuran- Kerim dersleri almtr. bnl-Arab, Ebu Abdullah elHayyat ve onun kardeinden o kadar etkilenmitir ki ehlullahtan bu iki zata
benzemeyi ister.30 Yine bu yalarnda, amcasnn arkada arif bir zt olan Ebu
Ali e-akkz ile tantrlmtr.31 Ayrca bnl-Arab, bizzat kendisinin kay-
24
25
26
27
28
29
30
31
deinden ibarettir. bnl-Arabnin, aile fertleri hakknda Fthtta yapm olduu atflar
iin bk. Nihat Keklik, Misdk Olarak el-Ftht, ss. 262-265.
bnl-Arab, Ftht (byr.), c. VII, s. 304.
Makkr, Nefhut-Tb, c. II, s. 362.
Addas, bn Arabi, s. 43.
Makkr, Nefhut-Tb, c. II, s. 361.
age, s. 44, 45; Kl, agt., s. 9
Addas, age, s. 45.
bnl-Arab, Rhul-Kds, s. 105, 106.
bnl-Arab, age, s. 108, 109. Bu ahs hakknda ayrca bk. bnl-Arab, ed-Drretl-Fahire,
el-Fthtl-Mekkiyye | 315
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
mbted saylabilir. Fakat manevi derecesi ne olursa olsun, her arifin, veyslerde olduu gibi
merhum da olsa mutlaka bir eyhin eliyle manev eitimden gemeli, kendisine lutfedilen hal
ve mearife hakim olabilmesini salayan usulleri renmesi gerekmektedir. Dier bir ifadeyle,
eyh-i Ekberin durumunda, mrit sfatyla eyhlerine gstermesi gereken itaat, arif sfatyla
onlardan stn olmasna engel deildir. Bu anlamda ball mahlkt ierisinde sadece Hz.
Muhammededir denilebilir. age, s. 76.
bnl-Arab, Rhul-Kuds, s. 88; Uryeb hakknda ayrca bk. bnl-Arab, ed-Drretl-Fahire,
Endls Sfleri iinde, s. 70, 71 bnl-Arab, Ftht (byr), c. I, s. 282, 338, 369; c. VII, s. 181,
182, 354; c. VIII, s. 287.; bnl-Arabnin bu ilk mridinin ad kimi zaman Ebu Cafer Ahmed
el-Uryeb olarak da verilmektedir. Bk. Addas, age, s. 65.
bnl-Arab, Rhul-Kuds, s. 88.
eyh-i Ekbere gre birden fazla eyhe balanmann her hangi bir sakncas yoktur. Hatta ona
gre aksi tarzda bir kural cahiller tarafndan icat edilmitir. Bk. Addas, age, s. 78, bnlArabnin Kitb-u Nesebil-Hrka isimli eserine istinaden.
zellikle Rhul-Kuds, ed-Drretl-Fahire ve Fthatta kendilerinden istifade ettii birok
sufden bahseder. Bk. 4 nolu dipnot.
Meriye ekol hakknda ayrntl bilgi iin bk. Corbin, Henry, slam Felsefesi Tarihi, ev.: Hseyin Hatemi, stanbul 1985, ss. 217-221; Addas, age, ss. 67-71.
Mesel bk. bnl-Arab, Ftht (byr), c. I, s. 145, 174, 345; c. VII, s. 136; c. VII, s. 384.
Addas, bn Arab, s.72.
el-Fthtl-Mekkiyye | 317
44
45
46
47
48
49
50
1.1.4. Seyahatleri
bnl-Arabi hayatnn byk bir ksmn hakikati aramakla, srekli seyahatle
geirir. Kendisini belirli bir mekn ve ahsla snrlandrmayan bnl-Arab, bu
seyahatlerinde pek ok eyh ve limle tanr, onlarn ders halkalarna katlr ve
onlardan istifade eder. lk kez 589/1193 yllarnda Cezretl-Hadr zerinden
Fasn nemli bir liman kenti Sebteye, oradan da Tunusa geer ve burada, daha sonra el-Fthtl-Mekkiyye51 ve Rhul-Kuds52 isimli eserlerini kendisine
ithf edecei eyh Abdl-Aziz el-Mehdev ile tanr.
bnl-Arab, Markete iken grd manevi bir iaretle 596 yl sonlar
ya da 597/1200 yl balarnda bir daha Endlse geri dnmemek zere ve hac
niyetiyle, Mekkeye doru yola kar.53 Meraketen ayrldktan sonra Kahire ve
Filistin zerinden, burada Mescid-i Aksay ve Hz. brahimin kabrini ziyaret
ettikten sonra 598/1201de Hicaza ular.54 Byk eseri el-Ftuhtl-Mekkiyye
ilk defa Mekkede kendisine ilham olunmaya balar. Yine bu kutsal topraklarda, byk vgyle bahsettii mam Ebu ca Zahir b. Rstemle tanr ve ondan Tirmiznin Snenini okur.55 bnl-Arab, mezkr imamn kz Nizamla
da Mekkede tavaf esnasnda karlar. eyh-i Ekberin ilim, edep, marifet ve
gzellik bakmndan esiz kabul ettii bu kz, Tercmnl-Evktaki iirlerinin
ilham kayna olacaktr.56
bnl-Arab btn bu seyahatlerle de yetinmez, Badata, oradan da Msra geer. Daha sonra 601/1204 ylnda Urfa, Diyarbakr ve Sivas zerinden
Malatyaya gelmitir. Ona bu yolculuunda Sadreddin el-Konevinin babas
Mecdddin shak da refakat etmitir ki, onunla ilk kez 600/1204te Mekkede
karlar. O sralarda ikinci defa Anadolu Seluklu Devleti tahtna kan I.
Gysuddin Keyhsrev eski dostu Mecdddini Konyaya davet edince bnl-
51
52
53
54
55
56
el-Fthtl-Mekkiyye | 319
63
64
65
66
67
68
el-Fthtl-Mekkiyye | 321
69
70
71
72
73
74
75
76
77
age, c. I, s. 73.
bnl-Arab, Kitbul-Mm vel-Vv ven-Nn, Resailu bn Arab iinde, tahk.: Muhammed zzet,
Kahire ts. s. 90; Yahya, Melleft, s. 430.
bnl-Arab, Ftht (tahk.:), c. I, s. 72.
Eser hakknda bk. Yahya, age, s. 474.
eyhin harfler ilmi zerine yazd el-Mebd vel-Gyt isimli eserinin dier ismidir. Bk.
bnl-Arab, Kitabul-Mim, s. 90; Yahya, age, s. 541.
Eser hakknda bk. Yahya, age, ss. 260-262
bnl-Arab, Ftht (byr), c. III, s. 245.
bnl-Arab, Fussl-Hikem, tahk.: Ebul-Al Affi, Kahire 1946, s. 47.
Badd, bnl-Arabnin Menkabeleri, s. 21; Addas, bn Arab, s. 56, 57.
beler yaayacak, icml tarzda elde ettii merifini tafsl olarak gerekletirecek
ve bu bilgilerini uzun bir telif hayat boyunca, mrnn sonuna kadar yazacaktr. Mekkede yaad bu tecrbelere bnl-Arabi, Fthtta genie yer vermektedir. Bunlarn ilkinde, 598 senesinin hac mevsiminde 78 yaad bir tecrbesinde hem Ftuhat yazmaya balamas ve hem de kendisinin velayetin nihi
derecesine ulatrlmas hususunda ak bilgiler vermektedir. Misal lemindeki
bu vakasnda bnl-Arab, Hz. Peygamberi olduka yce bir makamda grr;
dier peygamberler ile Hz. Ebbekir, Hz. mer, Hz. Osman ve Hz. Ali onun
huzurundadrlar. Melekler Hz. Peygamberin makamn evrelemiler ve onun
nnde saf tutmulardr.79 Bu tecrbesini bnl-Arab, yle anlatr:
...Hz. Peygamber, Htem (Hz. sa) ile aramzdaki makam ortakl sebebiyle beni
Htemin arkasnda grd ve ona yle dedi: Bu senin benzerin, olun ve dostundur.
Onun oturmas iin krsy getir ve nme koy. Sonra bana iaret etti ve szlerine
yle devam etti: Kalk ey Muhammed, krsye k ve beni gnderene, seni vazifelendirene hamd et; nk sende benden bir para vardr ve artk benden uzak kalmaya
sabr kalmamtr. Senin zatndaki hakikate hkmeden de o paradr... Htem krsy
yerletirdi. Krsnn alnlnda parlak bir nurla bu en saf Muhammed makamdr,
buraya oturan onun varisidir, Allah bu zat eriatn muhafazas iin gndermitir yazyordu. O anda bana hikmet vergileri bahedildi. Sanki bana cevmiul-kelim verilmiti...80 Nihayet bu yce vakadan geri gnderilerek bu dnyaya dndm ve bu mukaddes hamd kitabn giri ksm yaptm81
Fthatn giriini bu ekilde misal lemindeki bir vakasndan sonra kaleme alan bnl-Arab, Kbede, tavaf esnasnda yaad esrarengiz bir tecrbesini de Fthtda anlatr. Bu tecrbesinde bnl-Arab, Hacer-i Esvedin
nnde bir vecd hali yaar, ve olaan st vasflar olan, sra d bir genle
(fet) karlar. Bir grnp bir kaybolan bu gen, hem susan hem konuan,
hem basit hem mrekkeptir, ayn zamanda ne canldr ne de l. Yaratl gerei iaret ve remizlerle konuur.82 Kendisinden kh bir melek kh bir insan gibi bahsedilen bu gencin kim olduu konusunda; Rhul-Kudsn bir tecessm83, bnl-Arabnin rhn ei, semv ikizi (divine alter ego)84 gibi farkl g-
78
79
80
81
82
83
84
el-Fthtl-Mekkiyye | 323
85
86
87
88
89
90
91
Chodkiewicz, Michel, An Ocean Without Shore, Franszcadan ev.: David Streight, New York,
1993, s. 28, 29; Kl, Mahmut Erol, el-Fthtl-Mekkiyye , DA, c. XIII, s. 251.
bnl-Arab, age, c. I, s. 218.
bnl-Arab, Fthat (tahk.:), c. I, s. 219.
bnl-Arab, Ftht (tahk.:) c. I, s. 230.
Bu ifade, Osman Yahya tarafndan hazrlanan tahkikli neirde bulunmamaktadr. Bk. age, c. I,
s. 230; Fakat, Bulak 1329 basksnda ve Ahmet emsettin tarafndan hazrlanan Beyrut basksnda vardr. Bk. Ftht (byr.), c. I, 85.
bnl-Arab, Ftht (tahk.:), c. I, s. 230.
Bk. age, c. I, s. 215.
eserine dercedecei srlar bir kitapta deil bir kimsede mtalaa etmitir.92 Yine
o, bu kimsenin ona bu srlar okumas ya da telkin etmesi eklinde deil, bizzat
bu kimsenin neetinde ve hakikatinde bu srlar mahede etmitir. nk fet,
srlarn renmek istediinde bnl-Arabye neetimin inceliklerine ve grnmdeki tertibe bak, istediin eyin bende yazlm olduunu grrsn.
nk ben ne sz syleyenim ne de syleten93 der. Zaten daha nce de bahsettiimiz gibi bu diyalog sessiz/sembolik bir diyalogdur. Aslnda bu karlamada kelime bile kullanlmamtr, zir yaratl gerei sadece sembol ve m ile
konumakta olan fet konumaz ama olduka fasihtir.94 eyh-i Ekberin muttal
olaca ve bizim iin tercme edecei ilimler fetann bizzat neetinde sembolik
olarak ve icml tarzda bulunmaktadr. Fakat bu vakay nasl yorumluyor
olursak olalm, neticede Fthtn hemen o anda mellifin zihninde niha eklini aldn iddia etmemiz olduka zordur. Pek ok seneye yaylacak bir yazm
sreci iinde sk sk hususi birtakm noktalarda baka ilhamlar sz konusu olacak ve bunlar bazen bnl-Arab iin bile beklenmedik bir nitelik tayacaktr.95
Bazen de bir mesele hakknda daha nceki bir bapta sylemi olduklarn, talebelerinin sorular ya da ihtiyalarna gre bir baka bapta tamamladn ya da
tasrih ettiini grmek mmkndr. Mesela 296. babn sonunda halkul-efal meselesine deinirken, talebesi bn Sevdekinin bir tespiti zerine bu meseleyi 2.
bapta ele alm olduundan baka bir tarzda aklar. Ve hatta tpk eyhlerinin
kendisinden istifade ettii gibi kendisinin de talebesinden istifade ettiini ve
Allahn inayetiyle daha nce bilmedii bir eyi rendiini syler.96
bnl-Arab eserinin ve daha genel olarak, ister ifh ister yazl olsun btn irfannn ilhama dayandn pek ok defa vurgulamaktadr: Sohbetlerimde ve eserlerimde sylediim her ey Kuran hazretinden ve bana fehim anahtarlarnn verilmi olduu hazinelerinden gelmektedir.97 Ftht sz konusu
olduunda ise bu vurgu iyice belirginleir. Hatta ona gre ilh ilham eserin
sadece muhtevasn deil tanzimini de tayin etmektedir ve mesela baplarn sralanndaki zahir ahenksizliin sebebi de bu ilhamdr. er ahkmn srlarna dair 88. baba ilikin olarak yle yazar: Bu bab ibadetlere dair babn n-
92
93
94
95
96
97
el-Fthtl-Mekkiyye | 325
sre bnl-Arabnin amdaki trbesinde muhafaza edildikten sonra vey olu Sadreddin Konevye intikal etmi, XX. yzyln balarna kadar da onun
Konyadaki zaviye ktphanesinde zenle korunmutur. Bu nsha bugn stanbulda Trk ve slam Eserleri Mzesindedir (no: 1845-1881). Konya nshas
olarak bilinen ve otuz yedi ciltten mteekkil bu nsha ak ve itinal bir
marib neshiyle yazlmtr.106 Bu nshada, eserin tamammn mellife hayatta
iken okunduunu ve eserin hem mellif ve hem de geni bir renci kitlesi tarafndan dinlenip tetkik edildiini gsteren sema kaytlar bulunmaktadr.107
Osman Yahya Fthtn yetmi bir sema kaydn tespit etmitir ve bu kaytlara
eserin tahkikli nerinde yer vermi, kaytlarn tamamn ise bnl-Arabnin
eserleri hakkndaki kapsaml almasnda zikretmitir108 Bunlardan ilk elli yedisi 633 ve 638 seneleri arasnda bizzat bnl-Arabi tarafndan verilmi olan
derslerin sema kayddr.109 Son on drd ise eyhin vefatndan sonra bn
Sevdekin ve Konev tarafndan verilen derslerin kaytlardr.110 Bu kaytlar hem
bu derece kapsaml bir eserin sonradan izafelerle tahrif edilmesi gibi bir problemi ortadan kaldrmas hem de eyhin yakn evresi ve rencileri hakknda
shhatli bilgiler vermesi asndan olduka nemlidir. Nitekim bnl-Arabnin
hayat hakknda kymetli bir eser vcda getiren Claude Addas, bu sema kaytlarn deerlendirmek sretiyle eyhin rencileri hakknda baz kanaatlere
ulamtr. Mesel Addas, 633 ve 638 seneleri arasnda bizzat bnl-Arab tarafndan verilmi olan ilk elli yedi dersin sema kaytlarndan eyhin derslerine
katlanlarn saysnn yz yirmi civarnda olduunu syler.111 Yine bu kaytlardan, eyhin zellikle tasavvuf kimlikleriyle temayz etmi mehur rencileri
Konev, Tilimsn ve bn Sevdekinin haricinde, ulem evrelerinden de bu ders
halkasna katlanlarn olduu tespit edilmitir. Bunlar; kad, hatip, vaiz, imam,
muhaddis gibi ulem muhitinden olan talebelerdir. Ayrca olduka geni olan
bu dinleyici kitlesinde, mehur suflerin ve ilim adamlarnn yan sra, sradan
106 bnl-Arab, Ftht (tahk.:), c. I, s. 34, 35, (takdim); Kl, Ftht, DA, c. XIII, s. 252, 253.
107 Bu sema kaytlar sadece Ftht iin deil eyhin dier eserleri iin de sz konusudur. Fakat,
konularnn olaanst eitlilii sebebiyle eletirilere en az imkn veren Ftht derslerine
olduka kalabalk bir dinleyici kitlesi katlrken, eyhin doktrinal ve metafizik nitelii daha
ar basan eserlerinin ise ok daha snrl bir renci halkas iinde okunmaktadr. Mesel,
Fussun tek bir sema kayd vardr ve yegane dinleyici de Konevdir. Bk. Yahya, Melleft, s.
479.
108 Mesel bk. bnl-Arab, Fthat (tahk.:), c. I, s. 137, 214, 294, 361; Yahya, Melleft, ss. 435-466.
109 age, ss. 435-463.
110 age, ss. 464-466.
111 Addas, bn Arab, s. 272.
el-Fthtl-Mekkiyye | 327
dan olduka nemli bir eser olan Fthatn, mellif nshas lkemizde mevcut
olmasna ramen maalesef tam bir ilm nerine bugn sahip deiliz. Esasnda
eserin ilm nerine 1972 ylnda Osman Yahya tarafndan Msrda balanmtr.
Olduka kapsaml ve titiz bir tahkik faaliyeti olarak planlanan bu almada
Fthtn yukarda bahsettiimiz Konya, Beyazt, Fatih nshalar ile Bulak
basks esas alnmtr.117 Msr Kltr Bakanl ve Sorbone niversitesinin
balatt bu projeye XII. ciltten itibaren UNESCO tarafndan da destek verilmitir. Konya mellif nshasna uygun olarak otuz yedi cilt halinde neredilmesi planlanan eserin maalesef en son XIV. cildi yaymlanabilmitir.
Fthtn tahkikli olmasa da birka farkl basks vardr. Eser, ilk olarak
Emir Abdulkadir el-Cezair tarafndan Msrda neredilmitir (Bulak 1297).
Ayrca eser 1876 ve 1911de tekrar baslm, bu son basknn Beyrutta birok
tpkbasm yaplmtr (Beyrut, ts.). nc basmda nceki basklara gre baz
farkllklar ve bask hatalar bulunduundan ilk bask daha muteber saylr.118
Ayrca eser, Beyrutta Ahmed emseddin tarafndan 9 cilt halinde baslm, bu
baskda IX. cilt Fthtn genel bir fihristi olarak dzenlenmitir.119 Ayrca eserin, bnl-Arabinin vasiyetlerini ihtiva eden son blm el-Vasya ad altnda
ayr bir kitap olarak baslmtr.120
1.2.1.3. erhleri, Muhtasarlar ve Tercmeleri
Olduka geni muhteval ansiklopedik bir eser olduu iin Fthtn tam bir
erhi yoktur. Fakat eserin geneline nispetle kapal bir slupla yazlm olan baz
bblar ile eserdeki baz beyitler erh edilmitir. Mellifi mehul birok erhin
yan sra ekber izgileriyle mehur baz nemli simalar da Fthtn ksm
erhlerini yapmlardr.121 Bu ksm erhlerden bazlarn ilgili blmlerine gre
u ekilde sralayabiliriz:
1.
Fthatn giri ksm zerine yaplan erhler: Muhammed b. Arab elCezirnin erhu Hutbetil-Ftht (DTCF. Ktp., smail Sib, no: 5147),
Muhammed el-Bal el-Earnin mukaddimedeki baz ifadeleri erhi, (Ber-
117
118
119
120
121
el-Fthtl-Mekkiyye | 329
Fthtn 6. bb zerine erhler: Abdullah Bosnevnin Rislet HallilMahallil-Mukfel isimli erhi (stanbul nv. no: 3164/ vr. 15b 19b).123
3.
4.
5.
Ayrca eyh mer Grn, erh-i Mntehabt- Ftht- Mekk adyla eserin
baz blmlerini Trke, ksmen de Arapa olarak erh etmitir.
6.
Sar Abdullah Efendi de, Fthtn zellikle 309. blm ve dier baz blmlerinde yer alan melmete dair konular Mirtl-Asfiy f Sfti
Melmetiyyetil-Ahfiya ad altnda erh etmi ve bu ser Mirktl-Evliy adyla Trkeye evrilmitir.125
7.
8.
Ayrca tam bir erh niteliinde olmasa da, yakn zamanda Nihat Keklik tarafndan kaleme alnan bnl-Arabnin Eserleri ve Kaynaklar in Misdk
Olarak el-Ftht el-Mekkiyye isimli kapsaml alma da Fthtn anlalp
yorumlanmas asndan olduka nemlidir. Mezkr eserde Fthttan,
bnl-Arabnin kaynaklar ve eserleri bakmndan kriter olabilecek muhtelif birok para seilmi ve tahlil edilmitir.127
Bunlarn yan sra eserde geen baz iirler de mstakil erhlere konu olmutur. Mesel, Knn hurfen aliyen... eklinde balayan beyit
Meyyidddin el-Cend, Molla Fenr, Abdurrahman el-Bistm, Celleddin
122
123
124
125
126
ed-Devvn, Ulvn el-Hamev gibi limler tarafndan, bi kuvveti aynihd... ibaresiyle balayan beyit de Dvd-i Kayser tarafndan erh edilmitir.128 Subhne men ezhrel-eye... eklinde balayan beyit ise Mifthul-VcdilEher ad altnda Abdullah Salhaddn-i Uk tarafndan er edilmitir.129 Ayrca er-Rabbu hakkun vel-abdu hakkun.. eklinde balayan beyit ise Risletlfethil-Mbn adyla Abdullah el-Hlid ve Ceml-i Halvet tarafndan erh
edilmitir.130
Ayrca bnl-Arabnin havssl-havsn akidesini anlatt blmde pek
tafslt vermediini syleyen ada Msr meyihinden Muhyiddin et-Tum
de ilgili bba Tekmilet Fthtil-Mekkiyye ad altnda altm blmlk bir tekmile yazmtr.131
Fthtn erhlerinin yan sra ihtisarlar da yaplmtr. Bunlardan en
mehurlar arn (.973/1567)nin Levkihul-Envr, el-Yevkt vel-Cevhir ve elKibrtl-Ahmer isimli muhtasarlardr. arn, Fthat nce Levkihul-EnvrilKudsiyye el-Mntekt minel-Fthtil-Mekkiyye isimli eserinde zetlemi, sonra
da bu eserini El-Kibrtl-Ahmer f Beyni Ulmi-eyhil-Ekber ad altnda daha
da muhtasar hale getirmitir.132 Ayrca rn bu balamda, el-Yevkt velCevhir f Beyni Akidil-Ekbr133 ad altnda baka bir eser yazm ve bu eserinde de keif ehli ile kelamclarn inanlarn uzlatrmaya almtr. Eser, bata
Ftht olmak zere eyh-i Ekberin dier baz eserlerinden geni alntlar ihtiva ettii iin Fthtn muhtasar niteliindedir. Zaten rn de Yevktin,
Ftht ekseninde dndn, her bir blm yazmak iin Fthat bir kez
mtlaa ettiini eserin sonunda belirtir.134 Ayrca eyh-i Ekberi, ifade ve derinlik bakmndan sfiyyenin en kapsamls grdn, dolaysyla da byk
suflerin akidesini ihtiva eden eserini, eyhin bata Ftht ve dier baz eserleri
temelinde in ettiini syler.135
128 Kl, Ftht, s. 255.
129 erh hakknda ayrntl bilgi iin bk. Akku, Mehmet, Abdullah Salhaddn-i Uknin Hayat
ve Eserleri, Ankara 1998, ss. 108-111.
130 Yahya, Melleft, s. 469.
131 Et-Tum, Muhyiddin, Tekmilet Fthtil-Mekkiyye, (Mektebets-Sakafiyye) Beyrut 1993.
132 Bk. e-rn, Abdlvehhb, el-Kibrtl-Ahmer, el-Yevkt vel-Cevhrin hamiinde, Kahire
1959, s. 2.
133 rnnin hayat ve bu eseri hakknda bk. Ulu, Tahir, Abdlvahhb e-arn ve elYevkt vel-Cevhir f Beyni Akidil-Ekbir Adl Eseri, Tasavvuf, yl: 3, s. 9, temmuz-aralk
2002, ss. 209-219.
134 Bk. rni, el-Yevkt, c. II, s. 201.
135 age, c. I, s. 3.
el-Fthtl-Mekkiyye | 331
Ftht zerine baka birok ihtisar almas daha vardr: Abdulgan enNablsnin Sevatiul-Envril-Kudsiyyesi, Abdulmuhsin b. Muhammedin elMntehab minel-Ftht, Hseyin Hamdi el-Hanef er-Rmnin SafvetlFtht, hep eyhin ansiklopedik eseri zerine yaplm muhtasarlardr. 136
erhlerinde olduu gibi Fthatn tam bir tercmesi de yoktur. Fakat baz
dillere ksm tercmesi yaplmtr. Batda ilk kez Michel Valsan (Mustafa Abdlaziz) tarafndan Franszca ksm bir tercme yaplm ve on bir paradan
ibaret olan bu tercme 1953-1966 yllar arasnda Etudes Traditionneles (Paris)
dergsinin eitli saylarnda yaymlanmtr.137 Daha sonra Valsann talebelerinden Charles-Andr Gilis (Abdrrezzk Yahya), Hac ve Srlar adl 72. blm La Doctrine Initiatique du Prinage (Paris 1982) adyla, Rahman Nefes ve
Srlar adl 198. blm ise Le Coran et la Fonction dHerms (Paris 1984) adyla
Franszcaya tercme etmitir. Dier taraftan muhabbete dair 178. Blm
Maurice Gloton tarafndan Trait de Iamour (Paris 1986), Kimy-i Sadet adl
167. blm ise S. Ruspoli tarafndan LAlchimie du Bonheur Parfait (Paris 1980)
adyla Franszcaya evrilmitir. Yine bnl-Arab zerine aratrmalaryla tannan Michel (Ali) Chodkiewiczin bakanlnda Franszca ve ngilizceye yaplan tercmeler ise, Chodkiewiczin olduka nemli bir mukaddimesiyle birlikte yaymlanmtr (Les Illuminations de la Mecque, Paris 1988).138
Batda ayrca Ftht eksenli olduka nemli almalar da yaplmtr. M.
Asin Palaciosun, Fthtn baz blmleriyle Dantenin lh Komedyas arasndaki benzerlikleri gsteren La Escatologia Musulmna en la Divina Comedia
(Madrid 1919) isimli eseri yaymlanmtr. Chodkiewiczin Ftht zerine yorumlarndan oluan makalelerini ihtiv eden dier bir Franszca eser ise Un
Ocan Sans Rivage adyla yaymlanmtr (Paris 1992).139 Yine William Chittickin
The Sfi Path of Knowledge isimli eseri bu adan olduka nemli bir almadr.
Fthttan nemli birok nakil zerine in edilmi olan eserde bnlArabnin metafizik hakkndaki grleri, mellifin eserin giri ksmnda kaydettii gibi uzman olmayanlarn da anlayabilecei bir tarzda ele alnmtr. 140
Stephen Hirtenstein ve Michael Tiernan tarafndan yayma hazrlanan
136
137
138
139
141 Bk. Muhyiddin Ibn Arab, A Commemorative Volume, ed. Stephen Hirtenstein-Michael Tiernan,
(Element Books), Dorset 1993. Mesel, William C. Chittikin Two Chapters from The
Futht al-Makkiyye, age, ss. 90-124 ve J. Winston Morrisin How to Study the Futht: Ibn
Arabis Own Advice age, ss. 73-90 isimli yazlar bu adan nemlidir.
