DERN KAZILAR VE DESTEKLEME YAPILARI

Devrim ALKAYA brahim ÇOBANO LU

Pamukkale Üniversitesi Pamukkale Üniversitesi
n aat Mühendisli
i Bölümü Jeoloji Mühendisli
i Bölümü
Denizli / Türkiye Denizli / Türkiye

ABSTRACT

It is required to build excavation supporting systems in excavation areas to prevent probable

damage in roads and other existing structures around the excavation and to enable vertical
excavation along the construction of structures requiring deep excavations. In this study,
supporting systems of deep excavations are investigated and fore piles and an anchoraged
support system applied in Denizli are investigasted.

ÖZET

Derin kazı gerektiren yapıların inası boyunca, kazı sahaları içinde kazının düey
olarak tekilini salamak ve kazı çevresinde bulunan bina, yol ve mevcut dier yapılarda
oluabilecek hasarları önlemek için kazı destekleme sistemlerinin yapılması gereklidir. Bu
çalımada, derin kazıların desteklenme sistemleri ele alınarak incelenmi ve Denizli’de
uygulanan fore kazık ve ankrajlı bir iksa sistemi incelenmitir.

1. GR

Günümüzde kent nüfusunun hızla artması konut, iyeri, kanalizasyon ve otopark gibi
alt yapı hizmetlerine duyulan gereksinimi arttırmıtır. Kent merkezlerinde bo parsellerin
giderek azalması ve maliyetlerin artması, dier taraftan imar yönetmeliklerinin zemin

167
üstündeki yapı hacimlerini sınırlaması, mevcut arazileri daha verimli halde kullanmaya
itmitir. Bu amaçla yapılan inaatlarda derin kazı yapılması zorunlu hale gelmitir.
Derin ve büyük inaat çukurları temel zemini ve yeraltı suyunun denge durumlarını
deitirmekte ve mevcut komu yapıları ve çevreyi önemli ölçüde etkilemektedir. Bu yüzden
inaat alanında geoteknik etütler yapılarak; zeminin özellikleri, komu yapı ve mevcut
sistemlerin durumu ve yerleimi hakkında bilgi toplanmaktadır. Rijit iksa duvarları ve
hesaplarda yükseltilmi toprak basınç katsayıları alınarak kazı çevresindeki yapıların
güvenlii salanmaktadır.
Temel çukurlarını destekleyen sistemlerin boyutlandırılması sisteme etkiyen yüklerin
yani toprak basınçlarının, sanal toprak basınçları diyagramları yardımıyla belirlenmesi ile
gerçekletirilir. Bu yüklere göre sistem elemanlarına gelecek kesit tesirleri hesaplanır ve
elemanlar bu tesirlere göre boyutlandırılır.
Deiik zemin türleri ve saha koullarına göre uygulanabilecek birçok destekleme
sistemi gelitirilmitir. Derin kazı çukurlarının desteklenmesinde en çok kullanılan iksa
sistemleri; kazıklı ve ankrajlı perdeler, betonarme perdeler, diyafram duvarlar ve
palplanlardır.
Derin kazıların tasarımının ana ilkesi ina edilmesi düünülen ve civarda mevcut
bulunan her türlü yapının emniyetinin salanmasıdır. Bu esas amaca göre yapılacak ilk i
boyutları ve özellikleri belli olan yapının oturacaı alan ve çevresindeki zemin özelliklerinin
geoteknik etüdlerle belirlenmesi, komu yapı ve mevcut sistemlerin durumu ve yerleimi
hakkında mümkün olduu kadar detaylı bilgilerin toplanması, toplanan bu bilgiler ııında
ekonomik faktörleri de göz önüne alarak amaca ve artlara uygun bir destekleme sistemi
seçebilmektir.

2. DESTEKLEME SSTEMLER

Derin bir kazı programının baarıya ulaması için detaylı bir geoteknik aratırma,
uygun ve güvenli bir destekleme sistemi seçilmesi, iin mümkün olan en kısa sürede
bitirilmesi gerekmektedir. Destekleme sisteminin seçilmesinden önce yapılması gereken
aratırmalar aaıda açıklanmıtır.
1. Kazı sahasında detaylı bir geoteknik aratırma yapılmalıdır. Yapılacak sondajlar
uygun aralıkta seçilmeli ve kazı seviyesinin yeteri kadar altına inmelidir. Sondaj so-
nuçlarına göre kazı sahasının profillerini aksonometrik tarzda gösteren bir panel
diyagram hazırlanmalıdır.

