Mag Rad Fizika - mr.2011.01

Univerzitet u Sarajevu
Prirodno-matematiki fakultet
Odsjek za fiziku
Zavrni-magistarski rad studija drugog (II) ciklusa
Komisioniranje kompjuterskih
sistema za planiranje
eksternalne radioterapije
fotonskim snopovima visoke
energije
Student:
Amra Salinovi
Nastavnik:
Prof.dr. Davorin Samek
Septembar, 2011.
Sva mjerenja su izvena na Institutu za onkologiju, Klinikog

centra Univerziteta u Sarajevu.
Zahvaljujem mentoru prof. dr. Davorinu Sameku i Advanu

Drljeviu, dipl. fiziaru, efu Slube za medicinsku fiziku
Klinikog centra Univerziteta u Sarajevu, na pruenoj
znaajnoj pomoi prilikom izrade ovog rada.
2
SADRAJ
Saetak
1. UVOD
5
1.1. OSNOVE MEDICINSKE RADIJACIONE FIZIKE
6
1.1.1. Veliine koje se koriste kod opisivanja fotonskih snopova
6
1.1.2. Izvori fotonskih snopova
9
1.1.3. Zakon opadanja intenziteta zraenja sa kvadratom udaljenosti 10
1.1.4. Prodiranje fotonskog snopa kroz pacijenta ili fantom
11
1.1.5. Parametri kod tretmana zraenja
13
1.1.6. Izodozne distribucije u vodenim fantomima
19
1.1.7. Isporuka doze jednim fotonskim eksternalnim snopom
23
1.2. RELATIVNA DOZNA MJERENJA JONIZACIONIM KOMORAMA
25
1.3. KALIBRACIJA FOTONSKIH I ELEKTRONSKIH SNOPOVA
27
1.3.1. Korekcioni faktori
28
1.4. O KLINIKOM KOMISIONIRANJU
31
2. MATERIJALI I METODE RADA
2.1. TESTOVI KLINIKOG KOMISIONIRANJA
2.1.1. Opa razmatranja
2.1.2. Fantom za testove klinikog komisioniranja
2.1.3. Opis testa klinikog komisioniranja
2.2. PREPORUENI TESTOVI KLINIKOG KOMISIONIRANJA
2.2.1. Sluajevi anatomskih i ulaznih testova
2.2.2. Sluajevi dozimetrijskih testova
2.2.3. Dozimetrijski testovi
32
32
32
32
34
35
35
39
41
3. REZULTATI I DISKUSIJA RADA

3.1. ANATOMSKI NEDOZIMETRIJSKI TESTOVI
3.2. SAETAK TESTA KLINIKOG KOMISIONIRANJA
52
52
53
4. ZAKLJUAK
58
5. DODACI
5.1. MJERENJE KALIBRACIONIH KOREKTIVNIH FAKTORA
5.2. REZULTATI TESTOVA KLINIKOG KOMISIONIRANJA
5.3. KORITENI UREAJI
6. LITERATURA
59
59
64
86
91
Saetak
Osiguranje kvaliteta (QA) kod procesa planiranja radioterapijskih tretmana je
neophodno da bi se pacijentima isporuila odgovarajua doza i da bi se
smanjila mogunost incidentalnih izlaganja jonizirajuem zraenju.
Kompjuterski sistemi za planiranje radioterapijskih tretmana (RTPS) su
iroko zastupljeni, kako u slabije razvijenim poljoprivrednim i industrijskim
dravama, tako i u tehnoloki razvijenim dravama, i zbog toga je veoma
vano podrati bolnice u zemljama lanicama IAEA u poboljanju procedura
za izvodjenje testa prihvatljivosti i komisioniranja njihovih RTPS-ova.
Odgovarajui na njihove potrebe grupa eksperata je razvila opiran i detaljan
prikaz "Komisioniranje i osiguranje kvaliteta kompjuterskih sistema za
planiranje radijacijskog tretmana karcinoma", koji predstavlja opi okvir, te
opisuje veliki broj testova i procedura koje mogu biti od velike pomoi
korisnicima RTPS-ova.
Komisioniranje je jedan od najvanijih dijelova cijelog QA programa i za RTPS
i proces planiranja. Komisioniranje ukljuuje testiranje funkcija sistema,
registrovanje njegovih performansi, kao i verificiranje mogunosti algoritama
za proraun doze da reproducira mjerene vrijednosti.
Abstract
Quality Assurance (QA) in the radiation therapy treatmant planning process is
esential to ensure acccurate dose delivery to the patient and to minimize the
possibility of accidental exposure. Computerized radiotherapy treatment
planning systems (RTPSs) are now widely avaliable in both industrialised and
developing countries so, it is of special importance to support hospitals in the
IAEA Member States in developing procedures for acceptance testing,
commissioning and ongoing QA of their RTPSs. Responding to these needs, a
group of experts developed a comprehensive report, Commissioning and
quality assurance of computerized planning systems for radiation treatmant of
cancer, that provides the general framework and describes a large number of
tests and procedures to be considered by the RTPS users.
Commissioning is one of the most important parts of the entire QA programme
for both the RTPS and the planning process. Commissioning involves testing of
systems functions, documentation of the different capabilities and verification
of the ability of the dose calculation algorithms to reproduce measured dose
values.
4
1. UVOD
IAEA tehniki izvjetaj broj 430 (TRS 430)[1] osigurava opi okvir i opisuje
veliki broj procedura i testova koje bi trebali provesti korisnici RTPS sistema.
Za provoenje preporuka iz TRS-a 430 je potreban vei broj osoblja i opreme
nego to ih je na raspolaganju u veini sluajeva, a posebno u manjim
bolnicama. Takve ustanove nisu uvijek u mogunosti izvesti kompletan
proces registrovanja performansi, provjeru algoritama i softversko testiranje
algoritama za proraun doza koji se koriste kod RTPS-ova. Provjera
prorauna doze je veoma vaan dio testa prihvatljivosti i komisoniranja, te
zbog toga je bilo urgentno potrebno ponuditi odreeni broj testova koji se
mogu izvesti u svakoj radioterapijskoj ustanovi, a za ije je izvoenje
potrebno relativno kratko vrijeme. Ovo bi trebalo znaajno smanjiti greke
kod planiranja tretmana. Smanjenje opsenosti sugeriranih preporuka za
osiguranje kvalitete (QA) ne bi smjelo utjecati na kvalitet i temeljnost opeg
programa izvodivog u svim radioterapijskim ustanovama, ukoliko uesnici u
provoenju testova komisioniranja sistema za planiranje radioterapije uloe
adekvatan napor.
Da bi se realiziralo praktino uputstvo za provoenje IAEA TRS-430 u
ustanovama u kojim se izvodi radioterapija, a posebno onim sa ogranienim
resursima, razvijen je specijalan istraivaki projekat "Razvoj procedura za
dozimetrijske proraune u radioterapiji" (CRP E2.40.13). Osnovni cilj
projekta je bio da se kreira set praktinih testova za test privatljivosti i
testove komisioniranja pri dozimetrijskim proraunima u radioterapiji. Iz
ovog projekta su nastala dva dokumenta.
Prvi dokument, "Specifikacija i test prihvatanje RTPS-ova [2], kao svoju
bazu koristi IEC 62083 [3], a slui kao protokol i za proizvoae i za
korisnike. Pojedine preporuke za specifine testove se provode i u
proizvodnim pogonima. Testovi za proizvoae koriste maine sa prethodno
uitanim podacima kao i jednostavni vodeni fantom. Pratei upute IAEA
izvetaja korisnici e savladati poetno znanje o algoritmima koji se koriste u
ovim sistemima i njihovoj provjeri. Ovo bi trebalo biti uraeno zajedno sa
proizvoaima tokom demonstriranja RTPS performansi. Koristei podatke
prije instaliranja podataka o snopu prodava e korisniku pokazati sline
rezultate onim rezultatima dobivenim u fabrici. Nakon potpisivanja
dokumenta prihvatanja RTPS, korisnik moe prei na slijedei korakkomisioniranje- da bi osposobio RTPS za kliniku upotrebu.
5
1.1. OSNOVE MEDICINSKE RADIJACIONE FIZIKE

Radioterapijske procedure se mogu podijeliti u dvije osnovne kategorije:
eksternalna radioterapija i brahiterapija. Kod eksternalne radioterapije izvor
zraenja je na odreenoj udaljenosti od pacijenta i meta unutar pacijenta se
zrai vanjskim snopom zraenja. Kod brahiterapije izvor zraenja je smjeten
u zapremini, povrini ili blizini mete. Veina radioterapijskih procedura se
obavlja fotonskim snopovima, neke snopovima elektrona, dok se mali dio
izvodi protonima, tekim jonima ili neutronima.
Svi fotonski snopovi se opisuju istim fizikalnim veliinama, a dijele se u
razliite vrste u zavisnosti od njihovog porijekla, proizvodnje i energije. Po
porijeklu fotonski snopovi mogu biti: zrake koje nastaju iz radioaktivnih
jezgara i X zrake koje nastaju bombardovanjem mete elektronima. X zrake
nastale bombardovanjem elektronima se sastoje od fotona zakonog i
karakteristinog zraenja. X zrake se proizvode, ili u cijevima (superficijalne
ili ortovoltane X zrake), ili u linearnim akceleratorima (megavoltane X
zrake).
1.1.1.Veliine koje se koriste kod opisivanja fotonskih

snopova
Radijaciona dozimetrija se moe razmatrati sa dva razliita aspekta: u
jednom se opisuje snop fotonskog zraenja preko broja i energija fotona koji
ine snop, dok se u drugom opisuje koliina energije koju snop isporui u
dati medij, npr. zrak, vodu ili neki bioloki materijal.
Fotonski fluks i brzina fotonskog fluksa
Fotonski fluks se definie kao odnos dN i dA, gdje je dN broj fotona koji
ulazi u zamiljeni sferni presjek povrine dA [4]:
dN
dA
(1)
Jedinica za fotonski fluks u SI je m-2.

Brzina fotonskog fluksa se definie kao odnos fotonskog fluksa i jedinice
vremena:
d
dt
(2)
SI jedinica za fotonski fluks je m-2s-1.

6
Energetski fluks i brzina energetskog fluksa

Energetski fluks opisuje energetski tok u fotonskom snopu i definie se
kao koliina energije koja pada normalno na povrinu dA [4]:
dE
dA
(3)
Najee koritena SI jedinica za energetski fluks je MeV cm-2.

Za monoenergetski snop dE predstavlja broj fotona dN pomnoen sa
njihovom energijom h, i energetski fluks iskazan preko fotonskog fluksa
je:
=h
(4)
Brzina energetskog fluksa se definie kao energetski fluks u jedinici vremena

[4]:
d
.
dt
(5)
Najee koritena SI jedinica za brzinu energetskog fluksa je MeV cm-2 s-1.

Zrana KERMA u zraku
Za monoenergetske fotonske snopove zrana KERMA u zraku (Kair)air u bilo
kojoj taki na nekoj udaljensti od izvora je proporcionalna energetskom
fluksu ili fotonskom fluksu :
( K air ) air = (
tr
) air = h ( tr ) air
(6)
gdje je (tr/) maseni energetski koeficijent trensfera za zrak i energiju fotona

h.
Kerma K se sastoji od dvije komponente: kolizione kerme Kcol i radijacione
kerme Krad [4]:
K = K col + K rad
(7)
Za monoenergetske snopove u zraku koliziona kerma Kcol je proporcionalna

i :
K col = (
ab
) air = h ( ab ) air
(8)
gdje je (ab/)air energetski maseni koeficijent apsorpcije u zraku za fotone

energije h.
Maseni energetski koeficijent transfera (tr/) i maseni energetski koeficijent
apsorpcije su povezni slijedeom relacijom [4]:
ab tr
=
(1 g )
(9)
gdje je g radijacioni dio zraenja koji se izgubi preko

zakonog zraenja, a ne bude deponovan u mediju. Za materijale malog
atomskog broja Z i energije fotona ispod 1MeV je:
g = 0; ( tr / ) = ( ab / ); K K col
(10)
Ekspoziciona doza u zraku

col
Koliziona kerma u zraku (K air ) air je povezana sa ekspozicionom dozom u
zraku X, kao [4]:

col
( K air
) ait = X (
Wair
)
e
(11)
gdje je (Wair/e) srednja energija potrebna za produkciju jednog jonskog para

u zraku (33.97eV/jonski par).
Vansistemska jedinica za ekspozicionu dozu je roentgen (R), dok je SI
jedinica 1 C/kg, koje su povezane sa:
1R = 2.58 104
C
kg
(12)
Otuda je:
col
( K air
) air = (2.58 104
cGy
C
J
33.97 ) X = (0.876
)X ,
kg air R
C
R
(13)
gdje je ekspoziciona doza izraena u roentgenima.
Doza u maloj masi medija u zraku

Koncept "apsorbirane doze u maloj masi medija u zraku", takoer poznat i
kao "doza u slobodnom prostoru", su prvi uveli Johns i Cuningham [6] da bi
opisali uinak radijacijske jedinice i proveli dozimetrijske kalkulacije
ukljuujui odnos tkivo-zrak (TAR) i faktor rasijanja (PFS).
1.1.2.
Izvori fotonskih snopova
Fotonski izvori mogu biti izotropni ili anizotropni, u zavisnosti od prostorne

raspodjele emitovanog zraenja, zatim monoenergetski ili heterogeni
(polienergetski), u zavisnosti od energije emitovanih fotona. U radijacionoj
onkologiji najee se kao izvori fotona koriste telekobalt ureaji i linearni
akceleratori.
Izotropni fotonski izvor proizvodi istu brzinu fotonskog fluksa u svim
pravcima, dok brzina fotonskog fluksa kod anizotropnih izvora zavisi od
pravca u kojem se mjeri. Fotonski sprektri za monoenergetski i heterogeni
fotonski snop su prikazani na Slici 1.1.
Slika 1.1. Tipini spektar za (a) monoenergetski i (b) heterogeni fotonski snop
Podruje ispod krive (b) predstavlja ukupni broj fotona u snopu:
d ( h )
dh
dh
(14)
Svi fotoni kod monoenergetskih snopova imaju istu energiju h. Fotoni kod
heterogenih snopova mogu imati energije u intervalu od 0 do hmax, koja je
jednaka kinetikoj energiji elektrona koji udaraju u metu. Na Slici 1.b pikovi
predstavljaju karakteristino zraenje, dok kontinuirani sprektar potjee od
zakonog zraenja. Izvori zraka su najee izotropni, dok su izvori X zraka
anizotropni i proizvode heterogeni spektar.
9
1.1.3. Zakon opadanja intenziteta zraenja sa kvadratom

udaljenosti
Kod eksternalne radioterapije uglavnom se smatra da je izvor takast i da
proizvodi divergentan snop kao to je prikazano na Slici 1.2.
Slika 1.2. Divergentni fotonski snop koji potjee od takastog izvora. Na udaljenosti
fa od izvora S polje ima porvinu A=a2, a na udaljenosti fb B=b2
Ukoliko se posmatra takasti izvor S, te kvadratno polje stranice a (povrine

A=a2) na udaljenosti fa od izvora, i kvadratno polje stranice b (povrina B=b2)
na udaljenosti fb od izvora, ova dva polja su geometrijski povezana sa:
tg =
a/ 2 b/ 2
=
fa
fb
(15)
ili
a fa
=
b
fb
(16)
gdje je ugao izmeu centralne ose i geometrijske ivice snopa.

