Program Nauczania Geografii W Zakresie Rozszerzonym Dla Lo I Technikum

Ewa Maria Tuz
Dawid Szczypiski
Program nauczania geografii w zakresie rozszerzonym

dla liceum oglnoksztaccego i technikum
Oblicza geografii
Spis treci
Wstp .... 3
I. Cele ksztacenia i wychowania wedug zaoe programu ... 6
II. Osignicia ucznia .. 10
III. Szczegowe cele edukacyjne oraz osignicia ucznia w postaci
wymaga edukacyjnych oraz materia nauczania .. 12
IV. Procedury osigania celw ksztacenia i wychowania . 48
V. Kontrola, ocena i pomiar osigni ucznia .... 80
VI. Propozycja przydziau liczby godzin przeznaczonych
na realizacj poszczeglnych dziaw programu .... 84
VII. Proponowana literatura dla nauczycieli ... 86
Zacznik nr 1 wycig z Podstawy programowej z geografii
dla szk ponadgimnazjalnych (zakres rozszerzony) .. 88
Wstp
Punktem wyjcia do napisania Programu nauczania geografii w zakresie rozszerzonym
dla liceum oglnoksztaccego i technikum Oblicza geografii byo Rozporzdzenie Ministra
Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 roku w sprawie podstawy programowej
wychowania przedszkolnego oraz ksztacenia oglnego w poszczeglnych typach szk 1, a
take dorobek Midzynarodowej Unii Geograficznej (International Geographical Union).
Opracowujc koncepcj programu, wykorzystano rwnie osignicia dydaktyki geografii,
pedagogiki, aksjologii oraz psychologii.
Prezentowany program wyrnia si spord innych programw nauczania geografii
w szkoach ponadgimnazjalnych nowatorskim podejciem zgodnym z zasadami
konektywizmu. Dziki temu stanowi odpowied na wspczesne wyzwania edukacyjne
m.in. pozwala ksztaci i doskonali umiejtno selekcjonowania informacji, dostrzegania
zwizkw
przyczynowo-skutkowych,
wykorzystywania
nowoczesnych
technik
informacyjno--komunikacyjnych oraz stosowania posiadanej wiedzy. Prezentowany program
zakada wic, e wiedzie gdzie (know-where) jest waniejsze ni tradycyjne wiedzie
co (know-what) czy wiedzie jak (know-how), a proces uczenia si musi obejmowa
praktyk i refleksj, czyli nie tylko konsumpcj wiedzy, lecz take jej tworzenie.
Cele ksztacenia i osignicia ucznia, zgodnie z koncepcj Podstawy programowej,
przedstawiono w programie jako efekty zapisane jzykiem wymaga edukacyjnych, ukazujc
w ten sposb zachodzce midzy nimi interakcje. Podejcie oparte na efektach
ksztacenia zakada zupenie inn filozofi nauczania ni podejcie tradycyjne. Punktem
wyjcia w nauczaniu s bowiem oczekiwane rezultaty, czyli umiejtnoci, jakie ucze uzyska
w wyniku procesu ksztacenia.
Ujcie szczegowych celw ksztacenia i wychowania oraz zaoonych osigni ucznia
w postaci wymaga edukacyjnych zapisanych jzykiem efektw wskazuje, e w programie
gwny akcent przeniesiono ze zdobywania wiadomoci na ksztacenie umiejtnoci,
pobudzenie ucznia do aktywnoci, a take samodzielnego i kreatywnego mylenia. Nadrzdn
rol przypisano zatem efektom ksztacenia, ktre powinny dominowa w caym procesie
edukacyjnym nad przedmiotowym materiaem nauczania, sucym do osignicia tyche
efektw. Z tego podejcia wynika ukad programu przedstawienie treci nauczania w postaci
szczegowych wymaga edukacyjnych.
Prezentowany program zakada cigo procesu edukacyjnego oraz interakcje midzy
treciami ksztacenia geografii w gimnazjum i szkole ponadgimnazjalnej (w zakresie
podstawowym i rozszerzonym). Taki ukad programu pozwala nauczycielom
na wykorzystanie wiedzy i umiejtnoci uczniw zdobytych na wczeniejszych etapach
edukacyjnych. Konstrukcja programu umoliwia rwnie realizacj zawartych w nim
szczegowych celw edukacyjnych w sposb moliwie najszerszy, uwzgldniajcy rne
skale przestrzenno-czasowe oraz odmienne punkty widzenia.
1http://www.men.gov.pl/index.php?
option=com_content&view=category&layout=blog&id=230&Itemid=290
3
Koncepcja wymaga na IV etapie edukacyjnym w zakresie rozszerzonym opiera si

na zaoeniu, e celem nauczania geografii jest pokazanie uczniowi wspczesnego wiata
rnorodnoci jego obliczy, powiza midzy zjawiskami i procesami, a take roli, ktr
w wiecie tym odgrywa czowiek. Dziki takiemu podejciu uczniowie zrozumiej
zachodzce zjawiska i procesy, a take bd potrafili dokona ich analizy i oceny.
Program skonstruowano tak, aby mona byo go zrealizowa w caoci nawet przy
minimalnej liczbie godzin, wynikajcej z ramowego planu nauczania szkoy. Czytelna
konstrukcja programu uatwi korzystajcym z niego nauczycielom osignicie celw
ksztacenia i wychowania ucznia wynikajcych z Podstawy programowej.
Program zosta podzielony na rozdziay. Rozdzia I zawiera omwienie oglnych celw
ksztacenia i wychowania, na ktrych oparto niniejszy program. W rozdziale II umieszczono
opis oglnych osigni ucznia w nawizaniu do Podstawy programowej.
W rozdziale III przedstawiono w tabelach szczegowe cele ksztacenia i wychowania
oraz osignicia ucznia w postaci wymaga edukacyjnych zapisanych jzykiem efektw,
a take materia nauczania. Niniejszy program zakada wszechstronny rozwj ucznia, dlatego
w wymaganiach zwrcono szczegln uwag nie tylko na jego rozwj intelektualny, lecz
take emocjonalny i spoeczny. Wymagania edukacyjne i podporzdkowany im materia
nauczania podzielono na trzy czci:
Cz I. rodowisko przyrodnicze Ziemi obejmuje treci, dziki ktrym ucze poszerzy
swoj wiedz i umiejtnoci zwizane z wykorzystywaniem rnych rde przydatnych
na tym etapie ksztacenia oraz w dalszej edukacji, a take pozna zalenoci i zjawiska
zachodzce w rodowisku przyrodniczym w skali przestrzennej oraz czasowej. W tej czci
szczegln uwag zwrcono na ksztacenie umiejtnoci korzystania z informacji,
wyjaniania terminw, zdarze, zjawisk oraz procesw, a take analizowania
i rozwizywania problemw.
Cz II. Czowiek i jego dziaalno na Ziemi zawiera treci dotyczce funkcjonowania
jednostki w rodowisku geograficznym (przyrodniczym i spoeczno-gospodarczym) oraz
istniejcych w nim zalenoci i powiza w skali globalnej. Realizacja treci zawartych
w tej czci programu wymaga wykorzystania wiedzy o procesach zachodzcych
w rodowisku przyrodniczym do wyjaniania zjawisk spoeczno-gospodarczych
wystpujcych we wspczesnym wiecie. Szczegln uwag zwrcono tu na aktualne
przemiany rodowiska geograficznego, a take wynikajce z nich prognozy spoeczno-gospodarcze. Cz ta obejmuje rwnie treci z zakresu funkcjonowania czowieka
w spoeczestwie i kulturze.
Cz III. Geografia Polski dotyczy geografii Polski oraz miejsca i roli naszego kraju we
wspczesnym wiecie, z uwzgldnieniem powiza europejskich. W tej czci pooono
akcent na zalenoci midzy rodowiskiem przyrodniczym a rozwojem spoeczno-gospodarczym Polski.
Taki dobr treci ma na celu wyksztacenie u uczniw umiejtnoci kompleksowego

postrzegania rodowiska przyrodniczego oraz spoeczno-gospodarczego w ujciu
przyczynowo-skutkowym w rnych skalach przestrzennych i czasowych.
Rozdzia IV zawiera opis procedur osigania celw ksztacenia i wychowania, z kolei
rozdzia V propozycje kontroli, oceny i pomiaru osigni ucznia. W rozdziale VI
zamieszczono propozycj liczby godzin przeznaczonych na realizacj poszczeglnych
dziaw programu, a w rozdziale VII zalecan literatur dla nauczycieli. Zacznik nr 1 do
programu stanowi wycig z Podstawy programowej z geografii w zakresie rozszerzonym.
Program nauczania geografii w zakresie rozszerzonym dla liceum oglnoksztaccego i
technikum Oblicza geografii moe by modyfikowany stosownie do uwarunkowa
konkretnej szkoy czy klasy. Jego zaoeniem jest ksztacenie i doskonalenie umiejtnoci
geograficznych, stosowania wiedzy w praktyce, kreatywnego mylenia, a przede wszystkim
przygotowanie ucznia do dalszej kariery edukacyjnej i ksztacenia ustawicznego (edukacji
permanentnej) na miar wymogw wspczesnego wiata.
Prezentowany program jest pierwsz czci szerszej obudowy dydaktycznej, niezbdnej
w procesie nauczania, ktr bd stanowi m.in. Ksika Nauczyciela (szczegowy
przewodnik metodyczny dla nauczycieli korzystajcych z tego programu), Pyta Nauczyciela
(materiay dydaktyczne na pycie CD), zestaw kart pracy ucznia, atlas geograficzny,
multibook oraz generator testw na pycie CD.
I. Cele ksztacenia i wychowania wedug zaoe programu
Zgodnie z Podstaw programow program precyzyjnie okrela cele ksztacenia

na lekcjach geografii w zakresie rozszerzonym w szkole ponadgimnazjalnej koczcej si
matur. Podstawowe cele ksztacenia w szkoach ponadgimnazjalnych kad nacisk na
umiejtno rozwizywania problemw i przygotowanie uczniw do odpowiedzialnego
funkcjonowania we wspczesnym wiecie, co powinno by najwaniejszym zadaniem
nauczyciela geografii.
Celem ksztacenia oglnego w szkoach ponadgimnazjalnych jest:
1) przyswojenie przez uczniw okrelonego zasobu wiadomoci na temat faktw, zasad, teorii
i praktyk;
2) zdobycie przez uczniw umiejtnoci wykorzystania posiadanych wiadomoci podczas
wykonywania zada i rozwizywania problemw;
3) ksztatowanie u uczniw postaw warunkujcych sprawne i odpowiedzialne funkcjonowanie
we wspczesnym wiecie.
W procesie ksztacenia oglnego szkoa () ksztatuje u uczniw postawy sprzyjajce ich
dalszemu rozwojowi indywidualnemu i spoecznemu, takie jak: uczciwo, wiarygodno,
odpowiedzialno, wytrwao, poczucie wasnej wartoci, szacunek dla innych ludzi,
ciekawo poznawcz, kreatywno, przedsibiorczo, kultur osobist, gotowo
do uczestnictwa w kulturze, podejmowania inicjatyw oraz do pracy zespoowej. W rozwoju
spoecznym bardzo wane jest ksztatowanie postawy obywatelskiej, postawy poszanowania
tradycji i kultury wasnego narodu, a take postawy poszanowania dla innych kultur
i tradycji. Szkoa podejmuje odpowiednie kroki w celu zapobiegania wszelkiej dyskryminacji.
W trosce o podmiotowe uczestnictwo ucznia w dziaaniach edukacyjnych na lekcjach
geografii sformuowano cele przedmiotowe wyraone jzykiem wymaga oglnych:
I. Dostrzeganie prawidowoci dotyczcych rodowiska przyrodniczego, ycia i gospodarki
czowieka oraz wzajemnych powiza i zalenoci w systemie czowiek przyroda
gospodarka.
Ucze wskazuje i analizuje prawidowoci i zalenoci wynikajce z funkcjonowania sfer
ziemskich oraz dziaalnoci czowieka w rnorodnych warunkach rodowiska, wskazujc
znaczenie rosncej roli czowieka i jego dziaa w rodowisku geograficznym w rnych
skalach (lokalnej, regionalnej i globalnej).
II. Analiza i wyjanianie problemw demograficznych spoeczestw.
Ucze analizuje etapy i cechy rozwoju demograficznego ludnoci na wiecie, charakteryzuje
dynamik i zrnicowanie procesw ludnociowych, wic zagadnienia demograficzne
z czynnikami przyrodniczymi i rozwojem cywilizacyjnym; wykorzystuje do analiz informacje
o aktualnych wydarzeniach na wiecie.
III. Proponowanie rozwiza problemw wystpujcych w rodowisku geograficznym,
zgodnie z koncepcj zrwnowaonego rozwoju i zasadami wsppracy, w tym
midzynarodowej.
6
Ucze wskazuje propozycje rozwiza lokalnych, regionalnych i globalnych problemw

rodowiskowych, demograficznych i gospodarczych zgodnych z koncepcj zrwnowaonego
rozwoju oraz opartych na rwnoprawnych zasadach wsppracy midzy regionami
i pastwami.
IV. Pozyskiwanie, przetwarzanie oraz prezentowanie informacji na podstawie rnych rde
informacji geograficznej, w tym rwnie technologii informacyjno-komunikacyjnych oraz
Geograficznych Systemw Informacyjnych (GIS).
Ucze zdobywa informacje oraz rozwija i doskonali umiejtnoci geograficzne, wykorzystujc
wszystkie dostpne (w tym najnowsze) rda informacji, pomiary i obserwacje bezporednie;
potrafi selekcjonowa i przetwarza informacje do prezentacji wybranych zagadnie.
W koncepcji programu przyjto, e edukacja geograficzna w zakresie rozszerzonym
w liceum oglnoksztaccym i technikum, wspomagajc rozwj ucznia jako osoby i
wprowadzajc go w ycie spoeczne, ma na celu przede wszystkim:
W sferze wiedzy i rozumienia:
1. utrwalenie podstawowych terminw geograficznych, umoliwiajcych zrozumienie
omawianych zagadnie;
2. poznanie podstawowych metod bada geograficznych, a take interpretacji oraz prezentacji
uzyskanych wynikw;
3. poznanie i zrozumienie wspzalenoci midzy elementami rodowiska przyrodniczego
w skali lokalnej, regionalnej oraz globalnej;
4. poznanie i opisywanie zjawisk oraz procesw zachodzcych w rodowisku przyrodniczym
Polski w rnych skalach przestrzennych i czasowych;
5. poznanie miejsc i obszarw, w ktrych obrbie zachodz rnorodne procesy przyrodnicze
i spoeczno-ekonomiczne w skali lokalnej, regionalnej, globalnej oraz czasowej;
6. poznanie przyczyn warunkujcych rne sposoby gospodarowania w rodowisku
geograficznym;
7. poznanie i zrozumienie wybranych problemw spoeczno-gospodarczych w skali lokalnej,
regionalnej i globalnej;
8. poznanie procesw spoecznych i gospodarczych zachodzcych wspczenie w Polsce;
9. poznanie dziedzictwa kultury regionalnej i narodowej oraz postrzeganie go w perspektywie
kultury europejskiej oraz wiatowej;
10. poznanie trwaych i zmiennych preferencji wyborczych w Polsce oraz zrozumienie
przyczyn ich przestrzennego zrnicowania;
11. poznanie zasad rozwoju osobowego i ycia spoecznego;
12. zrozumienie i opisywanie zjawisk oraz procesw zachodzcych w rodowisku
geograficznym w skali lokalnej, regionalnej i globalnej;
13. zrozumienie interakcji zachodzcych w ukadzie czowiek rodowisko geograficzne
w skali lokalnej, regionalnej oraz globalnej;
7
14. zrozumienie zoonoci wiata, wspzalenoci jego poszczeglnych elementw

i gotowo do udziau w jego przeksztacaniu zgodnie z zasad zrwnowaonego rozwoju;
15. dostrzeganie rnego rodzaju zwizkw i zalenoci (przyczynowo-skutkowych,
funkcjonalnych, czasowych i przestrzennych);
16. rozszerzenie i ugruntowanie wiedzy niezbdnej do zrozumienia istoty zjawisk oraz
charakteru i dynamiki procesw zachodzcych w rodowisku geograficznym w skali lokalnej,
krajowej (geografia Polski), wielkich regionw oraz wiata w rnych skalach czasowych;
17. okrelenie miejsca i roli Polski oraz Polakw w integrujcej si Europie;
18. wykazywanie zwizkw midzy aktualnymi wydarzeniami spoecznymi i politycznymi
a przeszoci;
19. traktowanie wiadomoci geograficznych, stanowicych warto poznawcz sam w sobie,
w sposb integralny, prowadzcy do lepszego rozumienia wiata, ludzi i siebie;
20. poprawne i swobodne wypowiadanie si w mowie oraz pimie, z wykorzystaniem
rnorodnych rodkw wyrazu.
W sferze umiejtnoci:
1. umiejtno planowania, organizowania i oceniania wasnej nauki oraz przyjmowania
za ni odpowiedzialnoci teraz i w przyszoci;
2. umiejtno skutecznego porozumiewania si w rnych sytuacjach, prezentacji wasnego
punktu widzenia i uwzgldniania pogldw innych ludzi;
3. umiejtno poprawnego posugiwania si jzykiem ojczystym oraz przygotowywania
do publicznych wystpie;
4. umiejtno efektywnego wspdziaania w zespole, budowania wizi midzyludzkich,
podejmowania indywidualnych i grupowych decyzji, skutecznego dziaania na podstawie
obowizujcych norm;
5. umiejtno rozwizywania problemw w twrczy sposb;
6. umiejtno rozwijania sprawnoci umysowej oraz osobistych zainteresowa;
7. umiejtno rozwijania zdolnoci analitycznego i syntetycznego mylenia;
8. umiejtno korzystania z metod i technik negocjacyjnych w rozwizywaniu konfliktw
i problemw spoecznych;
9. umiejtno formuowania problemw badawczych, hipotez oraz przeprowadzania
prostych dowiadcze i obserwacji geograficznych;
10. umiejtno poszukiwania, porzdkowania i wykorzystywania informacji geograficznych
z rnych rde, efektywnego posugiwania si technologiami informacyjnymi
i komunikacyjnymi;
11. umiejtno oceny uwarunkowa procesw przyrodniczych i spoeczno-gospodarczych,
zachodzcych w skali globalnej, regionalnej i lokalnej oraz rnych skalach czasowych;
12. umiejtno wskazywania i analizy zwizkw przyczynowo-skutkowych oraz powiza
funkcjonalnych pomidzy poszczeglnymi komponentami rodowiska geograficznego
w rnych skalach przestrzennych i czasowych;
8
13. umiejtno lokalizowania poznanych miejsc i obszarw na powierzchni Ziemi oraz

orientowania si w ich wzajemnym pooeniu na podstawie map;
14. umiejtno postrzegania rzeczywistoci jako zespou wartoci.
W sferze postaw i wartoci (cele wychowawcze, aksjologiczne):
1. rozwijanie przekonania o uytecznoci edukacji geograficznej w yciu codziennym oraz
ksztaceniu ustawicznym;
2. rozwijanie przekonania o potrzebie uczestnictwa w rozwoju wasnego regionu i Polski,
a take podejmowania dziaa na rzecz zachowania ich dziedzictwa przyrodniczego oraz
kulturowego;
3. rozwijanie dociekliwoci poznawczej, ukierunkowanej na poszukiwanie prawdy, dobra
i pikna w wiecie;
4. ksztatowanie wiadomoci o potrzebie wsppracy dotyczcej zwalczania zagroe
rodowiska przyrodniczego oraz zagroe spoecznych;
5. ksztatowanie systemu wartoci odpowiadajcego naturze i godnoci ludzkiej;
6. poszukiwanie, odkrywanie i denie do osignicia wielkich celw yciowych i wartoci
niezbdnych dla odnalezienia wasnego miejsca w wiecie na drodze rzetelnej
i systematycznej pracy;
7. rozpoznawanie wartoci moralnych, dokonywanie wyborw i hierarchizacja wartoci;
8. umiejtne godzenie dobra i wolnoci wasnej z dobrem i wolnoci innych, umacnianie
odpowiedzialnoci za siebie w powizaniu z odpowiedzialnoci za innych;
9. przygotowanie si do ycia w rodzinie, spoecznoci lokalnej oraz pastwie;
10. ksztatowanie postaw patriotycznych;
11. ksztatowanie wraliwoci moralnej;
12. ksztatowanie postawy szacunku
do bezinteresownych dziaa spoecznych;
dla
wartoci
wyszych
oraz
motywacja
13. ksztatowanie w sobie postawy dialogu, umiejtnoci suchania innych i rozumienia ich
pogldw.
Tak sformuowane cele nadrzdne stanowiy podstaw proponowanych w niniejszym
programie wymaga edukacyjnych, integrujcych w sobie cele nauczania i wychowania
z osigniciami ucznia. Uszczegowione wymagania edukacyjne przedstawiono w rozdziale
III.
II. Osignicia ucznia

Wedug zaoe Podstawy programowej Do najwaniejszych umiejtnoci zdobywanych
przez ucznia w trakcie ksztacenia oglnego na IV etapie edukacyjnym nale:
1) czytanie umiejtno rozumienia, wykorzystywania i refleksyjnego przetwarzania tekstw,
w tym tekstw kultury, prowadzca do osignicia wasnych celw, rozwoju osobowego oraz
aktywnego uczestnictwa w yciu spoeczestwa;
2) mylenie matematyczne umiejtno wykorzystania narzdzi matematyki w yciu
codziennym oraz formuowania sdw opartych na rozumowaniu matematycznym;
3) mylenie naukowe umiejtno wykorzystania wiedzy o charakterze naukowym
do identyfikowania i rozwizywania problemw, a take formuowania wnioskw opartych
na obserwacjach empirycznych dotyczcych przyrody i spoeczestwa;
4) umiejtno komunikowania si w jzyku ojczystym i w jzykach obcych, zarwno
w mowie, jak i w pimie;
5) umiejtno sprawnego posugiwania si nowoczesnymi technologiami informacyjno-komunikacyjnymi;
6) umiejtno wyszukiwania, selekcjonowania i krytycznej analizy informacji;
7) umiejtno rozpoznawania wasnych potrzeb edukacyjnych oraz uczenia si;
8) umiejtno pracy zespoowej.
Zakadane w niniejszym programie osignicia ucznia, przedstawiono w postaci wymaga
szczegowych w tabelach rozdziau III. Wiadomoci i umiejtnoci zdobywane przez ucznia
na kursie geografii w zakresie rozszerzonym opisano zgodnie z ide europejskich ram
kwalifikacji i w jzyku efektw ksztacenia. Gwnymi osigniciami uczniw, ktrzy
ukocz IV etap edukacyjny z geografii, bd zatem:
1. sprawne posugiwanie si terminologi geograficzn;
2. pogbienie i usystematyzowanie wiedzy geograficznej w zakresie wymienionych treci
nauczania umoliwiajcych przystpienie do egzaminu maturalnego z geografii i podjcie
studiw wyszych;
3. aktywne korzystanie z rnorodnych rde informacji geograficznej: map, planw,
rocznikw statystycznych, zdj, profili, przekrojw, rysunkw, czasopism, przewodnikw,
literatury popularnonaukowej, internetu, GIS-u* i innych;
4. selekcjonowanie, porzdkowanie, analizowanie oraz interpretowanie informacji o stanie i
zmianach rodowiska geograficznego oraz sytuacji spoecznej, politycznej i ekonomicznej;
5. umiejtne wykorzystywanie wiedzy do wasnego rozwoju i osigania zaplanowanych
celw;
6. formuowanie pyta, hipotez, sdw oraz problemw geograficznych na podstawie
rozumowania matematycznego;
7. umiejtne wykorzystywanie wiedzy geograficznej do dostrzegania, identyfikowania,
analizowania i rozwizywania problemw dotyczcych zwizkw midzy zjawiskami
(przyrodniczymi, ekonomicznymi, spoecznymi i kulturowymi) w skali globalnej, regionalnej
i lokalnej;
**System Informacji Geograficznej
10
8. umiejtne prezentowanie wynikw analiz geograficznych z wykorzystaniem rnych

metod graficznych (w tym kartograficznych) i statystycznych,
9. prognozowanie (na zasadzie ekstrapolacji istniejcych trendw) zmian stanu rodowiska
poszczeglnych obszarw (z uwzgldnieniem interakcji Ziemia czowiek).
W koncepcji programu uwzgldniono spenienie wymienionych wyej osigni w taki
sposb, aby nabywane przez uczniw umiejtnoci byy nieustannie doskonalone w caym
cyklu edukacji geograficznej w zakresie rozszerzonym. Dotyczy to np. korzystania
z rnorodnych rde informacji (w tym map o rnej treci oraz internetu), lokalizowania
miejsc na powierzchni Ziemi czy odnoszenia wiedzy geograficznej do ycia.
Ksztaceniu umiejtnoci, takich jak np. przeprowadzanie analizy interakcji zachodzcych
w ukadzie czowiek rodowisko geograficzne w skali lokalnej, regionalnej i globalnej
w rnych skalach czasowych czy wizanie aktualnych wydarze spoecznych i politycznych
z przeszoci, suy przyjty w programie ukad treci. W pierwszej kolejnoci ujto w nim
zrnicowanie rodowiska przyrodniczego oraz spoeczno-gospodarczego. Nastpnie na
konkretnych przykadach wyjaniono zwizki przyczynowo-skutkowe zachodzce midzy
poszczeglnymi elementami rodowiska przyrodniczego a gospodark czowieka
i rozmieszczeniem ludnoci oraz zachodzcymi przemianami spoeczno-gospodarczymi. Taki
sposb prezentacji treci i realizacji osigni przyczyni si do utrwalania nabywanej przez
uczniw wiedzy oraz ksztaconych umiejtnoci.
Zakadane w niniejszym programie szczegowe osignicia opisane w postaci wymaga
edukacyjnych (tabele rozdziau III), zostay przedstawione wedug zasad teorii poznania,
w celu wytworzenia u uczniw strukturalnego systemu wiedzy i umiejtnoci, oraz w formie
ksztacenia czynnociowego.
11
III. Szczegowe cele edukacyjne oraz osignicia ucznia w postaci wymaga edukacyjnych oraz materia nauczania
CZ I. rodowisko przyrodnicze Ziemi
Dzia
programu
Zapis w podstawie programowej

treci
nauczania
Obraz Ziemi
1. rda
informacji
geograficznej
Szczegowe cele edukacyjne oraz osignicia ucznia

w postaci wymaga edukacyjnych
Materia nauczania
wymagania szczegowe
Ucze:
Ucze poprawnie:
1.1. klasyfikuje mapy ze
wykazuje interdyscyplinarny charakter nauk
wzgldu na rne kryteria
geograficznych
1.2. oblicza odlegoci
opisuje ksztat i wymiary Ziemi
w terenie oraz powierzchni wyjania zasady klasycznych i nowoczesnych
na podstawie map
pomiarw wymiarw Ziemi
wykonanych w rnych
okrela wsprzdne geograficzne
skalach
klasyfikuje mapy ze wzgldu na rne kryteria
1.3. odczytuje i opisuje
wyjania zasady generalizacji mapy
cechy rodowiska
porwnuje siatki kartograficzne
przyrodniczego
opisuje metody prezentacji zjawisk ilociowych
(np. uksztatowanie i rzeb
i jakociowych na mapie
terenu, budow geologiczn) charakteryzuje dziaanie systemu nawigacji satelitarnej
i spoeczno-gospodarczego
GPS
(np. rozmieszczenie
korzysta z technologii informacyjno-komunikacyjnych
zasobw naturalnych,
w celu pozyskiwania, przechowywania, przetwarzania
ludnoci, szlaki
i prezentacji informacji geograficznych
transportowe) na podstawie interpretuje zjawiska geograficzne przedstawiane na
map: topograficznej,
wykresach, w tabelach, na schematach i modelach
hipsometrycznej
wykorzystuje mapy w rnych sytuacjach
Geografia jako nauka

