FOURER SERLER HARMONK ANALZ

1. Giri
Elektrik mhendisliinde en yaygn kullanlan kaynak (fonksiyon) trleri, sabit (DC) ve sinzoidal
(AC) deiimlerdir. zellikle sinzoidal dalgalar, tm enerji sistemlerinde ve buna bal olarak, tm
devre uygulamalarnda yaygn olarak kullanlmaktadr. Bu nedenle, Sinzoidal kaynaklarla
beslenen/uyarlan devrelerin srekli hal analizi (sinzoidal srekli hal SSH- durumu) iin, zm
teknikleri gelitirilmitir : Karmak saylara dayal, empedans ve fazr kavramyla analiz.
u(t) i(t)

U, I

t
t

ekil 1
Sinzoidal srekli hal (SSH) analizinin bir dier nemi, sinzoidal olmayan periyodik iaretlerin
srekli hal analizini bulmamza yardmc olmasdr. Elektriksel sistemlerde kullandmz dalga
ekilleri byk oranda periyodiktir : Kare dalga, gen dalga vb. Sinzoidal olmayan periyodik
fonksiyonlar, elektriksel olmayan sistemlerin analizinde de nemlidir : Mekanik titreim, s ak
gibi. Fransz matematiki J. Fourier, bir metal ubuktaki s aknn allmas ve analizi srasnda,
bir periyodik fonksiyonun trigonometrik serilerle gsterilebileceini ifade etmitir. Bu seri, onun
ismini tamaktadr ve elektrik devrelerinin srekli hal cevabnn bulunmasnda balang noktasdr.
u(t)

u(t)

u(t)

Um

Um

T
-U
-Um

ekil 2. Yaygn kullanlan periyodik iaretler

Periyodik fonksiyon : () = ( )

Burada, n bir tamsay ve T periyottur.

(1)

2. Fourier Serisi
Periyodik bir fonksiyon, sonsuz sayda sins ve cosins fonksiyonlarnn toplam eklinde ifade
edilebilir. Serideki her bir terimin periyodu/frekans, temel periyodik fonksiyonun periyodunun/
frekansnn bir tamsay kat veya harmoniidir. Buna gre,
() = +
=1 cos + sin
() = + 1 + 1 + 2 2 + 2 2 . . ..

(2.a)
(2.b)

Burada, ao, an, bn Fourier katsaylardr ve incelenen periyodik fonksiyon olan f(t)den hesaplanr.
Seri almndaki, aoa periyodik fonksiyonun sabit (DC) bileeni denir. Periyodik fonksiyon f(t)nin
seri almndaki a1 ve b1e birinci veya temel bileen katsaylar denir. Bunlara ait temel frekans,
o:
=

(3)

Seri almndaki temel frekansn onn tamsay katlarna, yani 2o, 3o, 4o,, harmonik
frekanslar, bunlara ilikin katsaylara da (a2, b2, a3, b3,,) harmonik katsaylar denir.
Periyodik bir fonksiyonun, Fourier serisine alabilmesi iin, aada verilen Dirichlet koullarn
salamas gereklidir.
(i)
(ii)
(iii)
(iv)

f(t), her yerde tek deerli olmaldr.

f(t), bir periyot boyunca, yalnzca sonlu sayda sreksizlik ierebilir.
f(t), bir periyot boyunca, yalnzca sonlu sayda pozitif ve negatif max. noktalar ierebilir.
f(t), bir T periyodunda, sonlu bir ortalama deere sahiptir.