Fotonski izvor S emituje fotone i proizvodi fotonski fluks A na udaljenosti fa
i fotonski fluks B na udaljenosti fb. Ukupni broj fotona Ntot koji prolazi kroz
10
povrinu A je jednak broju fotona koji prolazi kroz povrinu B (pretpostavlja

se da nema interakcije fotona izmeu povrine A i B), pa se moe pisati:
N tot = A A = B B
A B b 2 f b2
= =
=
B A a 2 f a2
(17)
Zbog ovoga je fotonski fluks obrnuto proporcionalan kvadratu udaljenosti od

izvora. Npr. ukoliko je f b = 2 f a tada je fotonski fluks u taki B jednak
fotonskog fluksa u taki A.
1.1.4. Prodiranje
fantom
fotonskog
snopa
kroz
pacijenta
ili
Fotonski snop koji se iri kroz zrak ili vakuum slijedi zakon opadanja
intenziteta zraenja sa kvadratom udaljenosti. S druge strane, na fotonski
snop koji se iri kroz fantom ili pacijenta, osim zakona opadanja intenziteta
zraenja sa kvadratom udaljenosti, utjee slabljenje i rasijanje fotonskog
snopa. Zbog ova tri efekta, isporuka doze u fantomu ili pacijentu je
kompleksan proces, tako da njeno odreivanje moe biti veoma teak
zadatak.
Direktno mjerenje dozne distribucije unutar pacijenta je nemogue, meutim
za uspjean tretman zraenja pacijenta je neophodno tano i precizno
poznavati doznu distribuciju u zapremini koja se zrai. Ovo se najee
postie koritenjem razliitih funkcija koje povezuju dozu u bilo kojoj taki
pacijenta i poznatu dozu u referentnoj taki u fantomu. Ove funkcije se
uglavnom mjere pomou dostupnih detektora zraenja u tkivno
ekvivalentnim fantomima, dok se doza ili brzina doze odreuju u vodenim
fantomima za specifini set referentnih uslova, kao npr. dubina, veliina
polja, udaljenost izvora od povrine (SSD).
Tipina dozna distribucija du centralne ose megavoltnog fotonskog snopa
koji prodire kroz pacijenta je data na Slici 1.3. [5].
Build-up region
Dozni region izmeu povrine (z=0) i dubine maksimalne doze (z=zmax) kod
megavoltanih snopova se naziva dozni build-up region. Njegovo postojanje
je posljedica relativno dugog dosega sekundarnih naelektrisanih estica
(elektrona i pozitrona), koje se prvo fotonskim interakcijama (fotoelektrini
efekat, Komptonov efekat, produkcija parova) osloboaju u pacijentu, a tek
zatim predaju energiju mediju.
11
Dubina maksimalne doze

Dubina maksimalne doze zmax zavisi od energije fotonskog snopa i veliine
polja.
Tabela 1.1. Nominalne vrijednosti zmax u zavisnosti od energije snopa za polje 5x5
cm2 [4]:
Energija Ortovoltani
Co-60
4MV
6MV
10MV
18MV
25MV
snopa
snop
zmax(cm)
0
0.5
1
1.5
2.5
3.5
5
Pokazuje se da je za datu energiju dubina maksimalne doze najvea za polje
zraenja dimenzija 5x5 cm2. Za polja zraenja vea od 5x5 cm2 dubina
maksimalne doze se smanjuje uslijed rasijanja na kolimatoru i "fletening"
filterima [4].
Slika 1.3.: Distribucija procentualne dubinske doze unutar pacijenta isporuena

megavoltanim fotonskim snopom
Moe se posmatrati nekoliko vanih taaka i regiona. Snop ulazi u pacijenta

na povrini, gdje isporuuje povrinsku dozu Ds. Ispod povrine doza veoma
brzo raste, dostiui maksimalnu vrijednost na dubini zmax, a zatim opada
skoro eksponencijalno, dok ne dostigne vrijednost Dex na izlazu iz pacijenta.
Region izmeu z=0 i z=zmax se naziva build-up region.
12
Povrinska doza
Kod megavoltanih fotonskih snopova, povrinska doza je openito manja od
maksimalne doze koja se postie na nekoj dubini zmax ispod pacijentove koe.
Kod megavoltnih fotonskih snopova, povrinska doza zavisi od energije
snopa i veliine polja.
to je via energija upadnog snopa manja je povrinska doza, tako da je,
naprimjer, za polje 10x10 cm2 povrinska doza 30% od maksimalne doze za
energije Co-60, 15% za energiju 6MV, a 10% za energiju 18MV. Za datu
energiju snopa povrinska doze se poveava sa veliinom polja. Mala
povrinska doza u odnosu na maksimalnu dozu se naziva efekat potede
koe i predstavlja veliku prednost pri koritenju megavoltanih snopova u
odnosu na ortovoltane prilikom tretiranja dubinskih tumora. Ortovoltani
snopovi ne pokazuju efekat potede koe i njihova maksimalna doza je na
povrini koe.
Povrinskoj dozi doprinose i:
-fotoni rasijani od kolimatora,
-fotoni koji se odbiju od pacijenta,
-visokoenergetski elektroni nastali interakcijom fotona u zraku.
1.1.5. Parametri kod tretmana zraenja

Eksternalna radioterapija fotonskim snopovima se obavlja pomou tri vrste
tretmanskih maina: maine za proizvodnju X zraka, teleterapijske jedinice
(najee Co-60) i linearnih akceleratora. Glavni parametri kod ekternalne
isporuke doze fotonskim snopovima su: dubina tretmanskog mjesta, veliina
polja, SSD ili SAD u zavisnosti od postavke tretmana i energija snopa.
Apsorbovana doza
Prvi korak pri odreivanju raspodjele apsorbovane doze unutar pacijenta je
odreivanje razliitih doza du centralne ose snopa.
Apsorbovana doza je jednaka energiji dE koju apsorbuje jedinica mase dm
[6]:
D=
dE
dm
(18)
SI jedinica za aposrbovanu dozu je:
13
[D ] = 1 J
kg
= 1Gy
(19)
Doza na nekoj dubini e zavisiti od mnogo faktora: veliina polja, energija

snopa, dubina u pacijentu, udaljenost izvor-koa.
Doza du centra polja se najee opsiuje se sa slijedeim veliinama:
veliinama: procentualna dubinska doza (PDD), odnos tkivo-zrak (TAR),
odnos tkivo-fantom (TPR) i odnos tkivo-maksimum (TMR).
Procentualna dubinska doza (PDD)
PDD se definie kao odnos doze na nekoj dubini d u fantomu i doze na nekoj
referentnoj dubini u fantomu d0 (Slika 1.4).
PDD(d , d 0 , Ad , s) =
Dd
100
Dd 0
(20)
Slika 1.4. Fantom, izvor i referentne take
PDD zavisi od etiri veliine: d-dubina na kojoj odreujemo PDD, d0referentna dubina, Ad-veliina polja na dubini d i s-udaljenost izvor-koa.
Vrijednosti PDD-a du centralne ose snopa se mjeri pomou pokretnog
detektora, pri emu SSD ostaje konstantan (najee 100 cm).
Odnos tkivo zrak (TAR)
TAR se definie kao kao odnos doze DQ ili brzine doze u nekoj taki du
centralne ose snopa i doze DQ' ili brzine doze u istoj taki u zraku (Slika 1.5.)
[7].
14
TAR ( z , AQ , h ) =
DQ
(21)
DQ '
TAR zavisi od tri veliine: z-dubina na kojoj se odreuje TAR, AQ, veliina
polja na dubini z i h-energija snopa.
TAR je pogodan za opis niskoenergetskih snopova. Za vie energije je
potrebno uvesti koncept TPR-a.
Odnos tkivo-fantom (TPR)
TPR ili odnos tkivo-fantom (Slika 1.6.) se definie kao [7]:
TPR ( z , AQ , h ) =
DQ
Dref
(22)
pri emu je DQ doza u taki Q u fantomu na centralnoj osi snopa, a DQref

doza u fantomu na referentnoj dubini zref (najee 5 cm ili 10 cm) na
centralnoj osi snopa.
15

Ukoliko je referentna dubina zref jednaka dubini maksimalne doze zmax odnos
tkivo-fantom se naziva odnos tkivo-maksimum (TMR) [7].
Veliina polja zraenja
Snopovi koji se koriste u radioterapiji imaju razliite oblike koji su uglavnom
rezultat kompromisa izmeu oblika mete i potrebe za jednostavnou oblika
polja zraenja zbog vee preciznosti. Najee se oblici polja zraenja
klasificiraju u etiri grupe: kvadratna, pravougaona, kruna i nepravilna.
Oblikovanje polja zraenja se vri radi zatite vitalnih organa i nepotrebnog
zraenja zdravih tkiva. Oblik polja je prvenstveno odreen lokacijom tumora
i rasporedom metastaza. Za oblikovanje polja zraenja se najee koriste
zatitni blokovi koji su napravljeni od olova. Debljina bloka mora osigurati
adekvatnu zatitu eljenog podruja. U veini sluajeva, dozvoljen je
prolazak do 5% primarnog snopa kroz zatitni blok do zdravog tikva.
Debljina olova od 4,5 do 5 poludebljina (HVL) e osigurati da manje od 5%
primarnog snopa proe kroz blok. Debljina olovnog bloka zavisi od kvalitete
(energije) snopa. Blokovi se prave od legura koje imaju relativno nisu taku
topljenja i lahko se oblikuju, dok su na sobnoj temperaturi tvri od olova.
Pratei radiografski snimak tumora, icom se oblikuje stiropor, koji se zatim
stavlja u istopljenu leguru pri emu se dobija blok eljenog oblika. Danas su
u upotrebi vieslojni sistemi koji automatski prilagoavaju oblik snopa
situaciji. Kvadratna i pravougaona polja se dobijaju pomou kolimatora koji
su instalirani u radioterapijsku mainu, kruna polja specijalnim
kolimatorima koji predstavljaju dodatak tretmanskoj maini, dok se za
nepravilna polja prave namjenski zatitni blokovi ili vieslojni kolimatori koji
se dodaju na ureaj prilikom tretmana.
16
Izvanosni odnos i profil snopa

Dozna distribucija du centralne ose snopa daje samo djeliminu informaciju
koja je potrebna da bi se adekvatno i precizno odredila doza unutar
pacijenta. 2-D i 3-D dozne distribucije se odreuju iz podataka du centralne
ose i izvanosnih profila snopa.
U najjednostavnijoj formi, izvanosni podaci su dati sa profilima snopa
izmjerenim normalno na centralnu osu snopa na datoj dubini u fantomu.
Dubina mjerenja je tipino na dubini maksimalne doze ili na 10 cm. Primjer
tipinih doznih profila izmjerenih na razliitim dubinama u vodi za dva polja
(10x10 cm2 i 30x30 cm2) i snop energije 10MV je dat na Slici 1.7. [4]
Slika 1.7. Primjer profila snopa za dva razliita polja povrina (10x10 cm2 i 30x30
cm2) i snop energije 10 MV u vodenom fantomu.
Kombinirajui doznu distribuciju du centralne ose snopa i izvanosne dozne

podatke, mogue je dobiti 2-D i 3-D doznu distribuciju.
Izvanosni odnos (OAR) se definie kao odnos doze u nekoj vanosnoj taki i
doze na centralnoj osi snopa koja se nalazi na istoj dubini u fantomu.
17
Profili megavoltanih snopova X zraka se sastoje od tri razliita regiona:

centralnog, penambre i umbre.
Centralni region predstavlja centralni dio profila koji poinje od centralne ose
a zavrava unutar 1-1.5 cm od ivica geometrijskog polja snopa. Veliina
geometrijskog polja se obino definie kao prostor izmeu 50% doznih
taaka na profilu snopa. Kod linearnih akceleratora na centralni region
utjee i energija elektrona koji udaraju u metu, atomski broj mete, atomski
broj materijala od kojeg je napravljen fletening filter te njegov geometrijski
oblik.
U doznom regionu penambre doza se veoma brzo mijenja to zavisi i od
kolimatora koji oblikuju polja i veliine izvora. Pad doze oko geometrijskih
ivica snopa je sigmoidnog oblika koji se nastavlja u rep penambra regiona,
koji predstavlja malu komponentu doze, koja je rezultat transmisije kroz
kolimator (transmisiona penambra), konanih dimenzija izvora (geometrijska
penambra) i rasijanja X zraka u pacijentu (rasijana penambra). Ukupna
penambra je fizikalna penambra koja je suma tri individualne penambre:
transmisione, geometrijske i rasijane). Fizikalna penambra zavisi od energije
snopa, veliine izvra, SSD-a, udaljenosti kolimatora i izvora i dubine u
fantomu.
Umbra je region izvan polja zraenja, daleko od ivica polja. Doza u ovom
regionu je veoma mala i ona je rezultat proputenog zraenja kroz kolimator
i zatitnu glavu.
Uniformnost polja kvantitativno odreuju dva parametra: spljotenost snopa
(polja) i simetrija snopa (polja).
Spljotenost snopa
Spljotenost (izravnatost) snopa F se rauna na osnovu maksimalne Dmax i
minimalne Dmin vrijednost doze unutar 80% centralnog dijela irine snopa,
prema izrazu [4]:
F=
D max D min
100
D max + D min
(23)
Smatra se prihvatljivim, ukoliko F ima manju vrijednost od 3% (mjereno u

vodenom fantomu na dubini od 10 cm, pri SSD=100 cm, i za najvee
mogue polje, u najee 40x40 cm2).
Simetrija snopa
Simetrija snopa S se najee odreuje na dubni maksimalne doze zmax.
Smatra se prihvatljivim ukoliko se doze u dvije take, koje su na jednakoj
udaljenosti od centralne ose snopa, ne razlikuju vie od 2% [4].
18
1.1.6. Izodozne distribucije u vedenim fantomima