Ksztat i wymiary Ziemi
Mapa jako obraz Ziemi
Odwzorowania
kartograficzne
Metody przedstawiania
zjawisk na mapach
Sposoby prezentacji
danych o przestrzeni
geograficznej
Interpretacja mapy
samochodowej
i topograficznej
12
i tematycznej
1.4. interpretuje zjawiska
geograficzne przedstawiane
na wykresach, w tabelach,
na schematach i modelach
1.5. formuuje zalenoci
przyczynowo-skutkowe,
funkcjonalne i czasowe
midzy wy branymi
elementami rodowiska
przyrodniczego i spoeczno-gospodarczego oraz
dokonuje ich weryfikacji,
wykorzystujc mapy
tematyczne
1.6. przeprowadza badania
wybranych elementw
rodowiska geograficznego
w regionie zamieszkania
wedug przygotowanego
planu
1.7. stosuje wybrane metody
kartograficzne do prezentacji
cech ilociowych
i jakociowych rodowiska
geograficznego
1.8. korzysta z technologii
informacyjno-komunikacyjnych w celu
pozyskiwania,
przechowywania,
wykonuje obliczenia matematyczno-geograficzne

z wykorzystaniem map w rnych skalach
odczytuje i interpretuje tre map wykonanych rnymi
metodami
analizuje elementy uksztatowania pionowego Ziemi na
podstawie map wykonanych rnymi metodami
kreli profil hipsometryczny
odczytuje i interpretuje tre mapy turystycznej
i samochodowej
odczytuje i opisuje cechy rodowiska spoeczno-gospodarczego (np. rozmieszczenie zasobw
naturalnych, ludnoci, szlaki transportowe) na
podstawie map tematycznych
stosuje wybrane metody kartograficzne do prezentacji
cech ilociowych i jakociowych rodowiska
geograficznego
formuuje zalenoci przyczynowo-skutkowe,
funkcjonalne i czasowe midzy wybranymi elementami
rodowiska przyrodniczego i spoeczno-gospodarczego
oraz dokonuje ich weryfikacji, wykorzystujc mapy
tematyczne
przeprowadza badania wybranych elementw
rodowiska geograficznego w regionie zamieszkania
wedug przygotowanego planu
wykorzystuje w praktyce znajomo metod prezentacji
informacji geograficznej
stosuje wybrane metody kartograficzne do prezentacji
cech ilociowych i jakociowych rodowiska
geograficznego
13
Ziemia we
wszechwiecie
2. Ziemia we
wszechwiecie
przetwarzania i prezentacji
informacji geograficznych
Ucze:
Ucze poprawnie:
2.1. wyjania cechy budowy wyjania teorie pochodzenia i budowy wszechwiata
i okrela pooenie rnych wyjania cechy budowy i opisuje budow wszechwiata
cia niebieskich we
i Ukadu Sonecznego
wszechwiecie
charakteryzuje ciaa niebieskie tworzce Ukad
2.2. charakteryzuje ciaa
Soneczny
niebieskie tworzce Ukad
wskazuje konsekwencje ruchw Ziemi
Soneczny
przedstawia dowody ruchw Ziemi
2.3. wskazuje konsekwencje wyjania zjawisko faz Ksiyca
ruchw Ziemi
wyjania przyczyny zrnicowania czasu na Ziemi
2.4. oblicza wysoko
opisuje zrnicowanie owietlenia Ziemi
growania Soca
opisuje rnice midzy astronomicznymi,
w dowolnym miejscu na
kalendarzowymi i klimatycznymi porami roku
Ziemi w dniach rwnonocy wyjania przyczyn wystpowania: dni i nocy
i przesile
polarnych na obszarach podbiegunowych, zorzy
2.5. oblicza szeroko
polarnej, zamie Soca i Ksiyca
geograficzn dowolnego
wykonuje obliczenia matematyczno-geograficzne
punktu na powierzchni
dotyczce czasu miejscowego i strefowego oraz
Ziemi na podstawie
wysokoci growania Soca nad horyzontem w dniach
wysokoci growania Soca
rwnonocy i przesile
w dniach rwnonocy i
oblicza szeroko geograficzn dowolnego punktu na
przesile
powierzchni Ziemi na podstawie wysokoci growania
2.6. opisuje rnice midzy
Soca w dniach rwnonocy i przesile
astronomicznymi,
opisuje rnice midzy astronomicznymi,
kalendarzowymi
kalendarzowymi i klimatycznymi porami roku
i klimatycznymi porami roku wskazuje skutki wystpowania siy Coriolisa dla
2.7. wyjania przyczyn
rodowiska przyrodniczego
wystpowania: dni i nocy
wykazuje wpyw oddziaywania cia niebieskich oraz
polarnych na obszarach
ruchw Ziemi na poszczeglne sfery Ziemi
Budowa wszechwiata
Ukad Soneczny
Ruch obiegowy Ziemi
Ruch obrotowy Ziemi
Rachuba czasu na Ziemi
14
Atmosfera
podbiegu nowych, zorzy

polarnej, zamie Soca
i Ksiyca
2.8. wskazuje skutki
wystpowania siy Coriolisa
dla rodowiska
przyrodniczego
3. Sfery Ziemi Ucze:
Ucze poprawnie:
atmosfera
3.1. wyjania mechanizm
opisuje skad i budow atmosfery
cyrkulacji powietrza
porwnuje cechy poszczeglnych warstw atmosfery
w strefie
wyjania znaczenie atmosfery dla ycia na Ziemi
midzyzwrotnikowej
omawia bilans radiacyjny i cieplny Ziemi
i wyszych szerokociach
opisuje i wyjania zrnicowanie temperatury
geograficznych oraz opisuje
powietrza w troposferze na podstawie wykresw i map
przebieg procesw
opisuje czynniki wpywajce na rozkad temperatury
pogodowych (ruch mas
powietrza
powietrza, fronty
wskazuje przyczyny nierwnomiernego rozkadu
atmosferyczne i zjawiska im
temperatury powietrza na Ziemi
towarzyszce)
oblicza redni temperatur powietrza i amplitud
3.2. wskazuje przyczyny
temperatury powietrza
nierwnomiernego rozkadu wyjania globaln cyrkulacj powietrza w troposferze,
temperatury powietrza
korzystajc ze schematu
i opadw
wyjania mechanizm cyrkulacji powietrza w strefie
3.3. wyjania na przykadach
midzyzwrotnikowej i wyszych szerokociach
genez wiatrw (staych
geograficznych oraz opisuje przebieg procesw
i okresowych oraz
pogodowych
lokalnych) i wskazuje ich
charakteryzuje wiatry stae, okresowe i lokalne
znaczenie dla przebiegu
wyjania na przykadach genez wiatrw (staych
pogody i dziaalnoci
i okresowych oraz lokalnych), a take wskazuje ich
gospodarczej (rolnictwa,
znaczenie dla przebiegu pogody i dziaalnoci
komunikacji)
gospodarczej
Skad i budowa atmosfery

Obieg ciepa
Temperatura powietrza
Ruchy powietrza
atmosferycznego
Wilgotno powietrza
i opady atmosferyczne
Prognozowanie pogody
Klimaty kuli ziemskiej
Zmiany atmosfery
i klimatu
Ekstremalne zjawiska
atmosferyczne i ich skutki
15
3.4. charakteryzuje strefy

klimatyczne i typy klimatu
na Ziemi i uzasadnia ich
zasigi
3.5. rozpoznaje stref
klimatyczn i typ klimatu na
podstawie rocznego
przebiegu temperatury
powietrza i sum opadw
3.6. przygotowuje
krtkoterminow prognoz
pogody na podstawie
mapy synoptycznej oraz
obserwacji i pomiarw
meteorologicznych
3.7. wyjania na przykadach
obserwowane przyczyny
i skutki globalnych zmian
klimatu na Ziemi
opisuje czynniki wpywajce na rozkad opadw

atmosferycznych
wskazuje przyczyny nierwnomiernego rozkadu
opadw atmosferycznych
wyjania mechanizm powstawania chmur
opisuje fronty atmosferyczne oraz zmiany stanu pogody
w czasie ich przemieszczania si
opisuje rozmieszczenie opadw atmosferycznych na
Ziemi na podstawie mapy klimatycznej
przygotowuje krtkoterminow prognoz pogody na
podstawie mapy synoptycznej oraz obserwacji
i pomiarw meteorologicznych
wykazuje na przykadach wpyw pogody na ycie
i dziaalno gospodarcz czowieka
wyjania wpyw wybranych czynnikw geograficznych
na klimat
charakteryzuje strefy klimatyczne i typy klimatu na
Ziemi i uzasadnia ich zasigi
rozpoznaje stref klimatyczn i typ klimatu na
podstawie rocznego przebiegu temperatury powietrza
i sum opadw atmosferycznych
opisuje typy klimatw na podstawie klimatogramw
i mapy klimatycznej
wykazuje wpyw czowieka na atmosfer oraz klimat
w skali globalnej i lokalnej
wyjania przyczyny regionalnego zrnicowania
zjawisk pogodowych na Ziemi
wyjania na przykadach przyczyny i skutki globalnych
zmian klimatu na Ziemi
wyjania przyczyny powstawania ekstremalnych
zjawisk i anomalii pogodowych na Ziemi
16
Hydrosfera
wykazuje na przykadach interakcje midzy atmosfer

a innymi sferami Ziemi

Ucze poprawnie:
hydrosfera
4.1. omawia cechy cyklu
analizuje zasoby wody w przyrodzie
hydrologicznego w rnych wykazuje znaczenie wody dla funkcjonowania systemu
warunkach klimatycznych
przyrodniczego Ziemi
4.2. opisuje wystpowanie
analizuje schemat cyklu hydrologicznego
i zasoby wd w oceanach
omawia cechy cyklu hydrologicznego w rnych
i na ldach (jeziora,
warunkach klimatycznych
rzeki, lodowce, wody
przedstawia bilans wodny Ziemi i jego zrnicowanie
podziemne)
opisuje wystpowanie i zasoby wd w oceanach i na
4.6. objania mechanizm
ldach (jeziora, rzeki, lodowce, wody podziemne)
powstawania i ukadu
przedstawia podzia wszechoceanu na mapie wiata
powierzchniowych prdw
opisuje przestrzenne zrnicowanie zasolenia i termiki
morskich, falowania,
przypowierzchniowych wd oceanicznych
pyww, upwellingu oraz ich wyjania przyczyny ruchw wody morskiej i ich skutki
wpyw na warunki
objania mechanizm powstawania i ukadu
klimatyczne i rodowisko
powierzchniowych prdw morskich, falowania,
ycia wybrzey
pyww, upwellingu oraz ich wpyw na warunki
4.7. wskazuje moliwoci
klimatyczne i rodowisko ycia wybrzey
gospodarczego
wskazuje moliwoci gospodarczego wykorzystania
wykorzystania oceanw
oceanw i ocenia wpyw czowieka na ekosystemy
i ocenia wpyw czowieka na
mrz i oceanw
ekosystemy mrz i oceanw opisuje rozmieszczenie wd powierzchniowych na
4.3. charakteryzuje sie
Ziemi na podstawie mapy wiata
rzeczn i typy genetyczne
rozpoznaje i opisuje cechy ustrojw rzecznych
jezior na poszczeglnych
wybranych rzek
kontynentach
charakteryzuje sie rzeczn na poszczeglnych
4.4 rozpoznaje i opisuje
kontynentach na podstawie mapy
cechy ustrojw rzecznych
klasyfikuje jeziora wedug pochodzenia misy jeziornej
Cykl hydrologiczny
Oceany i morza
Dynamika oceanw
Rzeki i ich ustroje
Jeziora
Lodowce i ldolody
Wody podziemne
17
wybranych rzek
4.5. wyjania krajobrazowe
i gospodarcze funkcje rzek
i jezior
4.9. wyjania przyczyny
rnej wysokoci
wystpowania granicy
wiecznego niegu w rnych
szerokociach
geograficznych
4.10. wyjania proces
powstawania lodowcw na
przykadach z rnych
kontynentw
4.11. wskazuje na mapach
zasig obszarw
wspczenie zlodzonych
i ocenia wpyw zmian
klimatycznych na zmiany
zasigu tych obszarw
4.8. wyjania powstawanie
rde i ocenia przyrodnicze
i gospodarcze znaczenie wd
podziemnych
4.12. opisuje na przykadach
nastpstwa nieracjonalnej
gospodarki wodnej
w wybranych regionach
wiata i wskazuje dziaania
wspomagajce racjonalne
gospodarowanie wod
i yznoci
charakteryzuje typy genetyczne jezior na
poszczeglnych kontynentach
analizuje zwizki midzy warunkami klimatycznymi
a wystpowaniem rzek i jezior na Ziemi
wyjania krajobrazowe i gospodarcze funkcje rzek
i jezior
opisuje warunki powstawania i wystpowania bagien
i torfowisk na Ziemi
analizuje uwarunkowania rozwoju pokryw lodowych
na Ziemi
wyjania przyczyny rnej wysokoci wystpowania
granicy wiecznego niegu w rnych szerokociach
geograficznych
wyjania proces powstawania lodowcw na
przykadach z rnych kontynentw
klasyfikuje typy lodowcw grskich ze wzgldu na
wielko i warunki orograficzne ich powstawania
wskazuje na mapach zasig obszarw wspczenie
zlodzonych i ocenia wpyw zmian klimatycznych na
zmiany zasigu tych obszarw
klasyfikuje wody podziemne i rda wedug rnych
kryteriw
wyjania powstawanie rde i ocenia przyrodnicze
i gospodarcze znaczenie wd podziemnych
wykazuje znaczenie wd powierzchniowych
i podziemnych w yciu i gospodarce czowieka
opisuje na przykadach nastpstwa nieracjonalnej
gospodarki wodnej w wybranych regionach wiata
i wskazuje dziaania wspomagajce racjonalne
gospodarowanie wod
18
wykazuje na przykadach interakcje midzy hydrosfer

Wntrze Ziemi. 5. Sfery Ziemi Ucze:

Ucze poprawnie:
Procesy
litosfera
5.1. opisuje skad
omawia wybrane metody badania wntrza Ziemi
endogeniczne
mineralogiczny skorupy
opisuje budow wntrza Ziemi ze szczeglnym
ziemskiej, gwne grupy
uwzgldnieniem skorupy ziemskiej
i rodzaje ska oraz ich
opisuje skad mineralogiczny skorupy ziemskiej,
gospodarcze zastosowanie
gwne grupy i rodzaje ska oraz ich gospodarcze
i ocenia zmiany rodowiska
zastosowanie
przyrodniczego zwizane
ocenia zmiany rodowiska przyrodniczego zwizane
z eksploatacj surowcw
z eksploatacj surowcw mineralnych
mineralnych
rozpoznaje powszechne mineray skaotwrcze
5.2. charakteryzuje
i wybrane skay
najwaniejsze wydarzenia
opisuje genez wybranych ska
geologiczne i przyrodnicze
analizuje tabel stratygraficzn i mapy geologiczne
w dziejach Ziemi
wyjania zasady odtwarzania i okrelania chronologii
(fadowania, dryf
dziejw Ziemi
kontynentw, transgresje
omawia waniejsze wydarzenia z przeszoci

i regresje morskie,
geologicznej Ziemi oraz umiejscawia je we waciwym
zlodowacenia, rozwj wiata
szeregu chronologicznym
organicznego)
charakteryzuje najwaniejsze wydarzenia geologiczne
5.3. planuje i przeprowadza
i przyrodnicze w dziejach Ziemi (fadowania, dryf
obserwacj odkrywki lub
kontynentw, transgresje i regresje morskie,
odsonicia geologicznego
zlodowacenia, rozwj wiata organicznego)
5.5. charakteryzuje gwne
analizuje przekrj geologiczny

procesy wewntrzne
planuje i przeprowadza obserwacj odkrywki lub
prowadzce do urozmaicenia
odsonicia geologicznego
powierzchni Ziemi
ocenia zmiany rodowiska w holocenie zwizane
wulkanizm, plutonizm,
z dziaalnoci czowieka
ruchy skorupy ziemskiej,
charakteryzuje gwne procesy wewntrzne
Budowa wntrza Ziemi

Mineray i skay
Odtwarzanie i datowanie
dziejw Ziemi
Dzieje Ziemi
Tektonika pyt litosfery
Ruchy grotwrcze
i deformacje tektoniczne
Plutonizm i wulkanizm
Trzsienia ziemi, ruchy
epejrogeniczne oraz
izostatyczne
Wielkie formy
uksztatowania ldw
i dna oceanicznego
19
wstrzsy tektoniczne, ruchy

grotwrcze (paleozoiczne,
mezozoiczne, kenozoiczne)
oraz formy powstae w ich
wyniku
5.9. opisuje cechy
uksztatowania powierzchni
Ziemi jako efekt
oddziaywania procesw
wewntrznych
i zewntrznych dla
wybranego regionu
5.4. ocenia zmiany
rodowiska w holocenie
zwizane z dziaalnoci
czowieka
Procesy
egzogeniczne

litosfera
5.8. wykazuje wpyw cech
budowy geologicznej
i dziaalnoci czowieka
na grawitacyjne ruchy
prowadzce do urozmaicenia powierzchni Ziemi

wulkanizm, plutonizm, ruchy skorupy ziemskiej,
wstrzsy tektoniczne, ruchy grotwrcze (paleozoiczne,
mezozoiczne, kenozoiczne) oraz formy powstae w ich
wyniku
omawia podstawowe zaoenia teorii tektoniki pyt
litosfery
omawia wpyw procesw endogenicznych na budow
geologiczn i uksztatowanie powierzchni Ziemi
rozpoznaje struktury tektoniczne na schemacie i
omawia ich genez
wyjania przyczyny wpywajce na rozmieszczenie
stref sejsmicznych i wulkanicznych na Ziemi
charakteryzuje przebieg, skutki i wystpowanie
zjawisk plutonicznych, ruchw epejrogenicznych
i izostatycznych
opisuje powstawanie podstawowych struktur
tektonicznych (intruzji, deformacji cigych
i niecigych)
opisuje katastrofy wywoane procesami
endogenicznymi
ocenia warunki ycia i dziaalno czowieka na
obszarach aktywnoci sejsmicznej
opisuje cechy uksztatowania powierzchni Ziemi jako
efekt oddziaywania procesw wewntrznych
Ucze poprawnie:
klasyfikuje procesy egzogeniczne ksztatujce
powierzchni Ziemi
wykazuje wpyw budowy geologicznej i dziaalnoci
czowieka na grawitacyjne ruchy masowe
Wietrzenie ska
Ruchy masowe
Procesy krasowe
Rzebotwrcza
dziaalno rzek
20
masowe (obrywanie,
spezywanie, osuwanie)
5.6. charakteryzuje zjawiska
wietrzenia fizycznego
i chemicznego
(np. kras, lateryzacja) oraz
opisuje produkty i formy
powstae w wyniku
tych procesw
5.7. opisuje przebieg oraz
efekty erozji i akumulacji
wodnej (rzecznej,
morskiej, jeziornej),
lodowcowej i eolicznej
5.9. opisuje cechy
Ziemi jako efekt
oddziaywania procesw
wewntrznych
i zewntrznych dla
wybranego regionu
Pedosfera
i biosfera

pedosfera
6.1. charakteryzuje procesy
i biosfera
glebotwrcze i omawia
cechy gwnych rodzajw
gleb strefowych
i niestrefowych oraz ocenia
ich przydatno rolnicz
6.2. planuje i przeprowadza
obserwacj profilu
charakteryzuje genez, przebieg i efekty wybranych

procesw egzogenicznych
charakteryzuje zjawiska wietrzenia fizycznego
i chemicznego (np. kras, lateryzacja) oraz opisuje
produkty i formy powstae w wyniku tych procesw
opisuje przebieg oraz efekty erozji i akumulacji wodnej
(rzecznej, morskiej, jeziornej), lodowcowej i eolicznej
rozpoznaje formy akumulacyjne i erozyjne powstae
wskutek procesw egzogenicznych
wymienia nazwy obszarw, na ktrych zachodz
intensywne procesy egzogeniczne i wskazuje te obszary
na mapie wiata
ukazuje wpyw dziaalnoci czowieka na intensywno
przebiegu wybranych procesw egzogenicznych
wskazuje i wyjania zwizki przyczynowo-skutkowe pomidzy procesami egzogenicznymi

ksztatujcymi powierzchni Ziemi
dowodzi zalenoci midzy intensywnoci procesw

egzogenicznych a warunkami naturalnymi
(klimatycznymi, hydrologicznymi, geologicznymi)
wykazuje na przykadach interakcje midzy sferami
Ziemi a rzeb terenu
Ucze poprawnie:
wyjania uwarunkowania powstawania gleb
charakteryzuje procesy glebotwrcze
charakteryzuje najwaniejsze poziomy glebowe,
korzystajc ze schematw profili glebowych
omawia genez wybranych typw gleb strefowych
i niestrefowych
omawia cechy gwnych rodzajw gleb strefowych
i niestrefowych oraz ocenia ich przydatno rolnicz
Rzebotwrcza
dziaalno lodowcw
grskich i ldolodw
Rzebotwrcza
dziaalno wiatru
Rzebotwrcza
dziaalno morza
Powstawanie gleb
Typy genetyczne gleb
wiat rolin
wiat zwierzt
Strefy krajobrazowe
na Ziemi
21
glebowego w miejscu
zamieszkania
6.3. wyjania zrnicowanie
formacji rolinnych na Ziemi
i pitrowo rolinn na
Ziemi oraz
przyporzdkowuje typowe
gatunki flory i fauny dla
poszczeglnych stref
krajobrazowych Ziemi
6.4. dowodzi na
przykadach, e naruszenie
stabilnoci ekosystemw
moe
powodowa nieodwracalne
zmiany w rodowisku
naturalnym
planuje i przeprowadza obserwacj profilu glebowego

w miejscu zamieszkania
ukazuje skutki degradacji gleb
opisuje rozmieszczenie, warunki wystpowania
i charakterystyczne cechy gwnych formacji
rolinnych na wiecie
wyjania zrnicowanie formacji rolinnych na Ziemi
i pitrowo rolinn na Ziemi oraz przyporzdkowuje
typowe gatunki flory i fauny dla poszczeglnych stref
krajobrazowych Ziemi
omawia pitra klimatyczno-rolinne na przykadzie
wybranych gr pooonych w rnych szerokociach
geograficznych
wyjania geograficzne przyczyny zrnicowania
wiata zwierzcego
wykazuje na przykadach interakcje midzy biosfer
wykazuje strefowe i astrefowe zrnicowanie
rodowiska przyrodniczego Ziemi
22
CZ II. Czowiek i jego dziaalno na Ziemi
Dzia
programu

treci nauczania
Szczegowe cele edukacyjne oraz osignicia ucznia w

postaci wymaga edukacyjnych
Materia nauczania
wymagania szczegowe
Przemiany
polityczne
i gospodarcze
wiata
7. Klasyfikacja
pastw wiata
Ucze:
7.1. wyrnia kryteria
podziau pastw wedug
PKB na jednego
mieszkaca
oraz wskanika rozwoju
spoecznego (HDI)
7.2. porwnuje struktur
PKB pastw znajdujcych
si na rnych poziomach
rozwoju gospodarczego
7.3. odczytuje na mapach
aktualny podzia polityczny
Ucze poprawnie:
analizuje map polityczn wiata
odczytuje na mapach aktualny podzia polityczny
wyrnia kryteria podziau pastw wedug PKB na
jednego mieszkaca oraz wskanika rozwoju
spoecznego (HDI)
porwnuje struktur PKB pastw znajdujcych si na
rnych poziomach rozwoju gospodarczego
przedstawia koncepcje rozwoju gospodarczego pastw,
w tym rozwoju zrwnowaonego
charakteryzuje uwarunkowania polityczne i
gospodarcze podziau mrz i oceanw
opisuje zmiany na mapie politycznej po 1989 roku oraz
ich nastpstwa
omawia na przykadach procesy integracji
i dezintegracji w Europie po 1989 roku
opisuje wybrane ustroje polityczne na wiecie
Ludno
i urbanizacja
8. Ludno
Ucze:
8.3. analizuje przestrzenne
rnice w wielkoci
wskanikw: urodze,
zgonw i przyrostu
Ucze poprawnie:
analizuje liczb ludnoci wiata i jej zmiany
prognozuje zmiany liczby ludnoci wiata
i kontynentw
wyjania przyczyny i skutki zmiany tempa wzrostu
Mapa polityczna wiata