142 Kl, ag, s. 256.
143 Bk. Selahattin Alpay, Ftht- Mekkiyye, stanbul 1986; M. Sadeddin Bilginer, Ahadiyyet Risalesi ve Ftht- Mekkiyyeden Seilmi Tasavvufa Dair Blmler, stanbul 1983; brahim Ak Tank, Tasavvuf, stanbul 1955; Naim Erdoan, Ftht- Mekkiyyeden Altn Sayfalar, stanbul ts.;
Mahmut Kank Fthtn u blmlerini tercme etmitir: 178. bb, lh Ak, stanbul 1992;
1., 2., 3. czler ile muhtelif baz bblardan sekiler, Marifet ve Hikmet, stanbul 1995; 1., 2., ve
26. bablar, Harflerin lmi, Bursa 2000; 560. bbn ilk ksm ile muhtelif birok bbdan ekiler,
Hakikat ve Tefekkr, Ankara 2003.
el-Fthtl-Mekkiyye | 333
kmndan btnyle ilham rn olan Fthtn fikr ak artc ve zor takip edilir bir mahiyet arz etse de eserin geneli itibaryla bir slup sadelii iinde
yazldn sylemek mmkndr. zl ve dolaysz bir nesir slbu, eyhin
dier baz eserleriyle mukayese edildiinde Fthtn okumasn kolaylatrmaktadr. zellikle mellifin Fussl-Hikem144, el-Ankul-Mugrib145 ya da
Kitbul-sr146 gibi veciz eserlerini dikkate aldmzda, Fthtn, baz blmleri istisna edilmek kaydyla sade bir nesir slbuyla yazldn syleyebiliriz.
Byle olmakla beraber baz blmler erh edilmeye ihtiya duyulacak kadar
kapaldr. Nitekim eserin erhlerinden bahsedilirken de vurguland gibi bu
blmler erh de edilmitir. Geneli tibaryla ak bir nesir slbuyla yazlm
olmasna ramen Ftht ilk etapta yzeysel bir okumayla anlalp ihtiva ettii
konular hakknda hemen shhatli bir kanaate ulalabilecek tarzda bir eser de
deildir. nk bnl-Arabnin slbundaki kapallk her zaman dikkati
ekmi, hatta baz hususlarda aka ifade etmek yerine sadece iaret derecesinde kapal ifadeler kullanmtr. 147 Dier taraftan dil slubunun yan sra
bnl-Arabyi anlamay zorlatran baka etkenler de vardr. Mesela onun bu
eserinin bir stlahlar deryas olmas, kendinden nce sfler tarafndan kullanlan stlahlar kullanmasnn yan sra onlara kendi varlk, insan ve bilgi tasavvuru dorultusunda zel anlamlar yklemesi ve anlam erevelerini semantik
adan geniletmesi onu anlamay zorlatran, ya da baka bir ifadeyle yanl
anlalmasn ve hakknda birok tartmalarn husule gelmesini kolaylatran
sebeplerdendir. bnl-Arabnin det kendine has bir literatr vardr. O, kelimelere zel diyebileceimiz anlamlar ykler, kendi ifadesiyle mcmel lafzlar kullanr.148 Bu hussiyet eserlerinin tercmesini de zorlatrmaktadr. Zr
tercme edildiinde kelimelerin pek ou ya orijinal haliyle kalacaktr ki byle144 eyhin en veciz ve dolaysyla da en ok erh edilen eseri konumunda olan Fussun slbu
hakknda, bnl-Arabnin felsefesi zerine doktora tezi hazrlayan Affnin u szleri olduka dikkat ekicidir: Fussul-Hikemden balayarak bnl-Arabnin kitaplarn okumaya
baladm. Fussul-Hikemi, Knnin erhiyle birlikte defalarca okudum, fakat Allah bana
bu kitaptan hibir hakikati amad. Kitap, ak bir Arapa idi, tekil olarak aldmda her lafz
anlalyordu, fakat her cmlenin veya cmlelerin byk bir ksmnn toplam anlam, deyimler ve sembollerden ibaretti... Aff, Ebul-Al, Fussl-Hikem Okumalarin Anahtar, ev.:
Ekrem Demirli, stanbul 2000, s. 43.
145 Bk. bnl-Arabi, el-Ankul-Mugrib, tahk.: Halid ibl Ebu Sleyman, Kahire 1997.
146 Bk. bnl-Arab, Kitbl-sr il Makmil-Esr, Resail iinde, ss. 156-222.
147 Tahral, Mustafa, Fussl-Hikem erhi ve Vahdet-i Vcd ile Alakal Baz Meseleler,
Fussl-Hikem Tercme ve erhi-I., stanbul 1999, iinde, s. 35.
148 Bk. Hakim, Suad, el-Mucems-Sf, Beyrut, 1981, ss. 15-20; Ayn mellif, bn Arab ve
Mvellid Lgt Cedde, Beyrut 1991, s. 59 ve devam; Tahral, Mustafa, agm. s. 35.
si bir tercmeyi okumann hibir anlam olmayacaktr. Ya da stlahlar anlamlaryla birlikte verilecektir ki bu durumda da muhtemelen anlam kaymalar olacak, tercmenin hacmi genileyecek ve okuyucu byk bir arlk hissedecektir.149 Ayrca onun temelde varlk ve bilgi anlaynn zorunlu bir sonucu olarak
grdmz paradoksal ifadeleri150 de onu doru anlamak asndan olduka
nemlidir. Mantk adan birbiriyle eliir grnen bu ifadeler, onun genel sistemi asndan bakldnda bir birini tamamlayan ifadelerdir ve her biri hakikatin baka bir vehesini ifade etmektedir.
Btn bunlarn yan sra daha nce de vurgulamaya altmz gibi, kendisi asndan esas tekil eden grlerinin, baka bir ifadeyle onu dier dnrlerden hatta dier baz sflerden ayran esas itikadnn, her hangi bir konu
btnl sz konusu olmakszn eserlerinin btnne yaylm olmas151 onun
temel vurgularn anlamay zorlatrmaktadr. te btn bu hususlar dikkate
alnmayp yzeysel ve aland bir yaklamla okunduu zaman bnl-Arab,
kendisiyle elien ve hatta zerinde srarla vurgu yapt din ve eriat dairesi
dna kan biri olarak deerlendirilebilmektedir.152 bnl-Arabnin iki nemli
eseri Fussl-Hikem ve Tedbrt- lhiyyenin arihi Avni Konuk, eyhlEkberin eserlerinde aklad marifetlerin ne kadar ince ve anlalmas zor olduu hususunda unlar syler:
ou kimseler eyhin aklam olduu hakikat ve marifetlerden rkp onlar inkr
ederler. Ve birtakm kimseler ise anladklarn zannedip kulluun gerei olan taatten
uzaklaarak dallete derler. Bu hakikat ve marifetler kldan ince kltan keskin bir
srat- mstakmdir. lah tevfik rehber olmadka akln ayann kayma korkusu
vardr.153
el-Fthtl-Mekkiyye | 335
sayda iaret zamiri kullanmas da154 cmleyi zorlatrmakta, dolaysyla da anlalma problemini dourmaktadr.
Ksacas dncesini daha ok varlk zerine younlatran, varln mahiyeti hususunu tasavvuf bir metotla anlatmaya ve izah etmeye alan bnlArabnin, tasavvuf tecrbesi sonucu elde ettii marifeti ifade etmede kulland dil slbu bal bana bir problemdir. zellikle Fuss ve Ankul-Mugrib
gibi kapal bir slpla yazlm eserlerinin yan sra Fthtn baz blmleri
de olduka veciz ve mldr. bnl-Arab ve eserleri hakknda nemli almalar olan Aff, Fussun Arapa olduu halde anlayamad ilk eser olduunu,
bu problemi de bata Ftht olmak zere bnl-Arabnin dier eserlerine
bavurmak suretiyle atn beyan etmektedir.155 Dolaysyla Ftht, baz blmleri ml olmakla birlikte bnl-Arabnin bata Fuss olmak zere veciz
eserlerinin anlalmas bakmndan nemlidir ve hatta onlarn kapsaml bir erhi konumundadr.
Fakat btn bu kompleks, anlalmas zor slbunun yan sra, bnlArabnin eserlerinin ayrcalkl bir yn vardr: Hangi konudan bahsederse
bahsetsin, bu, felsef-kelm bir konu olabilecei gibi, fikh veya dil ile ilgili bir
konu olabilir, hepsinin temel bir fikrin, tevhid ve vahdet-i vcd fikrinin damgasn tamasdr. O, ele ald konular, ya vahdet-i vcd anlayndan hareketle
ilemekte ya da niha olarak vahdet-i vcda balamaktadr. Bu sebeple onun
fikirleri zaman zaman dank, bir birinden kopuk gibi grnse de, bir biriyle
ince bir mantk rgyle balantl ve insicamldr.
Ftuht ansiklopedik bir eser olduu iin fkh, kelam, tasavvuf vb. gibi
birok ilmin konular eserde ele alnmtr. Bu konular ilenirken de avamhavas her kesin kendi idrak seviyesine gre anlayabilecei kapsaml bir slup
kullanlmtr. Mesel mellif, Fthtn mukaddimesinde, genel olarak
mslmanlarn ve kelam limlerinin itikat esaslarndan aka bahsettikten
sonra, ou insan idrakten aciz olduu iin havassn akidesini ise kitabn btnne yaydn sylemektedir.156 Bylesi kapsaml bir eserde yer yer kapal
sembolik ifadeler bulunsa da geneli tibaryla ak ve sade ifadelere rastlanmas
artc deildir. Esasnda bnl-Arab byle bir slbu benimsediini
Tedbrtnda aka ifade eder ve eserlerinde ak ifade (beyan) ile sembolik anlatmn (remz) bir arada verildiini syler. Bylece hem avm ve hem de havs
154 Mesel bk. bnl-Arab, Ftht (tahk.:), c. II, s. 64.
155 Aff, Ebul-Al, Fuss Okumalar, s. 44.
156 bnl-Arabi, Ftht (tahk.:), c. I, s. 213.
bu ifadelerden kendi nasibini alr.157 Farkl bak alarn gz nnde bulunduran bu ok ynl ifade slubu esas tibaryla Kuran ve Snnetin slbudur.
Bunun iindir ki her ayet, ilk bakta anlalan genel anlamndan sonra, baka
pek ok anlama tefsir edilmitir.158
bnl- Arab grlerini srekli ayet ve hadislere dayandrr. Hatta bazen
ayet ve hadisleri kendi ifade kalplar ierisinde verir.159 Kuran ve Snnet eserin temel kaynaklardr. Zr, Mutlak Vcd kendini insanlara kutsal metinler
araclyla, onlarn konutuu bir dil formunda aar. Vcudun mutlak hakikati asla bilinemez olmasna ramen, Kuran ve Hadiste zikredilen her ilah isim
Vcdun hakikati hakknda bir eyler syler. Bu yzden bnl-Arabnin eserlerinin ou Kuran ve Hadisin yorumundan ibarettir.160 Hatta btn irfann,
yazd ve syledii her eyin Kuran hazretinden, onun hazinelerinden kaynaklandn bizzat kendisi syler.161
bnl-Arab elde ettii marifet hakknda konumasnn Allah(cc)n emri ve
iznine bal olduunu, kendisi iin bir snr izildii zaman orada konumasn
kestiini syler.162 Dolaysyla onun eserleri, zerinde detaylca dnlp, belirli bir plan dahilinde yazlmaya karar verilmi sistemli konulardan mteekkil
deildir. Takip ettii metodun dier melliflerinkinden farkl olduunu bizzat
kendisi vurgular. yle ki, marifetin dndaki bilgileri kaleme alan dier mellifler, her ne kadar inceledii ilmin etkisinde kalsa da, istedii eyi eserine alma,
istediini de kartma hususunda zgrdr. bnl-Arab kendilerinin ise byle
olmadklarn, lah Hazretin kapsnda btn his ve ilimlerinden uzaklatklarn, ancak lah bir emirle ve kendilerine izilen snra gre eserlerini yazdklarn syler.163
bnl-Arab Fthtta, ele ald konunun mahiyeti, kendisi ve rencile157 bnl-Arab, Tedbrt, s. 106. Mesela o, Tedbratta, bir yandan slam dnyasnda hkmdarlk
makamnda bulunan halifeye nasihat ederken, bir yandan da tasavvuf anlamda Allahn
yeryznde halifesi olan insan- kmili gz nnde bulundurmaktadr. Dolaysyla bnlArabnin nasihatleri sadece siyasi halife ve hkmdara deil, insan- kmile, insan- kmil
olacak kiiye ve kendi vcdunda halife olan insana hitaben sylenmi olmaktadr. Bylece
okuyucu kendi anlay ve irfanna gre, bu anlam seviyelerini anlayp istifade edebilmektedir. Konuk, Tedbrat erhi, s. xxv (takdim).
158 age, s. xxv.
159 Bk. bnl-Arab, Ftht (tahk.:), c. I, s. 43; c. II, s. 117.
160 Chittick, Hayal Alemleri, s. 36.
161 bnl-Arab, Fthat (byr.), c. VI, s. 61.
162 bnl-Arab, el-Futht (tahk.:), c. I, s. 264.
163 age, c. I, s. 265.
el-Fthtl-Mekkiyye | 337
rinin halleri ya da onlarn sorularna binaen kimi zaman diyalog slbunu, kimi zaman hakimne ilm slbu, kimi zaman da edeb ve hayal slbu kullanmaktadr. Her ne kadar Massignon, eyhin Fthtdaki slubunu duygusuz
ve donuk bulsa da164 eserde birok farkl slbun, edeb ve hayal tasvirlerin
bulunmas ona canllk katmaktadr. Kald ki Ftht, srekli anlalmas zor,
ilm meselelerin tartld souk, yorucu bir eser olmayp, mellifin farkl manev tecrbelerinin ve bunlarn canl tasvirlerinin anlatld, eyhleri ve dostlar hakknda samimi ve duygulu ifadelerinin yer ald kapsaml bir eserdir. Daha sonra hayal slubundan bahsederken de deineceimiz gibi, Allahn sfatlar meselesi gibi kelm bir konuyu hayl tasvirlerle, sembolik olarak anlatrken eserin slubu hi de donuk deildir. Yine ftvvetin165, efkat, merhamet
ve diergamln zayf gl btn mahlukata amil olmas gereini vurgulamak zere zikrettii u hadiseyi anlatrken de slbu souk deildir:
...eyhi misafirlere sofray sermesini emretmiti. O ise sofrann zerindeki karncalardan dolay sofray hazrlamada gecikti. Sofrann zerindeki karncalar datmay ftvvete uygun grmyordu. nk hayvanlara dokunmamak, onlar serbest brakmak
da ftvvettendir. te bu sebeple, karncalar kendiliklerinden kncaya kadar, onlar
sofradan zorla karmakszn bekledi... Nihayet eyhi ona, hassas davrandn dedi.166
164 Hallc hayranlyla tannan L. Massignon eyhin slubu hakknda unlar syler: bn Arabi
bir taraftan hakimne bir tavr ve sk bir lll yanstan, bir taraftan teknik stlahlarla
dolup taan slubu iinde genel grlerini ve ahs vakalarn anlatmakta, daima duygusuz
ve donuk bir ed tayan bu slup onun Hallac hakkndaki kanaatini nasl oluturduuna dair en deerli ipucunu sunmaktadr. Addas, bn Arabi, s. 212, Massignonun La Passion de
Hallaj isimli eserinden (c. II, s. 414) naklen. Massignonun eyh hakkndaki bu kanaati, bnlArabnin Hallc hususunda sk sk dile getirdii ihtiyat kaytlar sebebiyle olabilir. Yukarda
Massignondan iktibas edilen metnin son ksm da bu ynde bir ipucu vermektedir. Bk.
Addas, ayn yer.
165 Ftvvet: Fedakrlk, fergat, mertlik. Bir kimsenin srf insn mlhzalarla bakalarnn hak
ve menfaatn kendisininkinden nde tutmas. Bk. Uluda, Sleyman, Tasavvuf Terimleri Szl, stanbul 1991, s. 183; Cebeciolu, Ethem, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, Ankara
1997, s. 280, 281. Konu hakknda ayrntl bilgi iin bk. Aff, Ebul-Al, Melmlik, Sflik ve
Ehl-i Ftvvet, slam Dncesi zerine Makaleler iinde, ss. 135, 194
166 bnl-Arab, Ftht (tahk.:) c. IV, s. 68.
167 Addas, age, s. 212.
risinde yazlm otuz yedi ciltlik ansiklopedik bir eser olduu iin tek bir yaz
slbundan sz etmek mmkn deildir. Temelde mellifin yaad rhn
tecrbe ve hallere ve bunun yan sra rencilerinin durumuna ve sorularna
bal olarak birok farkl slbu eserde grmek mmkn: Hayal, ilm, edeb
slubun yan sra Fthtda kimi zaman diyalog slubuna da yer verilmektedir.
Bazen eer yle denirse biz de yle cevap veririz, eklinde diyalog slbunu kullanr.168 Genelde hitabet sanatna ait olan bu slpta mellif, dinleyici ya da okuyucularn azim ve gayretlerini harekete geirmek iin onlarla konuur. Bu ifade tarznda duruma gre istifham, taaccp ve istihkra kadar btn ifade ekillerine bavurularak hitapta etki, zenginlik ve gzellik salanr.169
Genelde istifhamlarla diyalog slbunu kullanan bnl-Arab, kimi zaman rencilerinin sorular zerine, kimi zaman da bizzat kendisi muhtemel sorular
dile getirerek, ortaya koyduu gr hakknda akla gelebilecek yanl anlalmalara tek tek iaret eder ve bu yanl anlalmalar gidermeye alr.170 Mesel
lemin varl konusunu ilerken muhtemel yanl anlalmalara u ekilde iaret eder:
Tevehhm olarak, lemin varl Hakkn vcdundan ne zaman sonra vcd buldu? gibi bir soru sorulursa yle deriz: Ne zaman sorusu zamana aittir, zaman ise greceli nispetler lemine ait olup Allahn yaratklarndandr. Nispetler lemi iinse yaratma takdrdir, cd deil. Dolaysyla bu soru batldr.171
el-Fthtl-Mekkiyye | 339
sembollerden kurulu olduunu vurgular. Mitolojik dil, zaman ve meknn tesinde olan metafizii nihalik iddialarn ortadan kaldrmadan zaman ve mekn
ats altna yerletirir. Esasnda tek Tanr bile, hakknda konuulmaya baland andan itibaren zaman ve mekn evresine ekilmitir ve dolaysyla da mitolojik dilin bir nesnesi olmutur. 173
nsann nih kaygsna ait sembollerin bir bileimi olan mitler insan bilincinin daima var olan formlardr, btnyle sklp atlamaz. Fakat kutsal kitaplarda bulunan mitolojik eler, mitolojik olarak kalmal, sembolik unsurlar
srekli korunmal ve bulunacak bilimsel karlklarla yer deitirilmemelidir.
nk sembollerin ve mitlerin yerini alabilecek bir ey yoktur. Sembolleri ve
mitleri dorudan anlamlaryla alglamaya alan literalist174 bir yaklamda
semboln kendisinin tesinde bir eye iaret etme karakteri gz ard edilmektedir. Literalizm Tanry nihliinden ve hametinden yoksun brakmakta,
Onu snrl ve baml olann seviyesine indirmektedir. Bu sebeple eer manda
semboller literal anlamyla alnacak olursa bir putperestin seviyesine inilmi
olunur.175 zelde bnl-Arabnin eserlerinin genelde de dn metinlerin anlalmasnda bu hussiyet olduka nemlidir. Tasavvufi metinlerin zerinde yaplan tartmalar da hep bu nokta gz ard edildii iin vuku bulmakta, metnin
temel vurgusu anlalmadan ilgili eserin mellifi kolayca zndklkla sulanabilmektedir.
Bizim burada zerinde durduumuz konu tabi mitdir. bnl-Arabnin
kullanm olduu hayl/mitolojik sluptan bahsederken, eski Yunan, ran ya
da Hint kltrlerinde rastladmz tarih miti deil, Paul Tillichin vurgulad
gibi, metafiziin kendine has sembollerinin bileimini, yani tab miti kastediyoruz. Zr bnl-Arabnin eserlerinde ne bir tanrlar hiyerarisini ne de mutlak
dalist bir anlay bulmak mmkndr. bnl-Arab, Kurandan ve kendi
manev deneyiminden mlhem olarak, Allah-lem ve insan ilikisi, Allahn sfatlar ve lemin yaratl gibi hususlar hayl unsurlar kullanmak suretiyle
canl bir ekilde anlatr. Ayrca onun bu anlatm slbunda, ayr bir ontolojik
gereklik olarak kabul ettii hayl lemi ve bizatihi bu lemde yaam olduu
tecrbeleri olduka nemlidir. Zr bnl-Arab, duyular leminden daha ger-
ek bir lem olarak tanmlad hayl/misal leminde176 bir takm metafizik hakikatleri bizzat sembolik olarak mahede etmitir. nk hakikatleri semboller eklinde sunma bizzat haylin doasndan kaynaklanmaktadr. Dolaysyla
onun bu hayal/sembolik anlatmlar, salt talim kaygsyla, ince metafizik hakikatleri zihinlere yaklatrmak iin seilen sradan benzetmeler olmayp, onun
bizzat varlk ve hakikat anlayyla paralel bir nitelik tamaktadr. imdi
bnl-Arabnin kullanm olduu hayli anlatm tarzndan baz rnekler vermeye alalm:
Mesel, Fthtn giriinde lemin yaratl ayet ve hadislerden mlhem
olarak olduka canl bir ekilde, hayal bir slupla anlatlmaktadr:
...Sonra irade kalemini ilim mrekkebine daldrd da korunmu, saklanm olan levh-i
mahfuza kudret sayla; olan, olacak olan ve hali hazrda olmakta olan, hatta olmayacak olan her eyi yazd... te bu yce kalemin, dier isimlerden ayr olarak yazd
ilk isim u oldu: Ey Muhammed! Ben, senin iin, senin mlkn olan bir lem yaratmak
istiyorum ve su cevherini yaratyorum. Bu su cevherini esiz izzet perdesi olmaszn
yarattm. Ve Ben, amda nasl isem yleyim, benimle beraber hibir ey yoktur. Yce
Allah suyu souk ve donmu olarak, tpk daire biiminde dnen bir cevher gibi yaratt. Ve bu cevhere, cisim ve rzlarn ztlarn bilkuvve tevd etti. Sonra ar yaratt ve
Rahman ismi bu ar kaplad. (Taha 20/5). Sonra krsy dikti ve iki ayak ona doru
sarkt. Sonra souk ve donuk olan bu cevhere cell nazaryla bakt da o, utancndan
eridi, paralarna ayrld ve su olup akt. te yeryz ve gkyz var olmadan nce
Onun ar bu su zerindeydi...(Hud 11/7) Sonra Allah, bu suya bir nefes gnderdi de
su, bu nefesin sarsntsndan dalgaland ve kprd. Dalgalar ar sahiline vurunca
Hakkka, vlm bir hamdle hamdederek nid etti. O zaman incik (es-sk) titredi ve
ona Ben Ahmedim dedi. Su utand, hemen geri ekildi, saf z olan ve eyann pek
ounu ihtiva eden kpn sahilde brakt. Yce Allah, boyu ve eni vgye deer
bir bykle sahip olan arz yuvarlak olarak ite bu kpkten in etti. Sonra da arzn
ondan ayrlrken ki srtnmesinden oluan ateten duman in etti. O duman iinde
de yksek semlar yarlp meydana geldi...177
176 bnl-Arabnin dncesinde hayalin insan ve ontolojik farkl dzeyleri iin bk. Corbin,
Creative Imagination, ss. 179-237; Chittick, The Sf Path,ss. 112-139; Ayn mellif, Hayal Alemleri, ss. 97-112 Kasm, Mahmud, El-Hayl f Mezhebi Muhyiddin bn Arab, Kahire 1969;
akmaklolu, agm. ss. 299-329.
177 bnl-Arab, Fthat (tahk.:), c. I, s. 48-50.
el-Fthtl-Mekkiyye | 341
Yine ilh sfatlarn lemde tecellisi de hayal olarak canl bir ekilde tasvir
edilmektedir. Gizli hazine (kenz-i mahf) ierisindeki sonsuz cevherler olan bu
ilh isimlerin hem mutlak mnezzeh olan Zta hem de brnd huss
mnya delaleti vardr. O halde her bir isim Zta delaleti bakmndan
msemmnn ayndr ve bu ynyle dier btn isimleri de ihtiva eder. Dier
taraftan kendi tad hususi manas ve tecell ettii yerler (yn- sbite) zerinde hkmlerini icra etmeleri bakmndan bir birlerinden farkllamaktadrlar.178 lem, ite bu ilh isimlerin tecell yeridir. lemdeki her bir hakikatin bu
ilhi isimlere mahsus bir isimi vardr ve o ismin tekellf altndadr, ona ibadet
eder, o isim de ona Rabb olur.179 te bnl-Arabi, Allah-lem mnasebetini, sfatlarn lemde tecellisini Fthtda u ekilde tasvir eder:
Btn bu ilah isimler imamlarna180, onlar da Allah ism-i celline sndklarnda, Allah ismi de, bu isimlerin istedikleri yardm talep ederek btn isimlerden mstani
olmas tibaryla Zta snd. Mutlak iyilik ve cmertlik sahibi olan Zt onlara istedikleri eyle ihsanda bulundu ve Allah ismi celline yle dedi: simlerin imamlarna syle kendi hakikatlerince lemin ibrazna koyulsunlar. Allah ismi celli, isimlere yneldi
ve onlara bu haberi verdi. Onlar da hzla mutlu ve neeli bir ekilde ayrldlar...181
Bu hayal slup Fthtta bariz bir ekilde mahede edilmektedir. Ruhtan ve nefsten bahsederken ruhun Hakk ile ve nefs ile konumas, nefsle mcadele edip onunla savamasn anlatrken de bnl-Arab hep bu slbu kullanmaktadr.182 Yine bu slbu ierisinde o, kendisinden ok nce yaam olan
insanlarla, peygamberlerle, rhnilerle karlamasn, onlarla diyalogunu ve
baz manev tecrbelerini183 anlatmakta, adeta fizikle fizik tesini ve tarihle tarih tesini bir arada vermektedir. Bu slpla salt metafizik konular insan zihnine canl tasvirlerle yaklatrlmaktadr. Dier taraftan da anlalmas zor ilm/felsef slbun soukluu ve iticilii aza indirgenmi olmaktadr. Esasnda
bu hayali slup, daha nce de vurgulamaya altmz gibi bnl-Arabnin
varlk, hakikat ve marifet anlayyla alkaldr. bnl-Arabye gre hayalin
belirsiz oluu, iki ayr alan arasnda her ikisinin zelliklerini tar ekilde para-
el-Fthtl-Mekkiyye | 343
eder.188 Hemen ardndan eserin bblarnn fihristi saylacak tarzda 560 babn
isimlerini sraladktan sonra189 mukaddimeye geer. Burada ilmin mertebelerinden190, nazar ve nebev ilimden191 bahsettikten sonra slamn genel inan
esaslarndan192 ve ihtisas sahiplerinin inan esaslarndan bahseder.193 Mukaddimeden sonra eserin alt ana blmne birinci bbdan itibaren balanr. Daha
nce de vurguladmz gibi, konu btnl asndan Fthtn sistematik
bir eser olmadn hatrlatarak eserin alt ana blm ve ilenen konular genel
hatlaryla vermeye alalm:
1.