Fizikalne karakteristike snopova zraenja se obino mjere u vodenim
fantomima pod slijedeim standardnim uslovima:
homogen fantom,
ravna povrina fantoma,
upadni snop normalan na povrinu fantoma.
Povrinske i zapreminske promjene dubinske doze se prikazuju izodoznim
krivim ili izodoznim povrinama, koje predstavljaju take u kojima je doza
jednaka u zapremini od interesa.
Izodozne krive i povrine su najee prikazane u intervalima apsorbovane
doze i izraavaju se kao procentualna doza u odnosu na referentnu taku.
Izodozni grafik za jedan snop se sastoji od familije izodoznih krivih
predstavljenih u pravilnim intervalima PDD-a. Pri normalizaciji vrijednosti
doze koriste se dvije konvencije (Slika 1.8.):
-
za SSD postavku sve vrijednosti su normalizirane u odnosu na 100 u

taki P na centralnoj osi snopa,
za SAD postavku sve vrijednosti su normalizirane na 100 u odnosu na
izocentar.
Slika 1.8. Izodozni grafik za Co-60 u vodenom fantomu: (a) SSD postavka (10x10
cm2, SSD=80 cm); (b) SAD postavka (10x10 cm2, SAD=100cm, dubina izocentra 10
cm)
19
U blizini ivica snopa, u regionu penambre doza veoma brzo opada sa

poveanjem udaljenosti od centralne ose snopa. Ovaj pad doze nije
uzrokovan samo geometrijskom penambrom nego i nedostatkom rasijanja.
Izvan geometrijskih granica snopa i penambre, promjena doze je rezultat tri
doprinosa:
(i) rasijanja od polja zraenja,
(ii) curenja zraenja kroz kolimator i zatitnu glavu ureaja,
(iii) rasijanja od kolimacionog sistema.
Parametri koji utjeu na doznu distribuciju kod jednog snopa su: kvalitet
snopa, veliina izvora, kolimacija snopa, veliina polja, SSD i udaljenost
izvora od kolimatora.
Mjerenja neophodna za izodozne grafike se izvode jonizacionim komorama,
detektorima sa vrstim materijalom, standardnim radiografskim i
radiohromatskim filmovima. Osim dirketnim mjerenjima izodozni grafici se
mogu dobiti koristei razliite algoritme za planiranje tretmana.
Tretiranje tumora se vrlo rijetko obavlja samo jednim snopom. Dubinski
tumori se najee tretiraju sa dva ili vie snopova da bi se postigla
prihvatljiva dozna distribucija unutar tumora, ali i okolnog zdravog tkiva.
Doza na tumor po pravilu je vea nego doza na okolno zdravo tkivo i dozna
distribucija unutar tumora bi trebala biti homogena sa odstupanjima od 7%
do -5%, ukoliko je to mogue [4].
Dozna distribucija unutar fantoma za jedno polje
U klinikim situacijama snop ne mora nuno da pada pod pravim uglom i
pacijentova povrina moe biti zakrivljena ili moe imati nepravilan oblik za
to je neophodno koristiti korekcije za nepravilne konture. Takoer neka
tkiva koja se zrae, npr. plua ili kosti, imaju razliitu gustinu od gustine
vode, to zahtjeva upotrebu korekcija za heterogena tkiva.
Izodozne distribucije unutar pacijenta se mogu vriti na dva razliita naina:
algoritmima baziranim na korekcijama,
algoritmima baziranim na modelima.
Algoritmi bazirani na korekcijama koriste dozne podatke izmjerene u
vodenom fantomu sa ravnom povrinom i normalnim upadnim snopom, kao
i razliite metode koje koriguju nepravilne konture pacijenta i nagib upadnog
snopa.
20
Algoritmi bazirani na modelima koriguju navedene probleme modeliranjem

doznih distribucija na osnovu fundamentalnih principa i pojedinanih
prorauna za sve geometrijske i fizikalne karakteristike tretmana pacijenta.
Prije klinike upotrebe ovih algoritama neophodno je eksperimentalno
provjeriti podatke, to u pojedinim sluajevima moe biti veoma kompliciran
zadatak. Kod konvencionalnih tehnika tretmana algoritmi bazirani na
korekcijama rade veoma dobro i produciraju pouzdane dozne distribucije. Za
nove sofisticirane tehnike tretmana, ove tehnike postaju problematine, te su
potrebne radikalne korekcije, dok su algoritmi bazirani na modeliranju vrlo
obeavajui, ali su jo uvijek u razvoju [4].
Korekcije za nepravilne konture i kosi upadni snop
Snop zraenja koji prolazi kroz nepravilnu pacijentovu povrinu daje
izodoznu distribuciju koja se veoma razlikuje od standardne dozne
distribucije kod ravne povrine i normalnog upadnog snopa. Pri rjeavanju
ovog problema koriste se dva razliita pristupa:
efekat se moe korigovati razliitim raunskim metodama,
efekat se moe izbjei koritenjem razliitih klinova, bolusa i
kompenzatora.
Mnogo jednostavnije su tehnike kojima se kompenzira nedostajue tkivo.
Klinasti filteri se koriste ukoliko upadni snop odstupa od pravog ugla.
Upotrebljavaju se dvije vrste ovih filtera:
fizikalni klinovi koji su napravljeni od olova, mesinga ili elika. Kada se
smjeste u snop zraenja uzrokuju jako smanjenje intenziteta snopa;
dinamiki klinovi.
Faktor proputanja klina se definie kao odnos doza na dubini zmax u
vodenom fanomu na centralnoj osi snopa sa i bez filtera.
Bolus je materijal koji je ekvivalentan tkivu, a postavlja se direktno na
povrinu koe da bi popunio neravnine na pacijentovoj koi i obezbijedio
ravnu upadnu povrinu za snop. Pri koritenju bolusa kod tretiranja
megavoltanim snopovima smanjuje se efekat potede koe, poto se dubina
maksimalne doze pomjera prema povrini tijela pacijenta.
Kompenzatori se koriste isto kao i bolusi, s tim da koritenje kompenzatora
zadrava efekat potede koe. Kompenzatori se postavljaju na udaljenosti 1520 cm od povrine koe, to ne utjee na efekat potede koe.
21
Korekcije na nehomogenosti tkiva

Standardni izodozni grafici i dubinske doze se daju za homogeni vodeni
fantom. Snop zraenja koji se koristi kod tretmana pacijenata uglavnom
prolazi kroz razliita tkiva koja se po svom atomskom broju i gustoi mogu
razlikovati od vode. Ove tkivne nehomogenosti (heterogenosti) utjeu na
isporuku doze i mogu rezultirati izodoznom distribucijom koja se veoma
razlikuje od distribucije dobivene u vodenom fantomu. Efekti nehomogenosti
na doznu distirubuciju zraenja zavise od gustoe, veliine i atomskog broja
nehomogenosti i mogu se podijeliti u dvije razliite grupe:
poveanje ili smanjenje slabljenja primarnog snopa to utjee na
distribuciju rasijanog zraenja,
poveanje ili smanjenje fluksa sekundarnih elektrona.
Pri razmatranju efekta nehomogenosti znaajna su tri regiona : (1) Taka od
interesa P je locirana ispred nehomogenosti, (2) taka od interesa P je unutar
nehomogenosti, (3) taka od interesa P je iza nehomogenosti.
U regionu (1), ispred nehomogenosti, posebno kod megavoltanih snopova,
nema utjecaja nehomogenosti na dozu.
U regionu (2) na dozu utjeu uglavnom promjene u fluksu sekundarnih
elektrona, dok promjene u slabljenju primarnog snopa imaju neto manji
utjecaj. U uslovima elektronske ravnotee, za dati fluks fotona, odnos
apsorbovanih doza u dva razliita medija je jednak odnosu masenih
apsorpcionih koeficijenata za ova dva medija [4].
U regionu (3) na dozu prvenstveno utjee slabljenje primarnog snopa, a
manje, promjene u rasijanju.
Iza zdravih plua (gustoe 0.3 g/cm3) doza u mehkim tkivima e se poveati,
dok e se iza kostiju (gustoa 1.6 g/cm3) doza smanjiti u poreenju sa dozom
izmjerenom u vodenom fantomu. Tipine korekcije doze za prolazak
fotonskog snopa kroz 1 cm plunog tkiva su 3%, 2% i 1% za snopove
energija 4,10 i 20 MV, redom [4].
Zatitni efekat kosti", tj. smanjenje doze uslijed prolaska zraenja kroz
kotano tkivo, jako zavisi od energije snopa, a naroito je izraen za energije
rendgenskog zraenja, zbog dominacije fotoelektrinog efekta na niskim
energijama.
22
1.1.7. Isporuka
snopom
doze
jednim
fotonskim
eksternalnim
Izlazna snaga maina za proizvodnju X zraka i izotopskih jedinica je obino

data u centigreyima u minuti (cGy/min) na dubini zmax u fantomu, dok je
izlazna snaga za linearne akceleratore data u centigreyima po monitor
jedinici (cGy/MU) na dubini zmax u fantomu. Jonizacione komore kod
linearnih akceleratora su podeene tako da izlaznom snopu odgovara 1
cGy/MU na dubini zmax za polje 10x10 cm2 i SSD=100 cm (Slika 1.9.).
Slika 1.9. Geometrija SSD postavke
cGy
D& P ( z max ,10,100, h ) = 1
MU
(24)
&
Brzina doze u taki P D p ( z max , A,100, h ) za proizvoljno polje veliine A se
odreuje iz brzine doze u taki P za polje veliine
D& P ( z max ,10,100, h )
i relativnog doznog faktora RDF:
D& P ( z max , A,100, h ) = D& P ( z max ,10,100, h ) RDF ( A, h )
10x10
cm2
(25)
Relativni dozni faktor RDF se definie kao odnos doze DP ( z max , A, f , h ) u taki
P fantoma za polje A, i doze DP ( z max ,10, f , h ) u taki P fantomu za polje

10x10 cm2:
RDF ( A, h ) =
DP ( z max , A, f , h )
DP ( z max ,10, f , h ) .
(26)
23
Broj monitor jedinica MU (MUs) potreban da se tumoru isporui doza TD u

taki
Q,
koristei
jedno
polje
povrine
A
se
rauna
kao
TD& , brzina doze na tumor):
( D& Q = TD& = (TD ) /( MU ),
MU =
TD
D& P ( z max ,10,100, h ) RDF ( A, h ) PDD ( z , A, f , h ) .
(27)
& (z ,10,100 , h) - Brzina doze u taki P, za

gdje je TD- Doza na tumor, D
P
max
SAD
polje 10x10cm2 i udaljenost izvor- koa 100 cm, RDF(A, h) -Relativni dozni
faktor za energiju snopa h i polje povrine A , PDD( z, A , f , h ) -Procentualna
dubinska doza na dubini z, za polje veliine AQ, udaljenost izvor koa f i
energiju snopa h.
Slino i za SAD postavku (Slika 1.10.), broj monitor jedinica MU koje su

potrebne da se tumoru isporui doza TD u taki Q jednim izocentrinim
snopom sa veliinom polja AQ, se moe priblino izraunati iz slijedee
relacije:
Slika 1.10. Geometrija SAD postavke
f
TD
MU =

& (z ,10,100 , h ) RDF(A, h) TPR (z, A , h ) f + z
D
P
max
SAD
Q
ref
(28)
& (z ,10,100 , h) - Brzina doze u taki P, za

gdje je TD- Doza na tumor, D
P
max
SAD
polje 10x10cm2 i udaljenost izvor-osa rotacije 100cm, RDF(A, h) -Relativni
dozni faktor za energiju snopa h i polje povrine A , TPR (z, A Q , h) -Odnos
tkivo fantom na dubini z, veliini polja A i energiji snopa h, f udaljenost
izvor-osa rotacije i zref referentna dubina.
24
1.2.
RELATIVNA DOZNA MJERENJA SA JONIZACIONOM

KOMORAMA
Jonizacione komore se u klinikoj fizici koriste ne samo za kalibraciju

fotonskih i elektronskih snopova u referentnoj taki u fantomu, nego i za
relativna mjerenja razliitih parametara i doznih funkcija. Zavisnost doznih
korekcionih faktora od energije snopa je veoma vana kod relativnih doznih
mjerenja, dok se u veini drugih situacija moe zanemariti. Za mjerenje
razliitih tipova doza, u razliitim situacijama, koriste se razliite jonizacione
komore. Naprimjer:
Doze i brzine doza u referentnoj taki u fantomu za megavoltane

elektronske snopove iznad 10MeV mjere se sa cilindrinim
jonizacionim komorama relativno velike zapremine (0.6 cm3).
Relativne dozne distribucije (npr. PDD due centralne ose) za fotonske
snopove iza zmax i elektronske snopove se uglavnom mjere cilindrinim
jonizacionim komorama male zapremine (0.1 cm3).
Povrinske doze i doze u build-up regionu se mjere pomou
jonizacionih komora sa paralelnim ploama.
Tipine PDD krive za megavoltane snopove se dobivaju mjerenjima
pomou jonizacionih komora sa paralelnim ploama sa pozitivnim i
negativnom polaritetom (Slika 1.11.).
Slika 1.11. Dubinske doze izmjerene jonizacionom komorom sa paralelnim

ploama. U build-up regionu pozitivni polaritet proizvodi vee oitanje od
negativnog polariteta. Iza zmax oba polariteta daju isto oitanje.
U build-up regionu pozitivni polaritet komore proizvodi vei signal

nego negativni polaritet. Razlika u polaritetima je najvie izraena na
25
povrini fantoma, dok potpuno nestaje na dubini zmax i dalje. Na

dubini zmax i iza,
mjerenja bi se trebala izvoditi cilindrinom
jonizacionom komorom male zapremine. U build-up regioni cilindrina
komora e oitati nerealno visok signal zbog velike debljine zidova.
U build-up regionu mjerenja se izvode i pri pozitivnom i negativnom
polaritetu komore i kao tana vrijednost doze se uzima srednja
vrijednost doza dobivenih pri razliitim polaritetima. Uzimanjem
srednje vrijednosti iz rezultata se eliminira Komptonova struja koja je
rezultat fotonskih interakcija unutar komore. U doznom build-up
regionu ove interakcije uzrokuju gubitak elektrona koji ne stiu do
elektroda. Ova Komptonova struja uzrokuje oitanje manjeg signala
kod negativnog polariteta dok se pri pozitivnom polaritetu dogaa
suprotno.
Za dubine iza zmax, i pri pozitivnom i negativnom polaritetu javlja se
isto oitanje zbog elektronske ravnotee na elektrodama.
Efikasnost skupljanja jona ne zavisi samo od potencijalne razlike izmeu
elektroda nego i od brzine doze u upljini jonizacione komore. Zbog ovoga, u
principu, kada se mjere dubinske doze, efikanost skupljanja jona se treba
posmatrati kao funkcija dubine u fantomu. U praksi, sve dok je
rekombinacija jona manja od 2%, promjene u rekombinaciji jona sa dubinom
se zanemaruju pri mjerenju relativne dubinske doze.
26
1.3. KALIBRACIJA FOTONSKIH I ELEKTRONSKIH SNOPOVA