Zrnicowanie poziomu
rozwoju krajw wiata
Liczba ludnoci wiata

i jej zmiany
Rozwj demograficzny
Rozmieszczenie ludnoci
na wiecie
23
naturalnego
8.4. opisuje etapy rozwoju
demograficznego ludnoci
na przykadach z
wybranych pastw wiata
8.5. ocenia konsekwencje
eksplozji demograficznej
lub regresu
demograficznego
w wybranych pastwach
8.1. analizuje, wyjania
i ocenia warunki
przyrodnicze dla osiedlania
si ludzi (na przykadach
rnych regionw wiata)
8.2. okrela cechy
rozmieszczenia ludnoci na
Ziemi, wskazujc obszary
jej koncentracji i sabego
zaludnienia
8.6. charakteryzuje
przyczyny i konsekwencje
migracji ludnoci w rnych
pastwach
8.9. charakteryzuje struktur
etniczn i narodowociow
ludnoci wiata
8.12. wskazuje przyczyny
i konsekwencje
upowszechniania si
wybranych jzykw na
liczby ludnoci w skali globalnej i regionalnej

analizuje przestrzenne rnice w wielkoci
wskanikw: urodze, zgonw i przyrostu naturalnego
analizuje model rozwoju demograficznego
opisuje etapy rozwoju demograficznego ludnoci na
przykadach z wybranych pastw wiata
opisuje cechy spoeczestwa w rnych fazach cyklu
demograficznego
charakteryzuje spoeczestwa mode i starzejce si
okrela przyczyny i skutki eksplozji demograficznej
i regresu demograficznego oraz opisuje ich
przestrzenne zrnicowanie
ocenia konsekwencje eksplozji demograficznej lub
regresu demograficznego w wybranych pastwach
analizuje i ocenia zrnicowanie ludnoci wiata pod
wzgldem przecitnej dugoci trwania ycia,
dzietnoci, umieralnoci niemowlt
oblicza wskanik gstoci zaludnienia
analizuje wpyw czynnikw przyrodniczych na
rozmieszczenie ludnoci na wiecie
analizuje rozmieszczenie ludnoci na wiecie na
podstawie mapy
wykazuje wpyw barier osadniczych na rozmieszczenie
ludnoci na wiecie
okrela cechy rozmieszczenia ludnoci na Ziemi,
wskazujc obszary koncentracji i sabego zaludnienia
ukazuje przyrodnicze i spoeczno-gospodarcze skutki
nierwnomiernego rozmieszczenia ludnoci na wiecie
klasyfikuje migracje oraz wyjania ich przyczyny
charakteryzuje przyczyny i konsekwencje migracji
ludnoci w rnych pastwach
Migracje
Zrnicowanie rasowe
i narodowociowe
ludnoci
Zrnicowanie religijne
i kulturowe ludnoci
Struktura zawodowa
ludnoci
Geograficzne
uwarunkowania stanu
zdrowia ludnoci wiata
Osadnictwo wiejskie
i miejskie
Urbanizacja na wiecie
24
wiecie
8.11. charakteryzuje
zrnicowanie religijne
ludnoci wiata i ocenia
wpyw religii na postawy
spoeczne i gospodark
8.8. wyjania zrnicowanie
struktury zatrudnienia
w wybranych pastwach
i jej zwizek z poziomem
rozwoju pastwa
8.10. okrela struktur
funkcjonalno-przestrzenn
rnych miast i ocenia
jej zmiany wraz z rozwojem
pastw
8.7. przedstawia procesy
urbanizacyjne na wiecie
i zrnicowanie poziomu
ycia ludzi w miastach
rnych typw i wielkoci
oblicza przyrost rzeczywisty ludnoci

klasyfikuje migracje
analizuje przykady wspczesnych migracji
zewntrznych i wewntrznych
opisuje problemy uchodcw na wybranych
przykadach
charakteryzuje zrnicowanie narodowociowe i
rasowe ludnoci wiata
klasyfikuje jzyki wiata ze szczeglnym
uwzgldnieniem grup jzykowych w Europie
wymienia przykady krajw jednolitych oraz
zrnicowanych pod wzgldem narodowociowym
wskazuje przyczyny i konsekwencje upowszechniania
si wybranych jzykw na wiecie
przedstawia skutki zrnicowania narodowociowego
i rasowego ludnoci na przykadach
uzasadnia konieczno walki z rasizmem
charakteryzuje zrnicowanie religijne i kulturowe
ludnoci wiata
ocenia wpyw religii na postawy spoeczne i
gospodark
wymienia przykady krajw jednolitych oraz
zrnicowanych pod wzgldem religijnym i
kulturowym
przedstawia konsekwencje zrnicowania religijnego
i kulturowego ludnoci
analizuje struktur zawodow ludnoci na wybranych
przykadach
wyjania zrnicowanie struktury zatrudnienia
w wybranych pastwach i jej zwizek z poziomem
rozwoju pastwa
25
omawia zmiany w strukturze zatrudnienia wraz

z rozwojem gospodarczym, ich konsekwencje na
wiecie oraz w wybranych krajach
analizuje przyczyny i skutki bezrobocia
opisuje problem pracy dzieci przyczyny,
konsekwencje i obszary wystpowania
przedstawia charakterystyk i rozmieszczenie
najbardziej rozpowszechnionych chorb, w tym
cywilizacyjnych (z uwzgldnieniem otyoci), na
wiecie
analizuje geograficzne uwarunkowania stanu zdrowia
ludnoci wiata
proponuje globalne i regionalne dziaania w celu
zapobiegania oraz zwalczania chorb cywilizacyjnych
i zakanych
omawia elementy sieci osadniczej oraz jej rozwj
opisuje wpyw czynnikw przyrodniczych
i antropogenicznych na ksztatowanie si sieci
osadniczej (miejskiej i wiejskiej)
wyjania funkcje miast
rozpoznaje typy miast oraz zespow miejskich na
wiecie
okrela struktur funkcjonalno-przestrzenn rnych
miast i ocenia jej zmiany wraz z rozwojem pastw
przedstawia cechy fizjonomiczne miast typowe dla
rnych regionw wiata oraz ich zmiany wraz
z rozwojem gospodarczym
przedstawia procesy urbanizacyjne na wiecie
przedstawia wskanik urbanizacji i jego zrnicowanie
na wiecie
opisuje fazy urbanizacji
26
Rolnictwo
9. Dziaalno
gospodarcza na
wiecie
analizuje przyczyny i skutki urbanizacji w wybranych

regionach
wyjania przyczyny zrnicowania poziomu urbanizacji
w rnych czciach wiata
opisuje zrnicowanie poziomu ycia ludzi w miastach
rnych typw i wielkoci
Ucze:
Ucze poprawnie:
9.1. wyjania wpyw
wyjania wpyw czynnikw przyrodniczych i
czynnikw przyrodniczych
spoecznoi spoeczno-ekonomicznych
-ekonomicznych na rozwj rolnictwa na przykadzie
na rozwj rolnictwa
wybranych krajw
9.3. wskazuje problemy
ocenia rodowisko przyrodnicze ze wzgldu na
zwizane z
moliwoci rozwoju rolnictwa
upowszechnianiem si
przedstawia formy uytkowania ziemi na wiecie
rolin uprawnych
i zrnicowanie ich struktury
zmodyfikowanych
ocenia sposoby gospodarowania rolniczego oraz
genetycznie i wskazuje
struktur wielkociow i wasnociow gospodarstw
rejony ich upraw
w rnych czciach wiata
9.2. wykazuje zalenoci
wyjania wpyw czynnikw przyrodniczych
midzy rodzajami produkcji
i spoecznorolnej a warunkami
-gospodarczych na struktur uytkowania ziemi
naturalnymi
analizuje przyczyny i skutki zmian wielkoci
i rozmieszczeniem ludnoci
powierzchni gruntw ornych, k i pastwisk,
oraz charakteryzuje rne
nieuytkw oraz lasw na charakterystycznych
typy rolnictwa na wiecie
przykadach z rnych kontynentw
9.6. wskazuje moliwoci
opisuje struktur wielkociow i wasnociow
rozwoju wykorzystania
gospodarstw w rnych czciach wiata
zasobw oceanw i mrz
analizuje cechy rolnictwa uprzemysowionego
9.4. porwnuje i uzasadnia
i ekologicznego
struktur spoycia ywnoci wykazuje zalenoci midzy rodzajami produkcji rolnej
Czynniki rozwoju
rolnictwa
Uytkowanie ziemi na
wiecie
Zrnicowanie
organizacyjne
i techniczne rolnictwa
wiata
Typy rolnictwa i gwne
regiony rolnicze na
wiecie
Produkcja rolinna na
wiecie
Produkcja zwierzca na
wiecie
Rybowstwo
Problem wyywienia
ludnoci wiata
Obszary lene na wiecie
27
w pastwach
wysoko i sabo
rozwinitych
9.5. uzasadnia konieczno
racjonalnego
gospodarowania zasobami
lenymi na wiecie
a warunkami naturalnymi i rozmieszczeniem ludnoci

wskazuje problemy zwizane z upowszechnianiem si
rolin uprawnych zmodyfikowanych genetycznie
wskazuje rejony upraw rolin zmodyfikowanych
genetycznie na mapie wiata
charakteryzuje rne typy rolnictwa i ich
rozmieszczenie na wiecie
przedstawia rolnictwo intensywne i ekstensywne jego
cechy i regiony wystpowania
charakteryzuje gwne regiony rolnicze na wiecie na
przedstawia podzia i zastosowanie rolin uprawnych
opisuje rozmieszczenie i wielko produkcji gwnych
ziemiopodw na podstawie mapy tematycznej
przedstawia czoowych producentw wybranych rolin
uprawnych
opisuje sposoby i kierunki chowu zwierzt
charakteryzuje rozmieszczenie i wielko pogowia
wybranych zwierzt gospodarskich na podstawie map
tematycznych i danych statystycznych
przedstawia pastwa o najwikszym pogowiu zwierzt
gospodarskich
analizuje produkcj rolinn i zwierzc w wybranych
regionach wiata
definiuje rybowstwo, rybactwo, marikultur,
akwakultur
przedstawia gwne owiska oraz wielko pooww na
wiecie i w wybranych krajach na podstawie mapy
tematycznej i danych statystycznych
wskazuje moliwoci rozwoju wykorzystania zasobw
oceanw i mrz
28
Przemys
9. Dziaalno
gospodarcza na
wiecie
analizuje zagroenia produktywnoci mrz i oceanw

opisuje problemy wyywienia ludnoci wiata na
podstawie wasnej wiedzy oraz rnorodnych rde
informacji
porwnuje i uzasadnia struktur spoycia ywnoci
w pastwach wysoko i sabo rozwinitych
wyjania przyczyny godu i niedoywienia na wiecie
analizuje rozmieszczenie obszarw niedoboru
i nadwyek ywnoci na podstawie mapy tematycznej
proponuje dziaania w celu zwikszenia produkcji
rolnej na wiecie, zmiany struktury produkcji oraz
dystrybucji ywnoci
proponuje sposoby walki z godem
opisuje zasoby lene wiata na podstawie mapy
ocenia przestrzenne zrnicowanie lesistoci na
podstawie mapy tematycznej
wyjania funkcje oraz przedstawia sposoby
wykorzystania lasw na wiecie
wykazuje skutki nieracjonalnej gospodarki lenej
w wybranych regionach wiata
uzasadnia konieczno racjonalnego gospodarowania
zasobami lenymi na wiecie
Ucze:
Ucze poprawnie:
9.9. uzasadnia rnice
przedstawia kryteria podziau i funkcje przemysu
ilociowe i jakociowe
analizuje przyrodnicze i pozaprzyrodnicze czynniki
produkcji przemysowej
lokalizacji przemysu
pastw na rnym poziomie charakteryzuje struktur i rol przemysu w krajach
o rnym poziomie rozwoju gospodarczego
i ocenia wpyw przemysu
uzasadnia rnice ilociowe i jakociowe produkcji
Rola przemysu we
wspczesnym wiecie
Czynniki lokalizacji
przemysu
Podzia surowcw
mineralnych i ich
znaczenie gospodarcze
29
zawansowanej technologii
na rozwj gospodarczy
i jako ycia
9.8. wskazuje wpyw
czynnikw lokalizacji
przemysu na
rozmieszczenie
i rozwj wybranych bran
9.7. charakteryzuje zmiany
w strukturze zuycia energii
postpujce wraz z
rozwojem gospodarczym
pastw wiata i ocenia
skutki wynikajce z
rosncego zuycia energii
oraz konieczno
pozyskiwania nowych
rde energii
9.13. analizuje kierunki
geograficzne i struktur
towarow eksportu i
importu w wybranych
pastwach
przemysowej pastw na rnym poziomie rozwoju

gospodarczego na podstawie danych statystycznych
przedstawia przyrodnicze i pozaprzyrodnicze czynniki
lokalizacji przemysu na wybranych przykadach
wskazuje wpyw czynnikw lokalizacji przemysu na
rozmieszczenie i rozwj wybranych bran
przedstawia podzia zasobw naturalnych i rne
sposoby ich wykorzystania
wyjania rol surowcw mineralnych w rozwoju
przemysu
opisuje rozmieszczenie, wiatowe zasoby i wydobycie
wybranych surowcw mineralnych na podstawie mapy
charakteryzuje kierunki eksportu i importu surowcw
energetycznych na podstawie danych statystycznych
wykazuje dysproporcje w rozmieszczeniu rejonw
produkcji i konsumpcji surowcw energetycznych i ich
konsekwencje
opisuje wykorzystanie odnawialnych i nieodnawialnych
rde energii
charakteryzuje zmiany w strukturze zuycia energii
postpujce wraz z rozwojem gospodarczym pastw
wiata
charakteryzuje struktur i wielko produkcji energii
elektrycznej na wiecie i w wybranych krajach na
podstawie danych statystycznych
ocenia skutki wynikajce z rosncego zuycia energii
oraz konieczno pozyskiwania nowych rde energii
wykazuje wady i zalety rnych typw elektrowni
charakteryzuje rozmieszczenie i rozwj obszarw
koncentracji przemysu na wybranych przykadach
Bilans energetyczny
wiata
Produkcja energii
elektrycznej na wiecie
Obszary koncentracji
przemysu.
Restrukturyzacja
przemysu
Przemys zaawansowanej
technologii
30
Usugi
9. Dziaalno
gospodarcza na
wiecie
Ucze:
znaczenie usug
materialnych
i niematerialnych
9.12. przedstawia, na
podstawie danych
statystycznych, poziom
zaspokojenia
potrzeb na usugi
podstawowe
i wyspecjalizowane
w pastwach o rnym
poziomie rozwoju
gospodarczego
wyjania zalenoci midzy restrukturyzacj przemysu

a rozwojem okrgw przemysowych
przedstawia genez i analizuje znaczenie przemysu
wysokiej (zaawansowanej) technologii high-tech
opisuje czynniki lokalizacji zakadw przemysu
wysokiej technologii
przedstawia genez wybranych technopolii
omawia rozmieszczenie wybranych technopolii na
wiecie
ocenia wpyw przemysu zawansowanej technologii na
rozwj gospodarczy i jako ycia
Ucze poprawnie:
klasyfikuje usugi i wykazuje ich znaczenie
w gospodarce
charakteryzuje znaczenie usug materialnych
i niematerialnych
przedstawia podzia komunikacji i jej rol w
gospodarce
charakteryzuje uwarunkowania rozwoju komunikacji
opisuje sie transportu i jej zmiany na wiecie na
podstawie mapy tematycznej i danych statystycznych
przedstawia wady i zalety rnych rodzajw transportu
wykazuje zrnicowanie udziau poszczeglnych
rodzajw transportu w przewozach i pracy
przewozowej na wiecie na podstawie danych
statystycznych i mapy tematycznej
wyjania zmiany znaczenia poszczeglnych rodzajw
transportu wraz z rozwojem spoeczno-gospodarczym
opisuje rozwj wybranych wspczesnych rodkw
cznoci
Znaczenie usug we
wspczesnym wiecie
Podzia i rola komunikacji
Transport
czno
Rozwj turystyki na
wiecie
Regiony turystyczne
wiata
Nowoczesne usugi
31
wykazuje rol wybranych wspczesnych rodkw

cznoci
klasyfikuje turystyk
przedstawia przyczyny szybkiego rozwoju turystyki na
wiecie
analizuje cele i motywy ruchu turystycznego we
wspczesnym wiecie
opisuje cechy i uwarunkowania ruchu turystycznego na
wiecie
wyjania atrakcyjno turystyczn
przedstawia ekonomiczne, spoeczne i przyrodnicze
skutki rozwoju turystyki na wybranych przykadach
wykazuje rol turystyki w rozwoju spoeczno-gospodarczym wybranych krajw i regionw wiata
charakteryzuje najwaniejsze regiony turystyczne
wiata i wykazuje ich specyfik na podstawie rnych
rde informacji
opisuje walory turystyczne wybranych orodkw
i regionw turystycznych na podstawie rnych rde
informacji
wskazuje korzyci wynikajce z rozwoju turystyki oraz
niekorzystne zmiany, ktre w rodowisku
przyrodniczym wywouj rnorodne formy turystyki
wyjania przyczyny rozwoju nowoczesnych usug
bankowych, ubezpieczeniowych oraz inwestycyjnych
wykazuje dysproporcje w dostpie do nowoczesnych
usug finansowych, edukacyjnych i zdrowotnych
przedstawia obszary koncentracji usug tego typu
przedstawia, na podstawie danych statystycznych,
poziom zaspokojenia potrzeb na usugi podstawowe
i wyspecjalizowane w pastwach o rnym poziomie
32
Problemy
wspczesnego
wiata
9. Dziaalno
gospodarcza na
wiecie
Ucze:
7.1. wyrnia kryteria
podziau pastw wedug
PKB na jednego
mieszkaca
oraz wskanika rozwoju
spoecznego (HDI)
7.2. porwnuje struktur
PKB pastw znajdujcych
si na rnych poziomach
9.14. wskazuje i uzasadnia
pozytywne i negatywne
skutki globalizacji
i integracji politycznej
i przebieg konfliktw
zbrojnych w wybranych
regionach wspczesnego
wiata
9.13. analizuje kierunki
geograficzne i struktur
towarow eksportu i
importu w wybranych
pastwach
wyjania znaczenie poszczeglnych rodzajw usug
w rozwoju spoeczno-gospodarczym wybranych krajw
ze szczeglnym uwzgldnieniem usug finansowych
Ucze poprawnie:
wykazuje przyczyny i konsekwencje dysproporcji
w rozwoju spoeczno-gospodarczym pastw i regionw
wiata
analizuje wybrane mierniki poziomu rozwoju
spoeczno-gospodarczego i jakoci ycia mieszkacw
wyjania przyczyny i konsekwencje konfliktw
ekonomicznych na wiecie, w tym konfliktu bogata
Pnoc biedne Poudnie
proponuje przykady dziaa zmniejszajcych
dysproporcje rozwoju spoeczno-gospodarczego krajw
oraz regionw
wskazuje przyczyny i paszczyzny globalizacji
przedstawia wpyw globalizacji na gospodark
wiatow, poszczeglne pastwa, narody oraz
poszczeglnych obywateli
przedstawia przejawy globalizacji w wymiarze
politycznym, gospodarczym, spoecznym i kulturowym
wskazuje i uzasadnia pozytywne i negatywne skutki
globalizacji i integracji politycznej
przedstawia formy wsppracy midzynarodowej
omawia dziaalno wybranych organizacji
midzynarodowych o charakterze gospodarczym,
spoecznym, politycznym i militarnym
Dysproporcje w rozwoju
krajw wiata
Globalizacja
Wsppraca
midzynarodowa
Handel midzynarodowy
Konflikty
midzynarodowe
Skutki konfliktw
i konsekwencje izolacji
pastw
33
Czowiek
w systemie
przyrodniczym
5. Sfery Ziemi
litosfera
6. Sfery Ziemi
pedosfera
Ucze:
5.4. ocenia zmiany
rodowiska w holocenie
zwizane z dziaalnoci
czowieka
6.6. omawia podstawowe
zasady zrwnowaonego
wyjania wpyw midzynarodowej wymiany handlowej

na rozwj spoeczno-gospodarczy pastw
ocenia uwarunkowania rozwoju handlu
midzynarodowego
przedstawia rodzaje obrotw w handlu
midzynarodowym; bilans handlowy i bilans patniczy
analizuje struktur towarow i geograficzn obrotw
handlu wiatowego
analizuje wspczesne problemy midzynarodowej
wymiany handlowej
przedstawia przyczyny konfliktw zbrojnych
przedstawia zagroenia zwizane z terroryzmem
wyjania przyczyny i przebieg konfliktw zbrojnych
w wybranych regionach wspczesnego wiata
podaje nazwy regionw i wskazuje na mapie
najwaniejsze obszary konfliktw zbrojnych oraz
miejsca atakw terrorystycznych
omawia przykady i przyczyny izolacji pastw na
wiecie oraz ich konsekwencje na paszczynie
politycznej, spoecznej i gospodarczej
omawia przykady midzynarodowych dziaa
podejmowanych w celu rozwizywania i zapobiegania
konfliktom
Ucze poprawnie:
przedstawia Ziemi jako otwarty system przyrodniczy
analizuje relacj czowiek rodowisko przyrodnicze

na rnych etapach rozwoju spoeczno-gospodarczego
przedstawia pogldy filozoficzne dotyczce relacji
czowiek rodowisko przyrodnicze
analizuje i ocenia skutki zmian rodowiska w holocenie
Relacje czowiek
rodowisko
Wpyw dziaalnoci
czowieka na atmosfer
hydrosfer, litosfer,
biosfer
Ochrona zasobw
34
i biosfera
3. Sfery Ziemi
atmosfera
4. Sfery Ziemi
hydrosfera
rozwoju i ocenia
moliwoci
ich realizacji w skali
lokalnej, regionalnej
i globalnej
6.5. wskazuje podejmowane
na wiecie dziaania na
rzecz ochrony i restytucji
rodowiska geograficznego
3.7. wyjania na
przykadach obserwowane
przyczyny i skutki
globalnych zmian klimatu
na Ziemi
4.12. opisuje na
przykadach nastpstwa
nieracjonalnej gospodarki
wodnej w wybranych
regionach wiata i wskazuje
dziaania wspomagajce
racjonalne gospodarowanie
wod
zwizane z dziaalnoci czowieka

omawia podstawowe zasady zrwnowaonego rozwoju
i ocenia moliwoci ich realizacji w skali lokalnej,
regionalnej i globalnej
opisuje wpyw dziaalnoci gospodarczej czowieka na
atmosfer, ze szczeglnym uwzgldnieniem zmian
klimatycznych
omawia przykady wpywu dziaalnoci gospodarczej
czowieka na hydrosfer, litosfer i biosfer
dowodzi na przykadach, e naruszenie stabilnoci
ekosystemw moe powodowa nieodwracalne zmiany
w rodowisku naturalnym
przedstawia przykady dziaa podejmowanych przez
rzdy krajw, organizacje midzynarodowe i regionalne
w celu rozwizywania problemw globalnych,
transgranicznych i lokalnych, ze szczeglnym
uwzgldnieniem przykadw racjonalnego
gospodarowania zasobami przyrody
wymienia i charakteryzuje midzynarodowe konwencje
dotyczce ochrony rodowiska przyrodniczego
przyrody
35
CZ III. Geografia Polski

Dzia
programu

treci
nauczania
Pooenie oraz
rodowisko
przyrodnicze
Polski
10. Geografia
Polski
rodowisko
przyrodnicze
Szczegowe cele edukacyjne oraz osignicia ucznia

w postaci wymaga edukacyjnych
Materia nauczania
wymagania
szczegowe
Ucze:
Ucze poprawnie:
10.1. opisuje cechy
przedstawia charakterystyczne cechy pooenia
politycznego, matematycznego i przyrodniczego Polski
Polski i okrela jej zwizek
na podstawie mapy oglnogeograficznej
z budow geologiczn,
opisuje charakterystyczne cechy terytorium oraz granic
wykazuje wpyw orogenez
Polski na podstawie mapy oglnogeograficznej
i zlodowace na
ocenia konsekwencje pooenia geopolitycznego Polski
uksztatowanie powierzchni przedstawia budow geologiczn Polski na tle struktur
kraju
geologicznych Europy
10.3. charakteryzuje klimat omawia najwaniejsze wydarzenia z przeszoci
Polski na podstawie danych
geologicznej obszaru Polski
liczbowych i map
analizuje tabel stratygraficzn
klimatycznych i ocenia
opisuje cechy uksztatowania powierzchni Polski i
gospodarcze konsekwencje
okrela jego zwizek z budow geologiczn
zrnicowania dugoci
wykazuje wpyw orogenez i zlodowace na
okresu wegetacyjnego
uksztatowanie powierzchni kraju
w Polsce
przedstawia charakterystyczne cechy uksztatowania
powierzchni Polski i ich wpyw na inne komponenty
skadowe bilansu wodnego
rodowiska przyrodniczego na podstawie mapy
Polski w roku
oglnogeograficznej
hydrologicznym
wykazuje wpyw geograficznych czynnikw
klimatotwrczych na klimat w Polsce
niedoboru wody
charakteryzuje klimat Polski na podstawie danych
liczbowych i map klimatycznych
Pooenie i granice Polski

