Ti 1-2 (2004) PDF

1
INSTITUT ZA NOVIJU ISTORIJU SRBIJE

THE INSTITUTE FOR RECENT HISTORY OF SERBIA
Glavni i odgovorni urednik Editor-in chief

Dr Mile Bjelajac
Redakcija Editorial board

Mr Soja Boi
Prof. dr Ljubodrag Dimi
Dr Vera Gudac-Dodi
Dr Jelena Guskova (Moskva)
Prof. dr Wolfgang Hoepken (Leipzig)
Dr Diana Mikova (Soja - Plovdiv)
Dr Marija Obradovi
Prof. dr Milan Ristovi
Dr Nikola uti
Sekretar redakcije Editorial secretary
Mr Vladan Jovanovi
Lektura
Branka Kosanovi
Tehnika obrada teksta
Mirjana Vujaevi
UDK 949.71
YU ISSN - 0354-6497
Izdavanje asopisa nansira Ministarstvo za nauku,

tehnologije i razvoj Republike Srbije
Na osnovu miljenja Ministarstva za nauku, tehnologije i razvoj Republike Srbije,
asopis Tokovi istorije osloboen je plaanja opteg poreza na promet
2
SADRAJ/CONTENTS
1-2/2004.
LANCI / Articles
Mr Jasmina NIKOLI,
IDEJE ZENITISTIKOG POKRETA U SRPSKOJ KULTURI
- LJUBOMIR MICI I NJEGOV ROMAN
BARBAROGENIJE DECIVILIZATOR
The Ideas of the Zenithist Movement in the Serbian Culture
Ljubomir Micic and his Novel Barbarogenius Decivilizer . . . . . . . . . . . . . . . . 7
Mr Radina VUETI,
MUZEJ KNEZA PAVLA U BEOGRADU - IZLAZAK NA
EVROPSKU KULTURNU SCENU
Prince Pauls Museum - Entering European Cultural Scene . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
Mr Michael PORTMANN,
COMMUNIST RETALIATION AND PERSECUTION ON
YUGOSLAV TERRITORY DURING AND AFTER
WORLD WAR II (1943-1950)
Odmazde komunista i progoni na teritoriji Jugoslavije za vreme
i posle Dreugog svetskog rata. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
Ivana DOBRIVOJEVI, Aleksandar R. MILETI,
PRILOG IZUAVANJU PERCEPCIJE SOVJETSKE
STVARNOSTI JUGOSLOVENSKIM MEDIJIMA (1945-1955)
A Contribution to Research of Perception of Soviet Reality
in Yugoslav Media . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
Dr Branko PAVLICA,
UGOVOR IZMEU SAVEZNE REPUBLIKE JUGOSLAVIJE
I MAKEDONIJE O PROTEZANJU I OPISU DRAVNE GRANICE
The Contract Between the Federal Republic of Yugoslavia
and Macedonia Concerning the Borderline with the Description of the Latter. . . 91
ISTORIOGRAFIJA / Historiography
Dr Jelena GUSKOVA
POVODOM KNJIGE MEMOARA ERNOMIRDINA,
On Occasion of Chernomirdins Memoirs
ernomrdin V.S. Vzov. M.: Moskovski pisatel, 2003 . . . . . . . . . 117
Dr Todor KULJI,
KULTURA SEANJA
The Culture of Remembrance. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123
GRAA / Documents
Dr Mile BJELAJAC,
DIPLOMATE AKTERI I ANALITIARI KRAJA SFRJ,
Poslednji raport Zimmermana iz Beograda maja 1992. godine
Diplomats - Actors and Analysts of the End of the SFRY,
Zimmermanns Last Report from Belgrade in May 1992 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157
Ivan HOFMAN,
UMETNOST I REPRESIJA
Izvetaj o reakcijama na Rezoluciju CK SKP(b) i ienju sovjetske muzike
od tetnih uticaja dekadenstva i formalizma 1948. godine
Art and Repression. A Report on the Reactions to the Resolutions of the
CC SCP (B) About the Purge of the Soviet Music of Nefarious Influences
of Decadence and Formalism in 1948 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175
PRIKAZI I KRITIKE/ Reviews and Critiqes

(Re) Writing History - Historiography in Southeast Europe
after Socialism, Munster 2004 (Mr Slobodan SELINI) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195
Amir Weiner, Making Sense of War - The Second World War and the
Fate of the Bolshevik Revolution, Princeton University Press, 2002
(Aleksandar R. MILETI) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201
Tim Duda, SRBI. Istorija, mit i razaranje Jugoslavije, Dan Graf,
Beograd 2003 (Dr Mile BJELAJAC) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204
Predrag Simi, Kina - kratka istorija, NEA, Beograd 2003
(Mr Dragan PETROVI) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213
Pol Donson, Istorija amerikog naroda, Knjiga komerc, Beograd 2003
(Mr Dragan PETROVI) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216
Makedonija vo dvadesetiot vek, Skopje 2003
(Mr Slobodan SELINI) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220
Senka Babovi-Raspopovi, Kulturna politika u Zetkoj banovini 1929-1941,
Podgorica 2002 (Vanja STAROVLAH) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223
Radina Vueti-Mladenovi, Evropa na Kalemegdanu,

Udruenje Cvijeta Zuzori, INIS, Beograd 2003
(Dr Predrag MARKOVI) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227
Ivan Beci, Finansijska politika Kraljevine SHS 1918-1923,
Stubovi kulture, Beograd 2003 (Mr Vladimir CVETKOVI) . . . . . . . . . . . . . . . 228
edomir Vinji, Partizansko ljetovanje Hrvatska i Srbi 1945-1950,
SKD Prosvjeta, Zagreb 2003 (Mr Miodrag LINTA) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231
ore Stankovi, Istorijski stereotipi i nauno znanje, PLATO, Beograd 2004
(Duan BAJAGI) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236
Dr Milica Milenkovi, dr Toma Milenkovi, Zapoljavanje u Srbiji:
Od zaetka do osloboenja zemlje 1944, knj. 1, Republiki zavod
za trite rada, Beograd 2002 (Dr Marija OBRADOVI) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243
Alija Izetbegovi, Sjeanja, TKD ahinpai, Sarajevo 2001
(Aleksandar R. MILETI) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248
Profesor dr Mihajlo emeriki, Prizren i okolina 1019-1941. godina,
knj. 1-3, Igp Prvo slovo, Beograd 2003 (arko JOVANOVI) . . . . . . . . . . . . . 252
NAUNI IVOT INSTITUTA / Scientific events of the Institute

NAUNA TRIBINA INSTITUTA / Lectures at the Institute
mart jun 2004. godine / March June 2004. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255
LANCI
Articles
Mr Jasmina NIKOLI
UDK 821.163.41.09-31 MICI Lj.

821.163.41.02 ZENITIZAM
IDEJE ZENITISTIKOG POKRETA U SRPSKOJ

KULTURI LJUBOMIR MICI I NJEGOV ROMAN
BARBAROGENIJE-DECIVILIZATOR1
APSTRAKT: U radu se razmatraju ideje zenitistikog pokreta propagirane
kroz roman Barbarogenije-decivilizator Ljubomira Micia. Roman je
posluio kao novi oblik zenitistikog manifesta koji je objavljen 1921. godine
u Zagrebu (Lj. Mici, Ivan Gol, Boko Tokin, Manifest zenitizma). Obraivana su pitanja odnosa zenitizma prema Evropi i Kraljevini SHS kroz simboline likove romana koji su nosili reformatorske poruke, kao i oblici kroz
koje su te poruke izraavane: umetnost, poezija (pesnika revolucija), decivilizacija balkanizacija, revolucija, istorija.
Kada je Prvi svetski rat utihnuo i njegove posledice postale vidljive, deo evropskih umetnika i knjievnika pokrenuo je lavinu optubi koje su donosile zakljuak da
je predratna Evropa sa svojom kulturom bila na izdisaju i da je trebalo stvoriti nove
temelje Evrope i novu kulturu. Meu pokretima koji su se raali, nadovezujui se na
one koji su neposredno pred rat i za vreme njega nastajali, naao je svoje mesto i zenitizam iji je osniva i nosei stub bio Ljubomir Mici.
Mici je po obrazovanju bio lozof ali mu lozoja nije bila jedino interesovanje.2 Njegova linost bila je obuzeta i poezijom i umetnou ali i politikom i on ih je
uspeno spajao sa svojim osnovnim zanimanjem. Sva ova interesovanja najee su
bila izraavana pesnikom i knjievnom reju i to onom ispunjenom simbolinim znaenjem. Zato je tumaenje njegovog knjievnog dela u stvari deifrovanje simbola koji
oznaavaju stvarno stanje vremena i prostora u kome su nastali. Ipak, da bi se osvetlile
ideje zenitizma izraene u obliku Micievog romana Barbarogenije-decivilizator
objavljenog u Parizu 1938. godine, potrebno je kratko se osvrnuti na period nastanka
zenitizma i njegovog delovanja.
1
2
Ljubomir Mici, Barbarogenije-decivilizator, Beograd 1993 (dalje: Lj. Mici, Barbarogenije).

Biografske podatke o Lj. Miciu i tumaenja njegovog zenitizma videti u: Zenit i avangarda 20-tih godina,
Beograd 1983, Leksikon pisaca Jugoslavije IV, Matica srpska 1997, Z. Marku, Zenitizam, Beograd 2003.
TOKOVI ISTORIJE
12/2004.
Umetniki i knjievni pokret zenitizam nastao je 1921. godine i njegovo oglaavanje poelo je izlaskom meunarodnog asopisa za novu umetnost pod imenom Zenit
(februar 1921)3. Osnovno obeleje Zenita bila je optuba Evrope i njene kulture za
beznae Prvog svetskog rata. Zenitisti su smatrali da je Evropa za svoju krivicu bila
kanjena odumiranjem kulture i humanizma.4 Umiranje evropske kulture napravilo je
prostor zenitistima da objave da e oni stvoriti novu kulturu ali i novo i bolje oveanstvo. Poto je sve moralo da bude novo, i prostorno ishodite nove kulture moralo je da
bude odvojeno od Evrope. Za zenitiste je to bio Balkan,5 sa svojom mladou kojom je
mogao da parira evropskoj starosti. Sadraj budue kulture takoe je morao biti nov i
stare evropske vrednosti morale su dobiti svoju zamenu. Tako je najpre hrianstvo,
koje je miropomazanjem u bratoubilakim ratovima6 razoaralo zenitiste, dobilo zamenu u zenitizmu. Na ovaj nain zenitizam je poinjao od poetka u stvaranju razdoblja heroizma duha na Balkanu kome je prethodilo razdoblje heroizma miica koje
je poetak imalo na Kosovu a kraj na Kajmakalanu.7 Dakle, kraj ratova za osloboenje od tuinske vlasti zenitisti su uzimali za poetak stvaranja nove kulture na Balkanu, jer je glavni preduslov za stvaranje duhovnih vrednosti bila zika sloboda.
Ali stvaranje duhovnih vrednosti nije moglo da bude spojivo ni sa kakvim podraavanjem tuih vrednosti, pa je tako evropski cilindar na srpskoj glavi nasuprot prljavim
seljakim opancima izgledao smean.8 Zato su zenitisti poetak videli u istim balkanskim tabanima naglaavajui tako da se radi o potpunoj novini. To nije bilo vraanje unazad nego ist, apsolutni poetak kulturne istorije pri kome je zenitizam imao
nameru da preskoi sve to je Evropa vekovima stvarala9 da bi stvorio neto novo i
bolje i za samu Evropu.
Zenitizam je, dakle, imao dvostruku ulogu. eleo je da stvaranjem nove umetnosti
dokae originalnost na nacionalnom, odnosno balkanskom planu i eleo je da
doprinese preporoenju Evrope na internacionalnom planu. U ostvarivanju obe uloge
smetala mu je inferiornost koju je trebalo prevazii, jer je po Miciu inferioran poloaj
Kraljevine SHS prema Evropi bio nesumnjiv. Nain da se lei inferiornost bilo je
tumaenje Evrope kao produetka Balkanskog poluostrva koji je trebalo balkanizo3
4
5
6
7
8
9
Od februara 1921. do maja 1923. asopis je izlazio u Zagrebu, a od maja 1923. do decembra 1926. u Beogradu. Naime, 1. jula 1922. Mici je otputen sa posla srednjokolskog nastavnika u jednoj zagrebakoj gimnaziji (Zenit, 15, junjul 1922, 40) pa se morao preseliti u Beograd sa svojom Anukom. S obzirom na njegov izraeni prezir prema destruktivnom hrvatskom evropeizmu (Lj. Mici, Papiga i monopol
hrvatska kultura, Zenit, 24, maj 1923,12) verovatno je razlog preseljenja bio u njegovom antihrvatstvu.
Lj. Mici, Delo zenitizma, Zenit, 8, oktobar 1921, 2.
Znaenje pojma Balkan kod Micia i zenitista esto je bilo u smislu Srbije kao njegovog predstavnika pa
e misija Balkana, u stvari, biti misija srpske kulture noene od zenitista.
Lj. Mici, Zenitozofija ili energetika stvaralakog zenitizma, Zenit, 2633. oktobar 1924, 3.
Lj. Mici, Duh zenitizma, Zenit, 7, septembar 1921, 4.
Lj. Mici, Hvala ti Srbijo lepa, Zenit, 36, oktobar 1925, 2.
Mici se veoma slikovito podsmevao evropskim tekovinama: Molijeru skidamo mirisno masnu periku:
ostaje prazna glava kraljevskog i dvorskog dobavljaa ludosti. Danteu deremo katoliansku crnu mantiju:
ostaje golotinja crkvenog Lucifera koji samo za se eli raj a za sve druge Pakao. ekspiru upamo talijansku
bradicu: ostaje samo patos lorda Bekona i homoseksus danskog kraljevia Hamleta sa otrcanim bit il ne
bit. Kantu vadimo mozak i reemo pupak: ostaje zdravi razum germanske filozofije na vrcima naih tupih nokata. Lj. Mici, Zenit manifest, Zenit, 11. februar 1922, 1.
J. NIKOLI
10
Ideje zenitistikog pokreta u srpskoj kulturi...

11
vati. Slino Miguelu de Unamunu, koji je nasuprot evropeizaciji panije predlagao

hispanizaciju Evrope kihotizmom,12 Mici je nasuprot evropeizaciji Balkana predlagao balkanizaciju Evrope zenitizmom.
Na putu izlaska iz inferiornog poloaja i iz potinjenosti duha koja se zenitistima
inila isto tako teka kao i potinjenost tela, prvi zadatak bilo je premoavanje vremenskog jaza od petnaest godina zakanjenja13 koje je bio napravio balkanski voz.
To se moglo uiniti samo davanjem neeg novog, originalnog, barbarogenijalnog.
Kreirajui novu religiju zenitizam, kao protivteu oskrnavljenom hrianstvu i oskrnavljenoj kulturi Evrope, zenitisti su imali potrebu da iskreiraju i novo boanstvo,
heroja duha, koji je trebalo da bude glavni subjekt razdoblja koje su oni nazivali heroizam duha. Zamiljeni heroj trebalo je da sjedini barbara i genija, poetak i sposobnost za veliko stvaranje. Tako je nastao Barbarogenije kao nosilac budunosti, ali ovaj
pojam nije ostao samo oznaka individualnog heroja. Pretvorivi se u pridev barbarogenijalan, postao je kolektivna karakterna osobina zenitista, odnosno Balkanaca.
Ve 1921. godine Mici je dao prve obrise Barbarogenija. Njegova ideja imala je
dve faze. U prvoj je trebalo vaskrsnuti jugobalkanskog pratipa oveko-heroja u unutranjoj inkarnaciji Barbarogenija a u drugoj armisati istonokozmiku ideju mistinog tipa Novooveka.14 Dakle, Mici je traio oslonac za svoju ideju na irem planu,
na planu slovenstva i Rusije iako je drao do originalnosti Balkana. Agitujui za sveoveju slovensku koncepciju Istoka, Mici i zenitisti posegli su za starom idejom iji
je nosilac bio Dostojevski.15 Shvatajui da nije vreme za misiju sveoveje slovenske kon10
11
12
13
14
15
Lj. Mici, Nova umetnost, Zenit, 34. novembar 1924, 3.

Zanimljivo je da je Primo de Rivera poslao Nikoli Paiu pismo podrke povodom zabrane Micieve zbirke
pesama Aeroplan bez motora poredei taj sluaj sa Unamunovim. Zenit, 39, Beograd 1926.
B. Radica, Agonija Evrope (razgovori sa M. de Unamunom), Beograd 1994, 490.
Lj. Mici, Savremeno novo i slueno slikarstvo, Zenit, 10. decembar 1921, 12.
Ibid.
Dostojevski je Rusiji namenjivao zadatak da kae zdravu re evropskom oveanstvu i njegovoj civilizaciji
a isto to namenjivao je Mici Balkanu. Micieve najfrekventnije rei bile su: sveoveja kultura, sveoveji
duh, sveoveja umetnost, ovek-brat to opet upuuje na Dostojevskog. Micieve i ideje Dostojevskog delilo je oko pola veka, ali je i kod jednog i kod drugog borba protiv evropeizacije imala vidno mesto. Mici je
retko pominjao Dostojevskog ali postoji itav niz aluzija na njega: ... treba se opredeliti: ISTOK ili ZAPAD? (Istok je rodio Hrista i Dostojevskog!) Mi smo istonici. Opredeljujui se za Istok uzeo je Dostojevskog i odvojio ga od Hrista ali prekrivi ga zenitistikim parolama. Ipak, on se nije mogao uvek sakriti o emu reito govori Micieva tvrdnja da je neovek njegovog doba bio zlotvor bog veliki inkvizitor (podvukla N. J.). Nije li to kao da je citirao Dostojevskog i nije li to u stvari latinska koncepcija Zapada o kojoj je
Mici pisao da je unitila Evropu i slomila ideju oveanstva? Meutim, Mici nije prihvatio Hrista nazivajui velikog inkvizitora zlotvorbogom. Hrista je nadomestio Barbarogenije a pravoslavno hrianstvo nova
vera zenitizam. I opet je i tu neto od Dostojevskog i njegove ideje jedan narod jedan bog koja se nalazi
u romanu Zli dusi gde je Dostojevski kroz razgovor Stavrogina i atova provukao verovanje u nacionalnog
Boga. Na kraju, branei se na sudu od optubi da je njegova pesma Aeroplan bez motora vreala javni moral
sam Mici napisao je na jednom mestu da iza njega stoji Dostojevski. Bilo u kom smislu da je mislio istine u
ovome ima.
F. M. Dostojevski, Piev dnevnik 1887, Beograd 1981, 175176.
Lj. Mici, Zenit, 21. februar 1923, 2.
Lj. Mici, Zenit, 1. februar 1921, 1.
Vidi: F. M. Dostojevski, Braa Karamazovi, Beograd 1970, 314338.
Lj. Mici, Zenit, 8. oktobar 1921, 2.
F. M. Dostojevski, Zli dusi, I, Beograd 1970, 268278.
Lj. Mici, Policija protiv pesnika, Vreme, 1555, 17. april 1926, 4.
TOKOVI ISTORIJE
12/2004.
cepcije i pravoslavne Rusije, zenitisti su modikovali misiju dajui joj novo ime i novi
oblik.
Prihvatajui veliku ulogu stvaranja novooveka, zenitisti su morali da se rasterete
priklanjajui se Istoku i nazivajui sebe istonicima ime su dolazili u opasnost da
izbriu razliku izmeu sebe i njih. Ipak, nije tu bila dovoljna modikovana koncepcija
Dostojevskog jer je zenitizam postojao u vremenu kada prostor Istoka nije bio prostor
Dostojevskog. Praktino, ovo oslanjanje se katkada, pojedinim izjavama, pretvaralo i
u podravanje Istoka kao ishodita ruske revolucije i uopte komunizma.16 Kao krajnji
domet revolucionarnog ogleda u Zenitu broj 43 (decembar 1926) izaao je tekst
Zenitizam kroz prizmu marksizma potpisan pseudonimom dr M. Rasinov. U njemu
je pisalo da je zenitizam sin marksizma, a da su varvari ceo svetski proleterijat neiskvaren buroaskom emancipacijom i spreman da varvarizuje Evropu balkanizacijom.17
Zbog ovog teksta, sa obrazloenjem da je podsticao revoluciju, asopis Zenit je 1926.
godine bio zabranjen.
Dakle, zenitizam je pored uloge pesnike revolucije pune oseanja slovenske pripadnosti i kamuiranih ideja Dostojevskog, na neki nain, koketirao i sa ruskom revolucijom, komunizmom i njihovim sadrajima. U tom koketiranju izraavao se njegov
antiburoaski smisao i nezadovoljstvo parlamentarizmom za koji je jo 1922. godine
Mici smatrao da je bio nemoan da rei nove ekonomske i kulturne probleme.18 Zenitizam je posleratno drutvo video u krizi i njegov apstraktni pesniki put naspram
konkretnih problema, mogue je, naao se pred znakom pitanja o nainu njihovog
reavanja. Ipak, poistoveivanje zenitizma sa komunizmom na koje navodi tekst potpisan pseudonimom dr M. Rasinov ini se olakim. Jer ako je Mici insistirao na autentinosti svog knjievno-umetnikog pokreta, istiui je u svakoj prilici, stavljanjem
znaka jednakosti izmeu zenitizma i komunizma on bi protivureio samome sebi i utro
16
17
18
10
Mici je nabrajao: Crvena vojska, Oktobar, dvanaestorica, Spartakus, diktatura proleterijata, Lenjin, Trocki,
Lunaarski. Zenitisti su traili uspostavljanje politikih veza Kraljevine SHS sa Rusijom i protestvovali protiv Narodnog kazalita u Zagrebu koje je svojim predstavama vrealo slovenski i sveoveji oseaj za patnju ruskog i bratskog naroda. Iako je bio svestan da samo pominjanje imena Rusija u Kraljevini SHS nije
dobro, Mici je preveo i izdao Proletkult od Lunaarskog 1924. godine, zatim je Zenit objavio esej Trockog
o Lenjinu i pismo Maksima Gorkog Povodom revolucije. Godine 1925. Zenit je protestvovao zbog ubistva
bugarskog pesnika Gea Mileva koji je u pesmi Septemvri veliao revoluciju. Istovremeno u hronici zenitizma pisalo je da su se konano izdvojila dva fronta u knjievno-umetnikoj borbi: levi front zenitizma i
desni front sve drugo. Jedna od Micievih pesama, made in England, (Lj. Mici, Antievropa, Beograd 1926)
bila je posveena generalnom trajku radnika u Engleskoj...Rusku revoluciju i kulturnu emancipaciju Balkana Mici je smatrao ivotnim interesima...Ruska avangarda bila je glavni spoljni saradnik Zenita...
Lj. Mici, Revolucija u gradu belome 7777, Zenit, 10. decembar 1921, 4.
Lj. Mici, Protiv sentimentalne politike za balkansku civilizaciju, Zenit, vanredno izdanje, septembar
1922, s.n.
Lj. Mici, Protiv jugoslovenskog antirusizma, Zenit, 15. jun 1922, 36.
Lj. Mici, Vo imja zenitizma, Zenit, 25. februar 1924, 3.
Urednitvo Zenita, Film jednog knjievnog pokreta i jedne dravne revolucije, Zenit, 38. februar 1926, s.n.
Tekst preuzet iz: I. Suboti V. Golubovi, asopis Zenit (izbor), Knjievnost, XXXVI/78, 1981, 1608
1611.
Lj. Mici, Protiv sentimentalne politike za balkansku civilizaciju, Zenit, vanredno izdanje, septembar
1922, s. n.
J. NIKOLI
put gaenju zenitizma. Iako su sveoveja koncepcija Dostojevskog i unekoliko

podravanje ruske revolucije19 bili prisutni u Zenitu, reklo bi se da je Mici pre eleo
da ih zenitizuje nego da se poistoveti. Pa ipak, ostaje otvoreno pitanje ta je Mici
video u komunizmu. Da li je to bio utisak koji ga je prevario? U svakom sluaju, Micieva koketiranja sa ruskom revolucijom i poloajem radnike klase u kapitalistikim
dravama kao i famozni lanak pod pseudonimom, mogli su biti vieni kao opasni za
dravu. Ako lanak pod pseudonimom i nije bio Miciev, to je malo verovatno,20 mogao je biti dokaz za sve Micieve neuhvatljive pobune i jednostavno pronaeni povod za zabranu. Kako god bilo, Mici je posle zabrane Zenita 1926. godine i anonimnih pretnji koje je dobijao, morao da napusti Kraljevinu SHS i proveo je desetak
godina u Francuskoj gde je nastao njegov roman Barbarogenije - decivilizator uz pomo koga je moda mogue izotriti sliku o zenitizmu u nekim detaljima ali i pratiti
eventualne promene koje je on doiveo.
Upoznavi Micia kao osnivaa, izdavaa i glavnog urednika asopisa za kulturu
Zenit, upoznali smo se sa idejama koje su bile stvaralake u pogledu balkanske kulture
i reformistike u pogledu evropske kulture, ali koje su imale i politiki smisao. Kritika
je bila koncentrisana na ono to su inili vladari, vlade, administracija, birokratija,
politiari, bilo vezano za Kraljevinu SHS, bilo vezano za Evropu. Sada kada hoemo
da sa asopisa za kulturu preemo na analizu samog knjievnog dela, susreemo se sa
istim idejama, pretoenim donekle u knjievnu kciju, ali sa jakom podlogom koja
omoguava istorijsko istraivanje. Pred nama je roman Barbarogenije-decivilizator,21
idejni produetak asopisa Zenit koji je u vreme nastanka romana uveliko bio zabranjen. Takoe, on je neka vrsta romansiranog zenitistikog manifesta. Osim ovoga,
Barbarogenije-decivilizator je pria o Micievom izgnanstvu i njegovom vraanju
mestu koje je morao da napusti da bi razjasnio razloge za to.
Roman je dvostran s tendencijom da se dve strane poveu. Na jednoj strani je poricanje jugoslovenstva a na drugoj menjanje oveanstva ili ak stvaranje novog,
reformacijom evropskog duha i evropske kulture. Na prvi pogled ini se da ove dve
teme nemaju nieg zajednikog ali ako se uzme u obzir injenica da je Mici negiranjem jugoslovenstva zapravo kritikovao podaniki, hrvatski mentalitet koji je imitirao
evropsko koje je bilo zrelo za reformaciju da bi se oveanstvo spasilo, oigledno je da
su teme povezane.
Romanom Barbarogenije-decivilizator Ljubomir Mici je pokuao da, deset godina posle progonstva iz Kraljevine SHS, vaskrsne svoje ideje u novoj formi. U tom
pokuaju on je delimino rekonstruisao vreme izlaenja Zenita (19211926), ali ga je
19
20
21
Osim oiglednih elemenata ove podrke mogli bi se dodati i isti odnos prema kolektivizmu, prema istoriji
koja poinje sa njihovim delovanjem, kritika imperijalizma i sl.
Zoran Marku je dobro primetio nemogunost da urednik i vlasnik asopisa dozvoli da mu na stranicama
vlastitog asopisa proglaavaju pokret marksistikim ako je to bilo suprotno njegovim uverenjima. Z. Marku, Zenitizam, Beograd 2003, 22.
Vreme nastanka romana moe se pretpostaviti prema njegovoj radnji koja zapoinje 1936. godinom i prema
godini objavljivanja 1938. Lj. Mici, Barbarogenije, 6. i 10.
11
TOKOVI ISTORIJE
12/2004.
prekrio vremenom u kome se deava radnja romana i vremenom svog boravka u Parizu
(19261936)22 kao i povratka u Kraljevinu Jugoslaviju 1937. godine.23 U vremenskom
odreenju se ve nazire veza junaka romana i Ljubomira Micia. Tu vezu Mici je ostvario indirektno: predstavio je sebe kao putnika-stranca koji je eleo da upozna Novu
Srbiju i koji je u Dubrovakom arhivu pronaao roman srpskog pisca umrlog u ratu
za nezavisnost herojske misli svoje zemlje.24 Stavljajui se izmeu nepoznatog pisca
srpskog neznanog junaka Zenitona i njegovog lika Barbarogenija, kao tuma romana, Mici ih je doivljavao kao svoja lica, naroito Barbarogenija iji je ivotni put
zapravo njegov ivotni put. On je eleo da svojim tumaenjem vaskrsne Zenitonovo
delo da bi ga produio: Zeniton je ziki oslobodio Barbarogenija, a Mici je trebalo
da ga duhovno osmisli i pripremi za njegovu misiju spasavanja Evrope decivilizacijom. Tako pisac pronaenog romana, njegov lik i onaj koji ih vaskrsava, idu istim putem prema istom cilju.
Zato je Ljubomir Mici uzeo sebe kao posrednika? Odgovor na ovo pitanje povezan je sa Micievim stanjem prognanika. Otrgnut od svoje zemlje i svog jezika on se
okrenuo stvaranju na francuskom jeziku. Zato je u predgovoru romana naglasio da
trai spis srpskog pisca koji e se dopasti francuskom itaocu.25 Dakle, on se u pariskoj
fazi naao i u stanju unutranje emigracije. Bilo mu je onemogueno da se obraa
srpskom itaocu svojim idejama pa je morao da se prilagodi. Zanimljivo je da je preorijentaciju na francuski jezik zadrao skoro do svoje smrti u Beogradu 1971. godine.26 Dakle, promena jezika bila je pobuna protiv progonitelja i, s druge strane,
obraanje novom itaocu. Zato Mici nije uzeo ulogu pisca romana o Barbarogeniju,
nego ulogu njegovog tumaa. Uostalom nepoznati pisac iji roman je tumaio, a koga
je zaogrnuo odorom srpskog neznanog junaka, lako je mogao da oznaava njegovo
prvo spisateljsko razdoblje. Odluivi da pie o tom razdoblju iz nove perspektive,
zauzimao je novu poziciju tj. poziciju njegovog tumaa.
Vreme koje roman odslikava dvoslojno je, kao to je ve reeno. Dogaaji prvog
vremena (19211926) ponegde su preneti u drugo (19261938) i inscenirani likovima
drugog vremena. Na primer linost Lepotana, ministra unutranjih poslova, podsea
na dr Antona Koroca.27 Njemu je Barbarogenije, to jest Mici, pripisao odgovornost
za progonstvo 1926. godine. Meutim, Koroec nije bio ministar unutranjih poslova
pre 1928. godine, a kao veliki protivnik komunista na istoj funkciji bio je poznat u
vladi Milana Stojadinovia (19351938).28 Dakle, ministar unutranjih poslova bio je
22
23
24
25
26
27
28
12
Leksikon pisaca Jugoslavije IV, Matica srpska 1997.

Vidi: I. Suboti, Seanja na susrete sa Ljubomirom Miciem, Knjievnost, XXXVI/78, 1981, 1483.
Lj. Mici, Barbarogenije, 8 i 10.
Ibid., 10.
Irina Suboti je, piui o susretima sa Miciem u zimu 1967, 1968. i 1969. godine, zabeleila da je tada sa
njom komunicirao iskljuivo na francuskom jeziku. Isto iskustvo imao je i Zoran Marku (Zenitizam, Beograd 2003). I. Suboti, Knjievnost XXXVI/7-8, 1981, 1483.
.... bivi ispovednik austro-ugarske carice Zite..... (Lj.Mici, Barbarogenije, 58).
Mala Prosvetina enciklopedija I, Beograd 1978, Koroec, Anton.
J. NIKOLI
dve godine posle Micievog odlaska iz Beograda i u vreme kada se on vratio u Beograd (1937). Takoe svi dogaaji vezani za vreme 19211926. godine i Barbarogenijevo bavljenje u Kraljevini SHS odigravaju se na Avali, u blizini Spomenika neznanom junaku koji je podignut izmeu 19341938. godine.29 Ovakav postupak sa vremenom moda se moe objasniti pievom potrebom da naglasi da se u dravi nita
nije promenilo za njegovog desetogodinjeg odsustva i da su njegove nepromenjene
ideje mogle naii na nerazumevanje nepomirljivog sistema koji je komunizam video
svuda, pa i u zenitizmu.30 Uostalom, Zenit je bio zabranjen 1926. godine pod optubom
da je propagirao marksizam-komunizam. Ako se zna da je Koroec bio nepomirljivi
protivnik komunista kao ministar unutranjih poslova, onda je lik Lepotana od strane
Micia mogao biti inspirisan njime radi postizanja to boljeg efekta.
Preklapanje vremena karakteristinije je za prvi deo romana, onaj koji se odnosi
na vreme izlaenja Zenita. U drugom delu romana tog preklapanja skoro da nema. Barbarogenije, to jest Mici, u lutanju i boravku u Francuskoj dostie datum 8. juli 1934.
godine (u Kanu). To vreme nastavljeno je sa poetkom Micievog putovanja kao francuskog putnika-tumaa (ne vie kao Barbarogenija) koji se 1. februara 1936. godine
iskrcao u luci Gru u Dubrovniku. Dakle, roman se vremenski moe podeliti na dve
celine: vreme delovanja zenitizma i Zenita i vreme zabrane Zenita i emigracije njegovog glavnog inspiratora. Tematska podela je ve naglaena: odnos BalkanEvropa to
jest decivilizacijacivilizacija i na drugoj strani jugoslovenstvo kao pokuaj, kao inferiornost, kao imitatorstvo, kao delo stare Evrope koju je trebalo preporoditi autentinim zenitizmom.
Likovi Micievog romana kreirani su iz dva ugla. Iz jednog ugla postavljeni su
likovi ideje zenitizma i oni su u prvom planu: Barbarogenije, Zeniton, Vila-Morgana,
Srbica. Iz drugog ugla postavljen je jedan sloen lik gazda Hipokrit koji sjedinjava
nekoliko podlikova: pisac, profesor univerziteta, ocir, ministar unutranjih poslova.
Meutim, gazda Hipokrit iako kreiran kao hidra sa nekoliko glava, pojavljuje se i bez
podlika, isto kao olienje svog imena. Izmeu Barbarogenija i njegovog protivnika
(ili njegovih protivnika) Hipokrita postavljen je jo jedan lik kome nije dato mnogo
prostora, ali koji je Barbarogenijev branitelj to je seljak sa Avale. Drugi likovi vezani
za period Barbarogenijevog progonstva manje su upeatljivi, ali bili su odabrani da bi
se pomou njih predstavilo stanje evropskog drutva slino kao to su glavni likovi trebali da predstave drutvo Kraljevine SHS.
U tom drutvu Barbarogenije je predstavljen kao sin Zenitona i Vile-Morgane, a
Zeniton kao srpski neznani junak koji je poginuo u Prvom svetskom ratu. Vila-Morgana, zla volebnica i zlobna zavodnica, mitoloko bie koje potie iz keltske mitologije31 za Micia je bila demon evropske civilizacije koji je Zenitona bacio na
29
30
31
Ibid., Avala: Avalski grad.

...Lepotane, vi vidite komunizam tamo gde ste trebalo da vidite Zenitizam...: vidi: Lj. Mici, Barbarogenije, 58.
M. Vujaklija, Leksikon stranih rei i izraza, Beograd 1980, Fata-Morgana.
13
TOKOVI ISTORIJE
12/2004.
32
kolena. Iz toga je proistekla njegova smrt i smrt Vile-Morgane koju je testamentom

Zeniton od nje traio33 da bi mogao da se rodi njihov sin Barbarogenije. Vila-Morgana,
dakle, predstavlja Evropu koja je bila na izmaku svojih snaga, Evropu spremnu za
reformaciju duha. Smrt Vile-Morgane Mici je objasnio kao uklanjanje opasnosti da
ona postane predmet Barbarogenijeve ljubavi.34 Barbarogenije, naime, nije smeo da
doivi sudbinu srpskih ratnika koji su iskrvarili u velikom ratu opinjeni Evropom i
njenim sistemom vrednosti. Barbarogenije je roen da bi stremio novoj Evropi nastaloj
decivilizacijom stare i to decivilizacijom koja bi dola sa zdravog Balkana. Ali on se
nije rodio muen samo problemom menjanja neovenog oveanstva, ve i problemom povratka srpskog nacionalnog identiteta koga je Mici smatrao izneverenim
stvaranjem Kraljevine SHS.35
Ime Barbarogenije u sebi nosi suprotnosti ali se one ravnopravno spajaju kao u
kontrapunktu. Mici ga je opisao kao spoj ljubavi Barbarogenijevih roditelja i mrnje
njegovih nebrojenih neprijatelja i kao spoj varvarina i genija venanih zenitizmom.36
Jedan pol imena je varvarska snaga data od Zenitona, a drugi snaga genija data od VileMorgane koji, iako je bio koban po oveanstvo, podaren Barbarogeniju predstavlja
novu mogunost.37 Barbarogenije je trebalo da ostvari sintezu BalkanEvropa
uspostavljanjem novih sistema vrednosti i uspostavljanjem novog odnosa. Decivilizovati Evropu a ne unititi je, to je misija koja je zahtevala snagu i um u pravilnoj proporciji.
Prema Micievoj zamisli, Barbarogenijeva saputnica koju je upoznao na dan svog
roenja i u nju se zaljubio zvala se Srbica. Meutim, njeno drugo ime koje niko nije
voleo, ni ona sama, naroito ne Barbarogenije, bilo je Jugovina. Jasno je da ovaj lik
personikuje Srbiju odnosno Kraljevinu SHS. U odabiru imena Srbica i objanjenju
imena Jugovina stoji Micieva jasna opredeljenost u pogledu novostvorene drave. Jugovina je za njega bila oseaj vetra koji je budio sliku osrednjosti, mlohavosti i neeg
bez karaktera i otmenosti38 a sve te osobine pripisivao je Kraljevini SHS/Jugoslaviji.
Ljubav izmeu Barbarogenija i Srbice bila je bezuslovna. Iako je Mici u Srbici video
uiteljicu koja je sinove pobednika uila laima,39 on je nije zato krivio shvatajui da je
to dolo od njenog oca gazde Hipokrita, to jest onih koji su stvorili Kraljevinu SHS. S
druge strane, on je kreirao ljubav izmeu Barbarogenija i njegove drave kao ljubav
mukarca i ene poneto mistikovanu i sakralizovanu, verovatno inspirisan ljubavlju
32
33
34
35
36
37
38
39
14
Veza Zenitona i Vile-Morgane bila je tema posebnog Micievog romana Zeniton, l Amant de Fata Morgana (Pariz 1930).
Lj.Mici, Barbarogenije, 156.
Ibid., 157.
Ibid., 32.
Ibid., 32, 37.
Ibid., 32, 157.
Ibid., 78.
Ibid., 33.
J. NIKOLI

40
prema supruzi Anuki. Ovakvo poistoveivanje govori puno o mestu koje je Srbija
imala u njegovom misaonom polju.
Gazda Hipokrit, najvei Barbarogenijev protivnik, zbir je brojnih segmenata
drutva Kraljevine SHS. U osnovi je simbol srpskih politiara i intelektualaca kao i hrvatskih i slovenakih, kreatora drave bez smisla. Ali razne gazde Hipokrite Barbarogenije je sreo i na putu svog progonstva u Evropi meu birokratijom i politiarima, ak i na ulici. Ispod maske gazde Hipokrita, Barbarogenije je najpre naao lik
srpskog pisca koga je nazvao plavim piskaralom. U raspravi sa njim Barbarogenije je
naglasio jugoslovensku zabludu i kolaps oveanstva i civilizacije.41 A onda je iz takve
rasprave izronio pravi sukob: sukob pisca i Barbarogenija, u kome je Barbarogenije
sasvim Ljubomir Mici, koji brani avangardu od nasrtaja tradicionalizma pa i modernizma. Tu je Mici objasnio zenitizam kao novi knjievni pravac proet optimizmom i
svetlou nasuprot mranim lozofskim, knjievnim i politikim lavirintima42 u kojima je video tradicionalizam. Razumevajui pisca kao nekog ko svojim delima i mislima stvara epohu, Mici je sebe video kao takvog.43
U novoj situaciji Mici je Barbarogenija suoio sa gazda Hipokritom u novom
liku. Bio je to profesor univerziteta i lan Zemljoradnike partije koji je na Avali drao
predavanje o Henriju Fordu i Karlu Marksu, zagovarajui industrijalizaciju amerikog
tipa i industrijski materijalizam spojene u evropeizaciju.44 Ovom srpskom intelektualcu koji podsea na Dragoljuba Jovanovia, profesora Pravnog fakulteta i vou levog
krila Zemljoradnike stranke, Mici nije suprotstavio Barbarogenija nego seljaka sa
Avale radi boljeg efekta. Suprotstavljajui se profesorovom govoru, seljak sa Avale je
ukazao na nespojivost zagovaranja velike budunosti srpskog naroda i njegove inferiornosti i imitatorstva, nazivajui to nakaradnim shvatanjima progresa.45 Tvrdio je da
e strani kapital pojesti sve to moe, ak i elitu zemlje koja je nekad bila verna duhu
srpskog naroda, napunie svoje depove i nestati popunjavajui tako svoje ratne fondove.46 Dakle, Barbarogenijev pravi uenik, seljak sa Avale, pogaao je tamo gde je
njegov uitelj ciljao: u evropeizaciju, oduzimajui joj svaki pozitivan smisao. Mici je
i ovde ciljao na stvaranje Kraljevine SHS smatrajui da su politiari zarad te drave
izdali srpske grobove koje im je Evropa platila iz sefova meunarodnih banaka.
Ministar unutranjih poslova Lepotan (u kome se prepoznaje Anton Koroec)
jo jedan je podlik gazde Hipokrita. Na njega je pala odgovornost za Barbarogenijevo
40
41
42
43
44
45
46
aljenje za Anukom posle njene smrti, ljubav prema njoj i potovanje njene linosti Mici je izraavao
ponekad i na neuobiajene naine koji govore o mestu koje je Anuka zauzimala u njegovom ivotu. Na
primer, donosio je cvee na krevet na kome je umrla u stanu u Prote Mateje 18. Vidi: I. Suboti, Knjievnost,
XXXVI/78, 1981, 14831487.
Lj. Mici, Barbarogenije, 36.
Ibid., 37.
Kada sam roen ja, roen je i novi svet, nova antipesimistika era je poela, era zenitizma, doba civilizacije. Ibid., 38.
Ibid., 44.
Ibid., 46.
Ibid., 48.
15
TOKOVI ISTORIJE
12/2004.
stupanje na put progonstva zbog optubi da je boljevik i komunista. Ako se ostavi po

strani igra vremenom u vezi sa ovim likom koja je napred objanjena, Lepotan je
zapravo predstavljao progonitelje ideja tetnih po dravu i drutvo koji nisu razdvajali
nijanse i nisu se trudili da ih dokue. Zalud je bilo Micievo odupiranje komunizmu i
boljevizmu. Ono to je on pisao vlast je razumevala suprotno od onog to je on tvrdio.
U srpskom establimentu gazda Hipokrit ima jo jedan podlik: ocira kraljeve
garde. U susretu sa njim Barbarogenije je optuio pojedine Srbe iz Hrvatske za identikovanje sa podanikim hrvatskim mentalitetom i za saradnju u suprotnom taboru
dok su zenitoni ginuli kroz oslobodilake ratove.47 On se glasno pitao kako je mogue da je ocir iz suprotnog tabora koji nije voleo da uje ime Karaora Petrovia mogao da bude ocir garde Karaorevog potomka. Ne ulazei u Micieve ocene dotinog ocira ipak se iza njegovog lika moe nazreti, kao i kod ministra unutranjih
poslova, stvarna linost. Pominjanje ocirovog brata kao poslanika u Skuptini i ministra u svim posleratnim vladama navodi misao na brau Pribievi (Svetozara i Milana). Rasprava izmeu Barbarogenija i ocira bila je u znaku optube Barbarogenija
da je boljevik u slubi Moskve to je kod optuenog izazvalo ljutnju.48 U toj ljutnji,
nazivajui komunizam sredstvom drave da uutka one koji slobodno misle, Barbarogenije je upravo izrazio svoju slobodnu misao: eleo je zemlju koja bi jednom
zauvek dobila svoje nacionalno ime Srbija. Krivicu to to jo nije bilo ostvareno Barbarogenije je pripisivao upravo ociru sa kojim je razgovarao. Izbor ovog lika moe se
objasniti injenicom da je i sam Mici bio Srbin iz Hrvatske, da je bio mobilisan za
front u Galiciji u vreme Prvog svetskog rata i da je izbegao odlazak na front glumei
ludilo.49 Verovatno je i to doprinelo da ocir iz suprotnog tabora bude osetljiva taka
njegovog razmiljanja.
Dakle, glavni likovi Micievog romana, podeljeni na pozitivne i negativne, odslikavaju drutvo Kraljevine SHS koje je zenitizam eleo da promeni. Osim kritike tog
drutva uoljivo je da je Mici kroz neke od negativnih likova tragao za svojim progoniteljem pokazujui usput da je sloboda misli i govora u Kraljevini SHS bila ugroena. S druge strane, preko glavnih likova romana on je negirao Kraljevinu SHS kao
evropsku tvorevinu pokreui proces u suprotnom pravcu. Preporoena drava Srbija
dobijala je na Balkanu misiju decivilizacije Evrope.
Re decivilizacija u naslovu Micievog romana prirodna je posledica njegovog
shvatanja rei civilizacija. On je civilizaciju odvajao od kulture, shvatajui je kao
materijalnu stranu ivota, kao delovanje maina.50 Stoga je on nasuprot civilizovanom
oveku-marioneti hteo da stvori kultivisanog oveka koji misli, stvara i peva o decivilizaciji. Iz toga je proistekla i kritika Zapada i njegove civilizacije koja je iznedrila
krvavi rat i time izgubila priliku da dalje stvara oveanstvo. Evropsku civilizaciju i
47
48
49
50
16

Ibid., 77.
Ibid., 160.
Ibid., 123.
J. NIKOLI
oveanstvo Mici je povezao jednim od svojih junaka Zenitonom. Zeniton je, zapravo, osim srpskog neznanog junaka, personikovao oveanstvo koje je umrlo opsednuto demonom evropske civilizacije da bi se dala ansa Barbarogeniju da stvori
novo oveanstvo.
Ljubomir Mici i zenitisti govorili su da je zapadna kultura dola na mrtvu taku51
i time su zapravo uspostavljali penglerovski odnos izmeu rei civilizacija i kultura
po kome je civilizacija shvaena kao zavrno doba jedne kulture. Dakle, kod Micia je
duhovna kultura obeleena terminom kultura a materijalna terminom civilizacija. Njegova misija protiv zapadne civilizacije pretpostavljala je novu balkansku kulturu koja
je nudila spas Zapadu koji je propadao. Ipak, ovako pojednostavljeno gledite na kulturu i civilizaciju i njihovo strogo odvajanje nije se moglo odrati to se uoava u Micievoj tvrdnji da za zdrave civilizacije nije bilo opasnosti od provale varvara.52
Naime, Mici je stavljao duh iznad materije, ali oito je i njihova pravilna proporcija
bila prihvatljiva. S druge strane, Micieva decivilizacija nije podrazumevala vraanje
na varvarstvo ve novu kulturu koja je ak mogla biti i civilizacija shvaena kao
stepen razvoja ljudskog drutva, kao istorijska epoha sa odreenim kulturnim karakteristikama. Mici je tu epohu nazvao varvarskom, ali je taj pojam kod njega strogo
odvojen od divljatva53 i ima posebno znaenje istog duha i zdrave snage koje je
Balkan trebalo da donese posustaloj Evropi. Tako se nasuprot civilizaciji Zapada nala
kultura Balkana, ija je misija imala da bude decivilizacija odnosno balkanizacija
Evrope putem zenitizma odnosno putem pesnike revolucije.
Zenitizam je bio pravac za pesnitvo i lozoju i zato je Mici upravo pesnikom
revolucijom hteo da promeni stanje u Evropi. Cilj te revolucije bio je uspostavljanje
moralnog i ljudskog, a ne drutvenog poretka.54 Pesnika revolucija je to mogla doneti,
ali je pesnik esto napadao kapitalizam koji je itna polja pretvarao u groblja a miris
cvea u smrad industrije55 ulazei u trag prave revolucije iako se od nje branio (... uasavam se takozvanih socijalnih revolucija koje se vode iskljuivo za tanjir supe vie ili
dva, umesto jednog pareta hleba...56). Agitujui i protiv istorijskog materijalizma i
protiv maina,57 Mici je sa svojom pesnikom revolucijom stizao do apstrakcije.
Gradei vladavinu duha spiritokratiju njegove buntovne pesme nisu same po sebi
bile opasnost ve njihov kontekst koji se sluajno ili namerno (?) uplitao u pravu revoluciju.58 Piui pisma iz progonstva Srbici, Miciev junak Barbarogenije bio je
51
52
53
54
55
56
57
Lj. Mici, Delo zenitizma, Zenit 8 (1921) 2.