Openito govorei,
komponente:
standardni
dozimetrijski
sistem
sadri
slijedee
(a) jednu ili vie jonizacijskih komora, ukljuujui elektrinu opremu i sve
dodatne kablove za razliite svrhe,
(b) ureaj za mjerenje (elektrometar),
(c) jedan ili vie fantoma.
Jonizacione komore su najpraktinija i najzastupljenija vrsta dozimetara za
precizna mjerenja u radioterapiji. Mogu se koristiti kao relativni ili apsolutni
dozimetri. Zapremina komore je ispunjena zrakom i doza ili brzina doze se
dobija iz jonizacionog naboja Q ili jonizacione struje I, koji nastaju kao
posljedica zraenja zraka mase mair u komori. Naboj Q i masa zraka mair su
povezani sa apsorbovanom dozom u zraku Dair:
Dair =
Q Wair
,
m air e
(29)
gdje je Wair srednja energija potrebna za produkciju jonskog para u zraku.

Cilindrine jonizacione komore se koriste pri kalibraciji radioterapijskih
snopova X zraka srednjih energija od priblino 80 keV (60Co),
visokoenergetskih fotonskih snopova, elektronskih snopova energija oko 10
MeV, terapeutskih protona i tekih jona. Zapremina upljine komore bi
trebala biti od 0.1 cm3 do 1 cm3. Ova veliina zapremine bi trebala osigurati
dovoljnu osjetiljvost i mogunost mjerenja doze u taki. Dijametar ovakvih
komora nije vei od 7 mm, a duina nije vea od 25 mm. Komora mora biti
tako poravnata da radijacioni fluks prolazi uniformno kroz popreni presjek
upljine komore.
Ureaj za mjerenje struje ili naboja se sastoji od elektrometra i napojne
jedinice za polarizaciju napona u jonizacijskoj komori. Poeljno je da
elektrometar ima digitalni displej.
Elektrometar i jonizacijska komora mogu biti posebno kalibrisani.
Voda je od strane IAEA preporuena kao medij za fantome kod mjerenja
apsorbovane doze i kod elektronskih i kod fotonskih snopova zraenja.
Dimenzije fantoma trebaju biti takve da ima jo minimalno 5 cm od najveeg
polja zraenja do ivica fantoma.
27
1.3.1. Korekcioni faktori

Kalibracioni faktor za jonizacionu komoru je validan samo za referentne
uslove koji se primjenjuju na kalibraciju. Bilo koje odstupanje od referentnih
uslova zahtjeva korekciju pomou odgovarajuih faktora.
Pritisak, temperatura i vlanost

S obzirom da su tzv. vazdune jonizacione komore ispunjene zrakom i imaju
direktan kontakt sa okolinom, varijacije u ambijantalnoj temperaturi i
pritisku mogu utjecati na gustou zraka u komori. Zbog toga se uvodi
korekcioni faktor KTP na ambijentalnu temperaturu i pritisak:
K TP =
(273,2 + T) P0
(273.2 + T0 ) P
(30)
gdje su P i T su vrijednosti pritiska i temperature zraka u vrijeme mjerenja, a

P0 i T0 su referentne vrijednosti (P0 = 101.3 kPa i T0= 20C) [8].
Korekcije na vlanost zraka nisu potrebne ukoliko se kalibracioni faktor
odnosi na relativnu vlanost od 50%.
28
Efekat polariteta
Pri komisioniranju uvijek se mora provjeriti oitanje jonizacione komore
koritenjem polarizacijskog potencijala suprotnog polariteta [8].
Ako jonizaciona komora proizvodi mjerljive efekte polariteta, vrijednost
najblia stvarnoj moe se dobiti usrednjavanjem oitanih apsolutnih
vrijednosti za oba polariteta.
Korekcioni faktor kpol za oitanje jonizacione komore,
polarizacijski potencijal suprotnog polariteta, dat je sa [8]:
k pol =
koja
koristi
M+ + M
(31)
2M
pri emu su M+ i M- oitanja na elektrometru, dobivena pri koritenju

pozitivnog i negativnog polariteta.
Rekombinacija jona
Nepotpuno sakupljanje naboja u jonizacionoj komori zahtjeva upotrebu
rekombinacionog korekcionog faktora ks [8]. Efekat nepotpunog sakupljanja
naboja zavisi od geometrije jonizacione komore i upotrijebljenog napona
polarizacije.
Rekombinacioni faktor ks pri normalnom radnom naponu se moe nai kao
[9]:
k s = a 0 + a1 (
M1
M
) + a 2 ( 1 )2
M2
M2
(32)
pri emu si M1 i M2 vrijednosti oitane pri polarizirajuim naponima V1 i V2,

redom, a a0, a1 i a2 su parametri fitovanja na kvadratnu krivu [10].
Vrijednosti za parametare fitovanja ai najee se daju tabelarno (Tabela
1.2.).
Tabela 1.2. Vrijednosti parametara fitovanja ai
V1/V2
2.0
2.5
3.0
3.5
4.0
5.0
a0
2.337
1.474
1.198
1.080
1.022
0.975
a1
-3.636
-1.587
-0.875
-0.542
-0.363
-0.188
a2
2.299
1.114
0.677
0.463
0.341
0.214
29
Izbor indeksa kvaliteta snopa

Za visokoenergetske fotone proizvedene klinikim akceleratorima kvalitet
snopa Q je odreen odnosom tkivo-fantom, TPR20,10. Najvanija
karakteristika indeksa kvalitete snopa TPR20,10 je njegova nezavisnost od
elektronske kontaminacije upadnog snopa. Indeks kvalitete snopa je takoer
mjera efektivnog koeficijenta slabljanja koji opisuje priblino eksponencijalni
pad dubinske doze iza dubine maksimalne doze. [11-13]
TPR 20,10 je odnos apsorbovanih doza na dubini od 20 i 10 cm u vodenom
fantomu za polje zraenja 10x10 cm2, pri emu je udaljenost izvor-komora
konstantan i iznosi 100 cm, ili:
TPR 20 ,10 = 1.2661 PDD 20 ,10 0.0595
(33)
gdje je PDD 20,10 odnos procentualne dubinske doze na dubini od 20 cm i 10

cm, za polje zraenja dimenzija 10x10 cm2 i SSD=100 cm [14]. Ova
empirijska jednakost je dobivena iz uzorka od skoro 700 akceleratora i
zadovoljava ranije fitovanje [15] koriteno u TRS-277 [16].
30
1.4. O KLINIKOM KOMISIONIRANJU

Komisioniranje je jedan od najvanijih dijelova cijelog programa osiguranja
kvalitete (QA) i za RTPS i za proces planiranja. Komisioniranje podrazumjeva
testiranje funkcija sistema, registriranje razliitih mogunosti i provjeru
sposobnosti algoritama za proraun doze da reprodukuju proraune za doze.
U ovom radu su prvenstveno od interesa visokoenergetski fotonski snopovi,
koji se i najee koriste u radioterapiji, i verifikacija prorauna doza kroz
testove komisioniranja, ali samo za tipine tehnike tretmana.
Svrha testiranja je potvrditi da radioterapijski proces, poevi od CT
skeniranja, anatomskog modeliranja, planiranja tretmana i prorauna
monitor jedinica u vremenu (MU/vrijeme) kod linearnih akceleratora ili
vremena tretmana kod telekobalta, ispravno funkcionie za tipine tehnike
tretmana, to bi rezultiralo validnim rezultatima sa zadovoljavajuom
preciznou.
U toku klinikog komisioniranja preformanse RTPS sistema e biti
provjerene za tipine konvencionalne radioterapijske tehnike, ukljuujui
komparaciju izraunatih i izmjerenih vrijednosti doza za semiantropomorfni
fantom i provjere prorauna odnosa MU i vremena tretmana. Za procedure
klinikog komisioniranja, potreban je CIRS fantom, model 002LFC. Fantom
je opremljen sa setom dodataka razliite elektronske gustoe, koji
omoguavaju da se provjeri procedura konverzije CT broj - elektronska
gustoa.
Struktura testova je takva da se prvo izvre provjere distribucije doza za
jedan snop, zatim standardne tehnike za vie snopova i na kraju kompleksne
tehnike sa vie polja. Ove provjere imaju za primarni cilj potvrdu da se
planirane apsolutne doze isporuene vodenom fantomu slau sa rezultatima
dobivenim mjerenjima.
Procedure klinikog komisioniranja su proveli uesnici IAEA CRP
(International Atomic Energy Agency Coordinated Research Project) kroz
pilot studiju, to je imalo za cilj provjeru praktinosti preporuka i
prihvatljivost vremena izvoenja procedura. Pilot studija ukljuuje
komparaciju rezultata testova koji su tabelarno grupisani za razliite RTPS
algoritme [17].
Rezultati RTPS komisioniranja se mogu koristiti kao referentni podaci za
periodine provjere QA programa, koji provjerava integritet hardvera, softver
i prenos podataka.
31
2. MATERIJAL I METODE RADA

2.1. TESTOVI KLINIKOG KOMISIONIRANJA
2.1.1. Opa razmatranja
Cjelokupna karakterizacija, provjere algoritama i softversko testiranje
algoritama za proraun doza, koji se koriste kod RTPS, najee prevazilaze
mogunosti veine radioterapijskih ustanova. Zbog toga je IAEA utvrdila niz
neophodnih testova, koji bi trebali pomoi institucijama da izvre provjeru
algoritma za proraun fotonskih doza pri radioterapiskim tehnikama koje e
se kliniki koristiti. Korisnik mora definisati vrste tretmana koje e biti
koritene, osigurati odgovarajue ulazne podatke, izvriti podeavanje
fotonskog snopa, dobiti set izmjerenih vrijednosti za RTPS sistem, analizirati
rezultate i konano biti odgovoran za provjeru algoritama za proraun doza
koji e biti testiran, a poslije i kliniki koriten.
Test prihvatljivosti bi morao biti izveden zajedno sa ovlatenim
predstavnikom isporuioca opreme, koritenjem podatka za preinstalirani
snop, da bi se korisniku pokazalo da e se dobiti priblino isti rezultati kao i
kod fabrikih testiranja.
Poslije kompletnog testa prihvatljivosti, set izmjerenih podataka mora biti
uneen u sistem zbog modeliranja snopa. Procedura modeliranja snopa mora
biti validna u poreenju sa razlikama u mjerenoj i izraunatoj dozi ija e
tolerancija biti data u nastavku. Testiranje uslova mora ukljuivati otvorena,
nepravilna i polja sa klinastim filterima mjerena u homogenom vodenom
fantomu. Obavezno je da se modeliranje i provjeravanje snopa izvri za svaki
algoritam koji e biti kliniki koriten.
Anatomski testovi se odnose na kreiranje anatomskog modela za planiranje
tretmana. Dozimetrijski testovi su dizajnirani tako da pokrivaju veliki broj
tretmanskih tehnika koje se koriste u klinike svrhe.
2.1.2. Fantom za testove klinikog komisioniranja

Osobine fantoma pogodnih za komisioniranje i QA RTPS sistema su date u
TRS-430 i IAEA TECDOC-1583 [17]. Potrebno je razmotriti nekoliko razliitih
kategorija:
CT fantom:
32
-provjera konverzije odnosa CT broja i relativne elektronske

gustoe (RED),
-ocjena geometrije snopa,
-stvaranje digitalnog rekonstruisanog radiografa (DRR),
-rekonstrukcija u vie ravni.
Ploasti geometrijski fantom:

- voda/tkivo ekvivalentan materijal,
- mogunost za film dozimetriju,
- provjera korekcija za nehomogenosti.
Antropomorfni fantom:
- dozimetrijska mjerenja za tipine ili specijalne tretmanske
tehnike.
Testovi klinikog komisioniranja se baziraju na koritenju CIRS Toraks

fantoma model 002LFC. Ovaj fantom se bira jer je komercionalno dostupan i
zadovoljava veinu prethodno nabrojanih uslova. Koritenje drugih fantoma
za testove klinikog komisioniranja je mogue, ali zahtjeva prilagoavanje
testova geometrije i izbor odgovarajuih taaka mjerenja.
CIRS toraks fantom je eliptinog oblika i predstavlja srednji ljudski torzo po
proporcijama, gustoi i dvodimenzionalnoj strukturi. Tijelo fantoma je
napravljeno od razliitih materijala, koji imaju apsorpcione osobine
ekvivalentne vodi, pluima i kostima. Fantom sadri deset upljina
predvienih za postavljanje draa za jonizacione komore. Drai su izraeni
od istog materijala kao i odgovarajui dijelovi fantoma. U drae postavljaju
se odgovarajue jonizacione komore, to omoguava mjerenje doze u
razliitim takama unutar fantoma. Raspored upljina omoguava da se
mjere doze u najkritinijim takama toraksa. Jedna polovina fantoma je
podjeljena u 12 sekcija, svaka debljine 1 cm da bi se mogao postaviti
radiografski ili radiohromatski film. Ravnanje i odgovarajua orjentacija
fantoma se postie odgovarajuom bazom i draem. Fantom je kompletiran
sa setom od etiri certificirana umetka razliitih elektronskih gustoa (miii,
kosti, plua i masna tkiva).
Oznaka u obliku kriia, koja je locirana na vrhu fantoma i dvije dodatne
bone oznake, omoguavaju podeavanje fantoma u odnosu na izocentar
radioterapijskog ureaja.
33
Mjerenja prilikom klinikog komisioniranja vre se jonizacionom komorom

koja je prethodno kalibrisana i smjetena u odgovarajuu upljinu fantoma.
Tabela 2.1. Referentne gustoe materijala koji su dodatak CIRS fantomu [17]
Plua
Kosti
Miii
Masno tkivo
Plastina voda
gustoa (g/cm3)
elektronska
gustoa po cm3
x 1023
0.21
1.60
1.06
0.96
1.04
0.69
5.03
3.48
3.17
3.35
relativna
elektronska
gustoa u
odnosu na
vodu
0.207
1.506
1.042
0.949
1.003
Slika 2.1. Toraks fantom (CIRS model 002LFC)
2.1.3. Opis testa klinikog komisioniranja