Budowa geologiczna
Polski na tle struktur
Klimat Polski
Bilans wodny Polski
Sie rzeczna
Jeziora w Polsce
Wody podziemne
Morze Batyckie
Gleby w Polsce
Rolinno i wiat
zwierzcy Polski
36
i wskazuje skutki
gospodarcze
10.4. omawia cechy reimu
polskich rzek
10.6. wskazuje znaczenie
przyrodnicze i gospodarcze
jezior i sztucznych
zbiornikw wodnych
10.9. wyjania
wystpowanie gleb
strefowych i niestrefowych
w Polsce
10.8. charakteryzuje typy
naturalnych zbiorowisk
rolinnych i wskazuje
charakterystyczne gatunki
10.10. przedstawia
dominanty rodowiska krain
geograficznych Polski na
podstawie map
tematycznych, danych
statystycznych i obserwacji
bezporednich
wykazuje regionalne zrnicowanie klimatu w Polsce

na podstawie danych liczbowych i map klimatycznych
ocenia gospodarcze konsekwencje zrnicowania
dugoci okresu wegetacyjnego w Polsce
charakteryzuje skadowe bilansu wodnego Polski w
roku hydrologicznym
wyjania przyczyny niedoboru wody w wybranych
regionach i skutki gospodarcze tego zjawiska
przedstawia cechy sieci rzecznej Polski i wyjania jej
zrnicowanie na podstawie map tematycznych
opisuje rozmieszczenie zlewisk i dorzeczy na obszarze
Polski na podstawie mapy oglnogeograficznej
wyjania zmiany stanw wody oraz analizuje
przyczyny i typy powodzi w Polsce
omawia cechy reimu polskich rzek
charakteryzuje najwiksze rzeki Polski na podstawie
rnych rde informacji
analizuje rozmieszczenie i zasoby jezior w Polsce na
podstawie map tematycznych i danych statystycznych
charakteryzuje gwne typy genetyczne jezior Polski na
wybranych przykadach
wskazuje znaczenie przyrodnicze i gospodarcze jezior
i sztucznych zbiornikw wodnych
wyjania przyczyny i omawia skutki niedoboru wody
charakteryzuje wody podziemne w Polsce oraz opisuje
uwarunkowania ich rozmieszczenia
ukazuje genez oraz cechy fizycznogeograficzne Morza
Batyckiego
analizuje bilans wodny Morza Batyckiego
charakteryzuje typy wybrzey Morza Batyckiego
37
Ludno Polski. 11. Geografia

Urbanizacja
Polski
zagadnienia
ludnociowe
Ucze:
11.1. charakteryzuje rozwj
demograficzny Polski
w wybranych okresach na
podstawie danych
statystycznych i wyjania
zmiany ksztatu piramidy
wieku i pci ludnoci Polski
wraz z rozwojem
gospodarczym oraz
porwnuje j z innymi
pastwami
11.4. analizuje okresowe
zmiany salda migracji
zewntrznych
ocenia stan czystoci wd Batyku oraz wyjania

przyczyny ich zanieczyszczenia
rozrnia gwne typy genetyczne gleb w Polsce
analizuje rozmieszczenie gwnych typw
genetycznych gleb w Polsce
wyjania wystpowanie gleb strefowych i
niestrefowych w Polsce
omawia struktur bonitacyjn gleb w Polsce
przedstawia stopie degradacji i sposoby ochrony gleb
w Polsce
charakteryzuje gwne zbiorowiska rolinne na
obszarze Polski i wyjania uwarunkowania ich
wystpowania
opisuje wykorzystanie i znaczenie lasw w Polsce
charakteryzuje cechy wiata zwierzcego w Polsce
Ucze poprawnie:
przedstawia cechy podziau administracyjnego Polski
na podstawie mapy administracyjnej
omawia podzia i kompetencje wadz administracyjnych
omawia zmiany tempa wzrostu liczby ludnoci Polski,
jego regionalne zrnicowanie, przyczyny oraz
konsekwencje tych zmian na podstawie danych
statystycznych
analizuje wpyw czynnikw przyrodniczych
i pozaprzyrodniczych na rozmieszczenie ludnoci
w Polsce na podstawie map tematycznych
wyjania przyczyny zmian zachodzcych
w rozmieszczeniu ludnoci Polski
okrela przyrodnicze i spoeczno-gospodarcze skutki
nierwnomiernego rozmieszczenia ludnoci w Polsce
Podzia administracyjny
Polski
Liczba i rozmieszczenie
ludnoci Polski
Struktura demograficzna
Polski
Wewntrzne i zewntrzne
migracje Polakw
Struktura
narodowociowa
i wyznaniowa w Polsce.
Grupy etniczne
Struktura zatrudnienia
i problem bezrobocia
Stan zdrowia ludnoci
38
i wewntrznych
oraz wyjania ich przyczyny
11.2. wyjania zmiany
w strukturze zatrudnienia
ludnoci Polski
11.3. wskazuje regionalne
zrnicowanie rynku pracy
w Polsce
11.5. wyjania zmiany
procesw urbanizacyjnych
i osadnictwa wiejskiego,
wic je z przemianami
gospodarczymi
i spoecznymi w Polsce
charakteryzuje rozwj demograficzny Polski

w wybranych okresach na podstawie danych
statystycznych
analizuje przestrzenne i czasowe zrnicowanie ruchu
naturalnego ludnoci w Polsce na podstawie danych
statystycznych
charakteryzuje struktur ludnoci Polski wedug pci
i wieku na podstawie danych statystycznych
wyjania zmiany ksztatu piramidy wieku i pci
ludnoci Polski wraz z rozwojem gospodarczym oraz
porwnuje j z innymi pastwami
przewiduje spoeczno-gospodarcze skutki starzenia si
spoeczestwa
przedstawia uwarunkowania oraz konsekwencje
wewntrznych i zewntrznych migracji Polakw
charakteryzuje wspczesne kierunki migracji
wewntrznych Polakw
analizuje okresowe zmiany salda migracji
zewntrznych i wewntrznych oraz wyjania ich
przyczyny
opisuje rozmieszczenie i liczebno Polonii na wiecie
na podstawie danych statystycznych
charakteryzuje struktur narodowociow i
wyznaniow ludnoci Polski na podstawie danych
statystycznych
omawia rozmieszczenie i najwaniejsze cechy
kulturowe grup etnicznych w Polsce na podstawie mapy
tematycznej
analizuje struktur zatrudnienia w Polsce na podstawie
danych statystycznych
wyjania zmiany w strukturze zatrudnienia ludnoci
Polski
Urbanizacja i sie
osadnicza w Polsce
Preferencje wyborcze
Polakw. Organizacje
pozarzdowe
Bogactwo kulturowe
Polski
39
Polski
przedstawia uwarunkowania i konsekwencje
zrnicowania struktury zatrudnienia w Polsce
okrela grupy ekonomiczne ludnoci w Polsce
ukazuje przyczyny i konsekwencje bezrobocia
wskazuje regionalne zrnicowanie rynku pracy
w Polsce
analizuje cechy i rozmieszczenie najbardziej
rozpowszechnionych chorb w Polsce (w tym
cywilizacyjnych)
przedstawia przyczyny i skutki zrnicowania stanu
zdrowia ludnoci
wyjania uwarunkowania wspczesnych procesw
urbanizacyjnych w Polsce
wyjania zmiany procesw urbanizacyjnych
i osadnictwa wiejskiego, wic je z przemianami
gospodarczymi i spoecznymi w Polsce
wyjania przestrzenne zrnicowanie wskanika
urbanizacji i jego przyczyny w Polsce
okrela cechy sieci osadniczej i jej rozwj w Polsce
charakteryzuje struktur funkcjonaln miast i omawia
typy zespow miejskich w Polsce
charakteryzuje najwiksze miasta w Polsce
charakteryzuje gwne typy wsi wystpujcych w
Polsce
ocenia stae i zmienne elementy preferencji wyborczych
Polakw oraz ich regionalne zrnicowanie
analizuje regionalne zrnicowanie preferencji
wyborczych w Polsce
analizuje cele i zasady dziaania gwnych organizacji
pozarzdowych
40
Rolnictwo
w Polsce
12. Geografia
Polski
dziaalno
gospodarcza
Ucze:
12.1. ocenia poziom
wykorzystania warunkw
naturalnych na podstawie
wielkoci i rodzajw
produkcji rolniczej
w porwnaniu z innymi
pastwami Unii
Europejskiej
12.2. wskazuje zmiany
strukturalne zachodzce
w polskim rolnictwie
przedstawia sfer materialn i duchow kultury polskiej

analizuje dziedzictwo kulturowe rnych grup
narodowociowych, etnicznych i religijnych w Polsce
przedstawia potencja kulturowy i naukowy Polski na
tle innych krajw wiata
ocenia wkad Polakw w rozwj cywilizacyjny wiata
charakteryzuje pomniki kultury polskiej
charakteryzuje polskie obiekty z Listy wiatowego
dziedzictwa kulturalnego i przyrodniczego UNESCO
Ucze poprawnie:
przedstawia podzia rolnictwa
ocenia wpyw wybranych czynnikw przyrodniczych
i pozaprzyrodniczych na rozwj rolnictwa w Polsce na
omawia zrnicowanie sposobw gospodarowania
rolniczego w Polsce
wyjania zrnicowanie poziomu rozwoju rolnictwa
w Polsce i jego konsekwencje
charakteryzuje gwne regiony rolnicze w Polsce na
analizuje przestrzenn struktur upraw w Polsce i jej
zmiany na podstawie map tematycznych i danych
statystycznych
charakteryzuje rozmieszczenie upraw oraz wielko
produkcji gwnych ziemiopodw w Polsce na
przedstawia wielko produkcji rolinnej na tle innych
krajw wiata na podstawie danych statystycznych
przedstawia uwarunkowania chowu zwierzt w Polsce
omawia rozmieszczenie i pogowie gwnych zwierzt
Czynniki rozwoju
rolnictwa w Polsce
Produkcja rolinna
w Polsce
Chw zwierzt w Polsce
Integracja polskiego
rolnictwa z rolnictwem
UE
Rybactwo i rybowstwo
41
Przemys
w Polsce
12. Geografia
Polski
dziaalno
gospodarcza
Ucze:
12.6. przedstawia zmiany
w gospodarce Polski
spowodowane jej
restrukturyzacj
i modernizacj po 1990 r.
12.3. wskazuje obszary
wystpowania
podstawowych zasobw
naturalnych i analizuje
zmiany wielkoci ich
hodowlanych na podstawie map tematycznych

porwnuje wielko produkcji zwierzcej na tle innych
krajw wiata na podstawie danych statystycznych
przedstawia zmiany strukturalne w polskim rolnictwie
po wstpieniu do UE
ocenia stan polskiego rolnictwa na tle rolnictwa
pozostaych krajw Unii Europejskiej
ocenia poziom wykorzystania warunkw naturalnych
na podstawie wielkoci i rodzajw produkcji rolniczej
w porwnaniu z innymi pastwami Unii Europejskiej
formuuje wnioski dotyczce korzyci i szans polskiego
rolnictwa w ramach Wsplnej Polityki Rolnej UE
przedstawia stan i perspektywy polskiego rybactwa
i rybowstwa
analizuje wielko i struktur pooww w Polsce
w ostatnich latach na podstawie danych statystycznych
prognozuje zmiany w polskim rybactwie i
rybowstwie zwizane z uczestnictwem we wsplnej
polityce Unii Europejskiej w tym zakresie
Ucze poprawnie:
przedstawia rozwj i znaczenie przemysu na obszarze
Polski
dokonuje podziau polskiego przemysu
okrela zmiany w gospodarce Polski spowodowane jej
restrukturyzacj i modernizacj po 1990 r.
prezentuje przykady przeksztace wasnociowych
w polskim przemyle majce wpyw na zmiany
struktury produkcji i stopie zaspokojenia potrzeb
materialnych
ukazuje perspektywy rozwoju przemysu w Polsce
Sytuacja polskiego
przemysu
Przemys wydobywczy
w Polsce
Przemys energetyczny
w Polsce
Przemys przetwrczy
w Polsce
Obszary koncentracji
przemysu w Polsce
42
eksploatacji
12.4. porwnuje wielko
i struktur produkcji energii
elektrycznej w Polsce
i innych pastwach wiata
12.5. wskazuje dziedziny
produkcji przemysowej
dynamicznie si rozwijajce
12.9. podaje przykady
przeksztace
wasnociowych w polskiej
gospodarce majce wpyw
na zmiany struktury
produkcji i stopie
zaspokojenia potrzeb
materialnych i usug
omawia specjalne strefy ekonomiczne i ich rol

w gospodarce kraju
okrela miejsce Polski w wiatowej produkcji
przemysowej
przedstawia rozmieszczenie najwaniejszych z
surowcw mineralnych w Polsce na podstawie mapy
tematycznej
wskazuje na mapie Polski obszary wystpowania
podstawowych zasobw naturalnych
analizuje zmiany wielkoci wydobycia wybranych
surowcw mineralnych w Polsce na podstawie danych
statystycznych
ocenia wielko wydobycia surowcw w Polsce na tle
wiatowej produkcji na podstawie danych
statystycznych
omawia wspczesne przemiany w polskiej energetyce
porwnuje wielko i struktur produkcji energii
elektrycznej w Polsce i innych pastwach wiata na
wyjania przyczyny i konsekwencje zmian
w gospodarowaniu rnymi rdami energii w Polsce
przedstawia rodzaje elektrowni cieplnych, wodnych
i niekonwencjonalnych
analizuje rozmieszczenie najwikszych elektrowni
cieplnych i wodnych w Polsce na podstawie map
tematycznych
wskazuje moliwoci wykorzystania alternatywnych
rde energii w Polsce
opisuje uwarunkowania rozmieszczenia przemysu
przetwrczego w Polsce na podstawie map
tematycznych
43
Usugi w Polsce 12. Geografia

Polski
dziaalno
gospodarcza
charakteryzuje sytuacj i perspektywy rozwoju

przemysu przetwrczego w Polsce
wskazuje dynamicznie rozwijajce si dziedziny
produkcji przemysowej w Polsce
przedstawia perspektywy rozwoju przemysu
zaawansowanej technologii w Polsce
okrela rozmieszczenie i znaczenie okrgw
przemysowych w Polsce
wymienia przykady przeksztace wasnociowych
w polskiej gospodarce majce wpyw na zmiany
struktury produkcji i stopie zaspokojenia potrzeb
materialnych
Ucze:
Ucze poprawnie:
12.8. przedstawia
przedstawia zrnicowanie sektora usug w Polsce
zrnicowanie sektora usug
i innych pastwach Unii Europejskiej
w Polsce i innych
wymienia przykady przeksztace wasnociowych
pastwach
w polskiej gospodarce majce wpyw na zmiany
Unii Europejskiej
struktury usug
12.9. podaje przykady
przedstawia uwarunkowania rozwoju i struktur
przeksztace
transportu w Polsce
wasnociowych w polskiej analizuje sie transportu i jej zmiany w Polsce na
gospodarce majce wpyw
podstawie danych statystycznych i map tematycznych
na zmiany struktury
wyjania zrnicowanie udziau poszczeglnych
produkcji i stopie
rodzajw transportu w przewozach i pracy
zaspokojenia potrzeb
przewozowej w Polsce na podstawie danych
materialnych i usug
statystycznych
12.10. wskazuje gwnych okrela zmiany w zakresie rodkw transportu w Polsce
partnerw handlowych oraz przedstawia rozwj oraz rol cznoci w gospodarce
kierunki geograficzne
Polski
i struktur towarow
ocenia uwarunkowania oraz wspczesne tendencje
Transport w Polsce
czno w Polsce
Atrakcyjno turystyczna
Polski
Uwarunkowania
i konsekwencje rozwoju
turystyki w Polsce
Handel zagraniczny
Polski
44
wymiany midzynarodowej
Polski
9.11. planuje i prowadzi
badania zrnicowania
usug w miejscu
zamieszkania
Polska
w wiecie
12. Geografia
Polski
dziaalno
gospodarcza
rozwoju rnych rodkw cznoci w Polsce

analizuje czynniki warunkujce rozwj turystyki
w Polsce
dowodzi atrakcyjnoci turystycznej Polski
ocenia walory przyrodnicze i pozaprzyrodnicze Polski
wydziela regiony turystyczne w Polsce i przedstawia
ich atrakcje turystyczne
analizuje cechy ruchu turystycznego w Polsce na
przedstawia wspczesne tendencje rozwoju rnych
rodzajw turystyki w Polsce
analizuje kierunki wyjazdw zagranicznych polskich
turystw
przedstawia konsekwencje rozwoju turystyki w Polsce
wykazuje znaczenie handlu zagranicznego i zmiany jego
znaczenia dla gospodarki Polski
przedstawia bilans handlu zagranicznego Polski
i wyjania jego zmiany
wskazuje gwnych partnerw handlowych oraz
kierunki geograficzne i struktur towarow wymiany
midzynarodowej Polski
planuje i prowadzi badania zrnicowania usug
w miejscu zamieszkania
12.7. wskazuje przykady
Ucze poprawnie:
i znaczenie inwestycji
przedstawia udzia Polski w procesach i gwnych
zagranicznych w Polsce dla
organizacjach integracyjnych
rozwoju spoeczno omawia dziaalno Polski w organizacjach, ktre
-gospodarczego kraju
rozwizuj lub zapobiegaj konfliktom zbrojnym oraz
12.8. przedstawia
innym zagroeniom spoeczno-ekonomicznym
zrnicowanie sektora usug charakteryzuje midzynarodow wspprac w ramach
w Polsce i innych
euroregionw oraz miast i gmin bliniaczych
Polska w organizacjach
midzynarodowych
Inwestycje zagraniczne
w Polsce
45
pastwach Unii
Europejskiej
Zrnicowanie
regionalne
Polski
10. Geografia
Polski
rodowisko
przyrodnicze
ocenia spoeczne i gospodarcze konsekwencje

przystpienia Polski do Unii Europejskiej
wskazuje przykady i znaczenie inwestycji
zagranicznych w Polsce dla rozwoju spoeczno-gospodarczego kraju
Ucze:
Ucze poprawnie:
10.2. ocenia walory i
wyjania uwarunkowania zrnicowania rodowiska
okrela cechy rodowiska
przyrodniczego w Polsce
decydujce o krajobrazie
przedstawia kryteria podziau Polski na regiony
wybranych krain
fizycznogeograficzne
geograficznych Polski
ocenia walory i okrela cechy rodowiska decydujce
10.10. przedstawia
o krajobrazie wybranych krain geograficznych Polski
dominanty rodowiska krain przedstawia dominanty rodowiska krain
geograficznych Polski na
geograficznych Polski na podstawie map tematycznych,
podstawie map
danych statystycznych i obserwacji bezporednich
tematycznych, danych
wyjania przyczyny i omawia skutki niedoboru wody
statystycznych i obserwacji
bezporednich
omawia gwne cechy wybranych krain geograficznych
Polski na podstawie map, danych statystycznych
niedoboru wody
i innych rde informacji, a take wasnych bada
przedstawia uwarunkowania oraz ocenia poziom
i wskazuje
rozwoju spoeczno-gospodarczego regionw Polski
skutki gospodarcze
omawia przyczyny i konsekwencje dysproporcji
w rozwoju spoeczno-gospodarczym regionw Polski
oraz proponuje dziaania zmierzajce do ich
ograniczenia
przedstawia przykady dziaa zmniejszajcych
dysproporcje w rozwoju regionw Polski
ocenia zmiany zachodzce w rodowisku
geograficznym regionw Polski
Regiony
Polski
Poziom rozwoju
spoeczno-gospodarczego regionw
Polski
46
Degradacja
i ochrona
rodowiska
przyrodniczego
w Polsce
10. Geografia
Polski
rodowisko
przyrodnicze
Ucze:
Ucze poprawnie:
10.11. uzasadnia
ocenia stan poszczeglnych komponentw rodowiska
konieczno dziaa na
rzecz restytucji i
charakteryzuje wpyw poszczeglnych sektorw
zachowania naturalnych
gospodarki na stan rodowiska w Polsce
elementw rodowiska w
wymienia nazwy i wskazuje na mapie obszary
Polsce (w tym take dziaa
ekologicznego zagroenia i klski ekologicznej
podejmowanych
przedstawia formy ochrony przyrody w Polsce
we wsppracy z innymi
ocenia rol parkw narodowych i innych form ochrony
pastwami)
przyrody w zachowaniu naturalnych walorw
opisuje unikalne na skal wiatow obiekty
przyrodnicze objte ochron na terenie Polski
omawia uwarunkowania rozmieszczenia obszarw
chronionych w Polsce
przedstawia dziaania polskich i midzynarodowych
organizacji na rzecz ochrony przyrody w Polsce
proponuje dziaania na rzecz restytucji i zachowania
naturalnych elementw rodowiska w Polsce
Zanieczyszczenie
rodowiska
Ochrona rodowiska
przyrodniczego
47
48
IV. Procedury osigania celw ksztacenia i wychowania

Zgodnie z Podstaw programow zawarte w niniejszym programie wymagania edukacyjne,
czce w sobie cele ksztacenia oraz osignicia ucznia, s punktem wyjcia do okrelenia
procedur ich osignicia, czyli warunkw waciwej realizacji zada dydaktycznych
i wychowawczych, stawianych przed szko, nauczycielem oraz uczniem. Procedury te maj
umoliwi uczniowi wszechstronny rozwj, uczestniczenie w caym procesie edukacyjnym oraz
przygotowa go do ksztacenia ustawicznego.
Procedury obejmuj procesy pracy na lekcjach, zajciach pozalekcyjnych i nauk indywidualn.
Realizacji procedur su m.in. liczba godzin przeznaczona na edukacj geograficzn, rne rodzaje
i typy lekcji oraz strategie dydaktyczne nauczyciela.
Zadaniem szkoy jest zapewnienie warunkw do prawidowej organizacji procesu
dydaktycznego, w tym przydziau godzin dydaktycznych w ramowym planie nauczania
przeznaczonych na edukacj geograficzn. W podstawie programowej przewiduje si nauczanie
geografii w zakresie rozszerzonym na minimum 240 godzinach w cyklu ksztacenia. Niniejszy
program spenia wymagania Podstawy programowej oraz odpowiada liczbie godzin wyznaczonej
w ramowym planie nauczania w szkole ponadgimnazjalnej koczcej si matur dla kursu geografii
w zakresie rozszerzonym.
Kolejnym zadaniem szkoy, ktrego wypenienie umoliwi pen realizacj wymaga
edukacyjnych zawartych w niniejszym programie, jest zorganizowanie pracowni geograficznej (lub
innej sali szkolnej), wyposaonej w tradycyjne niezbdne rodki dydaktyczne, takie jak:
1. zestawy map ciennych umoliwiajcych pen realizacj programu;
2. atlasy geograficzne;
3. mapy topograficzne okolic szkoy, mapy turystyczne, plany miast;
4. uczniowskie globusy fizyczne, globusy indukcyjne;
5. zestawy modeli np. geologicznych;
6. okazy ska;
7. kompasy i busole do wykorzystania na lekcjach terenowych i wycieczkach;
8. przyrzdy pomiarowe, np. zestawy termometrw, wiatromierz, barometr, gnomon, tama
miernicza;
9. roczniki statystyczne lub inne opracowania statystyczne (np. wiat w liczbach);
10. biblioteczka geograficzna, obejmujca sowniki, encyklopedie i czasopisma geograficzne;
11. zestawy foliogramw i rzutnik pisma;
12. zestawy filmw na kasetach video lub pytach DVD oraz magnetowid lub odtwarzacz DVD
(w miar moliwoci szkoy);
13. komputer z programami edukacyjnymi oraz czem internetowym i rzutnikiem multimedialnym
(w miar moliwoci szkoy).
Szczegowy wykaz rodkw dydaktycznych, ktrych wykorzystanie zaleca si przy realizacji
poszczeglnych dziaw programu, przedstawiono w tabelach umieszczonych na kocu tego
rozdziau.
Wypeniajc zadania szkoy oraz dc do rozwoju umiejtnoci uniwersalnych:
1) czytania,
2) mylenia matematycznego,
3) mylenia naukowego,
4) komunikowania si w jzyku ojczystym i w jzykach obcych,
49
5) sprawnego posugiwania si nowoczesnymi technologiami informacyjno-komunikacyjnymi,