168
2. Ankraj1ı destekleme sistemi uygulanması halinde ankraj köklerinin gelmesinin
muhtemel olduu bölgelerde eer komu yapılar da mevcutsa eimli, deilse düey
sondajlar yapılarak zemin profili ve özellikleri belirlenmelidir. Kazı yapılacak
alandaki zeminin özelliklerine ait daha önceden derlenmi bilgiler mevcut deilse
sondaj aralıklarının 20 m 'den fazla olmaması tavsiye edilmektedir.
3. Zemin profilinde rastlanan tabakalara ait geoteknik parametreler arazi ve laboratuvar
deneyleri ile belirlenmeli, eer mümkünse ankraj köklerinin tespit edilecei yerlerde
örselenmemi numuneler alınmalıdır.
4. Kazı alanında varsa yeraltı suyunun seviyesi ve özellikleri, betona zararlı maddeler
içerip içermedii aratırılmalı, inaa süresince su pompajla çekilecekse debisi ve su
taıyan tabakalardaki basınçları belirlenmelidir.
5. Komu yapıların taıyıcı sistemleri, yaları, temel derinlikleri, komu yapılarda
müsaade edilen oturmalar bu yapıların projeleri incelenerek ve yerinde yapılan tespit-
lerle belirlenmelidir. Ayrıca içme suyu, havagazı, elektrik, telefon ve kanalizasyon
gibi ehir ebekelerinin yerleri ve derinlikleri tespit edilerek vaziyet planına
ilenmelidir.
6. Temel çukurlunun boyutlarına ve uygulanacak inaat hızına balı olarak kazı
çukurunun açık kalacaı zaman ve mevsimler tahmin edilmelidir.
7. Destekleme sistemleri geçici ve sürekli maksatlarla tasarlanabilir. Geçici maksatlı
alanlar sadece kazı ve temel inaası süresince kazı duvarlarından gelecek basınçları
karılamak, sürekli olanlar ise yapının bir bölümünü oluturmak üzere tasarlanırlar. 2
yıldan az süre yük taıyacak sistemler genel olarak geçici maksatlı kabul edilirler.
8. Destekleme sistemine gelecek toprak basınçları, su basıncı, komu yapılardan
aktarılan yükler hesaplanmalıdır Bu yükler altında sisteme etkiyecek kesit tesirleri ile
meydana gelebilecek yatay deformasyonlar ve dönmeler hesaplanmalıdır. Destekleme
sistemine ait elemanların seçiminde u hususlar dikkate alınmalıdır;
a) Destekleme elemanları burulmaya ve aırı deformasyona uramadan toprak basıncı,
su basıncı ve sürarj etkilerini güvenle taımalıdır.
b) Yatay destekler mümkün olduu kadar seyrek konularak inaat makinalarının temel
çukuru içinde rahat çalıabilmesi salanmalıdır. Ankrajlı bir destekleme sistemi se-
çilmesi halinde yüksek kapasiteli seyrek ankraj yerine, düük kapasiteli sık ankraj
kullanılması yoluna gidilmelidir.
c) Zemin yüzeyinde oturmalar istenmiyorsa destekleme sistemi ankrajlarla geriye
balanmalı ve ankrajlara öngerme uygulanmalıdır.

169
 d) Esas yapıya ait radye temeli ve bodrum katları yatay destek olarak kullanmanın
mümkün olup olmadıı aratırılmalıdır

2.1. Dar ve Derin Kazıların Desteklenmesi

Dar ve derin kazıların desteklenmesinde genellikle kazıdan önce kazı sınırlarına belirli
aralıklarla çelik kazık ve çelik palplan çakarak yapılmaktadır. Kazıklar çelik H veya I
profillerinden oluur. Düey kazık ya da palplanların çakımının tamamlanmasından sonra
zemin kazısı belirli aralıklarda yatay destekler oluturularak yapılır.