Mearif: Genel olarak tasavvuf ilmi, srlar ilmi ve eriat ilimlerine ayrlm
olan bu blm 73 bbdan mteekkildir. bnl-Arab bu blme daha nce Fthtn yazlndan bahsederken de ksmen deindiimiz, Kbeyi
tavaf ederken yaad manevi tecrbesini anlatarak balar. yle ki bu tecrbesi onun hem bu kapsaml eserinin, hem de dier eserlerinde kaleme
ald irfannn kayna olacaktr.194 Ardndan bu blmn balarnda ayrntl bir ekilde harfler ilminden bahseder. Harflerin mertebeleriyle varlk
mertebeleri arasndaki paralellie dikkat ektikten sonra harflerin de yatay
bir de dikey boyutlar olduunu, onlarnda bedenleri ve ruhlar olduunu
vurgular.195 Yine bu blmde insann idrak yetileri ve bunlarn snrlar
zerinde durulur.196 Ayrca bu blmde Allah(cc) hakknda Kuran ve Snnete geen tebihvr ifadeler, slmn tenzih anlayyla bir btn olarak
ele alnp yorumlanr. bnl-Arab bu tarz ifadelerin akl olarak tevilini
hatal bulur ve aynen alnmalar gereini vurgular. Bu sebeple onun ulhiyet anlay tenzih ve tebih zerine kurulmutur. Allah, zt itibaryla mutlak mnezzeh iken, sfatlar ynnden tebihten sz etmek mmkndr.197
Ayrca bu blmde besmelenin, ardndan da Fatiha suresinin, harf harf,
188
189
190
191
192
193
194
195
196
197
kelime kelime srlarndan bahsederek uzunca bir tefsirini yapar. 198 Adeta
eserin btn fikri rgsn ihtiva eden bu blmde birok farkl konu ele
alnmtr: lemin zuhuru, yaratl, ulv ve sfli lemler, insan, insann
yaratl, hakikat diyar, hakikat-i muhammediyye, mlumt eitleri, zaman ve hakikati, cennet, cehennem, berzah, velayet...vb gibi birok farkl
konu zerinde durulmutur. Dier taraftan bu blmn sonunda, temizlik, namaz, zekat, oru ve hacc gibi temel fkh konular199 ve bunlarn srlar
zerinde genice durulmutur. Fakat bnl-Arab bu konular ele alrken
sadece zahiri hkmlerini zikretmekle yetinmez, kendi irfan dorultusunda bunlarn srlarndan bahsederek tasavvufi ynden yorumlar. Mesel, temizlik konusundan bahsederken, az bir suya isabet eden bir pisliin o
suyu kirleteceini ve kullanlaz bir hale getireceini, oysaki denize atlan
bir pisliin ise onda kaybolup gideceini, onu kirletemeyeceini vurguladktan sonra kuvvetli ve zayf kalp te byledir der. Zayf kalbe gelen bir
vesvese ona hemen etki ederken, ilimle, ruhl-kudsle teyit edilmi salam
bir kalbe gelen vesvese ve phe onda kaybolup gider. 200 Yine namazn
vakitlerinden bahsederken, kendi varlk ve zaman anlay dorultusunda
lemin ezelilii meselesini tartr.201
2.
Mumelt: Sfnin seyr-i slukuyla alakal olarak yapmas gerekenleri ihtiva eden bu blm 116 bba ayrlmtr. Bu blmde artk nazar aklamalardan ok tasavvufun uygulamalarana, sufilere mahsus stlahlara, ve
sufinin manev yolculuu esnasnda katettii merhalelere yer verilmitir.
Bu blmde tevbe, mcahede, halvet, uzlet, takva, zhd, ftvvet, haset,
ehvet, tevekkl, kr, sabr, murakabe, ihls... gibi tasavvuf birok konu
ve kavrama yer verilmitir.202 Bu tr konulara Risale, Kefl-Mahcub, elLuma, et-Taarruf... gibi dier klasik eserlerde de yer verilmitir. Fakat btn bu kavram ve konular Fthtda ayr bir boyut kazanr. Semantik adan bu kavramlarn anlam ereveleri srekli geniler, tabir caizse ontolojik, metafizik bir boyut kazanr. Mesela, halvet, sadece sfnin yalnzln
ifade etmede deil, ayn zamanda hatta hakiki manada Allahn, mahlukat
el-Fthtl-Mekkiyye | 345
Ahvl: Ruhn miracnda salike arz olan halleri ihtiva eden bu blm 80
bba ayrlmtr. Bu blmde manev yolculuu esnasnda sufinin yaad
hallere yer verilmitir. Sefer, tarik, hal, makam, ath, riyazet, tecell, telvin,
hayret, kabz, bast, fena, beka, cem, tefrika, himmet, vecd, tevacd, mahv,
isbat... gibi birok tasavvufi konu bu blmmde yine bnl-Arabiye has
slupla ele alnmtr. Btn bu tasaavufun uygulamalarna ynelik hususlar, eyhin varlk, insan, lem, marifet ve tevhid anlayyla paralel tarzda
ele alnmaktadr. Mesela daha ok tasavvufi hallerin konu edindii bu blmde harfler ve varlk mertebelerinden, lemin yaratlndan bahsedilmektedir.205
4.
203
204
205
206
age, c. III, s. 225 ve devam; Hakim, Mucem, ss. 433-438; Addas, bn Arabi, s. 214.
bnl-Arab, age, c. III, s. 349.
bnl-Arab, Ftht (byr.), c. IV, ss. 35-38; s. 76 ve devam.
Mesel melamiyye hakknda bk. age, c. V, ss. 50-55; melek, neb ve velilerin dereceleri hakknda, age, c. V, ss. 77-83.
207 age, c. V, s. 137, 138. bnl-Arabnin Kuran, varlk ve insan anlayyla paralel tarzda aklamas hakknda ayrca bk. Eb Zeyd, Nasr Hamid, Felsefett-Tevl Dirsetn fi TevlilKurn inde Muhyiddin bnl-Arab, Beyrut 1993, s. 297 ve devam. Ayn mellif, Sf Dncede Hakikat-Dil likisi zerine: bn Arabde Dil, Varlk ve Kuran, ev.: mer zsoy,
slmiyt, c. 2, say: 3, (Temmuz-Eyll 1999), ss. 16-38
6.
Makmt: Salikin ruhn terakkisi esnasnda katettii merhaleler ve tahakkuk ettii makamlar ihtiva eden bu blm ise 99 bba ayrlmtr. Bu blmn banda ricll-gayb konusuna yer verilmi, Muhammed kutuplardan ve on iki kutupdan bahsedilmitir. Bu kutuplardan her birinin ayr
menzilleri olduu vurgulanm, her biri kendi menziline gre ayr balklar altnda aklanmtr. Mesel menzilleri l ilhe illallah,
sbhanallah ve Allahuekber olan kutuplardan ve her birinin menzili
bir ayete tekabl eden kutuplardan bahsedilir.211 Bu blmn sonlarna
doru da genel hatlaryla hatml-evliy konusuna deinilmi, ardndan
da esmy hsn erhi yaplmtr.212 Daha nce de deindiimiz gibi
bnl-Arab 559. babda eserini zetledikten sonra son bbda da
mridlerine er ve hikem nasihatlerde bulunur.213
208
209
210
211
212
213
el-Fthtl-Mekkiyye | 347
214 Bk. bnl-Arab, Fthat (tahk.:), c. III, s. 37, 38 (takdim); Chodkiewicz, Michel, An Oceon, s.
64, 65; Hirtenstein, Stephen, The Unlimited Mercifer, The Spiritual Life and Thought of Ibn Arab,
Oxford, 1999, s. 215.
215 bnl-Arab, el-Futht (tahk.:), c. II, s. 62, 63.
rnek Metin
el-Fthtl-Mekkiyye | 349
BRNC FASIL
Blm: Kadimlik
Bir eye dayanann hkmyle dayanlan eyin hkm ayn olsayd, i teselsle gider ve var olmak geerli olmazd.
Blm: Cevher Deildir
Sonra yle demitir: Varln ispat ettiimiz ey boalsa ve dolsayd (hal ve mele), hi kukusuz, kendisi yok olur, bakasn yok edemezdi.
el-Fthtl-Mekkiyye | 351
Blm: stiva
Sonra yle demitir: Bir yere yerleen herhangi bir ey oradan ayrlabilir ve yer
deitirebilir. Bizzat bir eyin paralelinde olan, oradan uzaklaabilir. nk l
onu snrlar ve belirler. Bu akln daha nce ortaya koyduu hkmyle eliir.
Blm: Grmek
Sonra yle demitir: Bir ey d varlnda mevcut olduunda, gz sahibinin yzyle ve gz kapaklaryla snrlanm gzyle onu grmesi mmkndr. Earlerin
byk ksmnn grne gre, grmeyi gerektiren sebep bir yap ile ya da onsuz
varlktr. Bir yap bulunmaldr. Grmek, grlende etkin olsayd, bunu imknsz grrdk.
Kantlanmak istenilen eyler, bylece kantlaryla birlikte aklanmtr.
Sonra, Allaha hamd ve Peygambere salt selm getirdikten sonra, oturmu,
oradakiler veciz anlatm ve anlamlar ince iaretlere sdrmas nedeniyle kendisine teekkr etmitir.
1.3. Kaynaka
Aff, Ebul-Al, bnl-Arabnin el-Fthtl-Mekkiyye simli Eseri, slam Dncesi zerine
Makaleler iinde, ev. Ekrem Demirli, (z y.), stanbul 2000.
-------, The Mystical Ppilosophy of Muhyiddin Ibnul-Arab, (Cambridge Unv. Press.), Cambridge 1939.
-------, Fussl-Hikem Okumalar in Anahtar, ev: Ekrem Demirli, (z Yaynclk) st. 2000.
-------, Melmlik, Sflik ve Ehl-i Ftvvet, slam Dncesi zerine Makaleler iinde, ev. Ekrem
Demirli, (z y.), stanbul, 2000.
Akku, Mehmet, Abdullah Salhaddn-i Uknin Hayat ve Eserleri, (MEB. y.), Ankara 1998.
el-Fthtl-Mekkiyye | 353
-------, Kitbul-Mm vel-Vv ven-Nn, Resail iinde.
-------, Fussl-Hikem, thk. Ebul-Al Affi, Kahire 1946.
-------, el-Ankul-Mugrib, thk. Halid ibl Ebu Sleyman, (leml-Fikr), Kahire 1997.
-------, Kitbl-sr il Makmil-Esr, Resail iinde, thk., Muhammed zzet, (Mektebett-Tevfkiyye),
Kahire trs.
-------, el-Vasy, thk. Muhammed zzet, (Mektebett-Tevfkiyye), Kahire ts.
-------, Muhyiddin, el-Fthatl-Mekkiyye, tah: Osman Yahya, (el-Heyetl-Msryye), Kahire 1985.
-------, el-Fthtl-Mekkiyye, haz: Ahmet emsettin (Drl-Ktbil-lmiyye), Beyrut 1999.
ET-TEDBRTL-LHYYE
MUHYDDN BNL-ARAB
M. Mustafa AKMAKLIOLU *
Giri
Tasavvuf Dergisi okuyucularnn mlmu zere periyodik olarak yaymlanan
Klasiklerimiz yaz dizisinde ncelikle mellif hakknda bilgi veriliyor ve sonra
eser hakknda deerlendirmelerde bulunuluyordu. bnl-Arabnin mehur
eserleri Ftht ve Fuss hakknda daha nce dergide deerlendirme yazlar
yaymlanm ve bu yazlarda eyhl-Ekberin hayat hakknda genel
mlmtlar verilmiti. Dolaysyla bnl-Arabnin bir dier nemli eseri
Tedbrt konu edinen bu yazmzda bnl-Arabnin hayatndan bahsetmek
yerine dorudan eseri tantmay uygun grdk. eyhl-Ekberin hayat ve hayatyla ilgili kaynaklar hususunda bahsi geen yazlara 1 mracaat edilebilir.
*
1
1. Eserin Yazl
Genel olarak insan konu edinen ve Kitbul-mmil-Mbn Ellez L Yedhuluh
Raybn ve L Tahmn eklinde de isimlendirilen2 Tedbrtn yazlma sebebi hakknda bnl-Arab u bilgileri verir: bnl-Arab, eyh Ebu Muhammed elMevrryi3 ziyareti esnasnda onda, ismini zikretmedii bir filozofa (Hakm)4
ait Srrul-Esrr isimli bir kitaba rastlar. Bu kitap, dnyev siyaset sanat hakkndadr ve Zlkarneyn (skender) iin yazlmtr. Ebu Muhammed el-Mrr,
bnl-Arabden, madd siyaseti ihtiva eden bu kitaba karlk, insan asl mutlulua gtren manev siyaseti, insan lkesinin ynetimini ihtiva eden bir kitap
yazmasn ister. te bunun zerine bnl-Arab, et-Tedbrtl-lhiyye fi IslahilMemleketil-nsaniyye isimli eserini yazmaya balamtr. Kendi ifadesine gre;
nsz (Dibce), Takdm (Temhd), Giri (Mukaddime), yirmi bir blm (bb)5 ve
bir de Sonutan (Htime) oluan bu kapsaml eserini, Endlste, Mevrr
(Moron) ehrinde yazm ve drt gnden daha az bir zaman ierisinde tamamlamtr.6
Her ne kadar eyhl-Ekber, Tedbrt gibi baz eserlerini ksa bir zaman diliminde ve tek para halinde yazsa da dier baz eserlerinin yazmn yllara
2
Bk. bnl-Arab, et-Tedbratl-lhiyye, nr.: H. S. Nyberg, Kleinere Schriften des Ibn Arab ierisinde, E. J. Brill, Leiden 1919, s. 106; Yahya, Osman, Melleftu bn Arab, Franszcadan ev.:
Ahmed Mahmud et-Tb, Drl-Hidye, Kahire 1992. s. 243.
Tedbrtn yazlmasn talep eden eyh Mevrrnin manevi ahsiyeti hakknda bnl-Arab,
Rhl-Kuds isimli eserinde bilgi verir. Ayrca bu zattan Ftuhtta da bahseder. eyh Eb
Medyenin mridlerinden olan bu zt, bnl-Arabnin Endlste tanp sohbetlerine katld eyhlerdendir. Bk. bnl-Arab, Risalet Ruhul-Kuds, nr.: Abdurrahman Hasan
Mahmud, Aleml-Fikr, Kahire 1989, ss. 111-118; ayrca bk. Keklik, Nihat, Muhyiddin bnlArabinin Eserleri ve Kaynaklar in Misdak Olarak el-Ftht l-Mekkiyye, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1990 s. 284, 291, 292.
slam dnyasnda uzun asrlar bu filozofun Aristo olduu sanlm, fakat gnmzde, SrrulEsrar isimli eserin mellifi hakknda kesin bir bilgiye ulalamamsa da Aristoya ait olmad kesinlemitir. Bu husustaki ayrntl deerlendirmeler hakknda bk. Konuk, Ahmed Avni,
Tedbrat- lhiyye Tercme ve erhi, haz.: Mustafa Tahral, z Yay., stanbul 1992, (Takdim), s.
xiii, xiv; Kaya, Mahmut, slam Kaynaklar Inda Aristoteles ve Felsefesi, Ekin Yay., stanbul
1983, s. 294-296; Addas, Claude, bn Arab: Kibrit-i Ahmerin Peinde, ev.: Atila Ataman, Gelenek Yay., stanbul 2003 bn Arab, s. 122.
Elimizdeki tahkikli ve matb nshalarda grdmz kadaryla Tedbrt, on yedi ana blm
ve son on yedinci blm de ayrca be alt blm olmak zere yirmi iki bb eklinde tertip
edilmitir. Bu tasnif zere yirmi ikinci bb, bnl-Arab tarafndan eserin sonu blm olarak belirlenmitir. Bu sebeple eser, bizzat bnl-Arabnin ifade ettii gibi dibace, temhd, mukaddime ve htime ksmlar dnda yirmi bir bbdan olumaktadr. Bk. bnl-Arab, Tedbrt,
s. 106.
Bk.bnl-Arab, Tedbrt, s. 120, 121.
et-Tedbrtl-lhiyye | 357
9
10
11
12
bnl-Arab, yazmn otuz yl gibi uzun bir zaman dilimine yayd ve 629/1231de telifini
tamamlad Ftht yaklak yl sonra, 632/1234te btnyle gzden geirerek ikinci
kez yazmaya balam ve 636/1238de bu ikinci nshay tamamlamtr. Bk. bnl-Arab, elFthtl-Mekkiyye, haz: Ahmed emseddin, Darl-Ktbil-lmiyye, Beyrut 1999, c. VIII, s.
389;Yahya, Melleft s. 434; Addas, bn Arab, s. 287, 289.
595/1199 senesinde Meriyede on bir gn gibi ksa bir zaman diliminde kaleme ald (Bk.
bnl-Arab, Mevakin-Ncm ve Metaliu Ehilletil-Esrar vel-Ulm, tahk.: Halid Ebu Sleyman, Aleml-Fikr, Kahire 1998, s. 9) bu eserine bnl-Arab, iki yl sonra Bicyede tasavvuf
adan hayli nemi haiz olan kalp ile ilgili bir blm ekleyerek ayr bir nsha daha kaleme
almtr. Bk. bnl-Arab, Kitbu Hilyetil-Ebdl, Resilu bn Arab iinde, Diretl-MerifilOsmniyye, Haydarbd-Deccan 1948, c. II, s. 8. Mevkiun-Ncm hakknda deerlendirmeler iin ayrca bk. Addas, bn Arabi, s. 183, 184.
Bk. Addas, bn Arab, s. 141.
Bk. Nasr, Seyyid Hseyin, Three Muslim Sages: Avicenna-Suhrawardi-bn Arabi, Caravan Books,
2. Bask, New York 1969, s. 95; Addas, bn Arab, s. 184; Hirtenstein, Stephen, The Unlimited
Mercifer, The Spiritual Life and Thought of Ibn Arab, Anqa Publishing, Oxford, 1999, s. 127.
Yahya, Melleft, s. 421.
Bk. bnl-Arab, Anku Mugrib, tahkik: Ahmed Seyyid E-erif, Mektebetl-Ezheriyye lit-
13
14
15
16
17
18
et-Tedbrtl-lhiyye | 359
19
20
21
22
23
ulald.)
Bk. Nyberg, Kleinere, ss. 15-19. Bu hususta ayrca bk. Konuk, Tedbrt erhi, (Takdim), s. xvi.
Dier birok eserinde Tedbrta atfta bulunmasnn yan sra bnl-Arab, bizzat kendi serleri iin hazrlad Fihristte de bu eserini zikreder. Bk. bnl-Arab, caze lil-Melikil-Muzaffer,
Istlhtu-eyh Muhyiddin bnl-Arab, iinde, tahk.: Bessm Abdulvahhab el-Cb, Drlmm Mslim, Beyrut 1990, s. 33.
bnl-Arab, Ftht (byr.), c. III, s. 245.
Ayn yer.
bnl-Arab, el-Fthtl-Mekkiyye, tahkik: Osman Yahya-brahim Medkur, el-HeyetlMsryye), I-XIV, Kahire 1985, c. I, s. 264.
belirli bir plan dhilinde yazlmaya karar verilmi sistemli konulardan mteekkil deildir. Yine bnl-Arab, sflerin istedii eyleri eserlerine alp almama hususunda zgr olmadklarn, tam bir arnmlk hali zere ancak ilh bir
emirle ve kendilerine izilen snra gre eserlerini yazdklarn da syler.24 Bu
ifadelerinden de anlalaca zere bnl-Arabnin eserleri, bir anda hzla geliveren ilham ya da aydnlanmalarn rn olduu iin onun eserlerinde zhir
tibryla sistematik bir btnl yakalamak olduka zordur. Her ne kadar ilk
nshadan sonra tekrar gzden geirilerek ikinci bir nshann yazlm olabilecei imkn dahilinde olsa da, Tedbrtn baz bblar arasndaki irtibatszlk da
bu ekilde aklanabilir. Zaten bizzat bnl-Arab, dier eserlerinde olduu gibi bu eserini de Rabbn bir in zere kaleme aldn vurgular.25
2. Eserin Nshalar ve Neirleri
bnl-Arabnin eserleri zerine kapsaml bir eser kaleme alan Osman Yahyann tespitine gre Tebrtn, lkemizde eksik bir mellif nshas, henz mellif hayatta iken istinsah edilmi eski bir nshas ve asl nshadan istinsah
edilmi nemli baz nshalar bulunmaktadr. Buna gre Tedbrtn Konya Yusuf Aa (1640, 4859/ 76-96) nshas eksik olmakla birlikte mellif nshasdr. 26
Hicr 723 tarihli ehit Ali Paa (1341/76-120), hicr 834 tarihli Ayasofya (1644/41116), hicr 887 tarihli Halet Efendi (809/1-54) ve eyhl-Ekberin vefat tibryla
olduka erken bir tarihte, hicr 663 tarihinde istinsah edilmi olan Kprl
(713/1-29) nshalar ise asl nshadan istinsah edilmitir. 27 Ayrca Crullah
(986/104-115 b.) nshas ise mellif henz hayatta iken kaleme alnmtr.28 Bu
eski nshalar ile bata Sleymniye Ktphanesi olmak zere Bursa Ulu Cami
ve stanbul niversitesi Ktphanesindeki birok nshann yan sra
Tedbirtn; Berlin, Upsala, am Zahiriye, Halep, Vatikan ve Msr Ktphanelerinde birok mstensih nshas bulunmaktadr.29
Henrik Samuel Nyberg, Tedbrt, bnl-Arabnin iki nemli eseri nd24
25
26
27
28
29
bnl-Arab, Ftht, (tahk.), c. I, s. 265; A.mlf., Fihrist I, Gbrin, Ebul-Abbas Ahmed b. Abdullah, Unvnud-Dirye, tahk.: Adil Nheyvid, Lecnett-Telif vet-Tercme, Beyrut 1969
iinde, 163.
Bk. Ank, s. 12.
Bk. Yahya, Melleft, s. 244.
Bk. Yahya, Melleft, ss. 243, 244.
age, s. 244.
Bu nshalar iin bk. age, s. 243, 244.
et-Tedbrtl-lhiyye | 361
30
31
32
33
34
35
36
Bk. Nyberg, H. S., Kleinere Schriften Des Ibn Al-Arab, E. J. Brill, Leiden, 1919.
Konuk, Tedbrat erhi, (Takdim), s. xvi.
Bk. bnl-Arab, et-Tedbrtl-lhiyye f Islhi Memleketil-nsniyye, tahk., Hasan Asi,
Messeset Buhsn, Beyrut 1993.
Bk. bnl-Arab, et-Tedbrtl-lhiyye f Islhi Memleketil-nsniyye, nd-Devir ve
Ukletl-Mstevfiz ile birlikte, leml-Fikr, Kahire 1997.
Mesel bnl-Arabnin iareti tanmlarken Fthtta da ska kulland el-iret nidn
al rasil-budi ve bevhun bi aynil-illeh cmlesindeki alt izili ifade rasil-abdi eklinde yazlmtr. Bk. bnl-Arab, et-Tedbrtl-lhiyye f Islhi Memleketil-nsniyye, Hz.: Halil mrn
Mansr, Drl-Ktbil-lmiyye, Beyrut 2000, s. 24.
Yahya, Melleft, s. 245.
Fussun, erhleri hakknda bk. Yahy, Melleft, ss. 479-500; Grer, Klasiklerimiz/XII,
Fussul-Hikem, ss. 403-412.
erhleri mevcuttur:
Muhammed b. Mahmud b. Ali ed-Demn (.1199/1785)ye ait, Kitbu
Nefehtil-Kudsiyye f Meni Tedbrtil-lahiyye. stanbul niversitesi Ktphanesi 2379 A/1-247 numarada asl nshadan istinsah edilmi bir nshas kaytldr.
Bu erhin ayrca Msr (Kahire) Mill Ktphanesi Tasavvuf Blm 190 numarada kaytl baka bir nshas daha mevcuttur. 37
Hasan b. Tuma el-Beytimn (.1175/1760)ye ait, Fthtr-Rabbniyye fi
erh-i Tedbirt- lhiyye.38 Bu erhin bir nshas am Zhiriye Ktphnesi
Katalounda 1471 numarada kaytldr.39
Fuss ve Mesnev erhleriyle de mehur, son dnem byk mutasavvf,
rih, ir ve bestekrlardan merhm Ahmed Avni Konuk40 (.1938)a ait, etTedbirtl-lahiyye fi Islah Memleketil-nsniyye Tercme ve erhi. Mellif nshas
Konya Mevln Ktphnesi 4522 numarada kaytl olan bu eseri ilim hayatna
kazandran Mustafa Tahral Beyin aka ifade ettii gibi rih Avni Bey, bata
Fuss olmak zere bnl-Arabnin dier eserlerine ve Mevlnnn eserlerine
vkf olduu iin gerekli yerlerde atf ve nakillerde bulunmak sretiyle aklamalarda bulunmaktadr.41 Bu adan Tedbrtn bu tercme ve erhi hayli
nemlidir.
Osman Yahyann kaydettiine gre Tedbrtn ksm erhleri de bulunmaktadr: Buna gre eserin, bnl-Arabnin vasiyetlerini ihtiv eden son blmne ait isimsiz bir erh Crullah 1093 numarada, yine Tedbrtn cz bir
ksmna tekbl eden ve mellifi bilinmeyen mehl bir erh de Crullah 1015
numarada kaytldr.42
bnl-Arabnin dier mehur eserleri, zellikle Ftht ve Fuss gz
nnde bulundurulduunda Tedbrtn ok fazla dikkat ekmediini mahede etmekteyiz. Zr eserin erhleri, farkl dillere tercmeleri ve zerinde yaplan almalar sz konusu olduunda eyhin dier iki eserine kyasla zengin
37
38
39
40
41
42
et-Tedbrtl-lhiyye | 363
43
44
45
46
47
48
49
50
et-Tedbrtl-lhiyye | 365
irfnna, ya da kendi bulunduu konumun nceliine gre, bu anlam seviyelerini anlayp istifade edebilmektedir. Dolaysyla eserde tasavvuf anlamda sekinlerin anlayaca srlarn yan sra, avamn anlayabilecei sarih ifadeler de
vardr. Farkl bak alarn gz nnde bulunduran bu ok ynl ifade tarz,
esas tibryla Kuran ve Snnetin slbudur. Bunun iindir ki her yet, ilk
bakta anlalan genel anlamndan sonra, baka pek ok anlama tefsir edilmitir.51 Zten bnl-Arab btnyle dncesine ve tevil metoduna hakim olan
zhir-btn dengesine, dolaysyla da avm-havs ayrmna paralel decek
tarzda, hakikat ve mecz (zahir ve batn) bir arada ifade eden kinayeyi52 ifade bakmndan daha kuvvetli kabul eder.53
Tedbrtn konusu ise, eserin bizzat bnl-Arab tarafndan belirlenen iki
ayr isminin de artrd gibi insandr. et-Tedbrtl-lhiyye f Islh
Memlektil-nsniyye eklindeki mehur ismi eserin, insan lkesinin salah ve
kemali iin gerekli olan mnev tedbirleri ve siyseti konu edindiini aka
ifade etmektedir. Eserin, Kitbul-mmil-Mbn Ellez L Yedhuluh Raybn ve
L Tahmn eklindeki ismi54 de bnl-Arabinin zengin stlht gz nnde bulundurulduunda insan konu edinen bir eser olduunu hemen artrr. Zr
bnl-Arab, eserin isminde geenimm- mbn55 tbirini, ele ald veheye
gre ilh kalem, kendisinde icmal zere bulunan ilimlerin kalem tarafndan
yazld levh-i mahfuz ve her bir hakikati kendisinde toplayan Kuran iin
kullanmakla beraber insan- kmil iin de kullanmaktadr.56 Ksacas bnl-
51
52
53
54
55
56
57
58
59
et-Tedbrtl-lhiyye | 367
Bu eserinde bnl-Arab, insan (mikrokozmoz) ile lem (makrokozmoz) arasndaki tekabl, siyaset konusu ve terimleri iinde ele alarak ilemekte, insann bedeni ve melekelerini bir hkmdarn lke ve tebasna benzeterek, beden
lkesinin nasl ynetilmesi gerektiini anlatmaktadr. Daha ok insan, insann
yetileri, manev siyaset... gibi konular farkl boyutlaryla eserin temel konusunu
tekil etmektedir. Aslnda insan ile lem arasnda grlen bu ekildeki bir benzerlik ve paralellik, Yunan filozoflarndan Pythagorasa (.m. 500) kadar geri
gitmektedir. Ona gre insan, ftrat tibryla btn leme mukbildir. nsan,
kk lemdir, lem ise byk insan.61 Bu dncenin slam dnce tarihinde
yaygnlamas ise hvn- Saf ile olmutur. hvn- Safya gre insan ile lem
arasnda tam bir paralellik vardr ve insann vcdu btnyle lemin zelliklerini tar. Mesel; kemik, ilik, et, damarlar, kan, sinirler, deri, kl ve trnaklarndan ibaret olan ve insann bedeni oluturan dokuz cevher lemdeki dokuz
felee tekbul eder.62
bnl-Arab insan ve insan-lem benzerlii hususundaki grlerini dier
birok eserinin yan sra zellikle Tedbrtda etraflca ortaya koyar ve lem-i
ekber diye isimlendirdii kintta, dier bir ifadeyle makrokozmozda bulunan btn unsur ve zelliklerin lem-i insnde, yni mikrokozmozda bulunduunu syler. bnl-Arab lem-insan arasndaki tekbliyeti eserinin henz banda, eserin takdim (temhd) ksmnda Rad sresi 13/3. ayeti kendi tevil
metodu dorultusunda yorumlayarak aklamaya alr ve insan mezkr
ayette geen, yeryznde ifter ifter yaratlan meyveler (semert) cinsinden grr. nsan da bu yeryz meyveleri gibi doar, geliir, oalr ve nihayet meyve
nasl zamanla buruur, suyu ekilir ve rrse insan da ylece ihtiyarlar ve
lr.63 te bu konumda olan insann yette ifade edildii ekliyle ifti, ei ya da
bnl-Arabnin ifade ettii ekliyle kz kardei ona gre sret (harfen) ve mn
bakmndan insanla tam bir tekbliyet ierisinde olan byk, kuatc lemdir.