6) wyszukiwania, selekcjonowania i krytycznej analizy informacji,
7) rozpoznawania wasnych potrzeb edukacyjnych oraz uczenia si,
8) pracy zespoowej.
naley uwzgldni rne sposoby nauczania i uczenia si. Na uczenie si wpywa m.in. inteligencja
ucznia, jego osobowo, dojrzao oraz rodowisko, w ktrym przebywa. Na proces uczenia si
skadaj si take takie czynniki jak: wiedza wczeniejsza, skojarzenia, transfer wiedzy, emocje
i motywacja, obserwacja i style uczenia si.
Wiedza wczeniejsza obejmuje to, co jest ju uczniowi znane z poprzednich etapw
edukacyjnych i wasnych dowiadcze. Zatem wane jest, aby nauczyciel stara si nawiza do
wczeniejszej wiedzy ucznia, niejako przerzucajc pomost pomidzy znanym i nieznanym.
Skojarzenia pomagaj nauczy si nowego materiau lub przypomnie ju zapomniany.
Przywoywanie pewnych sw-hase, np. migracja, moe przywie na myl okrelone terminy,
zdarzenia czy procesy.
Transfer wiedzy to przeniesienie wiedzy nabytej w procesie uczenia si z teorii do praktyki.
Znajomo terminw i faktw bez zrozumienia ich istotnoci, zwizkw czy zastosowa ma
ograniczone znaczenie, np. w przypadku mapy ucze nie tylko powinien rozumie termin mapa, ale
take potrafi odnie go do praktyki, czyli korzysta z mapy.
Obserwacja procesw w naturalnych warunkach i sytuacjach uatwia ich lepsze zrozumienie.
Jest przykadem badania cigego. Za jej pomoc mona analizowa np. oddziaywanie czowieka
na rodowisko.
Stan emocjonalny ucznia moe wzmocni oddziaywanie poznawanego materiau lub
przeciwnie powodowa powstawanie barier w procesie uczenia si. Zetknicie si z nowym
i trudnym materiaem czasami wywouje u ucznia niepokj, ktry moe dziaa na niekorzy
uczenia si i demotywowa do nauki. Nauczyciele powinni powodowa osabienie negatywnych
emocji, a wzmacnia, za pomoc odpowiednich metod, technik, form i rodkw nauczania, emocje
pozytywne, ktre pobudzaj uczniw do uczenia si i korzystnie wpywaj na motywacj.
Motywacja jest to wywoywanie, ukierunkowywanie i podtrzymanie okrelonego zachowania
ucznia w procesie uczenia si w celu osignicia zamierzonych celw. Dla procesu uczenia si
niezwykle istotne s czas trwania i umiejtne pobudzenie. Ucze zmotywowany powica z reguy
wicej czasu na uczenie si i rozwizywanie problemw. Ponadto motywacja sprzyja koncentracji,
wytrwaoci, a take odpornoci na przeszkody w dochodzeniu do rozwiza problemw
badawczych. Dlatego wane jest, aby w procesie dydaktycznym uczniowie mogli nieustannie liczy
na pomoc nauczyciela, jego wsparcie i zacht.
Aby osign zaoone w niniejszym programie cele i wypeni zadania szkoy, nauczyciel
powinien zwrci uwag na style uczenia si uczniw. S to charakterystyczne dla danej osoby
kognitywne, afektywne i psychologiczne zachowania, ktre stanowi o tym, jak postrzega ona
i podchodzi do procesu uczenia si. Wrd uczniw s wzrokowcy, suchowcy, czuciowcy oraz
kinestycy, a kady z nich inaczej si uczy. Niektrzy wol korzysta z podrcznika i obejmuj
stron caym wzrokiem, inni studiuj fragment po fragmencie, a jeszcze inni szukaj odpowiednich
wiadomoci w caym podrczniku lub analizuj inne rda.
Wyrniamy cztery podstawowe style uczenia si poprzez:
50
odczuwanie,
obserwacj,
mylenie,
dziaanie.
Nauczycielowi uwzgldniajcemu wymienione wyej style uczenia si atwiej bdzie utrwala
i rozwija u uczniw cztery podstawowe zdolnoci i umiejtnoci:
konkretnego dowiadczania,
refleksyjnej obserwacji,
tworzenia abstrakcyjnych hipotez,
aktywnego prowadzenia eksperymentw,
wynikajce z wyrnionych przez Davida Kolba etapw procesu uczenia.
Rysunek 1. Etapy procesu uczenia si wg D. Kolba.
Niezwykle wan rol w procesie dydaktycznym odgrywa nauczyciel, ktry przez wasn
aktywno motywuje uczniw do uczenia si. Zadaniem nauczyciela jest wyjanianie treci na
konkretnych przykadach i odwoywanie si do konkretnych sytuacji dydaktycznych i yciowych,
a nastpnie wraz z uczniami poszukiwanie pragmatycznych sposobw rozwizywania problemw.
W procesie dydaktycznym nauczyciel powinien postpowa zgodnie z zasadami ksztacenia. S to
normy postpowania dydaktycznego, ktrych przestrzeganie pozwala nauczycielowi zaznajomi
uczniw z podstawami wiedzy, rozwija zainteresowania i zdolnoci poznawcze oraz wdraa do
samoksztacenia.
Jzef Pturzycki wyrnia nastpujce zasady ksztacenia:
1. Zasad pogldowoci inaczej nazywan zasad bezporednioci. Wskazuje ona
na konieczno zdobywania wiedzy poprzez bezporednie poznawanie rzeczy i zjawisk lub przez
zetknicie si z nimi przy pomocy rodkw dydaktycznych (takich jak modele, obrazy, schematy,
wykresy, tabele). Funkcj tej zasady jest uatwienie zrozumienia i zapamitania wiadomoci.
2. Zasad przystpnoci inaczej zwan zasad stopniowania trudnoci. Wyraa ona konieczno
dostosowania treci i metody nauczania do rozwoju i moliwoci uczniw.
51
3. Zasad systematycznoci w duej mierze odnoszc si do ucznia. Wedug jej zaoe, jeeli
ucze chce trwale i skutecznie co zapamita, to powinien systematycznie utrwala wiedz.
4. Zasad wiadomego i aktywnego uczestnictwa polegajc na aktywnym stosunku ucznia do
celw ksztacenia. Wedug tej zasady nauczyciel powinien pozna swojego ucznia i tak kierowa
procesem dydaktycznym, aby pobudza jego zainteresowania.
5. Zasad ksztatowania umiejtnoci uczenia si wedug niej nauczyciel ma doprowadzi do
wyksztacenia umiejtnoci organizowania pracy umysowej, znajomoci metod nabywania
informacji, korzystania z komunikatw, wypowiedzi, sporzdzania notatek i schematw.
6. Zasad czenia teorii z praktyk zasada ta orientuje nauczyciela na konieczno
harmonijnego wizania ze sob wiedzy naukowej z praktyk codziennego ycia.
7. Zasad indywidualizacji i zespoowoci kierujc uwag na indywidualne moliwoci osb
ksztaccych si, a nastpnie caych grup.
8. Zasad trwaoci wiedzy wskazujc na konieczno podejmowania takich dziaa, aby ucze
trwale przyswoi sobie wiedz. Naley czsto odnosi si do praktycznych dowiadcze uczniw
i zapewnia im aktywny udzia w procesie ksztacenia, a take systematycznie kontrolowa stan
ich wiedzy.
9. Zasad ustawicznoci ksztacenia kademu czowiekowi powinna przywieca idea ksztacenia
ustawicznego, dlatego nauczyciel powinien wyrobi u uczniw nawyk aktualizowania
i doskonalenia wiedzy.
Proponuje si, aby na lekcjach geografii stosowa rnorodne metody samodzielnego
zdobywania wiedzy poprzez przyswajanie, odkrywanie i dziaanie oraz rnorodne formy
organizacyjne pracy uczniw (prac grupow, indywidualn, zbiorow, zajcia terenowe). Sugeruje
si rwnie, by proces ksztacenia uczniw by cigiem wzajemnie przenikajcych si czynnoci
poznawczych i praktycznych, przyjmujcych form rnorodnych zada, oraz by w procesie tym
nieustannie opiera si na przedstawionych wyej zasadach ksztacenia.
Wedug zaoe niniejszego programu proces nauczania moe przebiega rozmaicie, przede
wszystkim w zalenoci od przyjtego na lekcji sposobu zdobywania wiedzy przez uczniw. To
wanie kryterium stao si podstaw do zaproponowania nauczycielom geografii strategii
ksztacenia sformuowanych przez Wincentego Okonia, ktrym odpowiadaj pewne formy uczenia
si:
Strategia A uczenie si poprzez przyswajanie gotowej wiedzy,
Strategia P uczenie si poprzez samodzielne dochodzenie do wiedzy,
Strategia E uczenie si poprzez przeywanie,
Strategia O uczenie si poprzez dziaanie.
W procesie nauczania na lekcjach geografii strategia A pojawia si m.in. podczas pogadanki
wstpnej, strategia P przy formuowaniu problemu, strategia E podczas np. analizowania
skutkw terroryzmu, a strategia O przy wykonywaniu zada operatywnych przez uczniw.
Zadaniem nauczyciela, jako organizatora procesu dydaktycznego, jest stwarzanie takich
warunkw, aby ucze osign wymienione wyej nadrzdne cele uniwersalne. Dlatego nauczyciel
powinien stosowa odpowiednie metody nauczania, a ich dobr powinien by uwarunkowany
stylem nauczania, zainteresowaniami i potrzebami uczniw, wyposaeniem pracowni oraz
moliwociami organizacyjnymi.
52
Zdaniem W. Okonia metody nauczania to systematycznie stosowany sposb pracy nauczyciela

z uczniami, umoliwiajcy opanowanie wiedzy wraz z umiejtnoci posugiwania si ni
w praktyce, jak rwnie rozwijanie zainteresowa umysowych i zdolnoci. Proponuje si
stosowanie m.in. metod:
A. Opartych na sowie:
1.
Wykad suy przekazywaniu uczniom informacji i wymaga od suchaczy mylenia

hipotetyczno-dedukcyjnego:
a.
wykad konwencjonalny tre jest bezporednio przekazywana przez

nauczyciela w gotowej formie do zapamitania,
b.
wykad problemowy jest ilustracj jakiego problemu naukowego lub

praktycznego,
c.
wykad konwersatoryjny polega na przeplataniu fragmentw mwionych

wykadu z wypowiedziami suchaczy.
2.
Rozmowa nauczajca (pogadanka) jej istot jest kierowana przez nauczyciela

rozmowa z uczniami. Nauczyciel, zmierzajc do osignicia celu, stawia uczniom
pytania, na ktre oni udzielaj odpowiedzi.
3.
Dyskusja polega na wymianie pogldw na okrelony temat.
4.
Aktywny opis (w tym: wyjaniajcy, klasyfikujcy, chronologizujcy) pobudza

uczniw do twrczego mylenia.
5.
Praca z ksik i tekstem rdowym jeden z najwaniejszych sposobw poznawania

i utrwalania nowych wiadomoci. Samodzielne korzystanie z ksiek i tekstw
rdowych przez uczniw moe mie form m.in. uczenia si z podrcznika lub
sporzdzania notatek.
B. Ogldowych opartych na obserwacji:

1.
Pokaz demonstrowanie uczniom czego, to metoda oparta na obserwacji. Pokaz bywa

metod towarzyszc innej metodzie.
C. Opartych na dziaalnoci praktycznej:

1.
Metoda zaj praktycznych jest stosowana np. w pracy z atlasem, rocznikiem

statystycznym, w trakcie rozwizywania zada matematyczno-geograficznych (np.
zwizanych przyrostem rzeczywistym ludnoci) oraz w czasie wykonywania wicze
technicznych, np. z wykorzystaniem mapy konturowej.
D. Problemowych, ktre organizuj treci ksztacenia w modele rzeczywistych zjawisk i sytuacji w

celu zblienia procesu poznawczego ucznia do poznania bezporedniego dziki dostarczeniu
okazji do manipulowania modelem.
1.
Burza mzgw ta metoda przeznaczona jest do samodzielnego, szybkiego

wymylania przez uczniw zbioru hipotez przy wykorzystaniu mylenia intuicyjnego.
2.
Metoda sytuacyjna zwana metod przypadkw lub studium przypadku polega na

bardzo dokadnym rozpatrzeniu konkretnego, rzeczywistego lub hipotetycznego
przypadku w celu ustalenia pewnych prawidowoci (np. przyczyn i skutkw
bezrobocia).
53
3.
Metoda projektu edukacyjnego polega na samodzielnym realizowaniu przez uczniw

zadania przygotowanego przez nauczyciela na podstawie wczeniej ustalonych zaoe.
Wzmacnia ona m.in. motywacj poznawcz, poszukiwawcz i badawcz, a take
integruje wiedz szkoln oraz pozaszkoln. Metod projektu mona wykorzystywa
przy omawianiu takich zagadnie, jak: przemiany demograficzne na wiecie, konflikty
zbrojne i inne zagroenia spoeczno-ekonomiczne w wybranych regionach wiata czy
wpyw religii na ycie i dziaalno gospodarcz czowieka.
4.
Metaplan pozwala na zbadanie omawianego zagadnienia, postawienie diagnozy

i wsplne znalezienie najlepszego rozwizania. Skania do krytycznej analizy faktw,
formuowania sdw i opinii. Metod t mona zastosowa np. podczas omawiania
zagadnienia wsppracy midzynarodowej na rzecz rozwizywania konfliktw
zbrojnych.
5.
Analiza SWOT jest metod zespoowej analizy jakiego zjawiska lub problemu,
ktrej celem jest podjcie waciwej decyzji. Uczniowie okrelaj zarwno mocne
strony zjawiska i wynikajc z nich szans, jak i sabe strony oraz wynikajce z nich
zagroenia. Mona j wykorzysta, omawiajc np. problemy zwizane z upraw rolin
modyfikowanych genetycznie.
6.
Gra dydaktyczna czy elementy zabawy i nauki. Musi by prowadzona

wg ustalonych wczeniej regu. Umoliwia wspdziaanie i rywalizacj uczniw oraz
peni funkcje poznawcze i wychowawcze. Przykadem moe by gra dydaktyczna
dotyczca podziau politycznego wiata na podstawie mapy politycznej i rnych
ilustracji.
7.
Mapa mentalna pozwala uporzdkowa zagadnienia dotyczce zjawisk

przebiegajcych w rodowisku geograficznym i zrozumie zachodzce midzy nimi
zalenoci. Mona j zastosowa, np. omawiajc przyczyny i skutki migracji na
wiecie.
8.
Metoda symulacyjna umoliwia zdobywanie wiedzy w stworzonym modelu pewnej

rzeczywistoci. Uczniowie, uczestniczc w symulowanym wydarzeniu, ksztatuj
umiejtno pracy w grupie, publicznych wystpie i wykorzystywania wiedzy
w praktyce. Przykadem moe by symulacja biura planistycznego, w ktrym dokonuje
si ekspertyz dotyczcych najlepszej lokalizacji zakadw przemysowych.
E. Eksponujcych, ktre obejmuj np. pokaz filmu i przygotowanie ekspozycji.

F. Programowych, np. z uyciem komputera.
Sugeruje si, aby nauczyciele wykorzystywali w procesie dydaktycznym rwnie inne techniki
nauczania, m.in. portfolio, posteru i plakatu.
Otwarty charakter programu pozwala na du dowolno przy wyborze metod nauczania.
Proponuje si jak najczstsze aktywizowanie ucznia do jak najwikszej samodzielnoci i jak
najrzadsze stosowanie metod podajcych. Lepsze efekty mona bowiem uzyska, wykorzystujc
metody problemowe i praktyczne, ktre rozwijaj u uczniw aktywno intelektualn oraz
poznawczo-praktyczn. Ich stosowanie wdraa ucznia do samodzielnej pracy, ksztatuje nawyk
sigania do rde, a przede wszystkim sprawia, e proces uczenia zachodzi mimo woli.
Sugeruje si, aby realizujc program nauczania moliwie czsto prowadzi zajcia terenowe.
Odbywaj si one poza budynkiem szkolnym i umoliwiaj wykorzystanie rodowiska
54
geograficznego jako rda wiedzy. Zajcia terenowe powinny dotyczy zarwno charakterystyki
rodowiska przyrodniczego, jak i jego roli w rozwoju spoecznym i gospodarczym czowieka oraz
wpywu gospodarczej dziaalnoci czowieka na rodowisko przyrodnicze. Zajcia terenowe
pozwalaj ksztaci zmys obserwacji i wyobrani przestrzenn, a take utrwala praktyczne
umiejtnoci. Mog dotyczy takich treci, jak: pomiar odlegoci i powierzchni, sporzdzanie
planw sytuacyjnych niewielkich obszarw, obserwacja widomej wdrwki Soca po sferze
niebieskiej, zmiany dugoci cienia w cigu dnia, wyznaczanie momentu growania Soca,
wyznaczanie poudnika miejscowego, analiza odkrywek geologicznych, zbieranie informacji
o wpywie rzeby powierzchni na rodzaj gospodarki, pooenie szkoy w stosunku do szlakw
komunikacyjnych. Czstotliwo i form zaj w terenie nauczyciel powinien ustali sam,
uwzgldniajc uwarunkowania zewntrzne, m.in. pooenie oraz moliwoci logistyczne szkoy.
Proponuje si, aby zajcia terenowe odbyway si przynajmniej raz w semestrze.
Wskazane jest, aby wszdzie tam, gdzie to moliwe, ucze zdobywa wiedz i ksztaci swoje
umiejtnoci samodzielnie. Warto jednak pamita, e przy rozwizywaniu zada o wikszym
stopniu trudnoci powinna dominowa praca grupowa, a przy wyjanianiu zagadnie
najtrudniejszych, a take w trakcie organizacji pracy lekcyjnej, przy dokonywaniu uoglnie
i powtrzeniach materiau lekcyjnego zbiorowa.
W procesie nauczania uczenia si naley korzysta z rnorodnych rde informacji Dziki
temu ucze moe ksztaci umiejtno czytania ze zrozumieniem, operowania informacj w tym
selekcjonowania, porwnywania, analizowania, przetwarzania, interpretowania, czytelnego
prezentowania danych w rnych formach oraz tworzenia wasnej informacji. Ponadto ucze
wzbogaca zasb sownictwa przedmiotowego.
Sugeruje si rwnie jak najczstsze wykorzystywanie technik komputerowych, w tym GIS. Ich
dynamiczny rozwj w ostatnich dziesicioleciach umoliwi powstanie nowych systemw
informatycznych, zdolnych do przechowywania, analizowania i udostpniania bardzo duej liczby
danych. Nieustannie powikszajce si zasoby dostpnych informacji oraz szerokie pole
zainteresowa poszczeglnych nauk geograficznych stwarzaj moliwo szybkiego dotarcia
do aktualnych wiadomoci o caym wiecie. W procesie uzyskiwania danych zarwno uczniowie,
jak i nauczyciele powinni zwraca szczegln uwag na wiarygodno rda, z ktrego one
pochodz.
Przedstawione procedury naley traktowa jako propozycj. Szersze omwienie i wskazwki
w zakresie proponowanych procedur osigania celw zostan umieszczone w planie dydaktycznym
w Ksice Nauczyciela bdcej szczegowym przewodnikiem metodycznym dla nauczycieli.
Procedury, ktre umoliwi uczniom osignicie najlepszych efektw, ujto w poniszych tabelach.
55
56
Cz I. rodowisko przyrodnicze Ziemi

Sugerowane procedury osigania szczegowych celw
ksztacenia
Dzia programu
Obraz Ziemi
dyskusja dotyczca celw bada geograficznych
Proponowane rodki dydaktyczne
burza mzgw na temat interdyscyplinarnego charakteru

nauk geograficznych
burza mzgw dotyczca przydatnoci rnych rde

informacji geograficznej
analiza schematu przedstawiajcego podzia geografii na
dyscypliny
wiczenia techniczne wyszukiwanie informacji geograficznych
w ronych rdach (np. w internecie, atlasach geograficznych,
encyklopediach, rocznikach statystycznych, czasopismach) oraz
ocena ich przydatnoci i wiarygodnoci
praca z podrcznikiem i rocznikiem statystycznym analiza

tabel statystycznych oraz rnych typw wykresw i diagramw
analiza SWOT dotyczca bezporednich i porednich
metod pozyskiwania informacji geograficznej
symulacja przygotowanie i realizacja prostej ankiety na
zadany temat oraz analiza uzyskanych wynikw
zajcia terenowe z wykorzystaniem odbiornika GPS
podrczniki, atlasy geograficzne, karty pracy

zestaw map ciennych
mapy topograficzne, mapy turystyczne, plany
miast, plany zagospodarowania przestrzennego,
mapy geodezyjne i inne
uczniowskie globusy fizyczne, globusy
indukcyjne,
roczniki statystyczne lub inne opracowania
statystyczne, np. wiat w liczbach
zestawy foliogramw i rzutnik pisma
plansze dydaktyczne
komputer z programami edukacyjnymi
oraz czem internetowym i rzutnikiem
multimedialnym (w miar moliwoci szkoy)
odbiornik GPS
zdjcia satelitarne
kalki techniczne
opis klasyfikujcy na temat nowoczesnych i klasycznych

metod pomiarw wymiarw Ziemi
zajcia w pracowni komputerowej prezentacja i analiza

zastosowa map zamieszczonych w portalach internetowych,
np.:
http://maps.nationalgeographic.com
http://maps.grida.no/
57
http://www.codgik.gov.pl
http://maps.google.com/
praca z atlasem geograficznym i mapami ciennymi

analiza znieksztace kartograficznych na przykadach map
wykonanych w rnych odwzorowaniach
prezentacja przykadw praktycznego wykorzystywania
geografii
praca z atlasem geograficznym i mapami ciennymi
porwnywanie metod wykorzystywanych do prezentacji zjawisk
ilociowych i jakociowych na mapach
wiczenie techniczne krelenie planw najbliszej okolicy
rozwizywanie zada matematycznych zwizanych z

wykorzystaniem skali mapy oraz obliczaniem spadku terenu
(rzeki)
praca z atlasem geograficznym i mapami ciennymi rne
metody prezentacji rzeby terenu na mapach
wiczenia techniczne wykonywanie prostej interpolacji
praca z map wyciganie wnioskw na podstawie analizy

treci mapy turystyczno-topograficznej
analiza porwnawcza siatki kartograficznej i geograficznej
Ziemia we
wszechwiecie
dyskusja na temat teorii dotyczcych powstania

wszechwiata
rozmowa nauczajca na temat etapw ksztatowania si

geosfer
praca z ilustracj omwienie budowy wszechwiata i

Ukadu Sonecznego
pokaz przy pomocy tellurium (ew. innych dostpnych

modeli), plansz dydaktycznych lub foliogramw ruchw Ziemi i
Ksiyca oraz zamienia Soca i Ksiyca
podrczniki, atlasy geograficzne, karty

pracy
tellurium lub inne dostpne modele do

prezentacji ruchw Ziemi i Ksiyca oraz
owietlenia Ziemi
uczniowskie globusy fizyczne, globusy

indukcyjne
plansze dydaktyczne
58
Atmosfera
rozmowa nauczajca astronomiczne jednostki miar

metoda projektu planety Ukadu Sonecznego
przygotowanie plakatu specyfika Ziemi na tle innych planet
albumy, czasopisma, postery, fotografie,

Ukadu Sonecznego
przerocza o tematyce astronomicznej
mapa mentalna bezporednie i porednie skutki ruchw
Ziemi
dyskusja dotyczca przyczyn i skutkw wprowadzenia
czasu strefowego i urzdowego na Ziemi
rozwizywanie zada matematyczno-geograficznych
dotyczcych czasu miejscowego i strefowego oraz wysokoci
growania Soca nad horyzontem w wybranych dniach
wycieczka do planetarium lub obserwatorium
astronomicznego
praca ze schematem budowa atmosfery
mapa mentalna znaczenie atmosfery dla ycia na Ziemi
praca w grupach charakterystyka poszczeglnych

warstw atmosfery
zajcia terenowe w ogrdku meteorologicznym
portfolio rodzaje chmur
symulacja biuro prognoz pogody
praca z map i wykresami zrnicowanie temperatury

powietrza na Ziemi
wiczenia techniczne obliczanie redniej temperatury

powietrza i amplitudy temperatury powietrza
praca ze schematem globalna cyrkulacja powietrza

w troposferze
praca w grupach charakterystyka rnych typw

wiatrw

pracy
zestaw map ciennych
mapy synoptyczne
roczniki statystyczne, roczniki

meteorologiczne
plansze dydaktyczne
przyrzdy pomiarowe, np. zestawy

termometrw, deszczomierz, wiatromierz,
barometr
fotografie i rysunki chmur

59
praca z map zrnicowanie opadw na kuli ziemskiej
praca ze schematem zmiany pogody podczas

przemieszczania si frontw atmosferycznych (ciepego i
chodnego)
praca z map synoptyczn prognozowanie pogody
Hydrosfera
pogadanka heurystyczna wpyw wybranych czynnikw

na klimat
analiza porwnawcza klimatogramw
charakterystycznych dla rnych typw klimatu
metoda projektu wpyw pogody na ycie i dziaalno
czowieka
przygotowanie plakatu wpyw dziaalnoci czowieka na
atmosfer na przykadzie najbliszej okolicy
praca w grupach charakterystyka ekstremalnych zjawisk
pogodowych i klimatycznych
praca z ilustracj analiza schematu obiegu wody w
przyrodzie
analiza danych (w postaci tabel i wykresw) dotyczcych
zrnicowania bilansu wodnego na Ziemi
rozmowa nauczajca z wykorzystaniem mapy ciennej

podzia wszechoceanu
praca z map i diagramami zrnicowanie temperatury
i zasolenia wd morskich na wiecie
praca z ilustracj i map geneza i wystpowanie

zjawiska upwellingu
praca z podrcznikiem i innymi rdami informacji
opracowanie sowniczka poj hydrologicznych
wiczenia techniczne interpretacja przekroju

pracy
zestaw map ciennych
roczniki statystyczne, roczniki
hydrologiczne lub inne opracowania
sowniki, encyklopedie, czasopisma
geograficzne
plansze dydaktyczne
przekrj i mapa hydrogeologiczna
pH-metr
60
hydrogeologicznego

praca z map klimatyczn i oglnogeograficzn w celu

wykazania wpywu warunkw klimatycznych na rozmieszczenie
i cechy wd powierzchniowych
wiczenia techniczne wyznaczanie dziau wodnego
praca w grupach analiza wybranych ustrojw

rzecznych
analiza SWOT budowa zapr pitrzcych na rzekach
metaplan walka z powodziami
portfolio typy genetyczne jezior na wiecie
Wntrze Ziemi.
Procesy
praca z wykresem analiza przebiegu granicy wiecznego

niegu w zalenoci od szerokoci geograficznej
praca z map rozmieszczenie obszarw wspczenie
zlodowaconych
praca ze schematem rodzaje wd podziemnych, typy
rde
praca z ilustracj warunki wystpowania wd
artezyjskich
praca w grupach zwizki midzy hydrosfer a innymi
geosferami
dyskusja na temat znaczenia wd powierzchniowych
i podziemnych dla systemu przyrodniczego i gospodarki
czowieka
zajcia terenowe pomiar odczynu wody w rzece lub
jeziorze
przygotowanie plakatu pt. Woda najcenniejszy
surowiec
rozmowa nauczajca na temat metod badania wntrza Ziemi
atlasy geograficzne, karty pracy
61
endogeniczne
zestaw map ciennych
okazy ska i mineraw
wiczenia techniczne obserwacja i rozpoznawanie wybranych

mineraw i ska
wiczenia techniczne analiza tabeli stratygraficznej
modele geologiczne
tabele stratygraficzne
skamieniaoci
wycieczka do muzeum geologicznego

praca z ilustracj analiza budowy wntrza Ziemi
pogadanka heurystyczna na temat metod odtwarzania dziejw