LJ. Mici, Barbarogenije, 122, 144.
Ibid., 144.
...Dakle revolucija i ljudski poredak nije nita drugo do balkanizacija Evrope pod zastavom zenitizma;
Mici je kroz Barbarogenijeva usta opisao kako izgleda taj poredak: Narodi ive od poezije, zar ne, vi,
Srbi, pesnici svoje istorije?... Za vas ostale Balkance, postoji samo jedna civilizacija: civilizacija itnih
polja, cvea, pesama, mukih i vitekih borbi civilizacija junakih srca, a ne civilizacija banaka i fabrikih
gradilita. v. Lj. Mici, Barbarogenije, 5051
Ibid., 126.
Ibid., 114.
Ibid., 123124.
17
TOKOVI ISTORIJE
12/2004.
59
svestan tih pesama, ali je govorio da one niiju glavu nisu traile. Tako se u romanu
dolazi do mesta gde glavni junak treba da objasni razloge za svoje progonstvo, ali on
nije bio u stanju da to uini i zato se pitao: zar su pesme opasne i krive? Ako se na as
izostave pesme i Miciu i zenitistima pripie uklapanje u ruski trag i revoluciju na
osnovu mnogih podataka iz asopisa Zenit pojavljuje se dilema koju otvara Micievo
vrsto osporavanje komunizma. U romanu se to moe videti u osporavanju progresa u
susretu sa profesorom Beogradskog univerziteta,60 u poistoveivanju komunizma sa
faizmom,61 u zamerci Marksu i Lenjinu zbog toga to su teili svetskoj revoluciji i ne
znajui za srpske sovjete i zadruge,62 u protivljenju istorijskom materijalizmu,63 uostalom u odbrani protiv optubi ministra unutranjih poslova i ocira kraljeve garde koji
su ga nazivali komunistom i boljevikom.64 S druge strane Miciev odnos prema komunizmu se komplikuje ako se uzme u obzir tekst Zenitizam kroz prizmu marksizma objavljen u Zenitu broj 43 iz decembra 1926. godine, a potpisan pseudonimom dr
M. Rasinov. Poto je autorstvo lanka nerazjanjeno, stoga i prethodna dilema ostaje
nerazjanjena. Vrativi se na pesme, naroito na made in England koja postoji u Micievoj zbirci pesama Antievropa iz 1926. godine, kao i istoj pesmi u romanu koju on
pripisuje Barbarogeniju, dolazi se do objanjenja Barbarogenijevog progonstva sa
Avale, to jest Micievog progonstva iz Beograda. U odeljku romana koji nosi naslov
pomenute pesme, Mici je kao tuma pronaenog romana ispriao zato je Barbarogenije izgubio avalski presto.65 Micievo tumaenje vie je bilo objanjenje razloga
nemogunosti odlaska u Englesku koja se bojala njegovog varvarskog duha nego
priznanje da je njegova pesnika revolucija bila bliska proleterskoj revoluciji iako se iz
stihova pesme made in England 66 moglo zakljuiti upravo to.
Dakle, dilema poistoveivanja pesnike sa proleterskom revolucijom i dalje ostaje
delimino nerazjanjena. ini se da je u periodu izlaenja asopisa Zenit Mici bio
mnogo neoprezniji u odnosu prema proleterskoj revoluciji nego to je bio u svom
romanu. Ili je ta revolucija bila otkrila svoje pravo lice promenivi Micieve prve
58
59
60
61
62
63
64
65
66
18
Na primer, pesme made in England i O karavano balkanska iz zbirke Antievropa (Beograd 1926).
Ibid., 44.
Ibid., 98.
Ibid., 119.
Ibid., 123-124.
Ibid., 61, 77.
Ibid., 150.
O! Radnici, rudari, mornari!
Vi, proleteri i naslednici balkanske vendete
Zdravo!...uz zdravo jedno deje pitanje:
Zato vai uljevi nisu dijamanti ili dinamiti?
...
Noas je 5 miliona radnika urlalo
Sa grdnom psovkom na usnama
To je kroz pono uskoila varnica
u utrobu svetske pijavice Engleske.
Lj. Mici, Antievropa, Beograd 1926.
J. NIKOLI
utiske. Uostalom, u romanu je koristio svaku priliku da porekne bilo ta to je sa proleterskom revolucijom imalo veze. Kasnije, osvrui se na 20-te godine XX veka on je
preutkivao da je tada najkrupnija optuba protiv njega bila da je pozivao na revoluciju.67 Kako bilo, svaka od revolucija, pesnika i proleterska, pretendovala je da stvara
novu epohu, da menja svet. Moda se upravo u svom odnosu prema istoriji najvie i
pribliavaju. Jer, Mici je u svom romanu pisao o istorijskoj misiji srpstva sa Balkana i
o njenom svetioniku zenitizmu.68 Ali zenitizam nije hteo da stvara samo nacionalnu
istoriju kulture. S obzirom na to da je zenitizam trebalo da bude sveopta umetnost,
njenim apsolutnim poetkom negirala se itava kulturna istorija sa svim njenim
dostignuima. Novu kulturu je mogla da stvori samo zdrava snaga, u ovom sluaju
snaga balkanske rase i Barbarogenija koji je nosio zenitizam, koji je uzeo istoriju u svoje ruke. Miciev glavni lik je istoriju shvatio upravo kao spasilaku misiju. Na pitanje
ta je istorija, on je odgovarao: Istorija je samo stalni napor varvara da spasu i odre
ljudski rod.69 Ovom zenitistikom izjavom kulturna istorija je dobijala opti smisao, a
zenitistika misija istorijski.
Stvaranje Kraljevine SHS Ljubomir Mici nikada nije prihvatio, ak ni onda kada
se u liku francuskog putnika vratio u zemlju da pronae srpski roman za francuskog
itaoca jer je i tada pisao da plovi srpskim vodama Jadranskog mora.70 Posmatrajui
oima svetskog putnika Kraljevinu Jugoslaviju, on nije krio prezir prema ostacima
podanikog mentaliteta na jadranskoj obali koji nije shvatao veliinu srpskog napora u
sopstvenom osloboenju od austro-ugarske vlasti.71 Drava koju je on zvao Nova
Srbija, jugoslovenstvo je nosila kao politiki prizvuk mada je nacionalno trebalo da
bude srpska.72 Nova drava to nije bila i Mici je optuio za potpuno odsustvo nacionalne zionomije, bezlinost i bezizraajnost. Njen nacionalni duh video je zamenjenim svatarenjem, odnosno sakupljanjem sa svih strana sveta onoga za ta se mislilo da
je bilo evropsko. Krivce za takvo stanje Mici je pronaao najpre u Hrvatima smatrajui ih narodom podanikog mentaliteta, pogoenim kompleksom inferiornosti, a
zatim i meu onim Srbima i iz Srbije i iz Hrvatske koje je optuivao da su izdali srpske
grobove za sefove meunarodnih banaka pristavi da se ime Srbija zameni imenom
Kraljevina SHS/Jugoslavija. Predstavnici ovih krivaca personikovani su, delimino,
u podlikovima gazde Hipokrita (ocir kraljeve garde, ministar unutranjih poslova,
profesor univerziteta koji je zagovarao progres drave na reparacijama, pisac). Dakle,
politiari i inteligencija Kraljevine SHS optueni su za smrt srpske nacionalnosti koju
su rtvovali evropskom, mainskom progresu. Iz Micievih optubi postaje primetno
67
68
69
70
71
72
I. Suboti, Knjievnost, XXXVI, 78, 1981, 1483.

Da viem i traim: slobodu srpskoj misli u punom zamahu, slobodu geniju srpske nacije, slobodu istorijskoj misiji srpstva na itavoj teritoriji glupo nazvanoj jugoslovenskom, slobodu svetlosti njenog svetionika: zenitizmu! Lj. Mici, Barbarogenije, 109.
Ibid., 5.
Ibid., 6.
Ibid., 7.
19
TOKOVI ISTORIJE
12/2004.
njegovo ubeenje da je Kraljevina SHS bila evropska tvorevina, skrojena za potrebe

evropskog kapitalizma. Kao takva potpuno je bila suprotna dravi koju je on zamiljao.
Micieva zamiljena drava svih Srba Vena Srbija trebalo je da se prostire od
Alpa do Soluna.73 Zato to nije bila takva stvorena, krivicu je prebacivao i na kralja
Aleksandra Karaorevia. Mici je mogao kralju da oprosti svoje progonstvo, ali mu
nije mogao oprostiti greke prema srpskom narodu: izneveravanje Neznanog junaka,
autokratski karakter, loe politiare oko njega koji su ga zaveli na pogrean put inauguracije autokratskog reima.74 Optuujui kralja Aleksandra, Mici je branio srpske
politike partije za koje je pisao da su sve bile demokratske jer su bile izdanak revolucija i da i pored korupcije koja prati vlast i ratove, one za dravu nisu mogle da budu
opasnost. Ukidanje takvih srpskih partija za njega je predstavljalo samo izgovor za
svoenje srpskog naroda na ogranak nepostojee nacionalnosti. Meutim, Mici nije
imao nita lino protiv svog progonitelja, kralja Aleksandra. Pisao je da je od svih
kraljeva u Evropi, jedino poreklo kralja Aleksandra bilo narodno i revolucionarno i da
on sam nee biti antimonarhista sve dok srpska monarhija bude institucija naroda i za
narod. Dakle, on je, u duhu zenitizma kao pokreta za oveanstvo, odvojio politike
ideje i ambicije kralja Aleksandra od njegove linosti. Zenitizam je imao zadatak da
probudi umove i da ih prene sa puta srljanja u propast pa je tako bio usmeren i prema
ponaanju kralja Aleksandra. Ali, kralj Aleksandar i njegova politika nisu imali razumevanja za zenitistike poklike. Zenitistike pesme nisu traile glavu nijednog
kralja; meutim, pevane su u tonu koji se kraljevima nije mogao svideti.
Tvrdnja Ljubomira Micia da mu je srpstvo bilo jedino politiko ubeenje75 napred navedenim injenicama postaje izvesna. Ma koga da je napadao, srpstvo je uvek
branio i u realnim i u nerealnim76 okvirima. Politiku nijedne politike stranke nije podravao, jer nijedna nije odgovarala idejama zenitizma. Nije to ni mogla jer je, kako je
Mici mislio, svaka stranaka ideja bila osrednja i kratkog daha da bi mogla da nadivi
ideju o oveanstvu, to jest varvarski duh zenitizma. Ali zato je politika stranaka koje
nije podravao mogla da nazove zenitizam komunizmom i da ga se tako na najlaki
nain rei. Pa ipak, ideja ne moe biti unitena ako se zatvori ili progna njen stvaralac.
Dokaz je Miciev roman koji je nastao deset godina posle naputanja Srbije i koji je
odrazio sve ono to je i njegov asopis Zenit potrebu stvaranja nacionalne kulture i
sumrak liberalne Evrope i potrebu njenog preporoda.
Barbarogenije-decivilizator Ljubomira Micia je roman o jednoj ideji koja je nazvana zenitizam, koja je u osnovi sadrala promenu oveka i drutva meuratnog
razdoblja. Nain delovanja zenitizma bio je stvaranje nacionalne kulture koja je tre73
74
75
76
20
Ibid., 49, 109.

Ibid., 88.
Ibid., 106.
Mici je esto davao Srbima mitoloke osobine, ne samo smatrajui ih barbarogenijima, nego nalazei ih
recimo u Vendesima koji su osnovali Veneciju, piui da je Aleksandar Makedonski iji je vaspita bio Aristotel bio Srbin. Ibid., 74, 113.
J. NIKOLI
balo da izvri decivilizaciju Evrope tj. reformaciju njene posustale kulture izroene u
civilizaciju. Pojavljivanje zenitizma, koji je kao umetniki pravac stvarno postojao,
kao junaka romana lucidno je spajanje stvarnosti i knjievne kcije. Roman je bio
osmiljen kao manifest zenitizma u novom ruhu predstavljenom likovima - idejama
koji su imali zadatak da prenesu poruke osnovne ideje zenitizma i njegovog inspiratora
Ljubomira Micia.
Umetniki pokret zenitizam uklapao se u trend umetnikih pokreta meuratnog
razdoblja objedinjenih imenom avangarda.77 Zenitizam se kao avangardni pokret
suprotstavljao tradiciji, ratu, civilizaciji kapitalizma i, shodno tome, nasuprot postavljao humanizam i bolje drutvo. Bolje drutvo bilo je zamiljeno kao drutvo prosveenog duha, kao spiritokratija. Ljubomir Mici je hteo da stvori spiritokratiju uz pomo pesnike revolucije, to jest apstrakcije proete realnostima kojih nije bilo malo.
Njegov roman i njegove pesme otkrivali su stvarnost pokrivajui je metaforama i personikovanim likovima, a ponekad donosei je potpuno ogoljenu. Stvaranje novog,
umetnikog sveta kao sveta svih ljudi na zemlji bilo je ipak teko ostvariti pesmama
koje su konkretizaciju mogle nai u revoluciji i stoga je Mici sa svojom pobunom
hodao po opasnoj ivici izjednaavanja zenitizma i komunizma. Ipak, Micieve pesme i
tekstovi iz asopisa Zenit (19211926) i Miciev roman objavljen 1938. godine razlikuju se upravo u odnosu prema revoluciji. Doivevi zabranu asopisa i neprijatnosti
zbog teksta koji je izjednaavao zenitizam i komunizam Mici je u romanu koristio
svaku priliku da se uporno brani od revolucija za tanjir supe vie ili za dva umesto
jednog pareta hleba. ak je izbegao pominjanje sveoveka pretvarajui ga sasvim u
Barbarogenija i raskidajui vezu sa slovenskim prostorom. Ako je Mici i idealizovao
Istok i njegovu revoluciju, vreme tih ideala bilo je prolo jer je revolucija bila potpuno
otkrila svoje lice. Zenitizam je, zapravo, u romanu prikazan kao pokuaj stvaranja
nacionalne tj. srpske kulture koja bi inicirala promenu drutva i stvaranje novog
humanizma. Njegov glavni zadatak u ovoj misiji bio je spas Evrope od civilizacije koja
je bila progutala njenu kulturu. Ipak, Miciev svet fantazija isprepletan stvarnou
ostao je samo njegov svet u koji je tek ovoliko bilo mogue zaviriti a zenitizam jedna
knjievno-umetnika epizoda o ijoj originalnosti bi valjalo prosuditi.
77
Slinosti i razlike sa drugim avangardnim pokretima mogu biti predmet posebnog razmatranja. Za primer
navodimo poreenje sa futurizmom: kroz Barbarogenijevu pobunu, Mici je objasnio razlike izmeu ova
dva pokreta koje su bile nepremostive. Marinetijeve poeme nisu imale nieg od zenitistike, opteljudske
pobune protiv nepravdi. S obzirom na to da je bliskost futurista i faista bila izvesna i da je u njihovom meusobnom odnosu futurizam bio potinjen, Micieva optuba da je Marineti bio uvar u faistikom zatvoru
sasvim je osnovana. Razlike izmeu zenitizma i futurizma takoe su izvesne: generalno, zenitizam je na planu politike bio apstraktan, a futurizam konkretan. Sadrajnije, razlike su, i pored prividne slinosti, sasvim
uoljive. Najpre, Marineti je slavio rat kao jedinu higijenu sveta a Mici ga je prezirao elei da ga vie nikada ne bude. Zatim, Marineti je uzdizao mainu kao boanstvo religije Novoga a Mici Barbarogenija kao
boanstvo zenitizma. Marineti je eleo novo carstvo maine i velike industrije u vaskrsnutoj i obnovljenoj
Italiji a Mici spiritokratiju sa Balkana prenetu irom sveta. Futurizam je drutvo shvatao kao elitistiko u
pravom smislu te rei a za zenitizam su elita bili svi varvari sa Balkana...
21
TOKOVI ISTORIJE
12/2004.
Summary
The Ideas of the Zenithist Movement in the Serbian Culture

- Ljubomir Micic and his Novel Barbarogenius
Decivilizer
Ljubomir Micic, the founder and leader of Zenitizm, tried to resuscitate, by his
novel Barbarogenije decivilizator, the ideas of this avant-garde movement, which has
forbidden in 1926. Published in 1938, the novel has meaning a new Zenitizm manifest.
The characters that appear in novel are the ideas of Zenitizm by themselves. They
express scorn to the Kingdom of the Serbs, Croats, and Slovenians as well as to the
Europe. On their opinion, Europe shall be reforming because of permanent intellectual
decadency.
The reformation of European civilization, on Zenitizm opinion should start on
Balkan and an advocate of this process must be Barbarogenije. The goal would be illuminate society and new humanism. However, they were not able to ght for the new
society just with poems. Such kind of ideas made him very close to Marxism and
socialist revolution. This was the main cause to forbid Zenitizm and for Micic exile.
However, Micic did not give up from Zenitizm; the main evidence is his novel. Once
again he repeats Zenitizm ideas but this time, i.e. in his novel, with much more cautions concerning the Marxism and socialist revolution.
22
Mr Radina VUETI
UDK 069(497.11) 192/194"
MUZEJ KNEZA PAVLA IZLAZAK BEOGRADA

NA EVROPSKU KULTURNU SCENU
APSTRAKT: Meuratni period u Beogradu obeleile su ubrzana modernizacija i evropeizacija. Jedna od najznaajnijih institucija koja je doprinela
izlasku Beograda na evropsku kulturnu scenu bio je Muzej kneza Pavla. Spoj
nacionalne i evropske kulture nainio je od ovog muzeja znaajnu kotu na
mapi evropskih kulturnih institucija.
U prvim godinama posle Prvog svetskog rata, nekadanja prestonica patrijarhalne
Kraljevine Srbije, kao prestonica novostvorene multikulturalne, multietnike i multikonfesionalne drave, Kraljevine SHS, nastojala je da zauzme ravnopravno mesto meu evropskim prestonicama, modernizujui se i prihvatajui evropske modele ivota.
Po formiranju nove drave, politika dravnog centralizma namenila je Beogradu, uz
uobiajene prestonike obaveze, i posebnu ulogu u stvaranju jedinstvenog kulturnog
prostora. Iako je ta uloga podrazumevala brzu urbanizaciju i evropeizaciju, proces je, u
sudaru s realnou, tekao znatno sporije i skromnije nego u duhovnim ravnima. Beograd u to vreme, pie Mihajlo Petrov, jo nema stalnih izlobenih prostorija niti brojnije umetnike publike. Izlobe su retke i zavise od toga da li e se za njih nai mesta u
kojoj kolskoj sali, ili ak u hodniku.1 Tenje dravnog centralizma u oblasti kulture
bile su, dakle, i u tom periodu programski jasne i skoro dekretne, ali u raskoraku sa
stvarnou i materijalnim pretpostavkama za njihovu brzu i uspenu realizaciju.
Snano izraene pojedinane, grupne, pa i optedrutvene ambicije da glavni grad
Kraljevine SHS, uz razvijanje politikih i ekonomskih veza sa ostalim evropskim gradovima, aktivno uestvuje i u meunarodnom umetnikom ivotu sudarale su se sa
skoro nepremostivim preprekama. Bez utemeljenih ustanova i institucija kulture, to je
minimalan uslov da neka sredina ima uoljiv kulturni prol, a s malo izgleda da ih, u
nepovoljnim ekonomskim prilikama, brzo stekne, Beograd je, uprkos bujanju kulturnog ivota u sferama umetnikog stvaralatva i na nivou ideja i inicijativa, naroito
u prvim poratnim godinama, bio jo daleko od onoga emu je teio i to je, po stvaralakim potencijalima i politikim naumima vlasti, nameravao i mogao da postigne.
1
Predrag Markovi, Beograd i Evropa 19181941: evropski uticaji na proces modernizacije Beograda, Beograd 1992, 178.
23
TOKOVI ISTORIJE
12/2004.
Najvei nedostatak oseao se u nepostojanju muzejskih zgrada i izlobenih prostora. Ovaj nedostatak mogao je biti tumaen i sutinskim nerazumevanjem pojma
muzej, na ta je upozoravao Milan Kaanin: Nije tako davno vreme kad je i na strani ali kod nas naroito re muzej izazivala sliku neeg starog, van ivota i budila
seanje na ogromnu kuu u kojoj je natrpana zbunjujua koliina svakojakih neobinih
i obinih stvari. Taj utisak je dolazio i od neobavetenosti i od naina na koji su bili ureeni muzeji 19. veka.2 Problem nepostojanja muzeja i nerazumevanja znaaja institucije muzeja pratio je i problem nedostatka umetnike publike: Moe se u Beogradu
otvoriti bilo ija izloba, svaka se svri na isti nain: posetilaca bude malo, a kupaca
nimalo. Ceo na umetniki ivot kree se u tom paradoksu, da ima slikara i vajara koji
rade mnogo i dobro, a da nema ko da kupi njihove slike i skulpture. (...) Zato? (...)
Umetnost je za naeg oveka jo uvek neto nepotrebno, neto daleko i nevoljeno, gotovo nepojmljivo, emu on ne poklanja ni vremena, ni misli, ni novca. Za tu pojavu nije dovoljno objanjenje nerazvijena, mala sredina. Objanjenje je u nedovoljnom
umetnikom vaspitanju i u slaboj umetnikoj kulturi naeg sveta...3
U takvim okolnostima stvaranje jakog nacionalnog, a evropskog muzeja, bilo je
od presudnog znaaja za formiranje i prola (jugoslovenske) nacije i prola grada, pogotovo ako se ima u vidu da je osnovni zadatak svakog muzeja da prosveuje i vaspitava drutvo u umetnikom, naunom, drutvenom i kulturno-istorijskom smislu.
I tampa je, tokom dvadesetih i tridesetih godina, esto pokretala sve akutnije pitanje muzejske zgrade i stalnog galerijskog prostora u Beogradu, naglaavajui da je
za poslednjih nekoliko godina Beograd stekao raskoan Narodni univerzitet, Univerzitetsku biblioteku, Umetniki paviljon, Ratniki dom, niz bankarskih palata, samo
je jo Narodni muzej priguen u teskobnoj graevini,4 i istiui da svi vei svetski
gradovi u kojima je umetniki ivot razvijen, imaju svoje naroite paviljone za izlobe,
pa ih imaju i Zagreb i Ljubljana. Samo Beograd nema svoga paviljona.5 Bavei se
pitanjem muzejske zgrade i stalnog galerijskog prostora, tampa jeste lamentirala nad
postojeim prilikama, uvlaei u sfere kulture i neke politike note (isticanje boljih
prilika u Zagrebu i Ljubljani nego u Beogradu), ali je i animirala najiru javnost u pozitivnom smeru.
Inicijative i angaman pojedinaca i grupa, delovanje tampe, saniranje ekonomskih i drugih posledica rata, viestruko okretanje ka Evropi, traganje za stalnim potvrdama prednosti jugoslovenstva, kojih je najvie bilo u kulturi, i postepeno stvaranje
umetnike publike uinili su da se okolnosti ipak menjaju.
U relativno kratkom roku, Beograd je, pored Umetnikog paviljona Cvijeta
Zuzori, dobio i Muzej savremene umetnosti, smeten u Konaku kneginje Ljubice,
koji je, posle realizacije odluke kralja Aleksandra iz 1933. godine da se Novi dvor
2
3
4
5
24
M. Kaanin, Umetnike kritike, Beograd 1968, 257.

Isto, 30.
Politika, 6. novembar 1932.
Politika, 15. jul 1924.
R. VUETI
Muzej kneza Pavla izlazak Beograda na evropsku kulturnu scenu
ustupi za muzej i spajanja sa kolekcijom Historijsko-umetnikog muzeja, prerastao u

Muzej kneza Pavla.
Glavna muzejska i izlobena institucija, Narodni muzej, uao je u period posle
Prvog svetskog rata sa mnogo i optih i specinih problema koje je nosilo poratno
vreme. U tekim godinama za Srbiju, muzej je delio sudbinu naroda; prolazio je kroz
ratne nedae, imao gubitke, borio se za sopstvenu armaciju. Pored ovih problema,
izazvanih ratnim stradanjima, postojao je i permanentan problem nedostatka odgovarajue zgrade. U Prvom svetskom ratu oteena je zgrada na Studentskom trgu, koja je
kasnije ustupljena Univerzitetu, a deo zbirke koji se pod okupacijom nalazio u zgradi
Ministarstva privrede bio je opljakan. U prvim posleratnim godinama tragalo se za
reenjem i tek 1922. za Muzej je iznajmljena zgrada u ulici Kneza Miloa 58, u porodinoj kui politiara Rae Miloevia, u kojoj je mogao da bude izloen samo manji
broj eksponata. O potrebi Beograana za muzejom svedoi injenica da je za prvih etrdeset dana po otvaranju u novim uslovima (decembar 1922februar 1923), iako u
neadekvatnoj zgradi, Narodni muzej posetilo 1380 osoba.6
Uviajui dalekosene probleme sa nesagledivim posledicama koje je nosio status
tadanjeg Narodnog muzeja, Milan Kaanin je jo 1926. pisao: U celoj Srbiji postoji
samo jedan muzej, u Beogradu, pa i taj jedan nema zgrade, ni podesnih dvorana, ni
kataloga. Omladina se vodi u muzej retko i nesistematski, i njoj se onde ne dre predavanja. Bez preterivanja se moe rei da se umetnikom vaspitanju omladine ne poklanja nikakva, ni najmanja panja. A to se u mladosti ne zavoli, posle se teko
zavoli.7
Pored delatnosti Narodnog muzeja (od 1930. nosi naziv Historijsko-umetniki
muzej), koji je radio u prilino neregularnim uslovima, i delovanja Udruenja Cvijeta
Zuzori, znaajan pomak u kulturnom ivotu Beograda napravljen je osnivanjem
Muzeja savremene umetnosti. Ovaj Muzej bio je smeten u Konaku kneginje Ljubice,
u Bogojavljenskoj ulici 14. Konak je podignut 1838. i predstavljao je reprezentativnu
zgradu iz doba kneza Miloa, sa originalnom fasadom, osvetljenim prostorijama, monumentalnim holovima sa stubovima od hrastovine, amamom, odacima, dolapima...
On je, dakle, nosio i raskono pokazivao obeleja dragocenog objekta odreene
namene i odreene epohe, ali ne i obeleja i funkcionalnost modernog muzejskog
prostora. Iako je za ovu priliku renoviran, Konak je, uprkos novoj funkciji s proevropskim dimenzijama, ostao reprezent balkanskog neimarstva.
Osnivanje Muzeja savremene umetnosti bilo je, pre svega, vezano za linost
kneza Pavla Karaorevia. Pismo o njegovom osnivanju upueno je iz Kancelarije
kralja Aleksandra Karaorevia ministru prosvete, 25. februara 1926: Nj. Kr.
Visoanstvo Knez Pavle prikupio je dosta slika uvenijih stranih umetnika poev od
19. v. pa na ovamo i podneo Nj. V. Kralju predlog da se za te slike i ostale koje e prikupiti odredi podesna kua, koja bi samim tim postala muzej, te bi se u nju mogli sta6
7
V. Popovi, N. Jevremovi, Narodni muzej u Beogradu 18441994, Beograd 1994, 21.

M. Kaanin, Umetnike kritike, 30.
25
TOKOVI ISTORIJE
12/2004.
viti neki predmeti, bilo slike bilo skulpture iz Narodnog muzeja, umetnikog odeljenja
i inae, ali pazei pri tom da se tom novom muzeju ouva isto umetniki i moderni
karakter. Izveten o ovoj ideji gospodin Ministar nansija sloio se da bi dravna zgrada u Bogojavljenskoj ulici, gde je smetena kola gluvo-neme dece, bila najpodesnija
za ovu svrhu.8 Ovo pismo zavedeno je u Arhivi Ministarstva prosvete 2. marta 1926, a
Pravila o ureenju Muzeja doneta su 3. januara 1928.9
Muzej savremene umetnosti sveano je otvoren 23. jula 1929.10 Osnovu Muzeja
inila je privatna zbirka, poklon kneza Pavla, upotpunjena poklonima darodavaca i
otkupima dravnih institucija. O znaaju Muzeja savremene umetnosti i Muzeja kneza
Pavla i ulozi samog kneza Pavla u njihovom nastanku i delovanju pisao je i njegov tadanji biograf Ivan Kvesi: Jo 1927. knez Pavle osnovao je Muzej savremene umetnosti tako rei iz nita, a, postepeno, svojim bogatim poklonima, kao i po kojim skromnim doprinosom iz naroda, Nj. Kralj. Vis. Knez Pavle je za neznano vreme od sedam
godina, stvorio uglednu galeriju moderne evropske umetnosti u kojoj naa domaa,
jugoslovenska umetnost ini iv i nepostidan deo (kurziv R.V.). Tu zbirku Nj. Kr. Vis.
Knez Pavle sjedinio je sa zbirkama dosadanjeg Narodnog Muzeja. Svojim estetskonaunim duhom sreivanja, odabiranja i isticanja, on je udario glavnu osnovu ovom
velikom Muzeju, a naroito probiranjem i sreivanjem na principima istinske muzeologije.11 I ovaj citat jedan je od pokazatelja opte elje da se jugoslovenska umetnost,
kao i jugoslovenska drava, smatraju sutinskim delom Evrope kojoj se teilo, i kojoj
se pripadalo.
Na elju kneza Pavla za stvaranjem velikog muzeja dodatno su, svakako, uticali
sumorna beogradska stvarnost i teak poloaj ljudi istinski okrenutih umetnosti i kulturi, o emu svedoi njegovo pismo od 17. marta 1935. upueno uvenom istoriaru
umetnosti Bernardu Berensonu: Ne mislim da bi elja za posedovanjem slika bila tako velika ako bih iveo u velikom centru sa nim muzejima, ali u gradu kao to je ovaj,
u kome su udi istorije unitile svaki ostatak tradicije, ovek ponekad prosto umire za
lepotom koju je stvorila ljudska ruka.12
Uoi otvaranja Muzeja savremene umetnosti, i tampa je naglaavala ulogu kneza
Pavla u njegovom osnivanju, nazivajui muzej ve tada, Muzejem kneza Pavla, i podvlaei presudan doprinos kneza Pavla formiranju njegove kolekcije (u muzeju e se
nai oko 70 slika, lina svojina kneza Pavla).13 Poznato je bilo da je knez Pavle u svojoj privatnoj kolekciji imao veliki broj umetnikih dela svetske vrednosti. U napisu iz
Politike navodi se da je jedan od bisera njegove kolekcije svakako inio El Grekov
Laookon, koji je pre toga dugo bio izloen u Nacionalnoj galeriji u Londonu, a pored
8
9
10
11
12
13
26
ASCG, 66-643-1068.
Irina Suboti, Milan Kaanin, Evropska umetnost i asopis, Umetniki pregled, Zbornik Narodnog
muzeja, XVI/2, Beograd 1997,100.
Politika, 23. jul 1929.
Ivan Kvesi, Nj.Kr.Vis. Knez-namesnik Pavle, Beograd 1936, 18.
Nil Balfur, Sali Mekej, Knez Pavle Karaorevi, Beograd 1990, 74.
Politika, 4. novembar 1928.
R. VUETI
ovog remek-dela, njegovu kolekciju popunjavala su i dela Rubensa, Brojgela, Pusena,

Ticijana, Gensboroa... Veliki deo kolekcije savremenih stranih i jugoslovenskih umetnika knez Pavle poklonio je prestonikom muzeju, te je tampa naglaavala da je zbog
njegovog velikog interesovanja za muzej i angaovanja oko muzeja, prirodno da prestoniki muzej dobije ime svoga ne samo Protektora, ve i Stvaraoca i da se zove
Muzej Kneza Pavla.14
Knez Pavle Karaorevi je, pored mecenatske uloge i darivanja dela svoje kolekcije narodu, odigrao kljunu ulogu u formiranju Muzeja savremene umetnosti i Muzeja
kneza Pavla, pre svega kao pravi poznavalac umetnosti i vrstan savetnik Milana Kaanina, inicijator mnogih likovnih dogaanja, ovek do ijeg se suda u umetnosti dralo i
u evropskim umetnikim krugovima. Ono to je svakako udarilo peat njegovom obrazovanju bio je odlazak na studije u Oksford, gde je na Christ Church College pohaao
studije istorije, lozoje, umetnosti i muzike i stekao zvanje Master of Arts. Ovaj oksfordski ak, pasionirani kolekcionar, linost potpuno odreenog i prenjenog ukusa,
steenog ne samo itanjem i sluanjem, nego i stalnim poseivanjem svih evropskih
galerija i izloaba, imao je tu nesreu da se naao pred komplikovanim i velikim zadacima koje mu je postavilo vreme u kome je iveo. U vreme kriza, proeto unutranjim sukobima i najavom bure koja je pretila celoj Evropi, na elu Kraljevine Jugoslavije, kao namesnik, naao se Knez Pavle, umetnika dua.15
Osvetljavajui estetske poglede i ukus kneza Pavla, Ivan Kvesi istie njegovo
naroito interesovanje za italijansku renesansu i za primenjenu umetnost, pre svega za
porculan. Isti biograf navodi i da je knez Pavle lino vrio raspored i izbor umetnikih
dela u Muzeju i dodaje: Frankol i anglol u umetnosti, Knez Pavle je uinio Svoj
Muzej izrazom Svoje line umetnike kulture.16 Kako to dobro primeuje Irina Suboti, njegov ukus je bio pokazatelj vladajueg ukusa edvardijanskog vremena i drutva,
koji je, tek zajedno sa spremnou Milana Kaanina da muzejske kolekcije dopuni
delima moderne umetnosti, doveo do stvaranja istinski modernog i evropskog muzeja.17
Koliko je visoko bila cenjena linost kneza Pavla kao oveka koji ima svestrano
razumevanje za umetnost uopte, najupeatljivije pokazuje injenica da je bio izabran
za prvog lana poasnog komiteta u Parizu u Gazette des beaux arts18 i da je taj izbor
naiao na lep prijem i u evropskoj javnosti. U berlinskom asopisu Weltkunst je, recimo, naglaeno: U svakom sluaju, moe se smatrati znaajna kulturno-istorijska
pojava da knez jedne zemlje koja u istorijsko-umetnikom pogledu, od srednjeg veka
do novijeg doba nije imala vodeu ulogu u razvoju evropske umetnosti iz svoje sopstvene inicijative, ulaui sve svoje moi i svojim linim, evropskim ukusom, stvara za
14
15
16
17
18
ASCG, 38-593-764, Politika, 15. januar 1936.

Ivan Kvesi, Nj.Kr.Vis. Knez-namesnik Pavle, 12.
Isto, 16.
I. Suboti, Milan Kaanin, n.d., 101.
Vreme, 16. januar 1936.
27
TOKOVI ISTORIJE
12/2004.
svoj narod jednu zbirku umetnikih dela iji znaaj i danas prelazi nacionalne granice
(...) Knez Pavle od Jugoslavije, dao je svom narodu, dao je Beogradu jedan muzej koji
ve danas ima evropski rang, ba po svojoj meavini privatnog i muzejskog (...) Na taj
nain Knez Namesnik ostvario je u ovom muzeju tano tvrenje da i balkanske zemlje
imaju da ispune svoju evropsku misiju. (kurziv R.V.)19 Stav asopisa Weltkunst o evropskoj misiji balkanskih zemalja jedan je od prvih takvih javno formulisanih stavova
u periodu posle Prvog svetskog rata i bio je, ve tada, otvoren signal Evrope da na
Balkan ne gleda samo kao na bure baruta, ve da eli da ga integrie u svoje tokove.
Pored kneza Pavla Karaorevia, na prol oba muzeja (Muzeja savremene umetnosti i Muzeja kneza Pavla) najsnanije je uticao Milan Kaanin, koji je ukazom od 11.
aprila 1935. postavljen za direktora Muzeja kneza Pavla. To postavljenje podstaklo je
Todora Manojlovia da ukae na to kako mlae kulturne snage mogu da doprinesu
razvoju kulturnog ivota, upuujui na preuzimanje ovog modela i u drugim kulturnim
ustanovama koje veinom, ame jo pod olovnim pritiskom jedne zadrte i jalove gerontokratije.20
Muzej savremene umetnosti bio je koncipiran tako da su centralni deo inila dela
jugoslovenskih umetnika, meu kojima je dominiralo 45 skulptura Ivana Metrovia
(svi fragmenti Vidovdanskog hrama bili su sakupljeni na jednom mestu).21 Pored skulptura Metrovia, na prvom spratu nalazile su se i skulpture ora Jovanovia, Simeona Roksandia, Tome Rosandia, Petra Palaviinija, Sretena Stojanovia i Frana Krinia. Prizemlje muzeja bilo je rezervisano sa jugoslovenske slikare druge polovine 19.
veka (Novak Radoni, Steva Todorovi, ore Krsti, Paja Jovanovi, Stevan Aleksi,
Vlaho Bukovac...), impresioniste (Grohar, Jakopi, Vesel, Milievi, Nadeda Petrovi, Milan Milovanovi, Beta Vukanovi, Dragomir Glii...) i predstavnike modernog
slikarstva (Branko Popovi, Petar Dobrovi, Jovan Bijeli, Marino Tartalja, Veljko
Stanojevi, ivorad Nastasijevi, Ivan Radovi, Zora Petrovi, Sava umanovi,
Milivoj Uzelac, Moa Pijade, Vilko Gecan, Ignjat Job, Vasa Pomoriac). Mada je samo
detalj, injenica da se u postavci modernog slikarstva nalazilo i delo izrazitog, poznatog, proganjanog i tada ve osuivanog komuniste Moe Pijade ukazuje na istinsku
i autentinu apsolutizaciju estetskog u odreivanju prola Muzeja savremene umetnosti, i to upravo u godinama posle zavoenja estojanuarske diktature, kada je upliv
politike u sve oblasti, ivota bio u punom zamahu. Na spratu su se nalazila dela
engleskih, francuskih, holandskih, ruskih, italijanskih i rumunskih majstora.22
Najvei znaaj ovog muzeja bio je upravo u tome to je prvi put pruio priliku Beograanima da u svom gradu, u prestonici, stalno imaju pred sobom predstavnike savremenog domaeg i evropskog slikarstva.
19
20
21
22
28
Politika, 22. jun 1939.