60
61
62
63
yleyse bir ift olarak yaratlan meyvenin biri btnyle lem iken dieri kk lem insandr.64 nsanla lem arasndaki bu paralellik yle harfi harfine ve
tam bir mutbakat ierisindedir ki; tabiattaki tatl, tuzlu ve ac suyu, geliip bymeyi insanda bulmak mmkndr. Sz gelimi lemde srekli gelien eylere
karlk insanda kl ve trnak vardr. lemdeki tuzlu, tatl, ac ve kokmu suya
mukabil insann gzlerinde tuzlu, burun deliklerinde kokmu, kulaklarnda ac
ve aznda ise tatl su vardr. Yine tabiatta yrtclk, vahet ve kurnazlk...vs.
olduu gibi insanda da ihtiras, fke, yrtclk ve kskanlk...vs. vardr. Bunun
yan sra, lemde melekler olduu gibi insanda da temizlik, itaat ve istikamet
vardr. lemin grnen ve gzlerden uzak gizli ksm olduu gibi insann da;
madd hiss dnyas ile gizli kalp dnyas, mlk ve melekt lemi, zhiri ve
btn vardr. Ate, hava, toprak ve sudan oluan drt unsurun insandaki varln ise bnl-Arab u ekilde ayetlere dayanarak aklar: O, sizi topraktan yaratandr... (Mmin 40/67) ayeti topraa iaret etmektedir. Andolsun biz insan
amurdan (szlm) bir zden yarattk. (Mminn 23/12) ayeti suya iaret etmektedir. nk bu aamada topraa su eklenmitir. Andolsun biz insan yllanm bir amurdan, bir balktan yarattk. (Hcr 15/26) ayeti havaya iaret etmektedir. nk bu aamada toprak ile suyun karmna hava eklenmitir.
Allah, insan pimi amurdan yaratt (Rahman 55/14) ayeti ise atee iaret etmektedir.65 Dolaysyla eyhl-Ekbere gre insan, lemin benzeri ve eidir,
lemde her ne var ise bir benzerini insanda bulmak mmkndr. bnlArabnin aka ifade ettii gibi bu, ne bir harfi bozuk ne de bir mns eksik
olan tam bir benzerliktir.66 Yine mesel hayvanlar leminde ne kadar sfat varsa
onun bir benzeri insanda da vardr. Ahmaklk, yrtclk ve vahet gibi hayvanlar leminde mhede ettiimiz sfatlar insanlarda grdmzde, tadklar
bu sfatlara istinaden onlara, aslan, eek gibi birtakm isimler veririz.67 Bu
husus sadece hayvanlar leminde grlen sfatlar iin deil btn kintta
mevcut sfatlar iin ve yine sadece duyulur, hissedilir eyler iin deil, akl ve
ruh gibi yce srlar hakknda da geerlidir. bnl-Arabnin Tedbrtda ruh ve
nefs ile gne ve ay arasndaki sfat benzerlii ve tekbliyeti hususunda syledikleri kayda deerdir:
64
65
66
67
et-Tedbrtl-lhiyye | 369
Mesel; gnee ve aya bakarsn, gnei insann ruhuna, ay da nefsine benzetirsin. nk nefsin hem mkemmellik ve hem de eksiklik yn vardr. Mkemmellii
akl ve ilim, eksiklii ise cehalet ve ehvet iledir. Ruh ise mkemmel ve srekli aydnlktr. Ay ise aslnda srekli gnee mukabil olup ondan srekli aydnlanr. Fakat yeryz ikisi arasna girmesinden dolay ayn aydnln eksiltir. Ay tutulmas esnasnda
ise bu eksilme hat safhaya ulamtr. nk yeryz lemlerin en aasdr.68
Grld gibi burada insan ile kint arasnda olduka ince bir benzetme yaplmtr. Bu benzetmede ruh, mkemmelliine ve srekli aydnlna iret
etmek iin gnee benzetilmi, nefs ise aydnlk ve mkemmelliin yan sra
eksiklii ve karanl da kendisinde barndrd iin aya benzetilmi. Eer nefs,
srekli aydnlk olan ruha ynelirse onun ndan istifadeyle mkemmellik
derecesine ular. Eer karanlk olan madd leme, madd haz ve lezzetlere ynelirse eksik olan yn ortaya kar ve kemlini gerekletiremez.
lem ile insan arasndaki benzerlii ifade eden bu ekildeki birok ifadesi
ile birlikte bnl-Arab, bu benzerlik ve tekbliyetin her ynden bir ayniyet
olmadn Fthtda vurgular ve insann kuatc olan bu ynn, bnyesinde her bir mahlkttan bir vehe barndrmasyla aklar. Sz gelimi insanda
semdan, arzdan, ardan ya da ansr- erbaadan bir yn vardr. Bir ynden
semya, bir ynden yere, bir ynden ate, hava, su ya da topraa benzer. Yoksa
bu kuatc ynne binaen insan; semdr, arzdr vs. denilemez. Zr nih tahlilde o da mahlkt cinsindendir.69
Aslnda insan ile lem arasnda grlen bu paralellik eyhl-Ekberin
vcd ve vahdet tasavvuruna dayanmaktadr. Vcd, asl ve mahiyet
tibryla tek olup makam ve mertebe tibryla farkl grnmlere ship olduu iin, lemin farkl her bir mertebesi arasndaki hakikatteki teklik ve buna
bal olan benzerlik ve paralelik; insan, hayvan ya da btnyle kinta ait sfatlarn bir biri yerine kullanlmasna imkn salar. Dolaysyla her bir sfat ya
da buna bal olarak her bir lafz, vazedildii ilk anlamndan baka anlamlara
tanmak sretiyle insan ile dier varlklar ya da btnyle lem arasndaki paralellie ve deiken sfatlarn benzerliine iret etmek zere kullanlabilir.
Varla bu tarz bir yaklam bnl-Arabye, farkl varlk mertebelerine ait sfatlarn rahata bir biri yerine kullanma imkn tanr. te bata Tedbrt olmak
zere onun eserleri, adna tebih, istire, mecaz, kinaye ya da semboller, her ne dersek diyelim, varln fakl mertebeleri arasndaki asl teklie iaret eden zengin
68
69
et-Tedbrtl-lhiyye | 371
sanlar asndan gerekte byle bir evin var olup-olmad noktasnda sergilenecek en akllca tavr, evi gren bu sekin kiiden hric deliller istemek yerine,
evin sahibine ynelerek yaknlk kesbedip bizzat evi grp gezmeyi ummaktr.
bnl-Arabnin bu ifadelerinin devamnda, bizzat insann kendi dernunda
yaayp hissettii, bu ynyle de ferd bir hussiyeti bulunan tasavvuf tecrbenin dier insanlarn kablne sunumu noktasnda, biri bizzat tecrbeyi yaayan sf asndan, dieri de bylesi bir tecrbenin mevcdiyetine delil arayan insanlar asndan olmak zere iki nemli hussiyet karmza kmaktadr: Sfnin adaleti, doruluu, takvas, Allah(cc)n izdii snrlar muhafazas,
zhd, vers vs. Ksacas erdemli bir insan olarak yaad tecrbeye bizzat
kendi ahvlinin delleti. Dier insanlar asndan ise bu noktada gsterecekleri
hsn zanlar. Tpk Hz. Peygamberin eriatin hkmleri noktasnda sylediklerine; onun gvenilirlik, sadakt ve masmiyetinin delleti ve kendisine inananlarn bu noktada gsterdikleri hsn zanlar gibi. 73 Bu noktadan baklnca
bir sfnin tecrbesi hakknda sylediklerine ya hsn zan beslenerek tercihen
bu yola girilir veya bu hsn zan ile iktif edilir, ya da kt zan beslenir ve
kar klr. Burada zannn iyi ya da kt oluunu belirleyen ise sfnin ahvli
ve insanlarn kendi mzlar dorultusundaki bak alardr.
te bnl-Arab Tedbrtn banda tasavvuf ilminin bu hussiyetlerini
izah etmek sretiyle sanki bu eserinde ve dier eserlerinde sylediklerinin veya
geneli tibryla btn sflerin szlerinin bu dorultuda anlalmas gereine
dikkat ekmek istemektedir. Ayn sikle olsa gerek ki eserinin sonu ksmnda
tasavvuf ilminin pratiine, seyr slkun dp ve erknna ilikin riyet edilmesi gereken kurallar ihtiv eden tavsiyelerine yer vermitir.74 Sz konusu ifadelerinde bnl-Arab, bir taraftan insan mnen ycelten bu rhn kemal yoluna girmi bir mride, kendisi iin gerekli olan temel esaslar sarih bir dille
tavsiye ederken dier taraftan da det sfiyne tecrbenin ve bu tecrbeye taalluk eden marifetlerin ve latf srlarn anlalmasnn pratik yolunu gstermektedir.
Tedbrta bu tarz bir giri yaptktan sonra bnl-Arab, eserin ilk blmlerinde insan lkesinin hkmrn olan halfenin varl ve kll ruh diye
isimlendirdii bu hkmdr hakknda bata Gazl olmak zere mutasavvflarn ne kastettiklerinden genel hatlaryla bahseder. Burada bnl-Arab bu halifenin, ruh, ilk made, ar, ilk muallim eklindeki farkl isimlerinden
73
74
bahseder. Daha nce ifade ettiimiz gibi kendisi ise bn Berrecn ile muvfk
kalarak bu halifeye imm- mbn der. Yine eserin bu ilk blmlerinde
bnl-Arab, hkmdrn hakikati hususundaki farkl grleri zikreder. Bu
blmlerde eserin slbu klasik bir kelam kitabnn slbundan farkszdr. 75
Eserin ilerleyen blmlerinde ifade edildii ekliyle insan lkesini, bu lkenin
riclini ve bu lkede cereyn eden olaylar ilgili blmlerden76 hareketle u ekilde gstermek mmkndr:
Hkmdr/Sultan
Halife/Ruh/mm- Mbn
lke
Beden/Cisim: Devlet ricali ve vatandalarn meskeni
Saray
Kalp/Ar: Hlfenin Makam
Danman/Kontrolr/Denetleyici/Mfetti
Dima: Beyin: lkenin yksek, yce bir meknnda (ba) iskn eden denetleyici.
Hkmdrn, bu yce mekndaki mlkne nazar ettii pencereler, kaplar: Kulak, gz, burun,
az.
Hazine
Hayal
Bu yce makamn n
ksmnda
Vliler/duyumlardan
gelen gelirler (duyumlarn suretleri) bu hazinede toplanr.
Hazine
Fikir
Ortasnda Tahayylt bu hazinede toplanr. Tahayyltn sahihini fasidinden ayrr
Halifenin Hr Ei
75
76
Hazine
Hafza
Arka ksmnda
Vezr/akln meskeni
et-Tedbrtl-lhiyye | 373
te bnl-Arabnin bu ekilde tasvir ettii insan lkesinde srekli bir sava vuku bulmaktadr. Zr bu lkenin kudretli hkmdrnn karsnda ona
muhalefet edebilme gcne sahip bir dman vardr. Dahas bu dman
hkmdrn eine ktr ve btn gcyle halifenin bu deerli eine meyletmekte, onun gnln almak iin trl trl hlelere ba vurmakta ve ona en
deerli haznelerini sunmaktadr. Hkmdr bundan habersiz olmakla birlikte
vezri/akl bu durumun farkndadr. Akl belki halifenin haberi olmadan bu
kuvvetli komutan/hev isteklerinden vazgeer diye durumu hkmdardan gizler ve durumu kendi idare etmeye alr. Bu durumda lkenin ynetimi
vezr/akln elindedir. Hkmdrn deerli ei/insn nefis ise iki amansz gcn, akl ile hevnn otoritesi altnda kalmtr. Her iki otorite de ona srekli
seslenmektedir. Bu sebeple o, ayette (sr 17/20) ifade edildii zere, hem
fcrun hem de takvnn mahallidir. ehvetin de etkisiyle hevya cevap verirse
aslndan uzaklar, deiir (tayr), fcr hasl olur ve ktl emreden
(emre) nefis diye isimlendirilir. Vezr/akla cevap vererek kudretli eine ynelirse temizlik, saflk, takv hasl olur ve huzura ermi (mutmainne) nefis diye isimlendirilir.77 Bu pasajlarn devmnda bnl-Arab, hkmdrn lkesinin bylesi bir dmanla kar karya olup etn bir savaa mruz kalmasn ve bundan kendisinin habersiz oluunun sebebini aklar: Keml zere yaratlan hkmdarn acziyetini idrak etmesi ve mutlak gc ve kuvvet sahibi Rabbi karsndaki fakirlik ve zilletinin farkna varmas, bir lkeye sultan olmakla birlikte
kulluunu/kleliini ikrr etmesi. Ruh/sultan arr kendi ei/nefis ona icbet
etmez. te bu acziyet zere ruh kulluunu ikrr ederek Rabbine mncaatta
bulunur. Zra srekli nmet, ihsan, kolaylk ve hayrlar ierisinde mr sren
77
78
79
80
1.
Metinden ilk etapta anlalan bu anlam seviyesine yukarda iaret etmeye altk: nsan lkesinde hkmrn olarak bulunan ruhun, hev
gibi gl bir dman olmasayd, srekli huzur ierisinde olup bylesi iddetli bir mcadeleyle kar karya kalmasayd ve bazen bu etin dmannn gcn hissetmeseydi Hakk Tela karsndaki aczinin farkna varamazd.
2.
Btnyle lemin yaratl ve idresi sz konusu olduunda ise metni u ekilde yorumlamak mmkndr: Eer insan bu dnyada baz
skntlara ve bellara mruz kalmayp, her hangi bir fiil mcdele ve
gayret olmakszn, tpk cennet hayatndaki gibi srekli nmet ve ihsan
zere yaasayd yaratl gayesi olan kulluunun farkna varamazd
ve bunu yerine getiremezdi.
3.
Dnyev siyset asndan ise metin, bnl-Arabnin kendi dnemindeki yaygn ynetim anlay dorultusunda Sultna tavsiye 80 niteli-
et-Tedbrtl-lhiyye | 375
inde u ekilde yorumlanabilir: Eer sultanlar, lkenin farkl blgelerindeki valilerini ve devlet ricallerini, kendi hakimiyet alanlarnda srekli rahatlk ve lks ierisinde yaatp, onlarn kendisine kar olan
sadakat ve acziyetlerini bir ekilde snamazlarsa ve ya onlara kendi
otoritelerini hissettirmezlerse, bu insanlarda devlet hiyerarisine ve
sultann otoritesine sayg hissiyt kaybolur, riyset talebi artar ve lkede otorite boluu meydana gelir. Zaten eserin daha sonraki pasajlarnda bnl-Arab, insan lkesinde sava ve fitnenin zuhur etme sebebini akl ve hevnn riyset talebi olarak tespit eder. Zr hkmleri
bakmndan bir birine zt iki yneticinin lkeyi ynetmesi doru ve
mmkn deildir. te bu noktada bnl-Arab, Eer yerde ve gkte
Allahtan baka ilahlar olsayd her ikisi de fesada urard (Enbiya 21/22)
yetini zikreder.81 yleyse hangi dzeyde olursa olsun devlet, insan
ya da btnyle kinat asndan lke ynetimi, g atmasndan
kaynaklanan otorite boluunu kabul etmez.
Dolaysyla burada da eyhl-Ekberin ifadelerini bu ynetim tarz asndan yorumlama imknna sahibiz:
81
82
1.
2.
Eer insn nefis, akln riysetinde hakk eine ve sultnna ynelmeyip akln ve hevnn otoritesinin atmasndan kaynaklanan sava ve
fitne meydannda kalrsa fesda urar.
3.
Dnyev siyset asndan ise u ekilde bir yoruma gidebiliriz: Devlet, bir biriyle e deerde fakat bir birine tamamen muhlif farkl iki
yneticinin otoritesine ve bu iki otoritenin atmasna braklrsa ker. lkeyi zafiyete uratacak bu tarz bir atma ve dzensizlik,
eserde ifade edildii ekliyle, dnemin siyaset anlaynn bir gerei
olarak iki halifeye biat edilmesi eklinde82 tezhr edebilecei gibi,
devletin farkl g mekanizmalar arasnda, devlet hiyerarisini gzetmemekten kaynaklanan otorite atmas eklinde de kendini gs-
dzenlenmesini ister, Halife mer tarafndan konulmu olan geleneksel zmm hukukunu
ona hatrlatr: ...ehirde ya da havalisinde yeni bir kilise ya da manastr ina edilmemesi, harap olanlarnn onarlmamas..., hristiyanlarn hibir casusa yataklk yapmamas ve
mslmanlara kar dmanlaryla ibirliine yeltenmemesi... Bk. bnl-Arabi, Ftht
(byr.), c. VIII, s. 380.
bnl-Arab, Tedbrt, s. 138.
bnl-Arab, Tedbrt, s. 138.
terebilir.
Eserin, bu ekildeki anlam kurgusunu ve sembolizmini oaltmak mmkndr. Dahas sembollerin iret ettii eyler metnin bu tarz ak ierisinde
niden deimekte ve farkl anlam dzeyleri karmza kmaktadr. Mesel
hkmdar dem, ei Havv ve dman da eytan olmaktadr. Fakat yazmzn
snr bakmndan hepsine ayr ayr deinme imknmz yoktur. Biz yine bu
noktada nemli grdmz bir baka benzetmeyle yazmza son vermek istiyoruz. bnl-Arab bu sefer de akl-hev atmas noktasnda lkenin
l/krsalndan (bdiye) ve ehrinden (hdra) bahseder. lkenin bu blgelerine
akln ya da hevnn hakim olmas, insann iyiliini, saadetini ya da ktln, bedbaht oluunu belirler. Zr ehir asl olan, tevhidi ve man, l/krsal ise
tl olan ameli simgelemektedir. Buna gre:
1.
2.
3.
4.
83
et-Tedbrtl-lhiyye | 377
.
Rahmn ve Rahm Olan Allahn Adyla
Yce Allahn rahmetine muhtc, fakr kul Muhammed b. Ali el-Arab el-Htem
;et-T dedi ki
nsan ilk yaratlnda vcd-i ilminden vcd- aynna bir cevher olarak kartan
yce Allaha hamdolsun. O cevhere Cell gz ile nazar etti de Onun nazar tahakkuk ettiinde bu cevher Ondan hay ederek eridi. Ve Onun kadm ilminin
cevherlerini ve incilerini kendisinde saklayan bir su olup akt. Daha sonra o sudan,
imtiza dalnn marapasna (merebet gusn-i imtizc) doru bir oluk aktt ve
bylece onunla onun bir kn ikme etti. Ve bu dal insan diye isimlendirdi. Ardndan ona sret verip onun kulak ve gzn bir birinden ayrarak yaratt.
Ve byk lemde vcd bulan her eyin tertbini muhkem bir ekilde, eksiksiz olarak onda yaratt ve onu inceden inceye tasarlayp takdr etti. Onu ihsn hitlii
ile her eye muttal kld ve onu (mertebesine) yerletirip takrr eyledi. Ve onun akl
semn ayrp yardktan sonra bititirdi. Mevcudiyetini onun mevcdiyetinde gizleyip onu zhr etti. En gizli (ahf) olan ey sebebiyle de onu Kendi srrndan perdeledi ve onu rtt. Ona inceden inceye nazar edip onu iyice tefekkr eden
kimse iin bunda kuatc bir hikmet vardr. Sonra ona hazret-i iktidrdan tecell
eyledi de parlaklyla onun gzlerini kamatrd. O da heybetin nrndan korkuyla
rkp kat. Byle olunca hemen onu sk skya barna bast ve ona galebe ald. Ve onu uuru olmakszn yeil denize bir daldrla daldrd. te o zaman kudret-i
ilhiyyenin srr onun beeriyetine meczoldu. Sonra onun iin ebedlik hazretinden
inkif etti de bununla onun mrn tahakkuk ettirdi. Ve kendisine herhangi bir
kevn birletirilip ilve edilmeksizin ve yine kendisini snrlandracak bir nihyet olmakszn ona ebed hayat ridsn giydirdi. Ve meleklere kar onun makamn yceltti. Ve onun alnndaki beyazl ikr kld da o da hemen Ona secde ile
biyt etti. nk onu ilh isimler ile destekleyip tenvr etti ve onu cisimler leminde halife kld. Binenaleyh ona yardm etti ve onu destekledi.
Ardndan onun iin akl bir vezr olarak benzersiz bir ekilde yaratt da akl kendisine vezir kld. Ve ona aacn ateinde hitp srrn hibe etti. Ve ona mucize olarak
s verdi de bununla o, sihirbazlarn havtrn helk etti. Sonra onu, paralara
blnp ayrma mznnn indinde korkutup sakndrd. Ve onun zhiri ve btn
hislerini (mevrid) kendi zerinde salp yaylm olarak paralara ayrd. Ve ard
sra sonsuz ilh iret ordularn getirip onu tamamlad. Ve onun saygn kapsna,
kimisi ona ynelip kbil olan kimisi de ondan arkasn dnp kaan vridt gnderdi. Dolaysyla onlardan bazs ilh iretlere dir olan gzler iin kbil iken bazs da hzla arkasn dnp kaandr. Ve onun mednesini orta hal/tavrda mr
etti ve onu ondan mahrum brakt. Ve onu melekt srlarn mtlaasyla zengin
eyledi ve onu ona muhta kld. Ve onun iin kintta tasarrufu mubah kld ki
onunla onu ondan engelledi. Ve iki avucunda, man edenle inkr eden kimseler
arasndaki ahzi tesviye etti. Ve onu bu kazyye zere ahit tuttu ve onu takrr etti.
Ve onun mlkn gemek iin bir kpr eyledi, geenlere mjdeler olsun!
Sonra Hak Tel Subhneh, temizledii ey sebebiyle onu lekeleyip kirletmek istedi de bu sebeple onu, ebrr ile kfirleri bir araya toplayan kuatc bir berzah
kld. Ve lem-i terkbde onu, uyarma krss zerinde bir d olarak ikme eyledi.
Ve onu ilh ilimler ile teyid eyledi de ona bol bol ihsnda bulundu. Ve ona,
zuhruyla salhiyetini verdii eyin ifsn yasaklad. Ve yle buyurdu: lemlerinizdeki semvta, onlara musahhar olan feleklere, derylar dolup taran yeryzne ve tamir edip salamlatrdnda kint denizinde yzdrd dolu gemiye bakmaz msnz? mdi o iki ayak arasnda yrr ki bunlar da korku ve mittir.
Snii- Kadm kuatc ilim kalemiyle o iki ayak zerine yazd. Sa ayaa, her kim
zerre kadar hayr ilerse onu grr, sol ayaa ise her kim zerre kadar er ilerse
onu grr yazd. yleyse iki yola hidayet eden ve basiretini aan kimse ttde
yarsn ve taksim ettii rzktan dolay Ona kretsin! Onu hem kolay hem de zor
yapt. Ve yine, cismn duvar ile perdeleyip gizledii hazineyi aratrsn! Sonra onu
et-Tedbrtl-lhiyye | 379
kabre koyduunda ona nasl hayat verdiini ve nerettii zaman onu nasl ldrdn bir dnsn!
KTBL-B
MUHYDDN BN ARAB
Hlya KK *
Yusuf R. SARA **
1. Yazl Sebebi
Mellifin belirttiine gre, bu risale bir istek zerine yazlmtr. yle ki: bn
Arabnin kendisine deer verdii bir zt ki, sevgili mrdi smail bn
Sevdekin (.646/1248)1 olabilir bulunduu bir mecliste, olaanst ilh bir
hitba muhatap olmu, bu hitb anlamaya muktedir olamad iin de bn
Arabye gelerek durumu arz etmi ve bu vknn zhn rica etmitir. bn
Arab Kitbl-bnn giriinde bunu u cmleleriyle anlatr:
Sorusu bana deerli gelen ve istei bende kabul gren birisi, kendisine, iinde ilah
hakikatler ve rh inceliklerden (bahseden), kendi el yazmla bir kitap kaleme almam
istedi. Sonra bandan geen hadiseyi anlatt. yle ki bir mecliste oturuyorken Allah
*
**
1
ona bir sz ikram etmi ve o szde (ona), kendisini kaybedeceini sylemi. Kuds leminden, (o ahsn) srrna (gelen) ve nr ile kuatlm olan bu hitapta yle denmi:
Eya B ile zuhr etti ve Bda (mhim) bir mesele vardr. (Sonra) dedi ki: ardm,
nk herkes bu muammay zmeye g yetiremez. Ve anlatmaya devam etti: Beni
hayret kapsaynca -ki huzurda olmann deti gayrettir2- bana 10la 10u arp dendi.
Sonra perde sarkt, hitb kalkt. Ve bu (ilm) artla ehdet lemine dndm. Misal
leminde kendisine konuulan, hayal hazinesinden kendisine hitb edilen eyi bize aktarnca biz de bu kelmn karmakln yorumlayp izah etmek ve onu ilham ilminde
kendisi iin belirlenmi mertebesine dhil etmek istedik. Ve sze baladm.3
2. Nshalar
Eserin yurtii ve yurtdndaki ktphanelerde kaytl, birisi matb olmak zere, yirmidokuz nshasn tesbit edebildik. Burada hemen belirtmek gerekir ki
bu risle Risle fi Tahkki B ve Esrrih,4 Risletl-B,5 Risletl-B f Hakikillhiyye
ved-Dekikir-Rhniyye,6
Risletl-Esrri
bil-B
Zaharal7
Vcd/Zuhrul-Vcd, Mifthu Dril-Hakka, Kitbur-Rekikir-Ruhniyye,
Kitbl-Kf ve Hve Kitbl-b, el-B ve Esrruh8 gibi farkl adlar altnda istinsh
edilmitir.
Kitbl-bnn, SAM Trkiye Ktphaneleri Veri Taban, Sleymaniye
Ktphanesi Katalou ve Osman Yahyann Melleft bn Arab adl eseri9 yardmyla tesbit edebildiimiz nshalarn yle sralayabiliriz:
1.
3
4
5
6
7
8
9
Kitbl-B | 383
tam mein, emseli cilt. Mellif nshasdr. Bu eser Yusufaa ktphanesinden alnm olup ngilterede bulunarak ktphaneye iade
edilmitir.10 Elinizdeki almada bu nsha kullanlmtr.11
2.
3.
Millet Ktp., Feyzullah Efendi , no: 2119, yy, ty, 77-83 vr.
4.
5.
6.
Sleymaniye Ktp., Nafiz Paa , no: 685, yy, 1198, Arap-Talk, 14 vr.
7.
Sleymaniye Ktp., Carullah , no: 1080, yy, ty., Arap-Nesh, 53-63 vr.
8.
9.
10. Sleymaniye Ktp., Carullah , no: 986, yy, ty., Arap-Nesh, 43-44 vr.
11. Sleymaniye Ktp., Badatl Vehbi , no: 714, yy, ty., 15-26 vr.
12. Sleymaniye Ktp., Badatl Vehbi , no: 2023,yy, ty., Arap-Talk, 152155 vr.
13. Sleymaniye Ktp., Ayasofya , no: 4248, yy, ty., Arap-Talk, 43-147 vr.
14. Sleymaniye Ktp., Selimiye Pertev Paa , no: 644, yy, ty., Arap-Talk,
27-37 vr.
15. Sleymaniye Ktp., Esad Efendi , no: 1480, yy, ty., 206-208 vr.
16. Sleymaniye Ktp., Hac Mahmud Efendi , no: 2415, yy, ty.,135-138 vr.
17. Sleymaniye Ktp., Hac Mahmud Efendi , no: 2596, yy, ty., 60-70 vr.
18. Sleymaniye Ktp., Halet Efendi , no: 245, yy, ty., Arap-Nesh, 415-421
vr.