Ziemi
praca w grupach najwaniejsze wydarzenia geologiczne
w poszczeglnych erach
wiczenia techniczne interpretacja przekrojw i
map geologicznych
zajcia terenowe analiza odkrywki lub odsonicia
geologicznego
rozmowa nauczajca z wykorzystaniem mapy pyt litosfery na
temat podstawowych zaoe teorii pyt litosfery
praca z ilustracj analiza budowy podstawowych struktur
tektonicznych
praca z map rozmieszczenie stref sejsmicznych
i wulkanicznych na Ziemi
praca z ilustracj i map przebieg, skutki i
wystpowanie zjawisk plutonicznych, ruchw epejrogenicznych
i izostatycznych
przygotowanie plakatu dotyczcego katastrofalnych
wybuchw wulkanw i trzsie ziemi
przygotowanie referatw na temat katastrof wywoanych przez
procesy endogeniczne
praca z map analiza rozmieszczenia wielkich form
uksztatowania powierzchni ldw i dna oceanicznego
wiczenia techniczne rysowanie krzywych

przerocza przedstawiajce formy rzeby
terenu
plansze dydaktyczne
mapy i przekroje geologiczne
sprzt do pytkich wierce i odkrywek

62
hipsograficznych i batymetrycznych
Procesy
egzogeniczne
praca z podrcznikiem, schematem, materiaem fotograficznym atlasy geograficzne, karty pracy

i map omwienie genezy, przebiegu i efektw wybranych
zestaw map ciennych
procesw egzogenicznych, takich jak:
- wietrzenie
- ruchy masowe
- procesy krasowe
przerocza przedstawiajce formy rzeby
- dziaalno rzebotwrcza rzek
terenu
- dziaalno rzebotwrcza ldolodw
- dziaalno rzebotwrcza lodowcw grskich
plansze dydaktyczne
- dziaalno rzebotwrcza wiatru
- dziaalno rzebotwrcza morza
dyskusja na temat zalenoci midzy intensywnoci

procesw egzogenicznych a warunkami naturalnymi danego
obszaru
portfolio formy rzeby terenu powstae w wyniku
oddziaywania procesw endo- i egzogenicznych
gra dydaktyczna rozpoznawanie form rzeby terenu
zajcia terenowe rozpoznawanie aktualnie

zachodzcych procesw geologicznych oraz form powstaych w
ich wyniku
metoda projektu wpyw dziaalnoci czowieka na litosfer na
przykadzie najbliszej okolicy
Gleby. Biosfera
wiczenia techniczne analiza profili glebowych
atlasy geograficzne, karty pracy
zajcia terenowe analiza odkrywki glebowej
zestaw map ciennych
pogadanka heurystyczna najwaniejsze cechy gwnych typw modele profili glebowych

gleb strefowych i astrefowych
praca z map rozmieszczenie gwnych
analiza SWOT walory uytkowe gwnych typw gleb
typw gleb strefowych i astrefowych na
63
metoda projektu przyczyny i skutki degradacji gleb
praca z ilustracj rozmieszczenie piter klimatyczno-rolinnych w rnych szerokociach geograficznych

praca z map analiza rozmieszczenia gwnych formacji
rolinnych
praca w grupach zalenoci pomidzy geosferami
wiecie
plansze dydaktyczne
komputer z programami edukacyjnymi oraz

czem internetowym i rzutnikiem
praca z map analiza porwnawcza map: gleb, klimatu

i rolinnoci w celu wykazania strefowego i astrefowego
zrnicowania rodowiska przyrodniczego Ziemi
mapy kompleksw glebowych
praca z map, podrcznikiem i innymi rdami informacji
geograficzne zrnicowanie wiata zwierzcego na Ziemi
przerocza, filmy przedstawiajce rone typy
praca w grupach wykrywanie powiza midzy komponentami
rodowisk
rodowiska w rnych typach rodowisk
przygotowanie plakatu charakterystyka wybranego rodowiska
strefowego lub astrefowego
dyskusja na temat bogactwa i rnorodnoci przyrody
64
Cz II. Czowiek i jego dziaalno na Ziemi

ksztacenia
Dzia programu
Przemiany
praca z map analiza zmian zachodzcych na

mapie politycznej wiata
polityczne i
gospodarcze wiata
wiczenia techniczne z mapami konturowymi
(podzia polityczny)
rozmowa nauczajca z wykorzystaniem map

polityczny podzia mrz i oceanw
opis klasyfikujcy ustroje polityczne na wiecie
Ludno
i urbanizacja
drzewko decyzyjne zrnicowanie poziomu

rozwoju krajw wiata
opis chronologizujcy waniejsze wydarzenia z
historii gospodarczej i politycznej wiata
praca z wykresami, danymi statystycznymi

analiza zmian liczby ludnoci i prognozy jej zmian
zajcia w pracowni komputerowej prezentacja

materiaw i baz danych dotyczcych zagadnie
ludnociowych w portalach internetowych, np.:
http://www.census.gov/
http://www.undp.org/
http://www.worldbank.org/
http://www.un.org/
praca z ilustracj interpretacja modelu rozwoju

demograficznego
praca z map rozmieszczenie ludnoci na Ziemi

pracy
zestaw map ciennych
mapy konturowe wiata (podzia

polityczny)
roczniki statystyczne lub inne

opracowania statystyczne, np. wiat w liczbach
praca z tekstami rdowymi

(czasopisma, internet) skutki zmian ustrojw
politycznych na przykadzie wybranych krajw
komputer z programami edukacyjnymi oraz czem
internetowym i rzutnikiem multimedialnym
(w miar moliwoci szkoy)

pracy
zestaw map ciennych
mapy konturowe wiata
roczniki statystyczne lub inne

opracowania statystyczne, np. wiat w liczbach
plansze dydaktyczne

zdjcia satelitarne
65
praca w grupach wpyw barier osadniczych na

rozmieszczenie ludnoci na wiecie
dyskusja na temat skutkw nierwnomiernego

rozmieszczenia ludnoci na wiecie
rozwizywanie zada matematycznogeograficznych dotyczcych przyrostu naturalnego i

rzeczywistego ludnoci
mapa mentalna przyczyny i skutki migracji
mapy topograficzne, plany miast, plany

zagospodarowania przestrzennego, mapy
geodezyjne i inne
metaplan problem uchodcw
praca z map, podrcznikiem i danymi

statystycznymi zrnicowanie narodowociowe, rasowe i
religijne ludnoci wiata oraz jego skutki
praca z map i schematem jzyki na wiecie
metoda projektu wpyw religii na ycie i gospodark

czowieka
portfolio religie wiata
metaplan tolerancja dla innych narodowoci,

kultur i wyzna
dyskusja na temat rasizmu i sposobw walki z
jego przejawami
praca z wykresami i tabelami statystycznymi oraz
map struktura zawodowa ludnoci w wybranych krajach
dyskusja na temat przyczyn i skutkw bezrobocia
metaplan praca dzieci
rozmowa nauczajca z wykorzystaniem map, danych
statystycznych, podrcznika oraz materiaw ze strony WHO
(http://www.who.int/en) na temat geograficznych
uwarunkowa stanu zdrowia ludnoci wiata
metaplan jak zwalcza choroby cywilizacyjne i zakane?
rozmowa nauczajca z wykorzystaniem mapy,
66
dotyczca przyczyn zrnicowania poziomu urbanizacji w

rnych czciach wiata
praca z map ocena wybranych obszarw pod

ktem atrakcyjnoci osadniczej
mapa mentalna przyczyny i skutki urbanizacji
dyskusja na temat wartoci, jak jest rnorodno

kulturowa i wiatopogldowa mieszkacw Ziemi
symulacja obrady zgromadzenia ONZ dotyczce

amania praw czowieka w rnych czciach wiata
wiczenia techniczne rne formy wizualizacji danych

statystycznych
analiza planw zagospodarowania przestrzennego
symulacja projektowanie miasta doskonaego

Rolnictwo
praca w grupach wpyw wybranych czynnikw na rozwj

rolnictwa
praca z wykresami i danymi statystycznymi zrnicowanie
struktury uytkowania ziemi na wiecie
mapa mentalna wpyw wybranych czynnikw
przyrodniczych i spoeczno-gospodarczych na zmiany
struktury uytkowania ziemi
praca z map ocena wybranych obszarw pod ktem
przydatnoci rolniczej
praca w grupach analiza map (glebowych, klimatycznych
i rolnictwa rnych regionw wiata) w celu wyjanienia
przyczyn zrnicowania poziomu rolnictwa na wiecie
analiza porwnawcza rolnictwa krajw wysoko i sabo
rozwinitych gospodarczo
rozmowa nauczajca z wykorzystaniem mapy typy
rolnictwa i ich rozmieszczenie na wiecie
zestaw map ciennych

sowniki, encyklopedie, czasopisma geograficzne,
artykuy prasowe
plansze dydaktyczne

albumy, czasopisma, postery, fotografie, przerocza
o tematyce rolniczej
67
przygotowanie plakatu dotyczcego rolnictwa w wybranym

kraju wiata
praca z rocznikiem statystycznym porwnanie wysokoci
plonw wybranych rolin uprawnych w rnych strefach
klimatycznych
analiza SWOT uprawa rolin modyfikowanych genetycznie
praca z rnymi rdami informacji wyszukiwanie

informacji na temat gospodarczego wykorzystania rolin
uprawnych i zwierzt hodowlanych
praca z rocznikiem statystycznym ocena poziomu rozwoju
rolnictwa na podstawie analizy rnorodnych danych
statystycznych
burza mzgw dotyczca sposobw wykorzystania dbr
oceanw dla poprawy sytuacji ywnociowej na wiecie
metoda projektu zasoby, funkcje i ochrona obszarw
lenych na Ziemi
praca z map i innymi rdami informacji ocena poziomu
wyywienia ludnoci wiata, wskazywanie obszarw
nadwyek i niedoborw ywnoci
metaplan gd i niedoywienie na wiecie
dyskusja panelowa dotyczca sposobw zwikszenia

produkcji rolnej na wiecie
dyskusja na temat wpywu rolnictwa na rodowisko
przyrodnicze
Przemys
praca ze schematem podzia i funkcje przemysu
analiza porwnawcza struktury i roli przemysu w krajach

o rnym poziomie rozwoju gospodarczego
praca z mapami i danymi statystycznymi rozmieszczenie,
zestaw map ciennych
mapy konturowe wiata

68
wiatowe zasoby i wydobycie surowcw mineralnych

informacji na temat zastosowania surowcw mineralnych
przygotowanie plakatw zastosowanie wybranych
surowcw mineralnych
pogadanka heurystyczna z map mentaln przyczyny
i skutki dysproporcji w rozmieszczeniu rejonw wydobycia
i konsumpcji surowcw energetycznych
wiczenia techniczne z map konturow zaznaczanie
gwnych obszarw wydobycia najwaniejszych surowcw
oraz pastw najwikszych producentw
analiza przyrodniczych i pozaprzyrodniczych czynnikw
lokalizacji przemysu na przykadach wybranych zakadw
pogadanka heurystyczna rola surowcw mineralnych
w rozwoju przemysu
analiza SWOT odnawialne i nieodnawialne rda energii

artykuy prasowe
zestawy foliogramw i rzutnik pisma,
plansze dydaktyczne
zdjcia satelitarne
mapy topograficzne, plany miast, plany

zagospodarowania przestrzennego, mapy
geodezyjne i inne
o tematyce przemysowej
praca z wykresami i rocznikiem statystycznym struktura

eksportu i importu wybranych surowcw energetycznych
praca z wykresem analiza zmian zuycia rnych rde
energii wraz z rozwojem gospodarczym
praca z map rozmieszczenie i geneza wybranych okrgw
przemysowych
rozmowa nauczajca o istocie restrukturyzacji i modernizacji
przemysu
mapa mentalna czynniki lokalizacji przemysu wysokiej
technologii
praca w grupach charakterystyka wybranych okrgw
przemysowych
praca z map rozmieszczenie technopolii na wiecie
69
Usugi
wycieczka do zakadu przemysowego
praca ze schematem klasyfikacja usug, podzia

komunikacji
analiza porwnawcza struktury i roli usug w krajach o
rnym poziomie rozwoju gospodarczego
pogadanka heurystyczna na temat czynnikw rozwoju
komunikacji
praca w grupach (analiza SWOT ) uwarunkowania rozwoju
poszczeglnych rodzajw transportu
dyskusja na temat zmian znaczenia poszczeglnych rodzajw
transportu wraz z rozwojem spoeczno-gospodarczym
praca z rocznikiem statystycznym i wykresami analiza
zrnicowania struktury przewozowej rnych rodzajw
transportu
dyskusja na temat roli cznoci we wspczesnym wiecie
przygotowanie plakatu zastosowanie wspczesnych

rodkw cznoci
mapa mentalna cele i motywy ruchu turystycznego
zestaw map ciennych

artykuy prasowe
dotyczce komunikacji i turystyki
plansze dydaktyczne
mapy turystyczne i samochodowe

praca z wykresami, mapami i danymi statystycznymi

analiza wielkoci i kierunkw ruchu turystycznego, ustalenie
gwnych regionw turystycznych
portfolio miejsca o duych walorach turystycznych
metoda projektu projekt wycieczki turystyczno-krajoznawczej w wybranym kraju lub regionie wiata
analiza SWOT szanse i zagroenia wynikajce z szybkiego
rozwoju turystki
dyskusja na temat koniecznoci podejmowania dziaa na
rzecz zachowania dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego
70
Problemy
wspczesnego
wiata
pogadanka heurystyczna oraz mapa mentalna przyczyny

i konsekwencje dysproporcji w rozwoju spoeczno-gospodarczym pastw
dyskusja na temat propozycji dziaa prowadzcych do
zmniejszenia dysproporcji w rozwoju spoeczno-gospodarczym
krajw
analiza wybranych miernikw poziomu rozwoju spoeczno-gospodarczego i jakoci ycia mieszkacw
dyskusja na temat przyczyn i skutkw konfliktw
ekonomicznych na wiecie, w tym konfliktu bogata Pnoc
biedne Poudnie
analiza SWOT globalizacja

zestaw map ciennych

artykuy prasowe
plansze dydaktyczne

dyskusja na temat sposobw zachowania tosamoci

kulturowej i narodowej w dobie globalizacji
burza mzgw formy wsppracy midzynarodowej
przygotowanie plakatu dotyczcego wybranej organizacji

midzynarodowej o charakterze gospodarczym, spoecznym,
politycznym lub militarnym
rozmowa nauczajca z wykorzystaniem map procesy
integracji i dezintegracji w Europie po 1989 roku
rozmowa nauczajca uwarunkowania rozwoju
midzynarodowej wymiany handlowej
analiza struktury towarowej i kierunkw midzynarodowej
wymiany handlowej
zajcia w pracowni komputerowej prezentacja baz danych
i materiaw dostpnych w portalach:
http://www.worldbank.org/
http://www.wto.org
71
praca w grupach charakterystyka wybranych konfliktw

zbrojnych po 1945 roku
informacji na temat aktualnych konfliktw zbrojnych na
wiecie
dyskusja na temat zagroe wynikajcych z terroryzmu
metaplan midzynarodowe dziaania na rzecz

rozwizywania konfliktw zbrojnych
dyskusja na temat rde konfliktw, agresji i przemocy oraz
sposobw zapobiegania im
Czowiek
w systemie
przyrodniczym
rozmowa nauczajca z wykorzystaniem schematu Ziemia

jako otwarty system przyrodniczy
pogadanka heurystyczna relacje czowiek rodowisko
przyrodnicze na rnych etapach rozwoju spoeczno-gospodarczego
praca z podrcznikiem omwienie najwaniejszych nurtw
filozoficznych dotyczcych relacji czowiek rodowisko
przyrodnicze
prezentacja podstawowych zasad koncepcji zrwnowaonego
rozwoju
praca w grupach metod projektu przykady wpywu
dziaalnoci gospodarczej czowieka na atmosfer, hydrosfer,
litosfer i biosfer
portfolio przykady racjonalnego gospodarowania zasobami
przyrody zgodnego z zasadami zrwnowaonego rozwoju
praca w grupach z wykorzystaniem rnych rde informacji
konsekwencje ingerencji czowieka w system przyrodniczy
Ziemi
metaplan midzynarodowe dziaania na rzecz
rozwizywania globalnych, transgranicznych i lokalnych
zestaw map ciennych

sowniki, encyklopedie

przerocza, filmy przedstawiajce rne formy
oddziaywania czowieka na rodowisko
przyrodnicze
plansze dydaktyczne
czasopisma geograficzne, artykuy prasowe

przerocza, filmy przedstawiajce rne przykady
powiza i zalenoci w systemie czowiek
rodowisko przyrodnicze gospodarka
72
problemw zwizanych z racjonalnym gospodarowaniem

zasobami przyrody
dyskusja na temat zagroe, ktre dla wspczesnej
cywilizacji stwarza nieracjonalne korzystanie z zasobw
rodowiska
praca z map i innymi rdami informacji (zwaszcza
artykuami prasowymi) wskazywanie i odszukiwanie
przykadw dotyczce powiza i zalenoci w systemie
czowiek rodowisko przyrodnicze gospodarka
wycieczka do oczyszczalni ciekw lub zakadu przetwrstwa
odpadw
73
Cz III. Geografia Polski

Dzia programu

ksztacenia
Pooenie oraz
wykad problemowy z wykorzystaniem map pooenie
polityczne, matematyczne i przyrodnicze Polski
rodowisko
przyrodnicze Polski
analiza SWOT konsekwencje pooenia geopolitycznego
Polski
wiczenia techniczne obliczanie rozcigoci

poudnikowej i rwnolenikowej obszaru Polski
analiza SWOT konsekwencje pooenia geograficznego

Polski
praca z map budowa geologiczna Polski na tle struktur

wiczenia techniczne analiza tabeli stratygraficznej
praca w grupach najwaniejsze wydarzenia z przeszoci

geologicznej obszaru Polski
wiczenia techniczne obserwacja i rozpoznawanie
wybranych pospolitych mineraw i ska
rozmowa nauczajca z wykorzystaniem schematu, mapy
i materiau fotograficznego cechy rzeby lessowej w Polsce
zajcia terenowe rozpoznawanie ska powierzchniowych
najbliszej okolicy
praca z map analiza uksztatowania powierzchni Polski
i wskazywanie konsekwencji tego uksztatowania
wiczenie techniczne analiza krzywej hipsograficznej
obszaru Polski
wiczenia techniczne z map konturow Polski pooenie
gwnych krain geograficznych
zestaw map ciennych
mapy konturowe Polski
plany batymetryczne jezior
okazy ska i mineraw
tabele stratygraficzne
modele geologiczne
profile glebowe
zestaw zdj satelitarnych Polski

albumy, czasopisma, leksykony, encyklopedie,
sowniki, postery, fotografie, przerocza zwizane ze
rodowiskiem przyrodniczym Polski
plansze dydaktyczne
roczniki hydrologiczne

internetowym i rzutnikiem multimedialnym (w miar
moliwoci szkoy)
74
mapa mentalna czynniki ksztatujce klimat Polski
praca z map, klimatogramami i danymi statystycznymi

cechy klimatu Polski
praca z map i klimatogramami regionalne zrnicowanie

klimatu w Polsce
praca z map cechy wd powierzchniowych Polski
referaty na temat wybranej polskiej rzeki
wiczenie techniczne analiza hydrogramw przepywu

gwnych rzek Polski
metoda projektu znaczenie jezior naturalnych i sztucznych

w Polsce
mapa mentalna przyczyny powodzi w Polce
metaplan ochrona przeciwpowodziowa w Polsce
wiczenie techniczne analiza planw batymetrycznych

jezior zaliczanych do rnych typw genetycznych
rozmowa nauczajca z wykorzystaniem mapy, ilustracji

i podrcznika charakterystyka i rozmieszczenie wd
podziemnych w Polsce
praca w grupach z wykorzystaniem rnych rde

informacji geneza oraz cechy fizycznogeograficzne Morza
Batyckiego
metaplan stan czystoci wd Batyku
praca z map rozmieszczenie gwnych typw gleb na

obszarze Polski
wiczenie techniczne analiza profili glebowych gwnych

typw gleb na obszarze Polski
praca z wykresem analiza struktury bonitacyjnej gleb

w Polsce
praca w grupach walory uytkowe gwnych typw

75
Ludno Polski.
Urbanizacja
genetycznych gleb w Polsce, analiza SWOT

rozmowa nauczajca z wykorzystaniem mapy i materiau
ilustracyjnego zrnicowanie zbiorowisk lenych w Polsce
przygotowanie plakatu na temat przyrodniczego i
gospodarczego znaczenia lasw w Polsce
rozmowa nauczajca z wykorzystaniem mapy i materiau
ilustracyjnego cechy wiata zwierzcego Polski
praca z map warunkowania rozmieszczenie gwnych
zbiorowisk rolinnych w Polsce
portfolio zbiorowiska rolinne na obszarze Polski
dyskusja o wartoci, ktr jest rodowisko przyrodnicze
Polski
praca z map podzia administracyjny Polski
pogadanka heurystyczna z wykorzystaniem wykresw
i danych statystycznych zmiany liczby ludnoci Polski
w ostatnich dziesicioleciach
wiczenia techniczne z wykorzystaniem map konturowych
rozmieszczenie ludnoci Polski
mapa mentalna czynniki wpywajce na rozmieszczenie
ludnoci Polski
dyskusja na temat skutkw nierwnomiernego
rozmieszczenia ludnoci w Polsce
praca z map i podrcznikiem ustalenie gwnych
przyczyn zmian zachodzcych w zasiedleniu Polski
praca z map i rocznikiem statystycznym analiza
przestrzennego i czasowego zrnicowania ruchu naturalnego
ludnoci Polski
praca z wykresem analiza piramidy pci i wieku
spoeczestwa Polski
dyskusja na temat skutkw starzenia si spoeczestwa
zestaw map ciennych
plany zagospodarowania przestrzennego

plansze dydaktyczne

sowniki, postery, fotografie, przerocza zwizane
z potencjaem ludnociowym, kulturowym i
naukowym Polski oraz dotyczce osadnictwa
moliwoci szkoy)
76
polskiego
rozmowa nauczajca z wykorzystaniem map i danych

statystycznych wielko, kierunki i uwarunkowania ruchw
migracyjnych Polakw
analiza SWOT skutki emigracji Polakw
praca z map rozmieszczenie Polonii na wiecie

praca z map, podrcznikiem i danymi statystycznymi
struktura narodowociowa i wyznaniowa ludnoci Polski,
rozmieszczenie mniejszoci etnicznych
dyskusja nt. dorobku kulturowego rnych grup
narodowociowych, etnicznych i religijnych w Polsce
dyskusja nt. potrzeby tolerancji dla mniejszoci narodowych
i wyznaniowych
informacji na temat potencjau kulturowego i naukowego Polski
na tle innych krajw wiata
praca z map i danymi statystycznymi analiza
zrnicowania stanu zdrowia ludnoci Polski oraz dostpnoci
do suby zdrowia
mapa mentalna przyczyny i skutki zrnicowania stanu
zdrowia ludnoci Polski
praca z map, podrcznikiem i danymi statystycznymi
zmiany w strukturze zatrudnienia w Polsce
mapa mentalna przyczyny i skutki bezrobocia
praca z mapami i danymi statystycznymi analiza

preferencji wyborczych Polakw
pogadanka heurystyczna na temat celw i zasad dziaania

organizacji pozarzdowych
przygotowanie referatu na temat dziaalnoci wybranej

77
organizacji pozarzdowej
praca z map i podrcznikiem cechy i rozwj sieci

osadniczej Polski
praca z map i schematem typy zespow miejskich

w Polsce
praca z map i schematem typy genetyczne wsi w Polsce
mapa mentalna skutki procesw urbanizacyjnych w Polsce
burza mzgw funkcje miast
portfolio miasta Polski

atrakcyjnoci osadniczej
wiczenia techniczne analiza miejscowych planw

zagospodarowania przestrzennego
dyskusja na temat bogactwa kulturowego Polski
metaplan patriotyzm Polakw
dyskusja z wykorzystaniem rnych rde informacji na

temat wkadu Polakw w rozwj cywilizacyjny wiata

statystycznych dotyczcych ludnoci
zajcia w pracowni komputerowej prezentacja bazy

danych dotyczcych ludnoci Polski w portalu
http://www.stat.gov.pl/
Rolnictwo w Polsce
praca w grupach wpyw wybranych czynnikw na rozwj

rolnictwa w Polsce

przydatnoci rolniczej
praca z map, rocznikiem statystycznym, podrcznikiem
zestaw map ciennych