Uygulamada, fiziksel olarak kullandmz dalga ekilleri bu koullar saladndan Fourier serisine
alabilir.
Denk.(2.b)e gre periyodik bir fonksiyonun seri almndaki her bir bileen, belli bir frekans ve
genlikteki sinzoidal kaynakla (an ve bn deerli) ve bir DC kaynakla (ao deerli) gsterilebilir.
Toplamsallk zelliiyle, f(t) fonksiyonu, bu sinzoidal kaynaklarn toplam eklinde ifade edilebilir.
Bu durum, ekil 3de gsterilmitir.

ao

+
+

a1cosot

~
+

b1sinot

f(t)

+
ancosnot

~
+

bnsinnot

~
ekil 3

Denk.(2)deki seri almn farkl bir gsterimi aada verilmitir. Ayn frekansl sins ve cosinsl
terimler, faz al olarak tek bir sins veya cosins ile gsterilebilir.
() = + 1 + 1 + 2 2 + 2 2 . . ..

(4.a)

() = +
=1 cos + sin = + =1 sin( + )

(4.b)

Burada, = 2 + 2 , = 1

(4.c)

Periyodik bir fonksiyonun seri almndan sonra, Toplamsallk teoremi ile toplam zmleri
bulunabilir. Yani, periyodik fonksiyonun srekli haldeki tam zm, DC kaynak ve farkl
frekanslardaki AC kaynaklarn zmlerinin toplamna indirgenmi olmaktadr. AC kaynaklarn
zmnde, fazr kavramlar kullanlmaktadr. Toplam cevabn gerek deere yaknsamas iin, seri
almnda, yeterli sayda terimi dikkate almak gereklidir.
3. Dalga ekillerinin Sentezi
Periyodik bir fonksiyona, f(t), ait Fourier serisi katsaylarnn bulunmasna Fourier analizi denir.
Fouirer serisindeki bileenlerin/harmoniklerin toplanarak f(t) fonksiyonunun elde edilmesine ise,
Fourier sentezi denilir. Sentez, bir btn oluturmak iin paralarn bir araya getirilmesidir. Seri
almdaki terim says artka, sinyale daha fazla yaklam salanr. Bu durum, aada ift ynl
kare dalgann ve Testere dii dalgann sentezinde grlmektedir.
() = + 1 + 1 + 2 2 + 2 2 . . ..
3.1. ift Ynl Kare dalgann sentezi
Bu dalga, dc bileen (ao) ve cosl bileenler (an) iermemektedir. Detaylar ileride verilecektir.
Seri almda, srasyla, belli sayda terimin dikkate alnmasyla, kare dalgann adm adm
eldesi grlmektedir.
(a) Seri almda, bir terim dikkate alnrsa (1 ) :
15
10
5
0
-5
-10
-15

10

15

20

25

30

35

40

45

50

(b) Seri almda, ilk 3 terim dikkate alnrsa (1 , 3 3 ) : Kare dalga, 2.

bileen/harmonik iermemektedir. 1. ve 3. bileen/harmonik nce ayr ayr, sonra toplam
olarak gsterilmitir.
15
10
5
0
-5
-10
-15

10

15

20

25

30

35

40

45

50

10

15

20

25

30

35

40

45

50

35

40

45

50

35

40

45

50

15
10
5
0
-5
-10
-15

(c) Seri almda, ilk 10 terim dikkate alnrsa :

15
10
5
0
-5
-10
-15

10

15

20

25

30

(d) Seri almda, ilk 100 terim dikkate alnrsa :

15
10
5
0
-5
-10
-15

10

15

20

25

30

(e) Seri almda, ilk 1000 terim dikkate alnrsa :

10

-5

-10

10

15

20

25

30

35

40

45

50

3.2 gen dalgann sentezi

Benzer ekilde, Seri almda, srasyla, belli sayda terimin dikkate alnmasyla, gen
dalgann adm adm eldesi grlmektedir.