Todor Manojlovi, Znaaj Muzeja Kneza Pavla, BON, br. 2, februar 1936, 182.
Sve Metrovieve skulpture su u zgradu Konaka kneginje Ljubice prenete iz Narodnog muzeja jo 1927 u
njihovom postavljanju 1928. uestvovao je i sam Metrovi.
Milan Kaanin, Umetnike kritike, 140142.
R. VUETI
Uz dobru startnu osnovu Muzej savremene umetnosti stalno je i briljivo dopunjavao svoju kolekciju sredinom 1929. godine, 26 francuskih umetnika poklonilo je
Muzeju 40 svojih radova.23 U januaru 1930, inicijativom jugoslovenskog poslanstva u
Parizu, Muzej je dobio priliku da otvori francusko odeljenje, koje je trebalo da ine 8
skulptura, 22 ulja i 24 gravire.24 Sledee, 1931. godine, Muzej je zauzimanjem Nj.V.
Kneza Pavla dobio sliku Posle kupanja, Edgara Dega, a sa izlobe nemake savremene umetnosti knez Pavle je za Muzej otkupio sliku Seanje na bal Lovisa Korinta i
Mrtvu prirodu Karla Hofera.25 Iste godine, na svean nain u Muzeju je otvorena Holandska sekcija, koju su inile 42 slike holandskih majstora.26
Prema podacima iz septembra 1932, u Muzeju savremene umetnosti se nalazilo
550 slika, od kojih je polovina bila domaih autora, to je omoguavalo posetiocima ne
samo da registruju ve i da porede domae savremene umetnike i reprezentativne predstavnike modernog evropskog slikarstva.27
Formiranje jednog ovakvog muzeja nuno je dovelo i do porasta broja posetilaca.
Iz izvetaja o radu iz 1930. vidi se da je za nepunu godinu dana kroz Muzej prolo
15.000 posetilaca, a sledee godine tampa belei da je za prve dve godine Muzej obilo vie od 30000 posetilaca.28 U periodu u kome se tek formirala prava i zahtevna beogradska umetnika publika, za prve tri godine rada Muzeja savremene umetnosti kroz
njega je prolo oko 40.000 Beograana i gostiju glavnog grada.
I drava je dosta uinila za umetnost u dvadesetim i tridesetim godinama. Ministarstvo prosvete je otkupilo vie stotina umetnikih dela, ija je materijalna vrednost
iznosila nekoliko miliona dinara. Ve tada, Milan Kaanin je radio na stvaranju jake
kolekcije, to se vidi iz njegovog pisma ministru prosvete: Uz radove svih najboljih
jugoslovenskih umetnika, muzej ima i kolekciju inostranih, meu kojima se istie
zbirka engleskih i ruskih slikara. Ono ega muzej nema to su dela francuskih umetnika, a oni danas, neosporno, nose prvenstvo u svetu.... Tom prilikom Kaanin je
traio 120-150.000 franaka za nabavku umetnikih dela, a dobio 90.000, to svedoi o
spremnosti Ministarstva prosvete da pomogne jednu agilnu kulturnu instituciju.29 Od
velikog je znaaja to su, tokom celog svog postojanja, i Muzej savremene umetnosti i
Muzej kneza Pavla nailazili na razumevanje i nansijsku podrku drave za upotpunjavanje svojih kolekcija.
Vremenom su sa ambicijama idejnih tvoraca muzeja rasle i dravne ambicije, to
se vidi iz izvetaja Opteg odeljenja Ministarstva prosvete iz jula 1931: Podizanjem
muzejskih zgrada omoguile bi se stalne izlobe svih objekata, koji bi zaista dostojno
prikazali nau dravu i koji bi bili verno ogledalo narodne kulture, jer dobro ureeni
23
24
25
26
27
28
29
Lj. Dimi, Kulturna politika Kraljevine Jugoslavije 19181941, III, Beograd 1997, 200.
Politika, 10. januar 1930.
ASCG, 38-593-764.
Vreme, 3. oktobar 1931.
ASCG, 38-593-764, Politika, 7. septembar 1932.
Politika, 9. avgust 1931.
ASCG, 66-321-540.
29
TOKOVI ISTORIJE
12/2004.
muzeji su najvaniji uslov i najvra podloga za razvoj narodne umetnosti. Mi nismo

vie ni mala zemlja, niti nepoznat narod (kurziv R.V.). Stranci pokazuju veliko interesovanje za nas, poseuju u velikom broju nau zemlju, te bi im trebalo valjano pokazati, u samoj zemlji, ta sve ona ima.30 Upravo iz ovog izvetaja nasluuje se potreba nekada male zemlje i nepoznatog naroda da izae na evropsku kulturnu scenu.
Kako je vremenom zgrada Muzeja savremene umetnosti postala mala, a Historijsko-umetniki muzej plaao veliku kiriju u privatnoj, nepodesnoj kui za prestoniki muzej, otvorilo se pitanje podizanja nove zgrade za muzejske potrebe. Zbog
loe ekonomske situacije nije bilo mogue graditi novu zgradu, iako su to bile prvobitne ambicije, te je Aleksandar Karaorevi 1933. odluio da daruje narodu zgradu
Novog dvora za potrebe prestonikog muzeja.
Darovanjem Novog dvora Beogradu, kralj Aleksandar je stvorio mogunost za
izuavanje nacionalnog blaga, a knez Pavle mu je, zajedno sa Milanom Kaaninom,
dao savremenu i evropsku dimenziju. Ovim darivanjem kraljevskog dvora i kolekcije vladara vladajue dinastije, Muzej kneza Pavla je moda trebalo da sledi primer
Luvra, s ijim osnivanjem su javni muzeji postali jedan od sinonima monih drava.
Posle Francuske revolucije Luvr je bio primer prerastanja kraljevske kolekcije u javni,
nacionalni muzej.31 Primer Luvra je ubrzo postao arhetip evropskih javnih muzeja
mnoge kraljevske kolekcije su ule u javne kolekcije i postale temelj javnih muzeja
(muzeji u Drezdenu, Beu, Madridu, Napulju, Milanu, Amsterdamu) i kakva god da
im je bila forma, do polovine 19. veka skoro svaka velika zapadnoevropska prestonica
imala je jednu takvu instituciju.32
Radovi na prepravci zgrade Novog dvora trajali su od juna 1934. do kraja 1935.
godine. Kua je bila nasleena kao dvor i kraljevske odaje trebalo je preudesiti koliko
su to zahtevale potrebe i principi savremene muzeologije. Tokom radova, nov muzej
suoio se i sa mnogim tehnikim problemima koji su produili sreivanje i postavljanje zbirke trebalo je naruiti preko sto vitrina, popraviti ili restaurisati nekoliko
stotina ramova za slike i izraditi nekoliko hiljada natpisa za izlobene predmete.33 Jo
pre nego to je adaptacija zgrade okonana, pristupilo se useljavanju i rasporeivanju
materijala. Obrisi budue postavke videli su se ve u novembru 1934, kada su u zgradu
useljeni predmeti iz Historijsko-umetnikog muzeja, kome je otkazana kirija u zgradi
u Ulici kneza Miloa, i kada su u prizemlje zgrade smeteni praistorijski, antiki i srednjovekovni objekti. Na prvom spratu predviene su bile prostorije za galeriju istorijskih portreta i sobe istorijskih linosti iz prve polovine 19. veka i za slike iz nacionalne
30
31
32
33
30
ASCG, 66-381-618.
Francuska revolucionarna vlada je nacionalizovala 1793. kraljevsku umetniku kolekciju i proglasila Luvr
javnom institucijom. Transformacija palate (dvora) u javno dobro dostupno svima, uinila je da muzej bude
i demonstracija moi drave i obaveze drave da svim graanima umetnost uini dostupnom.
C. Duncan, From Princely Gallery to Public Art Museum, Representing the Nation: A Reader. Histories,
Heritage and Museums, 314.
R. VUETI
istorije, kao i za slike i skulpture 19. veka, dok je drugi sprat bio predvien za dela savremene umetnosti.34
Za vreme adaptiranja Novog dvora, muzeju su sa mnogih strana stizali dragoceni
pokloni, naroito iz oblasti savremenog slikarstva. Knez Pavle je poklonio sve slike i
skulpture koje je otkupio na Prolenoj izlobi u maju 1935. Dobijen je jedan pejza
Derena i dve slike engleskog slikara Sikerta. Lini prijatelj kneza Pavla, pariski lekar
or Vio, jedan od uvenih pariskih kolekcionara, poklonio je jednu Gogenovu
Tahianku, a gospoa ester-Biti iz Londona poklonila je Stirovu sliku. Meu poklonima muzeju nala se i jedna Renoarova slika, a u muzeju se ve nalazila zbirka od
dvadesetak najboljih belgijskih slikara, takoe dar muzeju.35
Dan otvaranja Muzeja kneza Pavla, 18. januar 1936, ostao je zabeleen kao znaajan datum u kulturnoj istoriji Beograda i Kraljevine Jugoslavije. Kako je pisao Todor
Manojlovi, Dobili smo, najzad, jedan muzej evropskog stila (kurziv R.V.), u kome su
sa ljubavlju, otmenim ukusom i u jednom do sada jo nevienom obilju sabrani spomenici i svedoanstva nae istorije i nae kulture, jedan pravi reprezentativni muzej
nae zemlje koji, u jednom uglednom, bogatom i raznolikom nizu umetnikih dela i
istorijskih starina, prua jednu veoma ivu i impozantnu sliku, evokaciju vekovnog
kulturnog i umetniko-stvaralakog podviga nae nacije, kao i njenih raznih pretea iz
antikog, pa sve do preistorijskog, odnosno, preistorijskih doba iji nam tmuri ostatci
predoavaju, ili barem nagovetavaju, one drevne temelje, na kojima je, kasnije, na
narod uzeo da gradi dalje.36
in otvaranja Muzeja kneza Pavla bio je svean, uz prisustvo kraljevskih namesnika, Vlade, predstavnika Narodne skuptine, diplomatskog kora, izaslanika kulturnih ustanova i drutava, novinara i vie od 200 uglednih zvanica iz sveta umetnosti i
nauke... O broju zvanica svedoi i injenica da su one itav sat pre sveanosti poele da
pristiu na prvi sprat muzeja, gde je, u holu s galerijom ustanika i kulturnih pregalaca
Srbije devetnaestog veka, trebalo da se izvri sveani in otvaranja.37
Pozdravne govore, u velikom holu ispred Karaoreve sobe, odrali su ministar
prosvete Dobrivoje Stoovi i idejni tvorac muzeja, knez Pavle. U svom govoru, knez
Pavle je naglasio: Nadam se da e Beograani sa ponosom i pijetetom posmatrati relikvije nae teke istorije i iz njih crpeti ljubav, tradicije i nauk za budunost. Svaka
34
35
36
37
M. Kaanin, Muzej kneza Pavla, Jugoslovenski istoriski asopis, god. II, sv. 1-4, LjubljanaZagrebBeograd 1936, 422.
Todor Manojlovi, n. d., 181.
tampa je gledala da spiskom zvanica ukae na znaaj otvaranja Muzeja kneza Pavla. Meu prisutnima su
bili naelnik Glavnog generaltaba general Ljubomir Mari, komandant Beograda general Vojislav Tomi,
guverner kralja Petra II Jeremija Tomi, poasni autant Nj.V. kralja general Milan Jemeni, predsednik
Optine g. Vlada Ili, upravnik grada Beograda g. Milan Aimovi, pomonik ministra inostranih poslova g.
Vladislav Martinac, pomonik ministra prosvete g. oka Kovaevi, predsednik SKA dr Bogdan Gavrilovi, rektor Univerziteta dr Vladimir orovi, umetnici Ljuba Ivanovi, Toma Rosandi, ore Jovanovi,
Sreten Stojanovi, Branislav Nui, Milan Raki, Veljko Petrovi, Isidora Sekuli, Milan Grol... a sveanosti su prisustvovali i predstavnici muzeja iz Beograda, Zagreba, Ljubljane, Splita, Skoplja, Cetinja i
Maribora.
31
TOKOVI ISTORIJE
12/2004.
stopa je bila krvlju natopljena, i naa je dunost da se setimo gigantskih napora koji je
sada krunisan uspehom. Na nama je da to veliko i krasno delo sauvamo. Retki ostaci
naih prvih i slavnih nacionalnih neimara Nemanjia nalaze se u prizemlju. Na prvom
spratu samo jedna otvorena vrata odvajaju Karaorevu sobu od Miloeve napore
jedne i druge dinastije za dobro i veliinu Otadbine. Drugi sprat je posveen modernoj umetnosti, i ja se nadam da e koristiti naim mladim umetnicima kod kojih nalazimo na toliko dara.38 Zemlje u razvoju i usponu esto podvlae znaaj muzeja kao
sredstva irenja i formiranja nacionalne svesti i nacionalne kulture, ali je knez Pavle
ovde otiao i korak dalje, pozivajui se na dravni kontinuitet od Nemanjia, preko
Obrenovia i Karaorevia, uz logian sled koji, u sluaju Muzeja kneza Pavla, preko
moderne umetnosti vodi u modernu Evropu. Po zavretku govora, knez-namesnik je,
zajedno sa kraljevskim namesnicima, uao prvo u Karaorevu salu, pred kojom je
stajao i za vreme sveanosti, odakle je uao u salu Obrenovia, ukazujui, jasno a dostojanstveno, na znaaj obe dinastije za razvoj srpske, a potom i jugoslovenske drave.39
Da je otvaranje ovog muzeja zapaeno i u Evropi, svedoi pisanje vodeih svetskih medija La Rpublique, Le Figaro, Le Temps, Weltkunst... Iako su ovi mediji
prvenstveno naglaavali ulogu kneza-namesnika u poduhvatu, vidno su isticali i kvalitet muzejskih eksponata i njihovu modernistiku i evropsku usmerenost.
U nedostatku tampanog kataloga u trenutku otvaranja Muzeja, Politika je dala
detaljan opis postavke: Kada se sa ulice Kralja Milana ue kroz veliku kapiju Novog
Dvora, ve u dvoritu se nailazi na zbirku kamenih spomenika, najvie iz grkog i rimskog vremena, sa podruja nae Kraljevine. ... U samom prizemlju, u holu, odmah se
sree arhitektonska plastika u mramoru, koja potie iz Stobija, naeg najveeg arheolokog nalazita. ... U dvoranama prizemlja nalaze se skupljene sve arheoloke zbirke
iz praistorije, grkog i rimskog doba, Vizantije i srpskog srednjeg veka, i to skupljene
iskljuivo na naoj teritoriji.40 Zanimljiv je, u stvaranju stalne postavke, bio i odnos
prema novijoj nacionalnoj istoriji na prvom spratu bila su izloena dela slikara iz 18.
i poetka 19. veka. Iako su mnogi predmeti, naroito oni smeteni na prvom spratu, inili postavku Historijsko-umetnikog muzeja, tek su otvaranjem Muzeja kneza Pavla
plasirani na nov nain, dobili, kako je pisao Todor Manojlovi, ar novosti i nevienog i tu su se inili efektnije, interesantnije i lepe no nekada.41 U centralnoj dvorani na prvom spratu, sauvani su istorijski predmeti vezani za dinastiju Karaorevia
Karaorev portret, njegovo odelo, oruje, portret njegove ene Jelene i jo nekoliko
slika i objekata vezanih za potonje lanove dinastije. Iz ove dvorane, kroz odaju Obrenovia, dolazilo se u reprezentativnu istorijsku dvoranu, sa slikama Krunisanje cara
Duana Paje Jovanovia i Odlazak Rastka Nemanjia u manastir Steve Todorovia,
gde su se uvali kruna, plat i ostali krunidbeni znaci kralja Petra I Karaorevia. Iza
38
39
40
41
32

Isto.
R. VUETI
ovih dvorana nalazila se soba Vuka Karadia, sa nekoliko njegovih i porodinih portreta i drugih kunih predmeta. Na ovom spratu nalazile su se jo i dvorane u kojima su
bili predstavljeni jugoslovenski slikari s poetka 20. veka.42 Ovaj sprat je, zapravo,
predstavljao osnovu nacionalne umetnosti, koju je tek trebalo staviti u evropski okvir,
to je uinjeno na drugom spratu.
Drugi, moderni i evropski sprat Muzeja, bio je, po svedoenju Milana Kaanina, naroita tvorevina kneza Pavla tu se nalazila ugledna i bogata galerija domaih i
svetskih savremenih likovnih umetnika. U prostranom vestibilu postavljeni su najbolji i najsnaniji radovi Ivana Metrovia: kipovi za Vidovdanski hram i iz Kosovske
epopeje, a sa njima i skulpture Tome Rosandia i drugih jugoslovenskih savremenih
vajara. Dominacija Metrovievih skulptura bila je dokaz o jugoslovenskoj orijentaciji
Muzeja, jer je Metrovi, najautentiniji jugoslovenski umetnik, predstavljao jedan od
simbola raanja nove jugoslovenske drave. Meutim, kao to je centralni prostor na
drugom spratu Muzeja, posveen Metroviu, bio dokaz uspona jugoslovenstva, tako
je i njegovo odsustvo sa otvaranja ukazivalo na moguu sudbinu jugoslovenske drave
i bilo je upeatljiv primer uspona i pada jedne ideje. U ostalim dvoranama bile su smetene kolekcije domaih i stranih slikara, za koje je zabeleeno da bi mogle da slue na
diku i ponos ma kojoj velikoj evropskoj galeriji.43 I po ocenama Milana Kaanina,
Jugoslovenska zbirka Muzeja kneza Pavla bila je najpotpunija i najprobranija u dravi, a zbirka inostranih umetnikih dela najbogatija i najraznovrsnija na jugoistoku
Evrope.44
I u medijima, i u kritiarskim belekama i seanjima savremenika, ipak je najveu
panju privlailo savremeno evropsko slikarstvo, koje je bilo izloeno na celom drugom spratu, iz razloga umetnikih i razloga vaspitnih, a koje su inili predstavnici
savremene umetnosti Francuske, Engleske, Nemake, Rusije, Holandije, Belgije, Rumunije, Maarske i Bugarske. Uvidom u dela savremenih evropskih slikara, posetioci
Muzeja kneza Pavla mogli su da vrednuju domau umetnost i da je porede sa evropskom, ali su imali i mogunost meusobnog poreenja moderne evropske umetnike
produkcije.
Ovakva kolekcija, kao i otvaranje jedne ovakve institucije, privukli su panju
najire javnosti. Zanimljivo je pratiti kako je protekao prvi zvanini radni dan Muzeja
kneza Pavla, 19. januar 1936, kada je on otvorio vrata posetiocima. Samo u prvom
danu, prema pisanju tampe, Muzej je obilo oko 20.000 posetilaca, i ta poseta zabeleena je kao verovatno rekordna i kod nas i u ostalom svetu. Pre nego to je muzej
bio otvoren za posetioce, pred kapijom Novog dvora skupila se masa graana, kolske dece i seljaka.45 Politika je naglaavala ulogu malog oveka u otvaranju jedne
42
43
44
45

M. Kaanin, Muzej kneza Pavla: Moderna umetnost, Beograd 1938, V.
33
TOKOVI ISTORIJE
12/2004.
ovakve institucije, navodei primer jednog Crnogorca iz Morae, Jovana Vujisia,

visokog i naoitog, koji se naao prvi u redu za ulazak u muzej i starao se da u gomili
napravi red i pojasni znaaj muzeja, uz objanjenje da je samim tim to je Blaenopoivi Kralj iveo u Novom Dvoru, zgrada muzeja za njih svetinja.46 S obzirom na to
da su u meuratnom periodu, po pisanju tampe, umetnost i kultura bili rezervisani
mahom za elitu, ne udi naglaavanje naoitog Crnogorca, kao ni potenciranje svih
drutvenih slojeva koji su ekali u redu za kulturu, a koje su inili inovnici, ociri,
trgovci i zanatlije, radnici, sluavke, prodavci novina. Bilo je mnogo naroda sa sela, s
ove i s one strane Dunava i Save. Ova e za kulturom uinila je da je do zatvaranja
Muzeja tog prvog dana kroz muzej kljuala reka naroda zakrujui esto stepenice
toliko, da se nije moglo kretati ni gore ni dole uz pohvalu posetilaca: Svemu tome
svetu moe da slui na ast to se ponaao izvanredno kulturno, i da je stvari razgledao
sa interesovanjem i razumevanjem.47 Ipak, bez obzira na elju Politike da uzdigne
narod i da ljubav prema umetnosti prikae kao sutinsku i unutranju potrebu, ostaje
injenica da se ta publika prvenstveno zanimala za istorijski deo muzeja u prizemlju i
na prvom spratu, a da je savremena umetnost za malog oveka jo uvek predstavljala
neto strano i neto emu se tek trebalo uiti i na ta se tek trebalo privikavati.
Prvi radni dan Muzeja bio je pouzdan znak njegove dobre poseenosti. U prvih
mesec dana kroz Muzej kneza Pavla prolo je oko 50.000 ljudi, a samo nedeljom, kada
je ulaz bio slobodan, beleena je poseta od oko 5000 ljudi.48 Kada je broj posetilaca
preao milion, Milan Kaanin mogao je da zakljui: Ja se zbilja nadam da danas kod
nas ceo svet vidi da muzej nije kua za sakupljanje starudija i sinekuru naunih moljaca, nego da on predstavlja ivu i aktivnu instituciju sa mnogostrukim zadacima u
cilju nacionalnog, umetnikog, istoriskog, kulturnog i estetskog vaspitanja svih narodnih slojeva.49
Za sve vreme postojanja, muzejske zbirke su stalno popunjavane poklonima i
kupovinama. Najvie poklona muzeju uinio je knez Pavle. Kupovine su vrene i u
zemlji i u inostranstvu. Skoro sve slike domaih savremenih umetnika poklonili su
kralj Aleksandar I, knez Pavle, ili Ministarstvo prosvete. Do svoje smrti, kralj Aleksandar je svake godine sa Prolenih izlobi otkupljivao dela u vrednosti od 100.000
dinara, a tu tradiciju je posle njegove smrti nastavio i knez Pavle.50 Pored poklona vladara, Muzej je izdano pomagan i od drave. Od znaajnih kupovina, Ministarstvo
prosvete je 1933. odobrilo 20.000 franaka za kupovinu slike Anri Matisa i 80.000
dinara za kupovinu slika Majole, Ruoa i De Segonzaka 1934.51 Ministarstvo je imalo
46
47
48
49
50
51
34
Isto.
Isto.
Pravda, 22. februar 1936. Poreenja radi, dananji Narodni muzej belei godinju posetu od oko 40.000
posetilaca.
Arhiv Narodnog muzeja, fond Muzej kneza Pavla (MKP,) Milan Kaanin Ministarstvu prosvete i vera, 30.
jun 1943.
Arhiv Narodnog muzeja, fond MKP, 30. januar 1942.
ASCG, 66-570-906.
R. VUETI
razumevanja i za potrebe strunog usavravanja, te je tako, posle odluke o osnivanju,

odnosno o spajanju muzeja, odobrilo sredstva Dragii Braovanu i Milanu Kaaninu
da otputuju u Be, Prag, Berlin, Minhen i Pariz radi strunog prouavanja ureenja tamonjih muzeja.52 Zahvaljujui prihodu od prodatih ulaznica, Muzej je 1937. godine
uspeo da kupi enski portret Tuluz-Lotreka, a 1939. kupljena je Katedrala Kloda
Monea.53
Osim javnih zbirki, Muzej je imao i specijalna odeljenja biblioteku, laboratorije,
radionice i fotografski atelje. Sledei trendove vodeih evropskih muzeja tog doba, i
Muzej kneza Pavla omoguavao je svojim posetiocima da nabave razglednice sa reprodukcijama najznaajnijih eksponata, dok je naunicima na raspolaganju bila fotoarhiva, koja je obuhvatala ne samo izloene predmete, nego i znaajne kulturno-istorijske spomenike koji su se nalazili van muzeja.54 Istovremeno, Muzej je, nastavivi
tradiciju Historijsko-umetnikog muzeja, nastavio arheoloka iskopavanja. Ubrzo po
otvaranju tampan je i Katalog Muzeja kneza Pavla, posveen modernoj umetnosti
(dvojezino, na srpsko-hrvatskom i francuskom), ije objavljivanje je ukazivalo na
sutinsko razumevanje potreba posetilaca: Posete muzejima su vremenski ograniene
i svedene na isto posmatranje; posetilac kad doe kui, ne moe jasno imati pred
oima ono to je video, kao to ne moe u muzeju saznati o delu i umetniku sve to bi
eleo iz kratkih potpisa ispod objekata. Uz pomo ovog kataloga, posetioci su mogli
da se upoznaju sa glavnim imenima i delima srpske i jugoslovenske umetnosti od druge polovine 19. veka, a znaajna panja posveena je i stranim umetnicima ija su se
dela nala u zbirci Muzeja, uz naglaavanje reprezentativnosti strane kolekcije: Inostranim slikarima i vajarima dato je u katalogu isto toliko mesta koliko i jugoslovenskim umetnicima, ve i stoga to toliko raznovrsnih njihovih radova nema nijedan
drugi muzej na jugoistoku Evrope.55 Izdavanje asopisa Umetniki pregled, koji se izdvajao koncepcijom, izborom saradnika i izgledom, od oktobra 1937. godine oznailo
je jednu od bitnih delatnosti Muzeja kneza Pavla.
U najznaajnije delatnosti ovog Muzeja spadaju meunarodne izlobe i kao veliki
kulturni dogaaji, ali i kao osmiljeni informativni i dragoceni edukativni napori. Odrano ih je sedam dve izlobe francuske umetnosti, danska, poljska, turska, italijanska
i izloba nemakih knjiga.
Uz sagledavanje kulturolokog uticaja ovih manifestacija na Beograd, one su zanimljive i za razumevanje ireg politikog konteksta u kojima su odravane, jer su kulturni kontakti u tim burnim godinama nuno delili sudbinu politikih veza Kraljevine
Jugoslavije.
52
53
54
55
ASCG, 66-570-906.
Arhiv Narodnog muzeja, fond MKP.
M. Kaanin, Muzej kneza Pavla, 429.
R, Katalog Muzeja Kneza Pavla, Umetniki pregled, knj. I, sv. 13, Muzej Kneza Pavla, Beograd 193738,
414.
35
TOKOVI ISTORIJE
12/2004.
Od sedam meunarodnih izlobi odranih u Muzeju kneza Pavla, tri su bile od

velikog znaaja ne samo za Beograd, ve i za dravu i itav region Izloba modernog
francuskog slikarstva (1936), izloba Italijanski portret kroz vekove (1938) i izloba
Sto godina francuskog slikarstva od Davida do Sezana (1939).
Dve francuske izlobe vaan su pokazatelj znaaja i popularnosti francuske savremene umetnosti na naim prostorima, ali i potvrda vrstih politikih veza Kraljevine Jugoslavije i Francuske.
Jo tokom Prvog svetskog rata dolo je do to intenzivnog pribliavanja srpske/
jugoslovenske kulture sa francuskom kulturom. Po zavretku rata, kada su se mnogi
umetnici vratili iz Francuske, nosei sa sobom njen dah, francuski uticaj postao je sveprisutan u Beogradu u modi, umetnosti, zabavi, nainu ivota. Pariz je, kao intelektualna i umetnika prestonica Evrope, privlaio umetnike iz celog sveta, te je tako i
veliki broj naih umetnika pokuavao da se tamo ostvari ili da ono vieno u Parizu
donese u Beograd. to se politikih veza tie, Francuska je bila ratni saveznik, garant
evropskih mirovnih ugovora i dravnih granica, uvar evropske kolektivne bezbednosti i poretka, idejni tvorac i organizator versajskog sistema, evropski pobednik i
moni zatitnik.56 Kraljevina Jugoslavija i Francuska su 1927. zakljuile sporazum o
prijateljstvu i taj sporazum je vie od jedne decenije bio glavni oslonac jugoslovenske
spoljne politike.
Posle izlobi francuske umetnosti odranih u organizaciji Cvijete Zuzori,57
priliku da vidi potpuniju izlobu savremene francuske umetnosti Beograd je, meutim,
dobio tek 1936 (14. maj14. jun), kada je u Muzeju kneza Pavla otvorena Izloba savremenih francuskih slikara. Na izlobi je predstavljena reprezentativna kolekcija od
109 dela jedanaestorice savremenih pariskih majstora, iji su rad, primer i koncepcija
modernog slikarstva pobedili i postali merodavni ne samo za Francusku, ve i za ceo
civilizovani svet, za svuda gde se stremi za emancipacijom, za osloboenjem od turih,
mrtvih tradicija i za sveim, istim, ideoloki nepomuenim modernim umetnikim
stvaranjem.58 Tih jedanaest velianstvenih bili su Pjer Bonar, or Brak, Eduard
Vijar, Andre Deren, Mari Loransen, Anri Matis, Amadeo Modiljani, Pablo Pikaso,
or Ruo, Dinsaj de Segonzak i Moris Utriljo. Kako je primetio Todor Manojlovi,
Mi, najzad, ne itamo vie njihova imena samo tampana, po novinama, asopisima,
katalozima ili knjigama, ispod neke tmure male reprodukcije, ve, eto, sveano ispisana, hitrim i autentinim potezom kiice, u uglu njihovih dragocenih platana ije nam
arke, raskone boje, smele, poletne linije i udne guracije sugestivno kazuju duh i
tajnu modernog ivopisa.59 I zaista, na ovoj izlobi nala su se dela koja su obeleila
istoriju slikarstva prve polovine XX veka kubistike mrtve prirode ora Braka,
plamtee koloristike vizije Pikasa, kroz ije se smele kompozicije utvarno priviaju
56
57
58
59
36
Lj. Dimi, n. d., 186.

R. Vueti-Mladenovi, Evropa na Kalemegdanu, Beograd 2003, 61-67.
T. Manojlovi, Izloba francuskih slikara u Muzeju Kneza Pavla, BON, br. 67, jun 1936, 536.
Isto.
R. VUETI
enske glave, grudi i razne druge forme i fragmenti tela; impresionistiki kolorizam
Vijara, divni vitki enski aktovi Modiljanija, kao i njegov uveni Deak sa kaketom,
Matisov Otvoren prozor, Spavaica, Naga ena s lea, nekoliko gizdavih, bletavih
enterijera, sa nim mondenskim gurama od Vijara; arka i tanano treperea platna
Bonara, varoki motivi Utrilja, buket Poljskog cvea Derena, koketne i nostalgine
lepotice Marije Loransen, impresionistike prirode Segonzaka...60
Sledeu, najveu i poslednju veliku prezentaciju francuskog slikarstva u meuratnom periodu Beograd je mogao da vidi na izlobi Sto godina francuskog slikarstva
od Davida do Sezana (18. mart 24. april 1939), koja je sveano otvorena 18. marta
1939. u Muzeju kneza Pavla. Po mnogim procenama radilo se o do tada najreprezentativnijoj i najveoj izlobi francuskog slikarstva XIX veka prireenoj u inostranstvu.61
Pored vie puta pokazane naklonosti prema francuskoj umetnosti tokom meuratnog perioda, ova izloba imala je i politiku dimenziju. U britanskim izvetajima
ocenjeno je da, posle smrti kralja Aleksandra, francuski uticaji u Kraljevini Jugoslaviji
slabe. U nadi da se opadanje francuskog kulturnog i politikog uticaja moe zaustaviti,
zapoeo je intenzivan rad propagandnih centara, a vrhunac kulturne saradnje predstavljala je upravo izloba Sto godina francuskog slikarstva. Njena organizacija u Kraljevini Jugoslaviji u samo predveerje Drugog svetskog rata sigurno nije imala iskljuivo kulturnu namenu, ve i izrazit politiki i propagandni znaaj.62
Ovu izlobu organizovalo je, pod visokim pokroviteljstvom kneza Pavla i predsednika Francuske Alberta Lebrena, Francusko udruenje za umetniku akciju. Posveena francuskom slikarstvu XIX veka, izloba je ispunila svih 19 dvorana na drugom spratu Muzeja kneza Pavla i na njoj je bilo izloeno 116 slika i 52 crtea koje su,
za ovu priliku, ustupili muzeji u Parizu (20 slika ustupio je Luvr), Versaju, Bordou,
Dionu, Amsterdamu, Budimpeti i Zagrebu, kao i najpoznatiji privatni kolekcionari
iz Pariza, Londona, Budimpete i Harlema. Na izlobi su predstavljena dela najznaajnijih francuskih slikara XIX veka.63 Tu su se nali svetski poznati radovi Portret g.
Serizija i Portret ge Serizija Davida, Karabinier erikoa, Autoportret i ia Tangij
Van Goga, Kupaica Engra, Put za Aras Koroa, Potok u umi i Naga ena Kurbea,
Portret Emila Zole i Portret umetnikovih roditelja Manea, Regate u Aranteju Monea,
Bara Pisaroa, Portet ora Antonija Pridona, ena koja ita i Kupaica Renoara, Luk i
boca Sezana.64
60
61
62
63
64
Isto, 536537.
Lj. Dimi, n. d., 201.
Isto, 204.
U pitanju su bila dela Budena, Gogena, Van Goga, Groa, Davida, Dega, Delakroa, Dobinjia, Domijea, erara, erikoa, Engra, Loroa, Kurbea, Lepina, Manea, Milea, Monea, Morizoa, Pivis de avana, Pisaroa, Pridona, Renoara, Rusoa, Sezana, Sisleja, Tuluz-Lotreka, arlea i aserijoa, i crtei Barija, Budena, Davida,
Groa, Dega, Delakroa, Domijea, erikoa, Engra, Jonkinda, Karpoa, Koroa, Kurbea, Manea, Milea, Pivis de
avana, Pisaroa, Pridona, Renoara, Rida, Rodena, Rusoa, Sera, Tuluz-Lotreka i aserijoa.
Izloba francuskog slikarstva XIX veka u Muzeju Kneza Pavla, Umetniki pregled, br. 34, martapril
1939, 128. Opirnu studiju o izloenim delima i autorima objavio je Srpski knjievni glasnik u dva nastavka:
Sreten Mari, Od Davida do Sezana, SKG, Beograd, 16. april 1939, 587599. i 1. maj 1939, 195211.
37
TOKOVI ISTORIJE
12/2004.
Povodom ove izlobe izdat je i luksuzno opremljen katalog, tampan u Parizu, na

francuskom i srpsko-hrvatskom jeziku, sa reprodukcijama skoro svih izloenih dela.
Francuska tampa istakla je da je ovo najreprezentativnija izloba francuskog slikarstva XIX veka koja je ikada bila prireena u inostranstvu.65
Najposeenija izloba u meuratnom Beogradu i jedna od najznaajnijih u Kraljevini Jugoslaviji bila je izloba Italijanski portret kroz vekove (27. mart-9. maj 1938).
Ona je, i po obimu, i po reprezentativnosti, i po prijemu u kulturnoj i najiroj javnosti,
najvii domet u ovom segmentu kulturnog ivota u dotadanjoj praksi. Njome je
upeatljivo potvreno da su Beograd i Kraljevina Jugoslavija nova i znaajna kota na
kulturnoj mapi evropskih prostora.
Tokom perioda meuratne Jugoslavije, odnosi sa Italijom bili su izuzetno sloeni,
a neprijateljstvo i zategnutost trajali su do septembra 1936, kada su Italija i Jugoslavija
potpisale privredni i trgovinski ugovor. Milan Stojadinovi se tada prvi put izjasnio za
razvoj odnosa izmeu Italije i Jugoslavije, uz oekivanje novog razdoblja saradnje, da bi prijateljstvo dve zemlje jo vie bilo uvreno politikim i privrednim ugovorom iz marta 1937.66 U sklopu ovog zbliavanja, izlobu Italijanski portret kroz
vekove organizovali su italijansko Ministarstvo za narodnu kulturu i jugoslovensko
Ministarstvo inostranih poslova i Ministarstvo prosvete. Inicijativu za izlobu dao je
knez Pavle.67
Izloba italijanskog portreta kroz vekove otvorena je 27. marta 1938. u Muzeju
kneza Pavla. Otvaranju izlobe prisustvovali su knez Pavle, kraljevski namesnik Radenko Stankovi, patrijarh Gavrilo Doi, predsednik Vlade Milan Stojadinovi sa
lanovima Vlade, italijanski ministar za narodnu kulturu Dino Aljeri, predsednik
izlobenog odbora grof Volpi di Mizurata, predsednik Narodne skuptine Stevan iri,
generalni sekretar izlobe Nino Barbantini i predstavnici diplomatskog kora. Na
otvaranju izlobe knez Pavle je, izmeu ostalog, naglasio: Znam da u biti veran
tuma nae prestonice i cele Jugoslavije kad izrazim nau neizmernu zahvalnost Italiji
za neocenjivo blago koje nam je poverila. Jugoslavija e umeti ceniti tako prijateljski i
plemeniti gest koji nas je duboko dirnuo.68
Izloeno je 117 radova, koji su na najbolji nain reprezentovali italijansku umetnost kroz vekove. Posetioci su mogli da prate italijansku umetnost od rimskih portreta
iz doba Rimskog carstva, preko hrianskog slikarstva, slikare i vajare renesanse
(Kastanjo, Polajuolo, Botieli, Filipino Lipi, Pjero dela Franeska, Antonelo iz Me65
66
67
68
38
Izloba francuskog slikarstva XIX veka u Muzeju Kneza Pavla, 128.

Prvi korak ka zbliavanju sa Italijom uinjen je 2. oktobra 1936, kada je Milan Stojadinovi potpisao
trgovinski ugovor izmeu dve zemlje. Benito Musolini je 1. novembra iste godine izjavio da su odnosi sa
Jugoslavijom poboljani, a 25. marta 1937, prilikom posete grofa ana Beogradu, potpisan je Pakt o prijateljstvu, kao i privredni sporazum. Opirnije u: Jacob B. Hoptner, Jugoslavija u krizi 19341941, Rijeka
1973, 98.
P.V, Izloba italijanskog portreta, Umetniki pregled, knj. I, sv. 67, Muzej kneza Pavla, Beograd 1937
1938, 221.
Isto.
R. VUETI
sine, Pizanelo, Mantenja, Franesko del Kosa, Lorenco Kosta, Erkole Grandi, Frana,
Ambroo de Predis, Boltrao, Andrea Solario, entile i ovani Belini, Karpao,
Donatelo, Verokio, Deziderio de Setinjano, Franesko aurana, Mino da Fiezole,
Benedeto da Majano, Mikelanelo, Rafaelo), slikare venecijanske kole XVI veka
(orone, Ticijan, Verineze, Tintoreto, Lorenco Loto, Basano...), vajarstvo XVII veka
sa baroknim majstorima (Lorenco Bernini), italijansko slikarstvo XVIII veka (Pietro i
Alesandro Longi, Tiepolo), umetnost XIX veka (Kanova, Apiani, Hajec, Favreto,
uzepe de Nitis...).69 Izloba je, meutim, nosila i peat vremena u kome je odravana
savremenu italijansku umetnost predstavljao je uzepe Graciozi, autor Musolinijevog portreta, kojim se i zavravala ova grandiozna izloba, to je posetioce, posle
svih vekova istorije umetnosti Italije, vraalo u XX vek, vek vremena netrpeljivih i
vek faizma.70 Iako je svaki autor bio predstavljen sa po jednim delom, izuzetak su bile
tri slike Rafaela i Ticijana i po dve Tintoreta i Antonela iz Mesine. Na molbu organizatora izlobe Barbantinija, knez Pavle dao je za izlobu dve slike iz svoje privatne
kolekcije (Ticijana i Karmiaonija).71
Ova izloba unela je novinu i u opremanje izlobenog prostora italijanski organizatori su zastrli sve sale draperijama od somota i svile raznih boja, a slike su postavljene na naroite postamente, to je predstavljalo svojevrsnu inovaciju ali i atrakciju u
dotadanjem nainu izlaganja u Beogradu.72 Za ovu priliku u Veneciji je tampan luksuzni katalog (na srpsko-hrvatskom i italijanskom jeziku), koji je sadrao reprodukcije
svih izloenih dela.
Izloba Italijanski portret kroz vekove je i medijski vrlo temeljno pripremana. Za
predstavnike tampe otvorena je 25. marta, a za javnost 27. marta, kako bi se novinarima ostavio prostor da je valjano najave, a ne samo da je registruju. Efekat je bio
izvanredan izloba je postala predmet ogromnog interesovanja, kao nijedna umetnika manifestacija do tada. Za est nedelja, koliko je trajala, ona je privukla vie od 80.000
posetilaca, to je bio impozantan broj za grad od 241.000 stanovnika. Samo u prve dve
nedelje izlobu italijanskog portreta videlo je oko 25.000 posetilaca, a tampa je
beleila da je skoro svaki posetilac kupio bar jednu reprodukciju nekog dela i da je prodato 10.000 kataloga, te se ubrzano radilo na tampanju drugog izdanja.73 I sam knez
Pavle bio je ponosan na izlobu, o emu svedoi deo iz njegovog pisma Berensonu,
napisanog 21. aprila 1938: Vreme je bilo loe; prva dva dana imali smo sneg, a sunce
nisam video nedeljama. No, izloba je svetla taka u svemu tome. Do veeras videlo ju
je 37.836 posetilaca, a prihod je 639.000 dinara..74
69
70
71
72
73
74
P.V, Izloba italijanskog portreta, 222.

I. Suboti, Milan Kaanin, Evropska umetnost i asopis, Umetniki pregled, 107.
P.V, Izloba italijanskog portreta, 222.
Isto, 223.
Politika, 15. april 1938.
Nil Balfur, Sali Mekej, n. d., 101.
39
TOKOVI ISTORIJE
12/2004.
Ceo projekat bio je viestruko podran od drave, odnosno od najznaajnijih institucija drave pored pomoi i angaovanja Ministarstva prosvete i Ministarstva nansija, Ministarstvo saobraaja ustupilo je besplatne vozne karte prve klase za italijanske
pratioce izlobe, Ministarstvo inostranih poslova je pomoglo tampanje pozivnica,
Glavna carinarnica je pomogla pri prenosu eksponata u Muzej i carinjenju u postorijama Muzeja, Uprava grada je uputila etiri uvara, kao dodatnu ispomo tokom trajanja izlobe, Dravna tamparija je tampala kataloge, Generalna direkcija dravnih
eleznica je davala popust od 50% od normalne cene karte za posetioce izlobe, kao i
besplatan prevoz eksponata. Ministarstvo pota je na potanske roto-igove u Beogradu, Zagrebu i Ljubljani stavilo natpis Posetite izlobu u Muzeju Kneza Pavla, a
tokom trajanja izlobe u samom Muzeju je otvorena stalna lijala pote.75 Organizatorima jednog kulturnog dogaaja stavljeni su na raspolaganje klasini dravni resursi
koji nisu u direktnoj vezi s kulturom, ime je Kraljevina Jugoslavija znaajno proirila
mogunosti dravnog mecenatstva.
Krajnji bilans zabeleen kao materijalni uspeh izlobe, bio je impresivan
izlobu je posetilo 82.713 lica, a prihod od ulaznica iznosio je oko 820.000 dinara.
Samo od kataloga zaraeno je 434300 dinara (prodato je 14.150 primeraka), tako da je
ukupan prihod premaivao 1.200.000 dinara.76 Ovakav bilans nesumnjivo je potvrdio
da je za kvalitetnu kulturnu manifestaciju, uz kvalitetan program, nuno i vie drugih
inilaca od dobre organizacije i inovacija u organizacionom smislu, do osmiljenog
marketinga, to je, svakako, predstavljalo putokaz organizatorima potonjih slinih
poduhvata.
Meunarodne izlobe u Muzeju kneza Pavla, pored politike funkcije, koja je bila
vie iznuena nego projektovana nunost u izrazito sloenim evropskim okolnostima,
odigrale su neprocenjivo znaajnu ulogu u formiranju, emancipovanju, informisanju i
edukovanju beogradske i jugoslovenske umetnike publike, o emu najvie svedoi
podatak o rekordnom broju posetilaca na izlobi Italijanski portret kroz vekove. One su
najvie doprinele i trajnom upisivanju Beograda u svetsku mapu evropskih kulturnih
prestonica, kao i upisivanju ovog muzeja u red velikih evropskih muzeja.
Aktivnost i napredak Muzeja kneza Pavla, koji je za samo pet godina postao jedna
od najznaajnijih institucija prestonice i Kraljevine Jugoslavije, prekinuti su 6. aprila
1941. godine.
Neposredno po zavretku Izlobe nemakih knjiga, 30. decembra 1939, izdato je
zloslutno nareenje da svi zaposleni u Muzeju kneza Pavla, najkasnije do 5. januara
1940, nabave gas-maske za dravne slubenike kod rme Bata. Poslednjeg dana
marta 1941, Milan Kaanin izdao je nareenje da se odmah pristupi pakovanju muzejskih objekata, na osnovu usmenog saoptenja inspektora Ministarstva prosvete i efa
75
76
40

Isto.
R. VUETI

77
mobilizacionog odseka. Pre objave rata, muzejske zbirke su bile spakovane i pripremljene za evakuaciju u sklonite kod manastira Kaleni, ali do toga nije dolo, tako
da je zbirka ostala u zgradi, najveim delom zazidana u podrumskom bunkeru.78
Iz jednog ratnog izvetaja (iz 1942) mogla se naslutiti sudbina muzeja u ratnim
uslovima: Od bombardovanja 6. aprila 1941, razbijena su na muzejskoj zgradi sva
stakla na prozorima i vitrinama, izvaljena su vrata... U periodu Aprilskog rata, iz Muzeja su nestali kancelarijski materijal (tri pisae maine i dva budilnika), numizmatiki
predmeti (vitrina sa 99 srebrnih grkih novia), pojedini antiki predmeti, deo srednjovekovne srpske zbirke, tri slike (Metroviev crte Kupaica, Ezarovo ulje i Mamburova Crnkinja), laboratorijski materijal i predmeti. Krajem juna konstatovan je i nestanak 12 skica i crtea iz magacina Muzeja, to govori o tome da ove pljake nisu bile
smiljene i planske, ve da su samo bile opti i sastavni deo ratnog metea.79
Ubrzo su usledili i zahtevi nemakih vlasti za ustupanjem pojedinih slika i skulptura ve 3. maja 1941. general Ferster trai skulpture Palaviinija, Kolarevia i Lozice, a 30. juna 1941. vojni zapovednik u Srbiji general fon reder za ukraavanje svog
stana u Rumunskoj ulici (dananja Uika) pravi izbor od 10 slika i dve skulpture.
Posle niza slinih zahteva, Muzej kneza Pavla je 10. jula 1941. uputio molbu Ministarstvu prosvete da se slike ubudue ne iznose i ne trae od muzeja. Meutim, ve sledee godine, na traenje nemake SS policije na revers je uzeto jo 28 slika.80
Paralelno s ovim dogaajima, rat je Muzeju doneo mnogo ozbiljnije gubitke tri
muzejska radnika su zavrila u zarobljenitvu, jedan je umro, jedan otiao u dobrovoljce, tri napustila muzej i dva su penzionisana. Ove ljudske gubitke Muzej je nadoknadio
zapoljavanjem jednog inovnika i primanjem tri volontera, studenta Beogradskog
univerziteta.81
Muzej kneza Pavla ponovo je otvorio vrata posetiocima 9. septembra 1941. S
obzirom na injenicu da Muzej nije imao specijalno sklonite, bilo je teko pomiriti elju i nameru vlasti da Muzej bude otvoren i da u isto vreme zbirka bude sklonjena na
sigurno. Kao jedino reenje nametnulo se ono da se najdragoceniji eksponati zapakuju
i uvaju na posebnom mestu i da se uvede neprekidno deurstvo.82
ak i u tim ratnim godinama, Muzej je uspevao da proiruje svoju kolekciju, primajui poklone (kolekciju slika Darinke Lejanin, Milana Subotina, Kosare Maksimovi, dr Ljubie Protia, dr Alfreda Izraela Kuna).83 U ratnim okolnostima, situacija
u Muzeju ipak je bila drastino promenjena broj strunog osoblja i muzejskih uvara
opao je ispod polovine, izdavanje Umetnikog pregleda moralo je biti obustavljeno, a
77
78
79
80
81
82
83
Isto.
V. Popovi, N. Jevremovi, n. d., 25.
Isto.
Isto., 15. jun 1942.
Isto, Milan Kaanin Ministarstvu prosvete i vera, 30. jun 1943.
41
TOKOVI ISTORIJE
12/2004.
prekinuta su bila i sva iskopavanja, jer se veina nalazita nala van teritorije tadanje
okupirane Srbije. Jedina novina u tim tekim godinama bilo je otvaranje kursa za
muzejski podmladak. Kurs je poeo 1. aprila 1942, i u okviru njega su se odravala
predavanja iz arheologije, istorije likovne i primenjene umetnosti, nauke o stilovima i
muzeologije.
Iz izvetaja Ministarstvu prosvete koji su pisani tokom rata, vidi se da se, po
naredbi predsednika Vlade, radilo svakog dana, a konstatovano je da je poseta Muzeju
dobra, i da broj posetilaca nedeljom nekada premauje i broj posetilaca od pre rata.84
Kako se rat pribliavao kraju, menjala se i klima u samom Muzeju. Posle rata, im
je zgrada Muzeja osposobljena za izlaganje, nekoliko meseci je jedan deo izlobenog
prostora zauzimala Izloba dokumenata o NOB-u, dok su u drugom bili smeteni Narodna biblioteka i predmeti konskovani od narodnih neprijatelja.85
U novoj zemlji, marta 1945, Komesarijatu bive Uprave Dvora upuen je zahtev
za preseljenje iz zgrade Umetnikog muzeja, poto bi na taj nain bilo omogueno da
se Umetniki muzej to pre sredi i razvije svoje poslove, uz neizbeno Smrt faizmu
sloboda narodu!.86
U takvim uslovima, s knezom Pavlom u agoniji izbeglitva, s Milanom Kaaninom u unutranjoj emigraciji, u novoj dravi i novom sistemu, Muzej kneza Pavla vie
nije mogao da postoji, ime je prekinut jedan od perioda najznaajnijeg uspona muzejskog ivota kod nas i zavrena jedna faza evropskog muzeja u Beogradu.
Tokom svog postojanja, Muzej kneza Pavla odigrao je veliku ulogu u dinamizaciji
kulturnog ivota i vaspitavanju likovne publike, radei na tome da likovna umetnost
dobije to povoljniji drutveni poloaj. Uz menjanje navika sredine, Muzej je formirao
ukus i nunu kritinost publike, i na taj nain pomogao u optem naporu kulturnih institucija da se srpska/jugoslovenska umetnost izvede iz balkanskog podneblja, oslobodi provincijalnog manira i ukljui u internacionalne tokove evropske umetnosti.87
Sluaj usaivanja Muzeja savremene umetnosti u Muzej kneza Pavla, odnosno
spajanje sa Narodnim muzejom, svedoanstvo je o tome da nacionalne umetnosti nema bez modernog i evropskog i da je samo kao deo Evrope Muzej (kao i Kraljevina
Jugoslavija) mogao da opstane i da bude uspean. Spoj nacionalne i evropske kulture u
ovoj znaajnoj jugoslovenskoj instituciji pokazao je sutinsko shvatanje mesta domae
umetnosti, ali i same kulture i drave unutar evropskih prostora.
84
85
86
87
42
Arhiv Narodnog muzeja, fond MKP, 10. novembar 1941.