78
Przemys w Polsce
i wykresami analiza struktury upraw, rozmieszczenia upraw

plansze dydaktyczne
oraz wielkoci produkcji gwnych ziemiopodw w Polsce
rozmowa nauczajca z wykorzystaniem map
uwarunkowania chowu i hodowli zwierzt w Polsce
z rolnictwem w Polsce
praca w grupach rozmieszczenie i pogowie gwnych
zwierzt hodowlanych
moliwoci szkoy)
dyskusja na temat warunkw pracy rolnikw oraz roli, jak
odgrywaj oni w gospodarce
praca w grupach analiza wielko produkcji rolinnej
i zwierzcej w Polsce na tle innych krajw wiata
dyskusja na temat zmian zachodzcych w polskim
rolnictwie po przestpieniu do UE oraz prognozowanie
kierunkw dalszych zmian
analiza SWOT korzyci i zagroenia dla polskiego
rolnictwa w ramach Wsplnej Polityki Rolnej UE
symulacja obrad parlamentu powiconych stanowi
i perspektywom polskiego rybactwa i rybowstwa
praca z map, wykresami i danymi statystycznymi analiza
wielkoci i struktury pooww w Polsce
pogadanka heurystyczna rola i stan przemysu w Polsce
opis chronologizujcy waniejsze wydarzenia z historii

gospodarczej Polski
rozmowa nauczajca z wykorzystaniem schematu

klasyfikacja przemysu w Polsce
analiza SWOT szanse i zagroenia dla rozwoju przemysu

w Polsce

zaznaczanie gwnych obszarw wydobycia najwaniejszych
surowcw
zestaw map ciennych

plansze dydaktyczne

z przemysem w Polsce
79

informacji uwarunkowania oraz wielko wydobycia
wybranych surowcw mineralnych w Polsce
dyskusja na temat przyczyn i konsekwencji zmian

w gospodarowaniu rnymi rdami energii w Polsce
praca z wykresami i rocznikiem statystycznym analiza

struktury produkcji energii elektrycznej w Polsce na tle innych
krajw
metaplan energetyka alternatywna w Polsce
Usugi w Polsce

moliwoci szkoy)
geograficzne, karty pracy
zestaw map ciennych

praca z map rozmieszczenie najwikszych elektrowni

w Polsce
rozmowa nauczajca z wykorzystaniem mapy
uwarunkowania rozmieszczenia przemysu przetwrczego w
Polsce
analiza SWOT szanse i zagroenia dla rozwoju przemysu
przetwrczego ze szczeglnym uwzgldnieniem przemysu
zaawansowanych technologii
praca z map analiza uwarunkowa rozmieszczenia
okrgw przemysowych w Polsce
przygotowanie referatu na temat wybranego okrgu
przemysowego w Polsce
wycieczka do zakadu przemysowego
dyskusja na temat sposobw zapobiegania degradacji
rodowiska wskutek dziaalnoci przemysowej
praca w grupach z wykorzystaniem podrcznika i atlasu

geograficznego analiza uwarunkowa rozwoju i rola
poszczeglnych rodzajw transportu w Polsce
mapa mentalna czynniki przyrodnicze i spoeczno-gospodarcze wpywajce na rozwj i struktur transportu
80
w Polsce
praca z map analiza sieci transportowej i perspektyw jej
rozwoju w Polsce
analiza struktury przewozu pasaerw i towarw w Polsce oraz
jej zmian w ostatnich latach
praca w grupach z wykorzystaniem podrcznika, atlasu
geograficznego, rocznika statystycznego uwarunkowania oraz
wspczesne tendencje rozwoju rnych rodkw cznoci w
Polsce
metaplan stan i perspektywy rozwoju cznoci oraz jej
rola w gospodarce Polski
mapa mentalna czynniki wpywajce na rozwj turystyki
w Polsce
pogadanka heurystyczna na temat tendencji rozwoju
rnych rodzajw turystyki w Polsce
dyskusja z wykorzystaniem rnych rde informacji na
temat walorw przyrodniczych i pozaprzyrodniczych Polski
praca z map, wykresami i danymi statystycznymi analiza
wielkoci i kierunkw ruchu turystycznego w Polsce
portfolio atrakcje turystyczne Polski
dyskusja na temat konsekwencji rozwoju turystyki w Polsce

przedstawiajce atrakcje turystyczne Polski oraz
zwizane z komunikacj Polsce
plansze dydaktyczne

moliwoci szkoy)
dyskusja na temat koniecznoci podejmowania dziaa na

rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego
ojczyzny
praca z map, wykresami i rocznikiem statystycznym

analiza bilansu handlu zagranicznego Polski i jego zmian,
struktury kierunkowej i produktowej polskiego eksportu i
importu
zajcia w pracowni komputerowej prezentacja bazy

81
danych i materiaw zawartych na stronach portali:

http://www.nbp.pl
http://www.paiz.gov.pl

statystycznych, klasyfikacji i przeliczania danych oraz
tworzenia miernikw niezbdnych do analizy omawianych
zagadnie
metoda projektu zrnicowania usug w miejscu

zamieszkania
Polska w wiecie
metoda projektu udzia Polski w dziaalnoci organizacji

midzynarodowych
burza mzgw propozycje dziaa, ktre moe podj
Polska w celu rozwizania wiatowych problemw spoecznogospodarczych
praca z map analiza rozmieszczenia euroregionw na
obszarze Polski
przygotowanie plakatu dotyczcego dziaa
podejmowanych na obszarze euroregionu znajdujcego si
najbliej miejsca zamieszkania ucznia
wycieczka do urzdu miasta lub gminy w celu zebrania
informacji na temat celw i efektw wsppracy w ramach
miast i gmin bliniaczych
metoda projektu inwestycje zagraniczne w Polsce
zestaw map ciennych
mapy konturowe

plansze dydaktyczne

z tematyk euroregionw oraz miast i gmin
bliniaczych
zestaw map ciennych
kalki techniczne
analiza SWOT spoeczne i gospodarcze konsekwencje

przystpienia Polski do UE
Zrnicowanie
pogadanka heurystyczna z wykorzystaniem mapy
regionalne Polski uwarunkowania zrnicowania rodowiska przyrodniczego w
Polsce
rozmowa nauczajca kryteria podziau Polski na regiony
82
praca z wykresami, mapami i rocznikiem statystycznym
analiza poziomu rozwoju spoeczno-gospodarczego regionw
Polski
praca w grupach gwne cechy wybranych regionw
fizycznogeograficznych Polski
mapa mentalna przyczyny i konsekwencje dysproporcji
w rozwoju spoeczno-gospodarczym regionw
dyskusja na temat dziaa, ktre powinny by podjte
w celu zmniejszenia dysproporcji w rozwoju spoeczno-gospodarczym regionw
delimitacja regionw na podstawie rnych kryteriw
przygotowanie referatu na temat wybranego regionu
fizycznogeograficznego
metaplan patriotyzm lokalny
zestaw zdj satelitarnych Polski

poszczeglnymi regionami Polski
plansze dydaktyczne

moliwoci szkoy)
zestaw map ciennych
dyskusja na temat odpowiedzialnoci za teraniejszo

i przyszo regionu
Degradacja i ochrona

informacji ocena stanu degradacji poszczeglnych
rodowiska
komponentw rodowiska przyrodniczego w Polsce
przyrodniczego
praca w grupach przygotowanie plakatw na temat

w Polsce
wpywu poszczeglnych sektorw gospodarki na stan
rodowiska w Polsce

informacji na temat krajowych i regionalnych zagroe
praca z map rozmieszczenie obszarw ekologicznego

zagroenia i klski ekologicznej
zajcia terenowe wpyw dziaalnoci czowieka na

z degradacj i ochron rodowiska przyrodniczego
Polski
plansze dydaktyczne

83
rodowisko przyrodnicze najbliszej okolicy

z dziaalnoci polskich i midzynarodowych
pogadanka heurystyczna z wykorzystaniem mapy
organizacji proekologicznych
i materiay ilustracyjnego (w tym na przeroczach
i foliogramach) formy ochrony przyrody w Polsce na
przykadach
moliwoci szkoy)
praca z map rozmieszczenie obszarw chronionych
w Polsce
dyskusja na temat roli parkw narodowych i innych form
ochrony przyrody w zachowaniu naturalnych walorw
dyskusja o potrzebie wsppracy w celu zwalczania
zagroe rodowiska przyrodniczego
metoda projektu dziaalno polskich i midzynarodowych
organizacji na rzecz ochrony przyrody w Polsce
wycieczka do najbliszego obszaru chronionego
84
V. Kontrola, ocena i pomiar osigni ucznia

Kontrola i ocena osigni ucznia jest jednym z waniejszych elementw procesu dydaktyczno-wychowawczego. Na kontrolowanie i ocenianie skadaj si te dziaania nauczyciela, ktrych
celem jest m.in. dostarczanie informacji o stopniu osignicia celw edukacyjnych, stopniu
realizacji celw programu czy motywowanie uczniw do poszerzania wiedzy i umiejtnoci. Te
uwarunkowania nakadaj na nauczyciela obowizek zdiagnozowania osigni uczniw
i opracowania szczegowych wymaga, ktre powinny odwoywa si do wymaga
sformuowanych w Podstawie programowej. Uczniowie powinni zna nie tylko szczegowe
wymagania, lecz take kryteria oceniania, czyli informacje o tym, co i w jaki sposb bdzie
oceniane przez nauczyciela.
Efektem kontroli jest rozpoznanie, czyli zgromadzenie i scalanie informacji o uczniach przez
nauczyciela. Informacje mona zdobywa sposobami nieformalnymi (np. poprzez obserwacj czy
rozmow) albo formalnymi (np. przez prace domowe, testy itp.).
Formy kontroli:
a. Wedug podziau organizacyjnego:
indywidualne (np. odpytywanie),
frontalne (np. testy),
kondensacyjne (np. wszyscy uczniowie wykonuj konkretne zadanie, a odpytywanych jest
kilku z nich),
pozyskiwanie informacji zwrotnych,
zbiorcze opracowanie wynikw sprawdzianw;
b. Ze wzgldu na miejsce w procesie dydaktycznym:
kontrola na wejcie,
kontrola bieca, na kadej lekcji,
kontrola sporadyczna.
Wszystkie formy kontroli powinny podlega nastpujcym zasadom:
a.
interakcji midzy treciami ksztacenia i wymaganiami podstawy programowej a np.

treciami sprawdzianu,
b.
zgodnoci np. treci sprawdzianu z podanymi na pocztku roku szkolnego (lub w innym
terminie) wymaganiami edukacyjnymi,
c.
dostosowania stopnia trudnoci zada do potrzeb i moliwoci uczniw,
d.
poprawnej konstrukcji zada.

Metody kontroli osigni uczniw:
a.
ustna, np. w postaci odpytywania, referowania wybranego zagadnienia, rozmowy

nauczyciela z uczniem, swobodnych wypowiedzi uczniw lub aktywnoci uczniw;
b.
pisemna, np. w postaci testu, sprawdzianu, wykonanych wicze i kart pracy, referatu lub
portfolio;
85
c.
samodzielna praca z tekstem rdowym, np. odczytywanie i analizowanie danych

statystycznych, treci mapy lub literatury;
d.
badania terenowe, np. analizowanie odkrywki geologicznej, stanu czystoci wody lub
obserwacja stanw pogody;
e.
sprawdzenie wytworw uczniw, np. w postaci modeli lub posterw.
Kontrolowanie jest procesem gromadzenia i scalania informacji, natomiast ocenianie to proces

dochodzenia do opinii o stanie wiedzy oraz umiejtnoci uczniw, a take przypisanie im wartoci.
Wystawienie stopnia to akt oceny, poniewa nauczyciel okrela, jakiej wartoci odpowiada
uzyskana informacja. W zalenoci od celu wyrnia si ocenianie ksztatujce i ocenianie
sumujce. Ocenianie ksztatujce opiera si na diagnozie wstpnej ucznia i uatwia planowanie
procesu dydaktycznego. Nie suy ono wartociowaniu ucznia, ale pozwala na bieco informowa
ucznia o jego postpach lub trudnociach w nauce oraz sposobach poprawy popenianych bdw.
Dostarcza te informacji o efektach nauczania i uczenia si uczniw. Ocenianie sumujce zmierza
do wykorzystania informacji o uczniach i wskazania, w jakim stopniu ich osignicia odpowiadaj
zaoonym celom edukacyjnym. Na tej podstawie nauczyciel ustala, jaki stopie ma wystawi
uczniowi.
Ocenianie ksztatujce i sumujce

Rodzaj oceniania
Ksztatujce
Sumujce
Kiedy jest
dokonywane?
Rodzaj zbieranych
informacji
Sposb wykorzystania
informacji
przed i w trakcie
nauczania
informacje o wiedzy
uprzedniej ucznia
i przebiegu procesu
dydaktycznego
pomocne w planowaniu
procesu dydaktycznego
oraz poprawie efektw
ksztacenia
po nauczaniu
informacje o poziomie
wiedzy i umiejtnoci
uczniw
pomocne
w ksztatowaniu opinii
o poziomie wiedzy
i umiejtnoci ucznia
Metody oceniania:
a.
tradycyjne, nietechniczne czasami nie maj cile okrelonych kryteriw, opieraj si na

intuicji nauczyciela,
b.
testy rnicujce i kryterialne przydatne wtedy, gdy nauczycielowi zaley na informacji,

jak wyniki danego ucznia maj si do wynikw innych uczniw. Informuj o stopniu
opanowania przez uczniw danej wiedzy i umiejtnoci lub osignicia ustalonych celw.
86
Wymagania edukacyjne opisane w tabelach rozdziau III wskazuj, e przedmiot oceny ucznia
stanowi umiejtno:
- dostrzegania prawidowoci dotyczcych rodowiska przyrodniczego, ycia i gospodarki
czowieka oraz wzajemnych powiza i zalenoci w systemie czowiek przyroda gospodarka
w skali globalnej, regionalnej i lokalnej,
- analizowania i wyjaniania problemw demograficznych spoeczestw,
- proponowanie sposobw rozwizania problemw wystpujcych w rodowisku geograficznym
zgodnych z koncepcj zrwnowaonego rozwoju i zasadami wsppracy, w tym midzynarodowej.
- pozyskiwania, przetwarzania, wykorzystywania oraz prezentowania rnych informacji
niezbdnych do analizy wspczesnych problemw przyrodniczych, gospodarczych, spoecznych,
kulturowych oraz politycznych w skali globalnej, regionalnej i lokalnej,
- formuowania i weryfikowania hipotez dotyczcych problemw wspczesnego wiata.
Ponadto, zgodnie z koncepcj programu, ocena powinna uwzgldnia: osobowo ucznia,
logiczne, samodzielne i krytyczne mylenie, poprawno w posugiwaniu si terminologi
geograficzn, planowo i obszerno wypowiedzi, a take dokadno obserwacji i wykonywanych
zada oraz prezentowane przez ucznia postawy.
Oceniajc ucznia, a wic okrelajc poziom jego wiedzy i umiejtnoci, informujemy go, jak
cz wymaga speni (co zrobi dobrze, a co le, w jaki sposb moe poprawi ocen oraz jak ma
dalej pracowa).
Proponuje si sprawdzanie stopnia spenienia wymaga, uwzgldniajce m.in.:
a.
w wypowiedzi ustnej: precyzj wypowiedzi, poprawno jzykow, poprawno

merytoryczn, wyczerpanie zagadnienia, puent wypowiedzi;
b.
w sprawdzianach pisemnych: poprawno rozwizania zadania, logiczno wypowiedzi,

poprawno zastosowanej metody do rozwizania zadania, zgodno odpowiedzi
z pytaniem;
c.
ocenianie pracy ucznia na zajciach terenowych na podstawie m.in. sporzdzonych

notatek, wykonanych schematw, modeli, opracowa statystycznych, okrelenia relacji
midzy elementami rodowiska czy te zebranych informacji;
d.
w monografiach, portfolio czy innych wypowiedziach pisemnych zgodno z tematem,

logiczny ukad pracy, poprawno jzykow i merytoryczn, przygotowanie bibliografii,
estetyk pracy;
e.
podczas pracy w grupie m.in. podzia pracy zgodny z potrzebami uczniw, sposoby
podejmowania decyzji, wspdziaanie w grupie, postaw podczas pracy, form
prezentacji wynikw pracy.
W koncepcji prezentowanego programu osignicia ucznia okrelono w ten sposb, e stanowi

one spenienie wymaga koniecznych, podstawowych, rozszerzajcych, dopeniajcych
i wykraczajcych.
Wymagania konieczne obejmuj te elementy treci, ktre mog wiadczy o moliwoci
opanowania, przy odpowiednim nakadzie pracy, pozostaych elementw tej treci. Stanowi je
elementy najatwiejsze, najczciej stosowane, praktyczne, niewymagajce wikszych modyfikacji,
niezbdne do uczenia si ogu podstawowych wiadomoci i umiejtnoci.
87
Wymagania podstawowe obejmuj treci najprzystpniejsze, najprostsze, najbardziej

uniwersalne, niezbdne na danym etapie ksztacenia i na wyszych etapach, bezporednio
uyteczne w pozaszkolnej dziaalnoci ucznia.
Wymagania rozszerzajce obejmuj elementy treci umiarkowanie przystpne, bardziej
zoone i mniej typowe, w pewnym stopniu hipotetyczne, przydatne na dalszym etapie ksztacenia,
porednio uyteczne w pozaszkolnej dziaalnoci ucznia.
Wymagania dopeniajce obejmuj elementy treci trudne do opanowania, zoone
i nietypowe, wystpujce w wielu rwnolegych ujciach, wyspecjalizowane, o trudno
przewidywalnym zastosowaniu.
Wymagania wykraczajce obejmuj wiadomoci i umiejtnoci z wybranej dziedziny
geografii, wykraczajce trudnoci poza poziom rozszerzony, szczeglnie zoone i oryginalne,
twrcze naukowo, wsko specjalistyczne.
Obecnie wanym elementem procesu nauczania staje si ewaluacja wynikw nauczania, czyli
ocena skutecznoci i przydatnoci podejmowanych dziaa dydaktycznych i wychowawczych
w odniesieniu do zaoonych celw. Ewaluacja pozwala na zgromadzenie informacji
o osigniciach ucznia, a take daje obraz nauczania, stopnia zaangaowania uczniw i nauczyciela.
Dziki temu mona weryfikowa przyjte strategie nauczania i metody.
Proponuje si poniszy model ewaluacji:
1.
Opisanie przedmiotu i czasu ewaluacji co i kiedy ma by poddane ewaluacji.
2.
Formuowanie zrozumiaych oraz moliwych do zastosowania celw i zada.
3.
Przeoenie zada i celw na tre programow i dowiadczenia uczniw.
4.
Przygotowanie narzdzi ewaluacji (np. sprawdzianw lub kwestionariuszy).
5.
Realizacja pomiaru z wykorzystaniem przygotowanych narzdzi.
6.
Analiza danych.
7.
Interpretacja danych.
8.
Wnioski.
9.
Wdroenie zalece.
Reforma owiaty, zapocztkowana w 1999 roku, wprowadzia do praktyki szkolnej pomiar

osigni ucznia na zakoczenie edukacji w szkole ponadgimnazjalnej w formie zewntrznego
egzaminu maturalnego. Zgodnie z wprowadzonymi od 1 wrzenia 2012 roku zmianami w szkole
ponadgimnazjalnej do egzaminu maturalnego z geografii bd mogli przystpi uczniowie, ktrzy
zrealizowali cykl geografii w zakresie rozszerzonym.
88
VI. Propozycja przydziau liczby godzin przeznaczonych na realizacj poszczeglnych dziaw

programu
Podczas planowania realizacji treci ksztacenia z geografii w zakresie rozszerzonym naley
uwzgldni wiele czynnikw, m.in. specyfik szkoy, potrzeby uczniw i liczb przydzielonych
godzin wynikajc z ramowego planu nauczania. Poniej przedstawiono propozycj przydziau
liczby godzin na realizacj poszczeglnych czci i dziaw programu, ktr mona modyfikowa
w zalenoci od potrzeb.
Cz I. rodowisko przyrodnicze Ziemi

Dzia programu
Obraz Ziemi
Ziemia we wszechwiecie
Atmosfera
Hydrosfera
Wntrze Ziemi. Procesy endogeniczne
Procesy egzogeniczne
Gleby. Biosfera
Zajcia terenowe
Razem
Sugerowana liczba godzin na realizacj

12
w tym: 1 godzina na powtrzenie materiau
1 godzina na pomiar osigni uczniw
9
14
12
14
11
8
10
90
Cz II. Czowiek i jego dziaalno na Ziemi
89
Dzia programu
Przemiany polityczne i gospodarcze wiata
Ludno i urbanizacja
Rolnictwo
Przemys
Usugi
Problemy wspczesnego wiata
Czowiek w systemie przyrodniczym
Zajcia terenowe
Razem
Cz III. Geografia Polski
Dzia programu
Pooenie oraz rodowisko przyrodnicze
Polski
Ludno Polski. Urbanizacja
Rolnictwo w Polsce
Przemys w Polsce
Usugi w Polsce
Polska w wiecie
Zrnicowanie regionalne Polski
Degradacja i ochrona rodowiska
Bezporednie powtrki materiau przed
egzaminem maturalnym
Zajcia terenowe
Razem

4
w tym: 1 godzina na pomiar osigni uczniw
14
w tym: 1 godzina na powtrzenie materiau,
11
10
10
8
5
8
70

13
13
7
7
7
2
5
4
15
7
80
90
VII. Proponowana literatura dla nauczycieli

1. Allen P.A., Procesy ksztatujce powierzchni Ziemi, PWN, Warszawa 2000.
2. Andel van T.H., Nowe spojrzenie na star planet, PWN, Warszawa 1997.
3. Angiel J., Angiel M., Postery w praktyce geograficznej, Geografia w Szkole 1997 nr 5.
4. Arends K.J., Uczymy si naucza, WSiP, Warszawa 1995.
5. Bajkiewicz-Grabowska E., Mikulski Z., Hydrologia oglna, PWN, Warszawa 2007.
6. Banach C., Orientacje koncepcje edukacji nauczycielskiej, Wydawnictwo Edukacyjne,
Krakw 1998.
7. Barbag J. (red), Metodyka nauczania geografii, WSiP, Warszawa 1974.
8. Bauman Z.; Globalizacja, Pastwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2000.
9. Bednarek R., Prisinkiewicz Z., Geografia gleb, PWN, Warszawa 1997.
10. Berenicki F., Dydaktyka ksztacenia oglnego, Krakw 2001.
11. Berne R.I., Zajcia w terenie, WSiP, Warszawa 1984.
12. Black P. i inni, Jak ocenia, aby uczy, CEO, Warszawa 2006.
13. Cicho W., Wartoci Czowiek Wychowanie. Zarys problematyki aksjologiczno-wychowawczej, Wydawnictwo UJ, Krakw 1996.
14. Czekaska M., Zarys metodyki geografii, PZWS, Warszawa 1964.
15. Czerny J., Zarys pedagogiki aksjologicznej, Katowice 1998.
16. Czerny M., Globalizacja a rozwj. Wybrane zagadnienia geografii spoeczno-gospodarczej
wiata, PWN, Warszawa 2005.
17. Denek K. i inni, Aksjologiczne podstawy edukacji, Edytor, Pozna Toru 2001.
18. Domaski R., Geografia ekonomiczna. Ujcie dynamiczne, PWN, Warszawa 2006.
19. Edukacja: jest w niej ukryty skarb, raport dla UNESCO, pod red. J. Delorsa, tum.
W. Rabczuk, SOP, Warszawa 1998.
20. Edukacja wobec wyzwa XXI wieku, pod red. I. Wojnar i J. Kubina, Komitet Prognoz Polska
w XXI wieku przy Prezydium PAN, ELIPSA, Warszawa 1996.
21. Falkowski J., Kostrowicki J., Geografia rolnictwa wiata, PWN, Warszawa 2005.
22. Fierla I (red.), Geografia gospodarcza wiata, PWE, Warszawa 2005.
23. Fierla I (red.), Geografia ekonomiczna Unii Europejskiej, PWE, Warszawa 2006.
24. Gwiazda A., Globalizacja i regionalizacja gospodarki wiatowej, Wydaw. Adam Marszaek,
Toru 2000.
25. Hoffa M., Literatura popularnonaukowa w nauczaniu geografii, PZWS, Warszawa 1972.
26. Jargio J. (red.), Cele operacyjne metoda czy potrzeba?, LODP, Lublin 1994.
27. Jdrzejczyk D., Podstawy geografii ludnoci, Wyd. Akademickie Dialog, Warszawa 2001.
28. Klimaszewski M., Geomorfologia, PWN, Warszawa 1978.
91
29. Klimowicz G. (red.), Otwarta Przestrze Edukacyjna. Ksztacenie drog elektroniczn.