Testovi klinikog komisioniranja obuhvataju veliki broj tipinih klinikih
situacija. Testovi su struktuirani tako da se dozne raspodjele prvo provjere
za jedan snop, zatim za standardne tehnike viestrukih polja i na kraju
tehnike kompleksnih viestrukih polja. Primarni cilj ovih testova je da se
potvrdi da li se planirana doza slae sa izmjerenom. Prorauni doza za
pojedinane testove se izvode za svaki postojei algoritam (ukoliko sistem za
planiranje koristi vie algoritama). Za mjerenje se preporuuje upotreba
jonizacione komore to je mogue manje zapremine. Komora se postavlja u
odgovarajui dra, koji se umee u upljinu fantoma od interesa. Pri
34
mjerenju doza koritena je jonizaciona komora kalibrisana u vodi, prema

protokolu TRS-398 [16]. Mjerenja bi trebali biti uraena za svaki pojedinani
snop. Kao dio procesa klinikog komisioniranja neophodno je uraditi
nezavisne proraune MU ili vremena za svaki snop pojedinano i uporediti
rezultate sa RTPS dobivenim vrijednostima.
2.2. PREPORUENI KLINIKI TESTOVI TOKOM

KOMISIONIRANJA
Testovi klinikog komisioniranja su modelirani tako da slijede procedure
procesa planiranja tretmana. Anatomski testovi se odnose na kreiranje
anatomskog modela pacijenta. Dozimertijski testovi su dizajnirani tako da
obuhvataju tipine tretmanske tehnike koje se primjenjuju kod standardnih
tretmana. Procedure testiranja se izvode sa fantomom CIRS 002LFC, ali se
takoer mogu koristiti i drugi fantomi uz odgovarajue korekcije.
Za provjeru izmjerene, Dmj, i proraunate vrijednosti apsorbovane doze, Dkal,
primjenjuju se kriteriji opisani u TRS-430. Zbog ogranienog broja pozicija u
CIRS fantomu u kojim se moe mjeriti doza, neophodno je izvriti
normalizaciju doza za u odnosu na vrijednost izmjerenu u referentnoj taki
Dmj,ref :
greka(%) =
D kal - D mj
D mj,ref
100
(34)
Referentna taka je razliita za svaki test. Za kombinaciju vie snopova

razlika izmeu vrijednosti izmjerene i proraunate doze za odreeni snop se
treba odnositi na izmjerenu vrijednost u referentnoj taki za taj snop.
2.2.1. Sluajevi anatomskih i ulaznih testova

Sluaj 1: Verifikacija digitalnih kontura-geometrijski test [17]
Svrha ovog testa je provjera mogunosti RTPS-ova formiranja kontura.
Potrebno je uraditi dvije komparacije:
digitalizirati glavnu kopiju transferzalnog poprenog presjeka fantoma

CIRS 002LFC i uporediti je sa glavnom kopijom,
kreirati konturu CIRS 002LFC fantoma pomou CT slike koristei
odgovarajui kontrast i uporediti
glavnu kopiju transferzalnog
poprenog presjeka fantoma CIRS 002LFC i konturu dobivenu od CT
slike,
35
uraditi ovu konturu runo i autmatski, ukoliko je to mogue.

Uporediti udaljenosti A (AP1 prenik), B (LL prenik), C (RL prenik upljine
#10), D (visina izmeu poprenog presjeka plua koja prolazi kroz centar
upljina #6 i #7) i E (visina izmeu poprenog presjeka plua koja prolazi
kroz centar upljine #5), kao to je prikazano na Slici 2.1. Izmjerene
vrijednosti se trebaju upisati u Tabelu 2.2. Odstupanja bi trebala biti 1-2
mm.
Tabela 2.2. Poreenje dimezija konture
Vrsta
konture
Glavna
kopija (mm)
Digitalizirana
CT slika
(mm)
Izmjerene udaljenosti
B
C
D
Slika 2.2. Udaljenosti koje se koriste kod komparacije
Sluaj 2: Verifikacija/odreivanje konverzije elektronske gustoe u CT

brojeve pomoi RTPS
Svrha ovog testa je odreivanje, i ako je to potrebno podeavanje konverzije
CT brojeva u RED krivu koje je pohranjena u RTPS sistemu. CT skeniranje
AP Anterior-posterior diameter
36
fantoma CIRS 002FLC bi se trebalo izvriti sa slijedeim parametrima: HEAD

FIRST SUPINE (glava fantoma je dio fantoma u koji se mogu smjestiti
filmovi), kV, CT kernel rekonstrukcije slike, debljina sloja i njihov razmak
koji trebaju imati vrijednosti kao uobiajno CT skeniranje. [17]
Slika 2.3. Pozicioniranje fantoma CIRS 002LFC tokom CT skeniranja
Oznaavanje i raspored upljina treba biti kao na CT slici datoj na Slici 2.4.
Slika 2.4. Raspored upljina i preporueni raspored umetaka razliitih elektronskih

gustoa tokom CT skeniranja: umetak 1-ekivalentan vodi, umetak 2-miini
nadomjestak, umetak 3-punjenje sa vodom, umetak 4-nadomjestak masnog tikva,
umetak 5-vodeni ekvivalent, umetak 6- nadomjestak plua, umetak 7-treba biti
prazan da bi predstavljao zrak, umetak 8 i 9-nadomjestak plua, umetak 10nadomjestak kosti
37
Za svaku izabranu nehomogenost, vodu ili zrak CT broj bi trebao biti srednja
vrijednost za neki fiksirani region (dijametar podruja od interesa u kojem se
usrednjava vrijednost bi trebao biti priblino jednak 0.5 poluprenika
umetka). Region od interesa u kojem se usrednjavaju vrijednosti CT broja ne
bi trebao biti blizu ivice obiljeenog podruja. Srednje vrijednosti se trebaju
uporediti sa CT brojevima koji se dobiju iz konverzije iz RED krive koja je
pohranjena u sistemu. Slaganje unutar 0.02 za krivu RED je prihvatljivo,
npr. CT broj za neki objekat ne bi trebao varirati vie od +/- 20 brojeva.
Ukoliko se uoava znaajno odstupanje CT brojeva koje ne moe biti
otklonjeno rekalibracijom CT skenera, potrebno je unijeti u sistem nove CT
brojeve koji e biti podaci za RED krivu. Ukoliko se CT brojevi unose pomou
filma neophodno je izvriti geometrijske provjere i distorziju. Distorzija se
moe pojaviti ili od CT procesa snimanja ili zbog procesa digitalizacije.
Potrebno je snimiti film-sliku fantoma. Podaci sa filma se unose u TPS
pomou digitalnog skeniranja.
Slika 2.5. predstavlja CT brojeve dobivene iz RED konverzije
fantoma CIRS 002LFC u razliitim bolnicama.
pomou
Uoava se da koritenje razliitih CT ureaja dovodi do razlika posebno u

regionu iznad gustine vode. Vrijednost greke za izraunati dozu je priblino
2% za energiju od 6MV fotonskog snopa koji prolazi kroz materijal debljine 5
cm sa RED 1.5 (800 CT brojeva).
Slika 2.5. CT kalibracione krive izmjerene u razliitim bolnicama

38
2.2.2. Sluajevi dozimetrijskih testova

Generalno jedan dozimetrijski test obuhvata provjeru nekoliko parametara.
CT skeniranje fantoma koje e biti koriteno za dozimetrijske testove bi se
trebalo izvriti nakon to su umeci postavljeni u sve odgovarajue upljine.
Sluaj 1: Testiranje za referentne uslove bazirano na CT podacima
Svrha ovog testiranja je provjera prorauna za referentno polje, baziranog na
relativnoj elektronskoj gustoi dobivenoj konverzijom iz CT brojeva. Koristi se
polje dimenzija 10cm x 10cm pri emu je ugao gentrija i kolimatora 0. Ovaj
test odgovara fotonskom testu 1 i MU testu 1 u TRS 430. [17]
Sluaj 2: Kosi upadni snop, manjak rasijanja i tangencijalno polje
Svrha ovog testiranja je verifikacija prorauna u sluaju smanjenog rasijanja
za tangencijalno polje. Koristi se polje 15 cm x 15 cm pri emu je ugao klina
60o, a ugao gentrija 90, dok ugao kolimatora zavisi od orijentacije klina.
Ovaj test odgovara fotonskom testu 7, 10 i MU testu 2 u TRS 430. [17]
Sluaj 3: Znaajno tienje uglova polja
Svrha ovog testiranja je da se verifikuje proraun za polje 14 cm x 14 cm sa
uglom kolimatora 45 koje je pretvoreno u polje 10 cm x 10 cm koritenjem
standardnih blokova ili vieslojnog kolimatora (MLC). Ovaj test odgovara
fotonskom testu 1, 3 i MU testu 4 u TRS 430. [17]
Sluaj 4: etiri polja
Ova tehnika se koristi u mnogim radioterapijskim centrima i svrha ovog
testiranja je verifikacija prorauna isporuene doze odvojenim snopovima i
ukupne doze iz etiri polja. [17]
Sluaj 5: Automatsko irenje aperture i konformalni blokovi
Svrha ovog testa je verifikacija funkcije automatskog irenja aperture RTPS
sistema i konformalnih blokova. Cilindar dijametra 8 cm i duine 8 cm sa
centrom u taki 2 bi trebao biti proiren za 1 cm u svim smjerovima koristei
dostupnu tehniku irenja. Potrebno je koristiti MLC ili konformalni blok koji
bi odgovarao proirenom volumenu. Ovaj test je kombinacija fotonskog testa
8 i 13, MU testa 6 i klinikog testa 4 kao to je opisano u TRS 430. [17]
39
Sluaj 6: Kosi upadni snop sa nepravilnim poljem i blokovima u centru

polja
Svrha ovog testiranja je verifikacija prorauna za nepravilna polja sa
blokovima u centru polja kao i prurauna za nehomogenosti plua. Koristi se
polje 20 cm x 10 cm i ugao gentrija 45. Potrebno je formirati polje L oblika
pomou blokova dimenzija 6 cm x 12 cm. Ovaj test odgovara MU testu 4 koji
je opisan u TRS 430. [17]
Sluaj 7: Tri polja, dva klina u paru, asimetrina kolimacija
Svrha ovog testiranja je verifikacija prorauna za polja sa klinovima i
asimetrinom kolimacijom (ukoliko ne postoje asimetrini kolimatori, moe
se koristiti blokiranje polovine polja.). Ovaj test odgovara MU testu 3 i
cjelokupnom klinikom testu 6 opisanim u TRS 430. [17]
Sluaj 8: Nekoplanarni snopovi i rotacija tretmanskog stola i kolimatora
Svrha ovog testa je verifikacija prorauna sa rotacijom tretmanskog stola i
kolimatora. Koriste se tri polja sa razliitim uglovima gentrija i kolimatora.
Ovaj test odgovara testovima snopa 6 i 12, i cjelokupnom testu 6 opisanim u
TRS 430. [17]
40
2.2.3. Dozimetrijski testovi

Sluaj 1: Testiranje za referentne vrijednosti koje su bazirane na CT
podacima
Svrha ovog testa je verifikacija prorauna za referentno polje. Da bi se ispitali
osnovni podaci koristi se polje 10 cm x 10 cm, pri emu je ugao gentrija i
kolimatora 0. Take u kojima se mjeri se definiu kao centri upljina 1, 3, 5,
9 i 10.
veliina
polja (cm)
duina x
irina
ugao
kolimatora
take u
kojim
se
mjeri
ugao gentrija
referentna
take
postavka
broj snopova
sluaj
Tabela 2.3. Geometrija za sluaj 1
modifikator
i snopa
10 x 10
ne
SSD=SAD
100 cm
(linac)
3
3
5
9
10
Uputstva za sluaj 1:
(1) Izvesti planiranje tretmana sa RTPS prema tabeli 2.3. i to zabiljeiti.
(2) Pomou RTPS izraunati MU/vrijeme potrebno da se isporui doza od
2 Gy u referentnu taku #3.
(3) Prikazati izraunatu dozu u takama 1, 5, 9 i 10.
(4) Runo izraunati MU/vrijeme i uporediti rezultate sa MU/vrijeme
dobivenim vrijednostim.
(5) Postaviti fantom na tretmanski sto u poloaj supinacije-glava okrenuta
prema gentriju.
(6) Poravnati fantom tako da se laseri sijeku u centru upljine #5.
(7) Postaviti gentri pod uglom od 0.
(8) Postaviti SSD=100 cm (za Co-60 80cm).
(9) Postaviti kolimator pod uglom od 0.
(10)
Postaviti veliinu polja: Duina (Y)=10 cm i irina (X)=10 cm.
(11)
Postaviti jonizacionu komoru u tkivni umetak i smjestiti ga u
upljinu #3.
(12)
Ozraiti fantom sa izraunatim MU/vremenom.
41
(13)
Zapisati vrijednost izmjerene doze. Ozraivanje ponoviti
najmanje tri puta i nai srednju vrijednost dobivenih rezultata.
(14)
Premjestiti jonizacionu komoru u poziciju #5.
(15)
Poslije promjene pozicije komore ponoviti korake (12) i (13).
(16)
Premjestiti jonizacionu komoru u poziciju #1.
(17)
(18)
Postaviti jonizacionu komoru u umetak ekvivalentan kostima i
smjestiti ga u upljinu #10.
(19)
(20)
Postaviti jonizacionu komoru u umetak ekvivalentan pluima i
(21)
Popuniti tabelu sa izraunatim i izmjerenim vrijednosti i uporediti
rezultate.
42