2.2. Kuyu Tipi Betonarme Perde Duvarlar

Yeraltı su seviyesinin derinde olması ve zeminin kendini tutabilmesi halinde
uygulanan bir yöntemdir. Kazı çevresinde çounlukla birer ara ile 2 x 2 m, 2 x 3 m veya 1,5 x
3 m boyutlarında iksalı kuyular açılmaktadır. Konsol çalıan perdelerde kuyu derinlii, kazı
tabanının oldukça altına indirilmektedir. Kuyuların kazısının tamamlanmasından sonra, perde
donatısı yerletirilerek beton dökülmektedir.

2.3. Kademeli Kazı Yüzeylerinin Ankrajlı Yüzeylerinin Ankrajlı Betonarme

Perdelerle Desteklenmesi
Kazı evlerinde desteklenmesinde kullanılan bu sistem yeraltı suyu bulunmayan 3 – 4
m kadar derinlikte kazıldıında kendini geçici de olsa bir süre tutabilen zeminlerde
kullanılmaktadır.

2.4. Diyafram Duvarlar

Derin kazıların önem kazandıı son yıllarda geoteknik mühendisliinde geni bir
uygulama alanı bulan yöntemlerin en yaygınlarından biri diyafram duvarlardır. Bu tekniin
temeli zemin içerisinde kazı makinaları ile açılan dar, derin bir hendein kazı esnasında beton
dökünülünceye kadar, özel bir bulamaçla desteklenmesi ve daha sonra beton dökülerek zemin
içerisinde parça parça veya diyafram olarak düz bir duvar oluturulmasına dayanır.
Derin kazılarda, perde kalınlıından ve donatıdan ekonomi salamak, yanal
deformasyonları sınırlayıp komu binalarda istenmeyen hasarları önlemek ve genelde inaatı
ekonomik hale getirmek amacıyla diyafram perdenin ön germeli ankrajlarla zemine
balanması uygun olmaktadır.

170
2.5. Kazıklı Perdeler
Bu tip perdeler birbirini kesen, yan yana veya aralıklı imal edilen fore kazıklarla tekil
edilmektedir. Kendisini nispeten tutabilen zeminlerde ve yeraltı suyunun derinde olması
durumunda kazık aralıkları kazık çapının üç katına kadar çıkabilmektedir. Eer sızdırmazlık
istenirse birbirini kesen kazıklar imal edilmektedir.
Genelde kazık çapları l0 cm. ile 200 cm.arasında deimektedir. Kazı derinliinin
küçük, kazık çaplarının büyük olması halinde, kazıklı perde konsol çalımakta ve sistemi
oluturan kazıklar uçlarından mütemadi bir kirile balanmaktadır. Kazık çaplarının küçük,
kazı derinliinin büyük olması halinde veya destek sisteminin yatay deformasyon yapmasının
istenmedii durumlarda kazıklı perde ankrajlarla geriye balanmaktadır.

2.6. Fore Kazık ve Ankrajlı ksalar

Derin temel kazıları sırasında çevre yol ve yapılara zarar vermemek için, imal edilen
kazı duvarları destekleme yöntemlerinden birisidir. Kazı derinliine, zemin artlarına ve
sürarj (çevresel) yüklerine balı olarak seçilen fore kazık + kuak kirii + ankraj grubundan
oluan bu iksa sistemleri, yüksek güvenlik gerektiren durumlarda tercih sebebi olmaktadır.

2.7. Enjeksiyon
Enjeksiyon, zeminin kayma direncini arttırmak ve bu ekilde geçirimlilii azaltmak
için kaya yada zemin içine basınç altında bir sıvıyı yollama ilemidir.

2.8. Dondurma Yöntemi

Derin bir kazının desteklenmesi problemiyle karılaıldıında geleneksel yöntemler
dıında yapay olarak zemin dondurulması da son zamanlarda ilerleyen uygulama teknolojisi
ile bir seçenek haline gelmitir. Yapay olarak zemin dondurma teknii özellikle desteksiz
açılan kazı hendei duvarlarında uygulama alanı bulmutur. Bu tip kazılara genellikle yeraltı
metro istasyonu ve tünel inaatlarında ihtiyaç duyulmaktadır.