ASCG, 74-449-657.
L. Trifunovi, Srpsko slikarstvo 19001950, Beograd 1970, 12.
R. VUETI
Summary
Prince Paul`s Museum - Entering

European Cultural Scene
After the end of the WWI, at the time of new European enthusiasm, Belgrade as
the capital of the newly formed Kingdom of Yugoslavia, was trying to occupy an equal
position among European capitals, changing itself, modernizing and accepting European models of life. In this process some institutions played a crucial role in achieving
that goal. One of them was Prince Pauls Museum. Prince Paul, as a famous art patron,
established the Museum of Modern Art in Belgrade in 1926, which united with the
National Museum in 1936 under the new name Prince Pauls Museum. In a short
period, Prince Paul, together with the Museums director, Milan Kaanin, succeeded in
creating modern European museum with impressive collection of Yugoslav as well as
famous European painters and organizing international exhibitions, among which
were two most successful ones - the Exhibition of French Painting of the 19th Century
and the Exhibition of the Italian Portrait through the Centuries. Thanks to the Prince
Pauls Museum, worlds attention was drawn to Yugoslav art scene and Belgrade got
relevant European cultural institution.
43
Mr Michael PORTMANN
UDK 94(497.113) 1943/1950"
COMMUNIST RETALIATION AND PERSECUTION

ON YUGOSLAV TERRITORY DURING AND AFTER
WWII (19431950)
ABSTRACT: The following article deals with repressive measures undertaken by communist-dominated Partisan forces during and especially after
WWII in order to take revenge on former enemies, to punish collaborators,
and peoples enemiesand to decimate and eliminate the potential of opponents to a new, socialist Yugoslavia. The text represents a summary of a
master thesis referring to the above-mentioned topic written and accepted at
Vienna University in 2002.1
I RETALIATION AFTER WWII IN THE EUROPEAN CONTEXT

It is a general phenomenon in history that transformation processes of states and
societies have always been accompanied by persecution, retaliation and political trials
and cleansings. Nevertheless, it is a fact that with respect to the extent, intensity and
the consequences retaliation upon fascism and collaboration in Europe between 1943
and 1948 stands singularly. Hundreds of thousands of real or imagined war criminals,
collaborators, and peoples enemies have been killed, even more have been condemned by courts and millions of people (mostly civilians) have been expelled or were
forced to leave their homes by the new authorities. Especially since the beginning of
the 1990s the historiography has asked the crucial questions in this context and found
(or is still looking) for adequate answers.2 Some of these questions are:
1
The author is scholarship holder of ZEIT Foundation (Hamburg) and is currently working on his doctorate
on The Process of Transformation in Vojvodina in the Period of 1944 to 1946. Portmann, Michael, Kommunistische Abrechnung mit Kriegsverbrechern, Kollaborateuren, Volksfeinden und Verr tern in Jugoslawien whrend des Zweiten Weltkriegs und unmittelbar danach, unpublished MA Paper, Wien 2002.
Bjelajac, Mile, Istoriografija o graanskom ratu u Jugoslaviji 19411945. in: Istorija 20. veka, god. XV,
broj 1, Beograd 1997, p. 129144.
45
TOKOVI ISTORIJE
12/2004.
The whole spectrum of possible activities for people in an occupied country

(from active collaboration to open resistance) has to be exactly dened and described.3
Which role played collaboration in the occupying policy of the Axis powers?4
Which power did indeed decide who has to be treated as a war criminal, collaborator or peoples enemy?
How narrow was the link in the respective countries between legal punishment,
revolutionary jurisdiction and in areas where a civil war took place retaliation upon
former war enemies?
The often one-sided historiography in communist countries stigmatised all former
war enemies and also political opponents in general as traitors and collaborators, without making any differentiation. It was exactly this one-sidedness, which led in some of
the new states (Baltic republics, Ukraine, Slovakia, Croatia and Serbia) after the collapse of the Soviet bloc and the dissolution of the old Yugoslavia to a similar onesided political and legal rehabilitation of convinced representatives of the collaborationist regimes. It might be one of the most delicate and difcult tasks of European historiography to describe the complex of occupation collaboration retaliation
during and after WWII with all its complex facets.
II STAND OF RESEARCH AND SECONDARY LITERATURE

The following literature review does not claim to be complete. It may be that a
publication was deliberately not mentioned, or it was omitted because this author was
not aware of its existence.
a) Slovenian, Croatian and Serbian literature of the 1990s
It almost goes without saying that in socialist Yugoslavia a free, scholarly-based,
and public debate about the dark sides of communism coming into power was neither possible nor desired. It was only after the violent break-up of the old Yugoslavia
during the 1990ies, when in Slovenia, Croatia, and Serbia and Montenegro the historiography was to be turned a new page in recent history of their countries.
46
Okkupation und Kollaboration (19381945). Beitrge zu Konzepten und Praxis der Kollaboration in der
deutschen Okkupationspolitik. Zusammengestellt und eingeleitet von Werner Rhr (=Europa unterm Hakenkreuz. Die Okkupationspolitik des deutschen Faschismus (1938-1945), Ergnzugsband 1), Berlin, Heidelberg 1994.
Die Okkupationspolitik des deutschen Faschismus in Jugoslawien, Griechenland, Albanien, Italien und
Ungarn (19411945), (=Europa unter Heknkreuz. Die Okkupationspolitik des deutschen Faschismus (19481945), Bd. 6), Berlin, Heidelberg 1992.
M. PORTMANN
Communist retaliation and persecution ...
The articles and books published by Slovenian historians usually do emphasize

but not over-stress a national point of view and most of them can be characterized as
professional and impartial works.5
In the light of the difcult political situation in Croatia between 1992 and 1995 not
only the population but also a part of Croatian historians and journalists were affected
and inuenced by nationalistic war propaganda. Among other works, a spate of literature appeared on the sensitive topic of Bleiburg and the Death marches, most of it
by far not reaching the level of scholarship.6 It rather seemed to be the intention of the
authors to describe the right (in both senses of the word) Croats as the good ones and
to condemn and stigmatise the (alleged) then and present-day enemies of the Croatian
people, such as Communists and Serbs. Therewith they helped whether on purpose
or not to prepare and legitimate the forthcoming respectively ongoing expulsion and
ight of Croatian Serbs from the Krajina and Eastern Slavonia. Nevertheless, there
were also some works about the so-called greatest tragedy in Croatian history which
tried to support an objective discussion within Serbian and Croatian historiography
and public on the events during and after WWII.7
But Bleiburg wasnt the only eld of interest of historians dealing with Croatian
history after 1945. Other so far unrevealed aspects linked to the socialist metamorphosis of Yugoslavia have been uncovered: The role of the Croatian Catholic church
during WWII and the faith of a part of its representatives was almost re-written,
5
The bibliographical data of the most important works are to be mentioned here: Griesser-Pear, Tamara, Das
zerrissene Volk. Slowenien 19411946. Okkupation. Kollaboration. Brgerkrieg. Revolution, Wien/Graz
2003; Voduek Stari, Jera, Prevzem oblasti 1944-1946, Ljubljana 1992; Ibid., Ozae sodnih procesov v
Sloveniji v prvem povojnem letu, in: Prispevki za novejo zgodovino 12, Ljubljana 1992, p.139154; Ibid.,
berlegungen zur Sowjetisierung Nachkriegs-Jugoslawiens, in: Jahrbuch fr Historische Kommunismusforschung, Mannheim 1998, p.86-98; Ibid., Stalinismus und Selbst-Sowjetisierung in Jugoslawien. Von der
kommunistischen Partisanenbewegung zu Titos Einparteiensystem, in: Gleichschaltung unter Stalin? Die
Entwicklung der Parteien im stlichen Europa 19441949, edited by Stefan Creuzberger und Manfred Grtemaker, Paderborn 2002, p. 219237; Janar, Drago (ed.), Temna stran meseca. Kratka zgodovina totalitarizma v Sloveniji 19451990, Ljubljana 1998; Slovenija v letu 1945. Zbornik referatov, edited by Zveza
zgodovinskih drutev Sloveniji, Ljubljana 1996; Sirc, Ljubo, Resnina borba za svobodo: mnoino ubijanje ast ali sramota za Slovence? Kranj, 1995; Ibid., Between Hitler and Tito. Nazi Occupation and
Communist Oppression, London 1989 (Sirc actually belongs to the group of Southslavic exile writers);
Repe, Boo, Povojni sodni procesi v Sloveniji, in: Zgodvina v oli, Vol. 1 (1992), No. 3, p. 916; Vodopivec,
Peter (ed.), Usoda slovenskih demokratinih izobraencev. Angela Vode in Boris Furlan rtvi Nagodetovega procesa, Ljubljana 2001; Drnovek, Darinka, Zapisniki politbiroja CK KPS/ZKS 19451954,
in: Viri, 15, Ljubljana 2000; Griesser-Pear, Tamara, Zur Problematik der katholischen Kirche in Slowenien unmittelbar nach dem Zweiten Weltkrieg, in: sterreichische Osthefte, Vol. 37, book 1, Wien 1995;
Ibid., Romanov proces, Ljubljana 1996; Dornik-ubelj, Ljuba, Nastanek in razvoj organov za notranje
zadeve republike Slovenije v oVolobju 1945 do 1963, in: Arhivi 1-2/1993, p. 78-81; Ibid., Od delek za
zaito naroda za Slovenijo, Ljubljana 1994.
A nationalistic view Nikoli, Vinko (ed.), Bleiburg: uzroci i posljedice. Spomen-zbornik etrdesete godinjice tragedije, Mnchen/Barcelona 1988. Nikoli, Vinko, Poslije pola stoljea Bleiburg je povijest, in:
Spomenica povodom 50-te obljetinice Bleiburga i Krinog puta 1945.1995, edited by Mirko Valenti,
Zagreb 1995. Other contributions in this book such as the one by Vladimir Geiger are highly recommendable. Herceg Stjepan, Samobor. Mali Bleiburg 1945, Samobor 1996.
erjavi, Vladimir, Demografija o Bleiburgu. In: Bleiburg. otvoreni dossier. Marko Gri (ed), Zagreb
1990; Ibid, Opsesije i megalomanije oko Jasenovca i Bleiburga. Gubici stanovnitva Jugoslavije u Drugom
svjetskom ratu, Zagreb 1992; Ibid., Population losses in Yugoslavia 19411945, Zagreb 1997.
47
TOKOVI ISTORIJE
12/2004.
8
although with remarkable differences in quality. Furthermore some of the most spectacular communist trials against both ecclesiastical and political personalities have
been satisfactorily described.9 Principally due to the outstanding effort of Vladimir
Geiger, the history of the German minority in Croatia (and Yugoslavia) is very satisfactorily explored.10 As far as this author is aware, a reliable summary comparable
with similar works in Slovenia - about the process of transformation seen as a unity has
yet to be published.11
In Serbia and Montenegro, the scientic discussion and non-ideological handling
of the communist take over of power are in their infancy. The war years and
Miloevis nationalist-communist dictatorship left its mark on Serbian historiography
and amongst the population. While in Croatia Bleiburg stood and stands as a symbol
for suffering and martyrdom of the Croatian people, a similar function was taken over
8
10
11
48
uri, Veljko ., Josif (Cvijovi), mitropolit skopljanski, i Alojzije Stepinac, nadbiskup zagrebaki, prvosvetenici Srpske pravoslavne i Rimokatolike Crkve i prekrtavanje 1941-1945. godine, in: Dijalog povjesniara-istoriara, Vol. 4, edited by Hans Georg Fleck and Igor Graovac, Zagreb 2001, p.. 449466;
Akmada, Miroslav, Oduzimanje imovine Katolikoj crkvi i crkveno-dravni odnosi od 1945. do 1966. godine, Zagreb 2003; Krito, Jure, Katolika crkva i Nezavisna Drava Hrvatska 19411945, Dokumenti, 2,
Zagreb 1998; Ibid., Protukatolika srpska propaganda tijekom Drugoga svjetskog rata, in: Dijalog povjesniara-istoriara Vol. 2, edited by Hans Georg Fleck und Igor Graovac, Zagreb 2000, p. 521536; Ibid.,
Crkva i drava. Sluaj vjerskih prijelaza u Nezavisnoj Dravi Hrvatskoj, in: Dijalog povjesniaraistoriara Vol. 1, edited by Hans Georg Fleck und Igor Graovac, Zagreb 2000, p. 189-205.
Geiger, Vladimir, Smrtna presuda Vojnog suda mitropolitu Germogenu, in: Dijalog povjesniaraistoriara 2, edited by Hans Georg Fleck und Igor Graovac, Zagreb 2000, p. 569582; Ibid., Sudski procesi
vjerskim dostojanstvenicima u Hrvatskoj 1945. godine. Smrtna presuda mitropolitu Germogenu, in: Nedjeljna Dalmacija, Split 1995, p. 36-37; Ibid., Sudski procesi u Hrvatskoj 1945. godine. Smrtna presuda
evangelikom biskupu dr. Philipp Poppu, in: asopis za suvremenu povijest, Vol. 27, No. 1, Zagreb 1995,
p. 157-166; Ibid., Sudski procesi vjerskim dostojanstvenicima u Hrvatskoj 1945. godine. O smrtnoj presudi
muftiji Ismetu ef. Muftiu, in: Hrvatska knjevna revija, Vol. 29, No. 2, Zagreb 1996, p. 233235; Jareb,
Jerm, Filip Lukas je bio osuen na smrt u studenome 1945, in: Kolo: asopis Matice hrvatske, p. 510,
Zagreb 1998; Kisi-Kolanovi, Nada, Vrijeme politike represije: veliki procesi u Hrvatskoj 1945
1948, in: asopis za suvremenu povijest, 25 (1), Zagreb 1993, p. 123; Ibid., Drama vojskovoe Slavka
Kvaternika, in: asopis za suvremenu povijest, 28 (3), Zagreb 1996; Krapac, Davor, Revolucionarno pravosue kao instrument politikog progona: politiko lice kaznenog postupka totalitaristikih diktatura, in:
Odvjetnik, Vol. 69 (1996), 11/12, p. 6393; Sabljak, T., U redu za smrtnu kaznu. Egzekutori Vojnog suda II.
armije Koe Popovia u Zagrebu, godine 1945, in: Hrvatska revija. Kulturno-knjievni tromjesenik, g.
XLIII, sv. 4 (172), Zagreb 1993, p. 432441.
Geiger, Vladimir, Umrli i zatoeni Osjeani u logoru Valpovo 1945/1946. godine prema zabiljekama upnika Petera Fischera, in: Glasnik arhiva Slavonije i Baranije, p. 95102; Ibid., Poloaj njemake manjine u
bivoj Jugoslaviji (s posebnim osvrtom na razdoblje drugog svetskog rata), in: Historijski zbornik god. XLV
(1), p. 165185, Zagreb 1993; Ibid., Nestanak folksdojera, Zagreb 1997; Ibid., Udio djece meu stradalim
Folksdojerima u jugoslovenskim logorima (1944-1948.), in: Dijalog povjesniara-istoriara, Vol. 4, edited
by Hans Georg Fleck und Igor Graovac, Zagreb 2001, p. 525538; Ibid., Sudbina Folksdojera u Jugoslaviji
nakon Drugoga svjetskog rata u jugoslovenskoj historiografiji, publicisti i knjievnosti (19911998.), in:
Dijalog povjesniara-istoriara Vol. 1, edited by Hans Georg Fleck und Igor Graovac, Zagreb 2000, p. 225
243; Ibid./Jurkovi, I., to se dogodilo s Folksdojerima?, Zagreb 1993; Ibid., Poratni logori za pripadnike
njemake manjine. Imenik i tipovi poratnih logora za pripadnike njemake nacionalne manjine na teritoriiju
istone Slavonije, Srijema, Baranje, Bake i Banata, in: Zatvorenik, br. 9, Zagreb 1991.
Some other works of interest: Spehnjak, Katarina, Narodna fronta u Hrvatskoj kao instrument partjiskog
monopola 1945-1952, doktorska disertacija, Zagreb 1995; Ibid., Vlast i javnost u Hrvatskoj 19451952, in:
asopis za suvremenu povijest 32 (2003), 3, p. 507514; Jandri, Berislav, Komunistika partija Hrvatske
19451952. Organizacija, uloga, djelovanje, doktorska disertacija, Zagreb 1995; Kisi-Kolanovi, Nada,
Problem legitimiteta politikog sustava u Hrvatskoj nakon 1945, in: asopis za suvremenu povijest 24
(1992) 3, p. 177196; Jurevi, Josip, Represivnost jugoslavenskog sustava u Hrvatskoj 1945. godine, disertacija, Zagreb 2000.
M. PORTMANN

12
by Jasenovac for the Serbian nation. In the disastrous, highly political-motivated

quarrel about Serbian and Croatian victims during WWII, some of the previously
respected Serbian historians obviously forgot their scientic obligations and became
little more than a tool in Miloevis nationalist war propaganda.13 Unfortunately the
otherwise excellent book by the Serbian scholar Bogoljub Koovi cannot contribute
much to an objective debate.14
Besides some journalistic publications on communist crimes committed in
Serbia15 only a handful of source-based, scientic articles and monographs dealing
with repressive aspects of the communist take over exist.16 However, both the position
of the Serbian Orthodox church in the period of 1945 to 195217 and the faith of the
Danube Swabians from the Vojvodina are solidly researched.18
12
13
14
15
16
17
18
See also: Tomasevi, Jozo, War and Revolution in Yugoslavia 19411945. Occupation and Collaboration,
Stanford 2001, pp. 724.
Ekmei, Milorad. Srbija izmeu srednje Evrope i Evrope, Beograd 1992; Bulaji, Milan, Jasenovac.
Ustaki logori smrti. Srpski mit? Hrvatski ustaki logori genocida nad Srbima, Jevrejima i Ciganima , Beograd 1999; Ibid., Tumans Jasenovac myth. Genocide against Serbs, Jews and Gypsies, Beograd 1994;
Petrovi, Rastislav V., Zavera protiv Srba, Beograd 1989; Bulatovi, Radomir, Koncentracioni logor Jasenovac, s posebnim osvrtom na Donju Gradinu, Sarajevo 1990;
Koovi, Bogoljub, rtve Drugoga svetskog rata u Jugoslaviji, Sarajevo 1990 (rst published in London
1985). Koovi himself gives a very accurate explanation why his work failed to support an open dialogue:
Very soon it dawned upon me that the major obstacle to my work would be the myths created over four
decades about the number of victims, myths by now deeply implanted in the soul of the people of all religions, political beliefs and nationality; myths which, by repetition became a reality. There will be many
who will reject my study because it does not conform to their beliefs...Many of them are looking for spiritual
food to ignite their hatred of the Croats.Cit. http://mirror.veup.hr/myth/victimp.html
Otaevi, Ana, Zloini komunizma 1944-1956, Sudbina pobeenih, in: NIN, October 25th 2001; Pogled
(specijalno izdanje): Partizanski zloini u Srbiji 1944-45: 150.000 neznanih grobova, broj 2, June 1991; Kovaevi, Sonja, Milan Trenji - Major OZNE i generalni konzul SFRJ u tutgartu: Oslobaanje Dedinja, in:
KRUG, mart 1999, broj 8, Beograd 1999.
Recommendable, whenever not source-based and with definitely too much sympathy for the nationalistic
Chetniks and their leader Draa Mihailovi: Markovi, Slobodan G., Communist Liberation and New
Order in Belgrade, in: The South Slav Journal, Vol. 24 No. 3-4 (93-94), Autumn-Winter 2003 at: http://
www.southslavjournal.com/feat1.htm; Other interesting works: Mitrovi, Momilo, Sudovi asti u Srbiji
1944-1946 posle Drugog svetskog rata, in: Godinjak 2, Beograd 1994, p. 123-139, Ibid., Izgubljene iluzije.
Prilozi za drutvenu istoriju 1944-1952, Beograd 1997; Ibid., Promene svojinskih odnosa u valjevskom
kraju 19441960, Valjevo 1997; Radi, Sneana, Konfiskacija imovine u valjevskom okrugu 19441946,
Valjevo 2002; Miloradovi, Goran, Logori za izolaciju politikih protivnika na tlu Jugoslavije 19182000,
in: Istorija XX. veka, br. 2, p. 115125, Beograd 2000; Markovi, Predrag, Dravna represija i javno
mnjenje Beograda 19481965, in: Istorija XX. veka, broj 1, p. 7388, Beograd 1996; Jovanovi, arko S.,
Nova vlast u Srbiji 19411945, Beograd 1997; A non-scientific book about OZNA and its successors provides Lopuina: Lopuina, Marko, Ubij blinjeg svog. Jugoslavenska tajna policija 1945/1995, Beograd
1996; About the situation of the Catholic Church during and after WWII writes: ivojinovi, Dragoljub,
Vatikan, Katolika crkva i jugoslovenska vlast 1941-1958, Beograd 1994.
Radi, Radmila, Verom protiv vere. Drava i verske zajednice u Srbiji 19451953, Beograd 1995; Ibid.,
Drava, Rimokatolika i Srpska pravoslavna crkva od 1945. do polovine ezdesetih godina, in: Dijalog povjesniara-istoriara 2, edited by Hans Georg Fleck und Igor Graovac, Zagreb 2000, p. 653670.
Janjetovi, Zoran, Between Hitler and Tito. The disappearance of the Vojvodina Germans, Belgrade 2000;
Ibid., Deportacija vojvoanskih Nemaca na prinudni rad u Sovjetski Savez krajem 1944. i poetkom 1945.
godine, in: Jugoslovenski istorijski asopis, No. 1, Beograd 1997, p. 157168; Ibid., Prilog prouavanju
poloaja folksdojera u Jugoslaviji 19441948, in: Istorija XX. veka, No. 1, Beograd 1996, p. 143-152; Ibid.,
Logorisanje vojvoanskih Nemaca od novembra 1944. do juna 1945. godine, in: Tokovi istorije, No. 1-2,
1997, p. 150164; Ibid., The disappearance of the Germans from Yugoslavia: Expulsion or emigration?,
Bonn 2003; Ibid., O dravljanstvu jugoslovenskih Nemaca, in: Tokovi istorije, No. 12, 2002, p. 2535;
Ibid., Die Konflikte zwischen Serben und Donauschwaben, in : Sdostforschungen, Vol. 58, Mnchen 1999,
p.119168.
49
TOKOVI ISTORIJE
12/2004.
It is at least this authors impression, that the most important and delicate records
are still waiting to be discovered or, in worst case, have either never reached the
archives or have been destroyed. Be as it may, there is still a lot of unavoidable archive
work to be done, until an all-embracing and well-balanced history of the rst years of
Serbia within socialist Yugoslavia can be written.
b) Yugoslav-communist literature
Although communist literature concerning the construction of the second Yugoslavia is often one-sided, there is a quite remarkable number of publications that have
to be mentioned and taken into account. Primarily the document editions on People
Liberation War and about the construction of socialist Yugoslavia build the starting
point for further research.19 Read in a different way, these documents provide reliable
and valuable information. Additionally many Yugoslav historians dealt with other (not
repressive) aspects of the transformation process. Although these works are to a great
extent ideologically coloured they still represent well-funded, professional contributions to recent Yugoslav history.20
19
20
50
Petranovi, Branko, Zapisnici sa sednica Politbiroa Centralnog komiteta KPJ (11. jun 1945 7. jul 1948),
(=Izvori za istoriju Jugoslavije), Beograd 1995; Petranovi, Branko/Zeevi, Momilo, Jugoslovenski federalizam. Ideje i stvarnost. Tematska zbirka i dokumenata. Drugi tom 19431986, Beograd 1987; Petranovi,
Branko/Markovi, Ljljana, Zapisnici NKOJ-a i Privremene vlade DFJ: 19431945, Beograd 1991; Zeevi,
Miodrag/Popovi Jovan P., Dokumenti iz istorije Jugoslavije, Dravna komisija za utvrivanje zloina okupatora i njegovih pomagaa iz Drugog svetskog rata, Beograd 1996; Neovi, Slobodan, Stvaranje nove
Jugoslavije 19411945, Beograd 1981; Ibid. (ed.), Zakonodavni rad Predsednitva AVNOJ-a i Predsednitva Privremene narodne skuptine DFJ, 19. XI 1944-27. X 1945, edited by Pretsednitvo Narodne
Skuptine FNRJ, Beograd 1951; Ibid. (ed.), Rad zakonodavnih odbora Predsednitva Antifaistikog vea
narodnog osloboenja Jugoslavije i Predsednitva Privremene narodne skuptine, 3 April25 October 1945,
edited by Pretsednitvo Narodne Skuptine FNRJ, Beograd 1952; Arhiv Jugoslavije (ed.), Dokumenti centralnih organa KPJ, NOR i revolucija (19411945), Knj. 2223. Beograd 1996; Pijade, Moa/Neovi, Slobodan, Prvo i Drugo zasjedanje AVNOJ-a: 26. i 27. novembra 1942. u Bihau: 29. i 30. novembra 1943. u
Jajcu, Zagreb 1963; Glavni izvrni odbor (ed.), Saoptenja zloina okupatora i nijhovih pomagaa u Vojvodini 19411944. Vol. 1: Zloini u Bakoj i Baranji; Vol. 2: Zloini u Sremu, Novi Sad 1946; Popov, Jelena
(ed.), Glavni NOO Vojvodine 19431945 (=Graa za istoriju Vojvodine, knj. 12), Novi Sad/Sremski Karlovci 1977; Vasili, Ljubia (ed.), Okruni komitet KPJ za Vojvodine 19441945 (=Graa za istoriju Vojvodine, knj. 11), Novi Sad/Sremski Karlovci 1978; Ibid., Pokrajinski komitet KPJ za Vojvodinu 19411945
(=Graa za istoriju Vojvodine, knj. 7), Novi Sad 1971.
ulinovi, Ferdo, Stvaranje nove jugoslovenske drave, Zagreb, 1959; Kotunica, Vojislav / avoki, Kosta,
Party pluralism or monism. Social Movements and the Political System in Yugoslavia 19441949 (=East
European Monographs, No. CLXXXIX), New York 1985; Pavlovi, Momilo, Politiki programi
Demokratske, Narodne radikalne, Jugoslovenske republikanske demokratske, Socialistike stranke Jugoslavije iz 1945. godine, in: Istorija XX. veka, broj 1, Beograd 1985, p. 119156; Petranovi, Branko, Istorija
Jugoslavije, Vol. 3: Socijalistika Jugoslavija 19451988, Beograd 1988; Ibid., AVNOJ Revolucionarna
smena vlasti, 19421945, Beograd 1976; Ibid., Politike i pravne prilike za vreme privremene vlade DFJ,
Beograd 1964; Gaea, L. Nikola, Agrarna reforma i kolonizacija u Jugoslaviji 19451948, Novi Sad 1984;
Stipeti, Vladimir, Agrarna reforma i kolonizacija u FNRJ godine 19451948, Rad. knj. 300, JAZU, Zagreb
1954; epi, Zdenko, Agrarna reforma in kolonizacija v Sloveniji 19451948, Maribor 1984; Maticka, Marijan, Agrarna reforma i kolonizacija u Hrvatskoj 19451948, Zagreb 1990; ali, Duan, Industrijalizacija
FNRJ, Zagreb 1963; Petranovi, Branko, Aktivnost rimokatolikog klera protiv sreivanja prilika u Jugoslaviji (mart 1945-septembar 1946), in: Istorija XX. veka, Zbornik radova, V, Beograd 1963; ivojinovi,
Dragoljub, Vatikan, katolika crkva i jugoslovenska vlast 19411958, Beograd 1958.
M. PORTMANN
c) South-Slavic exile literature

A small part of Yugoslav anticommunists (former ustae, etnici, nedievci,
ljotievci, domobranci, domobrani and others) who managed to leave the country in
time didnt let the opportunity slip away to state their position on what happened in
Yugoslavia during and after WWII. While the memoirs of ustae, ustae-sympathisers
and former etnici is hardly worth mentioning21, other authors at least tried (more or
less successfully) to be scholarly and their historiographic interpretation of the events
lies within an acceptable frame.22
d) Miscellaneous literature
Not only historians of Yugoslav provenience have been showing interest in recent
Yugoslav history. The bloody and tragic end of the centuries long, mostly peaceful
coexistence between the Yugoslav Germans and their South-Slavic neighbours after
WWII led to an intensive and not seldom half- or unscholarly tackling in Germany and
Austria of the history of the German minority in Yugoslavia.23 A comparable motivation has to be stated for Hungarian historians who tried to enlighten the faith of their
21
22
23
Musa, Vladimir, Bleiburka tragedija hrvatskoga naroda, Mnchen/Barcelona 1976; Prpi, George J., Tragedies and migrations in Croatian history, Toronto 1973; Studia Croatica, La Tragedia de Bleiburg. Documentos sobre las matanzas en masa de los croatos en Yugoslavia comunista en 1945, Buenos Aires 1963;
Katalini, Kazimir, Argumenti: NDH, BiH, Bleiburg i genocid, in: asopis Republika Hrvatska, p. 712,
Buenos Aires/Zagreb 1993; Skerti, Stephen W., The Bleiburg-Maribor tragedy. Croatian golgotha: fifteenth
anniversary of the massacre of the Croatian army, Cleveland 1960; Omranin, Ivo, Dokumente ber
Greueltaten der Tschetniken und Kommunisten in Kroatien (19411945), Mnchen 1960; Raji, Milan L.,
Srpski pakao u komunistikoj Jugoslaviji. Trilogija komunistikih zloina, Beograd 1991 (Raji was a member of the etnici and his book is aracterised by one-sidedness and dull Serbian nationalism.)
ilas, Milovan, Der Krieg der Partisanen. Memoiren 19411945, Wien 1978; Karapandi, Borivoje,
Koevje: Tito's bloodiest crime 19451970, Cleveland n.d; Ibid., The Bloodiest Yugoslav Spring, 1945
Tito's Katyn and Gulags, New York 1980; Klepec, Matia, Teharje so tlakovane z nao krvjo. Tchern ist
getrnkt mit unserem Blut, Buenos Aires 1973; Kova, Toma, V rogu leimo pobiti, Buenos Aires 1968;
Heimovi, Joseph, In Tito's Death Marches and Extermination Camps, New York 1962; Prcela, John/ Guldescu, Stanko, Operation Slaughterhouse. Eyewitness Aounts of Postwar Massacres in Yugoslavia, Philadelphia 1970;
Only a small part of the numerous publications related to this topic are mentioned below: Arbeitskreis
Dokumentation (ed.), Verbrechen an den Deutschen in Jugoslawien 1944-1948, Die Stationen eines Vlkermords, Mnchen 1998; Beer, Josef, Weissbuch der Deutschen aus Jugoslawien. Ortsberichte ber die Verbrechen an den Deutschen durch das Tito-Regime in der Zeit von 19441948, (=Donauschwbisches
Archiv: Reihe 3, Beitrge zur donauschwbischen Volks- und Heimatgeschichtsforschung; 46) Mnchen
1992; Dokumentation der Vertreibung der Deutschen aus Ost-Mitteleuropa, Vol. V: Das Schicksal der Deutschen in Jugoslawien, edited by Bundesministerium fr Vertriebene, Flchtlinge und Kriegsgeschdigte,
Bonn 1961; Sundhaussen, Holm, Die Deutschen in Kroatien-Slawonien und Jugoslawien, in: Gnter Schdl
(ed.), Deutsche Geschichte im Osten Europas. Das Land an der Donau, Berlin 1995; Suppan, Arnold (ed.),
Deutsche Geschichte im Osten Europap. Zwischen Adria und Karawanken, Wien 1998; Ibid./Rumpler, Helmut (eds.), Geschichte der Deutschen im Bereich des heutigen Slowenien 18481941, Mnchen 1988;
Bhme, K.W., Die deutschen Kriegsgefangenen in Jugoslawien 19411949. Zur Geschichte der deutschen
Kriegsgefangenen des Zweiten Weltkriegs, Vol. 2, edited by Erich Maschke, Mnchen 1962 and 1964.
51
TOKOVI ISTORIJE
12/2004.
24
co-nationals in Vojvodina during and after WWII. Aleksandar Kasa however published the most reliable work about Hungarian minority in Yugoslavia.25 The description of repressive measures undertaken by Partisan forces (mass executions and
expulsion) against the Italian minority in Istria, Dalmatia and Slovenia is the subject of
some articles published in Italy, Austria and Croatia.26 Since the author unfortunately
cannot read Albanian it is impossible to say what was published in Albanian about
retaliations with balists.27
Only a few other publications dealing with persecution in Yugoslavia appeared in
English and German.28
Finally the international comparative studies intending to stress both the differences and similarities in the process of coming into power of communist parties in the
respective European countries after WWII deserve to be mentioned. The unhindered
access to Eastern European archives made it possible for historians to focus on so far
24
25
26
27
28
Ludanyi, Andrew, The Hungarians of Vojvodina under Yugoslav Rule, in: The Hungarians, A Divided
Nation, edited by Stephen Borsody, New Haven 1988, p. 191208, Ibid., Hungarians in Rumania and Yugoslavia: a comparative study of communist nationality policies, 1971; Ibid., Titoist Integration of Yugoslavia.
The Partisan Myth and the Hungarians of the Vojvodina, in: Polity 12 (1979), p. 225252; Cseres, Tibor,
Titoist atrocities in Vojvodina 19441945. Serbian Vendetta in Bacska, Toronto 1993; Ibid., Blood Feud in
Bcska, Budapest 1991; Hommonay, Elemr, Atrocities committed by Titos partisans in occupied Southern
Hungary, Cleveland/Ohio 1957; Matuska, Mrton, Retaliation, Budapest 1995; Arday, Lajos, Hungarians in
Serb-Yugoslav Vojvodina since 1944, in: Nationalities Papers 24 (1996), p. 467482.
Kasa, Aleksandar, Maari u Vojvodini 19411946, Novi Sad 1996.
Bartoli, G., Il martirilogo delle gente adriatiche, Trieste 1961, Wrsdorfer, Rolf, Zwischen Karst und Adria.
Entnationalisierung, Umsiedlung und Vertreibung in Dalmatien, Istrien und Julisch-Venezien (1927-1954),
in: Robert Streibl (ed.), Vertreibung und Flucht, Wien 1994; Esposito Givanni, Trieste e la sua odissea, Rom
1952 ; Galliano, Fogar, Fojbe in deportacije v Julijski krajini, in: Prispevki za zgodovino delavskega gibanja
25 (1985), p. 95109 ; Orietta, Moscarda, Lesodo dallIstria, in: Friuli e Venezia Giulia Storia del900,
Gorizia 1997, p. 551-560; Tolto il segreto sui lager di Tito. Vi furono uccisi 5 mila italiani, in: Il Giornale,
No. 126, Anno XXIV, May 29th 1997; Veiter, Theodor, Soziale Aspekte der italienischen Flchtlinge aus den
adriatischen Kstengebieten, in: Festschrift fr Hans Schmitz zum 70. Geburtstag, Wien 1967; Dukovski,
Darko, Egzodus talijanskog stanovnitva Istre 19451954, in: asopis za suvremenu povijest, XXXIII, 3,
2001.
This the title of a book published in Belgrade: Vidani, Rajko, Obrauni sa balistima 19441952 (=Prilozi
za istoriografiju Kosova i Metohije), Beograd 1990; Also consider: Malcolm, Noel, Kosovo. A short History,
pp. 314.
Martin, David, The Web of Disinformation. Churchills Yugoslav Blunder, San Diego/New York//London
1990; Cowgill, Anthony, Cowgill Inquiry, The Repatriations from Austria in 1945. The documentary evidence reproduced in full from british, american and yugoslav sources, London 1990; Ibid., Cowgill,
Anthony, The Repatriations from Austria in 1945. Report of an Inquiry, London 1990; Tolstoy, Nikolai, The
Klagenfurt Conspiracy, in: South Slav Journal, Vol. 6, No. 1 (19), p. 6-23, 1983; Ibid., The Minister and the
Massacres, London 1986; Jarman, Robert L., Yugoslavia. Political Diaries 1918-1965, Vol. 3: 1938-1948,
Chippenham 1997; Vlkl, Ekkehard, Abrechnungsfuror in Kroatien, in: Klaus-Dietmar Henke und Woller, Hans (eds.), Politische Suberungen in Europa. Die Abrechnung mit dem Faschismus und Kollaboration
nach dem Zweiten Weltkrieg, Mnchen 1991, p. 358393; Kaltenegger, Roland, Titos Kriegsgefangene. Folterlager, Hungermrsche und Schauprozesse, Graz / Stuttgart 2001; Elste, Alfred, Filipic Hanzi, Koschat,
Michael, NS-sterreich auf der Anklagebank. Anatomie eines politischen Schauprozesses im kommunistischen Slowenien, Klagenfurt/Wien 2000.
52
M. PORTMANN
neglected elds of research, such as terror against alleged and true enemies, show trials, cleansings within the Communist Party and so on.29
It is both the wish and hope of this author that within a reasonable period of time a
professional team composed of historians from all parts of the former Yugoslavia and
abroad will write an all-embracing, source-based and balanced history about the
Stalinist poque in Yugoslavia. Since this process historically has to be considered as a
unity (whenever with special developments in the respective republics or regions) it
must also be described as one. Thus it should be possible to answer the question, what
price in the hour of birth had to be paid for the fragile harmony in Yugoslavia during
Cold War.
III GENERAL ASEPCTS OF THE COMMUNIST TAKE-OVER

Legal base for persecution and retaliation
Since the Peoples Liberation Movement was predominately military organized,
the origins of a yet common jurisdiction emerged within this area. Until liberation30 of
a respective region, primarily military courts were responsible for conviction of collaborationists and peoples enemies. ulinovi states on the quality of this legal
practice: This legal proceeding was not organized, informal, collective, simple, fast
and mostly crowded, since often all members of the respective Partisan unit took part
at the trial.31 One of the most important changes within the eld of partisan military
judiciary emerged with the Directive on Military Courts dated May 24th 1944. Article 13 and 14 dened quite clearly who in the eyes of partisan leaders were to be considered as war criminal and peoples enemy:
29
30
31
Weber, Hermann (ed.), Terror. Stalinistische Parteisuberungen 1936-1953, Paderborn 2001; Maderthaner,
Wolfgang/Schafranek, Hans/Unfired/Berthold (eds.), Ich habe den Tod verdient. Schauprozesse und politische Verfolgung in Mittel- und Osteuropa 19451956, Wien 1991; Courtosi, Stphane (ed.), Das
Schwarzbuch des Kommunismus: Unterdrckung, Verbrechen und Terror, Mnchen 1998; Hodos, Georg
Hermann, Schauprozesse. Stalinistische Suberungen in Osteuropa 194854, Berlin 1990; Weber, Hermann/Staritz, Dietrich (eds.), Kommunisten verfolgen Kommunisten: stalinistischer Terror und Suberungen in den kommunistischen Parteien Europas seit den dreissiger Jahren (Beitrge des internationalen
wissenschaftlichen Symposions an der Universitt Mannheim Weisse Flecken in der Geschichte des Weltkommunismus - stalinistischer Terror und Suberungen in den kommunistischen Parteien Europas seit
den dreissiger Jahren vom 22. bis 25. Februar 1992), Berlin 1993; Kuretsidis-Haider, Claudia/Garscha, Winfried R. (eds.), Keine Abrechnung. NS-Verbrechen, Justiz und Gesellschaft in Europa nach 1945, Leipzig/
Wien 1998; Henke, Klaus-Dietmar/Woller, Hans (eds.), Politische Suberungen in Europa. Die Abrechnung
mit dem Faschismus und Kollaboration nach dem Zweiten Weltkrieg, Mnchen 1991; Dek, Istvn/Gross
Jan T./Judt Tony (eds.), The Politics of Retribution in Europe. World War II and its Aftermath, Princeton
2000; Karsai, Lszl, Crime and Punishment: Peoples Courts, Revolutionary Legality, and the Hungarian
Holocaust.
The term liberation is primarly used by Communist historians and means the establishment of communist
power.
Cit. ulinovi, Ferdo, Stvaranje nove jugoslovenske drave, Zagreb 1959, p. 155.
53
TOKOVI ISTORIJE
12/2004.
Art. 13
As war criminals have to be considered, whether they are Yugoslav or foreign citizens: Initiators, organizers, commanders, helpers and executors of mass killings, torture, forced migration, internment and forced labour of the population, further arson,
destruction and pilferage of state and peoples property, all owners of possession and
enterprises in Yugoslavia and of other countries, who brutally exploited the people
having been taken away for forced labour. Ofcials of the terrorist apparatus and of terrorist armed forces of the occupying or domestic forces and the ones who executed
mobilization of our people for hostile army.
Art. 14
As peoples enemies have to be considered: All active ustaa, etnici and members of other armed formations in the service of the enemy and its organizers and helpers; All who are in the service of the enemy as spies, couriers, initiators, agitators and
similar. The ones who forced the people to deliver weapons to the occupying forces.
Everybody who betrayed the Peoples ght and were on the side of the occupying
forces. Everybody who secedes Peoples power and work against it. The ones who devastated the Peoples army or supported and support in any other way the occupying
forces. The ones who execute murdering, pilferage and similar.32
While the term war criminal is reasonably exactly dened, the denition of
peoples enemy remains probably on purpose vague. Therewith the opportunity
was provided to condemn and eliminate almost every persona non grata.
As the most signicant act in the context of retaliation one has to quote the Act
on crimes against people and state from August 25th 194533, which only represents a
further development of the above mentioned and cited Directive on Military Courts
which provided the legal base for innumerable verdicts against war criminals, collaborators and peoples enemies.
At least in Slovenia, Croatia, Serbia proper and Vojvodina the ad hoc National
courts of honour were appointed during spring and summer 1945. These special
courts were founded to convict war criminals and peoples enemies and to conscate
their property.34
Some other decisive legal acts are chronologically listed below:35
32
33
34
35
54
Cit. Neovi, Slobodan, Stvaranje nove Jugoslavije 19411945, Beograd 1981, p. 414415.
Slubeni list DFJ, September 1 1945, No. 66/619.
For Slovenia: Mikola, Milko, Povojne nasilne razlastitve premoenja v Sloveniji, in: Temna stran meseca,
ed. by Drago Janar, p. 53 ff.
For further details: Radi, Sneana, Konfiskacija imovine u valjevskom okrugu 19441946, Valjevo 2002, p.
1927. My list only mentions the first and original legal act. Subsequent changes, supplementations or
authentic interpretations have not been taken into consideration.
M. PORTMANN
th
May 13 1944: Condential direction by Tito to establish a Yugoslav secret police

under the name OZNA36
Probably May 1944: Direction by the NKOJ, Commissariat of Internal Affairs, on
organization of Internal state administration37
August 15th 1944: Ofcial formation of the KNOJ (Korpus narodne odbrane
Jugoslavije)38
November 21st 1944: Decision by Presidium of the AVNOJ on transition of hostile possessions into state property, on state administration of abandoned possessions
and on sequestration of possessions which were confiscated by occupation powers.39.
This decision built the legal base for conscation of almost any German property (Art.
1 [2]) and those of alleged and real war criminals and their aides (Art. 1 [3]) regardless
of their nationality.
February 3rd 1945: Decision by Presidium of AVNOJ on abolition and annulment of all legal acts adopted by the occupying force and its helpers during occupation; on abolition of decisions adopted during this period; on abolition of all legal acts
which were effective during hostile occupation.40.
April 23rd 1945: Act on fighting forbidden speculation and economical sabotage.41 The corpus delicti of economical collaboration was often used by Yugoslav
judges to eliminate capitalistic elements on the one hand and to accumulate state
property on the other.
May 29th 1945: Decision by Presidium of AVNOJ on expropriation of war profit
accumulated during hostile occupation.42 As a consequence of this act more than 125
million. Yugoslav dinars poured in the Renewal Fund until the end of 1946.43
June 9th 1945: Act on confiscation and execution of confiscation.44 This act
dened the terms of conscation (i.e. coercive expropriation without the right of
compensation, Art.1 [1]) and sequestration (provisional expropriation of property
that will be held under state control until further decisions of a respective court, Art. 12
[1]).
July 10th 1945: Act on kinds of punishments.45 This act described what possible
kinds of penalties civil and military courts could have meted out.
August 3rd 1945: Decree on general amnesty and pardon.46 Maybe 5.000 persons (etnici, nedievci, Croatian and Slovenian Home guards, members of armed
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
Lopuina, Marko, Ubij blinjeg svog. Jugoslovenska tajna policija 1945 / 1995, Beograd 1996, p. 48.
Neovi, Slobodan, Stvaranje nove Jugoslavije 1941-1945, Beograd 1981, p. 377379.
Vojnoistorijski arhiv, Fond NOR, kut. 15, fasc.1/1, dok. 10.
Slubeni list DFJ, February 6th 1945, No. 2/25.
Slubeni list DFJ, February 13th 1945, No. 4/51.
Slubeni list DFJ, April 25th 1945, No. 26/241.
Slubeni list DFJ, Mai 29th 1945, No. 36/320.
Petranovi, Branko, Politike i pravne prilike za vreme privremene vlade DFJ, Beograd 1964, p. 55.
Slubeni list DFJ, June 12th 1945, No. 40/359.
Slubeni list DFJ, July 10th 1945, No. 48/436.
Slubeni list DFJ, August 5th 1945, No. 56/526.
55
TOKOVI ISTORIJE
12/2004.
47
Albanian and Muslim units) felt under this amnesty. Exempt from the amnesty were
ustae, ljotievci, members of the Russian protecting corps, members of the ethnic
German Association and others.
August 10th 1945: Act on electoral lists.48 Therewith the active and passive suffrage for the forthcoming federal elections of November 11th 1945 was denied to a
large group of wartime opponents (former ministers, active ustae, etnici, nedievci,
ljotievci and persons who were condemned for deprivation of national honour
respectively political or civil rights).49 Similar laws were also passed on the level of
republics and provinces.50
August 23rd 1945: Act on agrarian reform and colonization.51 On the basis of
this act a land fund consisting of 1647305 ha was founded.52 Slightly more than 38%
(637.939 ha) of this total was conscated from the ethnic Germans and the citizens of
the German Reich.
August 26th 1945: The act on implantation of Peoples court.53
August 28th 1945: Act on press.54 Wartime opponents (see act on electoral
lists.) couldnt become editors or members of the editorial ofce.
The State Commission on Ascertaining Crimes Committed by Occupying Powers
and their Helpers.
A decision by the Presidium of the AVNOJ dated November 30th 1943 envisaged
the appointment of a State commission on ascertaining crimes committed by occupying powers and their helpers during WWII (Dravna komisija za utvrivanje zloina
okupatora i njihovih pomagaa, hereafter: DKUZOP).55 The commission became
active after the NKOJ passed a regulation and named the members of the commission
in May 1944.
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
Vlkl, Ekkehard, Abrechnungsfuror in Kroatien, in: Klaus-Dietmar Henke und Woller, Hans (eds.), Politische Suberungen in Europa. Die Abrechnung mit dem Faschismus und Kollaboration nach dem Zweiten
Weltkrieg, Mnchen 1991, p. 392.
As far as he author is aware there are no reliable data about how many people in Yugoslavia didnt have the
electoral law on the basis of this act.
E.g. in Vojvodina: Decision on accompliment of election for local, town, canton and district committees
and for Central Peoples Liberation Committee of Vojvodina, in: Slubeni list Vojvodine, June 1st 1945,
No.3/100, especially part II, Art. 12 [1-7].
Gaea, L. Nikola, Agrarna reforma i kolonizacija u Jugoslaviji 19451948, Novi Sad 1984, S. 362. See
also: Stipeti, Vladimir, Agrarna reforma i kolonizacija u FNRJ godine 19451948, Rad, knj. 300, JAZU,
Zagreb 1954.
Slubeni list DFJ, September 4th 1945, No. 67/622.
Slubeni list DFJ, September 1st 1945, No. 65/612.
Zeevi, Miodrag/Popovi Jovan P., Dokumenti iz istorije Jugoslavije, Dravna komisija za utvrivanje
zloina okupatora i njegovih pomagaa iz Drugog svetskog rata, Beograd 1996, p. 21. Unless otherwise
noted, following figures and facts are taken out of the above mentioned publication.
M. PORTMANN
In addition to the State commission six Republic commissions (Slovenia, Croatia,