19. Sleymaniye Ktp., Halet Efendi , no: 809, yy, ty., Arap-Nesh, 121-127
10
11
http://www.kultur.gov.tr/TR/BelgeGoster.aspx?
F6E10F8892433CFF670AAAC19264C5A849E55A0CB7978C2C (20.11.2008).
Kendi isminin de B ile balamasndan dolay, bu rislenin ieriini ok merak ettiini syleyerek allmas dilei ile bu nshay tarafma takdim eden Konya Blge Elyazmalar Ktphanesi Mdr ve bir bnl- Arab hayran muhterem Bekir ahin Beyefendiye kranlarm sunuyoruz (Hlya Kk).
vr.
20. Sleymaniye Ktp., brahim Efendi , no: 881, yy, ty., 42-44 vr.
21. Sleymaniye Ktp., Esad Efendi , no: 1476, yy, ty., 31-42 vr.
22. Sleymaniye Ktp., ehid Ali Paa , no: 2853, yy, ty., Arap-Talk, 123128 vr.
23. Sleymaniye/ Beyazt Devlet Ktp., no: 0, Basm bilgileri yok, Dizi
Kayd: K- 104746, yy, ty., Osmanlca, 56 vr. Bu nshay, Osmanlca
kaydna binaen, eserin tercmesi olmas ihtimalini dnerek mutlaka
grmek istememize ramen, kayt numarasndan balayan bir hatal
giri olduu sylendii iin, grmemiz mmkn olmad.12
24. Sleymaniye Ktp., Veliyyddin Efendi , no: 51, yy, 762, 125b-131b vr.
25. Sleymaniye Ktp., Veliyyddin Efendi , no: 1826/20, ty., 103b-108b vr.
26. Mektebetl-Vataniyye, Paris, no: 1339, 18-22 vr.
27. Berlin, no: 2972 we119, 208-214b vr.
28. el-Mektebetz-Zhiriye, am, no:123.13
29. Matbu nsha: Mektebetl-Kahire, Khire, 1954.
3. Kaynaklar ve slbu
bnl-Arab, eserlerinin zihinsel deil lah kaynakl olduunu syler. Hatta bu
sebeple, kitaplarnda yer yer gze arpabilen dzensizliklerin de kendi iradesiyle olmadn ifade eder. Eserlerinin muhtevalar da farkldr. Kendisinin,
bakalarna ait szleri tekrarlayan, baka kitap ve ahslar takip ve taklit eden
biri olmadn belirtir. Ulat ilim ancak keif yoluyladr. 14
Bilindii zere bn Arab, kendisine gelen vridt ya ok sratli bir ekilde
bizzat kaleme alm veya yanndakilere yazdrmtr. Mesela, et-Tedbrtllhiyyeyi drt gnden daha az bir srede, et-Tenezzltl-Mevsliyyeyi birka
12
13
14
Eseri bulmak iin kayd deiik ekillerde yorumlayarak arayan ktphane grevlisi muhterem Menderes Veliolu Beyefendiye (Sleymaniye Ktp., Elyazmalar sorumlusu) ve bu nshayla birlikte 3-4 varaklk dier baz nshalar, Sleymaniye Ktphanesinden Konya Blge
Elyazmalar Ktphanesine gelmi olan bnl-Arabiye Ait Eserler CDlerinde aratran
Betl Glye (Seluk ., lahiyat Fakltesi Aratrma Grevlisi) teekkr borluyum (Hlya
Kk).
Bk. el-Hakm, age, ss. 181 ve 1287 (Eserin ad s.181de Risletl-Esrri Bil-B Zuhrul-Vcd ,
s.1287de ise Risletl-esrri bil-b zaharal-vcd olarak verilmektedir).
Bk. M. Erol Kl, bnl-Arab, Muhyiddn md., DA,, c. 20 (stanbul 1999), ss. 495-496
Kitbl-B | 385
15
16
17
18
19
20
21
Ed. Kemal Cafer (K. Cafer, Sehl Ibn Abdullah et-Tuster, Kahire, 1974 iinde).
es-Serrc, Ebu Nasr et-Ts, el-Luma,ed. A. Mahmd- T. A. Srr,Badd 1380/1960, ss. 124 125.
bn Arab, el-Fthtl-Mekkiyye, c. 1, tahk.: Osman Yahya, el-Heyetl-Msriyye el-mme,
Kahire 1405/ 1985, s. 260.
Mesela harfinin alm dr. el-Ftht, c. 1, 350. Bu uygulama Hurflikte de kullanlmtr. Yirmi sekiz ve otuz iki saysna zel bir nem atfedilen bu frkada bu saylara ya da istenilen rakamlara ulalmak istendiinde harflerin almlarnda ortaya kan yeni harflerden
istifade edilir. Hurfler buna kabz ve bast yntemi demektedirler. Bk. Hsamettin Aksu,
Kitbl-B | 387
26
27
28
29
30
31
32
33
38
39
40
41
42
Kitbl-B | 389
nemli olduunu vurgulayarak: edde olmasayd kimse orada iki zat olduunu bilemezdi der. edde olunca, akl, orada grmekte olduumuzdan baka
bir zat daha olduuna delalet eder. Mesela, lleri diriltmenin Allaha mahsus
olduunu kat surette bilmemize ramen, bu diriltme olgusunu, Hz. sann
ku biiminde yaplm amura fleyip o cansz eklin gerek bir kua dnmesinde de grrz. ehdet leminde ise durum byle deildir. Orada gz bir
tek zat grr ki o da Hz. sann zatdr. Bylece biz sekr ehlinin ittihada dair
sylediklerini anlam oluruz. Yani asl fiil Allaha aittir. Hz. snn buna g
yetirebilmesi Allahn izniyledir. nk yet-i kerimede 43 buyrulmutur.44
Bnn, Mm ve Nnla ortak birtakm zellikleri vardr. Mesela her de
vasl ve ittisl harfleridir. Ayrlan iki dudak bir araya geldiklerinde B ve Mm
iin ittisal, iyice kaynatklarnda da vasl olur. Nnun ittisali ise dil ile daman birbirlerine yapmasyladr. Ancak bu iki ittisal arasnda bir fark vardr.
Nnun ittisali lem-i evsatta, yani misl, hayl ve rhn bir lemde iken B ve
Mmin ittisali ehdet lemindedir.45
bn Arab saylarn46 da B ile baladn syler. nk Elif bir harf olmad gibi, Bir de bir say deildir. Tek saylar ile balar. Bu yzden ikinci
mertebeye sahip olan Bnn zuhuruyla saylar balamtr.47 Ryann saylarla
ilgili ksmn yorumlarken 10 saysnn verilmesini tesadf grmez ve onunla
B arasnda iliki kurar. Saylarn birler, onlar, yzler, binler eklinde drt mertebede olduunu ve bu sralamada B gibi ikinci mertebeye sahip olmas bakmndan 10un Bdan bedel olduunu syler.48 Rya sahibinin ryasn bylece
tevil ettikten sonra, onun ryada grdklerine ilave olarak B ile ilgili hakikatleri anlatmaya devam eder.
B, Vahdniyetin ikincisidir ve evveliyet makamna sahiptir. Ancak
evveliyet makamna sahip oluu Yaratcsna tekaddm ettii anlamna gelmemelidir; nk bu zaten muhaldir. Evveliyet makamna sahip olmu olmas
43
44
45
46
47
48
Mide 5/110.
Kitbl-b, vr. 4b
Kitbl-b, vr. 5b. bn Arabnin buradaki lem tasnifi, harflerin mahreleriyle alakaldr. Nitekim B ve Mim ilk, Nun ise ikinci felektedir. Felekten kastedilen de harfin mahrecinin kt uzuvdur. Nun, B, Mim ve Felek iin Bk. el-Ftht, c. 1, ss. 308, 321, 322, 350.
Saylar Allahn cc. varlktaki srlarndan bir srdr ve lah Hazrette bilkuvve zuhur etmitir.
el-Ftht, c. 1, s. 349.
Kitbl-b, vr. 5a.
Kitbl-b, vr. 6b.
Yaratcsna tekaddm edemedii iin onu ikinci mertebede olmaktan ve dolaysyla ift vasfyla tavsf edilmekten kurtarm deildir. Ancak unutmamaldr ki ferd, vahdniyete iftten daha yakndr. Sembolleri yerine koyduumuz
zaman diyebiliriz ki; Elif ve Bir, Zt temsil eder ve ne Elif bir harftir ne de
Bir bir saydr. B ve ki de Taayyn-i Evveli temsil eder. Bir say olmad iin tek saylarn ilkidir ve hem vahdeti hem de kesreti ierir. Dolaysyla vahdette kesret tamam olmu olur.49
Bnn noktas da olduka nemlidir. Nokta,50 B ile kevn arasnda bulunur
ve tevhdi sembolize eder.51 Tevhdi sembolize edii, By Zt/Ehadiyyet iddiasndan, varl da irk koma tehlikesinden alkoyduu iindir.52 Bnn noktasnn, iinde bulunmad hibir ey yoktur. Buna iaretle bn Arab yle bir
iir ind eder: 53
Hayret dorusu! Allaha nasl asi olunabilir, ya da mnkir Onu nasl inkar eder?
Allaha andolsun, her tahrik ve teskinde bir ilim vardr ki (Ona) ahitlik eder.
Yine her eyde bir iaret (nokta) vardr (ve daima) Onun bir olduuna delalet eder.
Ayn zamanda bu nokta, insan- kmilin remzidir. nk nsan- kmil zlerin zdr.
Bnn noktas da varln zdr. Ve bu nokta temeyyz iin gelmitir.
Yani bidle mbudu birbirinden ayrr. Bu yzden iblye (.334/945): Sen
49
50
51
52
53
Kitbl-B | 391
iblsin dendiinde bunu kabul etmemi ve: Hayr ben Bnn altndaki noktaym demitir.54
B, ilsk zelliine de sahiptir. lskn manas, sonucun, kendisini var eden
sebep ya da sebeplerle birlemesidir. Mesela ibaresinde mescitle
uramak fiili B sayesinde bitimitir.55 Bunun sebebi de : Bn kelimesinin aslnn evlilik, nikh anlamna gelen : Bhn kelimesi olmasdr.
Yani bu harfin znde bir birletiricilik vardr. Mesel iki asl (mukaddime/ncl) bir araya geldiinde B bunlar birletirir ve bir netice ortaya kar.56
Nikh kelimesi bn Arabi iin nemli bir terimdir. Muhtelif manalar olan bu
kelimeyi eserde ikinci kez 9. varakda bir ryasn anlatrken kullanr: 597 ylnda, Ramazan aynda, Bicadiyede iken bir gece bana sanki btn yldzlarla nikhlanmm gibi gsterildi. yle ki, byk bir hazla nikhlamadm bir tek
yldz kalmamt. Yldzlarla olan nikh tamamladktan sonra bana harfler verildi ve (bu kez de) onlarn hepsini hem tek tek hem de terkip halinde nikhladm. Ve zarfiyyetin fal-yasndaki (burada kastedilen : de, da, iinde zarfdr) bir harf bana ahs olarak sunuldu. Yine bana ondan onun erefine ve Allahn cc. kendi katnda ona tevdi ettii ycelie delalet eden ilahi bir sr verildi. 57 Burada, nikh- gayb, yani ilah tecellinin ilminin yeri kastedilmi ve
kendisini de bu ilmin mekn olarak grm olsa gerektir. 58
Hakk, ikinci varlk olan Bya bizim anlayamayacamz bir ekilde ynelip onu karsna alnca lemi ondan yayp uzatmtr. Nitekim ayette: Rabbinin glgeyi nasl uzattn grmedin mi?59 buyrulmutur. Bnn bu ekilde
uzamas gnele karlatnda cismin glgesinin ondan uzamas gibidir. Ve
nasl ki glge, glgeye sebep olan varln suretinde zuhr etmise, kainatta
Bnn suretinde zuhur etmitir. Bu yzden Ebu Meyden: zerinde B yazl
olmayan hibir ey grmedim demitir. nk her ey Bnn glgesidir.60
54
55
56
57
58
59
60
Kitbl-B | 393
Mebd vel-yt f m Tehv aleyhi Hurfu Mucem fil-Acib vel-yt veya dier
adyla Kitbul-yt72 gibi harflerle ilgili muhtelif risaleler de telf etmitir. slam kltrnde hurf ilminin ekillenip yaygnlk kazanmasnda bn Arabnin
nemli bir yeri vardr. Grlerini, varlk mertebeleriyle harflerin sembolik ve
saysal dzeni arasnda bir tekbl esasna dayandrmaktadr. Bu tekbller,
felek sistemleri, varlk trleri, ansr- erbaa ve onlarn harf sembolizmindeki
karlklar eklinde dzenlenmitir. 73 Kitbl-b da dahil olmak zere harf ilmi ile yazd rislelerin hibirisi el-Mebd vel-yt kadar tannp74 bilinmese de bu ilmin gelimesinde ve yaygnlamasnda belli bir yere sahip olduklar
inkr edilemez.
slam dnyasnda harflerin baz mistik, yani gizli, zelliklere sahip olduu
dncesi hayli eskidir. Hurfi anlay ve yorumlar, eitli slam gruplar arasnda ilgi grm, zellikle ibn Arabinin katklaryla bu ilgi daha da artm,
daha sonralar Fazlullah Hurfnin (idam: 796/1394) elinde Hurflike75 dnen bu anlay, bn Haldun (.808/1405) ve Ktip elebi (.1067/1657) gibi
limlerin ilgisine mazhar olmutur.76 Hurfliin, Bektilik ve Melmlik gibi
tarikatlerde byk rabet grd bilinen bir husustur.
Douda bunlar olurken, Bat, bn Arabnin geleneksel ilimler iinde olan
hurf ilmindeki ncln henz getiimiz asrda kefetmi grnmektedir.77
71
72
73
74
75
76
77
rnek Metin
.
-
-
( )
( )
.
Rahman ve Rahm Allahn adyla
Srlarn bilemedii, ruhlarn tanyamad, akllarn idrak edemedii, kalplerin zhar
Kitbl-B | 395
yzden ne lafzda ne de iarette grnr. Bylece gayb iinde gayb olur. Buna
gaybl- gayb denir. Duyularn akla stnl bundan dolaydr. Duyu, bu dnyada aklda kaybolmutur (akl onu kontol eder). Akl ise zhirdir (bu dnyada stn olan akl gibi grnr). Ancak ahirette stnlk/g, ilahi huzurdadr. Mesela
grme, hissdir (organlarla olur). Gzler bireye bakar. Gzler gaye edinir/hedef
belirler, akllar onlarn peine der. Hedefler olmasa, hi kimse hedeflere ynelemez. Buradaki srlara bir bak!: (Burada sylediklerimiz u srlara iaret etmektedir): Ahiret dnyadan daha stndr. Allah Siz dnya hayatnn hazlarn istiyorsunuz. Oysa Allah ahireti (kazanmanz) istemektedir79 ve Ahiret daha hayrl ve
daha sreklidir80 buyurmutur. Ahiret bek, dnya ise zevl/yok olu ve fen yurdudur. Bek ve devamllk, yok olup gitmek ve fendan daha iyidir. Sonra, Allah
tanmak ilmel-yakinin balangcdr. Nih gaye, aynel-yakini elde etmektir.
Aynel-yakin, ilmel-yakinden daha stndr. lim amel iin, gz ise grmek iindir.
Duyu, akldan stndr. Akl onun iin alr. Mesela akl, gz sayesinde grr. Bu
ekilde ehdet lemi, aybl-ayb olur ve ancak lemin olumas sayesinde
dnyada zuhura kar. Bu dng sebebiyle son, baa dner ve bu ekilde
ehdet lemi balang olur. Bu lem, Allahtan ayr olmann gerektirdii lde
mukayyettir, (Onun Zt gibi mutlak olamaz). Bu sebeple gzn grmesi iin bir
yn gerekir. Kulan iitmesi iin yaknlk gerekir. Durum, kii hakikaten yryp gittii zaman tersinedir. Sriyenin iitmesi ve merin ona Medineden bakmas, sesin (Sriyeye) ulamas vb. durumlar bunun bir misalini tekil eder. Bylece gayb lemi, vasat/ortadaki lem olmu olur ki bu, akl ilmidir [lemidir?]. Akl,
lemi (bilmek) istedii zaman, delillerini duyular yoluyla elde eder. Mutlak
ehdet bilgisi ayb iinde ayb olur. Akl da buna alr ve buna hizmet eder.
lemdeki/yaratl dairesindeki sureti de byledir.
6. Kaynaka
Aksu, Hsamettin, Hurflik, DA, stanbul 1998, c. 18, ss. 408-412.
Algar, Hamid Noktaviyye, DA, stanbul 2007, c. 33, ss. 204-205.
Bozhyk, Mehmet E., Hurf, DA, stanbul 1998, c. 18, ss. 397-401.
Cebeciolu, Ethem, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, Rehber Yay., Ankara 1997.
Glpnarl, Abdlbaki, Hurflik Metinleri Katalogu, TTK Yay., Ankara 1989.
Gunon, Ren, slam Maneviyat ve Taoculua Toplu Bak, ev.:. Mahmut Kank, nsan Yay., stanbul
1989.
el-Hakm, Suad, el-Mucemus-sfi, Darun-Nedre, Beyrut 1981.
79
80
Enfl 8/67
Al 87/17
Kitbl-B | 397
bn Arab, Muhyiddn, Kitbl-b (mellif nshas), Yusufaa Ktp., no: 4868/2, 9 vr.
-------, Zehirul-alak erhu Tercmnil-Evk, el-Matbaatl-nsiyye, Beyrut 1312.
--------, Muhyiddn, el-Fthtl-Mekkiyye, tahk. Osman Yahya, el-Heyetl-Msriyye el-mme, Kahire 1405/1985.
Kl, M. Erol, bnl-Arab, DA, stanbul 1999, c.20, ss. 493-516.
el- Kueyr, Abdlkerim, er-Risle, tahk. M. Zerrk- A. A. Baltac, Drul-Hayr, Beyrut 1413/1993.
zkse, Kadir, bnl-Arabnin eyhi Eb Meyden uayb El-Ensrnin Hayat, Eserleri ve Tesir
Halkas, Tasavvuf, Ankara 2008, say: 21, ss. 95-115.
Uluda, Sleyman, Tasavvuf Terimleri Szl, Marife Yay., stanbul 1999.
Uzun, Mustafa, Ebced, DA, stanbul 1994, c. 10, ss. 68-70.
Yahya, Osman, Melleft bn Arab, Franszcadan eviren: Ahmed Muhammed et-Tayyb, Drussbn-Drul-hidye, Kahire 1413/1996.
Tahsin Yazc, Eb Medyen, DA, stanbul 1994, c. 10, ss. 186-187.
MESNEV- MANEV
MEVLN CELLEDDN RM
sa ELK *
*
1
3
4
5
6
7
11
12
13
14
15
Sipehslr, age, s.20 vd.; Sultan Veled, btidnme, ev.: Abdlbaki Glpnarl, Gven Matbaas, Ankara 1976, s.240; Eflk, age, I, 169-170; Cm, age, s.632; Devleth, age, I, 298-299;
Frzanfer, Mevln, s.13.
Eflk, age, I, 180-181; Frzanfer, Mevln, s.23.
Eflk, age, I, 175.
bidin Paa, age, I, 7; Frzanfer, Mevln, s.24
Sipehslr, age, s.22; bidin Paa, age, I, 7; Frzanfer, Mevln, s.27vd.
Sipehslr, age, s.22; Sar Abdullah, age, I, 31; Eflk, age, I, 182; Nahif Sleyman Efendi, Mesnev-i erf Asl ve Sadeletirilmiiyle Manzum Nahif Tercmesi, I-IV, haz. Amil elebiolu, Snmez Neriyt, stanbul 1967-1972, I, A, ss.A-B, (Amil elebiolunun, Birka Sz balkl yazs), Mahmut Hilmi, Mevln Celleddn er-Rm, 4. Milli Mevln Kongresi Tebliler 12-13
Aralk 1989, Konya, s.149, ss.147-152; Amil elebiolu, Mevln ve Mesnev Hakknda Birka
Sz, Mevln le lgili Yazlardan Semeler, haz., Vedat Gen, stanbul 1994, s.113; Hilmi Ziy
lken, slm Dncesi Trk Dncesi Tarihi Aratrmalarna Giri, 2.bs., stanbul 1995, s.143;
Abdlmecid Fourcroy, slm Tasavvufu ve Bat, ev.: Fuat Boyacolu, s, Konya 1997, s.19,
ss.19-28; Ahmet Kabakl, Mevln, Toker Yaynlar, stanbul 1972, s.20; Can, age, s.36; Hseyin
Gllce, Mevln ve Kurn Tefsir-i Asndan Mesnev, (Baslmam Doktora Tezi, ASBE.),
Erzurum, 1998, s.28; bnl-Arab ve Hz. Mevln ilikisi iin baknz: Schimmel, Annemarie,
Rumi Calal al-Din (604-672/1207-1273), The Encyclopedia of Religion, XII, p.484, pp.482-486; R.
A. Nicholson, Mevln Celleddn Rm, ev.: Ayten Lermiolu, Tercman 1001 Temel Eser, stanbul 1973, s.23; William Chittick, Varolmann Boyutlar, ev.: Turan Ko, nsan Yaynlar, stanbul 1997, s.255vd; Mehmet Aydn, Muhyiddin-i Arab ve Hz. Mevln Yaklam, 1. Milletleraras Mevln Kongresi (Tebliler) 3-5 Mays 1987, Konya 1988, ss.299-306; Seyyid Hseyin
Nasr, Yedinci Yzyl Sflii ve bn Arab Ekol, Tasavvuf Makaleler, ev.: Sadk Kl, nsan
Yaynlar, stanbul 2002, s.112, ss.111-116.
16
17
18
Eflk, age, I, 185-186; Cm, age, s.632; bidin Paa, age, I, 8; Frzanfer, Mevln, 34; Can,
age, s.37.
Sipehslr, age, s.23; Eflk, age, I, 192; bidin Paa, age, I, 8.
Eflk, age, I, 212; Kzm Qurbanzde, Mevln Celleddn Rmnin Hayat Yaratcl ve
Felsef Grleri, Bildiriler Uluslararas Mevln Bilgi leni 15-17 Aralk 2000, s.224, ss.223-230.
19
20
21
22
Sipehslr, age, s.118 vd.; Sultan Veled, btidnme, s.244-247; Eflk, age, I, 223vd; Cm, age,
s.633; Devleth, age, I, 300; Frzanfer, Mevln, s.48, 52; Thirul- Mevlev, erh-i Mesnev, I,
19; Gllce, a.g.t., s.30vd.
Frzanfer, Mevln, s.52
Sultan Veled, btidnme, s.248; Abdlbaki Glpnarl, Mevln Celleddn, nklap Kitabevi,
stanbul 1985, s.46; Can, age, s.45; .
Sipehslr, age, s.18; Eflk, age, II, 599; Sar Abdullah, age, I, 26; Yaar Nuri ztrk, Tasavvufun Ruhu ve Tarikatler, Yeni Boyut Yay., stanbul 1990, s.328-329.
b.
c.
Tirmiznin ahiret leme gmesinden sonra, Mevln din eitim ve retim krssne oturdu. 639/1241 ylndan ems ile buluma yl olan 643/1245
ylna kadar babasnn ve ecdadnn usllerine uyarak medresede fkh ve din
ilimleri hakknda dersler verdi. Medrese ve camilerde okuttuu derslerde, binlerce kii hazr bulunur ve byk bir sevgi ve ihtiam iinde dersini dinlerlerdi.
Devlethn ifadesine gre, onun dersinde drt yz fkh rencisi hazr bulunuyordu. O zamann fakihleri, zahidleri adedince zikir meclisleri de kurard.
nsanlar Allaha davet ederek Allahtan korkmalarn tavsiye ederdi. Ayrca bu
arada eyhi Seyyid Burhaneddn-i Muhakkik-i Tirmiznin mjdeledii, ems-i
Tebrznin gelmesini bekliyor, Hz. Yakubun (as) cannn, Yusufun (as) kokusunu ald gibi, ems-i Tebrznin kokusunu alyor, acaba ne zaman doacak
diye, bu hidyet ve velyet gneinin zuhrunu bekliyordu.24
Mevlny Mevln yapan o esrarengiz arif insan, Tebrzli emsti. smi,
Melik-Dd olu Ali olu Muhammed emseddndir. Tebrzde ilk tahsilini tamamlam, orada zembil dokuyan Ebbekr Sellebf- Tebrznin mridi olmutur. Yine Baba Kemal Cndden tarikat terbiyesi grm, ihbuddn
Suhreverdden hrka giymi, sonunda Kutb-i Zaman Rukneddn Sics ile sohbette bulunmu ve sulkn tamamlamtr.25 lham- ilh ile ems-i Tebrz,
23
24
25
Devleth, age, I, 304; Yunus Emre, Divn I-II, ner: Mustafa Tat, Ankara, 1990, II, 239, iir, 8.
beyt; Tarlan, Mevln, s.67; Amil elebiolu, Mevln ve Mesnev Hakknda Birka Sz,
Mevln le lgili Yazlardan Semeler, s.114
Devleth, age, I, 301; Frzanfer, Mevln, s.63-64; Can, 46-47; Gllce, age, s.35; Seyyid
Burhaneddn-i Muhakkik-i Tirmiz hakknda daha geni bilgi iin baknz: H. Ahmet Sevgi,
Mevlnnn Dilinden Seyyid Burhaneddn Muhakkik-i Tirmiz (Seyyid-i Srdan), Erciyes
niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Say: 2, Kayseri 1985, ss.331-337.
Sipehslr, age, s.121; Sultan Veled, btidnme, s.249-250; Eflk, age, I, 254, II, 189vd; Cm,
age, s.639; Sar Abdullah, age, I, 35-36; Frzanfer, Mevln, s.67-68; Can s.47.
26
27
28
Sipehslr, age, s.121 vd.; Eflk, age, I, 255, II, 193; Cm, age, s.640; Sar Abdullah, age, I, 36;
Frzanfer, Mevln, s.75-76
Bu szn kaynana ulaamadm.
Sipehslr, age, s.124-125; Eflk, age, I, 256-257; Cm, age, s.640-641; bidin Paa, age, I, 9;
Frzanfer, Mevln, s.76-77; Can., age, s51.
ems-i Tebrz, ayrlmalarnn lzumunu kati olarak beyan ederek veda etti ve
21 evval 643/1.3.1246 Perembe gn ama gitti. Ancak bundan sonra
Mevln eitim ve nasihatten feragat ederek semaya balad ve neyin can yakc musikisine meyil ve rabet eyledi. Bu zamana kadar ems, Mevln ile on
be ay yirmi gn beraberce sohbet etmi, hemhl olmulard.29
Hz. Mevln ems-i Tebrznin ayrlmasna tahamml edemeyip olu Sultan Veledi ama gnderdi. Olu, onu bularak byk bir hrmetle ile babasnn ak ve muhabbetini arz edip Konyaya terifini istirham eylemesi zerine
ems-i Tebrz buna raz oldu ve amdan yola ktlar. Sultan Veled yolculuk
esnasnda oka sayg ve hrmeti yznden yannda yaya yrd. Bu suretle
ems-i Tebrznin tekrar Konyay teriflerinden Mevln byk bir sevince
gark oldu ve tekrar sohbet meclisleri sona erdi (644/1247).30
Daha sonra ems-i Tebrznin habersizce Konyadan ayrlmas ve kaybolmasndan Mevlnnn dier olu Alaaddn Muhammed tarafndan ehid edildii rivyet olunursa da bu olayn asl ve esas olmadnn delili, ems-i
Tebrznin ayrlmasna tahamml edemeyip bir ay aratran Mevlnnn, bizzat ma ve baz rivyete gre Tebrze kadar gitmeleridir.31 Mevln, emsin
hayatta olmasndan midini kesince, onu aramaktan vazgeip Konyaya dnerek irat ve tebli grevine devam etti. Geri artk camilerde vaaz, medreselerde ders vermiyordu, ama dini anlatmaya, dervlerin terbiyesiyle ilgilenmeye
devam ediyordu.32
Mevln, emsle geirdii yaklk, yirmi iki aylk sre zarfnda, gnln
ilh hakikatlerle doldurmu, ilh akta kemle ermiti. emsin iradyla
fenfillah mertebesine ulaan Mevlnnn, artk en son mertebe olan bekbillah
makamna kmasnn, elde ettii incileri delip ve iplie dizmesinin zaman geliyordu. emsden midini kestii 647/1250 ylndan, kendi lm tarihi olan
672/1273 ylna kadar, 23 yl, ilh bilgilerin tebli ve telkiniyle urat. Pirlerin
ve eyhlerin usl olan el tutmak ve zikir yaptrmak ilerini en sekin arkadalarna yaptryor, Mevlsyla tek bana kalyordu. lk halfesi ise, eyhlik ve
29
30
31
32
Sultan Veled, btidnme, s.50-52; Eflk, age, II, 195-196, 205; bidin Paa, age, I, 9-10;
Frzanfer, Mevln, s.88, 91.