3. ÖRNEK ÇALIMA

Denizli ilinde yapımı planlanan bir alıveri merkezi inaatı temel kazısının güvenli
bir ekilde yapılabilmesi, çevre bina ve yollarda herhangi bir stabilite kaybı ve yapısal hasar
olumaması için kazı yüzeylerinin uygun bir iksa sistemi ile desteklenmesi gerekmektedir.

171
Temel kazısı yapılacak sahada uygulanacak iksa sisteminin belirlenmesi amacıyla yerinde
yapılan zemin etüt sondajları ve elde edilen veriler incelenmitir.
nceleme kapsamında, geoteknik etüd, seçilen iksa sisteminin geoteknik açıdan
deerlendirmesi ve iksa sisteminin betonarme hesapları yer almaktadır. naat sahasında
Haziran 2006 tarihinde zemin profilinin ve özelliklerinin belirlenmesi amacıyla özel bir
jeoloji firması tarafından boyları 10 – 25 m arasında deien 13 adet toplam ~226 m
uzunluunda zemin etüt sondajı yapılmıtır. Sondajlar sırasında arazi deneyi olarak SPT
yapılmı, sondajlardan alınan örselenmi numuneler üzerinde de laboratuar deneyleri
yapılarak elde edilen verilere balı ön etüt raporu hazırlanmıtır.
Sondajlar incelendiinde, sahada hakim zemin profilinin üstte Kumlu Çakıllı
kontrolsüz DOLGU, daha aaı seviyelerde ayrımı siltli kumlu çakıl tabakalarından
olutuu görülmektedir. Daha önce Pamukkale Üniversitesi Müh. Fakültesi tarafından aynı
alanda yapılan zemin incelemesinde de zemin kumlu seviyeler içeren kötü derecelenmi çakıl
(GP) olarak tanımlanmıtır (Kumsar ve Gökgöz, 1997).

Tablo:1 : ksa hesapları için kabul edilen zemin parametreleri

3.1. ksa sistemi

Hazırlanan iksa projesinde emniyet, uygulanabilirlik ve ekonomi kriterleri beraberce
düünülmü ve iksa sisteminin özetle, düey taıyıcı elemanların öngermeli ankrajlarla
desteklendii bir sistemden oluması uygun görülmütür (
ekil 1). ksa projesinin
hazırlanmasında geçici iksa tasarım kriteri esas alınmıtır. ksa projesinde kazı derinlii kota
göre deimekle maksimum 16.6 m derinliinde ve kazık boyu 17.5 m dir.
Yanal toprak basıncının hesaplanmasında aktif toprak basıncı ve sukunetteki toprak basıncı
katsayıları kullanılmıtır. 3 farklı kesit için çevre yapıların durumlarına balı olarak 3 farklı
yük kabulü ve yanal toprak basıncı kabulü yapılmıtır.

172
Tablo 2: Yanal toprak basıncı katsayıları ve kesit hesaplarında kullanılan sürarj yükleri
Kesit No Yanal toprak Sürarj Yükü
basıncı (kN/m2)
Katsayısı
I-I kesiti (Ka +Ko)/2 40
II –II kesiti Ka 20
III-III kesiti (Ka+Ko)/2 40

ksa projesinin tüm kesitlerinde düey taıyıcı eleman olarak
65 cm çaplı fore kazıklar
kullanılmıtır. Planda 1.0 m ara ile yerletirilmitir. Fore kazıklar, farklı kesitlerde düeyde 3,
4, ve 5 sıra öngermeli ankraj ile desteklenmitir. Öngermeli ankrajlar, 0.6 inç çaplı 3 adet
halat içerecek ekilde tasarlanmıtır. Ankraj yatay aralıı 1.0 – 1.5 m arasında deimektedir.
Ankraj halatının teknik özellikleri Tablo 3’ de verilmektedir. Bir ankrajın 50 ton yük
taıyacaı hesaplanmıtır. Kesit hesaplarına göre Ø65 cm çaplı fore kazıklar üzerine etkiyen
en büyük moment deeri 13.0 tm / m ( 127.5 kNm / m), en büyük kesme kuvveti deeri de
19.22 t/m (188.5 kN/m) dir. Öngermeli ankrajlara etkiyen en büyük yük deeri 46 t’ dur. Bu
deer 3adet öngerme halatı için ankraj halatı ve ankraj kökü taıma kapasitesinin altındadır.
ksa sistemi ile ilgili kesit çizimleri ve iksa detayları ekil 3 ve 4 de verilmitir.

ekil 1. Uygulamanın yapıldıı fore kazık ve ankraklı iksa sisteminin yapımı.