Svrha ovog testiranja je verifikacija prorauna u sluaju smanjenog rasijanja
za tangencijalno polje. Koristi se polje 15cm x 15cm pri emu je ugao klina
60o, a "gentrija" 90, dok ugao kolimatora zavisi od orijentacije klina.
Izocentar i referentna taka mjerenja se definie kao centar upljine #1.
referentna
take
postavka
SAD
veliina
polja (cm)
duina x
irina
15 x 10
ugao
kolimatora
take u
kojim
se
mjeri
ugao gentrija
broj snopova
sluaj
modifikator
i snopa
90
0 ili u
zavnisnosti
od ugla
klinova
moe biti i
durgaiji
klin 600
(1) Izvesti planiranje tretmana sa RTPS prema tabeli 2.4. i to
dokumentovati.
prema gentriju.
(5) Poravnati fatnom tako da se laseri sikelu u centru upljine #5.
(6) Postaviti gentri pod uglom od 0. SSD=97 cm ili SAD=100 cm.
(8) Postaviti veliinu polja: Duina (Y)=15 cm i irina (X)=10 cm.
(10)
Postaviti klin i zarotirati kolimator ukoliko je to potrebno.
(11)
upljinu #1.
(12)
(13)
Zabiljeiti vrijednost izmjerene doze. Ozraivanje ponoviti
rezultate.
43

Svrha ovog testiranja je da se verifikuje proraun za polje 14cm x 14cm sa
uglom kolimatora 45 koje je pretvoreno u polje 10cm x 10cm koritenjem
standardnih blokovima ili vieslojnog kolimatora (MLC). Taka mjerenja je
definisana kao centar upljine #3.
SS
D=S
AD
veliina
polja (cm)
duina x
irina
14 x 14
ugao
kolimatora
take
u
kojim
se
mjeri
ugao
gentrija
referentna
take
postavka
broj snopova
sluaj
45
modifikato
ri snopa
blokovi ili
vieslojni
kolimator
prema gentriju.
(5) Poravnati fantom tako da se laseri sijeku u centru upljine #5.
(7) Postaviti SSD=100 cm (za Co-60 80 cm).
(10)
Postaviti blokove u uglove polja i dobiti polje veliine 10 cm x 10
cm.
(11)
Postaviti jonizacionu komoru u umetak ekivalentan plunom
tkivu i smjestiti ga u upljinu #3.
(12)
(13)
rezultate.
44

Ova tehnika se koristi u mnogim bolnicama i svrha ovog testiranja je
verifikacija prorauna isporuene doze odvojenim snopovima i ukupne doze
iz etiri polja.
Ova etiri polja su jednako podeena i take za mjerenje su definisane kao
centri upljina 5, 6 i 10. Za svako mjerenje u taki razlika izmeu izmjerene i
izraunate doze za izabrani snop se mora odnositi na dozu izmjerenu u
referentnoj taki za posmatrani snop.
referentna
take
postavka
SAD
veliina
polja (cm)
duina x
irina
5
6
10
15 x 10
(Ant)
15 x 10
(Lat)
15 x 8 (RL)
15 x 8 (LL)
ugao
kolimatora
take u
kojim
se
mjeri
ugao gentrija
broj snopova
sluaj
0
180
270
90
0
0
0
0
modifikator
i snopa
ne
(3) Zabiljeiti izraunatu dozu u takama #6 i #10.
prema gentriju.
(6) Poravnati fatnom tako da se laseri sijeku u centru upljine #5.
(10)
upljinu #5.
(11)
Ozraiti fantom sa izraunatim MU/vremenom samo za prednje
polje.
(12)
45
(13)
Rotirati gentri do 180.
(14)
Ozraiti fantom sa izraunatim MU/vremenom samo za stranje
polje.
(15)
(16)
(17)
(18)
Ozraiti fantom sa izraunatim MU/vremenom samo za ovo
polje.
(19)
(20)
(21)
Ozraiti fantom sa izraunatim MU/vremenom samo za ovo
polje.
(22)
(23)
Ponoviti korake od 7 do 22 (izuzev 10) sa jonizacionom komorom
smjetenom u upljinu #6.
(24)
Ponoviti korake od 7 do 22 (izuzev 10) sa jonizacionom komorom
smjetenom u upljinu #10. Popuniti tabelu sa izraunatim i
izmjerenim podacima i uporediti rezultate.
46
Sluaj 5: Automatsko irenje aperture i prilagoavanje blokova

Svrha ovog testa je verifikacija funkcije automatskog irenja apreture RTPS
sistema i konturalnih blokova. Cilindar dijametra 8 cm i duine 8 cm sa
centrom u taki 2 bi trebao biti proiren za 1cm u svim smjerovima koristei
dostupnu tehniku irenja. Potrebno je koristiti MLC ili konturalni blok koji
bi odgovarao proirenom volumenu. Taka mjerenje se definie sredite
upljine 7.
veliina
polja (cm)
duina x
irina
2
7
definisano
blokom ili
MLC-om
ugao gentrija
postavka
SAD
take u
kojim
se
mjeri
ugao
kolimatora
referentna
take
broj snopova
sluaj
modifikator
i snopa
45
blokovi ili
MLC
(3) Zabiljeiti izraunatu dozu u taki #7.
prema gentriju.
(8) Pomjeriti sto 4 cm bono i 3 cm dole (izocentar upljina 2).
(10)
Umetnuti eljene blokove ili MLC (ta je dostupno) i postaviti
veliinu polja.
(11)
upljinu #2.
(12)
polje.
(13)
(14)
Postaviti jonizacionu komoru u umetak ekvivalentan pluima i
(15)
Ponoviti korake 10-11. Popuniti tabelu sa izmjerenim i
izraunatim podacima i uporediti ove vrijednosti.
47

polja
Svrha ovog testiranja je verifikacija prorauna za nepravilna polja sa
blokovima u centru polja kao i prorauna za nehomogenosti plua. Koristi se
polje 20 cm x 10 cm i ugao gentrija 45. Potrebno je formirati polje L oblika
pomou blokova dimenzija 6 cm x 12 cm. Ovaj test odgovara MU testu 4 koji
je opisan u TRS 430.
3
6
SAD
7
10
veliina
polja (cm)
duina x
irina
L-oblik
10cm x
20cm
45
ugao
kolimatora
take u
kojim
se
mjeri
ugao gentrija
referentne
take
postavka
broj snopova
sluaj
90
modifikator
i snopa
blokovi ili
MLC
(3) Zabiljeiti izraunatu dozu u takama #7 i #10.
prema gentriju.
(10)
Umetnuti jonizacionu komoru u tkivni umetak i smjestiti ga u
upljinu #3.
(11)
Umetnuti eljene blokove ili MLC (ta je dostupno).
(12)
Ozraiti fantom sa izraunatim MU/vremenom za prednje polje.
(13)
(14)
Postaviti jonizacionu komoru u umetak ekvivalentan plunom
(15)
Ponoviti korake 12 i 13 nakon premjetanja komore.
(16)
Postaviti jonizacionu komoru u umetak ekvivalentan kotanom
(17)
Ponoviti korake 12 i 13 nakon premjetanja komore.Popuniti
tabelu sa izraunatim i izmjerenim vrijednostim i uporediti ih.
48

Svrha ovog testiranja je verifikacija prorauna za polja sa klinovima i
asimetrinom kolimacijom (ukoliko ne postoje asimetrini kolimatori, moe
se koristiti blokiranje polvine polja.). Izocentar bi trebao biti centar upljine
#3. Sva polja su podjednako udaljena. Parameteri i take mjerenja se
definiu u odnosu na centar upljine #5.
referentna
take
postavka
SAD
veliina
polja (cm)
duina x
irina
10 x 12
10 x 6
(asim.)
10 x 6
(asim.)
0
90
270
ugao
kolimatora
take u
kojim
se
mjeri
ugao gentrija
broj snopova
sluaj
modifikator
i snopa
0
prem uglu
klina
ne
30
30
prema gentriju.
(8) Pomjeriti sto 3 cm dole (izocentar u upljini #3).
(10)
upljinu #5.
(11)
polje.
(12)
(13)
Rotirati gentri za 90.
(14)
Rotirati kolimatore tako da se klinovi postave u odgovarajuu
poziciju.
49
(15)
Postaviti veliinu polja: Duina (Y)=10 cm, irina (X1)=12 cm,
irina (X2)=6 cm.
(16)
Umetnuti klin pod uglom od 30 (slika A.14.).
(17)
Ozraiti fantom sa izraunatim MU/vrijeme za LL polje.
(18)
(19)
(20)
Postaviti kolimatore tako da odgovaraju orjentaciji klinova,
(21)
Ozraiti fantom sa izraunatim MU/vremenom za RL polje.
(22)
(23)
Popuniti tabelu sa izraunatim i izmjerenim vrijednostima i
uporediti rezultate.
50

Svrha ovog testa je verifikacija prorauna sa rotacijom tretmanskog stola i
kolimatora. Koriste se tri polja sa razliitim uglovima gentrija i kolimatora.
Izocentar bi trebao biti smjeten u centru upljine #5. Referentna taka je u
centru upljine #5.
veliina
polja (cm)
duina x
irina
ugao
kolimatora
take u
kojim
se
mjeri
ugao gentrija
referentna
take
postavka
broj snopova
sluaj
modifikator
i snopa
90
4x16 (LL)
330
270
SAD
4x16(RL)
30
ne
30
4x4
prema gentriju.
(9) Postaviti jonizacionu komoru u tkivni umetak i smjestiti ga u upljinu
#5.
(10)
Ozraiti fantom sa izraunatim MU/vremenom za LL polje.
(11)
(12)
Postaviti gentri pod uglom od 270.
(13)
Kolimator rotirati do 30.
(14)
Ozraiti fantom sa izraunatim MU/vremenom za RL polje.
(15)
(16)
Postaviti gentri pod uglom od 30.
51
(17)
Kolimator rotirati do 0.
(18)
Rotirati tretmanski sto izocentrino do 270.
(19)
(20)
Ozraiti
fantom
sa
izraunatim
MU/vremenom
za
nekomplanarno polje.
(21)
Popuniti tabelu sa izraunatim i izmjerenim vrijednostima i uporediti
rezultate.
Sva mjerenja su vrena na linearnom akceleratoru SL 20 ELEKTA,

proizvedenom 1991. godine, a instaliranom 1999.godine na KCUS,
pomou elektrometra PTW UNIDOSE T10009-90344, certifikat broj
0823301 izdat 20.10. 2008. godine i komorice PTW 30013 0.6 cm,
serijski broj 03595, broj kalibracijskog certifikata 0803466 izdat
17.10.2008. godine, na fantomu CIRS toraks 002LFC.
52
3. REZULTATI I DISKUSIJA RADA

3.1. ANATOMSKI NEDOZIMETRIJSKI TESTOVI
Sluaj 1: Verifikacija digitalnih kontura-geometrijski
Vrsta
konture
Glavna
kopija referenca
(cm)
Digitalizirana
CT slika mjereno
(cm)
Razlika
izmeu
referentnih
vrijednosti i
mjerenja
(mm)
Tabela 3.1. Rezultati anatomskog testa

Izmjerene udaljenosti
A
B
C
30.0
20.0
4.0
13.0
7.0
30.0
20.1
4.1
13.0
6.9
Slika 3.1. Geometrija anatomskog testa
Poto je maksimalna razlika u vrijednostima 1mm, geometrijski test je u

okviru tolerancije koja iznosi 1-2 mm.
53
3.2. SAETAK TESTA KLINIKOG KOMISIONIRANJA

Testovi, lokacije taaka u kojima se mjeri i kriteriji slaganja za svaku taku
su dati u Tabeli 4.2. Ova tabela se moe koristiti kao dokument sa
rezultatima klinikog testiranja za budue provjere.
E=6 MV
Tabela 3.2. Saetak testova klinikog komisioniranja za 6 MV fotonski snop
Opis
Testiranje za referentno
polje bazirano na CT
podacima; test odgovara
fotonskom testu i i MU
testu 1 u TRS-430
Kosi upadni snop,
manjak rasijanja i
tangencijalno polje
Ovaj test odgovara
fotonskom testu 7, 10 i
MU testu 2 u TRS 430.
Znaajno tienje uglova
polja
Ovaj test odgovara
MU testu 4 u TRS 430
Sluaj
broj:
Take mjerenja
Kriterij
slaganja
(%)
Razlika
kod
korisnika
1
3*)
5
9
10
2
2
2
4
3
+0.1
-1.8
-0.2
+32
+2.2
1*)
-1.3
3*)
-1.5
2
3
3
3
F1:0
F2:90
F3:270
F4:180
F1:0
F2:90
F3:270
F4:180
F1:0
F2:90
F3:270
-0.5
+0.5
+0.5
+0.4
+0.3
+3.9
-1.1
-6.7
+28
-7.2
+1.6
-4.9
-6.7
5*)
etiri polja; Test

odgovara klinikom
testu 1u TRS-430
10
4
3
3
4
3
4
4
54
Automatsko irenje
aperture i
prilagoavanje blokova
Ovaj test je kombinacija
fotonskog testa 8 i 13,
MU testa 6 i klinikog
testa 4 kao to je
opisano u TRS 430.
Kosi upadni snop sa
nepravilnim poljem i
blokovima u centru
polja
Ovaj test odgovara MU
testu 4 koji je opisan u
TRS 430.
Tri polja, dva klina u
paru, asimetrina
kolimacija
testu 3 i cjelokupnom
klinikom testu 6
opisanim u TRS 430.
Nekoplanarni snopovi i
rotacija tretmanskog
stola i kolimatora
Ovaj test odgovara
testovima snopa 6 i 12,
i cjelokupnom testu 6
opisanim u TRS 430.
F4:180
+4.0
+2.0
2*)
+0.6
-1.1
3*)
+1.0
-0.2
10
-2.5
2
4
4
-0.7
+3.3
+5.6
F1:0
F2:90
F3:270
7
5*)
F1:0
F2:90
F3:270
+2.2
3
3
3
+0.4
+2.3
+2.8
5*)
+1.1
Diskusija za snop energije 6MV