Sipehslr, age, s.129; Sultan Veled, btidnme, s.59; Eflk, age, II, 278vd; bidin Paa, age, I,
10; Frzanfer, Mevln, s.99-100; Can, age, s.52
Sipehslr, age, s.130; bidin Paa, age, I, 10; Frzanfer, Mevln, s.103 vd.; rif Etik, ems ve
Mevln, Sebat Ofset, Konya 1982, s.33vd.
Frzanfer, Mevln, s.125
lerle devam etmitir.39 Kabri Mevlnnn ayak ucu cihetinde, yeil kubbenin
altndadr.
Hz. Mevln 5 Cemaziyelahir 672 / 17 Aralk 1273 pazar gn, gne batarken bu fn lemden bak leme gt.40
O yle seslenir:
lm gn tabutum yrynce u dnyann derdiyle dertleniyorum sanma. Bana
alama, yazk yazk deme. eytann tuzana dersen ite hayflanmann sras o zamandr. Cenazemi grnce ayrlk ayrlk deme. Buluma grme zamanm o vakittir
benim. Beni topraa taprnca elveda elveda deme sakn; mezar cennetler topluluunun perdesidir.41
41
42
43
Sipehslr, age, s.144-145 vd.; Sultan Veled, btidnme, s.163-195; Eflk, age, II, 367.
Sipehslr, age, s.113-114; Eflk, age, II, 167; Frzanfer, Mevln, 149-50; Glpnarl, Mevln,
s.126-128; Can, age, s.80. Eva de Vitray Myrovitch, slmn Gleryz, 3.bs., ule Yay., stanbul 1999, s.94.
Annemarie Schimmel, Ben Rzgarm Sen Ate: Mevln Celleddn Rm, ev.: Senail zkan,
tken, stanbul 1999, s.7.
Frzanfer, Mevln, s.200-201; Can, age, s.383.
Frzanfer, Mevln, s.201
ka beyit olduu kaytldr. Bu kaytlara gre, Divn- Kebrde 2073 gazel vardr ve bu gazeller 21366 beyittir.44
1.1.2. Rubiyyt (Rubler)
Mevlnnn manzm eserlerinden biri de 2000 civarnda olan Rublerdir.
Mevln, ou Farsa olmakla birlikte, bazlar Arapa olan ve Mesnevnin zeti mahiyetindeki bu rublerinde yksek manalar ve derin konular ilemektedir. Fikirlerin akyla cmlelerin ahenginin Mevln ile tam bir ilgisi vardr.
Bununla beraber umumiyetle rubler, gazellerle, Mesnevnin derecesine eriemez.45
1.1.3. Meclis-i Seba (Yedi Meclis)
Eser, Mevlnnn vaaz ve t yolu ile minber ve krsde irad ettii hutbe ve
vaazlarla, meclis denilen toplantlarndaki sohbetlerinden meydana gelmi bir
mecmuadan ibrettir.46 Mevlnnn bu eseri, byk ihtimalle, olu Sultan
Veled veya Hsmeddn eleb tarafndan vaaz esnasnda not edilmi, fakat
zapt edildii gibi braklmam, esasa dokunulmamak artyla bunlar tekrar
gzden geirilmi, ekler yaplm, belki kendisine de gsterilmi, kendisinin de
tashihinden geerek, bu ekilde meydana gelmitir.47
Mevln, yedi meclisinde erh ettii hadis-i erflerin konular bakmndan
tasnifi yledir: Doru yoldan ayrlm toplumlarn hangi yolla kurtulaca.
Sutan kurtulu. Akl yolu ile gafletten uyan. nantaki kudret. Tvbe edip
doru yolu bulanlar Allahn sevgili kullar olurlar. Bilginin deeri. Gaflete dal. Akln nemi.
44
45
46
47
48
49
50
Frzanfer, Mevln, s.225-6; Glpnarl, Mevln Celleddn, s.271; Can, age, s.386
Frzanfer, Mevln, s.226.
Frzanfer, Mevln, s.223; Glpnarl, Mevln Celleddn, s.271
Her beytin msralar kendi aralarnda kafiyeli iir formu. (aa bb cc...)
ran ve Trk irleri, mesnev formunu arzun kk vezinlerinde
kullanmlardr.
2.
3.
Hatta XIII. asrda lim ve rifler iin kullanlan Mevln kelimesi, daha
sonraki asrlarda, Mevln Celleddn-i Rmye has bir isim haline gelmitir.
Dvn edebiyat nazm ekillerinden biri olan Mesnev kelimesinde de ayn durum sz konusudur. Mesnev denilince Mevlnnn yaklak yirmi alt bin beyitten oluan Mesnevsi akla gelmektedir.55 Arberrynin deyimiyle Mesnev,
suf nazariyatnn btn alanlarnda gezinir; sylemin arasna serpitirilen kssalar mkemmel bir anlatma sahip olup, hikmet ve nktelerle doludur. 56
Seyyid Hseyin Nasr yle demektedir: Rmnin eserleri ve onlarda sergiledikleri fikirleri slm sanat felsefesinin kapsaml bir aklamasn ve edebiyat
ile maneviyat arasndaki iliki ve uyumun bir rneini salamakla kalmaz, ayn
zamanda airin ve velinin hayatnn da bu uyumun anlalmasndaki roln
gzler nne serer.57
51
52
53
54
55
56
57
Muhammed b. Mkerrem bn Manzr, Lisnl-Arab, I-XV, Dru Sdr, Beyrut, ts., XIV, 115,
119; sm Efendi, age, IV, 893-895; Gllce, a.g.t., s.72.
Pakaln, age, II, 488; Ahmet Kabakl, Trk Edebiyat, Trkiye Yay., stanbul 1973, I, 619.
smail nver, Mesnev, Trk Dili, Trk iiri zel Says II, Say: 215-216-217 (Temmuz-Austos 1986), s.439-440, ss.439-563.
Ylmaz ztuna, Mesnev, Trk Ansiklopedisi, XXIV, 46.
Schimmel, Ben Rzgarm Sen Ate, s.9; Kul Sadi, age, s.33.
A. J. Arberry, Tasavvuf: Mslman Mistiklere Toplu Bak, ev.: brahim Kapaklkaya, Gelenek
Yaynclk, stanbul 2004, s.108.
Seyyid Hseyin Nasr, slm Sanat ve Maneviyat, ev.: Ahmet Demirhan, nsan Yaynlar, s-
58
59
60
61
62
Yine mezkur ciltte, Fahrddn Raz dinin reisleri ve yakn erlerinden saylmaktadr. Halbuki Mevln ve babas eserlerinde ismi geen zt aleyhinde
szler sylemeleri, aralarndaki nee ve slp aykrlklar sebebiyle bu tr ifadelerde bulunmalar da mmkn deildir.64
Mevcut eserlerinin hibirinde Mevlnnn kendisi iin kinaye yoluyla bile
olsa, asla sylemedii, -kendisinden sonra zuhur eden- Mevlev ve Mevln-y
Rm gibi szlerin bulunmas mezkur eserin ona ait olmaynn baka bir delilidir.65 Mesnevnin yedinci cildinin unutulmu, bir keye atlm olmas, birka
asr hi kimsenin kendisinden haberdar olmamas nasl dnlebilir?66
Mesnev rihlerinden birisi olan bidin Paa, Mevlnnn nesep ve tercme-i halinde yedinci cilt iin unlar sylemektedir: Mevln, bek lemine
vasl olduktan birka asr sonra ismi ve ahvli mehul bir ahs tarafndan yedinci cilt adyla bir manzume meydana karlm ise de, bu manzumenin
Mevlnnn eseri olmad hususu, rhsuz ve belgatsz oluu gibi birok delil
ile apaktr.67
Yedinci cildi yazan ahs, William Chittikin ifadesiyle, erat, ilhyat, felsefe, tasavvuf, kozmoloji, psikoloji ve dier ilimlerin sentezini baaran 68 eyh-i
Ekber Muhyiddn-i Arabnin Fssul-Hikem isimli eserindeki yksek tasavvuf
hakikatleri bir trl kafasna sdramayan bir mutaassp ve bu cildi yazmasna
sebep de o esaslar kavrayamamasdr. Gya Mevln, yedinci ciltte bnlArab iin unlar sylyor: O kimse ki, ona Hatml-Evliy tabir edilir, ona,
63
64
65
66
67
68
Frzanfer, Mevln, s.385; Mellif burada mezkur ciltte yaplan yanl ve hatal kullanmlara
rnekler vermektedir.
Frzanfer, Mevln, s.387-388; Mesnevde, Eer akl bu yolda klavuzluk edebilse idi, Fahr
Raz dinin ince bilgilerinin bilicisi olurdu denilmektedir. bidin Paa (Tercme ve erhi Mesnev-i erf, II, 276) ve Ankarav smail Efendi de sz konusu zatn Farhuddn-i Raz olduunu
aka belirtmilerdir. Daha geni bilgi iin baknz: Frzanfer, age, s.78-90.
Frzanfer, Mevln, s.388.
Frzanfer, age, s.389-390.
bidin Paa, age, I, 11.
William Chittick, Hayl lemleri bn Arab ve Dinlerin eitlilii Meselesi, ev.: Mehmet
Demirkaya, Kakns Yay., stanbul 1999, s.11.
69
70
71
Mun, Mesnev-i Murd: Mesnev, Trkeye ilk defa Mun tarafndan Sultan II. Murat adna manzum olarak evrilmi, bu yzden Mesnev-i
Murd76 ismiyle anlmtr. Bu eser Keml Yavuz tarafndan yayna hazr-
72
73
74
75
76
lanarak 1982 ylnda Kltr ve Turizm Bakanl yaynlar arasnda baslmtr. Mesnevnin bir ksmnn evirisidir.
2.
3.
Yine eyh Nazm-i Halvet (1701), Mesnev-i Srr- Manev ismiyle manzum
olarak tercme etmitir. Bu eser, Mesnevnin birinci cildinin tercmesidir.78
4.
Mevlev brahim Bey, birok Mesnev hikyelerini manzum olarak Trkeye evirmitir, baslmamtr. Bunlardan baka, Mehmed kirin Mesnev-i erf Maa Terceme-i Manzume-i Trk isimli eseri de baslmam bir
tercmedir. M. Hulusi Koner, Mesnevnin z isimli eserinde Mesnevnin
alt cildinden setii baz yerleri tercme ve erh etmitir. Bu eser de ok
gzel bir baskyla 1957 ylnda Konya Yenikitap Basmevi tarafndan baslmtr.
5.
6.
7.
Mesnevyi XVIII. yzyl irlerinden Mevlev ve Hamzav Nahif Sleyman (1738) Trkeye nazmen baarl bir ekilde tercme etmitir. Bu tercme, Ferruh Efendinin (1840), Hz. Mevlnya ait olmayan yedinci cilt
tercmesiyle, 1268/1851-1852 ylnda talik yaz ile Msrda Ulak Matbaa-
77
78
79
80
81
82
9.
10. Ayrca Veled eleb (zbudak) tarafndan, Mesnevnin tamam mensur olarak tercme edilmitir. Bu eser de Milli Eitim Bakanl, ark-slm Klasikleri arasnda alt cilt olarak baslmtr.90
1.1.6.5. erhleri
Mesnev, srlarnn anlalmas zor ve etin olmasndan dolay limler, mutasavvflar onun mkl noktalarn aklamak, kark yerlerini zmek iin ok almlar, himmet etmiler; gerek manzum gerek mensur Arapa, Farsa, Urduca, Trke ve baz Bat dillerinde olmak zere, btn Mesnev ciltlerine veya
muhtelif ksmlarna birok erhler yazmlar, telifler meydana getirmilerdir.91
83
84
85
86
87
88
89
90
91
Bunlar u ekilde kategorize edebiliriz: Mesnevnin tamamna ait erhler, Mesnevnin bir ksmna ait erhler: Bunlar ya Mesnevnin bir veya birka cildine,
Mesnevnin anlalmas g beyitlerine veyahut seme beyitler ve hikayelere ait
erhlerdir. rih Mesnevnin tamamn erh etmeye niyetlenmi ancak mrn
sona ermesi veya sair sebeplerden yarda kalm erhler. Tamamlanamam
Mesnev erhlerinin bir dier rih tarafndan tamamlanmas eklinde olumu
erhler.
1.
969/1560-1561de stanbulda vefat eden ve Kasmpaada yaptrd mescidin avlusuna gmlen Gelibolulu Mustafa Surr Efendi Mesnev erhinde Mesnevyi tam olarak ve Farsa erhetmitir. (erh-i Mesnev, Sleymaniye Ktp., H. Hsn Blm, No: 686.)92
2.
Bosnal Sd Efendi: 1005/1596da vefat eden Sdnin Mesnev erhi Trkedir. Bu erh, pek tannmam ve baslmamtr.93 Yine Mesnev ile alkal
olarak Risle-i Mkilt ve Istlaht- Mesnev isimli eseri orum l-Halk Ktphanesi 1873/3 numarada kaytldr.94
3.
4.
92
Trk Ansiklopedisi, X, 112; Glpnarl, age, s.142; elebiolu, age, s.544; Trk Ansiklopedisi, X,
112; Can, age, s.380.
Glpnarl, Mevlndan Sonra Mevlevlik, s.142; elebiolu, age, s.544; Hayr Bey, age, s.7;
Hactahirolu, age, nsz, s.6; Can, age, s.380.
nder ve Dierleri, age, II, 193.
Hactahirolu, age, nsz, s.6.
Glpnarl, age, s.142.
elebiolu, age, s.544.
Sam, age, I, 439; Hoca-zde, Ziyret, s.71; Ali Canib, Ankarav smail Efendi, Hayat, Cilt: I,
Say:21, 23 Nisan 1927, Ankara, 1927, ss.3-5; Trk Ansiklopedisi, Celleddn-i Rm, X, 112;
Galanti, age, s.102-103; elebiolu, age, s.545; Can, age, s.380; Erkan Trkmen, The Essence of
Rumis Masnev, Misket Ltd., Konya 1992, p.63; Ethem Cebeciolu, Ankarav smail Rush,
SGAD., VIII, 221, ss.219-222; Osman Trer, Mesnev rihi smail-i Ankaravnin Tasavvuf
Hayata Dair kaz ve Tavsiyeleri, 9. Milli Mevln Kongresi Tebliler 15-16 Aralk 1997, Konya,
s.93, ss.93-102.
93
94
95
96
97
98
Ftihl-Ebyt adl ikinci bir risle yazmtr. Daha sonra bu iki rislesini
birletirip genileterek Mecmatl-Letif ve Matmretl- Marif ismini verdii byk kitapta toplam ve Mesnev erhi ite byle almalarla meydana gelmitir.99 Gvsa, Ankaravnin erhini u ksa cmle ile ifade etmektedir: Trke erhlerin en deerlilerindendir.100 Bu erh, smet
Tasarzde tarafndan erh-i Kebr-i Ankarav ber Mesnev-i Manev-i Mevln
(Tahran 1348) adyla Faraya tercme edilmitir.101
5.
Abdlmecid Sivs (1639): erh-i Mntehabt- Mesnev: XVII. yzyln nfuzlu sflerinden olup, Halvetiyye tarkatnn emsiyye koluna mensup
bulunan Abdlmecid Sivs (1049/1639) ilk cildin bir ksmn erh etmitir.
Sivsnin vefatndan iki yl nce yazlm bir nshas stanbul niversitesi
Ktp., Trke yazmalarnda 196 numarada kaytldr. Ad geen eserinden
ayr olarak, erh-i Mesnev de Sivsnin en mehur eserlerinden biri olup,
MEB., Ankara Genel Kitaplk 683 numarada bulunmaktadr. Sivs, bu eserinde, Mesnevnin 1315 beytinin erhini yapmtr.102
6.
Yenikap Mevlev eyhi Sabh (1647) de htiyart adyla Mesnevden setii beyitlerin erhini bir cilt halinde toplamtr. Nshalar Konya mzesinde, Yenikap Mevlevhanesi kitaplnda bulunmaktadr.103
7.
99
100
101
102
103
104
105
106
107
8.
9.
eyh Murd- Buhar (1848): eyh Murd- Buhar Mesnevyi tam olarak ve
gyet ksa ve veciz bir tarzda erh etmitir.111
10. bidin Paa (1906) erhi: Mesnevnin sadece birinci cildini erh etmitir.
Bu erh alt cilt olarak stanbulda baslmtr. Osmanl limi ve paas olmas sebebiyle nem arzetmektedir.112
11. Ahmet Avni Konuk (1938): Mesnev rihidir.113 Mesnevnin ok gzel ve
mufassal bir erhidir. Konya Mzesi Ktphanesindedir. 114 Baslmam
olan bu erh bir ilim heyeti tarafndan baskya hazrlanmaktadr.115
12. Kenan Rif (1950) erhi: Mesnevnin birinci cildi iin kaleme alnan bu
erh, erhli Mesnev-i erf ad altnda 1973 senesinde stanbulda neredilmitir.116
13. Tahir Olgun (Tahirl-Mevlev) (1951) erh:117 Beinci ciltten de bin kadar
beyti iine alan bu kymetli erh birka kez baslm olup, kalan ksm efik
Can tarafndan tamamlanm ve baslm bulunmaktadr.
14. Abdln en-Nabls (1143/1730), es-Sratus-Sev erhu Dibcetil-Mesnev
ismiyle Mesnevnin nszn erhetmitir.118 Abdlhamid Tebriznin
108 Hayr Bey, age, s.7; elebiolu, age, s.545, Hactahirolu, age, nsz, s.6; Bayramolu, agm,
s.150; Can, age, s.381, ss.-308-318; Ali Naml, smail Hakk Bursev, SGAD., VIII, 316.
109 Trk Ansiklopedisi, X, 112; Ali Naml, smil Hakk Bursev, DA, stanbul 2001, XXIII, 104,
ss.102-106.
110 Mehmet Kaplan, Bursal smail Hakkinin Mesnevnin Birinci Beytini erhi, Bildiriler
Mevlnnn 700. lm Yldnm Dolaysyla Uluslararas Mevln Semineri 15-17 Aralk
1973, s.34, ss.33-41.
111 Glpnarl, Mevlndan Sonra Mevlevlik, s.145; Can, age, s.381.
112 Ali Canib, agm, s.5; brahim Alettin Gvsa, Mehur Adamlar, I, 18-19; Heyet, Ansiklopedik Szlk Dil ve Genel Kltr Ansiklopedisi, I, 15; elebiolu, age, s.545; Hactahirolu, age, nsz, s.8;
Krboa, age, I, 265; Aksun, age, VI, 432; Pekolcay, age, s.109; zbudak, age, (Glpnarl, s. nsz, Y); Eraydn, Tasavvuf ve Tarkatlar, s.325; Can, age, s.381; Aksu, age, I, 77.
113 elebiolu, age, s.545; Hactahirolu, age, nsz, s.8-9; Ergn, age, II, 573.
114 Glpnarl, Mevlndan Sonra Mevlevlik, s.145; Can, age, s.381.
115 Prof. Dr. Mustafa Tahral, Prof. Dr. Mehmet Demirci, Prof. Dr. Osman Trer, Do. Dr. Dilaver
Grer.
116 Can, age, s.381.
117 elebiolu, age, s.545; Can, age, s.381; Trkmen, age, s.63.
118 nder ve Dierleri, age, II, 191; Aytekin, a.g.t., s.238; Sleymaniye Ktphanesi, Tahir Aa,
Kef-i Esrr- Manev der erh-i Ebyt- Mesnev, Hac Eyub Parsnn erh-i
Mesnev, Vehbi Yemannin Kitb- Ruhn f erh-i Mesnev-i Muhtasar-
Nurn,119 krullah Han Hf (1108/1696)nin erh-i Mesnevsi Mesnevnin
tamamnn Farsa erhidir. Muhammed b. Abdl-alnin erh-i Mesnevsi
de Mesnevnin tamamnn erhidir. Molla Hd Sebzevarnin erh-i sr-
Mesnev veya ksaca Esrr isimli Farsa erhi ve Muhammed Takyy-i Cafernin Tefsr ve Nakd ve Tahll-i Mesnev-i Celleddn Muhammed-i Belh isimli
on be ciltlik erhi felsef adan nem arzetmektedir. Ms Nesrnin ise,
Nesr ve erh-i Mesnevsi, Seyyid Cfer ehidnin de alt ciltlik erh-i Mesnevsi vardr. Kerim Zemnnin erh-i Cm-i Mesnev-i Manevsi son zamanlarda telif edilen Farsa erhlerdendir, yedi cilt halinde baslmtr. (Tahran
1372-1374). Cevd Selmszde tarafndan telif edilen Tefsr-i Mesnev-i
Mevlev ber Ess- Tefsr-i Reynold Nicholson ve Ftihatl-Ebyt ve RhulMesnev isimli eseri ise cilt halinde baslmtr. (Tahran 1995).120
15. Erzurumlu Ahmed Naim, Mesnevnin sadece drdnc cildini erh etmitir.121 Mstakim-zde Sleyman Sdeddin Efendi (1202/1787)nin de erh-i
Baz- Ebyt- Mesnev isimli bir erhi bulunmaktadr.122
Bu erhlerden baka, baz mecmualarda Piri Paann (1532), Azz Mahmut
Hdanin (1628) ve Hasan Dedenin de (1951) noksan erhleri bulunduu kaytldr.123
XVII. yzylda ise Mevlev irlerinden brahim Cevr (1654), Hall-i
Tahkikt adl eserinde Mesnevden setii ilk on sekiz beyit de dahil olmak zere krk beytin her birini beer beyitle erh etmitir.124 Cevr yine Aynl-Fyz
adl eserinde de Ysuf Sinekn, Mesnevden 366 beyit seerek Cezre-i Mesnev adn verdii antolojinin (mntehabt) her beytini be Trke beyitle aklam ve bu eseri baslmtr.125 Cezre-i Mesnev de Derv lm tarafndan Lemeht Lemet- Bahrul-Mesnev ismiyle erhedilmitir. Abdullah Bosnev ise lm De-
119
120
121
122
123
124
125
No: 43te kaytldr. Nabls hakknda geni bilgi iin baknz: Alaaddn Bekr, Abdlgn
Nabls Hayat ve Fikirleri, ev.: Veysel Uysal, nsan Yay., stanbul 1995.
nder ve Dierleri, age, II, 137vd.
nder ve Dierleri, age, II, 140vd; Aytekin, a.g.t., s.222vd.
Kemal Yavuz, Mesnev-i erif zerine Grler, 1. Mill Mevln Kongresi (Tebliler) 3-5 Mays 1985, Konya, s.283, ss.279-290.
Mehmed Tahir, age, I, 169.
Glpnarl, Mevlndan Sonra Mevlevlik, s.145.
Mazolu, agm, s.280; nder ve Dierleri, age, II, 189.
Mazolu, agm, s.282; Hactahirolu, age, nsz, s.6-7; Yeniterzi, age, s.94; Gllce, a.g.t., s.78.
130
131
132
133
la Hseyin Kaifnin Lbbl-Lbb da rabet gren erhlerdendir. Bunlardan baka Farsa u erhler de vardr: ahidnin Glen-i Tevhdi, Surr, Abdal Ali, Sebzevr, Veli Ms Nesr, Hseyin Belhnin erh-i Mesnevleri, Muhammed Alinin Bahrul-Ulmu, Muhammed Rahmetullhn, Mesnev-yi Manevsi, Beduzaman Frzanfer (1897-1970)in erh-i Mesnev-i erfi, Abdullah Kebr-i Abbasnin Letifl-Manev min Hakikil-Mesnevsi, Muhammed
Ekberbdnin Mahzenl-Esrr, Muhammed Rznn Mkaft- Radavsi,
Telemmz Hseyinin Mirtl-Mesnevsi mehur Farsa erhlerden olup, bunlardan bazs yazma bazs matbudur. Matbu olanlarn ou Hindistan, Pakistan ve randa baslmtr.
Urduca erhleri: Muhammed Mirznn Mesnev erhi, 1863 ylnda Bombayda baslmtr. mddullahn Mesnev erhi, Maulavi Hidyet Alinin Kashf
al-Ulm Sharh Masnav-i Mevln-i Rm isimli erhi 1312 ylnda Delhide baslmtr. Ghulam Haider Gopamuinin Shrajrah-i Marifati (Mesnevden semeler
halindedir.) Mohammad Ysuf Ali Shah Chishtinin Pairahan-i Yusuf isimli
erhi. Maulana Abdurrahmann Kitab-i Margum Sharh Urdu Masnav-i Mavln-i
Rm adl erh ve tercmesi. Muhammed Nzir Mevlevnin, Mifthul-Ulm,
Kad Sejjad Hseyinin, Mesnev-yi Manev, Simd Akbarbdnin lhan-i
Manzm adl erhi. Bu eserler eitli yllarda yaynlanmlardr.134
Mesnevdeki tasavvuf doktrinleri 63 blmde incelen Ebubekir easnin Cevhir-i Mevlev ve Lali-i Mesnevsi, Mesnevdeki din bahisleri tasnif
ederek erheden Mir Muhammed Naimin erh-i Mesnev Tasnif-i Naimi ve ah
Muhammed Afdaln, erh-i Mesnev (Hall-i Mesnev)si de nemli Farsa erhler
arasndadr.135
Mesnev zerine yaplan Batdaki almalara rnek olarak da unlar vere-
Ayan, On Sekiz Beyte iki Trl Bak, 1. Mill Mevln Kongresi (Tebliler) 3-5 Mays 1985,
s.326, 1. dipnot, ss.325-330; Ahmet Fuat Mtevelli, Mevln, En Byk Mrit, Bildiriler
Uluslararas Mevln Bilgi leni 15-17 Aralk 2000, s.62, ss.59-63; Ad geen eserin ismi nceden
Knzl-Hakayk f Rumzid-Dekyk iken sonradan deitirilmitir. (nder ve Dierleri, age,
II, 120.)
134 Muhammed Ali Taber, Zbdetl-sr, Messeset-i ntirt-i Emr Kebr, Tahran, 1372, s.347351; Frzanfer, Mevln, s.396-397; Hactahirolu, age, nsz, s.10; zbudak, Mesnev, I,
(Glpnarl, nsz M, T, Y); Trk Ansiklopedisi, Celleddn-i Rm, X, 112; N.A. Galoch,
Mesnevnin Hint Yarmadasnda Kaydettii Gelime, Mevln ve Yaama Sevinci, haz. Fevzi
Halc, s.282-283; Hayr Bey, age, s.7; Orhan Bilgin, Bedzzaman Frzanfer, DA, stanbul
1992, V, 328, ss327-328; Trkmen, age, s.64; Yeniterzi, age, s.95; nder ve Dierleri, age, II,
113vd; Gllce, a.g.t., s.81; Aytekin, a.g.t., s.217vd.
135 nder ve Dierleri, age, II, 135vd.
biliriz:
1.
2.
Glen-i Raz mtercimi E. H. Whinfield, alt ciltten, aa yukar 3500 seme beyti nesren ngilizceye evirmi, Mesnev-i Manev ad altnda, 1887de
Londrada baslmtr. Nicholson, bu tercmeyi ok beenmektedir. 138
3.
S. E. Wilson, ikinci cildi nesren ngilizceye evirmi ve Nicholsonun vd bu tercme, The Masnaw ismiyle 1910 da, iki cilt olarak Londrada
baslmtr.139
4.