4. Fourier Katsaylar
Bir periyodik fonksiyonun, T temel periyodu olmak zere, Fourier katsaylar aada verildii
ekilde hesaplanr:

() = + cos + sin
=1

= 0 ()

(5.a)

= 0 ()cos

(5.b)

= 0 ()sin

(5.c)

Denk.(5.a)daki ao deeri, periyodik fonksiyonun bir periyod zerinden ortalama deeri olduundan,
bu sabit deere f(t)nin DC bileeni denir. Bu deer, ekle bakarak gzlem yoluyla da belirlenebilir.
Denk.(5.b) ve (5.c)deki an be bn katsayl bileenler, daha nce de ifade edildii gibi, f(t)nin
harmonik bileenleridir.
5. Dalga ekillerindeki Simetri Durumlarnn Fourier Katsaylarna Etkileri
Dalga ekillerindeki simetri durumlar, Fourier katsaylarnn hesaplanmasnda kolaylk
salamaktadr. Drt eit simetri vardr: ift fonksiyon simetrisi, tek fonksiyon simetrisi, yarm dalga
simetrisi, eyrek dalga simetrisi. Burada, sadece ilk iki simetri durumu ele alnacaktr.
(a) ift fonksiyon simetrisi
Bir fonksiyon iin, () = () ise, bu fonksiyon ift simetri zelliine sahiptir. Bu zellie sahip
fonksiyonun seri almnda, ao ve an katsaylar (DC bileen ve cosinsl bileenler) sz konusudur.
bn katsaylar, yani sinsl bileenler sfrdr (bn=0, her n iin)
u(t)
Um

u(t)
Um

wt

-T/2

T/2

wt

ekil 4

(b) Tek fonksiyon simetrisi

Bir fonksiyon iin, () = () ise, bu fonksiyon tek simetri zelliine sahiptir. Bu zellie sahip
fonksiyonun seri almnda, sadece bn katsaylar (sinsl bileenler) sz konusudur. ao ve an
katsaylar, yani DC bileen ve cosinsl bileenler sfrdr (ao=0 ve an =0, her n iin)
u(t)
Um
t
T/2

-T/2
-Um

ekil 5

6. Dalga ekillerinin Spektrumu

Bir periyodik fonksiyon, f(t), Fourier katsaylar ve periyodu ile tanmlanr. Yani, ao, an, bn ve T
bilindiinde, f(t) fonksiyonu oluturulabilir. an ve bn bilindiinde, her harmoniin genlii, cn ve faz
as belirlenir.
Bir periyodik fonksiyonun ifade edilmesinde, f(t)nin Fourier serisindeki her bir terim, genlik ve faz
as trnden grafiksel olarak gsterilebilir. Her terimin genliinin frekansa bal izimine f(t)nin
genlik spektrumu, faz asnn frekansa bal izimine f(t)nin faz spektrumu denir. Genlik ve faz
as bilgisi, frekansn ayrk deerlerinde yer ald iin (yani o, 2o, 3o, da), bu izimlere
izgi spektrumlar da denilir.
Hzl yaknsayan iaretlerin, izgilerinin genlii hzla azalr. Testere dii, kare dalga gibi sreksizlii
olan iaretlerin yksek dereceli harmonikleri olduundan, bu iaretlerin spektrumundaki izgilerin
genlii olduka yava azalr. Buna karlk, sreksizlii olmayan ve genelde yumuak deiim
gsteren iaretlerin serileri hzlca yaknsar ve iareti elde etmek iin yalnzca birka terim yeterlidir.
Bu tr iaretlerin izgisel spektrumunda harmonik genlikleri hzlca azalr.

() = + cos + sin = + sin( + )

=1

=1

rnek bir spektrum,

cn
c1
c0

c2
c3
c4

..

ekil 6. Harmonik numarasna bal spektrum gsterimi

cn
c1
c0

c2
c3
c4

2o

3o

..