BiH, Serbia, Montenegro and Macedonia), one Province commission (Vojvodina), two
Regional commissions (Kosovo and Sandak), 65 District (okruni) commissions, 292
Canton (sreski) and 1,210 Municipal commissions and local evidence collectors were
founded or appointed. The main task of these commissions was to collect evidence and
to provide Public prosecutors and members of the OZNA/UDBA with these documents. Not only members of the commissions but also ordinary citizens could report
what they (allegedly) knew about war crimes and their perpetrators. The commissions
registered almost one million of these notications (prijava) by Yugoslav citizens.
Needless to say war crimes committed by partisan forces or members of the Red Army
could not be reported. The specic/concrete handling of these notications by members of the commissions has yet to be analysed (crucial question: how carefully did the
ofcials deal with these notications?), but it isnt hard to imagine what opportunities
were given to people who were out to harm somebody maybe just for some personal
reasons.
To investigate complex war crimes the State, Republic and Province commissions set up the so-called enquiry commissions (anketna komisija) and elaborates.56
The main task of State, Republic and Province commissions was to adopt decisions (odluka) on war criminals, collaborators and peoples enemies. In all, these
commissions registered a total of 66.420 war criminals, whereof 17.175 persons were
dened as foreign war criminals and 49.245 were considered as domestic
(domai) traitors and war criminals.
These decisions were placed at the disposal of military and public prosecutors and
members of the secret police. On the basis of the decisions people could have been
charged and were convicted as a matter of fact in most cases. This illustrates the heavy
responsibility that ofcials of these commissions had to bear and at least the question
must be asked, if they always were aware of it.
Undoubtedly the existence of these commissions was fully legitimised and even
after four years of mutual national hatred and scorn - a conditio sine qua non to rebuild
a common Yugoslavia. Real war criminals, collaborators and traitors had to be punished; but the crucial point lies within the question, who decides who has to be considered a war criminal, a collaborator and a traitor. Like in most cases in history, the
victorious party does. Thats what happened in Yugoslavia, where exclusively mem56
The State commission e.g. set up an enquiry commission for determination of damage by Hitlers destruction of Belgrade or the Republic commission of Serbia established an enquiry commission for investigation on forced deportation of Slovenes to Serbia. Zeevi, Miodrag/Popovi Jovan P., Dokumenti iz istorije
Jugoslavije, Dravna komisija za utvrivanje zloina okupatora i njegovih pomagaa iz Drugog svetskog
rata, Beograd 1996, p. 39.
57
TOKOVI ISTORIJE
12/2004.
bers of the Peoples Liberation Movement (even more exactly: members of the Communist Party) made this grave decision. The presumption that most of the other civil
war groups (especially etnici, ustae) would have done the same is no excuse for the
Communist procedure.57 The wich for retaliation in the aftermath of cruelty exists
probably from the time immemorial. In the case of Yugoslavia, political (consolidation
of power) and economical (accumulation of state property) advantages additionally
strengthened and supported this wish.
IV RETALIATION AND PERSECUTION: DEVELOPMENTS

IN RESPECTIVE REPUBLICS AND REGIONS
Definition of Retaliation
Especially on the territory of Yugoslavia it is hardly possible to provide a clear
separation between what has to be considered as act of war and what runs under the
term of retaliation. At the rst it seems the most evident solution is to treat every
action that occurred after the ofcial ending of WWII in Yugoslavia on May 15th 1945
as retaliation. Thus the harsh actions of Titos partisan forces against Italian, Hungarian, German and Serbian civilians in Dalmatia, Istria, Vojvodina and Serbia proper
immediately undertaken during or after the liberation of the respective areas would
only count as acts of war, although these actions denitely didnt help to improve the
military situation of the Peoples Liberation Army. Therefore a temporal break-up
between act of war and retaliation is denitely not satisfactory. As a result the
author will use the term retaliation for all killings and repressive measures against
civilians, which took place during or after liberation of a respective area. Under the
presumption that no or at least very poor military strategic advantage can be asserted,
the killing of enemy soldiers (e.g. ustae, domobranci, belogardisti, plavogardisti, etnici, domobrani, balisti) has also to be considered as retaliation (keywords:
Bleiburg, Koevje, Zelengora).
The Italian minority in Dalmatia and the Coast Land: Flight and Persecution
Members of the Italian minority in Istria and Italian fascists have to be counted as
one of the rst victims of communist retribution. Right after the Italian surrender on
September 8th 1943 Slovenian, Croatian as well as Italian partisan units gained control
57
58
If the outcome of the war had been the opposite, with the quisling forces on the winning and the Partisans
on the losing side, the same thing would have happened to the remnants of the Partisan forces. Cit.
Tomasevich, Jozo, War and Revolution in Yugoslavia 19411945. Occupation and Collaboration, Stanford
2001, p. 766.
M. PORTMANN
over Istria, except Pula/Pola. Probably 500 to 700 Italian fascists and collaborators
were killed in autumn 1943.58 Together with dead bodies the captives were tied up and
thrown into deep karstic caves (the Italian word for karstic cave is foibe; thats why in
Italian this procedure is called infoibamenti). The same killing method was used in
spring and summer 1945 for Croatian and Slovenian soldiers and civilians. These
actions can denitely not even be considered as an attempted ethnic cleansing rather
as a reaction to the often brutal fascist repression the Slavic population had to suffer
from during the Italian rule.59
In the context of the invasion of partisan units in autumn 1943 thousands of Italians left their homes in Istria and left either directly for Italy or for areas not yet controlled by the communists (e.g. Pula, Trst).
In the course of communist coming into power in the Adriatic coast in spring 1945
an estimated number of 5000 to 7000 people (fascists, members of the National Liberation Committee, collaborators and captured German and Italian soldiers) were
killed.60
Up to a quarter million of Italians left Yugoslavia (Dalmatia, Coast Land) between
1943 and the 1950s.61 Their motivation was complex, since the long time unsolved
border conict, Yugoslav assaults, anti-communist attitude, economical considerations
and Italian propaganda have to be cited as reasons and causes for their emigration.62 At
the rst ofcial census after the war only 36000 people avowed themselves to Italian
nationality.63
58
59
60
61
62
63
Veiter, Theodor, Soziale Aspekte der italienischen Flchtlinge aus den Kstengebieten, in: Festschrift fr
Hans Schmitz zum 70. Geburtstag, edited by Theo Mayer-Maly, Albert Nowak, Theodor Tomandl, Vol. II,
Wien/Mnchen 1967, P. 285. The Italian literature acts from the assumption that several thousands of Italian
died between 1943 and 1945 in these karstic caves. Bartoli, Gianni, Il martirologio delle genti adriatiche,
Trieste 1961; Fogar, Galliani, Foibe e deportazioni. Nodi sciolti e da sciogliere, in: Qualestoria, No. 2/3,
August-Dezember 1989, p. 11-20; Ibid., Foibe: politica e storia, in: Quaderni del Centro studi economicopolitici Ezio Vanoni, No. 20/21, 1990.
Bahovec, Tina, Der Zweite Weltkrieg im Alpen-Adria-Raum, in: Alpen-Adria. Zur Geschichte einer
Region, edited by Andreas Moritsch, Klagenfurt/Ljubljana/Wien, p. 467-468.
Bahovec, Tina, Der Zweite Weltkrieg im Alpen-Adria-Raum, in: Alpen-Adria. Zur Geschichte einer
Region, edited by Andreas Moritsch, Klagenfurt/Ljubljana/Wien, p. 467-468. In Triest/Trst alone approximately 800 collaborators were thrown into karstic caves. Sirc, Ljubo, Nobel Peace Prize for Tito, p. 5.
Magosci, Paul Robert, Historical Atlas of East Central Europe, Vol. 1, Seattle/London 1998, p. 165.
Bahovec, Tina, Der Zweite Weltkrieg im Alpen-Adria-Raum, in: Alpen-Adria. Zur Geschichte einer Region
(edited by Andreas Moritsch), Klagenfurt/Ljubljana/Wien 2001, p. 468. For further details: Magosci, Paul
Robert, Historical Atlas of East Central Europe, Vol. 1, Seattle/London 1998, p. 165 and Wolfrum, Gerhart,
Die Vlker und Nationalitten, in: Markert, Osteuropa-Handbuch Jugoslawien, p. 20.
Kofos, Evangelos, Balkan minorities under Communist regimes, in: Balkan Studies, Vol. 2, Thessaloniki
1961, p. 43.
59
TOKOVI ISTORIJE
12/2004.
Serbia after liberation

In the course of successive withdrawals of German units and quisling forces
(nedievci, ljotievci)64 and parallel invasion (or liberation) of Serbian towns and villages by soldiers of the Peoples Liberation Movement, a spate of detentions and assassinations without trial of Titos opponents came over Serbia. Not only enemy (foreign
and domestic) soldiers were arrested, sentenced and killed, but also civilians who in
the eyes of the Partisans were seen as collaborators, traitors, and wartime proteers (industrialists, wealthy peasants, intellectuals, artists and other class enemies).
Until the liberation of Belgrade, the Communist Party was numerically weak in
the capital.65 It was only during autumn and winter 1944 that the party organization
was established.66 The city was then divided into quarters (rejon) and cells (elija) that
were controlled by loyal party members. A military administration (komanda grada)
was set up with General Ljubodrag uri as its commander. During the rst months the
military administration assumed civil functions as well, although a provisional executive committee (Izvrni narodnooslobodilaki odbor, hereafter: INOO) had already
existed since October 26th. Unreliable ofcials and useless elements from the former
municipality were dismissed and loyal members of the partisan army took their posts.
A curfew was introduced, starting from 8:00 pm. 67 One of the main tasks for the new
rulers was ghting great Serbian chauvinism, meaning the manhunt after followers
of Mihajlovi, Nedi and Ljoti and other real or imagined collaborators. Petranovi
writes: Some of the collaborators were taken in front of courts, but many people disappeared in the dark during the days of expulsion of the Germans. Execution role
played the OZNA, which under the term of retaliation with fascism executed thousands
of innocent people, who were innocently accused, assassinated without trial, even
without knowledge of their families, as dangerous people for the future or because they
worked against the leaders of the new government during war.68 In Belgrade, mass
executions took place e.g. at Banjika uma, in the quarters Brae Jerkovi and arkovo and in the stadium Grafiar.69 Similar repressive sanctions by the Secret police
and partisan units must be presumed to have happened in other Serbian towns and villages after invasion in autumn 1944.70
64
65
66
67
68
69
60
While approx. 300 high-ranking officials of Nedi government left Belgrade already in September 1944
and reached Vienna, Milan Nedi and Dimitrje Ljoti together with German officials escaped in October 4 th
1944. Milovanovi, Nikola, Kroz tajni arhiv Udbe, Vol. 1, Beograd 1986, p. 28.
Immediately after invasion of the partisans, merely 960 party members were located in Belgrade. Petranovi, Branko, Srbija u drugom svetskom ratu, p. 652.
In May 1945 the Communist Party counted 1.810 members in Belgrade; at the end of 1945 there were
already 5.614. Petranovi, Branko, Srbija u Drugom svetskom ratu, p. 652.
Petranovi, Srbija u Drugom svetskom ratu, p. 654. According to Markovi the curfew started already at
6:00 pm. Markovi, Slobodan G., Communist Liberation and New Order in Belgrade, in: The South
Slav Journal, Vol. 24 No. 34 (93-94), Autumn-Winter 2003 at: http://www.southslavjournal.com/feat1.htm.
Cit. Petranovi, Srbija u Drugom svetskom ratu, p. 655.
Ana Otaevi, Zloini komunizma 1944-1956, Sudbina pobeenih, in: NIN, October 25th, 2001, p. 27.
M. PORTMANN
The available Yugoslav documents at present dont enable us to reconstruct the

exact procedure and extent of these persecutions. After all, eyewitness accounts provide an idea of how any sort of enemy simply disappeared these days. Only appraisals and statistical calculations (always within the frame of Koovis and erjavis
reliable and exact calculations71) about the number of Serbian victims in Serbia
(including Kosovo and Vojvodina) can be provided: This author estimates that in Belgrade maybe 10.000 Serbian collaborators (soldiers, ofcials of Nedis government)
and class enemies were killed during the rst months after the partisan invasion; in
Serbia itself (including Kosovo and Vojvodina) likewise 10.000 victims of communist
retaliation might be realistic.72 Milan Grol, the leader of the Yugoslav Democratic
Party writes in his diary on November 11th 1944: Horrible news reached us [...] In
Belgrade everything is still unsettled and unclear [...] People go about their private
business in fear and uncertainty about everything that is happening and that is going
to come [...] 2000 have been executed, 2000 arrested [...] This explains the silence
from Belgrade [...] How can order be created out of this blood, this fear and hatred,
and such arbitrariness from the authorities? And what kind of order?73
The Vojvodina under military administration (with special consideration

of the German and Hungarian Minority) 74
Immediately after the invasion by the Red Army and the Yugoslav partisan units
the Military administration was set up on October 17th 1944 in the area of the Banat,
Baka and Baranja (Vojna uprava za Banat, Baku i Baranju, hereafter: VU BBB).
70
71
72
73
74
Pogledi (specijalno izdanje): Partizanski zloini u Srbiji 1944-45: 150.000 neznanih grobova, broj 2, June
1991. In this special edition the numbers of victims in the respective towns are presented (they are definitely exaggerated and do not base on scientific calculations): aak: 3.500; Kragujevac: 2.000; Kruevac:
6.500; Uice: 3.000; Valjevo: 4.000; Ni: 12.000; Leskovac: 1200; Gornji Milanovac: 800; Resava: 800;
Jagodina: 2'500; Zajear: 8'000; abac: 2'000; Poarevac: 2.800; Aranelovac: 3600. See also: Pogledi
(specialno izdanje br. 1): Zloini komunista nad Srbima, April/Mai 2004, Beograd 2004.
Koovi counts 151.000 Serbian and Montenegrin victims (114.000 in Serbia, 4.000 in Kosovo and
33.000 in Vojvodina) for the whole wartime period of 1941 to 1945. Koovi, Bogoljub, rtve drugog
svetskog rata u Jugoslaviji, London 1985, p. 171 (prilog 32). erjavi number is slightly higher: 190.000
Serbian and Montenegrin war losses (142.000 in Serbia proper, 3.000 in Kosovo and 45.000 in Vojvodina). erjavi, Vladimir, Population losses in Yugoslavia 19411945, Zagreb 1997, p. 152153 (tables 33,
33a and 34).
For further estimates by different authors: Markovi, Slobodan G., Communist Liberation and New
Order in Belgrade, in: The South Slav Journal, Vol. 24 No. 3-4 (9394), Autumn-Winter 2003 at: http://
www.southslavjournal.com/feat1.htm.
Cit. Markovi, Communist Liberation , p. 7.
For further details about the military administration: Cveji, Rua, Uloga KPJ u organizovanju i radu Vojne
uprave za Banat, Baku i Baranju, in: Istraivanje, No. 1, Novi Sad 1971; Malovi, Gojko, Vojna uprava u
Banatu, Master thesis, (Manuscript), Beograd 1979. Unsubstantial the short essay by Konar: Konar,
Ranko, Vojna uprava u Banatu, Bakoj i Baranji 1944/1945, in: Narodna vlast u Vojvodini 19411945
(Radovi sa savetovanja odranog 2223. novembra 1982. u Novom Sadu), Novi Sad 1986, p. 736738.
61
TOKOVI ISTORIJE
12/2004.
After the end of all combat operations and liberation of the whole country, the VU
BBB was to be abolished; in fact civil authorities (the so called Peoples Liberation
committees, hereafter: NOO) resumed power already on February 15th 1945.75
The reasons for the establishment of a military administration were complex:
Since the partisan movement in Banat, Baka and Baranja due to the efcient Hungarian and German occupation policy was underdeveloped, the NOO couldnt immediately operate as the new authority. It was additionally stated in the public
announcement (proglas), that the Yugoslav character of these areas must be preserved.76 The military authorities saw to it that economical resources of the Vojvodina
were primarily used for purposes of the Peoples Liberation Army.77 Maybe one of the
main motives for the implementation was the desire of the Partisan military leadership
to punish both the German and Hungarian population and to take control over German
property.78 A letter from the Province Committee of the Vojvodina of the Communist
Party of Yugoslavia (hereafter: CPY or CP) to all members of the CP in the Banat,
Baka and Baranja seems to conrm this impression:
As you know, with the decision by the High Commander of our army, comrade
Tito, a military administration was set up in the Banat, Baka and Baranja. This step
was taken because a lot of Germans and Hungarians live in these our parts, who were
hostile towards the Slavic population and committed crimes organized by the occupation forces. Especially the domestic Swabians acted barbarically towards the Serbs
and others of our nations. Thus it is necessary to thoroughly79 retaliate upon all Germans and upon those Hungarians who have committed war crimes. [] Further it is
necessary to take care of abandoned and enemy property. []80
Some of the most important tasks of the military authorities are to be mentioned
here:
Recruiting of all men born between 1915 and 1926
Establishment of Peoples and border guards (especially in German, Hungarian
and Rumanian settlements)
Conscation of and administration over abandoned (naputeno) and fascist
property
Internment of Germans and control of the camps
75
76
77
78
79
80
62
Truji, Vera, Vojna uprava za Banat, Baku i Baranju Novi Sad (19441945), Analitiki inventar, Sremski
Karlovci 1981, p. VII-IX.
Arhiv Vojvodine (hereafter: AV), Fond Vojna uprava, predmet 2.
Petranovi, Branko/Zeevi, Momilo, Jugoslovenski federalizam. Ideje i stvarnost. Tematska zbirka i
dokumenata. Drugi tom 19431986, Beograd 1987, p. 144.
Janjetovi, Zoran, Die Konflikte zwischen Serben und Donauschwaben, in: Sdost-Forschungen, Sonderdruck Vol. 58, Mnchen 1999, p. 164.
Heavy print in the original document.
Cit. AV, Fond Pokrajinski komitet Saveza komunista Vojvodine (hereafter: Fond PKSKV) (F-334), not specified.
M. PORTMANN
Detention and conviction of war criminals, collaborators and peoples enemies

From a Communist point of view the work of the VU BBB has to be seen as a success: The Yugoslav Germans didnt present a threat anymore, since most of them have
been transferred into camps and their property was conscated. The detention and
elimination of domestic quislings and peoples enemies remained within the competence of the OZNA and the general (forced) mobilisation led to the intended increase
of troops within the Yugoslav Army. Most of the (not democratically elected) members
of the NOO were members of the Communist Party or at least loyal fellow-travellers to
a new, socialist Yugoslavia.81
a) The Yugoslav Germans in the Vojvodina after 194482
Since evacuation of the whole German population from Vojvodina due to inability
and indecision of Reich German and Volksdeutsche authorities failed, an estimated
number of 150.000 Germans were still settled in the area of Baka, Baranja, the Banat
and Syrmium when the Partisans liberated Vojvodina in September/October 1944.83
Already on October 18th the decision was made to concentrate the German population
in camps and to conscate their property.84 In all German settlements severe military
81
82
83
An internal paper by the Province committee of the Communist Party Vojvodina proves 1.780 Communist
delegates of the NOO in Vojvodina (this corresponds to approx. 30% of all delegates) on April 16th 1945.
AV, Fond PKSKV, pred. 1122 and 11120.
About agitation of both German and Hungarian population during the occupation period (selective): Mirni,
Josip, Nemci u Bakoj u Drugom svetskom ratu, Novi Sad 1974; Kaavenda, Petar, Zloini nemake okupacione vojske i folksdojera nad Srbima u Banatu 19411944. godine, in: Istorija XX. veka, broj 2, p. 9199, Beograd 1994, Ibid., Nemci u Jugoslaviji 19411945, Beograd 1991, Krni, Zdravko, The Transfer of
Volksdeutsche from the Independent State of Croatia During the Second World War, in: Historijski institut
Slavonije, Zbornik 4, Slavonski Brod 1966, p. 73-88, Ibid., The German Volksgruppe in the Independent
State of Croatia as an Instrument of German Occupation Policy in Yugoslavia, in: The Third Reich and
Yugoslavia; Biber, Duan, Nacizem i Nemci u Jugoslaviji 19331945, Ljubljana 1966; Calic, Marie-Janine,
Die deutsche Volksgruppe in Kroatien 19411944, in: Sdostdeutsches Archiv, Vol. XXX/XXXI,
Mnchen 1987/1988; ivkovi, Nikola, Ratna teta koju je Nemaka uinila Jugoslaviji u Drugom svetskom
ratu, Beograd 1973; Kasa, Aleksandar, Maari u Vojvodini 19411946, Novi Sad 1996; Vlkl, Ekkehard,
Der Westbanat 1941-1944. Die deutsche, ungarische und andere Volksgruppen, Mnchen 1991;
This number is based on own research. It is estimated that in Banat approx. 85.000 (and therefore 65%
related to the calculated number to be expected of the German population of the Banat in autumn 1944), in
Baka and Baranja approx. 60.000 (and therefore 35% related to the calculated number to be expected)
and in Syrmium maybe 5.000 Yugoslav Germans remained in Vojvodina. AV, Fond Komisija za utvrivanje
zloina okupatora i njihovih pomagaa (hereafter: KUZOP), pred. 130; 156; 195; 203. An unofficial census
of November/December 1944 accomplished by the VU BBB lists only 100'655 Yugoslav Germans at this
time in the area of the Banat, Baka and Baranja (without Syrmium). This number might be quite realistic,
considering the fact, that during the first contact with the Partisans several thousands Germans have been
immediately killed, likely several thousands have been already taken into Yugoslav or Sovjet camps and
were not counted anymore. Furthermore one has to assume that some Germans simply didnt appear for the
census or declared themselves (if possible) as Hungarians or South-Slavs. For the census: AV, Fond Pokrajinksi zavod za statistiku (F-205), fol. Podaci o stanovnitvu Bake 1945.
63
TOKOVI ISTORIJE
12/2004.
control was introduced, all German inscriptions disappeared and the German language
was forbidden both for public and personal use.85 The Army and/or the NOO took control over German stores, factories and enterprises.86 The Germans who were sentenced
to death had to be publicly shot.87
In May 1945 the general imprisonment of 80 to 90 percent88 of the German population (an estimated total of 110.000 people89) in more than 40 camps or localities
under special regime (naselja pod specijalnim reimom) was completed.90 The disastrous living conditions in these camps and the exhausting hard labour were the main
causes for the high mortality under the Yugoslav Germans. According to reliable statistical appraisals approx. 46.000 Germans from Vojvodina (Baka, Banat, Syrmium)
died between autumn 1944 and spring 1948, when the camps were ofcially disbanded.91
The harsh Partisan treatment of the remaining Yugoslav Germans was above all
a consequence of the arrogant, disloyal and often brutal behaviour of a large part of
the Vojvodina Germans and their superior position during occupation period.92 Of
course: not all of them were Nazis and only a minority committed war crimes (e.g. as
member of the SS, in their function as concentration camp guards or members of the
HiPo). But very few resisted the temptation to lead a privileged live under German protection and even fewer recognized the danger that was hidden in their role as a powerful minority. If Germany would lose the war (and every reasonable German had to
take this into account), they would denitely become victims of Yugoslav revenge
regardless who the victorious party in the Yugoslav civil war will be.93
This author shares the view of Janjetovi concerning the Volksdeutsche accusation, communist authorities committed genocide against Ethnic Germans. However
large the number of victims was, no intention of exterminating the Ethnic-Germans
existed. Thus, although the consequences were almost as bad as genocide, the whole
deplorable affair cannot be called by that name.94
84
85
86
87
88
89
90
91
92
64
Petranovi, Branko/Zeevi, Momilo, Jugoslovenski federalizam. Ideje i stvarnost. Tematska zbirka i

dokumenata. Drugi tom 19431986, Beograd 1987, p. 145147.
Kasa, Maari u Vojvodini, p. 159.
Petranovi, Branko, Srbija u Drugom svetskom ratu 19411945, Beograd 1992, p. 646.
AV, Fond Vojna uprava, pred. 38.
Yugoslav sources talk of an imprisonment rate for the districts Novi Sad and Panevo between 80 and 90
percent. AV, Fond KUZOP, pred. 130; 156.
In an unsigned letter from August 23rd 1945 written by a member of the Province Committee Vojvodina the
author referrs to 90.000 to 100.000 Swabians who were settled in camps at the end of August 1945. AV,
Fond PKSKV, not specified.
Kasa, Maari u Vojvodini, p. 159 and AV, Fond Vojna uprava, pred. 38.
Arbeitskreis Dokumentation, Verbrechen an den Deutschen in Jugoslawien 19441948. Die Stationen eines
Vlkermords, Mnchen 1998, p. 314.
It is exactly this fact that is often neglected by Volksdeutsche authors. [] German authors tend to concetrate on admittedly unjust treatment of huge masses of their conationals, but they are often prone to overlook
the causes that produced these huge forced migrations Cit. Janjetovi, Zoran, The Disappearance of the
Germans From Yugoslavia: expulsion or emigration?, in: Tokovi istorije 12/2003, p. 74.
M. PORTMANN
b) The Hungarian minority

During the rst days and weeks of the existence of the VU BBB the Yugoslav
Hungarians (especially in Baka) suffered a similar or even worse treatment by Partisan forces and local South-Slavic inhabitants than the Ethnic-Germans. Undoubtedly,
these (spontaneous) killings and harassments against Hungarians represents a reaction
to the repressive and bloody Hungarian occupation period (keyword: Racija) in
Baka.95 A certain number among the Hungarians indeed belonged to the category of
collaborators, war criminals and peoples enemies and were arrested and killed particularly by members of the OZNA - without much ado immediately after the Partisan
invasion.96 While a small number of Yugoslav Hungarians together with some ofcials
from Hungary97 appointed between 1941 and 1944 - escaped from Yugoslavia in
autumn 1944, the vast majority of the autochthon Hungarian population remained in
Vojvodina.98 Maybe 30.000 persons (that is approx. 7.5% of the then present Hungarian population in Vojvodina) were temporarily imprisoned.99 But already in December
1944, an order by the commander of the VU BBB, General Major Ivan Rukavina,
arranged the release of innocent Hungarian civilians from camps and prisons:
According to the decisions of the second session of AVNOJ, the minorities are treated
as equal citizens of Yugoslavia what is also true for the/also refers to the Hungarians,
who have equal rights and duties like the other inhabitants of our country. There from
exempted are only those Hungarians, who were as war criminals involved in Hungar93
94
95
96
97
98
99
Members of the Yugoslav exile government thought over the future of Ethnic-Germans. I. Juki pleeded in
1941 to settle out the Germans after war and the Yugoslav spokesman of BBC T. Skrbi threatened all Germans with dreadful Serbian revenge:For every killed Serb the Swabians have to pay a hundred price and
no power of the world will be able to hold up the sword of revenge when time hase come.Fr jeden ermordeten Serben, fr jede ermordete Serbin werden und die Schwaben in schwbischen Leben einen hundertfachen Preis entrichten, und keine Macht der Welt wird das Schwert der Rache aufhalten knnen, wenn die
Zeit gekommen ist. In the political program of the etnici the expulsion of 500.000 Ethnic-Germans from
Yugoslavia was scheduled. Janjetovi, Zoran, Die Konflikte zwischen Serben und Donauschwaben, in:
Sdost-Forschungen, Vol. 58, Mnchen 1999, p. 160 and Tomasevich, etnici u Drugom svjetskom ratu, p.
158.
Cit. Janjetovi, Zoran, The Disappearance of the Germans from Yugoslavia: expulsion or emigration? in:
Tokovi istorije 12/2003, p. 8586.
Personal retaliations occurred especially in Novi Sad, urug, abalj, ajka and Moorin, where the Serbian population mostly suffered from the bloody racija in January 1942. The entire Hungarian population
from urug and abalj (slightly more than 5.000 persons in March 1945) was expelled and taken into
camps, since they were found collectivley guilty for the racija. AV, Vojna uprava, pred. 94 and Kasa,
Maari u Vojvodini, pp. 181.
On the basis of notifications by local inhabitants, the responible commanders made lists of people who were
to be checked and as the case may be eliminated. Kasa, Maari u Vojvodini, p. 160.
In a decree by the departement of internal affairs of March 31st 1945, the evacuation of Hungarian officials
from Vojvodina was determined. Slubeni list DFJ, April 6th 1945, No. 19/194.
The first unofficial census in Vojvodina (Banat, Baka, Baranja and Syrmium) took place in October 27 th
1944 and quotes 386.692 Hungarians (this is 27.8 percent of the population in Vojvodina). AV, Fond Pokrajinksi zavod za statistiku (F-205), fol. Podaci o stanovnitvu Bake 1945.
Vlkl, Ekkehard, Der Westbanat 19411944. Die deutsche, die ungarische und andere Volksgruppen, Mnchen 1991, p. 189.
65
TOKOVI ISTORIJE
12/2004.
ian fascist crimes committed on our population. These Hungarians have to stand trial
in front of military courts according to existing legal regulations. This means:
a) All camps containing Hungarians have to be disbanded and only the accused
Hungarians or the ones already condemned by the respective military court have to be
kept in camps.[]100
It is quite obvious that this turn-around in Yugoslav Hungarian policy (from possible expulsion to integration) has to be seen in the context of socialist fraternity,
since Hungary was to become a Communist country too.101
The question remains, how many Hungarians were actually killed in autumn 1944
by Partisan forces, members of the Secret police and local inhabitants? As far as this
author is aware, only one Yugoslav document refers explicitly to this question: the so
called book of evidence of killed war criminals in 1944/1945.102 In this book, a total
of 1.686 executed war criminals are listed by name, whereof approx. 1.000 persons
were presumed to be Hungarians.103 Of course, this number is not the denitive gure
of all Hungarians killed after Partisan invasion. The highly professional analysis by
Kasa has led him to the admittedly provisional result of approximately 5.000 Hungarians killed in the aftermath of liberation.104 Thus may it be coincidence or not
this number lies within the region of 8.000 persons (mainly Serbs) killed during Hungarian occupation period in Baka.105
100
101
102
103
104
105
66
Cit. AV, Fond Vojna uprava (F-170), pred. 17.

Milovan ilas remembers: Within the CK we have only completed with arguments that the Hungarians
shouldnt be expelled. The main reasons for our position: We knew that the Sovjet government would oppose
to the expulsion of the Hungarians [], since Hungary was forseen as a socialist country. [] Hungary
isnt that powerful that we had to be frightend, as we have for Germany. And finally, although nobody could
explain why this shouldnt be applied for the Germans the people, women and children cannot be guilty for
the crimes committed by their leaders. Cit. ilas, Milovan, Revolucionarni rat, Beograd 1990, p. 411412.
AV, Fond KUZOP (F183), knj. 73.
AV, Fond KUZOP (F183), knj. 73 and Kasa, Maari u Vojvodini, p. 160172. According to Kasa, among
the others killed were 211 etnici, 468 Croats and 65 others (mostly Russian emigrants). Kasa, Maari u
Vojvodini, p. 160.
Kasa, Maari u Vojvodini, p.178. For other (exaggerated and tendetious) estimates: Cseres, Tibor, Titoist
atrocities in Vojvodina 1944-1945. Serbian Vendetta in Bcska, Toronto 1993, p. 9: [] when the Serbians
brutally massacred 40.000 Hungarian civilians []; Ludanyi, Andrew, Hungarians in Rumania and Yugoslavia. A Comparative Study of Communist Nationality Policies, Louisiana 1963, p. 6364: 40.000 Hungarians; Kocsis, Kroly, Ansiedlung und ethnische Raumstrukturen in den ungarischen, serbischen und
rumnischen Grenzrumen (1944-1950), in: Regionen im stlichen Europa Kontinuitten, Zsuren und
Perspektiven, edited by Horst Fassel und Christoph Waack, Festschrift des Instituts fr donauschwbische
Geschichte und Landeskunde fr Horst Frster, (=Tbinger geographische Studien, paper 128), Tbingen
2000, p. 98: approx. 16.800 Hungarian civilians became victims of the blood feud by Serbian Partisans.
Kasa, Maari u Vojvodini, p. 178.
M. PORTMANN
The final days of the etnici

As mentioned before, it was the intention of the Communists to destroy the remnants of all domestic war enemies. Since as early as December 1941 the hostility
between Partisans and etnici constantly increased, a bloody and uncompromising end
(wherever the victorious party might be) was foreordained. In a directive of September
5th 1944 Tito wrote: Remember that the main task of this operation is to eliminate the
etnici of D. Mihailovi and nedievci, as well as their apparatus. [] .106
After the Partisans took control over Serbia and especially Belgrade in autumn
1944, the etnici were withdrawing in two groups. Due to quarrels in January 1945
between Mihailovi and another etnik-leader named Momilo uji, the latter
marched unmolested through Croatia (according to an agreement with Paveli), trying
to reach the Austrian border,107 while Mihailovi in contrast was moving towards Serbia. Mihailovi and his remaining troops were instructed via radio by a certain Major
osi, who actually was a member of the OZNA. The etnici nally reached the Drina
in May 1945 intending to cross the river. But units of the Yugoslav Army and KNOJ
attacked the exhausted troops at Zelengora, and annihilated them almost totally. In
Hronologija the following entry can be found on May 12th 1945: In the area of
Stujeska and Zakmura the units of the 3rd corps of the Yugoslav army and the 3rd division of the KNOJ commenced with the destruction of strong chetnik groups. The chetnici were mainly captured or destroyed, except some 300 to 400 etnici who were
dispersed over the area between Zelengora and Praa, among them Draa Mihailovi
and members of the Chetnik High Command.108 Mihailovi escaped and was captured only in March 1946. After a short show trial he was sentenced to death and executed on July 17th 1946.109 It is still an object of scientic discussion as to how many
troops and Serbian civilians died in the course of this nal battle in May 1945. According to Yugoslav-Communist sources, 9.235 etnik soldiers lost their lives between
May 1st and 18th 1945.110
106
107
108
109
110
Cit. Tito, Josip Broz, Vojno djela, I, Beograd 1961, p. 273.