173
Tablo 3: Ankraj Halatı Teknik Özellikleri

Destekleme sisteminin tamamlanmasından sonra maksimum destekleme duvarı ekil 2 de

görülmektedir.

ekil 2. Uygulamanın tamamlanmı halinin görünümü.

4. SONUÇLAR

Derin kazılar ve destekleme sistemlerinin performansını etkileyen önemli faktörler ,

zemin Profili ( zemin cinsi, zemin permeabilitesi, kayma mukavemeti ), yeraltı suyu koulları,
destekleme yüzeyine gelecek yanal toprak basınçları, analiz ve dizayn sürecinin baarısı ve
destekleme sisteminin seçimi, ina metodu, ina sırası, içilik ya da ina kalitesidir.
Yukarıdaki faktörlerin derin kazılardaki rollerinin karmaık olması, derin kazılar için destek
sistemlerinin seçimini zorlatırmaktadır. Derin kazı problemlerinin çözümünün ancak kazı
sahasında detaylı bir geoteknik aratırma yapılması olduu söylenebilir. Denizli’de ina
edilen derin kazı ve destekleme sisteminin detaylı geoteknik aratırma sonrası baarıyla
uygulanmı ve ülke geoteknik bilgi birikimine katkı salamıtır.

174
 KAYNAKLAR

1- APAYDIN B.S. , Derin Kazılar ve Destekleme Sistemleri, Yüksek Lisans Tezi, Anadolu
Üniversitesi , Eskiehir / Türkiye, ( 2003)
2. DUMLU. M. , Derin Kazılar ve Destekleme Yöntemleri, Yüksek Lisans Tezi, .T.Ü., Fen
Bilimleri Enstitüsü, stanbul / Türkiye ( 1988 )
3. Kumsar, H., Gökgöz, A., Denizli Belediyesi Tarafından 1547 Nolu Parselde Yaptırılacak
“Demokrasi Meydanı Elence-Kültür ve Ticaret Merkezi” nin Oturacaı Zemine likin
Jeolojik etüt Raporu, PAÜ Müh. Fak Raporu. (1997)
4. Multi Turkmall Gayrimenkul Yatırım n. Ve Tic. A.
. Forum Çamlık Projesi, 1. Etap ksa
Sistemi, Geoteknik ve Betonarme Hesap Raporu, Denizli (2006)
5.
ENGÜL M.F. , Ankrajların Kayada Uygulanması, Yüksek Lisans Tezi, .T.Ü. , Fen
Bilimleri Enstitüsü, stanbul / Türkiye, ( 1988)
6. ÖZTÜRKÇ NE L. ,Palplan Perdelerle ksa Yöntemleri, Yüksek Lisans Tezi, .T.Ü. , Fen
Bilimleri Enstitüsü, stanbul / Türkiye ( 1985 )
7. TANRIVERD M. , Zemine Ankastre Perde Duvarların Boyutlandırılması, Yüksek Lisans
Tezi, .T.Ü. , stanbul / Türkiye, ( 1984 )
8.ÜNLÜKU
M.B. ,Diyafram Duvarlar, Yüksek Lisans Tezi, .T.Ü , Fen Bilimleri Enstitüsü,
stanbul / Türkiye,( 1985 )
9. YILMAZ Z. ,Çeitli Toprak Basıncı Daılımları çin Ankrajlı Perde Hesabı, Yüksek
Lisans Tezi, .T.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü, stanbul / Türkiye ,( 2001)

175
ekil 3: Kazı kesitleri ve 65 cm çaplı fore kazık kesiti

176
ekil 4: ksa ile ilgili detaylar

177