4o

ekil 7. Frekansa bal spektrum gsterimi

ekil 8. rnek bir spektrum gsterimi

ZML RNEKLER
rnek : Dalga eklinin Fourier almn ve izgisel spektrumunu elde ediniz.
u(t)

Um

t
T/4

0 < /4

5T/4

() = {

}
0

/4 <

Genel ifade : () = + 1 + 1 + 2 2 + 2 2 . . ..
Temel frekans : =

Buna gre,

= 2 ,

= ,

Dalga ekli herhangi bir simetriye sahip deildir. Bu nedenle seri almda, hem DC bileen hem de
baz sin ve cos. terimleri mevcut olacaktr.
DC bileen : a0
=

/4

1
1

() = { + 0} =
0
0
4
/4

Seri almdaki cos. katsaylar : an

4
2
2
2 4
= () = { + 0} =
|
|

0
0

0
4

{ 0} =

/2

Seri almdaki sin. katsaylar : bn

4
2
2
2 4
= () = { + 0} =
|
|

0
0

0
4

{ 0} =
(1 )
4

/2

Seri almdaki baz terimleri baz terimleri belirleyelim.

n=1
1 =

2 =

1 =

= 0,

2 =

(1 2 ) =

n=2
2 =

2
2

(1

2
2

)=

n=3
3 =

3
2

= 3
,

3 =

(1

3
2

)=

Buna gre,
Genel ifade : () = + 1 + 1 + 2 2 + 2 2 . . ..
() =

+
+
+
2
3 +
3 +. . ..

3
4

3
1 sin( +1 )

3 sin(3 +3 )

Seri almdaki ayn frekansl bileenler, denk(4)deki dnmler kullanlarak daha sade ekilde
yazlabilir.
() =

2
+
sin( + 45) +
2 +
sin( + 135) +. . ..

3
4

Spektrum :
Cn
C1
C2
C0
C3
n
0

rnek : Dalga eklinin Fourier almn ve izgisel spektrumunu elde ediniz.

u(t)
Um
t

2T

Fonksiyon ifadesi : () = (

Genel ifade : () = + 1 + 1 + 2 2 + 2 2 . . ..
Temel frekans : =

Dalga ekli herhangi bir simetriye sahip deildir. Bu nedenle seri almda, hem DC bileen hem de
baz sin ve cos. terimleri mevcut olabilir.
DC bileen : a0
1
1
1
= () = (
) =
0
0
2
Bu ifade, aka grld gibi, dalga eklinin ortalama deeridir.

Seri almdaki cos. katsaylar : an

2
2
= () = (
)
0
0
=

2
2

(2 2 + )| =

2
2

[2 2 (2 1] = 0, Tm nler iin

Seri almdaki sin. katsaylar : bn

2
2
= () = (
)
0
0

2
1
1
2

= 2 ( 2 2
)| = 2 [0
2] =

Buna gre,
Genel ifade : () = + 1 + 1 + 2 2 + 2 2 . . ..
() =

2
3 . . ..

2
3
0

Spektrum :
ao , b n
b1
C1

b2

a0
b3
n
0

rnek : Dalga eklinin Fourier almn ve izgisel spektrumunu elde ediniz.

u(t)

U
T
-U

rnek : Dalga eklinin Fourier almn ve izgisel spektrumunu elde ediniz.

u(t)
Um

T/2

7. Devre Analizi Uygulamalar

Lineer bir devrenin herhangi bir periyodik kaynak fonksiyonuna ilikin srekli hal cevabnn
bulunmasnda, Fourier serileri kullanlabilir. Bu amala ilk adm, periyodik zellikli kaynak
fonksiyonu Fourier serisine almaldr. Lineer bir devreye bir gerilim serisinin terimlerinin
uygulanmas durumunda, devre akm ve dier tm byklklere ait serilerde de ayn harmonik
terimleri elde edilir. Bu durum, Toplamsallk ilkesinden kaynaklanmaktadr. ekil 9da grld
gibi, serideki her bir terim, belli bir genlik/frekansa sahip sinzoidal kaynak ve DC kaynak ile temsil
edilir. Her bir kaynaa ilikin zmler ayr bulunarak toplam alnr.

ao

+
+

a1cosot

~
+

b1sinot

u(t) ~

RLC

u(t)

RLC

+
ancosnot

~
+

bnsinnot

ekil 9

rnek : ekildeki devreye uygulanan kare dalga gerilim kayna, devrenin yannda
verilmitir. Buna gre devre akmn, Fourier serileri ile hesaplaynz. Um=10V, T= sn.
R=4

u(t)
+

L
2H

i(t)

u(t)

Um
t
T/2

2 2
=
= 2 /

Kaynak gerilimine ait fonksiyonun Fouirer seri alm :

() =
+
+
3 +
5 +. . ..)
2

3
5

20

20

20

() =
5+
2 + 3
6 + 5
10+. . ..)