Vgl. Milovanovi, Kroz tajni arhiv UDBE, Vol. 1, p. 45 und Tomasevich, etnici u Drugom svjetskom ratu,
p. 385 und 391.
Cit. Hronologija oslobodilake borbe naroda Jugoslavije 19411945, edited by Vojnoistorijski institut, Beograd 1964, p. 1107.
Tomasevich, etnici u Drugom svjetskom ratu, p. 407. See also: The trial of Dragoljub-Draa Mihailovi.
Stenographic Record and Documents from the Trial of Dragoljub-Draa Mihailovi (published by the Union
of the Journalists Associtations of the Federative Peoples Republic of Yugoslavia), Belgrade 1946.
Tomasevich, etnici u Drugom svjetskom ratu, p. 403.
67
TOKOVI ISTORIJE
12/2004.
Bleiburg and the Death Marches
111
In the closing days of the war the Croatian and German armies were retreating to
Slovenia and Austria, in order to avoid being caught by Partisan units. Tomasevich
asks three main questions concerning this issue: First, how many Croatian Quisling
troops and civilian refugees were actually withdrawing and how many of them fell into
Partisan hands? Second, how many troops were captured on Yugoslav soil and how
many succeeded in crossing into Austria and were returned to the Partisans? And
third, what happened to these troops and refugees once they were given over to the
Partisans?112 None of these questions can be denitely answered. While the course
of the events in May and June 1945 is quite clear, there is disunity concerning the gures.
It seems reasonable to estimate a total of 200.000 men (troops and civilians) who
were moving towards Slovenia and Austria (over Zidani Most, Celje and Maribor, Dravograd and Bleiburg) during the rst days in May 1945, often ghting against partisan
units while retreating.113 Additionally 150.000 to 200.000 German troops (army group
E) and some Yugoslav collaborationist forces were retreating.114 Part of these people
were captured by partisans on Croatian and Slovenian territory, but the head (approx.
30.000 people) of this maybe 50 kilometres long Croatian column arrived at Bleiburg
on May 14th and negotiated with British ofcers about crossing the border. It is important to note, that the majority of the retreating mass was still located on Yugoslav soil,
when negotiations with the British failed on May 15th.115 Due to allied terms of surrender the British refused the crossing of Croatian quisling troops and handed them over
to the Partisans (that means only the estimated 30.000 troops who were already in Austria).
111
112
113
114
115
68
The most reliable and detailed work about the final days of the Ustaa forces provides Tomasevich:
Tomasevich, Jozo, War and Revolution in Yugoslavia 19411945. Occupation and Collaboration, Stanford
2001, p. 751768. See also: Tolstoy, Nikolai, The Bleiburg Massacres, in: Jugoistona Europa 1918
1995. /Southeastern Europe 19181995. An International Symposium, Zadar 2000 at: http://www.hic.hr/
books/seeurope/015e-tolstoy.htm#top
Cit. Tomasevich, Occupation and Collaboration, p. 760.
This number comes from an Ustaa source and belongs to one of the lowest appraisals: Babi, Ivan, Military History, in: Croatia: Land, People, Culture, vol. I, p. 131166, edited by Francis H. Eterovich and
Christopher Spalatin, Toronto 1964. Other estimates: 200.000 troops and 100.000 civilians at Vlkl, Ekkehard, Abrechnungsfuror in Kroatien, in: Klaus-Dietmar Henke und Woller, Hans (eds.), Politische Suberungen in Europa. Die Abrechnung mit dem Faschismus und Kollaboration nach dem Zweiten Weltkrieg,
Mnchen 1991, p. 368; the same numbers states Peri: Peri, Ivo, Hrvatska u vrijeme Drugoga svjetskoga
rata, in: Spomenica povodom 50-te obljetnice Bleiburga i krinog puta 19451995, editet by Mirko Valenti,
Zagreb 1995, p. 27. Musa writes: 100.000 Croatian soldiers and tenthousands of civilians. See: Musa, Vladislav, Kurze kroatische Geschichte, Mnchen 1980, p. 179. For more estimates: Tomasevich, Jozo, War and
Revolution in Yugoslavia 19411945. Occupation and Collaboration, Stanford 2001, p. 760761. An excellent overwiev on existing literature concerning Bleiburg provides Geiger: Geiger, Vladimir, Bleiburg i
krini put u historiografiji, publicisti i memoarskoj literaturi, in: Spomenica povodom 50-te obljetnice
Bleiburga i krinog puta 19451995, edited by Mirko Valenti, Zagreb 1995, p. 7191.
Schmidt-Richberg, Erich, Der Endkampf auf dem Balkan. Die Operationen der Heeresgruppe E von Griechenland bis zu den Alpen, Heidelberg 1955, p. 153 and Bhme, Die deutschen Kriegsgefangenen in Jugoslawien, p. 38.
Recommandable: Cowgill, Anthony, (ed.), The repatriations from Austria in 1945. The documentary evidence reproduced in full from British, American, German and Yugoslav sources, London 1990.
M. PORTMANN
With respect to the rst and the second question it is estimated that between 100.000
and 150.000 Croatians116 felt into Partisan hands, whereof 30.000 managed to cross the
border but were later handed over to the Partisans by the British.117
Now what happened with the captives after May 15th? According to eyewitness
accounts they were disarmed and plundered.118 Columns of different strengths were
built and they were sent to camps all over Slovenia and Northern Croatia, where harassment and mass executions occurred. At the latest after having arrived in the camps,
the captives were separated according to national afliation, service grade and military
formation.119 Mass graves of Croatian soldiers and civilians have been located near
Maribor, Celje, Slovenska Bistrica, near Lako (huda jama), at Soice (Jazovka)120, in Zagreb (quarters Maksimir and Preko) and at numerous other places along
the route of the Death marches.121 The routes of these marches (krini putevi) ran
from Slavonia along the Hungarian border, then toward Belgrade and the Banat and
Baka. The aim of these painful marches was punishment, harassment, humiliation
and elimination of yesterdays and tomorrows enemies to a communist Yugoslavia.
Part of the captives was individually sentenced, others were sent home without conviction, since they beneted from an amnesty becoming effective in August 1945.122
The gures of Croatian (and German, Muslim and Serbian) losses in the context
of Bleiburg and the Death marches vary widely. While exile Croats (Ustaa and
Pro Ustaa writers) and Croatian nationalists tend to deal with some 200.000 victims or
even more123, the already mentioned Croatian demographer Vladimir erjavi assu116
117
118
119
120
121
122
123
The Yugoslav Veteran association states, that the Yugoslav army in 1945 captured 221'287 enemy troops,
whereof 84'453 Germans. Among the rest there were Croatian, Slovenian, Serbian and Montenegrin soldiers. Tomasevich, Occupation and Collaboration, p. 760-761.
This number provide Prcela/Guldescu: Prcela, John/Guldescu, Stanko (eds.), Operation Slaughterhouse,
Philadelphia 1970, p. 78.
Very little has been written by Yugoslav Communists on operations of the Yugoslav National Liberation
Army in Slovenia during the first two weeks of May 1945. Hronologija oslobodilake borbe naroda Jugoslavije 19411945, edited by Vojnoistorijski institut, Beograd 1964, p. 1112.
Vlkl, Ekkehard, Abrechnungsfuror in Kroatien, in: Klaus-Dietmar Henke und Woller, Hans (eds.), Politische Suberungen in Europa. Die Abrechnung mit dem Faschismus und Kollaboration nach dem Zweiten
Weltkrieg, Mnchen 1991, p. 368.
For Jazovka: anko, elimir/oli, Nikola, Jazovka, Zagreb 1990.
A map of these execution sites can be found in: Prcela, John/Guldescu, Stanko (eds.), Operation Slaughterhouse, Philadelphia 1970, p. 458.
See page 10 in this text. It is estimated that approx. 5.000 persons benefited from this amnesty. Keesings
Archiv der Gegenwart 15 (1945), p. 351.
Hecimovic, In Titos death marches, p. 17: 500000 Croats; Vlkermord der Tito-Partisanen 19441948.
Dokumentation, edited by sterreichische Historiker-Arbeitsgemeinschaft fr Krnten und Steiermark,
Graz 1993, p. 240: the majority of 200'000 Croatian refugees; klopan, Vladimir, Povlaenje hrvatskih
oruanih snaga u svibnju 1945., in: Od Bleiburga do naih dana. Zbornik radova o Bleiburgu i krinom putu
s drugog meunarodnog znanstvenog simpozija u Zagrebu 14. i 15. svibnja 1994, Zagreb 1994, p 85: The
author is referring to different publications, where the number of victims varies from 200'000 to 500'000;
Kordi, Lucijan, U danima srdbe i gnijeva. Iz dnevnika 1945., in: Bleiburg: uzroci i posljedice, editet by
Vinko Ninkoli, Mnchen/Barcelona 1988, p. 123: 300'000 death tolls, whereof 200'000 Croats; Nikoli,
Vinko, Bleiburka tragedija hrvatskoga naroda, 4th edition, Zagreb 1995, p. 46: 200'000 Tote; Tolstoy,
Nikolai, Klagenfurter Verschwrung. Kriegsverbrecher und Geheimdiplomatie, edited by Hermagoras Bruderschaft, London 1983, p. 21:the majority out of 200.000 Croats; Nikoli, Vinko, Poslije pola stoljea Bleiburga je povijest, in: Spomenica povodom 50-te obljetnice Bleiburga i krinog puta 1945-1995, edited
by Mirko Valenti, Zagreb 1995, p.. 39: 200'000 Croats, 12'000 Slovenes, 6'000 Montenegrins, 3'000 Serbs
und approx. 60'000 Germans. Indeed the editor (Mirko Valenti) comments, that the figures are exaggerated.
69
TOKOVI ISTORIJE
12/2004.
mes the number of 49.000 people (45.000 Croats and 4.000 Bosnian Muslims), who
died in the vicinity of Bleiburg and the Death Marches.124 Tomasevich thereto comments: The annihilation of most quisling troops captured at the end of the war
which is a fact was an act of mass terror and brutal political surgery, similar to that
practiced by the Ustaas and the Chetniks earlier in the war.125
But nevertheless: The responsibility for Bleiburg to a vast extent rests with
Paveli and the Ustaa regime itself: The bloody terror of ustae against the Serbian
population (coercive conversions, expellings and mass killings), the Croatian states
determined alliance with Nazi Germany and - last but not least the order by Paveli
not to surrender but to withdraw under battle to the Austrian border have to be stated as
reasons for the indeed brutal Partisan retaliation.
The end of real and alleged Slovenian collaborationist forces

Since the dominating Communist bloc within the Slovenian Liberation front
(Osvobodilna fronta, hereafter: OF) often ignored the proposals of non-left-wing
groups and condemned (since December 1941) other forces beyond the OF in general
as traitors and public enemies, the outbreak of a Slovenian civil war was only a
question of time.126 From the very beginning of the war it was the (hidden) intention of
the Communist Party to rebuild Yugoslavia as a Peoples democracy.127 Already in
August 1941 the Central Committee of the Slovenian Communist Party formed a
Secret police unit under the name VOS (Varnostno obveevalna sluba OF) which in
spring 1944 became part of the notorious OZNA. Zdenka Kidri, the wife of the wellknown Slovenian communist politician Boris Kidri, headed the VOS. Since December 1941 the VOS committed numerous assassinations of high-ranking Slovenian per124
125
126
127
70
erjavi, Vladimir, Population losses in Yugoslavia 19411945, Zagreb 1997, p. 95 (table 8a). erjavi also
states, that approx. 50.000 Serbs (and additionally 13.000 Jews, 12.000 Croats and 10.000 Gypsies) have
been killed in the Ustaa concentration camp Jasenovac. Both figures are the most realistic ones and should
be finally taken as the basis for historiographical and social dialogue in Serbia and Croatia and between the
two countries. For the Serbian victims in Jasenovac: erjavi, Vladimir, Population losses in Yugoslavia
19411945, Zagreb 1997, p. 91 (table 6a). See also: Sundhaussen, Holm, Das Konzentrationslager Jasenovac 19411945: Konstruktion und Destruktion eines Kriegsverbrechens und Weltkriegsmythos, in: Kriegsverbrechen im 20. Jahrhundert, edited by Wolfram Wette and Gerd berschr, Darmstad 2000, p. 370381.
Cit. Tomasevich, Occupation and Collaboration, S. 766.
It was to a great extent exactly this intolerant and arrogant behaviour of the Slovenian communists that
forced some middle and right-wing groups into collaboration with the German and Italian occupiers. These
people were far away from being fascists or Nazis, but they mistrusted communism as well. Or as Ljubo
Sirc accurately puts it in an open letter to the former Slovenian President Milan Kuan: And finally, Mr.
President and general Dolniar: you Communists keep repeating that the only choice was between communism and collaboration with the enemy. After all, if nothing else, one could decide for the United States, Britain, France, and for their way of life. Only you, the Communists, rejected this option, just as you rejected the
Atlantic Charter and all but equalized the Western Allies with Hitlerism. Cit. Sirc, Ljubo, An open letter to
the President of the Republic, Mr. Milan Kuan and to the General Ivan Dolniar, Kranj 1995, p. 35.
Bahovec, Tina, Der Zweite Weltkrieg im Alpen-Adria-Raum, in: Alpen-Adria. Zur Geschichte einer Region
(edited by Andreas Moritsch), Klagenfurt/Ljubljana/Wien 2001, p. 463.
M. PORTMANN
sonalities who in the eyes of the Communists were seen as collaborationists and
traitors.128 In May 1942 the OF threatened to execute all persons who were trying to
organize resistance beyond the OF. In the context of conviction and execution of hundreds of Slovenian belogardisti after the Italian surrender by members of the OF, a
spectacular mass trial against 21 belogardisti took place in Koevje in October
1943.129 The communist-dominated, legitimate resistance against the occupying forces
was from the beginning accompanied by revolutionary terror against any sort of political enemies.
During the rst days of May 1945 about 30000 soldiers (10'000 Germans,
10000-12'000 Slovenians, 4'000 Serbs130, 4'000 members of the Russian Protecting
Corp and approximately 6000 Slovenian civilians) moved northward to the Austrian
border. These units surrendered on May 12th to the British troops and were quartered
near Vetrinje/Viktring on an open eld. Between May 24th and 31st the British handed
over some 18000 of these refugees to the Yugoslav Army (12000 Slovenians, 4000
Serbs and Montenegrins and 2000 Croats)131 under the make-believe they would be
transported to a safe place in Italy, although the British commanders must or at least
should have known what would be their fate.132
Yugoslav partisan units took over the prisoners and sent them into camps in Kranj,
SHent-Vid, SHkofja Loka and Teharje/Tchern. Under surveillance and direction of
the OZNA they were brought to places of execution. Between 14000 and 18000 Slovenian citizens (not including prisoners of war, civilians and soldiers of Croatian, Serbian, Bosnian, Albanian, German and Italian nationalities133) were executed by the
OZNA, the KNOJ and particularly the units of the 3rd and 4th Yugoslavian Army Corps,
or died in prison and camps after May 9th 1945.134 Burial grounds can be found all over
128
129
130
131
132
133
134
The victims were among others: Fanou Emer, catholic politician; Avgust Praprotik, entrepreneur; Lambert
Ehrlich, catholic priest and Marko Natlachen, former Banus and leader of the Slovenian Peoples Party, the
latter shot on October 13th 1942. Tomasevich, Jozo, War and Revolution in Yugoslavia 19411945. Occupation and Collaboration, Stanford 2001, p. 98.
Ferenc, Tone, Kollaboration in Slowenien, in: Europa unterm Hakenkreuz. Okkupation und Kollaboration
(1938-1945). Beitrge zu Konzepten und Praxis der Kollaboration in der deutschen Okkupationspolitik.
Zusammengestellt und eingeleitet von Werner Rhr, Berlin/Heidelberg 1994, p. 342.
Voduek-Stari only mentions 2'700 Serbs. Vgl. Voduek Stari, Jera, Prevzem oblasti, p. 227.
Karapandi, Titos bloodiest crime, p. 53. Punik: 105000 Slovenian domobranci und 600 Slovenian
civilinians. Punik, Joe, Mnoini povojni poboji, in: Temna stran meseca. Kratka zgodovina totalitarizma
v Sloveniji 19451990, Ljubljana 1998, P. 41. Voduek-Stari: On May 24th three Serbian corps have been
transported over the border, on May 27th 600 Slovenian domobranci, on May 28th 3'000, on May 29th 1'800,
on May 30th 3'000 and on May 31st 2'700 Slovenian officers and soldiers, together with a total of 500 to 600
Slovenian civilians in this period. Voduek Stari, Prevzem oblasti, p. 239.
According to a secret inter-allied agreement the British were obliged to hand over all Croatian, Serbian and
Slovenian collaborationist forces to Yugoslavia. Bahovec, Tina, Der Zweite Weltkrieg im Alpen-AdriaRaum, in: Alpen-Adria. Zur Geschichte einer Region (edited by Andreas Moritsch), Klagenfurt/Ljubljana/
Wien 2001, p. 466.
It is estimated that at Koevski Rog only died about 3000 Serbian Home Guards, 2500 Croats and 1000
Montenegrin etnici. Voduek Stari, Jera, Prevzem oblasti 1944-1946, Ljubljana 1992, p. 243.
Punik, Joe, Mnoini povojni poboji, in: Temna stran meseca. Kratka zgodovina totalitarizma v Sloveniji
1945-1990, Ljubljana 1998, p. 45.
71
TOKOVI ISTORIJE
12/2004.
Slovenia: At the karstic caves in Koevje, in mine shafts in the area spreading from
Lako to Trbovlje, in antitank ditches near Breice, Celje, at Bistrica ob Sotli, at Tezno
near Maribor, and elsewhere.135
At least 2000 German civilians from Slovenia starved or died from diseases in
one of the camps; several hundreds were killed without trial during the rst contact
with the partisans and likewise some hundreds died in Soviet working camps.136
Legal proceedings and show trials in Yugoslavia

Innumerable trials against collaborators, war criminals, peoples enemies and
other suspicious elements that had already started during the war, reached their culmination in 1945/1946. These were phased out towards the end of the 1940s, when
other charges as a consequence of the conict with Stalin came to the fore.137
Until August 1945 most verdicts against collaborators and peoples enemies
were meted out by military courts. Simultaneous with the new structure in the judiciary
enacted by the act on Organisation of Peoples courts138 from August 26th 1945, the
competence shifted to civil courts. So called National courts of honour were temporarily and additionally installed, only in charge of proceedings against peoples
enemies.139
High-ranking ofcials and civil servants of the former war enemies, Yugoslav
Germans, German, Hungarian, Italian and Albanian ofcials and soldiers of the occupying authorities, Catholic and (to a lesser extent) Orthodox and Muslim) clergymen,
wealthy peasants, industrials, opposition-minded intellectuals and politicians, members of clandestine organisations (e.g. the Croatian kriari) and others belonged to the
wide group of people who had to stand trial. The numbers of these sentences in Yugoslavia between 1944 and 1950 can only be estimated at this point. There must have
been thousands, many of them ending in capital punishment.140
135
136
137
138
139
140
72
Punik, Joe, Punik, Joe, Post-War Massacres, in: The dark side of the moon. A short history of the totalitarianism in Slovenia 19451990, edited by Drago Janar, p. 2324.
Suppan, Arnold (ed.), Deutsche Geschichte im Osten Europas. Zwischen Adria und Karawanken, Wien
1998, p. 417. The Danube-Swabian research counts on 4'300 civilian victims under the Germans from Slovenia. Arbeitskreis Dokumentation (ed.), Verbrechen an den Deutschen in Jugoslawien 19441948, Die Stationen eines Vlkermords, Mnchen 1998, p. 312.
The last war criminal process took place in April 1986 against Andrija Artukovi (minister of Internal
Affairs of the NDH). Vlkl, Abrechnungsfuror, p. 385.
Slubeni list DFJ, September 4th 1945, No. 67/622.
See page 8 of this article.
Some references: Vlkl, Abrechnungsfuror, p. 375394; Keesings Archiv der Gegenwart (1945); Temna
stran meseca, Brunek, Procesi, p.107; Milovanovi, Kroz tajni arhiv, p. 277295; Elste, NS-sterreich auf
der Anklagebank, pp. 30; Bianchini, Stefano, Suberungen und politische Prozesse, p.75; Kisi-Kolanovi,
Vrijeme politike represije, p.1920.
M. PORTMANN
In order not to be misunderstood we should stress that many (but not all) of these
prominent persons indeed were war criminals, collaborators and/or peoples enemies
and it was not only legitimate but even essential for the new government to have them
in front of court. It is in fact an important element in a successful and constructive
coming into terms with a dreadful past to convict and punish the persons in charge. But
the majority of all these trials were politically motivated. It was characteristic for the
Yugoslav legal practice after WWII to refer to the behaviour and attitude the accused
was showing during the war period. It was not the primary intention of the new regime
to nish with recent events but rather to eliminate political opponents and thus to consolidate and expand power.
V FINAL REMARKS
Nowhere else in Europe after WWII the link between legitimate and legal punishment of real (domestic and foreign) war criminals, collaborators and peoples
enemies, retaliation upon war enemies and elimination of political opponents in order
to consolidate power is closer than in Yugoslavia. These three elements have to be considered as the main motives and causes for all communist repressive measures between
1944 and 1950. It is often impossible to state which of these three motives in a specic
case nally prevailed and each of them could have played a role already since the end
of 1941.
Theres no doubt that Communist repressive measures must not be considered in
isolation: the not seldom brutal and awkward occupation policy by Germany, Hungary
and Italy, the racist, serbophile and anti-Semitic policy of the Croatian ustae, the disloyal and often arrogant and violent behaviour of Yugoslav Germans, Hungarians and
Kosovo Albanians against their South-Slavic neighbours and the great-Serbian,
nationalistic and also ruthlessly acting etnici made a bloody end to the war almost
unavoidable. Hatred and animosity between the different groups increased steadily
during war. The presumption that either the domestic war enemies (ustae and etnici)
or the foreign occupying forces (in case of their victory) would have dealt similarly
with Titos Partisans at the end of war is probably true but nevertheless no excuse or
legitimation for the Partisan actions.
Above all the systematic, forceful and thorough elimination and suppression of
national forces during and immediately after the war made it possible to rebuild a
second Yugoslavia, where all nationalities of the country were to be equally treated.
Thus the taboo in historiography and public to discuss openly the events of WWII
(including crimes committed by Partisan forces) both helped to construct a new Yugoslavia in 1945, and to destroy it in the 1990s.
73
TOKOVI ISTORIJE
12/2004.
APPENDIX
Appraisal of numbers of victims bases on the entire material used for the master
thesis
Period
1943-1945
Autumn 1944
Autumn 1944
After Autumn 1944
Autumn 1944 to 1948
January to March 1945

May to August 1945
May 1945
May 1945 to 1948
Total (1943-1950)
74
Place
Dalmatia, Istria and
Coast Land
Groups
Italian officials, soldiers
and civilians, German
soldiers, political enemies
Belgrade
Serbian political enemies
and collaborators
Serbia and Vojvodina
Serbian political enemies
and collaborators
Vojvodina
Hungarian officials and
civilians
Banat, Baka, Baranja, Yugoslav German civilSyrmium Slavonia, Slo- ians
venia
Kosovo
Albanian soldiers, officials and civilians
ustae, domobrani, etSlovenia, Northern
Croatia, Slavonia, Dal- nici, domobranci, members of the Wehrmacht
matia, Istria, Bosnia,
and Waffen-SS, SloveVojvodina
nian, Croatian, Bosnian
and Serbian civilians
Bosnia
etnici
Yugoslavia
Collaborators and peoples enemies, political
opponents, agents and
pies
Yugoslavia
Soldiers and civilians of
all nationalities under the
keywords persecution
and retaliation
Estimated death tolls

10000
10000
10 000
5000
50000
2000
80'000 (thereof 60'000
under the keyword
Bleiburg and 20'000
under the keyword
Vetrinje and
Kochevje)
10000
3000
180000
Ivana DOBRIVOJEVI,
Aleksandar MILETI
UDK 32.019.5 (497.1) !1945/1955"
SOVJETSKA STVARNOST U
JUGOSLOVENSKIM MEDIJIMA (194555)1
APSTRAKT: Studija je posveena oblikovanju i metamorfozi stereotipa o
Sovjetskom Savezu u jugoslovenskoj tampi i zvaninoj frazeologiji jugoslovenskog reima u naznaenom periodu.
Oduvek su dravni sistemi nastojali da izgrade posebnu ocijelnu frazeologiju,
koja bi predoenim sistemom vrednosti opravdavala njihovo posezanje za vlau. Totalitarni reimi 20. veka morali su tome da pridodaju razvijene mehanizme institucionalizovane represije i dobro organizovane masovne propagande2. Posmatran u tom
kontekstu, komunistiki poduhvat se od samog poetka, kao pokret i kasnije kao
koncept vlasti, naslanjao na snagu i uverljivost propagandnih slogana i agitacije. V. I.
Lenjin je odmah po dolasku u Petrograd, u poznatim Tezama iz aprila 1917. godine,
isticao injenicu da je Rusija tada bila najslobodnija zemlja na svetu od svih zaraenih zemalja3. Bez namere da hvali provizorni reim u Rusiji, on je, u stvari, ukazivao na njegove slabosti.
Silovite rei i demagoke parole boljevika bile su vano sredstvo u osvajanju
vlasti i kasnije u odravanju tekovina revolucije. Frazeologija sovjetskog reima bila
je utoliko zahtevna to je morala da pomiri oiglednu bedu svakidanjice sa utopijom
predoenog sveta, ije se ostvarenje pomeralo neprestano i sve dalje u budunost. Znaaj realnog ivota uzmicao je pred kcijom socijalistike sutranjice.
Novija istraivanja Roberta Turstona pokazuju da u veini sovjetske populacije,
ak ni vrhunac institucionalizovane represije, u drugoj polovini tridesetih godina, nije
oslabio veru u reim i njegove propagandne slogane. Kolika je bila snaga kolektivne
1
Rad predstavlja deo studije Hladni rat i zvanina frazeologija jugoslovenskog reima 194555, koja je
izloena na meunarodnom skupu Velike sile i male drave u hladnom ratu sluaj Jugoslavije 194555,
odranom novembra 2003. godine u Arhivu Jugoslavije u Beogradu. Nastao je u okviru projekta Istorija
srpskih (jugoslovenskih) dravnih institucija i znamenitih linosti u 20. veku koji je odobrilo Ministarstvo
za nauku i ekologiju (br. 1194).
Ovim povodom Hana Arent je komentarisala da samo gomilu i elitu moe da privue estina totalitarizma,
a da mase treba osvajati putem propagande H. Arent, Izvori totalitarizma, Beograd 1998, 349.
Lenjin je mislio na neogranienu slobodu tampe i politikog delovanja u Rusiji..., V.I.Lenin, Soineniy (24. Tom), Moskva, 1955, 4. Objavljene su prvi put u Pravdi, 7/20. aprila 1917. u tekstu O zadaih proletariata v danno revolcii.
75
TOKOVI ISTORIJE
12/2004.
uobrazilje moe se naslutiti iz injenice da su sovjetski graani, koji su kasnije emigrirali na Zapad, jo dugo posle ovih dogaaja istinski verovali u podmiene sabotere i pijune imperijalistikih zemalja irom Rusije. Ulazei u psiholoke mehanizme potiskivanja i koenja svesti autor objanjava sveoptu psihozu u kojoj se moglo
poverovati da je slavni konstruktor aviona Tupoljev obian saboter, a maral Tuhaevski, nemaki pijun4.
Sline matrice ispiranja mozgova i utopije na vlasti nastale su u evropskim
zemljama u kojima su krajem Drugog svetskog rata zagospodarili Sovjeti. Posluni kadrovici iz podzemnog sveta Kominterne, slepo odani linosti generalisimusa, instalirani su na poloaje vlasti, moi i uticaja. Jugoslovenski sluaj imao je u tome specinosti.
U Jugoslaviji je tokom rata nastao jedan samonikli, autentini, domai pokret komunistike gerile, koja je bila dobro organizovana, a krajem rata ve imala u rukama
pouzdane instrumente izvrne vlasti i mreu NOO-a irom zemlje. Komunistiki poredak u Jugoslaviju nisu doneli sovjetski tenkovi, ve ga je pripremao jedan oslobodilaki pokret, priznat od saveznika. Prenos vlasti je ovde izveden neposrednije, uz veoma kratak period prelaznog, dravno-pravnog provizorijuma. Mali recidiv predratne
konspirativnosti KPJ ispoljavao se u odbijanju Josipa Broza da na zvaninim konferencijama za tampu posle rata potvrdi svoj poloaj partijskog generalnog sekretara.
Veliki izazov komunistikom reimu u Jugoslaviji pojavio se u vreme kada je on,
institucionalno, ideoloki i faktiki, bio ve potpuno konsolidovan i to sa one strane
odakle se to najmanje moglo oekivati. Sukob sa Informbiroom, u leto 1948. godine,
proizveo je dramatine obrte u domenu spoljnopolitike orijentacije, ideologije i realpolitike jugoslovenskog reima. Emocije koje su jugoslovenski komunisti gajili prema
Sovjetskom Savezu bile su dovedene u pitanje. Ovaj rad pokuae da ustanovi na koji
nain se svakodnevna dnevnopolitika frazeologija jugoslovenskih vlasti i medija
prilagoavala ovim velikim promenama.
Direktive, kritika, cenzura i autocenzura

Ve smo pomenuli izvesne specinosti jugoslovenskog modela komunizma u
odnosu na Sovjetski Savez i modele tzv. narodnih demokratija. U medijskoj sferi, sovjetski, direktivni sistem prevladavao je neposredno posle rata. Vladimir Dedijer,5 visoki partijski rukovodilac u Upravi za agitaciju i propagandu, moe biti merodavan
izvor za ocenu koncepta ureivake politike jugoslovenskih listova u tom periodu. U
predavanju6, koje je odrao oktobra 1947. godine, on navodi sledee:
4
5
76
R. W. Thurston, Life and Terror in Stalins Russia (19341941), Yale University Press, 1996, 152163.
Rukovodilac sektora za tampu i agitaciju u Upravi za agitaciju i propagandu u CK KPJ V. Dedijer,
Izgubljena bitka Josifa Visarionovia Staljina, Sarajevo 1969, 9.
Uloga tampe i njeno mesto u partijskom radu (odrano 24. oktobra 1947) Arhiv Jugoslavije (AJ)Ideoloka komisija CKSKJ (507, VIII), IV-a-2.
I. DOBRIVOJEVI, A. MILETI
Sovjetska stvarnost u jugoslovenskim medijima (194555)
(...) to se tie samog problema rukovoenja tampe (od 1945. godine prim.
autori), kod nas desile su se krupne greke. Jedna od tendencija bila je da prosto agit propi postanu redakcije listova, da agit - propi postanu cenzori listova, da urednici tre
u agit - prop i nose svaki lanak. Takav sistem rada naneo je velike tete to redakcije
naih listova nisu ivele politikim ivotom nego se oslanjale na agit - prop, onda su
dobijale direktivu, pregledali su im lanke i oni su prosto prestali da misle kada agit prop kae sve to treba. Meutim mi smo jo u majskom savetovanju (1947? prim.
autori) gde je drug ilas ukazao na tetnost takvog rada, postavili nov sistem u rukovoenju tampom koji se ogleda u sledeem: mi treba da se trudimo da redakcije pojedinih listova osamostalimo, da mi redakcije pretvorimo u politika tela, da inicijativa
za reagovanje na pojedine dogaaje dolazi od samih redakcija. (...) Osamostaljenje
redakcije ne treba shvatiti da redakcije ne treba da imaju ba nikakvu vezu sa Partijom.
Obratno, agit - propi su duni da prate rad redakcija ali treba da imaju samo idejnu
stranu, da budu idejno rukovodstvo i nita vie.''
U pogledu osamostaljivanja redakcija Dedijer u istom predavanju saoptava da
je sa praksom direktivnog postupanja u odnosu sa medijima bilo prekinuto pre devet
meseci, ali ona se i posle devet meseci osea''. Zanimljivo je, naposletku, njegovo izlaganje o sovjetskom obrascu javnih medija. U izvesnoj meri on ga kritikuje upravo
zbog direktivnosti koje su se jugoslovenski mediji tobo oslobodili.
Dakle, princip direktivne politike u redakcijama listova, po Dedijeru, trajao je do
prve polovine 1947. godine, a inicijator svojevrsne liberalizacije medija koja je tada
nastupila bio je Milovan ilas. Redakcije listova trebalo je da budu osamostaljene
ali pod kontrolom partijskih organa. Ovaj, u mnogo emu protivrean, stav nalazimo i
kasnije u ilasovim istupanjima. Marta 1949. godine, na savetovanju propagandista
on poruuje: Mislim da ste razumjeli pravilno da ne treba da oekujete iz Beograda
direktive za svaki lanak. Materijale neke dobiete iz Beograda, ostalo vi sami gurajte.
Treba, naravno, voditi uvijek rauna o pravilnosti partijske linije i lanke kontrolisati u
agitpropu.7 Avgusta 1951. godine, povodom pisanja Borbe, njegovo istupanje je jo
liberalnije: Naa tampa treba da je organ itavog javnog mnenja, a ne vlasnitvo
ustanova, drave pa ak ni Partije8.
Za blie razumevanje fenomena propagande u komunistikoj Jugoslaviji bie od
koristi ako prenesemo malo od atmosfere sa savetovanja propagandista odranog 5.
juna 19519. Savetovanju su, uz ilasa, prisustvovali najistaknutiji teoretiari Partije:
Kidri, Kardelj, Ziherl i Bae. Govori su trajali satima i bili su prepuni apstraktnih,
lozofskih spekulacija iz sveta dijalektikog materijalizma. Boris Ziherl raspredao je
istoriju lozoje i nauke, od Hegela i poetka razvoja prirodnih nauka do jugoslovenske revolucije. On raspravlja o odnosu formalne logike i dijalektike, a dijalektiku
7
8
9
Savjetovanje u Upravi za agitaciju i propagandu CK KPJ po nekim aktuelnim pitanjima agitacije i propagande od 28. marta 1949, AJ-507, VIII, II/4-d-18.
AJ-507, VIII, II/2-a-29.
AJ-507, VIII, II/4-d-20 (zapisnik sa savetovanja).
77
TOKOVI ISTORIJE
12/2004.
kvalikuje kao kvantitativno gomilanje, koje na odreenoj taki prelazi u novi

kvalitet itd... itd. Od ovog stila ne odstupaju ni drugi govornici. itajui Kidria uinilo nam se na trenutak da je pokuavao lozofski da pronikne u ontoloku sutinu
zapoete petoletke. Politike aktuelnosti doticane su u pokuaju da se sovjetski revizionizam podvede pod neku od kategorija koje su u svojim delima predvideli klasici
marksizma. Iako se radilo o savetovanju propagandista praktine savete o voenju
propagande protiv Informbiroa nalazimo samo u izlaganju M. ilasa. Ovi saveti,
meutim, nisu bili onako praktini kako smo oekivali.
Evo kako ilas vidi mogunost za razumevanje i tumaenje aktuelnih problema
na relaciji KPJ Informbiro: Denitivnih odgovora apsolutno ne moe da bude zato
to je to jedna borba koja se kree, koja se razvija, koja se razvija stalno, a time i pitanja
jedna za drugim (...) S druge strane mislim da je izvanredno pogreno smatrati da na
sva ta pitanja treba da odgovori bilo jedan ovek pa ak i odreeni forum. Mislim da je
pogreno oekivati da Biro CK KPJ treba da odgovori na ta pitanja (kurziv, autori). To
su pitanja dugog naunog i teoretskog rada koja treba studirati (...) a koja e to linost
biti i koji e biti taj forum to u samoj praksi treba u daljem razvitku da se pokae.10
Prouavanje informativne delatnosti jugoslovenskih medija u prvoj posleratnoj
deceniji bilo bi jednostavnije da je na snazi sve vreme bio sovjetski, direktivni sistem.
Medijski sadraji bili bi u tom sluaju samo transmisija volje najviih partijskih instanci. Identinost sadraja i ideolokog pravca javljali bi se u svim glasilima matematikom predvidljivou.
Opet, ne bi trebalo precenjivati znaaj pomenute liberalizacije medija u uslovima jednog totalitarnog reima. ini se da su onako nategnute ilasove formulacije
domaaja slobode ureivanja i partijske kontrole novina, mogle samo da uveaju konfuziju koja je nastala u glavama ljudi posle razlaza sa Sovjetskim Savezom. Ovo se
naroito odnosi na spoljnopolitike rubrike listova koje su, izuzev agencijskih vesti,
uglavnom ostajale bez ikakvih redakcijskih ili autorskih komentara.
Ukoliko su zaista elementi cenzure bili uklonjeni iz novina u njima se, kao to
emo videti, poela javljati neka vrsta autocenzure, takoe, straha i nespremnosti da se
zauzima stav o pitanjima koja nisu bila izvedena naisto ni u dravnoj politici i diplomatiji. Ovome je verovatno doprinosila i otra kritika pojedinih redakcijskih komentara od strane rukovodilaca agitpropa. Na takve sluajeve smo esto nalazili u
arhivskoj grai Ideoloke komisije u periodu 194951.
10
78
Isto.
Nedoumice i lutanja (leto 1948 jesen 1949)

Josip Broz je izgleda jo marta 1948. godine, u trenutku obelodanjivanja nesuglasica sa Staljinom, dobro procenio pozicije sa kojih se moe braniti. Ve tada, reeksom iskusnog politiara, on odbija bilo kakva ideoloka obeleja spora: Bolje je
itavu stvar prebaciti na meudravne odnose nisu u pitanju samo odnosi meu partijama11. Ovako je neposrednu Brozovu reakciju zabeleio Milovan ilas. Ona se
podudara sa kasnijim Brozovim priseanjem (o svom izlaganju na plenumu 12. aprila
1948), koje je zabeleio Vladimir Dedijer:
Drugovi, vodite rauna da se ovdje ne radi ni o kakvim teoretskim diskusijama,
ne radi se ovdje o grekama KPJ, o tobonjem naem ideolokom zastranjivanju. Ne
smijemo da budemo gurnuti na diskusiju o tome. (...) ovdje se radi, prije svega, o odnosu izmeu drave i drave. Meni se ini da se oni slue ideolokim pitanjima da bi
opravdali svoj pritisak na nas, na nau dravu.12
Postavljena tako rano, ova politika nala je doslednu i potpunu primenu tek od
septembra 1949. godine u nastupu jugoslovenske delegacije u OUN. Reima Darka
Bekia, jugoslovenska spoljna politika tada je napustila herojsku fazu u kojoj su bili
naglaeni ideoloki motivi, zarad real-politike sa naslonom u Povelji OUN. U meuvremenu (leto 1948 jesen 1949), u taktici i frazeologiji nailazimo na tragove mimikrije, doktrinarstva i napregnutog oslukivanja sovjetske strane13. Pozicije Josipa
Broza u zemlji posle otvorenog razlaza sa Staljinom (jun 1948) ostale su vrste i nepoljuljane. Iako je unutar establimenta vladalo jedinstvo, koje je u iroj partijskoj bazi
bilo potvreno na Petom kongresu KPJ, jula 1948. godine, za neupuene je mnogo
toga zbunjujueg ostalo u postupcima i retorici visokih partijskih funkcionera. Kongres je bio sveano zatvoren Brozovim govorom, koji se zavrio pokliom genijalnom Staljinu14, a u Brozovom referatu, nekoliko dana ranije, KPJ se obavezivala na
vernost uenju Lenjina i Staljina15.
U zvaninoj statistici jugoslovenske Bele knjige (za 1948, 1949. i 1950. godinu)
nalazimo 1.044 zabeleenih sluajeva razliitog ugroavanja i povrede teritorijalnog
integriteta FNRJ od strane susednih narodnih republika''. U istom izvoru stoji da je
tokom prvih est meseci 1950. godine iz informbirovskih zemalja bilo emitovano pro11
12
13
14
15
M. ilas, Pad nove klase, Beograd, 1994, 89. ilas belei ovaj komentar u kontekstu odluke sovjetske vlade
da povue vojne instruktore iz zemlje. U istoj knjizi, na mestu gde posebno govori o svojstvima linosti Josipa Broza, ilas navodi upravo ovaj njegov rezon kojim se nepogreivo otkrila sr jugoslovenske strategije
u sukobu sa SSSR-om, 260.
V. Dedijer, n. d., 202.
Ponekad je ovo oslukivanje bilo i bukvalno: A i Staljin se u meuvremenu poigravao s nama, kidao nam
ivce. Preko moskovskog radija ve nedeljama nije bilo gotovo nikakvih vesti, ak su prestali da emituju i
jugoslovenske pesme. A onda, jednog dana sovjetske radio-stanice ponu da daju od jutra do veeri nau narodnu muziku. U zgradi CK u Beogradu odjednom je ula neka radost (...) V. Dedijer, n. d., 16970.
Borba, 30. jul 1948.
J. B. Tito, Politiki izvjetaj na V kongresu KPJ, Split 1976.
79
TOKOVI ISTORIJE
12/2004.
pagandnih radio emisija na jugoslovenskim jezicima u trajanju od 3.075 sati (4 meseca, 8 dana i 3 sata, ukupno).16 Granini incidenti, uestale pogibije jugoslovenskih
graniara, provokacije i pokreti velikih vojnih jedinica, stvarali su neprestane tenzije,
ak i neku vrstu predratne psihoze. Ratni planovi za sluaj agresije Sovjeta i njihovih
satelita uurbano su pripremani, a od 1949. godine bilo je predvieno i stvaranje partizanskih odreda 17.
U ovim okolnostima, pojavljivanje slika sovjetskih rukovodioca kod omladinaca i
u tabovima radnih brigada na Autoputu, 1950. godine, trebalo je da proizvede prvorazrednu senzaciju i estoku reakciju nadlenih. Meutim, u Arhivu Jugoslavije, u
materijalima Agitpropa ne nalazimo veliko uznemirenje povodom tog sluaja. Za
pomenute brigadire se objanjava da su u velikoj oskudici slika marala Tita pokupovali ove, jer ih je bilo na pretek18 (pretpostavljamo da su iz razumljivih razloga bile i jevtinije). Panju privlai i sluaj poljoprivrednog dobra u mariborskoj oblasti gde se
prilikom predaje prelazne zastave, 1949. godine, pevala pesma: Staljin klie iz ruskih
stepa, a odaziva mu se Tito iz bosanskih gora. Na pitanje zato se peva pomenuta
pesma u datim prilikama, sindikalni rukovodilac odgovorio je da su to pevali jer nisu
hteli suvie da zaotre (sukob sa IB-om prim. autori)19. Sovjetski motivi su i dalje
bili prisutni u ikonograji prvomajske sveanosti 1949. godine.
Zbunjuje, i statistika procentualne zastupljensti sadraja spoljnopolitike rubrike
najtiranijih jugoslovenskih listova, tokom januara i februara 1949. godine. List Narodna armija u to vreme nije uopte kritiki pisao o IB-u, dok je 41,5% njegovih spoljnopolitikih napisa bilo posveeno popularisanju SSSR-a, a 22% popularisanju tzv.
zemalja narodne demokratije. Vie inicijative u kritikom pisanju protiv IB-a ne nalazimo ni kod drugih jugoslovenskih listova u ovo vreme20 (grakon 1).
16
17
18
19
20
80
Livre blanc sur les procds agressifs des gouvernements de lURSS, de Pologne, de Tcoslovaquie, de
Hongrie, de Roumanie, de Bulgarie, et de lAlbanie envers la Yougoslavie, Beograd, 1951, 455, 48185.
Detaljnije v. B. Dimitrijevi, Jugoslovenska armija 19481951 u iskuenju sukoba, Zbornik radova:
Jugoslovensko-sovjetski sukob 1948, Beograd, 1999, 11527.
Informacije o agitaciono-propagandnom radu na Auto-putu (1950. godina) AJ-Ideoloka komisija CKSKJ
(u daljem tekstu 507, VIII), VI/1-a-4. Verovatno se odnosi na autoput BeogradZagreb koji je poetkom
1950. godine puten u promet.
AJ-507, VIII, II/934.
AJ-507, VIII, I/1-a-16.
popularizacija SSSR-a
popularizacija zemalja nar. demokratije
kritiki o IB-u
45
30
15
Slob.
Vojvodina
Slov.
poroevalec
Nova
Makedonija
Slob.
Dalmacija
Narodna
Armija
Osloboenje
Pobjeda
Politika
Borba
Grafikon 1 Procentualna zastupljenost sadraja u spoljnopolitikoj rubrici listova od 1.

januara do 10 februara 1949. godine (podaci Agitpropa, AJ-507, VIII, I/1-a-16)
Jugoslovenska tampa je 22. decembra 1948. godine veoma vidno i sa svim prazninim manifestacijama estitala roendan Josifu Visarionoviu Staljinu. Istog
meseca je u Beogradu, u zdanju Narodnog pozorita, sveano obeleena trideseta godinjica postojanja Crvene armije. Svetozar Vukmanovi Tempo je tom prilikom
odrao govor u kojem se oduevljeno klie najboljem prijatelju Jugoslavije i velikom strategu i organizatoru pobede nad faistikim porobljivaima (...) Generalisimusu Staljinu21
Obrnuta slika Sovjetskog Saveza

Prvi novinski lanak u kom se osporavala Staljinova nepogreivost pojavio se u
zvaninom partijskom glasilu Borba tek oktobra 1948, iz pera Milovana ilasa22. Ve
smo ustanovili da je odsustvo striktno direktivne prakse u jugoslovenskoj urnalistici
21
22
S. Vukmanovi Tempo, Tridesetogodinjica sovjetske armije, Beograd 1948, 57.

O nepravednosti i neistinitim optubama'', Borba, 24. oktobra 1948.
81
TOKOVI ISTORIJE
12/2004.
stvaralo nedoumice u prepoznavanju dozvoljenog kursa u spoljnopolitikim komentarima. Pisanje o ovim temama postalo je privilegija funkcionera iz samog vrha Partije.
Meutim, ak i u sluaju ilasovog novinskog lanka stvar nije prola glatko. Josip
Broz, kome je lanak odnet na itanje, traio je da se izbaci kritiki deo u kome se
pominje Staljinovo ime. Posle ilasovog insistiranja lanak je ipak bio objavljen u
celini23.
60
40
20
0
jan feb mar apr maj jun

popularizacija SSSR-a
jul avg sep okt

kritiki o IB-u
Grafikon 2 Broj Borbinih lanaka po mesecima 1949. godine
Antisovjetski ton u urnalistici je postupno sazrevao od bezazlenih pokuaja da se

dokae ideoloka ispravnost i neosnovanost optubi (tokom prve polovine 1949), do
ve razraenih i uoblienih stereotipa ratnohukake politike, revizionizma i
imperijalizma sovjetskih vlasti. Zvanini partijski list Borba donosi, tokom januara
1949. godine, 8 lanaka u kojima se veliaju privredni uspesi SSSR-a, 1 antiameriki
lanak o pogubnom uticaju Maralovog plana i 4 lanka kritiki nastrojena prema
politici vlada tzv. narodnih demokratija.
U februaru, isti list prenosi storiju o podvigu sovjetske poljoprivredne avijacije:
tamo se, zahvaljujui njoj, vetako ubrivo iz aviona baca na itonosna polja. Dvadeset treeg februara prenet je estok antiameriki govor Gojka Nikolia povodom
jubileja Crvene armije. Tokom tog meseca jo uvek se kritiki pie samo o narodnim
demokratijama. Takvih lanaka bilo je 5 onoliko koliko je tog meseca bilo objavljeno
u svrhu popularisanja prve zemlje socijalizma. Marta 1949. godine prvi put nailazimo na vei broj lanaka koji su kritiki prema IB-u (ukupno 8), od onih koji populariu SSSR (ukupno 3).
U kontekstu nastojanja da se antisovjetski kurs pojaa, u izvorima ponovo
pronalazimo uticaj Milovana ilasa. Marta 1949. godine, ukazujui na sovjetski anti23
82
Dobro sloio se Tito neka to ostane, dosta smo i tedeli Staljina.... M. ilas, n. d., 104.
jugoslovenski renik (koji prelazi sve otvorenije u forme zastraivanja, psovke),24

on trai ofanzivniji nastup u medijima. I zaista, tokom druge polovine 1949. godine
lanci koji su u Borbi popularisali Sovjetski Savez napokon su nestali (grakon 2).
Poslednji takav lanak, usamljen i zalutao, pronali smo u julu 1949. godine.
Konano zaotravanje antisovjetskog propagandnog kursa usledilo je u jesen
1949. godine, u vreme sudskog procesa Laslu Rajku u Maarskoj i eskalacije graninih incidenata (grakon 3). U diplomatskim relacijama, to je vreme nastanka nove
ocijelne retorike nakon obelodanjivanja amerikog zajma Jugoslaviji i njenog uspenog nastupa u OUN. Ponukan Kardeljevim govorom (na zasedanju GS OUN, 26. septembra 1949. godine), koji je bio principijelan i diplomatski uglaen, kanadski ministar Pirson prokomentarisao je: Ne verujem da u ikada postati komunist, ali ako se
to dogodi, postat u jugoslovenski komunist! 25
80
60
40
20
0
jan
mar
maj
jul
sep
nov
Grafikon 3 Broj graninih incidenata (na granicama sa Albanijom, Bugarskom,

Rumunijom i Maarskom) po mesecima 1949. godine
Slika Sovjetskog Saveza u jugoslovenskoj tampi sazrela je do 1950. godine u

potpuni antipod nekadanje slike rajskog naselja, ekonomskih uspeha, humanosti i
sree. Ako se ranije pisalo o sovjetskim zasadima pomorandi na polarnom krugu26 i
tehnolokoj superiornosti i prosperitetu, od 1950. godine pie se o optoj zaputenosti,
bedi i siromatvu. Naili smo na lanak ispunjen fantastinim sadrajem. Na ruskom
selu ivi se u zgradama i sa inventarom jo iz nikolajevskih vremena, a feudalizam se
povampiruje u instituciji zakupa zemlje koja se deli partijskoj birokratiji. Prilikom
podele racionirane robe graani se igou (udara im se peat na dlan), a pisac sve24
25
26
Izlaganje Milovana ilasa Savjetovanje u Upravi za agitaciju i propagandu CK KPJ (...) od 28. marta
1949, AJ-507, VIII, I/4-d-18.
D. Beki, Jugoslavija u hladnom ratu, Zagreb 1988, 8385, 100101.
P. Markovi, Beograd izmeu Istoka i Zapada, Beograd 1996, 112.
83
TOKOVI ISTORIJE
12/2004.
doi da je na ruskoj trnici gledao kako se prodaju posebno krike hleba. Jedan kupac
pazario je ribu (prodavac je izvadio iz unutranjeg depa na kaputu) i odmah je ivu
pojeo. Policajac, koji je odravao red i mir, drao je pitolj u nedrima govorei da se
plai da bi mu ga neko ukrao iz futrole toliko je lopovluk bio rairen u Sovjetskom
Savezu.27
Svakidanje su bile optube Sovjeta za ekonomsko izrabljivanje zemalja narodne
demokratije. Meunarodna politika je u junu 1950. godine donela lanak u kojem se
objanjava pozadina odluke sovjetske vlade da revalvira rublju. To je uinjeno tek
poto su postignuti trgovinski aranmani (izraeni u ksnim obavezama u ruskoj moneti) sa istonoevropskim zemljama kako bi im se na taj nain priinila teta u korist
starijeg brata''.28
Slika 1: Je, 15. april 1950.
Bugarima se otima ruino ulje29, Poljacima slanina, Rumunima nafta, Albancima

koncentrat za bozu (slika 1). Sumnjienje je ilo tako daleko da u listu Naprijed nailazimo na optubu da se maarsko ito izvozi u Rusiju prikriveno u cisternama za benzin.30 Kliei u kojima je predstavljana sovjetska stvarnost u Jugoslaviji ve su
izvanredno razvrstani i analizirani u knjizi Predraga J. Markovia31. Ovih nekoliko
slika smo preneli smatrajui da nose izvesnu emociju i doprinose potpunijem sagle27
28
29
30
31
84
Detalji koji teko optuuju'', Narodna armija, 14. januar 1952.