Edukacja przez cae ycie. Inicjatywy Wsplnoty Europejskiej, Fundacja Rozwoju Systemu
Edukacji-Narodowa Agencja Programu Socrates, Warszawa 2002.
30. Kolb D., Learning Style Inventor, MA: McBer and Company, Boston 1981.
31. Kondracki J., Geografia regionalna Polski, PWN, Warszawa 1998.
32. Korna J., Medwecka-Korna A., Geografia rolin, PWN, Warszawa 2002.
33. Kowalczyk A., Geografia turyzmu, PWN, Warszawa 2000.
34. oboewicz T. (red.), Krajoznawstwo i turystyka w szkole. Praca zbiorowa, WSiP, Warszawa
1990.
35. Makowski J., Geografia fizyczna wiata, PWN, Warszawa 2006.
36. Makowski J. (red.), Geografia regionalna wiata, PWN, Warszawa 2006.
37. Mannion A., Zmiany rodowiska Ziemi, PWN, Warszawa 2001.
38. Martyn D., Klimaty kuli ziemskiej, PWN, Warszawa 2000.
39. Mietelski J., Astronomia w geografii, PWN, Warszawa 2005.
40. Migo P., Geomorfologia, PWN, Warszawa 2006.
41. Mikulski Z., Gospodarka wodna, PWN, Warszawa 1998.
42. Mizerski W., Geologia dynamiczna dla geografw, PWN, Warszawa 2004.
43. Mizerski W., Geologia historyczna dla geografw, PWN, Warszawa 2004.
44. Mizerski W., Geologia Polski dla geografw, PWN, Warszawa 2005.
45. Niemierko B., Midzy ocen szkoln a dydaktyk. Bliej dydaktyki, WSiP, Warszawa 1997.
46. Niemierko B., Pomiar wynikw ksztacenia, WSiP, Warszawa 2000.
47. Niemierko B., Testy osigni szkolnych, podstawowe pojcia i techniki obliczeniowe, WSiP,
Warszawa 1975.
48. Nowacki T., Aktywizujce metody w ksztaceniu, Pracownia Doskonalenia Nauczycieli
Przedmiotw Zawodowych, z. 34, Wyd. CODN, Warszawa 1994.
49. Nowak M. (red.), Ksztatowanie kompetencji metodycznych nauczyciela geografii. Scenariusze
wicze z dydaktyki geografii, Wyd. UMCS, Lublin 2004.
50. Nowak M., Podstawy pedagogiki otwartej. Ujcie dynamiczne w inspiracji chrzecijaskiej,
Warszawa 1988.
51. Oko W., Nowy sownik pedagogiczny, Wydawnictwo ak, Warszawa 1995.
52. Oko W., Wprowadzenie do dydaktyki oglnej, Warszawa 1996.
53. Oko W., Nauczanie problemowe we wspczesnej szkole, PWN, Warszawa 1975.
54. Olbrycht K., Prawda, dobro i pikno w wychowaniu czowieka jako osoby, Katowice 2002.
92
55. Pedagogika oglna. Problemy aksjologiczne, pod red. Kukuowicz T., Nowaka M., Lublin
1997.
56. Osuch W., Pirg D. (red.), Ksztacenie i doksztacanie nauczycieli geografii w Polsce i w
krajach Unii Europejskiej w drodze do jednoczcej si Europy, Wyd. Nauk. Akademii
Pedagogicznej, Krakw 2004.
57. Otok S., Geografia polityczna, PWN, Warszawa 2006.
58. Piskorz S. (red.), Zarys dydaktyki geografii, PWN, Warszawa 1997.
59. Pturzycki J., Dydaktyka dla nauczycieli, Wydawnictwo Novum, Pock 2002.
60. Raport w sprawie obecnoci aksjologii systemw wartoci w procesie edukacyjnym, opracowa
C. Banach wraz z zespoem, [w:] wiat wartoci i wychowanie, pod red. W. Szewczuka,
Fundacja Innowacja, Warszawa 1996.
61. Richling A. (red.), Geograficzne badania rodowiska przyrodniczego, PWN, Warszawa 2006.
62. Richling A., Solon J., Ekologia krajobrazu, PWN, Warszawa 1996.
63. Richling A. (red.), Ostaszewska K. (red.), Geografia fizyczna Polski, PWN, Warszawa 2006.
64. Starkel L., Geografia Polski. rodowisko przyrodnicze, PWN, Warszawa 1991.
65. Stryski K., Giermakowski M., Jak ocenia, Wydawnictwo Nauczycielskie, Jelenia Gra
1999.
66. Szponar A., Fizjografia urbanistyczna, PWN, Warszawa 2003.
67. Szymaska D., Urbanizacja na wiecie, PWN, Warszawa 2007.
68. witalski E., Szkolne koa geograficzne i turystyczno-krajoznawcze, WSiP, Warszawa 1985.
69. Tywoski K., Nauczanie w pracowni geograficznej, WSiP, Warszawa 1998.
70. Tywoski K., Pomoce dydaktyczne do geografii, WSiP, Warszawa 1983.
71. Wcawowicz G., Geografia spoeczna miast. Zrnicowania spoeczno-przestrzenne, PWN,
Warszawa 2007.
72. Wcawowicz G., Przestrze i spoeczestwo wspczesnej Polski. Studium z geografii
spoeczno-gospodarczej, PWN, Warszawa 2002.
73. Winklewski J., Metodyka geografii, WSiP, Warszawa 1977.
74. Winklewski J., Nauczanie podstaw geografii, WSiP, Warszawa 1988.
75. Wojciechowska K., Kowalik E., Szkolny system oceniania oparty na pomiarze dydaktycznym,
Podkowa Bis, Gdask 2000.
76. Wo A., Meteorologia dla geografw, PWN, Warszawa 2000.
93
Zacznik nr 1 wycig z Podstawy programowej z geografii dla szk ponadgimnazjalnych

(zakres rozszerzony)
GEOGRAFIA
IV etap edukacyjny zakres rozszerzony
Cele ksztacenia wymagania oglne

I. Dostrzeganie prawidowoci dotyczcych rodowiska przyrodniczego, ycia i gospodarki
czowieka oraz wzajemnych powiza i zalenoci w systemie czowiek przyroda
gospodarka.
Ucze wskazuje i analizuje prawidowoci i zalenoci wynikajce z funkcjonowania sfer
ziemskich oraz dziaalnoci czowieka w rnorodnych warunkach rodowiska, wskazujc
znaczenie rosncej roli czowieka i jego dziaa w rodowisku geograficznym w rnych skalach
(lokalnej, regionalnej i globalnej).
II. Analiza i wyjanianie problemw demograficznych spoeczestw.
Ucze analizuje etapy i cechy rozwoju demograficznego ludnoci na wiecie, charakteryzuje
dynamik i zrnicowanie procesw ludnociowych, wic zagadnienia demograficzne
z czynnikami przyrodniczymi i rozwojem cywilizacyjnym; wykorzystuje do analiz informacje o
aktualnych wydarzeniach na wiecie.
III. Proponowanie rozwiza problemw wystpujcych w rodowisku geograficznym, zgodnie
z koncepcj zrwnowaonego rozwoju i zasadami wsppracy, w tym midzynarodowej.
Ucze wskazuje propozycje rozwiza lokalnych, regionalnych i globalnych problemw
rodowiskowych, demograficznych i gospodarczych zgodnych z koncepcj zrwnowaonego
rozwoju oraz opartych na rwnoprawnych zasadach wsppracy midzy regionami i pastwami.
IV. Pozyskiwanie, przetwarzanie oraz prezentowanie informacji na podstawie rnych rde
informacji geograficznej, w tym rwnie technologii informacyjno-komunikacyjnych oraz
Geograficznych Systemw Informacyjnych (GIS).
Ucze zdobywa informacje oraz rozwija i doskonali umiejtnoci geograficzne, wykorzystujc
wszystkie dostpne (w tym najnowsze) rda informacji, pomiary i obserwacje bezporednie;
potrafi selekcjonowa i przetwarza informacje do prezentacji wybranych zagadnie.
Treci nauczania wymagania szczegowe

1. rda informacji geograficznej. Ucze:
1) klasyfikuje mapy ze wzgldu na rne kryteria;
2) oblicza odlegoci w terenie oraz powierzchni na podstawie map wykonanych w rnych
skalach;
94
3) odczytuje i opisuje cechy rodowiska przyrodniczego (np. uksztatowanie i rzeb terenu,

budow geologiczn) i spoeczno-gospodarczego (np. rozmieszczenie zasobw naturalnych,
ludnoci, szlaki transportowe) na podstawie map: topograficznej, hipsometrycznej
i tematycznej;
4) interpretuje zjawiska geograficzne przedstawiane na wykresach, w tabelach, na schematach
i modelach;
5) formuuje zalenoci przyczynowo-skutkowe, funkcjonalne i czasowe midzy wybranymi
elementami rodowiska przyrodniczego i spoeczno-gospodarczego oraz dokonuje ich
weryfikacji, wykorzystujc mapy tematyczne;
6) przeprowadza badania wybranych elementw rodowiska geograficznego w regionie
zamieszkania wedug przygotowanego planu;
7) stosuje wybrane metody kartograficzne do prezentacji cech ilociowych i jakociowych
rodowiska geograficznego;
8) korzysta z technologii informacyjno-komunikacyjnych w celu pozyskiwania,
przechowywania, przetwarzania i prezentacji informacji geograficznych.
2. Ziemia we wszechwiecie. Ucze:
1) wyjania cechy budowy i okrela pooenie rnych cia niebieskich we wszechwiecie;
2) charakteryzuje ciaa niebieskie tworzce Ukad Soneczny;
3) wskazuje konsekwencje ruchw Ziemi;
4) oblicza wysoko growania Soca w dowolnym miejscu na Ziemi w dniach rwnonocy
i przesile;
5) oblicza szeroko geograficzn dowolnego punktu na powierzchni Ziemi na podstawie
wysokoci growania Soca w dniach rwnonocy i przesile;
6) opisuje rnice midzy astronomicznymi, kalendarzowymi i klimatycznymi porami roku;
7) wyjania przyczyn wystpowania: dni i nocy polarnych na obszarach podbiegunowych,
zorzy polarnej, zamie Soca i Ksiyca;
8) wskazuje skutki wystpowania siy Coriolisa dla rodowiska przyrodniczego.
3. Sfery Ziemi atmosfera. Ucze:
1) wyjania mechanizm cyrkulacji powietrza w strefie midzyzwrotnikowej i wyszych
szerokociach geograficznych oraz opisuje przebieg procesw pogodowych (ruch mas
powietrza, fronty atmosferyczne i zjawiska im towarzyszce);
2) wskazuje przyczyny nierwnomiernego rozkadu temperatury powietrza i opadw;
3) wyjania na przykadach genez wiatrw (staych i okresowych oraz lokalnych) i wskazuje
ich znaczenie dla przebiegu pogody i dziaalnoci gospodarczej (rolnictwa, komunikacji);
4) charakteryzuje strefy klimatyczne i typy klimatu na Ziemi i uzasadnia ich zasigi;
5) rozpoznaje stref klimatyczn i typ klimatu na podstawie rocznego przebiegu temperatury
powietrza i sum opadw;
6) przygotowuje krtkoterminow prognoz pogody na podstawie mapy synoptycznej oraz
obserwacji i pomiarw meteorologicznych;
7) wyjania na przykadach obserwowane przyczyny i skutki globalnych zmian klimatu na
Ziemi.
95
4. Sfery Ziemi hydrosfera. Ucze:

1) omawia cechy cyklu hydrologicznego w rnych warunkach klimatycznych;
2) opisuje wystpowanie i zasoby wd w oceanach i na ldach (jeziora, rzeki, lodowce, wody
podziemne);
3) charakteryzuje sie rzeczn i typy genetyczne jezior na poszczeglnych kontynentach;
4) rozpoznaje i opisuje cechy ustrojw rzecznych wybranych rzek;
5) wyjania krajobrazowe i gospodarcze funkcje rzek i jezior;
6) objania mechanizm powstawania i ukadu powierzchniowych prdw morskich, falowania,
pyww, upwellingu oraz ich wpyw na warunki klimatyczne i rodowisko ycia wybrzey;
7) wskazuje moliwoci gospodarczego wykorzystania oceanw i ocenia wpyw czowieka na
ekosystemy mrz i oceanw;
8) wyjania powstawanie rde i ocenia przyrodnicze i gospodarcze znaczenie wd
podziemnych;
9) wyjania przyczyny rnej wysokoci wystpowania granicy wiecznego niegu w rnych
szerokociach geograficznych;
10) wyjania proces powstawania lodowcw na przykadach z rnych kontynentw;
11) wskazuje na mapach zasig obszarw wspczenie zlodzonych i ocenia wpyw zmian
klimatycznych na zmiany zasigu tych obszarw;
12) opisuje na przykadach nastpstwa nieracjonalnej gospodarki wodnej w wybranych
regionach wiata i wskazuje dziaania wspomagajce racjonalne gospodarowanie wod.
5. Sfery Ziemi litosfera. Ucze:
1) opisuje skad mineralogiczny skorupy ziemskiej, gwne grupy i rodzaje ska oraz ich
gospodarcze zastosowanie i ocenia zmiany rodowiska przyrodniczego zwizane
z eksploatacj surowcw mineralnych;
2) charakteryzuje najwaniejsze wydarzenia geologiczne i przyrodnicze w dziejach Ziemi
(fadowania, dryf kontynentw, transgresje i regresje morskie, zlodowacenia, rozwj wiata
organicznego);
3) planuje i przeprowadza obserwacj odkrywki lub odsonicia geologicznego;
4) ocenia zmiany rodowiska w holocenie zwizane z dziaalnoci czowieka;
5) charakteryzuje gwne procesy wewntrzne prowadzce do urozmaicenia powierzchni Ziemi
wulkanizm, plutonizm, ruchy skorupy ziemskiej, wstrzsy tektoniczne, ruchy grotwrcze
(paleozoiczne, mezozoiczne, kenozoiczne) oraz formy powstae w ich wyniku;
6) charakteryzuje zjawiska wietrzenia fizycznego i chemicznego (np. kras, lateryzacja) oraz
opisuje produkty i formy powstae w wyniku tych procesw;
7) opisuje przebieg oraz efekty erozji i akumulacji wodnej (rzecznej, morskiej, jeziornej),
lodowcowej i eolicznej;
8) wykazuje wpyw cech budowy geologicznej i dziaalnoci czowieka na grawitacyjne ruchy
masowe (obrywanie, spezywanie, osuwanie);
9) opisuje cechy uksztatowania powierzchni Ziemi jako efekt oddziaywania procesw
wewntrznych i zewntrznych dla wybranego regionu.
6. Sfery Ziemi pedosfera i biosfera. Ucze:
1) charakteryzuje procesy glebotwrcze i omawia cechy gwnych rodzajw gleb strefowych
i niestrefowych oraz ocenia ich przydatno rolnicz;
2) planuje i przeprowadza obserwacj profilu glebowego w miejscu zamieszkania;
96
3) wyjania zrnicowanie formacji rolinnych na Ziemi i pitrowo rolinn na Ziemi oraz

przyporzdkowuje typowe gatunki flory i fauny dla poszczeglnych stref krajobrazowych
Ziemi;
4) dowodzi na przykadach, e naruszenie stabilnoci ekosystemw moe powodowa
nieodwracalne zmiany w rodowisku naturalnym;
5) wskazuje podejmowane na wiecie dziaania na rzecz ochrony i restytucji rodowiska
geograficznego;
6) omawia podstawowe zasady zrwnowaonego rozwoju i ocenia moliwoci ich realizacji
w skali lokalnej, regionalnej i globalnej.
7. Klasyfikacja pastw wiata. Ucze:
1) wyrnia kryteria podziau pastw wedug PKB na jednego mieszkaca oraz wskanika
rozwoju spoecznego (HDI);
2) porwnuje struktur PKB pastw znajdujcych si na rnych poziomach rozwoju
gospodarczego;
3) odczytuje na mapach aktualny podzia polityczny.
8. Ludno. Ucze:
1) analizuje, wyjania i ocenia warunki przyrodnicze dla osiedlania si ludzi (na przykadach
rnych regionw wiata);
2) okrela cechy rozmieszczenia ludnoci na Ziemi, wskazujc obszary jej koncentracji i sabego
zaludnienia;
3) analizuje przestrzenne rnice w wielkoci wskanikw: urodze, zgonw i przyrostu
naturalnego;
4) opisuje etapy rozwoju demograficznego ludnoci na przykadach z wybranych pastw wiata;
5) ocenia konsekwencje eksplozji demograficznej lub regresu demograficznego w wybranych
pastwach;
6) charakteryzuje przyczyny i konsekwencje migracji ludnoci w rnych pastwach;
7) przedstawia procesy urbanizacyjne na wiecie i zrnicowanie poziomu ycia ludzi
w miastach rnych typw i wielkoci;
8) wyjania zrnicowanie struktury zatrudnienia w wybranych pastwach i jej zwizek
z poziomem rozwoju pastwa;
9) charakteryzuje struktur etniczn i narodowociow ludnoci wiata;
10) okrela struktur funkcjonalno-przestrzenn rnych miast i ocenia jej zmiany wraz
z rozwojem pastw;
11) charakteryzuje zrnicowanie religijne ludnoci wiata i ocenia wpyw religii na postawy
spoeczne i gospodark;
12) wskazuje przyczyny i konsekwencje upowszechniania si wybranych jzykw na wiecie.
9. Dziaalno gospodarcza na wiecie. Ucze:
1) wyjania wpyw czynnikw przyrodniczych i spoeczno-ekonomicznych na rozwj rolnictwa;
2) wykazuje zalenoci midzy rodzajami produkcji rolnej a warunkami naturalnymi
i rozmieszczeniem ludnoci oraz charakteryzuje rne typy rolnictwa na wiecie;
3) wskazuje problemy zwizane z upowszechnianiem si rolin uprawnych zmodyfikowanych
genetycznie i wskazuje rejony ich upraw;
97
4) porwnuje i uzasadnia struktur spoycia ywnoci w pastwach wysoko i sabo

rozwinitych;
5) uzasadnia konieczno racjonalnego gospodarowania zasobami lenymi
na wiecie;
6) wskazuje moliwoci rozwoju wykorzystania zasobw oceanw i mrz;
7) charakteryzuje zmiany w strukturze zuycia energii postpujce wraz z rozwojem
gospodarczym pastw wiata i ocenia skutki wynikajce z rosncego zuycia energii oraz
konieczno pozyskiwania nowych rde energii;
8) wskazuje wpyw czynnikw lokalizacji przemysu na rozmieszczenie i rozwj wybranych
bran;
9) uzasadnia rnice ilociowe i jakociowe produkcji przemysowej pastw na rnym
poziomie rozwoju gospodarczego i ocenia wpyw przemysu zawansowanych technologii na
rozwj gospodarczy i jako ycia;
10) charakteryzuje znaczenie usug materialnych i niematerialnych;
11) planuje i prowadzi badania zrnicowania usug w miejscu zamieszkania;
12) przedstawia, na podstawie danych statystycznych, poziom zaspokojenia potrzeb na usugi
podstawowe i wyspecjalizowane w pastwach o rnym poziomie rozwoju gospodarczego;
13) analizuje kierunki geograficzne i struktur towarow eksportu i importu w wybranych
pastwach;
14) wskazuje i uzasadnia pozytywne i negatywne skutki globalizacji i integracji politycznej;
15) wyjania przyczyny i przebieg konfliktw zbrojnych w wybranych regionach wspczesnego
wiata.
10.Geografia Polski rodowisko przyrodnicze. Ucze:
1) opisuje cechy uksztatowania powierzchni Polski i okrela jej zwizek z budow geologiczn,
wykazuje wpyw orogenez i zlodowace na uksztatowanie powierzchni kraju;
2) ocenia walory i okrela cechy rodowiska decydujce o krajobrazie wybranych krain
geograficznych Polski;
3) charakteryzuje klimat Polski na podstawie danych liczbowych i map klimatycznych i ocenia
gospodarcze konsekwencje zrnicowania dugoci okresu wegetacyjnego w Polsce;
4) omawia cechy reimu polskich rzek;
5) charakteryzuje skadowe bilansu wodnego Polski w roku hydrologicznym;
6) wskazuje znaczenie przyrodnicze i gospodarcze jezior i sztucznych zbiornikw wodnych;
7) wyjania przyczyny niedoboru wody w wybranych regionach i wskazuje skutki gospodarcze;
8) charakteryzuje typy naturalnych zbiorowisk rolinnych i wskazuje charakterystyczne gatunki;
9) wyjania wystpowanie gleb strefowych i niestrefowych w Polsce;
10) przedstawia dominanty rodowiska krain geograficznych Polski na podstawie map
tematycznych, danych statystycznych i obserwacji bezporednich;
11) uzasadnia konieczno dziaa na rzecz restytucji i zachowania naturalnych elementw
rodowiska w Polsce (w tym take dziaa podejmowanych we wsppracy z innymi
pastwami).
11.Geografia Polski zagadnienia ludnociowe. Ucze:
1) charakteryzuje rozwj demograficzny Polski w wybranych okresach na podstawie danych
statystycznych i wyjania zmiany ksztatu piramidy wieku i pci ludnoci Polski wraz
z rozwojem gospodarczym oraz porwnuje j z innymi pastwami;
98
2) wyjania zmiany w strukturze zatrudnienia ludnoci Polski;

3) wskazuje regionalne zrnicowanie rynku pracy w Polsce;
4) analizuje okresowe zmiany salda migracji zewntrznych i wewntrznych oraz wyjania
ich przyczyny;
5) wyjania zmiany procesw urbanizacyjnych i osadnictwa wiejskiego, wic je
z przemianami gospodarczymi i spoecznymi w Polsce.
12.Geografia Polski dziaalno gospodarcza. Ucze:
1) ocenia poziom wykorzystania warunkw naturalnych na podstawie wielkoci i rodzajw
produkcji rolniczej w porwnaniu z innymi pastwami Unii Europejskiej;
2) wskazuje zmiany strukturalne zachodzce w polskim rolnictwie;
3) wskazuje obszary wystpowania podstawowych zasobw naturalnych i analizuje zmiany
wielkoci ich eksploatacji;
4) porwnuje wielko i struktur produkcji energii elektrycznej w Polsce i innych pastwach
wiata;
5) wskazuje dziedziny produkcji przemysowej dynamicznie si rozwijajce;
6) przedstawia zmiany w gospodarce Polski spowodowane jej restrukturyzacj i modernizacj po
1990 r.;
7) wskazuje przykady i znaczenie inwestycji zagranicznych w Polsce dla rozwoju spoecznogospodarczego kraju;
8) przedstawia zrnicowanie sektora usug w Polsce i innych pastwach Unii Europejskiej;
9) podaje przykady przeksztace wasnociowych w polskiej gospodarce majce wpyw na
zmiany struktury produkcji i stopie zaspokojenia potrzeb materialnych i usug;
10) wskazuje gwnych partnerw handlowych oraz kierunki geograficzne i struktur towarow
wymiany midzynarodowej Polski.
99

Program Nauczania Geografii W Zakresie Rozszerzonym Dla Lo I Technikum

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Program Nauczania Geografii W Zakresie Rozszerzonym Dla Lo I Technikum

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Ewa Maria Tuz

Program nauczania geografii w zakresie rozszerzonym

Koncepcja wymaga na IV etapie edukacyjnym w zakresie rozszerzonym opiera si

Taki dobr treci ma na celu wyksztacenie u uczniw umiejtnoci kompleksowego

I. Cele ksztacenia i wychowania wedug zaoe programu

Zgodnie z Podstaw programow program precyzyjnie okrela cele ksztacenia

Ucze wskazuje propozycje rozwiza lokalnych, regionalnych i globalnych problemw

14. zrozumienie zoonoci wiata, wspzalenoci jego poszczeglnych elementw

13. umiejtno lokalizowania poznanych miejsc i obszarw na powierzchni Ziemi oraz

II. Osignicia ucznia

8. umiejtne prezentowanie wynikw analiz geograficznych z wykorzystaniem rnych

CZ I. rodowisko przyrodnicze Ziemi

Zapis w podstawie programowej

Szczegowe cele edukacyjne oraz osignicia ucznia

Geografia jako nauka

wykonuje obliczenia matematyczno-geograficzne

podbiegu nowych, zorzy

Skad i budowa atmosfery

3.4. charakteryzuje strefy

opisuje czynniki wpywajce na rozkad opadw

wykazuje na przykadach interakcje midzy atmosfer

4. Sfery Ziemi Ucze:

wykazuje na przykadach interakcje midzy hydrosfer

Wntrze Ziemi. 5. Sfery Ziemi Ucze:

omawia waniejsze wydarzenia z przeszoci

analizuje przekrj geologiczny

Budowa wntrza Ziemi

wstrzsy tektoniczne, ruchy

5. Sfery Ziemi Ucze:

prowadzce do urozmaicenia powierzchni Ziemi

6. Sfery Ziemi Ucze:

charakteryzuje genez, przebieg i efekty wybranych

wskazuje i wyjania zwizki przyczynowo-skutkowe pomidzy procesami egzogenicznymi

dowodzi zalenoci midzy intensywnoci procesw

planuje i przeprowadza obserwacj profilu glebowego

CZ II. Czowiek i jego dziaalno na Ziemi

Zapis w podstawie programowej

Szczegowe cele edukacyjne oraz osignicia ucznia w

Mapa polityczna wiata

Liczba ludnoci wiata

liczby ludnoci w skali globalnej i regionalnej

oblicza przyrost rzeczywisty ludnoci

omawia zmiany w strukturze zatrudnienia wraz

analizuje przyczyny i skutki urbanizacji w wybranych

a warunkami naturalnymi i rozmieszczeniem ludnoci

analizuje zagroenia produktywnoci mrz i oceanw

przemysowej pastw na rnym poziomie rozwoju

wyjania zalenoci midzy restrukturyzacj przemysu

wykazuje rol wybranych wspczesnych rodkw

wyjania wpyw midzynarodowej wymiany handlowej

przedstawia Ziemi jako otwarty system przyrodniczy

analizuje relacj czowiek rodowisko przyrodnicze

zwizane z dziaalnoci czowieka

CZ III. Geografia Polski

Zapis w podstawie programowej

Szczegowe cele edukacyjne oraz osignicia ucznia

Pooenie i granice Polski

wykazuje regionalne zrnicowanie klimatu w Polsce

Ludno Polski. 11. Geografia

ocenia stan czystoci wd Batyku oraz wyjania

charakteryzuje rozwj demograficzny Polski

przedstawia sfer materialn i duchow kultury polskiej

hodowlanych na podstawie map tematycznych