DC bileen etkisi : =

= = 1.25
4

1 = = 2 / frekansndaki, U1 bileeninin/harmoniinin etkisi :

Bu frekanstaki Empedans deeri : Z1 R i1L 4 i 4 5.6545

Bu frekanstaki Akm deeri : I1

U1

Z1

20 / 0
5.6545

i1 ( t )

3.53
sin( 2 t 45)

3 = 3 = 6 / frekansndaki, U3 bileeninin/harmoniinin etkisi :

Bu frekanstaki Empedans deeri : Z3 R i3L 4 i12 12.671

Bu frekanstaki Akm deeri : I 3

U3

Z3

20 / 30
12.671

i3 (t)

0.53
sin( 6 t 71)

5 = 5 = 10 / frekansndaki, U5 bileeninin/harmoniinin etkisi :

Bu frekanstaki Empedans deeri : Z5 R i5 L 4 i 20 20.478

Bu frekanstaki Akm deeri : I 5

U5

Z5

20 / 50
20.478

i5 (t)

0.2
sin( 6 t 78)

Toplam etki :
i() = + 1 () + 3 () + 5 ()+. . ..
i() = 1.25 +

3.53
0.53
0.2
sin( 6t 78) +. . ..
sin( 6t 71) +
sin( 2t 45 +

i(t)

t
0

Grld gibi, RL devresinin Kare dalga analizi, sinzoidal srekli hal blgesindeki analize
indirgenmi oldu.

ALITIRMALAR
Soru 1: ekildeki dalga ekline ait Fouirer seri almn elde ediniz.

Cevap () =
+
+
3 +
5 +. . ..
2

3
5

u(t)

Um
t
T/2

Soru 2: ekildeki dalga ekline ait Fourier katsaylarn elde ediniz. Um=9
6

Cevap: = 7, =

, = (1

u(t)

Um

Um/3
t
T

2T/3

5T/3

Soru 3: ekildeki dalga ekline ait Fourier seri almn elde ediniz.
Cevap () =

8
2

25

{ 3 +

i(t)
Im
T/2

t
T

-Im

1
49

7 +. . . . }

Soru 4: ekildeki dalga ekline ait Fourier seri almn ve spektrumunu elde ediniz.
u(t)
Um

t
-T/2

T/2

Cevap () =
+
+ (3)2 3 + (5)2 5 . . ..)
2
2

an

a0

a1
a3

a5
4

Soru 5: ekildeki dalga ekline ait Fourier seri almn elde ediniz.
Cevap () =

{ + 2 + 3 + 4 +. . . . }
u(t)
Um

T/2

t
T

-Um

Soru 6: ekildeki dalga ekline ait Fourier seri almn elde ediniz.
2

Cevap () =

2
4 . ..

3
15

u(t)
Um

2T

Soru 7: ekildeki dalga ekline ait Fourier seri almn elde ediniz.

Cevap () =

(3)2 3 (5)2 5 . . . . +

4
2

2 +
3 + .

2
3
2

u(t)
Um

T/2

Soru 8 : ekildeki devreye uygulanan kare dalga gerilim kayna, devrenin yannda
verilmitir. Buna gre kapasite gerilimini, Fourier serileri ile hesaplaynz. Um=10V, T=2
sn.
R=2

u(t)
Um

+
u(t)

C
1F

T/2
-T/4

Cevap : = 1 /, () = 5 +

20

20

T/4

t
T

20

3 3 + 5 5. . .

() = 5 + 2.84 cos( 63.4) 0.35 cos(3 80.5) + 0.13cos(5 84.5). . .