Reynold Alleyne Nicholson, bugn Konya Mevln Mzesi Ktphanesinde bulunan ve Mevlnnn vefatndan be yl sonra yazlp asl nshayla elebi Hsameddin ile Sultan Veledin huzurunda mukabele edilen
nshay esas alarak alt cildi de tercme etmi, Ankarav erhine dayanarak erh etmi ve bastrmtr. Bu klliyt Londrada, 1925ten itibaren
Gibb vakf tarafndan neredilmitir. Nicholson, metnin birinci cildinin ba
taraflarnda Konya nshasn haber alamam, dier doru bir nshay
esas tutmu, fakat bilahare Konya nshasna dayanm ve cildin sonunda
ba taraflardaki nsha farklarn gstermitir.140
5.
6.
Bunlardan baka en mhimi Rckert Tholuckun Almanca tercmeleri olmak zere, Franz Rosenzweigin yine Almanca ve F. Baudrynin Franszca
Mesnevden baz tercmeleri de vardr ve bunlar bizim ulaabildikleri-
mizdir.141
Mesnev zerine yaplan almalara rnek olarak da unlar verebiliriz: smail Ankaravnin Ftihl-Ebyt, Mesnevnin ilk on sekiz beytini ve anlalmas g dier baz kelimelerini erheden bu risale, Mesnev erhinin ba tarafnda
yaymlanmtr. Ankaravnin Cmil-Ayt ise, Mesnevdeki yet-i kerme ve
hadis-i erflerle Arapa beyitlerin ve anlalmas g baz terimlerin erhidir.
Ankaravnin Mesnevdeki hikayeleri aklayan bir dier eseri ise, Hall-i
Mkilt- Mesnevdir.142 Sd Efendinin Risle-i Mkilt ve Istlahat- Mesnev
isimli eseri. Fazlullah Rahim (1924)nin Mesnevden seilmi elli be adet hikayeyi ihtiv eden Glzr- Hakikat isimli eseri, Ahmed Remzinin Mesnevden
mnctlar ihtiv eden ve 1917de baslan eseri. Tahir Bykkrknn, baslm olan Mevln ve Mesnev ile Mevln ve Mesnev Gzyle Peygamber Efendimiz adl eserleri. Muhammed Him (1122/1710) Tashh-i Mesnev Muhammed
ahinin Mesnevnin Tenkidi isimli baslm eseri. Hac Ahmet Sevginin
Mevlnnn Mesnevsinde Devrin rf ve Adetleriyle lgili Bilgiler adl baslm
doktora tezi.143 Frzanferin Mehiz-i Kasas ve Temslt- Mesnev, Risale der
Tahkk-i Ahvl Zindegn-i Mevln Celleddn Muhammed Mevlev (Tahran
1315) ve Ehdis-i Mesnev isimli baslm Farsa eserleri. Dr. Muhammed Cevd
eratn Keful-Ebyt-i Mesnev isimli baslm Farsa eseri gibi eserler.
Bunlarn dnda Mesnev ile ilgili daha yzlerce eser ve makale yazlm ve
yazlmaa devam edecektir. Mevln, eserleri, Mevlevlik ve bilhassa Mesnev
ile ilgili, Mehmet nder, smet Binark, Nejat Seferciolu tarafndan iki ciltlik bir
Mevln Bibliyografisi hazrlanmtr. Bilhassa yurt dndaki eserlerin tamamn
ihtiva etmeyen bu bibliyografyada bile, matbu 3184 adet kitap ve makale ile,
yazma 1470 adet eser ismi gemektedir.144
141 Schimmel, Rumi Calal al-Din, The Encyclopedia of Religion, XII, p.485; Carp, agm, s.89.
142 Yetik, agm, DA, III, 212.
143 Gnmzde Mesnev erhleri ile alakal yaplan Doktora ve Yksek Lisans almalarndan
birka unlardr: Doktora Tezleri: sa elik, bidin Paa (1259/1843-1324/1906)nn Mesnev
erhi ve Tasavvuf Dnceleri, (Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Erzurum, 2001,
Baslmamtr.); lker Aytekin, Sar Abdullah Efendi ve Mesnev-i erif erhi, (MSBE., stanbul
2002, Baslmamtr.); Yksek Lisans Tezleri: Saliha Baryaman, smail Hakk Bursev RuhulMesnev (Birinci Cilt) nceleme-Metin, (USBE., Bursa 1999, Baslmamtr.); Selahattin Durgun,
Sar Abdullah ve erh-i Mesnev (Cevhir-i Bevhir-i Mesnev), (SSBE., Konya 1993, Baslmamtr); Orhan Batrk, Srrnin Mesnev erhi Tantm-ndeks-Tenkitli Metin ((s.a.v.)1b-40a),
(SSBE., Konya 1997, Baslmamtr.); mer Bekta, Rush smail Efendi ve Mesnev-i erif erhi, (SSBE., Konya 1993, Baslmamtr.)
144 Gllce, a.g.t., s.81.
1.1.6.6. Kaynaklar
Mesnev gibi, slm medeniyetinde nemli bir yer igal eden ve asrlar boyunca
okunan, tercme edilen ve erhler yazlan bir eserin kaynaklarnn da bata
Kurn- Kerm ve Hads-i erfler olmak zere slm kltrn oluturan temel
unsurlar olmas pek tabidir. Biz tesbit edebildiimiz bu kaynaklar aaya sraladk:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
145 Beduzzaman Frzanfer, Ehds-i Mesnev, Messeset-i ntirt- Emr-i Kebr, Tahran, 1370.
2.
3.
4.
5.
bls-Ebul-Ferec Abdurrahman bnul-Cevz el-Badad. Hikmet ve Felsefe ile lgili Olanlar: skender-nme ve Divn- Mecnn-Nizm, Merzubn-nme- Merzubn b. Rstem b. ervin,
Rabiul-Ebrr- Zemaher, Cevmiul-Hikayt-Avf, Acib-nme (Acibul-Buldan)Ebl-Meyyed el-Belh, Muhadrtul- Udeb-er-Rib el-sfehn, Nesrud-Drer-Eb Said,
Kbs-nme-Keykvs, Sindbad-nme- Mehl (Rdeknin Farsa manzm evirisi.) Lgat ve
Belagtle lgili Olanlar: Nehcl-Belaa-Hz. Ali, Kitbl-Hayavn ve el-Beyn vet- Tebyn ve
Kitbl- Buhel-Cahiz, el-Ikdul-Ferd-bn Abdi Rabbih, Kitabul-Egn- Ebul-Ferec el-sfehn,
Uynul-Ahbr-bn Kuteybe, Mucemul-Udeb ve Mucemul- Buldn-Yakut el-Hamev, Divn-
Mtenebb-el-Mtenebb, Mucemul-Emsl-Meydn, Mucemu- uar-Mezubn, Shah- Cevheri- Cevher, el-Kitb- Sibeveyh, Tcul-Ars-ez-Zebid, Kitbul-Ezkiy- Ebul- Ferec bn Kayym bnul- Cevz. Tarih le ilgili Olanlar: Tarih-i Taber-bn Cerir et-Taber,
Kasasul-Enbiy-Saleb, Sretu bn Him-bn Him, el-Kmil fit-Trh-bnul-Esir,
en-Ncmuz-Zire-bn Tariberdi, Letif-Ubeyd-i-Zkn, Tarhu Badat- El-Badad, Tarih-i
Beyhk, Kasas- Enbiy-Kis, el-Bidye ven-Nihye-bn Kesr. Tp ile lgili Olanlar: El-Kann-bn
Sin, Zahre-i Harzemh-smail Crcni. 89. (Frzanfer, Mehiz-i Kasas, Mukaddime, A-D;
Gllce, a.g.t., s.94-95.)
149 Muhammed kbal, Yansmalar: Genlik Notlar, haz.Halil Toker, Kakns Yaynlar, stanbul
2001, s.79.
150 Banarl, Trk Edebiyat Tarihi, I, 313.
bahseder.151
Varlkta birlik anlayn birtakm hayl ve realist hikyelerle; insanlar arasnda olduu kadar, hayvanlar arasnda geen vakalarla; tehis ve intak sanatlaryla tantmaya alan bu eit mesnevlerin ilk rnekleri ran edebiyatndadr. Hakim Sennin (1150) Hadkatl-Hakkas ve Feridddin Attarn (1193)
Mantkt-Tayr bu tr mesnevlerin klasik rnekleri arasndadr.152
Mevln Celaleddinin babasyla beraber Hicaza gerken Niapurda karlatklar byk ran sf iri Feridddin Attrn, daha ok kk yataki
Celaleddine byk iltifatta bulunduu bir hakikat ise Mevlnnn byle bir
eser telifinde unutulmaz ballk duyduu Attar stad edinmesi ok tabidir.
Ancak byle vefal hatralar ve klasik sanatlardaki, eski stadlarn izinde yrme terbiyesi de messir olmakla beraber Mesnevnin ilham ald asl kaynak Kurn- Kermdir. Mevln bu byk eserinde Kurn- Kerme ve onu
getiren Hz. Muhammede derin anlay ve inanla baldr. O kadar ki, Mesnevyi Kurn- Kermin iir ve hikye sanatyla ve Mevln tarz bir duygu ve
dnce slbuyla ifadelenmi, Kurnn manzum tefsiri diye nitelemek
mmkndr. Mevln, Mesnev vastasyla rettii, Allaha varma yollarn
Kurndan yetler getirerek Peygamberimizden hadsler hatrlatarak ve bunlar derin anlaylarla aklayarak tantmak sevdasndadr.153
56 bin dizeyi akn olan Mesnevde, yze yakn ehl ya da vah hayvann
yaam yks, onlarla ilgili binlerce hikye vardr. Mesnevde 755 Kurn yeti
ele alnr. 39 kez Cebrilden, 62 kez brahim Peygamberden, 70 kez Sleyman
Peygamberden, 44 kez Davud Peygamberden, 85 kez s Peygamberden, 76
kez Hz. Msdan, 103 kez Hz. Ysuftan, 27 kez Hzrdan, 29 kez Hz.
merden, 28 kez Hz. Aliden, 24 kez Byezd-i Bistmden, 42 kez
Hsameddn adyla seslendii, Hsameddn elebden, 796 kez eytandan, 16
kez blis adyla yine eytandan sz edilmi ve hepsi de ykleriyle konu edinilmitir. Bunlardan ayr olarak yzlerce kabile, kent ve yre ad ve hikyesi
anlatlr.154
an vakalardan; bunlara derin bir grle bakarak; akllara hayret verecek dersler, ibretler, hikmetler ve neticeler karmakta tam bir deh gsteriyordu. Mesnev, mrdlere tasavvufu retici bir kitap olduu halde yer yer, fikr ve hiss
heyecann sihirli musikisiyle de gnlleri fethediyordu. 156
Mevln, Mesnevyi, slikleri ird etmek, kurduu tarkat esaslarn telkin
etmek ve retmek maksadna hizmet eden bir vasta olarak kullanmtr.
Mevln, eski mutasavvf irlerin usullerine uyarak her fikri, nasihati ve nazariyeyi mnasip bir hikye ile anlatmaktadr.157 Mevlnnn mridi Muhammed
kbal bu hususu u ekilde izah etmektedir: Yaamn en derin gereklerini sade
hikayeler ve temsillerle ortaya koymak iin allmn dnda bir zeka lazmdr. Hz. s, Mevln Celleddn Rm ve Shakespeare ender grlen bu zekann sadece rneidir.158
Mevln, Mesnevsinde yalnz tarkat bilgileri vermiyor; ayn zamanda
arkn eski efsanelerinden; peygamberlere ve evliyya ait menkbelerden faydalanarak hikmetler de sunuyordu. Bu yzdendir ki, astronomiden tbba; din, felsefe ve sosyal bilgilerden psikolojiye kadar madd ve manev nice ilimlerin
altnda sylenmi bu manzum hikmetler ve hikmet dolu hikyeler kitab asrlardan beri her devri ve her zekay tatmin edecek bir bilgi, ilham ve tefekkr
kayna olmutur. Mevln bu eserinde, bin bir engeli aarak, insan olma derecesine ykselmi rha, vcutta bulunduu mddete edep ve tevazu tavsiye
ediyor; ibdet lsnde alma evki duymann zevkini bildiriyordu. Onun
insan rhunda en ayplad dalalet, hasetti. Hasedin korkun penesine tutulan insan ne kadar ktlkler yapabilir; kskanmann ve aalk duygusunun
buhranlar iinde ne tr bayalklara debilirdi? Bunlar bir mr boyu incelemi gibi, insan artacak kadar ok sayda misallerle anlatyordu. Dier insan dalaletleri zerinde de ayn usl ve slpla duruyordu.
Rh hastalarnn, kara sevdaya tutulmularn dertlerini nabzlarnn atndan anlamay mmkn gren ve gereken devy bu gizli rh kvranlarna gre vermee alan bir tp ve tedavi anlayn doru ve gzel buluyordu. nsanlar arasnda geri en gzel anlama vastas gnl diliydi. Fakat Mevln, birbirlerinin lisanndan anlayan insan olmann faziletini dile getiriyor; insanlara
balayc ve mterek bir dil tavsiye ediyordu. Mevln, btn rh ve vcut
illetlerinin devasn, insan her dertten kurtaran, piirici, yceltici bir akta hatta
156 Banarl, age, I, 314
157 Kprl, age, s.194-195.
158 kbal, Yansmalar, s.38.
bu ilh akn strabnda buluyordu. Byle bir aka: Ey bizim sevdas gzel
akmz! Ey bizim her derdimizin tabibi ad ol! diye seslenmesi bundand.159
Mesnevnin iirlerinin deeri onlarn speklatif deil, pratik olularndan
kaynaklanmaktadr. Onlarn niha hedefi, bugn insan hayatnn sefilliklerine
tahamml edenleri mutluluk ve huzur dnyasna iletmektir. Mesnev, hemen
her yerinde Rmyi, kendisini bakalarn mkemmel klmaya adam, Allah
yolcularn ruhen gelitiren ve onlarn ihtiyalarna ustalkla cevap veren mkemmel bir ruh nder olarak takdim etmektedir.160
Mesnev hikayeleri, insanolunun dikkatini hakikatler zerine ekmek iin
hazrlanm ltif birer tuzaktr. Bizzat byk velinin dedii gibi, bunlar balarn, bostanlarn etrafn eviren dikenli itler gibidir, ta ki yanndan ve etrafndan geenlerin eteklerine taklp kendine eksin. Bylece de bir zaman olsun
hakikatlerin stnde duraklatsn.161
Kurnn btn bir tefsirinden baka bir ey olmayan Mesnev iinde teoriden pratik tavsiyelere kadar tasavvuf geleneinin btn unsurlarn barndran
byk bir irfan okyanusudur. Bu byk eserde sembolik ifadeler, alegorik rivayetler ve metafizik anlatmlar muhtevi beyitlerle tasavvuf hakikatleri retmek iin iirin kullanm adet bir zirveye ulamaktadr. Dolaysyla Mesnevde iir insan manev bir sarholua sevk eden bir ara veya arac deil, aksine hakikati idrak ettiren bir uyanklk ifa etmektedir.162
Mesnevde yer yer grgnn; dncenin trl hayat vakalarndaki
mnay kavrayn kuvvetli realizmi grlr. Ayn realizm iinde yine de srr
incelikler; okuyana iman ve heyecan veren mstesn ifadeler duyulur. Mesnevdeki hikyelerin biraz ak sak saylanlar da vardr. Bunlar ok kere tenkide uramtr. Mevlnnn realist grlerle naklettii bu gibi hikyeleri
mdfaa edenler; onun bu muazzam eserini ocuklar iin yazmadn ifade
etmilerdir.163
Merhum Seluk Eraydn, Mesnevdeki baz hikayelerin mstehcen oluu-
164 Seluk Eraydn, Bizim Neslimiz Mevlny Bilmiyor, Mevln le lgili Yazlardan Semeler, haz. Vedat Gen, stanbul 1994, s.149-150, ss.146-151.
165 Necla Pekolcay, Mevlnnn slm Dininden Ald Genileyen Tesir Gc, slm Edebiyt,
(Ekim-Aralk 1990), Dnem: 3, Say: 2, s.10, ss.10-12.
166 Ayverdi, Mesnev Terbiyesi ve nsanlk Alemi, bide ahsiyetler, s.35, ss.29-43.
167 Arif Etik, Mevlnda Hakka Yakar ve Yalvar, Mevln Yirmi Alt Bilim Adamnn
Mevln zerine Aratrmalar, haz. Feyzi Halc, s.51, ss.50-55.
168 Ahmed Avni Konuk, Fussul-Hikem Tercme ve erhi, haz. Mustafa Tahral-Seluk Eraydn,
2.bs., FAV Yay., stanbul 1994, I, 7.
169 Kprl, age, s.194; Mesnev hakknda daha fazla bilgi iin baknz: Abdlbaki Glpnarl,
Mevlnnn Mesnevsi, Mevln le lgili Yazlardan Semeler, haz. Vedat Gen, MEB., stanbul 1994, ss.159-165.
170 Mustafa Kara, Din, Hayat, Sanat Asndan Tekkeler ve Zaviyeler, 3.bs., Dergah Yay., stanbul
1990, s.109.
171 Schimmel, Rumi Calal al-Din, The Encyclopedia of Religion, XII, pp.482; Linda HessAnnemarie Schimmel, Islamic Poetry, The Encyclopedia of Religion, XI, p.387, pp.386-387;
Fazlur Rahman, Islam, The Encyclopedia of Religion, VII, 315, pp.303-322; J. Spencer
Trimingham, The Sufi Order in Islam, Oxford University Press, London, 1971, p.61; Nasr, slm
Sanat ve Maneviyat, s.161.
172 Yaratl Allah sevgisiyle yorulan Hak Pri (Mevln) bana yz gsterdi. O pr ki Kurn
Fars diliyle yazd. Muhammed kbal, Esrar ve Rumuz Benlik ve Toplum, ev.: Ali Yksel, 2.bs.,
Birleik Yay., stanbul 1996, s.26.
173 Nihad Smi Banarl, Tarih ve Tasavvuf Sohbetleri, Kubbealt Neriyt, stanbul 1984, s.215.
174 Nasr, slm Sanat, s.161, 164.
etmitir. Her devirde limler, irler ondan yeni konular, yeni slplar ve yeni
ifadeler almlardr. Mesnev, onlarn dnce glerini ve edeb yeteneklerini
gelitirmi, kendi dnemlerine ait sorunlarn ve phelerini gidermek ve zmek iin ondan yeni yeni deliller, kafalara yerleen misaller, gnlleri ho eden
hikyeler ve taze taze yollar bulmulardr.175
Mesnev, yalnz Hindistan, ran, Trkiye gibi Dou lkelerinde deil, hemen btn bat lkelerinde de tannm bir eserdir. Eserin ngiliz, Fransz, Alman ve Urdu dillerinde tercmeleri vardr. Mesnevnin uzun ve ciddi bir alma ile meydana getirilmi izahl ve tenkitli bir tab ngiliz arkiyats
Reynold Alleyne Nicholson tarafndan yaplmtr. Ad geen erhin
Commentary on the Mathnawi of Jalaluddin Rumi (Londra 1937) ve The Mathnawi of
Calaluddin Rumi (Lahore 1989) isimli iki basks bulunmaktadr. 176
Hlsa, Mesnev, ebed vuslat duyarl iinde ayrlklardan bahseden bir
ah beyitle balayan ve yirmi be bin beyit devam eden bu hasret-vuslat
musikisnin bir ah beyitle son bulduu bir ah eserdir. Mesnevnin ilk ve son
beyitleri:
175 Ebul-Hasan Ali en-Nedv, slm nderleri Tarihi, ev.: Ysuf Karaca, Kayhan Yay., stanbul
1992, I, 514.
176 Banarl, age, I, 314-315; Aytekin, a.g.t., s.224.
177 Fevzi Halc, Mevln Seminerini A Konumas, Uluslararas kinci Mevln Semineri Bildirileri, s.2, ss.1-2.
178 Cahid Baltac, Osmanl Eitim Sistemi, Osmanl Ansiklopedisi, I-VII, Aa Yay., stanbul
1993, II, 137, ss.5-145; Hz. Mevlnnn ve Mesnevsinin Hindistandaki tesirleri iin baknz:
Annemarie Schimmel, Mevln Hindistanda, Mevln ve Yaama Sevinci, haz. Feyzi Halc,
Gven Matbaas, Ankara 1978, ss.69-78.
179 Keml Yavuz, Mevln Mesnev-i Murdiyye, Munnin evirisinden, Kltr ve Turizm Bakan-
na kaynaklk etmitir.
Moollarn malum zulm sonrasnda, Anadolu insannn btn zor artlara ramen yaamas, gelecek iin hazrlanmas ve yepyeni imanl ve mcahid
bir neslin yetitirilmesi lazmd. rifler bu grte idiler. Mevln da bunlarn
banda gelmekteydi.180 Mezkur hadselerin akabinde, slm birlik ve imannn
yeniden kurulacan mjdeleyen mit ve vecd ifadeleriyle dolu olan Mesnev,181 Mevlnnn benliini zhir ilimlerden ledn ilmine evirdii ve btn
mulyle her sahada tam kemalini bulduu bir zamanda yazlm en son eseridir.182
Mevlnnn iyilik, doruluk, hogr, merhamet ve sabr gibi ahlk gzelliklerine dayal sevgi ve huzur felsefesi, daha yaad ada, lkenin birlik ve
btnlnde btn yapclyla rol oynad gibi ebed leme gtkten sonra da birletirip btnletiriciliini srdrmeye devam edegelmitir. 183
Mesnev, slm leminin, hatta doudan batya btn insanlk leminin dnce ve edebiyatna derin etki yapm, uzun sren ve srecek olan bir tesir brakmtr. Bilhassa slm dnyasnn byk bir blgesini bu kadar geni ve
uzun sre etkileyen byle bir eser, slm edebiyatnda ok az bulunabilir. Mesnevnin Farsa olmas ve slm ilimlerin kaynaklarnn ounun Arapa oluu,
Araplarn bu esere fazla ilgi gstermelerine mani olsa bile, bu eser Hindistandan Avrupann ilerine kadar, byk bir slm blgesinde kesin bir ekilde
etkili olmutur.184 Nitekim Avrupa msterikleri arasnda husus bir yeri olan
Purgstall, Mevlnnn eserlerinden uzun uzadya bahsettikten sonra, Mesnevnin Ganj nehrinin kenarndan t Boazii kylarna kadar btn mutasavvflarca okunmas elzem olan bir kitap olduunu sylemektedir.185
Mevlnnn vefatndan iki asr sonra, Mesnev ta Bengalin dou hudutlarna kadar hret kazanm, sadece Bengaldeki Mslmanlar deil, Hindu din
180
181
182
183
184
185
l Yay., Ankara, 1982, nsz, s.V; Mevln ve Mevlevlik hakknda daha fazla bilgi iin baknz: Trimingham, age, s.60-62.
Kul Sadi, age, s.22.
Aksun, age, VI, 427-428.
Koner, age, s.XVI-XVII.
Mjgan Cumbur, Mevlnnn lk Mtercimi Glehri Mevln Yirmi Alt Bilim Adamnn
Mevln zerine Aratrmalar, haz. Feyzi Halc, s. 31, ss. 31-35.
en-Nedv, slm nderleri, I, 514.
Sofi Huri, Garb Tefekkr leminde slmiyetin Tesiri ve Hz. Mevln, Trk Yurdu, Mevln
zel Says, 1964, s.62.
186
187
188
189
190
kamatran bir hakim, kah hikmet ve rahmet olarak kan Mevlny bizzat
kendisinden renmek, bakasndan dinlemekten elbette yedir. Zira Mevln
Celleddn Rmnin Mesnevsi tad bir takm zellikleriyle kendisi ile insanlar arasnda kurulmas lazm gelen kprnn ta kendisidir. Hele dnyann
tehlikeli bir hzla meknikletii bu asrda, demolunun tasavvuf ve Mesnev
kltrne ihtiyac, phesiz her zamankinden daha fazladr. Zira bugn azgn
tabiat kuvvetlerini kontrol altna alm ve hizmetine komu olan insanolu,
bir yandan da esir ettii bu zorlu kuvvetler tarafndan esir alnm durumdadr.
yle ki, teknik aratrma ve bulularnn gururu ve byklk hislerinin gafleti,
maddesi ile manas arasndaki kapy tamamen kapatm ve onu d tabiatnn
zindanna hapsetmitir. Netice itibariyle kendi kendine yabanc hatta dman
kesilen bu insan, sevgiyi unutmu, imandan, ihlstan habersiz kalm, sonunda
da stne ken egoizme teslim olarak, onun emrinde evresini ykar dker,
ezip perian eder hale gelmitir. phesiz ki, demolu, tasavvuf irfann ve
Mesnev kltrn hayatna bir solsyon gibi kartrarak amel edecek olsa
madd ve manev dnyas tamamen deiecek, zulm ve adaletsizlik silinip gidecek196 hem dnya hem de ukbs mamur hale gelecektir.
slm kltr ve medeniyeti ierisinde nemli bir yer igal eden, Hazinlulm (limler hazinesi) ve Maz- Kurn (Kurnn z) diye isimlendirilen
Mesnev hem Dou hem Bat aratrmaclar tarafndan kendisinden istifade edilen bir kltr hazinesi olarak hayatiyetini devam ettirmektedir. Toplumun her
kesimi, en ok erh yazlan tasavvuf eserlerden birisi olma zellii tayan
Mesnevden yararlanlacak bir husus bulabilir. Kanaatimize gre, Mesnev okuyucular, slm kltrnn geni mktesebatna sahip olsun veya olmasnlar
Mesnevyi erhlerinden okuduklarnda daha fazla faydalanacaklardr.
rnek Metin
(lk 35 Beyit)
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
u neyin nasl ikyet etmekte olduunu dinle. Onun nevs (ses) ayrlk hikyesidir.
Beni kamlktan kestiklerinden beri ferydmdan erkek ve kadn mteessir (zlen)
olmakda ve inlemektedir.
tiyak (hasret, zlem) derdini erhedebilmem (aklama, anlatma) iin, ayrlk
aclariyla erha erha (para, para kesilmi) olmu bir kalb isterim.
Aslndan, vatanndan uzaklaam olan kimse, orada geirmi olduu zamn tekrar arar.
Ben her cemiyetde, her meclisde inledim, durdum. Bedhl (Kt huylu) olanlarla
da, hohl (iyi huylu) olanlarla da dp kalkdm.
Herkes kendi anlayna gre yrim oldu. imdeki esrr aratrmad.
Benim srrm, ferydmdan uzak deildir. Lkin her gzde onu grecek nr, her
kulakda onu iitecek kudret yokdur.
Beden ruhdan, ruh bedenden gizli deildir. Lkin herkesin, rhu grmesine ruhsat
yoktur.
u neyin sesi tedir; hav deildir. Her kimde bu ate yoksa, o kimse yok olsun.
Neydeki te ile meydeki kabar, hep ak eseridir.
Ney, yrinden ayrlm olan arkadandr. Onun makam perdeleri, bizim nrn ve
zulmn (karanlk gaflet uykusunda olan) perdelerimizi- yn, vuslata mn olan
perdelerimizi- yrtmtr.
Ney gibi hem zehir, hem panzehir; hem demsz, (arkada,srda) hem mtk
(fazla istekli) bir eyi kim grmtr?
Ney, kanl bir yoldan bahseder, Mecnnne aklar hikye eyler.
Dile kulaktan baka mteri olmad gibi, mneviyt idrk etmeye de bh
(akn, sersem) olandan baka mahrem (gizli) yokdur.
Gaml geen gnlerimiz uzad ve sona ermesi gecikdi. O gnler mahrmiyetden
ve ayrlkdan hsl olan atelerle arkada oldu- yn atelerle, yanmalarla gedi-.
Gnler geib gittiyse varsn, gesin. Ey pk ve mubrek olan insn- kmil; hemen
sen var ol!...
Balkdan bakas onun suyuna kand. Nasibsiz olann da rzk gecikdi.
Ham ervh (ruhlar, canlar) olanlar, pikin ve yetikin zevtn (kimse) hlinden anlamazlar. O halde sz ksa kesmek gerekdir vesselm.
Oul; ban kopar ve kurtul. Ne vakte kadar altn ve gm kaydnda kalacak-
sn?
Denizi bir kseye dkecek olsan, ne kadar sar? Ancak bir gnlk rzk mikdr.
Hrs ve tama ehlinin gz doymaz. Halbuki sedef, kanat gsterip kapanmaynca iinde inci olmaz.