Pozadina i ciljevi revalvacije rublje'', Meunarodna politika, 7. jun 1950.
Neravnopravni odnosi Sovjetskog Saveza sa Bugarskom, Isto.
Dananja Madarska'', Naprijed, 11. januar 1952.
P. Markovi, n. d., 10712, 12232.
davanju posmatranog fenomena. Ono emu emo posvetiti malo vie prostora je postupno sazrevanje slike sovjetskog vojnika i Crvene armije u Narodnoj armiji,
zvaninom glasilu jugoslovenskih oruanih snaga.
Slika sovjetskog vojnika i Crvene armije

Neposredno posle rata, na stranicama Narodne armije nizali su se beskrajni panegirici sovjetskoj vojnoj doktrini i naroito sovjetskom ociru: U Soji kada hoe da
pohvale oveka, kau o njemu On je plemenit kao ruski ocir. Tokom rata on je
uvek i u svemu bio primer vrenja dunosti. Sovjetski ocir! U ovom imenu koje se
pojavilo za vreme rata skriven je velik duboki smisao. Ovu slavu ne samo najhrabrijeg i najvetijeg nego i najplemenitijeg i najvelikodunijeg ocirskog kadra, sovjetski ociri stekli su sa jedne strane u borbama i bitkama (...) a sa druge i svojim ponaanjem u gradovima i selima osloboenih zemalja i na okupiranoj teritoriji32.
Ve smo isticali preovlaujuu zastupljenost prosovjetskih sadraja u ovom listu
jo poetkom 1949. godine. Zanimljivo da su upravo u Narodnoj armiji, tokom 1951. i
1952, bila objavljena najstranija i najpotresnija svedoanstva o zverstvima sovjetskih
ocira i vojnika na izmaku rata u Jugoslaviji. Kritiki stav se razvijao postupno.
Najpre se u lancima od decembra 1951. i marta 1952. godine, u novouvedenoj rubrici
Jedna propala misija'', poelo pisati o nekompetentnosti, nevaspitanju i loim ljudskim osobinama ruskih ocira i instruktora. Najee se pominjalo pijanstvo kao uvod
u nevolje koje su izazivali: oni se ljuljaju u hodu i valjaju po plonicima, mokre na
javnim mestima. U avionskoj radionici u Somboru ispijaju sav piritus, koji je trebalo
da bude stavljen u stajni trap aviona. Postupno, prelazi se na ozbiljnije optube.
Seksualna razularenost sovjetske soldateske, obraivana esto u knjievnosti i
lmskoj umetnosti, ukazuje se danas kao opte mesto u zavrnim vojnim operacijama
na Istonom frontu33. Upravo tim povodom nastala je i prva nesuglasica izmeu novih
vlasti u Jugoslaviji i Moskve. Milovan ilas se usudio da protestvuje posle nasilja koje
su sovjetski vojnici poinili nad jednom apotekarkom u predgrau Beograda34. Sa sovjetske strane usledila je estoka reakcija, a sluaj je kasnije dobio dodatnu dimenziju
Staljinovim podrugivanjem i teatralnou na gozbi u Kremlju, kojoj je prisustvovala
(pored Andrije Hebranga i Arsa Jovanovia) i ilasova tadanja supruga Mitra. Lijui
suze, Staljin se obratio Mitri: Poljubiu te, mada me Jugosloveni i ilas mogu
optuiti da sam te silovao.35
32
33
34
35
Osobine sovjetskog ocira'', Narodna armija, 25. maj 1946. i lanak sa istim naslovom u broju od 1. juna
1946.
V. Laker, Istorija Evrope 194592, Beograd, 101.
Iz gradskog komiteta su saoptili da su na ukarici (...) sovjetski vojnici silovali i rasporili apotekaricu, na
iju je sahranu demonstrativno dolo 5000 ljudi. M. ilas, n. d., 58.
Isto, 59.
85
TOKOVI ISTORIJE
12/2004.
Prie, koje su bile preutkivane i skrivane, otkrivene su javnosti (u rubrici Uz lik

pripadnika sovjetske armije''36, maja 1952) tako eksplicitno i sa takvim pojedinostima
da je najvei deo zbog prirode sadraja teko preneti. U opisu zloina se naroito insistiralo na sauesnitvu sovjetskih ocira, a u nasilju se isticalo ono koje je poinjeno
nad bespomonim licima. Naglaavani su sluajevi koji nose izrazitu emociju i sugestiju37. U jednom lanku oevidac svedoi o besprizornom ponaanju sovjetskih
ena u sastavu jedne tenkovske jedinice. Naoigled ljudi, usred bela dana one su
poele da nasru i napastvuju vojnike koji su se tu zatekli. Slian motiv nalazimo i u
prii o doeku predstavnika velike ruske nacije kod naeg patrijarhalnog sveta u
Kurumliji. Oduevljeni dolaskom oslobodioca ljudi su ubrzo bili zgroeni kada je
dvoje od njih u otvorenom dipu, pred njima uradilo to isto.
Kolumnisti Narodne armije pronalaze iri drutveno - istorijski kontekst ovih
pojava. Po njima, tu se ne radi o izolovanoj patologiji pojedinanih zloina ili
nekakvim seksualnim aberacijama ve je posredi sistem, ivotni stil, nova sovjetska etika, antisocijalistiki pogled na ivot i moral ...itd. Na ovaj nain pisanje
lista dobilo je potpuniji kontekst u propagandnom smislu.
Jugoslavija SSSR 3:1

Sluaj je uinio da se na Olimpijskim igrama u Helsinkiju 1952. godine susretnu
jugoslovenska i sovjetska fudbalska reprezentacija. Ovo je bilo prvi put da su Sovjeti i
tzv. sateliti masovno uestvovali na nekim olimpijskim igrama. Takoe, pomenuta
utakmica bilo je prvo fudbalsko odmeravanje snaga nacionalnih timova posle politikog razlaza njihovih reima. Jugoslovenski mediji posvetili su veliku panju ovom
dogaaju, koji je unapred smatran za neto vie od obinog sportskog nadmetanja.
Nacionalni tim personikovao je dravu i njenu politiku, a nacija je prenapregnuto
sluala radijski prenos38. Bilo je to verovatno prvi put da se ova vrsta sportske i nacionalne euforije deava u Jugoslaviji. Prenos je emitovan preko javnog razglasa, a ljudi
su se okupljali oko raspoloivih radio-prijemnika39.
Odigrane su dve utakmice: 20. i 22. jula 1952. Prvi me se zavrio nereenim
rezultatom 5:5 (iako su Jugosloveni imali prednost od 3:0 i 5:1, ali su Sovjeti uspeli da
36
37
38
39
86
Ubijeni ljudski obziri'', 8. maj 1952; Zloinstva pod platom socijalizma, 15. maj 1952, Odsustvo stida
zazora, 22. maj 1952. Svi lanci su izali u rubrici Uz lik pripadnika sovjetske armije.
Sluaj omladinke koja se prilikom opsade Beograde provlaila kroz nemake poloaje do sovjetske
komande, da bi tamo doivela nasilje: Svi u toj komandi su je silovali, skinuli joj runi sat i odbacili je.
Na vijest da smo irijebani sa SSSR-om sve nas je prola struja. Imali smo susret sa predstavnicima drave
koja je ve pune etiri godine uzrok naih nevolja, koja stalno vri na nas sve jai agresivni pritisak, koja
danas igra razornu ulogu u meunarodnim odnosima. Nije bilo puno komentara, ali po smrknutim licima
svih nas, dalo se nasluivati, da se u duama nae ekipe proivljava kojeta iz protekle etiri godine. (...) To
nije bila samo sportska borba, to je bila borba u koju su nai takmiari unijeli sve ono to narodima Jugoslavije lei na dui. Boris Bakra, Utisci s XV Olimpijade u Helsinkiju'', Naprijed, 15. avgust 1952.
Sjajna ilustracija data je u Kusturiinom lmu Otac na slubenom putu.
izjednae), pa je po ondanjim pravilima igrana jo jedna utakmica. Simpatije nske

publike su iz razumljivih istorijskih i politikih razloga bile potpuno na jugoslovenskoj
strani. Erupcija oduevljenja nastala je posle zavretka druge utakmice u kojoj su
Jugosloveni ubedljivo pobedili rezultatom 3:1. Publika je provalila na teren i oduevljeno pozdravljala pobednike. Autobus u kom je ekipa napustila stadion u Tempereu
(nski gradi, mesto odravanja utakmice) probijao se doslovno centimetar po centimetar kroz gusti palir graana. Unutra, u autobusu orila se pesma Ide Tito preko
Romanije''. Finski policajci na konjima stvarali su prostor za prolaz autobusa. ak se i
hotel u kom su bili reprezentativci Jugoslavije nalazio pod opsadom oko hiljadu
oboavatelja skoro do ponoi.40
Nesumnjivo da je ova sportska utakmica doprinela armaciji Jugoslavije u svetu.
Beogradski list Politika preneo je priu vedskog novinara o tome kako je ova sportska
pobeda (utakmicu su pratili preko radija) bila proslavljena u avionu na relaciji
tokholm Helsinki. Putnici su bili oduevljeni porazom Sovjeta, glasno su nazdravljali, a ispijeno je sedam aa viskija.41
Slika 2: Zagrebaki list Naprijed (organ KP Hrvatske) od 25. jula 1952, karikatura povodom utakmice Jugoslavija-SSSR na Olimpijskim igrama u Finskoj.
40
41
Hrvoje Macanovi, Skok u slobodu, Naprijed, 15. avgust 1952.

U avionu je proslavljena pobeda, Politika, 26. jul 1952.
87
TOKOVI ISTORIJE
12/2004.
U Beogradu, pobeda je proslavljena uz masovna okupljanja i poklie fudbalerima

i dravnom rukovodstvu. Povorke su prolazile kroz centralne gradske ulice uz povike:
Bolji nai, nego staljinai!, Nai fudbaleri pravi bombarderi!, Titovi su jai itd.
Pobedu su oglasile i sirene sa jugoslovenskih brodova.42 Zagrebaki list Naprijed
doneo je karikaturu na kojoj se vidi klieirani sovjetski kadrovik sa kaketom kako
naduvava sovjetskog fudbalera. Na sledeoj slici jugoslovenski fudbaler probija ovaj
naduvani mehur (slika 2).43
Stiavanje napetosti (19531955)

Staljinova smrt je, po svedoenju ilasa i Dedijera, izazvala olakanje, pa ak i
radost u jugoslovenskom partijskom vrhu.44 Iako je ve tokom 1952. postalo jasno da
do direktnog napada SSSR-a nee doi, odlazak Staljina sa politike pozornice je omoguio poputanje zategnutosti, a zatim i pribliavanje Jugoslavije i Sovjetskog Saveza.
Jugoslovensko rukovodstvo na elu sa Titom je donekle uvijeno i kroz fraze, ali ipak
odluno, zahtevalo od Moskve da prizna pogrenost Staljinove politike i preduzme inicijativu za normalizaciju odnosa.45 U isto vreme Tito je, u govoru u Batajnici krajem
maja 1953, uveravao Zapad da Jugoslavija ostaje verna svojim obavezama (prema
Zapadu), ali i da eli normalizaciju sa Istokom.46 Promene su se osetile i na unutranjem planu. Tito je zapoeo kritiku liberalizacije i uticaja nama tuih shvatanja u
naem svakodnevnom ivotu, i to u vrlo osetljivim pitanjima, kao to su naprimjer,
kulturni i drutveni ivot, tampa i nauka, odnos meu ljudima.47
Ankarski ugovor i Balkanski savez, sklopljeni 1953. i 1954. godine, predstavljali
su vrhunac pribliavanja Jugoslavije Zapadu. Predrag Markovi navodi da je za promenu delimino prozapadnog raspoloenja masa iskoriena odluka Angloamerikanaca da se povuku iz zone A i tako je prepuste Italiji na upravu.48
Od hapenja Berije u junu 1953. godine, tee lagana, ali ipak konstantna normalizacija odnosa sa Istokom. U junu Jugoslavija i Sovjetski Savez razmenjuju ambasadore, a do kraja 1953. normalizuju se odnosi sa Albanijom, Maarskom i Bugarskom.
Jugoslavija i SSSR 1954. sklapaju prvi kratkoroni trgovinski sporazum, dodue
vredan svega 5 miliona dolara, a Viinski u OUN-u podrava jugoslovensko-italijanski
42
43
44
45
46
47
48
88
Pobeda nae futbalske reprezentacije..., Politika, 23. jul 1952.

Naprijed, 25. jul 1952.
M. ilas, Pad nove klase, 141.
D. Beki, Jugoslavija u hladnom ratu 19481955, 467.
Isto, 506.
Isto, 507.
Predrag J. Markovi, Beograd izmeu Istoka i Zapada 19451965, 94. U Beogradu su oktobra 1953. organizovane velike demonstracije u kojima je pretuen slubenik amerike ambasade i zapaljena amerika
zastava. Demonstranti su nasrtali i na sve Beograane koji su delovali prozapadno ili su imali kod sebe
bilten deljen u Amerikoj itaonici. O ovome opirnije: P. J. Markovi, n. d., str. 102103. i D. Beki, n. d.,
550.
dogovor oko Trsta koji je godinama, ak i kao mogunost, odbacivan. Januar 1955.
doneo je konaan krah ekonomske blokade.49 Ipak, sve ovo nikako nije znailo i povratak Jugoslavije u lager. Tito je kritikovao stvaranje Varavskog pakta, a Hruovljeva
kanosa , kako je naziva Njujork tajms od 25. maja 1953. godine,50 i Beogradska deklaracija su normalizovale odnose izmeu drava i vlada, dok su partijski odnosi ostali
po strani.51
Tokom 1955. Jugoslavija se sve bre udaljava i od jednog i od drugog bloka. Ona
podrava antikolonijalne pokrete, i politiki i vojno, a zalae se i za ujedinjenje i neutralizaciju Nemake. Jugoslovenska politika ekvidistance je, navodi Beki, odgovarala
i Amerikancima. Nova administracija, sa predsednikom Ajzenhauerom i dravnim
sekretarom Dalesom na elu, smatrala je da je neutralizacija Jugoslavije bolje i realnije
reenje od njenog privlaenja Zapadu. Tako, ukazuje Beki, jugoslovensko opredeljenje za nesvrstanost nije bilo samo izbor Tita i partijskog vrha, ve je odgovaralo i
najjaoj zapadnoj sili koja je u skladu sa tim i krojila svoju (jugoslovensku) politiku.52
49
50
51
52
Tada je sklopljen prvi godinji trgovinski sporazum Beograda i Moskve posle 1948, a potpisani su i trgovinski ugovori sa Maarskom, ehoslovakom i Poljskom. V: D. Beki, n.d., 670.
D. Beki, n. d., 707.
Isto, 727.
Isto, 618.
89
TOKOVI ISTORIJE
12/2004.
Summary
A Contribution to Research of Perception of Soviet Reality

in Yugoslav Media
The Yugoslav communist regimes clash with Stalin in the summer of 1948 is
today believed to be a unique event in the global cold-war relations of the last century.
It was the one and only regime of the Soviet East-European satellites that managed to
break away from their embrace and survive in power. In addition to this, we are not
familiar with any other example of such a radical change in a foreign policy of a country in the cold war: from a complete dependence on the East to a full cooperation with
the West. A certain paradox existed in Yugoslavia at that time: the totalitarian order
with ofcial revolutionary ideology of Marxism-Leninism was surviving in power due
to the military and nancial support of the West.
In the summer of 1948, the clashes with the Cominform produced dramatic turns
in the Yugoslav regime foreign policy orientation, ideology and real-policy. The daily
political phraseology of the Yugoslav authorities and media was adjusted to these great
changes. The altered perception of the Western World suited the metamorphosis of the
picture of the USSR. In the nal result, stereotypes of the negative picture of the East
and the West changed places.
After some hesitation during 1948, Yugoslav media started to severely criticize
Soviet political system in 1949. Soviet authorities and Stalin were blamed for crimes
against world peace, humanity and socialism, for colonial exploitation of East-European countries. The Soviet foreign policy was perceived as a new imperialism by the
Yugoslav media. Once portrayed as country of wealth and plentitude, the USSR suddenly became synonym for hunger, poverty and people begging for food. According to
Yugoslav newspapers, some forms of restored feudalism were noticed in Soviet villages and peasants used agricultural tools made during the reign of Nikolai II. There
was so many crime and criminals on streets that even a policemen felt insecure. One of
them hid his pistol in internal pocket because he was afraid that someone could still it
from the holster on his uniform. Perhaps the greatest transformation is noticeable in
the image of Red Army and Soviet soldiers. Horrible stories of numerous crimes and
violence they committed on territory of Yugoslavia 1944/45 were published in ofcial
army newspaper Narodna armija. Those crimes were perceived not as an individual
acts of mental insanity, but as clear proof of the system and life style in USSR, also
as an express of new Soviet ethics and antisocialist attitude towards life and morality.
90
Dr Branko PAVLICA
UDK: 341.222 (497.11:497.7)
UGOVOR IZMEU SAVEZNE REPUBLIKE

JUGOSLAVIJE I REPUBLIKE MAKEDONIJE
O PROTEZANJU I OPISU DRAVNE GRANICE
APSTRAKT: Jugoslovenska republika Makedonija, posle raspada prethodne Jugoslavije, postaje samostalna i nezavisna, najmlaa evropska drava. Dravne granice spram Bugarske, Grke i Albanije nasleuje od prethodne SFRJ, u okviru teritorije od 25.733 km2 i 2.106.664. stanovnika
(1994). Meutim, administrativna srpsko-makedonska granina linija, u
sklopu srpsko-makedonskih odnosa, postaje otvoreno pitanje od 1992. godine, iako granice sa Srbijom nisu sporne, a volili bismo i da ih nema (Kiro
Gligorov). Potpisivanjem Sporazuma o regulisanju odnosa i unapreenju saradnje (8. aprila 1996), konstituie se i meovita diplomatsko-ekspertska
komisija za reavanje otvorenih pitanja oko obeleavanja i opisa granine linije. Posle 14 zasedanja (sa prekidima u radu) uspeno su okonani pregovori, te su 23. februara 2001. godine u Skoplju predsednici SRJ i RM zakljuili Ugovor o protezanju i opisu dravne granice, koji sadri i dva priloga:
Prilog I tekstualni opis protezanja dravne granice izmeu SRJ i RM i
Prilog II karta R-1:400.000.
Uprkos osporavanja dogovora i zakljuenog Ugovora od strane Albanaca (i
kosovskih i makedonskih), bilateralni sporazum su priznali svi meunarodni
faktori kao validan ugovor dve suverene drave lanice OUN. Tako je Ugovor, koji su ratifikovali parlamenti obe drave, stupio na snagu 16. juna 2001.
godine.
JUGOSLOVENSKO-MAKEDONSKI ODNOSI POVODOM

DRAVNE GRANICE
Posle Balkanskih ratova, makedonska teritorija, osloboena od Turaka, podeljena
je izmeu Bugarske, Grke i Srbije. Teritorijalno razgranienje je izvreno na Bukurekoj mirovnoj konferenciji 17 (3.VII) 28. (10.VIII) 1913. godine.1 Najvei deo
makedonske teritorije pripao je Grkoj 35.169,2 km2 na kojoj su ivele 1.042.029.
1
Vidi: Bukureka konferencija, Protokoli Bukureke konferencije i Ugovor o miru 1913, Beograd 1913, 7
73.
91
TOKOVI ISTORIJE
2
12/2004.
dui. Bugarskoj je pripala Pirinska Makedonija 6.798 km sa 156.458. dua,3 dok je

Kraljevini Srbiji pripalo 25.774 km2 makedonske teritorije sa 728.286. stanovnika.4
Valja istai, u istorijskom kontekstu, a to ima vei znaaj za istoriju makedonske
dravnosti (dananju teritorijalnu celokupnost makedonske drave) injenice o razgranienju Srbije, odnosno Kraljevine Jugoslavije sa Bugarskom 1913, odnosno 1919
1922. godine.5
Trea etapa u procesu odreivanja srpsko-bugarske granice zapoinje posle Balkanskih ratova 1913. godine. Jedno od najvanijih pitanja bilo je i teritorijalno razgranienje izmeu Srbije i Bugarske u Makedoniji. lanom III Ugovora o miru se odreuje: Izmeu Kraljevine Bugarske i Kraljevine Srbije granica e ii saobrazno zapisniku vojnih delegata dodatom protokolu br. 9. od 25. jula 17. avgusta 1913. g. Bukureke konferencije, onom trasom: Granina linija e poi od vrha Patarice na staroj
granici, ii e starom granicom tursko-bugarskom i vododelnicom izmeu Vardara i
Strume, izuzimajui gornji deo Strumike doline koji e ostati na srpskoj teritoriji, izai e na planinu Belasicu, gde e se spojiti sa granicom grko-bugarskom. Pojedinani
opis ove granice i njena trasa na karti 1:200.000 Austrijskog generaltaba dodani su uz
ovaj lan.6
Pitanje o granicama je reeno na nain da je naa granina linija na istoku postavljena 1833, 1878. i 1913, ispravljena na osnovici etnografskog momenta iz stategijskih obzira. Tim ispravkama koje su u glavnom uinjene na Timoku, u oblasti Caribroda i oblasti Strumice, mi smo dobili izvestan deo teritorije koje su do sada bile pod
Kraljevinom Bugarskom7.
Praktino, Meunarodna komisija za razgranienje povukla je granicu tano po
Nejskom ugovoru o miru, i to od ua Timoka u Dunav, pa do strumike doline, gde
smo od ugovora odstupili sporazumno sa Bugarskom u toliko, to je selo Gabrinovo
ustupljeno Bugarima za selo Bajkovo, koje je po ugovoru pripadalo Bugarskoj, i to
smo time ispravili granicu u dolini Strumice dobivi za nas mali trougao kojim se
Bugarska teritorija uvlaila u strumiku dolinu.8
Tokom Prvog svetskog rata Bugarska je okupirala tzv. Vardarsku Makedoniju, da
bi na Versajskoj mirovnoj konferenciji 1919. odlueno da ovaj deo makedonske terito2
3
4
5
6
7
92
L. Mojsov, Okolu praanjeto na makedonskoto nacionalno malcinstvo vo Grcija, Skopje 1954, 276277.
Prema podacima iz 1896. g. u Egejskoj Makedoniji je ivelo 977.489. stanovnika, od ega je na Makedonce dolazilo 25,5%, Turke 24,6%, Grke 23% i na ostale 17%. Prema podacima Karnedijeve meunarodne komisije iz 1913. na tom podruju je bilo 1.042.029. stanovnika od kojih je na Makedonce dolazilo
31,6%, na Turke 30,1%, Grke 22,7%, Jevreje 6,5%, Kucovlahe 4,2%, Rome 2,4%, Albance 1,4% i na
ostale 0,77%. Vidi: Istorijata na makedonskiot narod, knj. III, Skopje 1969, 247.
D. Mitrev, Pirinska Makedonija vo borba za nacionalno osloboduvanje, Skopje 1950, 176.
T. Popovski, Makedonskoto nacionalno malcinstvo vo Bugarija, Grcija i Albanija, Skopje 1981, 85.
Vidi: B.Pavlica, Razgranienje Jugoslavije s Bugarskom 19191922, Tokovi istorije, 2002, br. 12, 723.
Bukureka konferencija, protokoli Bukureke konferencije i ugovor o miru 1913, 71.
Zamenik ministra inostranih dela dr Spalajkovi predlae kralju Aleksandru da ukazom uvede u ivot Nejski
ugovor. Slubene novine Kraljevine SHS, 1920, br. 211a, 2.
M. Nini, Razgranienje sa Bugarskom, Spoljna politika Kraljevine SHS 19221924, Beograd 1924, 117.
B. PAVLICA
Ugovor izmeu Savezne Republike Jugoslavije i Republike Makedonije

9
rije pripadne Kraljevini SHS. I tokom Drugog svetskog rata, taj najdragoceniot biser
na carskata korona, najvei deo te teritorije do tada June Srbije ponovo je
okupirala Bugarska, da bi posle rata, odlukama AVNOJ-a, formirana NR Makedonija,
kao samostalna republika u okviru jugoslovenske federacije.10 Praktino, administrativna granina linija izmeu NR Srbije i NR Makedonije utvrena je maja 1945. godine. Granica izmeu Makedonije i Srbije poinje u blizini Korapskih vrata; pruajui
se prema severoistoku, ona see izvorini deo Radike i izvorini deo Vardarove pritoke
Mazdrae; zatim ide bilom arplanine sve do vrha Ljubotene, prvo u pravcu prema
severu, a potom, u severoistonom smeru. Odatle se sputa ka edenskoj klisuri do rudnika Radue, ostavljajui izvesne njegove pogone na srbijanskoj strani, pa ide na
istok ka Kaanikoj klisuri do Lepenca, a onda uz Lepenac do eleznike stanice eneral Jankovi. Od ove stanice koja ostaje u Srbiji granica zahvata ogranke Skopske
Crne gore, preseca glavu Binake Morave, obuhvatajui selo Tanuevce iz sliva Morave, koje od davnine pripada Skopskom srezu, i izbija na Kopiljau (1490 m), gde se
istono od nje opet uvlai u sliv Morave zbog mea sela Bresta koje se pruaju i s
druge strane planinskog bila. Od Crnog vrha (1219 m) sputa se u Preevsko-kumanovsku udolinu, gde see Konjarsku (Kumanovsku) reku tako da izvorite ove reke
ostaje u Srbiji, hvata se potom Kozjaka, gde pruajui se prema istoku ka bugarskoj
granici see Pinju i neke njene leve pritoke.11
Meutim, ve 1946. vlada Srbije, nezadovoljna republikim granicama, traila je
ispravku srpsko-makedonske granice. Sela nastanjena srpskim ivljem, traila su da
budu pripojena zemlji-matici. U dokumentu Uz predlog o razgranienju izmeu NRS
i NRM, koji je donela srpska vlada na elu sa dr B. Nekoviem, navodi se: 1)
Stanovnici sela Nerev svojom predstavkom zavedenom pod br. 1960/47 traili su da se
selo Nerev izdvoji iz sastava NR Makedonije (sreza Krivopalanakog), i pripoji NR
Srbiji (Srezu Pinjskom); 2) Stanovnici sela erman svojom predstavkom navedenom
9
10
11
Banovine su uvedene Zakonom o nazivu i podeli Kraljevine Jugoslavije od 3. oktobra 1929. Vardarska banovina obuhvatala je prostor Skopske, Vranjske, Bregalnike i Bitoljske oblasti, juni deo Kosovske oblasti,
juni deo Nike oblasti (vlasotinaki, leskovaki i jablaniki srez), zapadni deo Zetske oblasti (akoviki
srez). Njena ukupna povrina iznosila je 38.879 km2. (15,6% celokupne dravne teritorije) Na prostoru
Vardarske banovine ivelo je, prema popisu iz 1931. 1.574.243 stanovnika. Pravoslavno stanovnitvo
inilo je 66,1% ukupne populacije, muslimansko 31,7%, rimokatoliko 1,2%, ostalo 1% Ili, prema
podacima popisa iz 1921. na prostoru budue vardarske banovine ivelo je 1.286.000 stanovnika (11,6%
celokupne populacije). Pravoslavni su inili 61,6% stanovnitva, muslimani 36,8%, rimokatolici 1%, Jevreji
1,4%. Po maternjem jeziku... podaci pokazuju da je bilo 64,8% stanovnitva sa srpskohrvatskim jezikom (tu
je uraunat i makedonski jezik kao lokalni dijalekt), 22,5% sa iptarskim, 10,2% sa turskim, 0,7% sa rumunskim. Cit. po: Almanah Kraljevine Jugoslavije, IV jubilarni svezak za 19291931, Beograd 1932, 610.; Lj.
Dimi, Vardarska banovina, u: Kulturna politika Kraljevine Jugoslavije 19181941, knj. I, Beograd 1997,
9293.
Dakle, geografski gledano, pojam Makedonije je iri, ali kada se kae: Republika Makedonija, onda se sa
prefiksom republika opredeljuje da se radi o dravno-pravnom entitetu. To je drava koja ima svoj Ustav i
u njemu utvrene granice. Intervju K. Gligorova, Republici, Z. Ain, Srbi i Makedonci, Republika, 1996,
br. 152, 200.; Vidi i: J. Reuter, Politik und Wirtschaft in Makedonien, Sudosteuropa, 1993, N. 2, 95-99.
A. Uroevi, Makedonija: Opti podaci ime, granice i veliina, Enciklopedija Jugoslavije, knj. 5, Zagreb,
1962, 623624.; Vidi: R. Pavi, Geopolitiki problemi meunarodnog poloaja makedonskog etnikuma i SR
Makedonije, Politika misao, 1969, br. 4, 566585.
93
TOKOVI ISTORIJE
12/2004.
pod br. 2117/47 traili su da se selo erman izdvoji iz sastava NRM (Sreza Krivopolanakog) i pripoji NRS (Srezu Pinjskom); 3) Oblasni narodni odbor Autonomne
Kosovsko-metohijske oblasti svojim aktom br. 1482 od 15. juna 1946. g. traio je da se
izvri ispravka granice izmeu NRS i NRM prema selima Staniu, aaru, Letnici i
Buzoviku, koja pripadaju Srezu gnjilanskom, poto dananja granica ide neprirodno
stranama i potocima, tako da livade i ume pomenutih sela ostaju preko granice, koja
prema postojeem stanju u vidu rta ulazi u teritoriju Sreza gnjilanskog. Oblasni NO
AKMO je predloio da granica ide prirodnim grebenom od trigonometra 1490 na kotu
1096 kod Toplan Male; 4) U svom referatu Predsedniku Vlade NRS K.br. 317/46,
Odeljenje za izgradnju narodne vlasti je istaklo da je potrebno izvriti ispravku granice
izmeu NRS i NRM utoliko to bi sela Magence, erman, Nerav, Meeevo i Ogut
trebalo izdvojiti iz sastava NRM i pripojiti NRS. Ovo zbog toga to su navedena sela
naseljena srpskim ivljem, a pored toga i ekonomski su vezana za TrgoviteBujanovacVranje. to se tie sela Pelence, Bukovljane, Cvetinica, Duboica, Podrkonj,
Dubrovnica Luke i Velike Crcorija, predloeno je da kao isto makedonska sela pripadnu Makedoniji. Sela eravina, Karamanca i Gole, kao isto bugarska sela pripadala bi NR Srbiji, kojoj i sada pripadaju.12
Na osnovu etnikih, a manjim delom i ekonomskih principa, vlada Srbije je dostavila predlog o izmeni granice sa Makedonijom vladi FNRJ jo 1946. godine. U tom dokumentu, pod takom g) Granice prema NR Makedoniji navodi se: Granica izmeu
NRS i NRM odreena po principu geografskom, etnikom i ekonomskom, trebala bi
da bude ovakva: poevi od granice prema Albaniji granini stub 24 na planinskom
vrhu orupa (kota 2105) na severnom delu Koraba, granica ide u pravcu prema severoistoku na Popovu apku (kota 2080), na kotu 2101 do vrha Gemita (kota 2183),
dovde na razvou izmeu airske reke na srpskoj i tirovike reke u slivu Radike na
makedonskoj strani: od Gemitaa granica ide vijugavo u pravcu ka istoku na kotu
2156, kotu 1997, na Golem Kamen (kota 2305), na utman (kota 2132), do kote 2629
gde dostie bilo ar planine na grebenu Rudoke, vodei je dovde razvoem izmeu
Restelike i Brodske (Leve) reke na srpskoj strani i potoka Crni kamen u slivu Radike
i reke Mozdrae u slivu Vardara na makedonskoj strani; od kote 2629 granica vodi
glavnim pravcem ka severu na kotu 2542, gde ostavlja grebene Rudoke planine, odatle
nastavlja glavnim grebenom ar-planine vodei na kotu 2410, na nii vrh ugrievo
ispod kote 2533, na kotu 2595, na kotu 2610, na kotu 2332, na kotu 2365, na kotu
3212, na kotu 2411, na kotu 2467, na kotu 2494, na kotu 2478, na kotu 2473, do vrha
Kara Nikola (kota 2408), vodei dovde razvoem izmeu izvornih krakova Brodske
reke i izvornih krakova Plavske reke na srpskoj strani i Tetovske reke i drugih levih
pritoka Vardara na makedonskoj strani, od vrha Kara Nikole (kota 2408), granica vodi
pravcem ka severoistoku glavnim grebenom ar-planine preko ovih vrhova: kota 2106
12
94
Uz predlog o razgranienju izmeu NR Srbije i NR Makedonije, Vlada Srbije traila je 1946. promenu
republikih granica prema Hrvatskoj, BIH, Crnoj Gori i Makedoniji, Nedeljni telegraf, 16. oktobar 1996,
34.
B. PAVLICA
(gde izmeu poslednja dva vrha kroz prevoj Kara Nikole prolazi put PrizrenTetovo),
Murava, kota 2502, Carevo guvno, kota 2153, vrh Koblica (kota 2526), prevoj na koti
2175 (gde prolazi jo jedan planinski put PrizrenTetovo), kota 2228, kota 2310, Crni
vrh (kota 2587), Velika Konjuka, kota 2325, kota 2522, kota 2365, vrh Livadica (kota
2491), vrh Kule (kota 2314), kota 2203, do vrha Ljubotena (kota 2496), vodei dovde
razvoem izmeu sliva Prizrenske Bistrice i izvornih krakova Lepenice na srpskoj
strani i levih pritoka Vardara na makedonskoj strani.
Od vrha Ljubotena (kota 2496), gde se zavrava greben ar-planine granica silazi
na kotu 2220, na kotu 1960, na kotu 1520, na Beli kamen, ijom kosom izmeu sela
Janice na makedonskoj i sela Globoica na srpskoj strani prelazi na Osoj (kota 1029),
ijom kosom i niim ograncima vodi zapadno od sela Gorance i Krvenik na srpskoj
strani, pa preko Zabelja u pravcu istoka, linijom juno od kota 792 (Bela voda) izlazi
na reku Lepenac. Odavde granica ide uzvodno rekom Lepenac do utoka bezimenog
potoka, juno od General Jankovia odakle ide u pravcu severoistoka vencem istono
od General Jankovia i sela Dimce, izlazi na Gubovaku reku, preko Binjaka (kota
1282) ide na severoistok preko Kljuevske reke, i dalje istono od sela Korbulia, pa
izmeu Tanievca na makedonskoj i Mijaka na srpskoj strani, odakle skree na jugoistok, izlazi na Kopiljau (kota 1490). Od kote 1490 granica ide na kotu 1222, 1168
(Kolarnica), kota 1018 (presada), na kotu 1219. Od kote 1219 granica ide juno od
vrha tromee (kota 1036) ostavljajui severni greben Skopske Crne Gore, granica
silazi u Preevsko-kumanovsku udolinu preko Boke, Ferli Kamena i obuhvatajui atar
sela Mitrovice izlazi na elezniku prugu jugoistono od Slanita, ostavljajui ovo mesto van teritorije Narodne Republike Srbije. Ovde granica ide u pravcu severoistoka,
preko evarina na kotu 743 (Orljak), na kotu 720, na brod Dedovica, istono od sela
Bugarinja i Slavujevaca, zatim preko kote 547 i kose Crni Dag izbija na kotu 702, jugozapadno od Tukaera Rida (kota 807), vodei dovde razvoem izmeu Preevske
Marovice na srpskoj strani i Algunjske reke u slivu Srednje Pinje na makedonskoj
strani. Od kote 702 granica vodi na jugoistok niz kosu Balvan na kotu 614, odakle
skree na severoistok i ostavljajui atar sela Padinci na makedonskoj strani, izlazi na
kotu 895 (Goleme Ui), na krajnjem zapadnom delu grebena planine Kozjak. Od vrha
Goleme Ui granica ide na istok grebenom planine Kozjak preko vrha Kitka, na kotu
1284, na kotu 1160, odakle silazi na Malu reku prema selu umata Trnica, koje se
nalazi na srpskoj strani. Odavde granica ide uzvodno Malom rekom, ostavljajui na
makedonskoj strani sela Vukovljane, Cvetitice i Dobonicu, i izlazi na kotu 1331.
Odavde granica ide na jug izmeu sela German na srpskoj i Oraca na makedonskoj
strani i ide dalje na istok na kote 1304, 1388, 1335, i 1333 i 1490 (Bele Buke), 1544
(Konjski Rid), 1465, 1547, 1087 i na kotu 1308, vodei dovde razvoen izmeu reke
Pinja na srpskoj i Krive reke na makedonskoj strani. Od kote 1308 granice ide u
pravcu severa na kote: 1365, 1428, 1402, 1524 (Retke bukve), 1441 i preko upinog
brda kotama: 1552, 1703, i izlazi na kotu 1507. Od kote 1786 granica ide na jugoistok
na kotu 1598 (Samar) pa dalje pravcem zapadno od sela Gole na srpskoj i V.Cicorije
95
TOKOVI ISTORIJE
12/2004.
na makedonskoj strani, preko kote 1190, obuhvatajui atar sela Gole izlazi na Kitku
(kota 1150), odakle ide u pravcu severoistoka na kotu 1056, jugoistono od sela eravina i obuhvatajui atar sela eravino izlazi na dravnu granicu prema Bugarskoj kod
graninog stuba br. 105. (vidi kartu, prilog br. 7).
Od dananjeg stanja ova granica bi otstupila:
Na sektoru KumanovoSkoplje prema selima: Staniu, aara, Letnica i Buzoviku u srezu Gnjilanskom sa razloga to je dananja granica, koja ide od kote 1490
(Kopljaa) na kotu 1223 a zatim vencem Zdravca silazi na ivicu ume kod sela aara,
odakle skree na jugoistok na kotu 1057, 1112, 1178 i izlazi na kotu 1018 (Presada),
juno od Toplak Male neprirodna tako da se livade i ume pomenutog sela nalaze na
teritoriji Narodne Republike Makedonije koja u vidu repa ulazi na ovom mestu u
podruje sreza Gnjilanskog (NRS). Zato bi granicu u ovom delu trebalo ispraviti da ide
prirodnim grebenom od kote 1490 na kotu 1222, 1168 do kote 1018 kod Tolak Male
(vidi kartu, prilog br. 7). Ovom ispravkom ne bi nijedno naseljeno mesto sa teritorije
Narodne Republike Makedonije pripalo Narodnoj Republici Srbiji ve bi granica
dobila samo svoj prirodni pravac koji se poklapa i sa granicama atara navedenih sela.
Na sektoru kozjako-ermanskom, to bi sela Maglence, erman, Morav, Meteevo i Ogut, koja su po jeziku, nonji i obiajima isto srpska sela, a danas se nalaze
na teritoriji Narodne Republike Makedonije, pripala Narodnoj Republici Srbiji. Pored
toga ova sela su saobraajno bolje povezana i u tenjem su privrednom kontaktu sa
Trgovitem (NRS) nego sa sadanjim sreskim centrom Krivom Palankom u Narodnoj
Republici Makedoniji. Stoga bi ova sela trebalo prikljuiti Narodnoj Republici Srbiji
to je elja njihovog stanovnitva.13
I sa druge strane, istaknuta je potreba o izmeni granine linije. Naime, Vlada NR
Makedonije uputila je Vladi FNRJ 31. oktobra 1946. pismo u kome iznosi miljenje
da se mesni NO eneral Jankovi sa 11 sela.. odvoji od Kosova i Metohije (Kaaniki
srez) i pripoji NR Makedoniji (orepetrovski srez).. (potom) da se i manastir Prohor
Pinjski odvoji od NR Srbije i pripoji NR Makedoniji Kozjakom srezu.
U celini, u pismu se navodi:
Kao sporna pitanja izmeu NR Srbije i NR Makedonije pojavljuju se:
1) Mesni Narodni Odbor General Jankovi sa 11 sela (eneral Jankovi, Seite,
Pali-Vodenica, Reanci, Goranci, Pustenik, Krvenik, Divce, Strmnjak, Gurgev-Dol i
Mekavci), koji sada pripadaju srezu Kaanikom NR Srbija (Kosmet), trebalo bi po
miljenju Vlade NR Makedonije da pripadnu srezu ore Petrov NR Makedonija iz
razloga, to su ekonomski povezani sa Skopljem, geografski gravitiraju prema NR
Makedoniji, od Skoplja su udaljena oko 20 km a od Pritine 70 km, i to je i elja
stanovnitva ovih sela da pripadnu NR Makedoniji.
2) Manastir Prohor Pinski. Po tvrenju Vlade NR Makedonije vei deo zemljita
ovog manastira nalazi se na teritoriji NR Makedonije, a manji deo zemljita sa manas13
96
Uz predlog o razgranienju izmeu NR Srbije i NR Makedonije, Nedeljni telegraf, 23. oktobar 1996, 5051.
B. PAVLICA
tirom na teritoriji NR Srbije, te bi iz opte poznatih istoriskih razloga trebalo manastir