Za take u kojima se propisuje doza (oznaene zvjezdicom) slaganje izmeu
izraunate i izmjerene doze je unutar zadate tolerancije (osim u sluaju 7
kada za jedno asimetrino polje imamo razliku 5.6% a tolerancija je 4%;
meutim kada se posmatra zbir propisanih doza od sva tri polja onda je
odstupanje unutar zadate tolerancije 2.2%, a tolerancija je 3.3%).
Takoer imamo dobro slaganje kod testova za koritenje klinova,
standardnih i konformalnih blokova, za kosi upad i manjak rasijanja i
nekoplanarna polja (testovi 2, 3, 5, 6 i 8).
55
Za testove kod kojih imamo prolaz kroz kost ili je mjerna taka unutar kosti
imamo dobro slaganje (test 4; taka 5 i taka 10 za polja 0 i 180 i test 5;
taka 10). Za sluaj da se mjerna taka nalazi izvan granice polja, ali blizu
nje (test 4; taka 10 za polja 90 i 270), imamo manje odstupanje.
Za take koje se nalaze iza plua (test 4 ; taka 5 i taka 6 za polje 90)
imamo dobro slaganje. Za take koje se nalaze unutar plua (test 1; taka 9 i
test 4 taka 6 za polja 180 i 270) imamo manja odstupanja ako se taka
nalazi unutar polja (test 4; taka 6 za polje 270; 6.7% a tolerancija je 4%),
dok je odstupanje znatno vee za take koje se nalaze izvan granice polja
(32%, za test 1 i 28% za test 4; taka 6 za polje 180). Treba napomenuti da
su vrijednosti doze izvan granice polja znatno manje od referentne doze (u
naem sluaju je to manje od 7%) , ova odstupanja nisu od veeg klinikog
znaaja.
56
E=18 MV
Tabela 3.3. Saetak testova klinikog komisioniranja za 18 MV fotonski snop
Opis
Testiranje za referentno
polje bazirano na CT
podacima; test odgovara
fotonskom testu i i MU
testu 1 u TRS-430
Kosi upadni snop,
manjak rasijanja i
tangencijalno polje
Ovaj test odgovara
MU testu 2 u TRS 430.
Znaajno tienje uglova
polja
Ovaj test odgovara
MU testu 4 u TRS 430
Take mjerenja
Kriterij
slaganja
(%)
Razlika
[%]
1
3*)
5
9
10
2
2
2
4
3
-2.1
-2.1
-2.3
+205.4
+2.4
1*)
-1.6
3*)
-3.6
2
3
3
3
F1:0
F2:90
F3:270
F4:180
F1:0
F2:90
F3:270
F4:180
F1:0
F2:90
F3:270
F4:180
-1.8
+0.4
+0.5
-1.3
+0.73
+36.0
-5.6
-10.8
+221.5
-4.9
+2.4
-11.8
-15.1
+3.4
+2.4
Sluaj
broj:
5*)
etiri polja; Test

odgovara klinikom
testu 1u TRS-430
10
4
3
3
4
3.5
3
4
4
3
3.5
57
Automatsko irenje
aperture i
prilagoavanje blokova
Ovaj test je kombinacija
fotonskog testa 8 i 13,
MU testa 6 i klinikog
testa 4 kao to je
opisano u TRS 430.
Kosi upadni snop sa
nepravilnim poljem i
blokovima u centru
polja
testu 4 koji je opisan u
TRS 430.
Tri polja, dva klina u
paru, asimetrina
kolimacija
testu 3 i cjelokupnom
klinikom testu 6
opisanim u TRS 430.
Nekoplanarni snopovi i
rotacija tretmanskog
stola i kolimatora
Ovaj test odgovara
testovima snopa 6 i 12,
i cjelokupnom testu 6
opisanim u TRS 430.
2*)
-0.3
-23.7
3*)
-3.3
-17.1
10
+5.9
F1:0
F2:90
F3:270
2
4
4
-1.4
+4.0
-0.7
3.3
F1:0
F2:90
F3:270
3
3
3
-2.2
+0.2
+0.9
-0.9
5*)
5*)
Diskusija za snop energije 18MV

Za take u kojima se propisuje doza (oznaene zvjezdicom) slaganje izmeu
izraunate i izmjerene doze nije unutar zadate tolerancije za testove 1,3, i 6).
U testu za referentno stanje (test 1) imamo odstupanje od tolerancije u 3
take mjerenja (take 1, 3 i 5).
Razlog za navedena odstupanja je promjena u simetriji polja koja se desila
nakon komisioniranja (simetrija je vea od 3 %) pa je zbog toga i prekinuto
tretiranje pacijenata snopom zraenja 18MV.
to se tie ostalih testova, rezultati su slini kao i kod energije fotona od
6 MV.
58
4. ZAKLJUAK
Ako posmatramo rezultate svih
zakljuke:
testova u cjelini moemo izvesti sljedee
1. Sistem za planiranje Precision plan se moe koristiti za planiranje

radioterapijskog tretmana pacijenata za energiju fotona od 6 MV.
2. Prilikom prorauna doze na plua kao kritini organ mora se voditi
rauna da e rezultati koje daje sistem za planiranje biti manji od
stvarnih vrijednosti .
3. Sistem za planiranje Precision plan se ne moe koristiti za planiranje
radioterapijskog tretmana pacijenata za energiju fotona od 18 MV.
4. Ponovno planiranje za energiju fotona od 18 MV bi bilo mogue samo
kada bi se simetrija fotonskog snopa korigovala te nakon toga izvrilo
modeliranje snopa i ponovno testiranje koritenjem fantoma CIRS
002LFC.
U zakljuku moemo rei da nam komisioniranje kompjuterskih sistema za
planiranje fotonskim snopovima visoke energije koritenjem fantoma za
toraks CIRS 002LFC i protokola opisanog u radu omoguava testiranje
performansi sistema i daje kriterije za procjenu mogunosti njegove klinike
upotrebe.
59
5. DODACI
5.1. MJERENJE KALIBRACIONIH KOREKTIVNIH FAKTORA
Mjerenje kT,P faktora
p = 945.9 kPa
p 0 = 1013.2 kPa
t 0 = 20C
t = 21,8C
k P ,T =
(273.2 + t ) p 0 (273.2 + 21,8) K 1013.2kPa

= 1.0777
=
(273.2 + t 0 ) p
(273.2 + 20) K 945.9kPa
Izmjereni pritisak i tempertura se uvrtavaju direktno u dozimetarski sistem,

tako da izmjerena doza je automatski korigovana za faktor kp,t.
Odreivanje faktora korekcije za efekat polarizacije

E=6 MV;
200 MU; 10x10 cm2
Tabela 5.1. Rezultati mjerenja efekta polarizacije za 6 MV fotonski snop
k pol =
U(V)
400 V
-400 V
br. mjerenja
M+(cGy)
M-(cGy)
1.
166.3
166.4
2.
166.4
166.7
3.
166.6
166.7
srednja vrijednost
166.43
166.66
M+ + M
2M
U kalibracionom certifikatu je odreeno da se za referentnu vrijednost M

uzimaju vrijednosti doze dobivene pri naponu od +400 V.
k pol =
166.43 cGy + 166.66 cGy

2 166.43 cGy
= 1.000510
60
E=18 MV; 200 MU;
10x10 cm2
Tabela 5.2. Rezultati mjerenja efekta polarizacije za 18 MV fotonski snop
k pol =
U(V)
400 V
-400 V
br. mjerenja
M+(cGy)
M-(cGy)
1.
199.1
199.4
2.
199.1
199.5
srednja vrijednost
199.1
199.45
M+ + M
2M
U kalibracionom certifikatu je odreeno da se za referentnu vrijednost M

uzimaju vrijednosti doze dobivene pri naponu od +400V.
k pol =
199.1 cGy + 199.45 cGy

2 199.1 cGy
= 1.00087
Odreivanje faktora rekombinacije

E=6 MV;
200 MU;
10x10 cm2
Tabela 5.3. Rezultati mjerenja efekta rekombinacije za 6 MV fotonski snop
U(V)
-100 V
-400 V
br. mjerenja
M2(cGy)
M1(cGy)
1.
165.2
166.4
2.
165.5
166.7
3.
165.47
166.7
srednja vrijednost
165.47
166.66
61
M
M
k s = a0 + a1 1 + a2 1
M2
M2
a0 = 1.022
a1 = 0.363
a2 = 0.341
2
166.66
166.66
k s = 1.022 0.363
+ 0.341
= 1.0021
165.47
165.47
E=18 MV
Tabela 5.4. Rezultati mjerenja efekta rekombinacije za 18 MV fotonski snop
U(V)
-100 V
-400V
br. mjerenja
M2(cGy)
M1(cGy)
1.
197.7
199.4
2.
198.1
199.5
srednja vrijednost
197.9
199.45
M
k s = a 0 + a1 1
M2
a 0 = 1.022
M
+ a 2 1
M2
a1 = 0.363
a 2 = 0.341
2
199.45
199.45
k s = 1.022 0.363
+ 0.341
= 1.0025
197.9
197.9
Odreivanje faktora kvaliteta snopa

E=6 MV
TPR 20 ,10 = 1.2661 PDD 20 ,10 0.0595
Tabelarna vrijednost za PDD20,10:
62
SSD = 100 cm
polje : 10cm 10cm
D 20
1
=
D10 1.712
TPR 20,10 = 1.2661
1
0.0595 = 0.68004
1.712
Tabela 5.5. Vrijednosti indeksa kvalitete za razliite jonizacione komore [18]
Iz Tabele 5.5. se direktno dobiva:

k Q (TPR 20 ,10 = 0.68004 ) tab = 0.990
E=18 MV
TPR 20 ,10 = 1.2661 PDD 20 ,10 0.0595
Tabelarna vrijednost za PDD20,10:

SSD = 100 cm
polje : 10cm 10cm
D 20
1
=
D10 1.515
TPR 20,10 = 1.2661
1
0.0595 = 0.77620
1.515
Iz tabele 5.5. se linearnom interpolacijom dobiva:
k Q (TPR20,10 = 0.76) 1 = 0.975

k Q (TPR20,10 = 0.78) 2 = 0.968
k Q (TPR20,10 = 0.779) tab = 0.968 +
4
(0.975 0.968) = 0.9694
20
63
Tabela 5.6.Korekcioni faktori
E(MV)
18
kP,T
1.077
1.077
kpol
1.000510
1.00087
krec
1.0021
1.0025
kQ
0.990
0.9694
K=kpolkreckQ
0.9927
0.9728
64
5.2. REZULTATI TESTOVA KLINIKOG KOMISIONIRANJA

Dozimetrijski testovi
Sluaj 1: Testiranje za referentne vrijednosti koje su bazirane na CT
podacima
Izmjerena doza
Dmj(Gy)
239.05
197.50
168.8
14.65
121.8
238.68
196.37
168.48
14.52
124.53
Kriterij
slaganja (%)
Izraunata
doza Dref(cGy)
237.50
200
168.80
11
121.80
Odstupanje (%)
Taka u kojoj
se mjeri
1
E=6MV
1
3
5
9
10
Korigovana
doza Dkor(cGy)
Sluaj
Tabela 5.7. Izraunate i izmjerene vrijednosti doza za sluaj 1, energiju 6MV,

upljine 1,3,5,9,10
+0.1
-1.8
-0.2
+32
+2.2
2
2
2
4
3
Slika 5.1. Dozna distribucija za sluaj 1, energiju 6 MV

65
Izmjerena
doza Dmj(Gy)
225.05
200.85
178.00
18.96
145.50
219.32
195.74
173.4
18.48
141.79
Kriterij
slaganja (%)
Izraunata
doza
Dref(cGy)
224.00
200.00
177.50
9.00
138.50
Odstupanje
(%)
Taka u kojoj
se mjeri
1
E=18MV
1
3
5
9
10
Korigovana
doza
Dkor(cGy)
Sluaj
Tabela 5.8. Izraunate i izmjerene vrijednosti doza za sluaj 1, energiju 18 MV,

upljine 1,3,5,9,10
-2.1
-2.1
-2.3
+205.4
+2.4
2
2
2
4
3
66
Sluaj
Taka u
kojoj se
mjeri
Izraunata
doza
Dref(cGy)
Izmjerena
doza
Dmj(cGy)
Korigovana
doza
Dkor(cGy)
Odstupanje
(%)
Kriterij
slaganja (%)

upljinu 1
2
E=6MV
200.00
197.80
196.36
-1.3
67
Sluaj
Taka u
kojoj se
mjeri
Izraunata
doza Dref
(cGy)
Izmjerena
doza
Dmj(Gy)
Korigcovana
doza
Dkor(cGy)
Odstupanje
(%)
Kriterij
slaganja (%)

upljinu 1
2
E=18MV
200.00
202.35
196.85
-1.6
68
Korigovana
doza
Dkor(cGy)
Odstupanje
(%)
200.00
198.70
197.03
-1.5
Kriterij
slaganja (%)
Izmjerena
doza
Dmj(cGy)
Izraunata
doza
Dref(cGy)
3
E=6MV
Taka u
kojoj se
mjeri
Sluaj

upljinu 3
69
Izmjerena
doza (cGy)
200
198.35
193.29
Kriterij
slaganja (%)
Izraunata
doza (cGy)
Odstupanje
(%)
Taka u
kojoj se
mjeri
3
E=18MV
Korigovana
doza
Dkor(cGy)
Sluaj

upljinu 3
-3.4
70
Odstupanj
e (%)
50.00
50.36
49.76
-0.5
F2:90
50.00
50.72
50.27
+0.5
F3:270
50.00
50.40
50.27
+0.5
F4:180
50.00
50.49
50.20
+0.4
200.00
200.5
+0.3
2.75
F1:0
3.20
3.365
3.32
+3.9
F2:90
34.30
34.215
33.91
-1.1
F3:270
73.0
68.275
68.10
-6.7
F4:180
3.4
4.385
4.36
+28
113.5
105.33
-7.2
3.5
F1:0
36.0
37.02
36.57
+1.6
F2:90
4.0
3.84
3.81
-4.9
10
F3:270
4.0
3.74
3.73
-6.7
F4:180
69.0
72.17
71.75
+4
113.00
115.86
+2
3.5
Kriterij
slaganja
(%)
Korigovan
a doza
Dkor(cGy)
F1:0
Taka u kojoj se
mjeri
E=6M
V
Izmjerena
doza
Dmj(cGy)
Sluaj
Izraunata
doza Dref
(cGy)

upljine 5, 6,10
71
Slika 5.7. Dozna distribucija za sluaj 4, energiju 6 MV, za sva polja
Slika 5.8. Dozna distribucija za sluaj 4, energiju 6 MV, za polje AP (F1:0)