Her kimin elbisesi, akn penesiyle paralanrsa, o kimse; hrsdan da, btn
ayblardan da temizlenir.
Ey kasd yhud faydas ho olan ve btn illetlerimizin hekimi bulunan ak; d
(memnun) ol.
Ey kibr azametimize ilac ve bize Efltun ve Calinus olan ak, yaa.
Toprakdan yaratlm olan insan cesedi,(beden) ak tesriyle semalara kd, eflki (felek,gk) oldu. Da bile o tesr altnda eviklik bulub oynamaya balad.
Ey k; ak, Tr dana ruh gibi tesr etdi. Tr, mest oldu. Ms da kendinden geti ve dt.
Demsz (arkada) ve hemrz (srda) olan yrimin dudayle birlemi olaydm,
ben de sylenebilecek eyleri ney gibi sylerdim.
Konutuu dili anlayan kimseden ayrlan, yzlerce lisan ve name bilse de yine
susar.
Gl mevsimi geib de gl amas bitince, artk blbln ikne sergzetini
(macera, batan geen haller) dinliyemezsim.
Gl bitip de gl bahesi harb olunca gl kokusunu nereden arayb bulalm? gl
suyundan.
Cmle, mkdan (sevilen) ibretdir, k perdedir. Diri olan ancak mk (sevilen) dur, k ldr.
kda, akn elemlerine sabr tehamml bulunmayacak olursa, o bre- kanatsz ku gibi kalr. Vay onun hline!..
Yrimin nru etrfmda bulunmazsa ben nasl nm, ardm idrk edebilirim.
Yhud Yrimin nru ilk ve sonla mukayyed (bal, snrl) olmaynca, ben nasl balang ve son ile kaydlanabilirm.
Ak, bu szn meydana kmasn istiyor. Ayna, koucu olmaz da ne olabilir?
Senin rhun aynas niin o aksi (yansmay) haber vermiyor biliyor musun? Sath
(bir eyin d yzeyi, st) pastan hl deil de onun iin.
3. Kaynaka
Abidin Paa, Tercme ve erh-i Mesnev-i erf, I-VI, Mahmud Bey Matbaas, stanbul, 1324/1906.
Adnan, Karaismailolu, Tasavvuf iir Geleneinde Mevlnnn Yeri ve nemi, 6. Mill Mevln
Kongresi (Tebliler) 24-25 Mays 1992, Konya 1993, ss.87-90.
Ahmet, Kabakl, Mevlnnn Sosyal Grleri, Bildiriler Uluslararas Mevln Bilgi leni 15-17
Aralk 2000, ss.171-190.
_____, Mevln, Toker Yaynlar, stanbul 1972.
_____, Trk Edebiyat, Trkiye Yay., stanbul 1973.
Arberry A. J., Tasavvuf, slm Tarihi Kltr ve Medeniyeti, haz. P. M. Holt ve Dierleri, e Yaar
Nuri ztrk, IV, ss.145-176.
_____, Tasavvuf: Mslman Mistiklere Toplu Bak, e brahim Kapaklkaya, Gelenek Yaynclk, stanbul 2004.
Ate, Ahmed, Konya Ktphanelerinde Bulunan Baz Mhim Yazmalar, Belleten, TTK. Basmevi,
Ankara 1952, 16, Say: 61-64, ss.49-130.
Ayan, Hseyin, On Sekiz Beyte iki Trl Bak, 1. Mill Mevln Kongresi (Tebliler) 3-5 Mays
1985, s.326.
Aydn, Mehmet, Muhyiddin-i Arab ve Hz. Mevln Yaklam, 1. Milletleraras Mevln Kongresi
(Tebliler) 3-5 Mays 1987, Konya 1988, ss.299-306.
Aytekin, lker, Sar Abdullah Efendi ve Mesnev-i erif erhi, (MSBE., stanbul 2002, Baslmamtr.)
Ayverdi, Semiha, 1959 eb-i Arz Konferans, bide ahsiyetler, Milli Eitim Basmevi, stanbul
1976, ss.12-18.
Baltac, Cahid, Osmanl Eitim Sistemi, Osmanl Ansiklopedisi, I-VII, Aa Yay., stanbul 1993,
ss.5-145.
Banarl, Nihad Smi, Resimli Trk Edebiyat Tarihi, MEB., stanbul 1987.
_____, Tarih ve Tasavvuf Sohbetleri, Kubbealt Neriyt, stanbul 1984.
Baryaman, Saliha, smail Hakk Bursev Ruhul-Mesnev (Birinci Cilt) nceleme-Metin, (USBE., Bursa
1999, Baslmamtr.)
Batrk, Orhan, Srrnin Mesnev erhi Tantm-ndeks-Tenkitli Metin ((s.a.)1b-40a), (SSBE., Konya
1997, Baslmamtr.)
Bayram, Ali- enli, Sadi-Seyfettin zege Ba Kitaplar Katalou (Kitap Adna Gre), Atatrk ni.
Basmevi, Erzurum, 1978.
Bayramolu, Fuat, Molla-y Rm ve eyhr-Rm Gnldalar, Mevln Yirmi Alt Bilim Adamnn Mevln zerine Aratrmalar, haz. Feyzi Halc, ss.143-159.
Bekr, Alaaddn, Abdlgn Nabls Hayat ve Fikirleri, e Veysel Uysal, nsan Yay., stanbul 1995.
Bekta, mer, Rush smail Efendi ve Mesnev-i erif erhi, (SSBE., Konya 1993, Baslmamtr.)
Bilgin, Orhan, Bedzzaman Frzanfer, DA, stanbul 1992, V, ss327-328.
Bilginer, Recep, adamz Mevln, Bildiriler Uluslararas Mevln Bilgi leni 15-17 Aralk 2000,
KB., Ankara, 2000.
Bursal Mehmed Tahir, Osmanl Mellifleri, I-II, Matbaa-i mire, stanbul 1333/1915.
Bykkrk, Tahir, Mevln ve Mesnev, Bedir Yaynevi, stanbul 1983.
Cm, Abdurrahmn, Nefehtul- ns: Evliy Menkibeleri, e ve rh. Lmi eleb, haz. Sleyman
Uluda ve Mustafa Kara, stanbul 1995.
Can, efik, Mevln Hayat ahsiyeti Fikirleri, tken, stanbul 1995.
_____, Rubler: Mevlnnn Rubleri, Kltr Bakanl, Ankara 2001.
Canib, Ali, Ankarav smail Efendi, Hayat, Cilt: I, Say:21, 23 Nisan 1927, Ankara 1927, ss.3-5.
Carp, L. W., Uluslararas Rm Derneinin almalar, Uluslararas kinci Mevln Semineri Bildirileri 15-17 Aralk 1976, Gven Matbaas, Ankara 1977, ss.88-91.
Cebeciolu, Ethem, Ankarav smail Rush, SGAD., VIII, ss.219-222.
Chittick, William, Hayl lemleri bn Arab ve Dinlerin eitlilii Meselesi, ev.: Mehmet Demirkaya,
Kakns Yay., stanbul 1999.
MEKTBT
Ethem CEBECOLU *
Mektbt | 449
Nbvve adl eserini yazmasna vesile oldu.8 Agrada ektii skntlarn farkna
varan babas onu Serhende arr. Orada ona iti hilafet icazeti ve hrkas verir.9
eyh Sultan adl maneviyat ehli bir zat ryasnda Hz. Peygamberden ald manevi bir iaretle kzn, yirmi yan henz gemi mam- Rabbn ile evlendirir.10 mam- Rabbnnin bu evlilikten ikisi kz olmak zere dokuz evlad
olur. Muhammed Sadk, Muhammed Said, Hazinr-Rahman, Urvetl-Vsk,
Muhammed Masm, Muhammed Yahya, Muhammed s, Muhammed Ferruh, Muhammed Eref, Hatice, Banu, mm Glsm. 11
Babasndan Shreverdye ve Kadiriyye hilafet hrkas giyen mam-
Rabbn, onun vefat zerine hac maksadyla yola kar. Kbile geldiinde
Muhammed Hace Bak Billah Kabil (971/1563 -1012/1603) ile karlar, sohbetlerinde bulunur ve ondan Nakbendilik icazeti alr. Mektubtn ilk yirmi
mektubu, mam- Rabbnnin Bak Billaha gndermi olduu mektuplardan
olumaktadr12
eyhinin 1012/1603de vefat zerine Hint topraklarnda Naklik yolunu
yaymaya, insanlar irad etmeye balayan mam- Rabbnnin eitli blgelere
ok sayda halife gnderdii kaydedilir.13 mam- Rabbnnin irad grevini
yaparken okuyup erh ettii eserler unlardr: Hidye, Pezdev, erhul-Mevkf,
Beyzav, Mikt, Buhri, Avrif vs.14
Devlet adamlar ve askeri erknn nemli bir blm mam- Rabbnnin
ird halkasna girer. Yazd mektuplar ve halifeleriyle bu maneviyat yolunu
Asya alt ktasnda hzla yayar.15 Ksa zamanda bu ekilde parlayn ekemeyenler onu Sultan Nureddin Cihangire yanl bilgilerle jurnal ederler. Bunun
sonucu, mam- Rabbn iki buuk yl kald Gvalyardaki hapishaneye atlr.16 Ancak Sultan Cihangirin olu h Cihan mam- Rabbnnin ballar arasndadr ve onun kurtulmas iin ok aba sarf etmitir. Nihayet mam-
8
9
10
11
12
13
14
15
16
Mektbt | 451
a grmek mmkndr: Ben, bana kurtulu midi verecek bir iin sahibi
deilim, benim kurtulu midim ve dayanam, mam- Rabbn Mceddidi
Elfi Snnin Allah u zl-Celal bize cenneti ltfederse, sensiz oraya girmeyeceim szdr. te ben huzur u ilahye onunla varacam, dayanam bu
szdr. Kurtuluumu da bu szden mit ediyorum.23
1.2. Eserleri
1.
er-Rislett- Tehliliyye: Tasavvufla ilgili bir eserdir. Urduca evirisiyle birlikte Arapa metni nereden Gulam Mustafa Han, dre-i Mceddidiyye
yay., Karai 1384/1965.
2.
er-Risle fi sbatin-Nbvve: Kelm bir eserdir. Peygamber olmadan srf akln yeteceini savunan Mutezili-merep saray ilim adamlarndan EbulFazla cevap mahiyetinde yazlmtr. Bu konudaki grleri Maturud
inan sistemine dayanr.24 Bu eser hlas Vakfnca Trkeletirilerek
1990da stanbulda neredilmitir. Ayrca Urducadan Arapaya Gulam
Mustafa Hn tarafndan evrilerek 1964 ylnda Karaide yaymlanmtr.
3.
4.
er-Risle fil-Mebde vel- Med: Tasavvufa ait konular ileyen bu eser Delhide Matbaa- Ensrde baslmtr. Trke evirisi ise hlas Vakfnca
Teyid Ehlis-Snneyle birlikte 1989da stanbulda yaymlanmtr. Ayrca
1901de Muhammed Murad- Gazannin Arapaya evirip yaymlad iki
cilt Mektubtn kenarna derc olunmutur.
5.
6.
er-Risle f Adbil- Mridn: Tasavvuf yoluna girenlerin uymas gereken kurallar ihtiva eder. Basksnn olup olmadn tespit edemedik.
7.
23
24
25
26
Urduca ile birlikte Farsa metin, Gulm Mustafa Han tarafndan dre-i
Mceddidiyyede 1965 senesinde Karaide neredilmitir.
8.
9.
et- Talikt alel- Avrif: Shreverdnin Avrifl-Maarif adl eserine yaplm talikattr. Basksnn yaplp yaplmadn tespit edemedik.
27
Mektbt | 453
22- Muhammed Sddk- Bedah, 23- eyh Ahmed-i Deyben, 24- Abdulhay elBelh, 25- Hasan Kermddn-i Ebdl, 26- Muhammed Eref-i Kbil, 27- Sefer
Ahmed-i Rm, 28- eyh Osman- Yemn, 29- eyh Abdlaziz en-Nahv elHanbel, 30- eyh Ali el-Mlik, 31- eyh Ali et-Taber, 32- eyh Yr Muhammed Kadm-i Talakn28
2. Mektbtn Yazl Sebebi ve Yazl Serveni
mam- Rabbnnin yaad dnemde Hint Mslmanlar ok skntl bir ortam teneffs ediyorlard. slmn i ve d dmanlar, akl almaz boyutlarda,
din, ictim, ahlak, iktisd, idr adan trmana gemi, her yeri kaos kaplamt. Mslmanlara d dman olarak Sihlerin, Marat, Raput ve Sat
Hindlarnn, ek olarak da Hind milliyetilerinin basks artmt. Sihizm, nceleri bar karakterde iken Sadhu Nnk (1469-1539)dan sonra iddet ve sava yanls bir akm haline geldi.29 Sihler ynetimin bana gaileler at. Hatta
Yeni Delhi Trk Sultanlarnn en gls h lemgr Evrengzib ile sava gze alacak kadar ileri gittiler. 30
Yine Raput ve Marathlar tarafndan XIII. yzylda Avadh Bartu adl bir
Hind racann yz yirmi bin Mslman kltan geirmesiyle balayan slm
kart kanl eylemler, srekliliinini t gnmze kadar korudu. Gcerattaki
Babri Mescidi olaynda olduu gibi gnmzde bu hareket, ldrme, gasp,
tehdit gibi eylemleri ile kendini gstermitir. Mslmanlar ldrlyor, kadnlara tecavz ediliyor ve Kuran- Kerim para para ediliyordu. Medreseler,
camiler yklyor, slm kltr mirasnn tm izleri silinip yok ediliyordu.
Hind racas Partaph Singh ve ondan sonraki ivac nderliindeki Marath isyan, Mslman zihinlerde unutulmaz izler brakt. Satlar, milliyeti bir hareket
olarak, kendilerine sempati ile yaklaan Ekber h bile ldrmekten ekinmediler. Ayn durum Kemir iin de sz konusuydu. 31
Mehdev hareketleri denen ve saylar Hint topraklarnda bini bulan mehdlerin! Mslmanlarn inan ve kltrlerine yaptklar ykm din bir kirlenme
28
29
30
31
arkpr, mam- Rabbn, ss.93-4, 106-7, 110-7, 142-8; el-Hn, el-Hadikt, ss.191-5; ayr. bk.
Km, Muhammed Him, Zbdetl-Makmt, Kanpur 1307.
Tanyu, Hikmet, Sihler TA, c. XXIX, Ankara 1980, s.18.
Tanyu, Hikmet, Sihler s.18.
Rafizi, Abdul Qaiyum, Sfsm in Kashmir, Delhi trz., ss.38-9; Naswoni, A. M. K., The Sfs of
East Pakistan, Karachi 1971, s.17.
Ahmad, Aziz, An Intellectual History of Islam in India, Islamic Surveys, Edinburgh 1969,
c.VII, ss.27-30.
Aziz, age, s.30; Bayur, Hikmet, Hindistan Tarihi, Ankara 1947, c.II, ss.74-92.
Aziz, age, s.31.
Fazlurrahman, Islam and Modernity, Chicago 1982, ss.39-40; Nasr, Seyyad Hosein, Sf Essays,
Plywouth 1972, s.141.
arkpur, mam- Rabbn, ss, 94-5.
Mektbt | 455
37
38
Km, Muhammed Haim, Berakt Zbdetl- Makmt, ev.: A. Faruk Meyan, stanbul 1976,
s. 229; Cebeciolu, mam- Rabbn, ss. 130-1.
Cebeciolu, age, ss. 131.
39
40
Mektbt | 457
Hanlara gnderilenler : 18
Hanlar hanna
: 11
Sultanlara
:1
Bee
Mirlere
Mirzalara
: 29
Mir-i Mha
:1
Hac Bee
:1
Seyyid Mirlere
Seyyid ha
:1
: 44
:9
:1
: 88
: 99
: 21
Haclara
:6
: 15
Seyyid Meyan
:3
erif
Hce Mfti
Sf
Kadir
Mevln eyh
Fakir
:1
:1
:3
:1
:3
:1
Dervi
:1
Mevln
: 44 mektup
Molla
: 69
Kad
:5
Hac Molla
:1
Mevln Hac
:1
Mft
:1
Hfz
:5
Mevln Fakh
:1
Molla Nib
:1
eyhl- slm
:2
Mektbt | 459
43
44
Mektbt | 461
bir veya ikier beyitler halinde iir sanatndan, derin hikem anlamlarla ykl
nakiller grlr.
Mektbtn muhtevasndaki mektuplarn isim olarak muhatab bellidir.
Yani 534 mektuptan 528inin ismi bellidir.45 Mektuplar arlkl olarak tasavvuf
muhtevaldr. Ancak sosyal ve siyas hedeflere ynelik olanlar da Aziz Ahmed
ve Schimmel gibi aratrmaclarn dikkatini ekecek kadar oktur. 46 Mektuplarn slubu slmn muhafazas konusunda sert, mminlere yn verme hususunda ise olduka yumuaktr. Din dmanlar anlatlp, tehlikeler sz konusu
edilirken mam- Rabbnde grlen celdet, onun slm konusundaki derin
duyarlln gsterir.
Mektbt anlatmda didaktik iken bu ynyle teblie ynelik bir metot izlendii de sylenebilir. Mektuplar dikkatle okunduunda son derece ak yreklilikle, samimi yazlm, tesirli ifadelerle ykldr. Peygamber efendimizin(s)
Cevmiul- Kelim (yani az szle ok ey anlatma) zellii Mektbt iin de
geerlidir.
6. Mektbtn Dier Tasavvuf Eserler indeki Yeri
Bilindii gibi mam- Rabbn, 1200 yllk Nakbendlik gelenei iinde ictihd
seviyesine ulam ve mezkur tarikatn Mceddidiyye alt daln oluturmu
nemli bir sfdir. Bugn akademik alanda batda, douda ve Trkiyemizde
yksek lisans ve doktora seviyesinde almalara konu olan Mceddidlik, genel tasavvuf tarihi iinde de mstesna bir yere sahiptir. Bu hareket, doduu
Hint-slm dnyasnda kalmam, zamanla Muhammed Emin Tokad, Hoca
Yekdest-i Cryan gibi isimlerle Anadoluya, Halid-i Badd hazretleriyle Kafkasya, Orta Douya ve eyh Zeynullah gibi zevt- kirmla Trk Cumhuriyetlerin bulunduu blgelere tanmtr. Acaba bu muazzam etkiye sahip mam-
Rabbn ve onun zgn eseri olan Mektbt ne gibi yenilikler ve mesajlar tayor? te tasavvuf tarihinin nemli dnm noktalarndan birini tekil eden
mam- Rabbn ve kymetli mektuplar, aratrmaclar doyuracak kadar yeterli
bilgi donanmna sahip olmas ynyle gnmze k tutacak hviyette birinci
el bir kaynak durumundadr.
Mektbt, Nakliin kazand yeni ivmenin tarihi boyutlarna katkda bu45
46
Mektbt | 463
lunacak ok ynl bir eserdir. Onda Nakliin on bir esasna getirilen yorumlar, tasavvuf kavramlarn yeniden gzden geirilmesi, Hint-slm dnyasnn
genelde kltrel zelde tasavvuf grnts, problemler karsnda retilen
zmler, insanla hizmet, slmn znn korunmas, kmil insann inas ve
hizmet alanlarnn yelpaze alm halindeki eitlilii ve benzeri din, tasavvuf, ictima, kltrel, fikr muhtev donanm yer alr.
zelde daha spesifik ele alacak olursak onun Muhyiddin b. Arabnin
Vahdet-i Vcd teorisine yapt tenkitlerle, yeni bir fikr oluuma yol aarak
Vahdet-i uhdu in ettiini grrz. Vahdet-i uhdun tam olarak anlalabilmesi iin Mektbt birinci el kaynak vasfn korumaktadr.
Btn bunlardan ayr olarak, tasavvuf tarihinde mektup yazma yntemi ile
irdda bulunmas ve mektbt geleneine smsk sahip karak ona yeni ve
zinde bir yap kazandrmas, mam- Rabbnnin Mektbtn genel tasavvuf
tarihi kaynaklar arasnda ayrcalkl bir konuma ykseltir.
Eer bir tasavvuf mektebin geni corafyalarda sosyolojik olarak cemaatleme baznda nasl teekkl ettiinin cereyan tarzn anlamak istiyorsanz, yine
mam- Rabbnnin Mektbt orjinalliiyle birlikte size ok yardmc olacaktr
tezini gnl rahatlyla syleyebilir ve savunabiliriz.
Mektbt, genelde Hindistandaki Mool Trk Sultanl dnemi iinde
mhim bir kaynaktr. Yani, genel tarih bilimine Mektbtn verebilecei, birinci
elden pek ok malzeme vardr. zelde ise mam- Rabbnnin biyografisiyle
ilgili olarak yine Mektbtn akademik aratrma yapanlarn en nemli referans
eser olma zellii vardr.
7. Mektbtn Tesirleri
Tasavvuf tarihinde mektupla sliklerin irad bir gelenek olarak vard. mam-
Rabbn bu gelenee yeni ve zinde bir g katt. Kendisinden sonra yerine irad
postuna oturan Muhammed Masum ile devam eden, Mevln Hlid-i Badd
ile de gnmze kadar gelen bu yndeki faaliyetlerin sonucu ou sf liderin
bir Mektbt oluturduunu gryoruz. eyh Ziyuddin Haznev, Muhammed
Esad Erbil, hsan Ouz vs. gibi yakn zamanlarmzn Mektbt melliflerinin
akademik almalara mevzu olduu hususu da, mam- Rabbnnin Mektbt
anlaynn ve geleneinin halen devam ettiine ehdet eder.
Mevln Hlid-i Badd (.1826)nin Anadoluya ve Ortadouya
mceddidlii tamasyla, Sleyman Sadeddin Efendinin 1770li yllar yapt
Mektbt evirisinin mezkur tarihten bir asr sonra neredilmesi nemli bir
olaydr. Bu gn Anadolu slmln zihniyet olarak etkileyen nemli eserlerden birisi, mam- Rabbnnin Mektbtdr.
mam- Rabbnnin fikirlerinden etkilenen sf liderler tarihin ak iinde
unlardr (Tespit edebildiimiz kadaryla): Hce Meyn Muhammed Masm
(1009/1600 1080/1669), eyh Seyfuddin (1055/1845 1098/1686), Seyyid Nur
Muhammed Bedgun (.1135/1722), eyh emsddin Habbullah Cn- Cnn
Dehlev (1158/1745 1240/1824), Pr Muhammed Zbeyr (.1140/1740),
Mevln Hlid-i Badd (.1826), Hce Mr Dard (1134/1721 1200/1785), Mr
Muhammed Nsr Andelib (1109/1697 1169/1755), h Veliyyullah- Dehlev
(1114/1704 1175/1763), Abdlaziz-i Dehlev (1159/1746 1240/1824).
Bir de, mam- Rabbn ve Mektbtnn ilham verdii siyasi liderlerden
bahsedilir ki bunlarn en nemlisi h Cihan ve Sultan Alemgir Evrengzibdir.
Yine Hindistanda ngiliz emperyalizmine kar kan en ciddi direnilerinden
Farayiz ve Mchidn Hareketleri, mam- Rabbnnin Mektbtndaki ruhtan etkilenmitir.
1943de vefat eden Abdlhakm-i Arvs hazretlerine ait bir anekdot,
Mektbtn ve melllifinin amzdaki etkisine rnek tekil eder: Sormular
hazreti Arvasiye Abdulkdir-i Geyln mi, mam- Rabbn mi? Hangisini seversiniz? Merhum uzun uzun h- Geylnnin faziletlerini anlatr, ver, anlatr, ver, anlatr. Konumasnn sonunu u cmleyle tamamlar.
Ama ben yine de mam- Rabbnyi daha ok severim.
rnek Metin
Mektbt | 465
.
.
.
.
.
:
.
.
Bu bir arzuhaldir. Yani mektup, kullarn en k Ahmedden, hal
anlatlan makamn yce katna. Mbarek emir icab, kendisinden
alnan cesaretle eitli halleri anlatlmaktadr. 47
yleki: Bu tarikat edeplerine dair ilere devamm srasnda, Yce Allahn ZHR
ismine bir zuhur yeri olma erefine erdim; hem de tam manas ile her eyden ayr
bir manada. O kadar ki:, Btn eyada, tek tek bu tecelliyi grdm, zellikle kadnlarn kisvesinde. Hatta ayr ayr her yanlarnda bu kadnlar zmresine o kadar
ram oldum ki, anlatamam. Bu ram olma iinde aresiz bir duruma dtm.
Bu, yle bir zuhurdur ki, yalnz bu mahalde olmutur; bir baka mahalde zuhura
geldii olmamtr. Ne letaif hususiyetleri (insan duygularnn zellikleri) arasnda,
ne acaip muhassenat (artc ilerin gzellikleri) meyannda grdm. Zuhur yerlerinin hi birinde, asla byle zuhur olmamtr.
Hsl: Su gibi eridim; bu kadnlarn elinde eriyip aktm. Anlattm manada bir tecelli her yemekte ve imekte, her giyim iinde baka baka oluyordu. Lezzetli mkellef bir yemek sofrasnda (veya yenen eyin kendisinde) bulduum lezzeti, ba-
47
Mektbt | 467
Sonra ikinci derecede bir ykselme oldu. Bylece: Byk meayhn keremli ehl-i
beytin, insanlarn mridi Hulefa-i Raidinin makamlarndan baka Resulullah(s)
Efendimizin has makam; sair nebilerin, anl resullerin deiik makamlar, mele-i
l arn fevkinde grld.
Bu arada, bir baka ykselme oldu. Ama arn stnde bir ykselme idi. Yer merkezinden ara varan mesafe mikdar veya az ksa. Hazret-i Hace Bahaeddin
Nakibendin makamnda nihayet buldu. Allah srrn takdis eylesin.
Bu son grdm makamn tesinde veya az ilerisinde sayl baz meayih vard.
Mesel: eyh Maruf-i Kerh, eyh Ebu Said Harraz. Kalan meayihten bazlarnn
makam onun altnda; bazlarnn makam da onunla birdi.
Makamlar altta olanlardan, unlar vard: eyh Alddevle Simnan ve eyh
Necmedin-i Kbra.
st makamda olanlar ise unlard: Ehl-i Beyt imamlar.
Daha yukarda Hulefa-i Raidinin makamlar vard. Allah onlardan raz olsun.
Sair peygamberlerin makamlar, Resulllah(s) efendimize has makamn bir yannda; ulv meleklere ait makam ise dier yannda idi.
Resulllah(s) Efendimize has makamn, btn makamlara nisbetle bir stnl ve
asaleti vard. Allah- Tal ona salt ve selm eylesin. lerin hakikatlerini en iyi
bilen Yce Allah tm noksan sfatlardan mnezzehtir.
Allahn inayeti ile her istediimde manev ykselme olmaktadr. Baz vakitlerdeyse istemeden de oluyor. Bu ykselme hallerinde, anlatlan ilerden baka eyler
de mahede edilir. Baz ykselmelerdeyse deiik izlenimler meydana gelir; onlardan pek ou da unutuluyor.
Her ne zaman baz halleri yazmay murad etsem; anlatlaca anda hatra gelmiyor; byle bir ey myesser olmuyor. Onlar arasnda yle eyler var ki, grnte
kk gibi; ama onun iin istifar edilmesi gerekli. Yazmak yle dursun. Onlardan
bazlar, bu iml esnasnda hatrdayd; ama yazacam zaman, aklmda kalmad.
Esasen, bu yazlanlardan fazlasn yazmak da edep ddr.
Molla Kasm Alinin hali pek gzel. Kendisine istihlk ve istirak (manev hal) ar
bast. Tm cezbe makamlarm geti; onlarn st makama kadem bast.
nceleri, sfatlar asla bal gryordu. imdi ise o sfatlar kendi varlklar ile kendisinden uzak grmektedir. Kendi nefsini de tam manas ile bo grmektedir. O
kadar ki: Sfatlarn kaim durduu nuru dahi, kendisine aralkl grmektedir. Kendisini de, o nurun bir yannda buluyor. Dier (mridlerin) halleri de, gn gn terakkide
devamldr. Aziz Allahn izni ile bunlar tafsilt ile dier mektuplarda anlatrm.