72
Slika 5.9. Dozna distribucija za sluaj 4, energiju 6 MV, za polje LR (F1:90)
Slika 5.10. Dozna distribucija za sluaj 4, energiju 6 MV, za polje PA (F1:180)

73
Slika 5.11. Dozna distribucija za sluaj 4, energiju 6 MV, za polje RL (F1:270)
74
Odstupanj
e (%)
50
50.475
49.10
-1.8
F2:90
50
51.31
49.82
0.4
F3:270
50
50.40
50.27
+0.5
F4:180
50
50.265
49.35
-1.3
200
198.54
0.73
2.75
F1:0
2.4
3.365
3.27
36
F2:90
37.5
36.47
35.14
-5.6
F3:270
68.4
62.61
61.02
-10.8
F4:180
2.4
5.415
5.316
+221.5
110.5
105.08
-4.9
3.5
F1:0
39
41.055
39.94
+2.4
F2:90
3.4
3.09
3.00
-11.8
10
F3:270
3.5
3.05
2.97
-15.1
F4:180
65
68.48
67.23
+3.4
110.9
115.68
+2.4
3.5
Kriterij
slaganja
(%)
Korigovan
a doza
Dkor(cGy)
E=18
MV
F1:0
Taka u kojoj se
mjeri
Izraunat
a doza
Dref(cGy)
Sluaj
Izmjerena
doza
Dmj(cGy)

upljine 5, 6,10
75
Slika 5.12. Dozna distribucija za sluaj 4, energiju 18 MV, za sva polja
Slika 5.13. Dozna distribucija za sluaj 4, energiju 18 MV, za polje AP (F1:0)

76
Slika 5.14. Dozna distribucija za sluaj 4, energiju 18 MV, za polje LR (F1:90)
Slika 5.15. Dozna distribucija za sluaj 4, energiju 18 MV, za polje PA (F1:180)

77
Slika 5.16. Dozna distribucija za sluaj 4, energiju 18 MV, za polje RL (F1:270)
78
Sluaj 5: Automatsko irenje aperture i prilagoavanje blokova
Kriterij
slaganja (%)
Odstupanje
(%)
Korigovana
doza
Dkor(cGy)
200
202.3
201.13
+0.6
E=6MV
181.5
162.55
161.57
-11
Izraunata
doza
Dref(cGy)
Sluaj
Izmjerena
doza
Dmj(cGy)
Taka u kojoj
se mjeri

upljine 2, 7
79
Kriterij
slaganja (%)
Odstupanje
(%)
200
204.65
199.38
-0.3
E=18MV
184
144.05
140.34
-23.7
Izmjerena
doza (Gy)
Izraunata
doza (Gy)
Sluaj
Korigovana
doza
Dkor(cGy)
Taka u kojoj
se mjeri

upljine 2, 7
80

polja
Korigovan
a doza
Dkor(cGy)
Odstupanj
e (%)
200.00
203.20
202.05
+1
113
113.4
112.76
-0.2
10
14
13.72
13.64
-2.5
Kriterij
slaganja
(%)
Izmjerena
doza
Dmj(cGy)
E=6MV
Izraunata
doza
Dref(cGy)
Taka u
kojoj se
mjeri
Sluaj

upljine 3, 7, 10
81
Kriterij
slaganja (%)
Odstupanje
(%)
200
199.75
193.44
-3.3
134
114.3
110.97
-17.1
10
10
10.91
10.59
+5.9
Izraunata
doza
Dref(cGy)
Korigovana
doza
Dkor(cGy)
E=18MV
Izmjerena
doza
Dmj(cGy)
Taka u
kojoj se
mjeri
Sluaj

upljine 3, 7, 10
82
F1:0
7
E=6MV
F2:90
F3:270
67
66.61
66
68.73
66
70.21
200
66.51
68.24
69.70
204.45
Kriterij
slaganja
(%)
Odstupan
je (%)
Korigova
na doza
Dkor(cGy)
Izmjerena
doza
Dmj(cGy)
Izraunat
a doza
Dref(cGy)
Taka u
kojoj se
mjeri
Sluaj

upljinu 5
-0.7
+3.3
+5.6
+2.2
3.3
83
F1:0
7
E=18M
V
F2:90
F3:270
67
67.72
66
70.59
66
67.35
200
65.88
68.67
65.52
200.07
Kriterij
slaganja
(%)
Odstupanj
e (%)
Korigovan
a doza
Dkor(cGy)
Izmjerena
doza
Dmj(cGy)
Izraunata
doza
Dref(cGy)
Taka u
kojoj se
mjeri
Sluaj

upljinu 5
-1.7
+4
-0.7
3.3
84
E=6MV
F2:90
F3:270
Odstupanj
e (%)
66
66.68
66.26
+0.4
67
69.21
68.55
+2.3
67
68.445
67.87
+2.8
202.68
+1.1
200
Kriterij
slaganja
(%)
Korigovan
a doza
Dkor(cGy)
Izmjerena
doza
Dmj(cGy)
F1:0
Izraunata
doza
Dref(cGy)
Taka u
kojoj se
mjeri
Sluaj

upljinu 5
85
F1:0
8
E=18MV
F2:90
F3:270
66
66.265
67
69.37
67
68.75
200
64.54
67.13
66.61
202.68
Kriterij
slaganja
(%)
Odstupanje
(%)
Korigovana
doza
Dkor(cGy)
Izmjerena
doza
Dmj(cGy)
Izraunata
doza
Dref(cGy)
Taka u
kojoj se
mjeri
Sluaj

upljinu 5
-2.2
+0.2
+0.9
-0.9
86
5.3. KORITENI UREAJI
Slika 5.25. Jonizaciona komora i vodeni fantom koriteni prilikom kalibracije
Slika 5.26. Ureaj pomou kojeg je vreno podeavanje poloaja komore u fantomu
Slika 5.27. Elektrometar pomou kojeg su vrena oitavanja

87
Slika 5.28. CIRS Toraks fantom
Slika 5.29. Rotacija stola za 90, sluaj 8
88
Slika 5.30. Podeavanje poloaja fantoma pomou laserskih pokazivaa
Slika 5.31. Provjera veliine polja zraenja
89
Slika 5.32. Zatitni blokovi koriteni kod mjerenja za sluajeve 3 i 5
90
Slika 5.33. Postavljanje zatitnih blokova na radioterapijsku jedinicu
Slika 5.34. Rotacija gentrija
91
6. LITERATURA
[1] International Atomic Energy Agency, Commissioning and Quality
Assurance of Computerized Planning Systems for Radiation Treatment of
Cancer, IAEA TRS-430, IAEA, Vienna (2004)
[2] International Atomic Energy Agency, Specification and Acceptance
Testing of Radiotherapy Treatment Planning Systems, IAEA-TECDOC1540,IAEA, Vienna (2007)
[3] International Electrotechnical Commission, Medical Electrical Equipment
Requirements for the Safety of Radiotherapy Treatment Planning Systems,
REP. IEC 62083, IEC, Geneve, (2000)
[4] Podgorsak, E. B., Radiation oncology physics, IAEA, Vienna. (2005)
[5] British Journal of Radiology, Central Axis Depth Dose Data for Use in
Radiotherapy, Suppl. 25 (1996)
[6] Johns, H.E., Cunningham, J.R., The Physics of Radiology, Thomas,
Springfield,IL (1984)
[7] Khan, F.M., The Physics of Radiation Therapy, Lippincott, Williams and
Wilkins, Baltimore, MD (2003)
[8] IAEA TRS-398, Absorbed Dose Determination in External Beam
Radiotherapy, IAEA, Vienna, (2006)
[9] Boag, J.W., Currant, J., Current collection and ionic recombinationa in
small cylindrical ionization chambers exposed to pulsed radiation, Brit J
Radiol 53 (1980)
[10] Weinhous.M.S., Meli, J.A., Determing Pion, The correction factor for
recombination losses in an ionization chamber, Med Phys. 11 (1984)
[11] Brahme, A. Svensson, H., Radiation beam characteristics of a 22 MeV
microtron, Acta Radiol Oncol 18 (1979)
[12] Greening, J. R., Fundamentals of Radiation Dosimetry, Med. Phys.
Handbooks, Adam Hilger Ltd, Bristol (1981)
[13] Brahme, A., Andreo,P., Dosimetry and uality specification of high energy
photon beams, Acta Radiol Oncol 25 (1986)
[14] Followill, D. S., Tailor, R. C., Tello, V. M., Hanson, W.F., An empirical
relationship for determining photon beam quality in TG-21 from a ratio of
percent depth doses, Med Phys 25 (1998)
[15] Andreo, P., Nahum, A.E, Brahme, A., Chamber-dependent wall
correction factors in dosimetry, Phys Med Biol 31 (1986)
[16] IAEA International Atomic Energy Agency, Absorbed Dose
Determination in Photon and Electron Beams: An International Code of
Practice, Technical Report Series no. 277 (2nd ed in 1997), IAEA, Vienna
(1987)
[17] IAEA TECDOC-1583, Commissioning of Radiotherapy Treatment
Plannins Systems, IAEA, Vienna, januar (2008)
[18] Andreo, P., Absorbed dose beam quality factors for dosimetry of highenergy photon beams, Phys Med Biol 37 (1992)
[19] Cherry, Duxbury, Practical radiotherapy, WILEY-BLACK-WELL, (2009)
92

Mag Rad Fizika - mr.2011.01

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Mag Rad Fizika - mr.2011.01

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Univerzitet u Sarajevu

Zavrni-magistarski rad studija drugog (II) ciklusa

Sva mjerenja su izvena na Institutu za onkologiju, Klinikog

Zahvaljujem mentoru prof. dr. Davorinu Sameku i Advanu

3. REZULTATI I DISKUSIJA RADA

1.1. OSNOVE MEDICINSKE RADIJACIONE FIZIKE

1.1.1.Veliine koje se koriste kod opisivanja fotonskih

Jedinica za fotonski fluks u SI je m-2.

SI jedinica za fotonski fluks je m-2s-1.

Energetski fluks i brzina energetskog fluksa

Najee koritena SI jedinica za energetski fluks je MeV cm-2.

Brzina energetskog fluksa se definie kao energetski fluks u jedinici vremena

Najee koritena SI jedinica za brzinu energetskog fluksa je MeV cm-2 s-1.

gdje je (tr/) maseni energetski koeficijent trensfera za zrak i energiju fotona

Za monoenergetske snopove u zraku koliziona kerma Kcol je proporcionalna

gdje je (ab/)air energetski maseni koeficijent apsorpcije u zraku za fotone

gdje je g radijacioni dio zraenja koji se izgubi preko

Ekspoziciona doza u zraku

zraku X, kao [4]:

gdje je (Wair/e) srednja energija potrebna za produkciju jednog jonskog para

gdje je ekspoziciona doza izraena u roentgenima.

Doza u maloj masi medija u zraku

Izvori fotonskih snopova

Fotonski izvori mogu biti izotropni ili anizotropni, u zavisnosti od prostorne

Podruje ispod krive (b) predstavlja ukupni broj fotona u snopu:

1.1.3. Zakon opadanja intenziteta zraenja sa kvadratom

Ukoliko se posmatra takasti izvor S, te kvadratno polje stranice a (povrine

gdje je ugao izmeu centralne ose i geometrijske ivice snopa.

povrinu A je jednak broju fotona koji prolazi kroz povrinu B (pretpostavlja

Zbog ovoga je fotonski fluks obrnuto proporcionalan kvadratu udaljenosti od

Dubina maksimalne doze

Slika 1.3.: Distribucija procentualne dubinske doze unutar pacijenta isporuena

Moe se posmatrati nekoliko vanih taaka i regiona. Snop ulazi u pacijenta

1.1.5. Parametri kod tretmana zraenja

SI jedinica za aposrbovanu dozu je:

Doza na nekoj dubini e zavisiti od mnogo faktora: veliina polja, energija

Slika 1.4. Fantom, izvor i referentne take

Slika 1.5. Fantom, izvor i referentne take

pri emu je DQ doza u taki Q u fantomu na centralnoj osi snopa, a DQref

Izvanosni odnos i profil snopa

Kombinirajui doznu distribuciju du centralne ose snopa i izvanosne dozne

Profili megavoltanih snopova X zraka se sastoje od tri razliita regiona:

Smatra se prihvatljivim, ukoliko F ima manju vrijednost od 3% (mjereno u

1.1.6. Izodozne distribucije u vedenim fantomima

za SSD postavku sve vrijednosti su normalizirane u odnosu na 100 u

U blizini ivica snopa, u regionu penambre doza veoma brzo opada sa

Algoritmi bazirani na modelima koriguju navedene probleme modeliranjem

Korekcije na nehomogenosti tkiva

Izlazna snaga maina za proizvodnju X zraka i izotopskih jedinica je obino

Slika 1.9. Geometrija SSD postavke

P fantoma za polje A, i doze DP ( z max ,10, f , h ) u taki P fantomu za polje

Broj monitor jedinica MU (MUs) potreban da se tumoru isporui doza TD u

& (z ,10,100 , h) - Brzina doze u taki P, za

Slino i za SAD postavku (Slika 1.10.), broj monitor jedinica MU koje su

Slika 1.10. Geometrija SAD postavke

& (z ,10,100 , h) - Brzina doze u taki P, za

RELATIVNA DOZNA MJERENJA SA JONIZACIONOM

Jonizacione komore se u klinikoj fizici koriste ne samo za kalibraciju

Doze i brzine doza u referentnoj taki u fantomu za megavoltane

Slika 1.11. Dubinske doze izmjerene jonizacionom komorom sa paralelnim

U build-up regionu pozitivni polaritet komore proizvodi vei signal

povrini fantoma, dok potpuno nestaje na dubini zmax i dalje. Na

1.3. KALIBRACIJA FOTONSKIH I ELEKTRONSKIH SNOPOVA