pripojiti NR Makedoniji.
3) Sela German i Nerav. Po tvrenju Vlade NR Makedonije, posle razgranienja,
pitanje pripadnosti ovih sela ostalo je otvoreno, mada su privremeno pripala srezu
Krivopalanakom.
Vlada NR Makedonije je miljenja da bi selo Nerav i polovina sela German
(Mahala Kre, Krivi Rid i ipak) trebalo pripojiti NR Srbiji, a drugu polovinu sela
German (Modra Glava, Sredna-Mala i Oraaka-Mala), Krivoj Palanci NR Makedonija, iz sledeih razloga: a) selo Nerav i polovina sela German su geografski vezani
sa Trgovitem, dok ih od Krive Palanke odvaja planinski masiv neprohodan za vreme
zime; b) od Trgovita su udaljena 23 sata, a od Krive Palanke 68 sati; c) ekonomski
su povezani sa Trgovitem; elja je stanovnitva da se pripoje Trgovitu.
4) Dravna uma zv. Kopljaa, od koje se prema izvetaju Ministarstva uma
NR Srbija 2.138 ha nalazi na teritoriji sreza egligovskog (Kumanovo), a 1.245 ha na
teritoriji sreza Gnjilanskog. injenica, to se ova uma nalazi i na teritoriji NR Srbije i
na teritoriji NR Makedonije, izazvala je sukob po ovom pitanju izmeu jednog i
drugog sreza, jer Gnjilanski srez spori srezu egligovskom NR Makedonija, pravo
korienja ove ume.14
I danas, skopska tampa navodi da e makedonska strana da pokrene i neka
pitanja koja se pre svega odnose na delove granine linije, koja ide planinom Kopljaa,
zatim lokalitetima upino brdo i na graninu taku izmeu Jugoslavije, Makedonije i
Albanije, dodajui da nije samo u pitanju tehnika strana obeleavanja mee, kako
esto istiu u Makedoniji.
V. Dimovski, pomonik ministra inostranih poslova Republike Makedonije, istie
da je makedonska platforma za razgovore sa jugoslovenskom stranom ojaana
nekim istorijskim i pravnim dokumentima i drugim znaajnim materijalima od
1912. g....15
Dakle, nepreciznosti oko denisanja jugoslovensko-makedonske granine linije
(nekih delova njenog protezanja) aktuelne su i danas, a odnose se na sledea podruja:
1) 7.607. hektara panjaka na ar-planini juno od optine Draga na Kosovu; 2) prostor oko kaanike cementare eneral Jankovi; 3) manastir Prohor Pinjski sa okolinom; 4) 2.084 hektara uma na Kopiljai; 5) upino brdo, strategijski znaajan vis
izmeu Trgovita na jugoslovenskoj i Krive Palanke na makedonskoj strani; i 6) na
nekim mestima, gde su ve obeleeni granini prelazi, uinjena su manja odstupanja,
pre svega, sa makedonske strane.
U kontekstu prvog spornog pitanja, re je o 7.607 ha planinskih panjaka u oblasti
Gore. Do teritorijalnog sporenja dolazi usled nepreciznog denisanja granine linije
od jugoslovensko-makedonsko-albanske tromee do sedla izmeu vrhova Golema
14
15
Arhiv Memorijalnog centra Josip Broz Tito, V, 5-b/66, Cit. po: M. Zeevi B. Leki, Dravne granice i
unutranja teritorijalna podela Jugoslavije, Beograd 1991, 118119.
Tanjug: Saoptenje Ministarstva za inostrane poslove u Skoplju, Politika, 27. april 2000, 7.
97
TOKOVI ISTORIJE
12/2004.
vraca (k. 2582) i Rudoke (k. 2692). Iako Makedonija i danas koristi arske panjake,
koje su po zahtevu makedonske vlade zaposele trupe mirovnih snaga UN (Unpredep),
istorijski i pravni argumenti su na jugoslovenskoj strani. Po kartama i katastarskim
dokumentima iz 1928. i 1945. ovaj deo teritorije pripada Srbiji, odnosno Jugoslaviji.16
Posle Prvog svetskog rata, Vardarskoj banovini su pripadala podruja sa obe strane ar
planine, ali posle Drugog svetskog rata, odlukama AVNOJ-a, srez Gora (Draga)
pripao je Autonomnoj oblasti Kosovo i Metohija.17
Slino je i pitanje teritorijalnog razgranienja na Kopiljai. Sporna je teritorija du
dela granice prema Makedoniji na podruju Kopiljae izmeu srpske optine Vitina i
makedonske optine Kumanovo. U pitanju je 2.084 hektara umskog kompleksa du
koga se protee granina linija, koja nije utvrena na terenu, niti je denisana kroz
elaborate i drugu tehniku dokumentaciju od 1945. g. do danas.
Analizirajui sporno granino pitanje u svetlu istorije i prava moe se zakljuiti
sledee: 1) Jo 1928. ovo pitanje je bilo aktuelno izmeu lokalnih organa vlasti dve
optine u Kraljevini SHS. Te godine je izvreno teritorijalno razgranienje i utvrena
je administrativna granica tadanjih optina Vrbovake (Vitine) i Domanovake (Kumanovo). Deo granica na podruju izmeu ove dve optine protee se grebenom planine Kopiljaa. Opis ovako utvrene granine linije dat je u Zapisniku o razgranienju
br. 39027 Ministarstva nansija Kraljevine SHS od 9. oktobra 1928. godine; 2) Makedonske aspiracije na umski kompleks Kopiljae imaju svoju istorijsku dimenziju. Jo
teritorijalnom podelom Kraljevine SHS 1926. Vardarska banovina je obuhvatala deo
Kosova (sve do Pritine i Prizrena), tako da je kumanovska optina koristila i upravljala svim umama na Kopiljai i drugim delovima Kosova.18 Do nepotovanja
utvrene granice iz 1928. dolazi i otuda to je 1926.g. sainjen jedinstveni elaborat
ureenja uma na Kopiljai kao jedinstvene celine, koji je kasnije, s makedonske strane, korien za odreivanje granice pri izradi popisnog katastra (1952) i premera
(1970). Najzad, administrativno-teritorijalna granica utvrena 1928.g. nije tretirana po
ureenom elaboratu uma koji je sainjen 1926. godine.19 Ovo postaje ve od maja
1945. godine predmet sporenja izmeu srezova Gnjilane i Kumanovo, odnosno optina Vitina i Kumanovo.
Iako je Republika Makedonija Ustavom prihvatila princip nepovredivosti postojeih dravnih granica i praktino prihvatila administrativnu granicu sa Srbijom kao
16
17
18
19
98
Makedonski granini organi i makedonska drava sada potpuno bespravno koriste 7.607 hektara, preteno
panjaka, koji pripadaju optini Gora, a odnosi se na teritoriju katastarske optine Restelica (ar-planina)...
T. Stojanovi, Razgranienje SR Jugoslavije sa Makedonijom, Vojska, 29. septembar 1994, 9.
Izgleda da je makedonska strana odustala od svog.. zahteva da joj se dodele i panjaci na ar-planini juno
od optine Draga na Kosovu, oko kojih su u vreme SFRJ godinama trajala preganjanja izmeu dve republike... Vidi: Izjava dr Sreka Nikolia, naunog saradnika Geografskog instituta SANU, R. Kovaevi,
Avnojevska mea je od Dragaa do Dukat-planine, Politika, 11. maj 1996, 13.
Iz odgovora Savezne vlade na pitanje saveznog poslanika o spornom podruju dela granice prema BJRM
na teritoriji Kopiljae, Borba, 9. septembar 1993, 4.
Isto, 4.
B. PAVLICA
faktiko stanje i meudravnu granicu,20 u odreenim vremenskim razmacima

makedonski zvaninici, potom i pojedina sredstva masovnih komunikacija, iskazuju
teritorijalne aspiracije prema manastiru Prohor Pinjski sa okolinom, pa ak, i irem
podruju: prema optinama Kaanika, Preevo, Bujanovac, Trgovite.21
Meutim, istorijski argumenti ne idu u prilog makedonske strane. Manastir Sv.
Prohor Pinjski sagraen je po nalogu srpskog kralja Milutina Nemanjia i oduvek je
teritorijalno pripadao Srbiji. injenica da se makedonska strana poziva samo na istorijski datum: 2. avgust 1944, kada je odrano Prvo zasedanje ASNOM-a, bezrazlono
izaziva meusobna sporenja.22
Generalno, sva sporna pitanja, posmatrano u istorijskom i (meunarodno)pravnom kontekstu, mogue je razreiti izmeu susednih optina, kojima ova podruja pripadaju na osnovu katastarskih dokumenata, opisa granice od maja 1945. godine i izraenih popisnih katastara (1952) i premera (1970).23 Stav meunarodne zajednice da se
potuje princip o nepovredivosti avnojevskih granica izmeu bivih jugoslovenskih
20
21
22
23
Skopska Nova Makedonija zakljuuje da se iza osporavanja makedonske granice kriju politiki i vojni
razlozi, poznati samo beogradskom reimu. Granine provokacije i ekstremne izjave visokih srpskih vojnih linosti, kao i provokacije Srpske pravoslavne crkve, samo su deo mozaika stalnog pritiska, koji zvanina srpska vlast vri prema Makedoniji u sprezi sa Grkom. M. Krsti, Makedonsko-jugoslovenski
sporovi, Politika, 25. avgust 1994, 7.
Makedonski dravni zvaninici pokazuju izvesne apetite prema teritorijama SR Jugoslavije, nabrajajui
sporne teritorije koje su svojevremeno nezakonito pripale susednoj Srbiji, kao to su Prohor Pinjski.. i
optine Kaanik, Preevo, Bujanovac i Trgovite. Uz to se i navode i stvarno sporne teritorije panjaci na
ar planini, uma Kopiljaa itd zakljuuje Tih. Stojanovi, pukovnik Vojske Jugoslavije i lan Komisije
za dravne granice SMIP. Vidi: T. Stojanovi, Razgranienje SR Jugoslavije sa Makedonijom, Vojska, 29.
septembar 1994, 9; TV-Skopje je 4. oktobar 1993, posle due pauze, ponovo emitovalo emisiju u kojoj se
grubo svojata manastir Prohor Pinjski i veliki deo june Srbije .. Sagovornik u emisiji Stavre Dikov, inae
autor knjige ija je teza da je Prohor Pinjski makedonski manastir, izjavio da su makedonski gradovi i
Preevo, Trgovite, Vranje, Kaanik i Bujanovac, koji je nazvao Bujanovo. Dikov je to to je prvo zasedanje ASNOM-a odrano u konacima ovog manastira, nazvao dokazima da su manastir i ove teritorije
makedonske. Vidi: Tanjug: Grubo svojatanje june Srbije u emisiji TV-Skopje, Politika, 5. septembar
1993, 2.; U Skopju su poslednjih godina izdate knjige u kojima se autori trude da dokau da su manastir i
okolina teritorija makedonski.. Izdate su ak i mape na kojima se ne samo manastir Prohor Pinjski, ve i
gradi Trgovite nalaze unutar makedonskih granica. Matica iseljenika Makedonije izdala je prole godine
kalendar na kome uz sliku manastira stoji objanjenje da se ovo pravoslavno svetilite nalazi u kumanovskom kraju. Povodom 50-godinjice obeleavanja Prvog zasedanja Asnoma, 2.VIII ove godine Direkcija
PTT u Skoplju izdala je jubilarnu marku na kojoj je prikazan manastir bez naznaka da se ovo svetilite
nalazi na teritoriji SRJ. Cit. po: Tanjug Razgranienje sa SRJ ponovo aktuelno u Skoplju, Trae se dokazi
za proirivanje, Borba, 24. avgust 1994, 7. Strani posmatrai u Skoplju svojevremeno su ocenili da je
nepostojanje precizno utvrene administrativne granice izmeu Srbije i Makedonije bilo jedan od osnovnih
povoda da makedonski dravni vrh zatrai da se oruane snage UN rasporede du severne granice, a u tom
kontekstu i trupe SAD. Tanjug: Ponovo aktuelno pitanje makedonsko-jugoslovenske granice, Skoplje hoe
vie, Politika, 24. avgust 1994, 7.
Sobranje SR Makedonije uputilo je Skuptini Srbije protest zbog uklanjanja muzejskih eksponata iz
Spomen-muzeja Prvog zasedanja ASNOM-a u konacima manastira Sv. Prohor Pinjski. Eksponati su kasnije vraeni, to je Sobranje primilo sa olakanjem... Tanjug: Pismo Sobranja SRM Skuptini Srbije, Politika, 27. januar 1991, 13. Tek posle 7 godina prekida otvorene kapije za makedonsku delegaciju.. na ijem
je elu bio Blagoje Hadijeski, ministar spoljnih poslova Makedonije. Cit. po: S.Veljkovi, U Prohoru
Pinjskom obeleena godinjica ASNOM-a Proslava Ilindena zbliila Jugoslaviju i Makedoniju, Politika,
3. avgust 1997, 7.
Nae granine jedinice su do kraja jula 1992.g. zaposele administrativnu granicu izmeu SRJ i BJRM. Tom
prilikom Vojska SRJ je potovala mee katastarskih optina koje pripadaju SRJ. Meutim, u zaposedanju
administrativne granice makedonska strana je, oito, ula i na teritorije koje joj po svim poznatim injenicama ne pripadaju T.Stojanovi, Razgranienje SR Jugoslavije sa Makedonijom, Vojska, 29. septembar
1994, 9.
99
TOKOVI ISTORIJE
12/2004.
republika bie presudan u njihovom teritorijalnom razgranienju, obeleavanju i opisu

granine linije.
Naelne stavove o granicama prema susednim dravama Republika Makedonija
je iznela pred Arbitranom komisijom EZ: c) Na pitanje da li je Makedonija spremna
da se odrekne izmene svojih granica primenom sile: Da republika potuje nepovredivost teritorijalnih granica koje se mogu menjati samo miroljubivim sredstvima i
putem zajednikih dogovora.
Skuptina RM je u Deklaraciji od 17.XII 1991. g. potvrdila da RM, striktno potujui naelo nepovredivosti granica kao garantiju mira i bezbednosti u regionu, i, uopte, manifestuje svoju politiku, a to je da nema i da ne izraava teritorijalne pretenzije
prema bilo kojoj susednoj zemlji (lan 4).. 4. Skuptina RM je 6. januara 1992.g. revidirala Ustav od 17.XI 1991.g. usvojivi sledei ustavni zakon: .. 1. RM nema nikakve
teritorijalne pretenzije prema susednim dravama; 2. Granice RM moi e da se menjaju samo u skladu sa Ustavom, na osnovu sporazuma drava i opte prihvaenih
pravila meunarodnog prava.24
Jo u septembru 1991. makedonski predsednik K. Gligorov konstatuje: Mi
smatramo velikim inom to to je srpski narod 1944. g. na zasedanju ASNOM-a priznao Makedoniju i makedonski narod. Granice sa srpskim narodom nisu sporne, a
voleli bismo i da ih nema.25 K. Gligorov, u intervjuu nemakom asopisu Sdosteuropa, navodi: Mi nemamo teritorijalne sporove sa Jugoslavijom, mi nismo uestvovali u ratu.26
S druge, pak, strane, poznato je da Savezna Republika Jugoslavija nema teritorijalnih pretenzija ni prema jednom susedu.27 Shodno tome, ni prema novom, junom
susedu, Republici Makedoniji.
Iako zvanini predstavnici dve drave istiu da nema spornih pitanja, u odnosima povodom dravne granice ipak postoje otvorena pitanja. tavie, od raspada prethodne Jugoslavije pa do danas ovo postaje aktuelno i akutno pitanje makedonskojugoslovenskih odnosa. Jer, na graninoj liniji sa Makedonijom dolazi do oruanih incidenata, naroito posle izbijanja kosovske krize. U avgustu 1994. dogodila su se dva
granina incidenta sa traginim posledicama. Dva jugoslovenska dravljanina su ubijena, a jedan ranjen od strane graniarske patrole BJR Makedonije.28 U saoptenju
jugoslovenskog MIP-a, povodom eskalacije incidenta na granici sa Makedonijom,
navodi se: SMIP najenerginije osuuje teke i tragine incidente od 20. i 29. avgusta
24
25
26
27
28
Iz izvetaja Arbitrane komisije EZ: Miljenje br. 6 O priznanju Makedonije, Jugoslovenski pregled, 1992,
sv. 1, 11112.
Konferencija za tampu K. Gligorova u Beogradu Granice sa Srbijom nisu sporne, Politika, 3. septembar
1991, 6.
J. Reuter, Interview mit dem Prsident der Republik Makedonien Kiro Gligorov, (Dokumentation), Sdosteuropa, 1995, N. 8, S. 511.
Izjava P. Bulatovia, saveznog ministra za odbranu SRJ, Politika, 13. jun 1994, 9.
T. Stojanovi, Tragom saoptenja MIP-a SRJ Opasni scenario za granine incidente, Vojska, 15. septembar
1994, 8.
100
B. PAVLICA
u kojima su izgubili ivote jugoslovenski graani N. Martinovi iz Pei i G. Stevanovi iz Leskovca. SMIP upozorava da se ubistva nenaoruanih civila, graana SRJ,
od strane pripadnika vlasti BJRM, ne mogu niim opravdati, da predstavljaju opasnu
eskalaciju pogrene politike i udarac naporima za normalizaciju odnosa.
Izazivanjem ovakvih opasnih graninih incidenata i provokacija, BJRM nastoji da
skrene panju meunarodne javnosti na izmiljenu opasnost sa severa, da opravda
prisustvo stranih trupa na svojoj teritoriji i da iznudi ukidanje embarga na uvoz oruja.
Svu odgovornost za smrt dva i ranjavanje jednog jugoslovenskog dravljanina snose
iskljuivo vlasti BJRM.
Polazei od principijelnog opredeljenja za normalizaciju odnosa sa BJRM i
uspostavu pokidanih tokova, SR Jugoslavija s pravom oekuje od BJRM da napusti
politiku provokacija, preduzme neophodne mere za spreavanje graninih incidenata,
obezbedi normalni reim u pograninom podruju i kazni odgovorne za tragine posledice.29
Meutim, i narednih godina dolazi do incidenata i to zbog ilegalnog prelaska albanskih oruanih grupa. 30 Samo tokom 1995. Makedonski graniari su izazvali sedam incidenta. Evidentirano je i to da su snage Unpredep-a poinile 18 graninih prekraja, najee povreda naeg vazdunog prostora i nae teritorije. Spreeno je nekoliko hiljada pokuaja ilegalnog prelaenja administrativne granice, najee zbog
verca.31
Valja istai da je u BJRM, odlukom Saveta bezbednosti od 12. decembra 1992,
upueno 700 vojnika UN, 35 vojnih posmatraa i 26 pripadnika civilne policije. Plavi
lemovi su upueni na zahtev makedonske vlade zbog zabrinutosti.. od podrivanja
stabilnosti BJRM i ugroavanja njenog teritorijalnog integriteta... Makedonski predstavnik iznosi uveravanja da postoje teritorijalne pretenzije od strane SR Jugoslavije, kao i od Albanije. Otuda, bataljon Unprofora ima kao osnovni zadatak, da
posmatra situaciju, o svemu izvetava generalnog sekretara i, posebno, pomae makedonskim vlastima kontrolisanje granice.32
Kasnije, Unprofor je zamenjen jedinicama Unpredepa, da bi krajem 1998, vlada
RM dozvolila stacioniranje vojnih jedinica NATO-pakta na svojoj teritoriji. Lociranje
komandnog taba NATO na teritoriji suverene, samostalne i nezavisne Republike
29
30
31
32
Tanjug: Ubistva nenaoruanih civila se ne mogu niim opravdati, Borba, 31. avgust 1994, 7.
Ministarstvo za odbranu na RM i Unpredep Nema informacii za incidentot, Veer, 8. jun 1998, 4; T. Stankovi, Vojskata sprei upadi na teroristi od Albanija i od Makedonija, Nova Makedonija, 5. jun 1998, 8; Prethodnih godina: prvi oruani granini incident zbio se 8. oktobar 1992. u rejonu karaule aare, kod mesta
Dva groba, usled ilegalnog prelaska makedonskih Albanaca i see ume.. u samom graninom pojasu SRJ
Tanjug: Saoptenje Vojske SRJ o incidentu na jugoslovensko-makedonskoj granici, Borba, 1011. oktobar
1992.
T. Stojanovi, Obezbeenje i odravanje jugoslovenskih mea Graniari odolevaju izazovima, Vojska, 9.
novembar 1995, 7.
Tanjug: Savet bezbednosti sino odluio Plavi lemovi u Makedoniji, Politika, 12. decembar 1992, 1. i 2.;
D.P., Odluka SB o slanju plavih lemova u Makedoniju Strepnja od irenja sukoba na Balkanu, Politika,
13. decembar 1992, 3; Z. Isakovi, Poloaj Makedonije u balkanskom okruenju, Meunarodna politika,
1994, br. 1024, 3436.
101
TOKOVI ISTORIJE
12/2004.
Makedonije pravdano se potrebom brze intervencije ako na Kosmetu bude ugroena

Misija OEBS-a.33
Sredinom marta 1999. premijer Lj. Georgijevski izjavljuje da je u RM stacionirano 12.000 vojnika zapadne alijanse. Praktino, dozvola o stacioniranju stranih vojnih efektiva, radi brzih vojnih akcija u susednoj dravi SR Jugoslaviji, predstavlja,
bez sumnje, agresivan akt Republike Makedonije. Za SR Jugoslaviju je nerazumljivo
da jedna prijateljska zemlje dozvoli zloupotrebu i korienje svoje teritorije za vojne
akcije protiv druge prijateljske susedne zemlje navodi se u energinom protestu saveznog ministra za inostrane poslove SRJ.34
Povodom pitanja protezanja zajednike dravne granice, jo aprila 1996, na osnovu l. 2 Sporazuma o regulisanju odnosa i unapreenju saradnje Savezne Republike
Jugoslavije i Republike Makedonije, formirana je zajednika diplomatsko-ekspertska
komisija, s ciljem da pripremi predlog sporazuma u kome e biti tekstualno opisano
protezanje jugoslovensko-makedonske dravne granice, sa geografskim kartama na
kojima e biti ucrtana zajednika dravna granica.35
Iako se do oktobra 1998. meovita komisija sastala osam puta, ipak svoj zadatak
nije ispunila. Potom, do oktobra 1999, usled poznatih dogaaja, komisija nije odrala
nijedan sastanak. S makedonske strane se stalno inicira potreba ubrzavanja rada na
obeleavanju granice sa Jugoslavijom. Odgovornost za odugovlaenje u reavanju
ovog pitanja pripisuje se Beogradu.36 ak se iznose i predlozi o njegovoj internacionalizaciji. U tom kontekstu je i odluka makedonske vlade o odreivanju novog pregovarakog tima, u okviru zajednike komisije za utvrivanje, opis i obeleavanje
granice.37
Pozivajui se na izvore makedonskog Ministarstva inostranih poslova, D. IlkovaBokovik navodi da Republika Makedonija izraava izuzetnu spremnost da se
primene jaa politika sredstva i mehanizmi na meunarodnom nivou, sa ciljem da se
SR Jugoslavija konano natera da sistematski pone da radi na problemu obeleavanja
linije protezanja meunarodno priznatnih granica izmeu dva suseda. Kao punopravni
lan OEBS-a moemo da iskoristimo pravo veta, odnosno da negativnim glasom
33
34
35
36
37
Vidi: Z.Isakovi, Meunarodni poloaj Makedonije, Zbornik: Savremeni procesi i odnosi na Balkanu, Beograd 1997, 380-381.
Vidi: Demar otpravniku poslova ambasade RM u Beogradu, Me. politika, 1998, br. 1074, 23.
Slubeni list SR Jugoslavije Meunarodni ugovori, 1996, br. 1, 3.
Nova Makedonija: Posle raspada Jugoslavije, osamostaljena RM je predloila Vladi SRJ da se formira
meudravna komisija kako bi se preciznije definisala postojea granina linija, posebno granine kote na
tromei Makedonije, Albanije i Jugoslavije, konkretnije na arplanini i terenu oko manastira Prohor Pinjski. Vlada SRJ nije odgovorila na makedonski predlog, ali je ovih dana, kako se naglaava, usledila izjava
lana jugoslovenske dravne komisije, pukovnika T. Stojanovia da Jugoslavija ima najvee granine
sporove sa Makedonijom. Cit. po: M.Krsti, Makedonsko-jugoslovenski sporovi, Medijsko povampiranje
opasnosti sa severa, Politika, 25. avgust 1994, 7.
Pregovarakom ekipom rukovodie pomonik ministra za inostrane poslove Viktor Dimovski, umesto
Dimitra Stojanovskog.. Oekuje se da e, posle obnavljanja pregovarakog tima, makedonska strana zakazati sednicu diplomatsko-ekspertske komisije, koja se nije sastajala godinu dana. Tanjug: Odluka makedonske vlade Novi tim za obeleavanje granica sa Jugoslavijom, Politika, 9. oktobar 1999, 7.
102
B. PAVLICA
spreimo prijem SRJ u ovu eminentnu evropsku organizaciju u ije lanstvo Beograd
oajniki eli da ue. Kako je ovo pitanje sopstvenih interesa, obeleavanje granine
linije je od vitalnog nacionalnog i dravnog znaaja, posezanje za ovakvim merama je
iznueno (jer) proces razgraniavanja, iako zapoet pre vie od dve godine nikako
ne mrdna od startne pozicije. U meuvremenu, verovali ili ne, izgraen je jugoslovenski stav da izmeu dve zemlje postoji administrativna, a ne dravna granica ini
se da SRJ u RM ne gleda suverenu, nezavisnu zemlju, budui, da njezina optiko-politika dioptrija minuva niz periodot izmeu dva svetskog rata, gledajui u naoj
zemlji vardarsku banovinu I na kraju, konstatuje D. Ilkova-Bokovik, makedonsko-jugoslovenski problem oko granice je sutinski, veliki i istinski.38
U knjizi: Granicite na Republika Makedonija, dr. J. Talevski daje i makedonski
opis granice sa SR Jugoslavijom: Makedonsko-jugoslovenska granica na zapadu poinje od graninog kamena D-24 na makedonsko-albanskoj granici, koji je postavljen
na vrh erupa (tt 2092) i predstavlja tromeu izmeu RM, RA i SRJ i produava na
istok preko ar-planine, odnosno preko delova njenih visokih vrhova: Popova apka
(2075); Mala vraca (tt 2536); Golema vraca (tt 2582); Rudoka (tt 2629); Trpeznica (tt
2610); Maja (2493); Vrtop (3555); Crni vrh (tt 2585); Peskovi (2580); Rafa (2454);
Livadica (tt 2493); Kuinogledski vrh (tt 2524) i Ljuboten (tt 2498).
Od Ljubotene granina linija se sputa do kaanike klisure, gde je see reka Lepenec, a potom izlazi kod Skopske crne gore i preko Kopiljae i Crnog vrha se sputa na
Kumanovsko-preevski prevoz gde see gornji tok Kumanovske reke. Potom izlazi na
planinu Ruen koju preseca u srednjem delu, odatle u blizini manastira Sveti Prohor
Pinjski se sputa u dolinu reke Pinje.
Od Penje granica se produava delimino preko grebena i severne padine planine
Kozjak, a potom preko planine German do graninog kamena broj 106 na makedonsko-bugarskoj granici koji je postavljen u rejonu m.n. Gradite i predstavlja tromeu
izmeu Makedonije, Jugoslavije i Bugarske.
Kratkim opisom protezanja makedonsko-jugoslovenske dravne granice J.
Talevski je zahvatio i izvesne delove teritorije SR Jugoslavije (Srbije). Pre svega, podruje ar-planine, ali i u podrujima graninog prelaza eneral Jankovi Dolno
Blace,39 u potezu kod sela Dimce, na Kopiljai, potezu sela Donji Zlokuani, na graninom prelazu Preevo, Tabanovce, u potezu Jame, potezu Goleme ui, prisvojio je
atar zaseoka Ratkovica u celini...40
Iz svega navedenog moe se zakljuiti da je pitanje dravne granice najznaajnije
pitanje jugoslovensko-makedonskih odnosa. Po zavretku Drugog svetskog rata, u
odnosima NRS i NRM postaje aktuelno pitanje protezanja administrativne granice na
38
39
D.Ilkova-Bokovik, (Ne)crtanjeto na granicata megu Republika Makedonija i SR Jugoslavija vo kontekstot

na kosovskata kriza Belgrad nema ni namera da se razgraniuva, Veer, 8. jun 1998, 34.
T. Stojanovi, Razgranienje SR Jugoslavije sa Makedonijom, Vojska, 29. septembar 1994, 9; R. Kovaevi,
Avnojevska mea je od Dragaa do Dukat-planine, Politika, 11. maj 1996, 13.; G. Dori, Spor na Kopiljai,
Politika ekspres, 19. mart 1998, 5. Vidi i: N. Dobrkovi, Makedonsko-jugoslovenski odnosi: razlaz, susedstvo, saradnja, Meunarodni problemi, 1996, br. 4, 508510.
103
TOKOVI ISTORIJE
12/2004.
ar-planini i Kopiljai. Tadanje republike vlade, pozivajui se na istorijske, etnike i

ekonomske argumente ulau napore radi izmene, ve u maju 1945. administrativno
utvrene, zajednike granice. Makedonske aspiracije su usmerene i prema manastiru
Prohor Pinjskom u celom posleratnom periodu, odnosno i po raspadu prethodne Jugoslavije. Obostrano zaposedanje i kontrolisanje granice od strane oruanih snaga dve
drave, a sa makedonske strane, zaposedanje severne-jugoslovenske granice, trupama
Unprofora, odnosno Unpredepa, stacioniranje vojnih trupa NATO-pakta na teritoriji
RM (meu njima i jedinica SAD),41 izbijanje kosovske krize, ilegalni prelasci Albanaca i krijumarenja oruja, oruani granini incidenti, viegodinji bezuspean rad
zajednike diplomatsko-ekspertske komisije u obeleavanju granine linije, prihvatanje, odnosno neprihvatanje administrativne granice kao meudravne, meunarodno
priznate granice sve to faktiki potvruju. U makedonskom Ministarstvu za inostrane
poslove danas je saopteno da e diplomatsko-ekspertski timovi Makekedonije i Jugoslavije 11. maja u Skoplju nastaviti razgovore o obeleavanju granice izmeu dve drave, uz napomenu da e tom prilikom biti utvrena samo nova dinamika dijaloga.
Novi ef pregovarakog tima Makedonije, pomonik ministra za inostrane poslove Viktor Dimovski, obavestio je domae novinare da je vlada u Skoplju utvrdila
platformu za razgovore, u kojoj je jasno istaknut stav ove drave da je saglasna sa
odredbama Rezolucije 1244 Saveta bezbednosti prema kojima je Kosmet sastavni deo
Jugoslavije.
Makedonska strana nee da pokree ni pitanje menjanja teritorijalnog statusa
manastira Prohor Pinjski, koji se sa jugoslovenske strane nalazi u blizini granice, a to
se odnosi i na deo granice kod mesta eneral Jankovi.42
40
41
42
T. Stojanovi, Razgranienje SR Jugoslavije sa Makedonijom, Vojska, 29. septembar 1994, 9; G.Dori, iji
su sad nai panjaci na ari, Politika ekspres, 18. mart 1998, 5; U tom kontekstu treba podsetiti: lanom 2.
Sporazuma o regulisanju odnosa i unapreenju saradnje od 8. april 1996. odreeno je: Strane e nastojati
da jaaju meusobno poverenje, dobru volju i toleranciju i saraivae u promovisanju mira, dobrosusedstva
i stabilnosti u regionu. Slubeni list SRJ Meunarodni ugovori, 1996, br. 1, 3. Vidi i: Jugoslovenski
ambasador kod predsednika Makedonije Dobrosusedstvo podrazumeva nemeanje u unutranje stvari,
Politika, 23. januar 2000, 7.
Povodom informacije o planovima za razmetanje jedinica NATO za brze intervencije na teritoriji RM sa
mandatom preduzimanja vojnih akcija prema teritoriji SR Jugoslavije, pod izgovorom navodne mogue
ugroenosti pripadnika Misije OEBS na Kosovu i Metohiji, ambasador SRJ u RM Zoran Janakovi je u
ranijim razgovorima sa predstavnicima Republike Makedonije izraavao duboku zabrinutost Savezne
Republike Jugoslavije zbog mogunosti donoenja takve odluke. 15. novembra 1998. je zamenik saveznog
ministra za inostrane poslove SR Jugoslavije Zoran Novakovi pozvao otpravnika poslova ambasade
Republike Makedonije u Beogradu Mileta Krstevskog i uloio mu istim povodom energian demar.
U demaru je istaknuto da bi saglasnost Republike Makedonije da sa svoje teritorije odobri bilo kakve vojne
akcije protiv Savezne Republike Jugoslavije bila suprotna dugoronim interesima dve zemlje, dobrosusedstvu i prijateljstvu njihovih naroda, kao i principima Povelje UN, finalnog akta OEBS-a, nemeanja u unutranje poslove i potovanja teritorijalnog integriteta i suvereniteta. Za SR Jugoslaviju bilo bi nerazumljivo
da jedna prijateljska zemlja dozvoli zloupotrebu i korienje svoje teritorije za vojne akcije protiv druge prijateljske susedne zemlje. Demar otpravniku poslova ambasade Republike Makedonije u Beogradu,
Meunarodna politika, 1998, br. 1074, 2324. U decembru 1994. potpisan je sporazum o vojnoj saradnji
izmeu BJRM i SAD. Vidi: T. Mirkovi, Vojna doktrina BJRM Oslonac na jake saveznike, Vojska, 26.
oktobar 1995, 28.
Tanjug: Saoptenje Ministarstva za inostrane poslove u Skoplju Nastavak razgovora o makedonskojugoslovenskoj granici u maju, Politika, 17. maj 2000, 7.
104
B. PAVLICA

43
Stoga, paradoksalno je, ali moe se rei da je zajednika, jo denitivno neobeleena jugoslovensko-makedonska granica, u meunarodnopravnom smislu, ipak
otvorena, i, relativno gledajui, bezbedna. Preko granine linije, duge 252 kilometra,
koju presecaju sedam drumskih i dva eleznika granina prelaza i utvrenih
vazdunih koridora, po osnovu Sporazuma o bezviznom reimu, nesmetano se odvija
meunarodni prekogranini saobraaj (protok putnika i robe), kao i malogranini
promet.44
Meutim, usled brutalne NATO agresije na SRJ, kojoj su se pridruile i ocijelne
vlasti RM, povreena je meusobna granina linija. Na makedonsku teritoriju sputali
su se oteeni avioni NATO alijanse, ak su padali i tomahavk projektili.45 Praktino, drumski, elezniki i vazduni prekogranini saobraaj je prekinut.
Potpisivanjem Rezolucije 1244 SB OUN i Kumanovskog vojno-tehnikog sporazuma snage Kfora, dolaskom na Kosovo, dobijaju, izmeu ostalog, i zadatak da
obezbeuju makedonsko-jugoslovensku granicu sa kosmetske strane. Ali, prema
zvaninim izvetajima makedonskog Ministra odbrane, od poetka (2000 g.) (pa) do
kraja maja na delu makedonsko-jugoslovenske granice kod Kosmeta za iju su bezbednost zadueni pripadnici Kfora, zabeleeno je vie od 600 incidenata. Vinovnici
su bili albanski teroristi koji su sa Kosmeta ilegalno hteli da uu u Makedoniju, vercujui oruje i drogu.46 Albanski teroristi su ubili jednog makedonskog graniara,
dvojicu ranili, a etvoricu kidnapovali razmenivi ih za poznatog albanskog teroristu, prethodno uhapenog u Skoplju. Otuda, na inicijativu predsednika drave formirana je granina brigada armije RM.47 Jer, uestali granini incidenti na makedonsko-jugoslovenskoj granici (izmeu albanskih terorista i makedonskih graniara)
utiu na unutranju situaciju, odnosno politiko-bezbednosno stanje u ovoj dravi.48
43
44
45
46
47
48
Recimo, 8. maja 1997. konstatuje se, na zasedanju zajednike diplomatsko-ekspertske komisije, da su

stvoreni uslovi za opis granice. Tanjug: Jugoslovensko-makedonski pregovori Stvoreni uslovi za opis
granice, Politika, 9. maj 1997. Ili, 1. april 2000: Iz Pentagona najavljeno da nekoliko artiljerijsko-tenkovskih jedinica treba da bude rasporeeno na makedonskoj strani granice prema SR Jugoslaviji. M.
Stani, Skoplje: Nova amerika provokacija u Makedoniji, Veernje novosti, 2. april 2000, 10. Prvog maja
na vojnom poligonu ARM Krivolak, u blizini Negotina poela je viednevna vojna veba inenjerijskih
jedinica, pod nazivom Kamen temeljac 2000. Zajednika vojna veba treba da ubedi NATO da ova
makedonska vlada eli da postane lanica severnoatlanskih vojnih struktura u ovom delu Balkana izjavio
ministar odbrane RM Nikola Kljusev. Cit. po: M. Krsti, Kod Krivolaka poela makedonsko-amerika vojna
veba Kamen temeljac 2000 Makedonsko pribliavanje NATO alijansi, Politika, 3. jul 2000, 7.
T. Stojanovi, Obezbeenje i odravanje jugoslovenskih mea Graniari odolevaju izazovima, Vojska, 9.
novembar.1995, 67; Tanjug: Saoptenje Ministarstva za inostrane poslove u Skoplju, Politika, 27. april
2000, 7.
Tanjug: Makedonski novinari boravili na karaulama Kfor i dalje obmanjuje Makedoniju, Politika, 17. jul
2000, 7.
M. Krsti, Zvanina potvrda u Skoplju Postoji dokument o iptarskoj vojsci u Makedoniji, Politika, 17. jul
2000, 7.
O pisanju skopske tampe, vidi: M. Stani, Skoplje: Incidenti s teroristima OVK digli na noge makedonske
vlasti Pojaanje na granici, Veernje novosti, 13. jul 2000, 8.
Samo od sredine 2000. do kraja februara 2001. na makedonsko-jugoslovenskoj granici u potezu Kosova
bilo je 667 graninih incidenata. Vidi: Ulf Brunnbauer, Historischer Kompromiss oder Burgerkrieg? Makedonien sucht Antworten auf den albanischen Extremismus, Sudosteuropa 50, (2001), 4-6, 169.
105
TOKOVI ISTORIJE
12/2004.
Albansko osporavanje dravne granice

Po okonanju 14. zasedanja meovite diplomatsko-eksperske komisije, kada je
obelodanjeno da je, najzad, postignut dogovor o protezanju i opisu dravne granice,
lideri (i kosovskih i makedonskih) Albanaca izjavljuju da ne priznaju makedonskojugoslovensku dravnu granicu, zapravo, njen sporan deo prema Kosmetu. Potom,
dogaa se albanski narod demonstracije nekoliko stotina Albanaca u Vitini, koji
protestuju protiv dogovora.49
Posle potpisivanja Ugovora o protezanju i opisu dravne granice izmeu SRJ i
RM u Skoplju 23. februara 2001, J. Krasnii ponovo istie: Mi nikada neemo
priznati tu granicu. Mi smo Makedoncima drugi sused sa severa. Krasniija su podrali i neki lideri albanskih partija iz Makedonije, pripretivi da e unutranje
granice Makedonije biti dovedene u pitanje, posle sporazuma sa Jugoslavijom, koji je
suprotan interesima Albanaca.50
Slede, u kontekstu albanskog interesa, nepredvidljive izjave zvaninih vojnih i
civilnih predstavnika meunarodnih snaga na Kosovu. Portparol Unmika u Pritini A.
Aneli izjavljuje da administracija OUN na Kosmetu ne priznaje meudravni dogovor o granici jer je pomenuti dogovor problematian dok se prethodno ne utvrdi
pravni status Kosova. Zapovednik mirovnih snaga Kfora, ameriki general Kejt
Huber ak je zapretio makedonskim vlastima da e jo sutra ui na makedonsku teritoriju sa svojim vojnicima ukoliko i dalje makedonske pogranine vlasti onemoguavaju kosmetskim seljacima da ulaze na tlo Makedonije radi obraivanja svojih
njiva. Po portparolu Unmika, zakljueni dogovor izmeu SRJ i RM je praktino
nevalidan, jer nije bio priznat od UN (jer), dosad nismo dobili nikakvo zvanino
obavetenje od Saveta bezbednosti UN o dogovoru za ovu granicu.51
Meutim, u vezi sa uticajem spoljnih faktora na makedonsku krizu osporavanje
dravne granice makedonski zvaninici insistiraju na tome da je Kosovo glavni destabilizujui faktor u regionu a samim tim i Makedoniji. Na ministarskom sastanku odranom u Skoplju 5. aprila 2001. godine makedonski predsednik Boris Trajkovski
izneo je stav Skoplja da je kriza u Makedoniju dola sa Kosova i da e svaki pokuaj
stabilizacije Balkana biti neuspean ukoliko meunarodna zajednica ne sasee korene
49
50
51
U asopisu Fakti na albanskom jeziku, Jakup Krasnii, potpredsednik Demokratske partije Kosova tvrdi da
narod Kosova, ne priznaje granicu koja se sada dogovora u Skoplju da su pregovori za 150 kilometara
dugu graninu liniju na kosmetskom delu mee uzaludni, jer ih nee priznati tamonji iptari. Cit. po:
Ulf Brunnbaner, Doch ein historischer Kompromiss? Perspektiven und Probleme der Verfassungsreform in
Makedonien, Sudosteuropa, 50, (2001), 79, 363.
Uostalom, postoji jaka emotivna vezanost za Kosovo kod makedonskih Albanaca. U izvetaju meunarodnog kriznog taba od 11. avgusta 1998. navodi se: Albanci u Makedoniji mogu oseati etniku vezanost
za Albaniju, ali je velika emotivna vezanost, ipak, za Kosovo. Za nas je Kosovo kulturna i intelektualna osnova. Pisci, novinari, pedagozi, svi oni su doli sa Kosova; sve to vredi, tamo je. Moramo da branimo Kosovo. Vidi: Albansko pitanje u Makedoniji: implikacije kosovskog sukoba na meuetnike odnose u Makedoniji. Cit. po: Izvetaj meunarodnog kriznog taba od 11. avgusta 1998, 2.
Cit. po: UNMIK ne priznaje granicu izmeu RM i Jugoslavije Ishitrene izjave generala Kfora i predstavnika UNMIK-a nisu sluajne, Politika, 21. februar 2002, 2.
106
B. PAVLICA

52
krize na Kosovu. Smatra se da je izbijanje oruanih sukoba delom bilo izazvano i

potpisivanjem sporazuma o granici izmeu SRJ i Makedonije.53
Prema makedonskim izvorima veinu pripadnika ONA ine kosovski Albanci,
dok je samo manji broj onih iz Makedonije koji su za vreme sukoba na Kosovu bili
borci OVK. Logistiku podrku, naoruanje i municiju pripadnici Oslobodilake
narodne armije dobijaju sa Kosova, Albanije i june Srbije. Meunarodna zajednica je
od samog poetka krize u Makedoniji svojim stavom ostavila prostor makedonskim
vlastima da manipuliu uticajem albanskih politikih lidera i ekstremnih grupa sa
Kosova na oruane sukobe. Albanski politiki lideri u Makedoniji tvrde da ovakva
retorika zapadnih zvaninika ide na ruku iskljuivo reimu u Skoplju.
Teza da je nezadovoljstvo (prvenstveno kosovskih) Albanaca denisanjem kosovskog dela meudravne granice SRJ i Makedonije glavni uzrok oruanih sukoba
nije nita drugo do puka simplikacija uzroka krize koji su daleko kompleksniji. Pa
ipak, ne treba zanemariti injenicu da su negativne reakcije albanskih politikih partija
u Makedoniji i na Kosovu na potpisivanje ovog sporazuma u velikoj meri dodatno radikalizovale situaciju. Iskljuivanje kosovskih i makedonskih Albanaca iz procesa
usaglaavanja kosovskog dela granice Makedonije i SRJ tretira se kao provokacija
Kosovu i Albancima uopte.
Podrka meunarodne zajednice makedonskoj vlasti da umerenom primenom
sile, u obraunu sa naoruanim albanskim formacijama, ouva suverenitet i teritorijalni integritet zemlje dodatno je radikalizovala obe zajednice. Naoruavanje makedonske vojske od strane pojedinih zapadnih zemalja makedonsko javno mnjenje
prihvatilo je kao podrku dravi u borbi protiv terorista. Nasuprot njima, Albanci su
to shvatali kao davanje zelenog svetla makedonskoj vojsci i policiji da u sluaju izbijanja sukoba veih razmera eventualno upotrebi oruje i u borbi protiv civila.54
Meutim, valja podsetiti: jo sredinom 2000. godine dr Stefan Troebst, u asopisu
Sudosteuropa-Mitteilungen (Saoptenja u okviru Pakta stabilnosti jugoistone Evrope), konstatuje da priznanje Albanaca da im je Makedonija zajednika drava (vie)
je (nego) ista taktika. Pri tom citira albanskog pesnika Pascka Vasa Religija Albanaca je albanstvo. Poznata albanska narodna poslovica glasi: Gde je mo, tu je vera.
Otuda, u poznatim srazmerama i razliite verske opredeljenosti Albanaca.55
Jo 1919. godine Dragia Vasi, oevidac tadanjih ratnih strahota, o karakteru i
mentalitetu Bugara, Albanaca... pie: Ali u pogledu mentalnom ovi se narodi
nisu razumevali. Oni se i nisu mogli razumeti. Jer Bugarin, to je komita. Taktikom
52
53
54
55
Danas, 6. april 2001; Novosti, 6. april 2001.

Razgovor predstavnika Helsinkog odbora za ljudska prava u Srbiji sa Filipom Petrovskim, predsednikom
odbora za spoljnu politiku VMRO/DPMNE, Skoplje, 25. april 2001.
Makedonski Albanci ne priznaju granicu sa SRJ. Sporan deo prema Kosmetu, Glas, 26. februar 2001; Dogovor Beograda i Skoplja puistiki sporazum, Ekspres, 28. februar 2001; Rugova ne priznaje granicu
izmeu Makedonije i SRJ, Politika, 6. mart 2001.
Stefan Troebst, Die Albanische Frage-Entwicklungsscenarien und Sterunginstrumente, Sudosteuropa-Mitteilungen, 2/2000, 126127.
107
TOKOVI ISTORIJE
12/2004.
komite on se slui u svima prilikama ivota: komita u borbi, komita u politici, komita u
nauci, komita u privatnim odnosima. On sve radi podmuklo i iz zasede. Zaseda to je
sav njegov smisao, sva njegova snaga i mo. Mentalitet celog bugarskog naroda to je
komitski mentalitet. Bugarin predstavlja zver to se po nudi privremeno pripitomila;
zasad bez uslova za meunarodni i drutveni ivot; bez asti, bez astoljublja, bez
smisla za umetniko, za lepo, za ideal; on je neist, neveran, nezahvalan, uobraen,
bezduan, drzak, drzak, drzak. U poreenju sa Arbanasom, ovaj drugi je beskrajno
poten i human? Njegov karakter, to je njegov temperament i nita vie od toga. On
se nikad nije trudio da se stvori, da nadmai instinkte svoje prirode; naprotiv, on se
starao da ih razvije i ojaa i on se vebao da otvrdne svoje srce i da ga uini neosetljivim. On se odlikuje jednom specijalnom, animalnom strau: da uiva i da se
naslauje pri najveim mukama svoje rtve.56
Povodom usvajanja Rezolucije u Skuptini Kosova kojom se osporavaju meudravni sporazum o razgranienju SR Jugoslavije i Makedonije i Zajedniki dokument SRJ Unmik, Savezno ministarstvo za inostrane poslove (SMIP) ocenilo je da je
taj dokument pravno nitavan, budui da je u suprotnosti sa Rezolucijom Saveta bezbednosti 1244, Ustavnim okvirom za Kosovo i Metohiju i stavovima Saveta bezbednosti.
Jugoslovenski SMIP je, takoe, u potpunosti podrao odluku specijalnog predstavnika generalnog sekretara UN Mihaela tajnera da Rezoluciju kosovske Skuptine
proglasi nevaeom. U saoptenju SMIP se navodi: Savezno ministarstvo za inostrane poslove je u dosadanjim kontaktima sa Savetom bezbednosti, zemljama lanicama UN i Sekretarijatom organizacije, upozoravalo na mogunost ovakvog delanja
privremenih institucija samouprave na Kosovu i Metohiji i pri tom insistiralo da se
krenje Rezolucije 1244 ne sme tolerisati. Odluka Skuptine Kosova dovodi u pitanje
autoritet Saveta bezbednosti i Ujedinjenih nacija i zbog toga je Savezno ministarstvo
za inostrane poslove naloilo efu misije SRJ pri UN u Njujorku da zatrai hitno sazivanje vanredne sednice Saveta bezbednosti. Savezno ministarstvo za inostrane poslove smatra da je Rezolucija Skuptine Kosova pravno nitavna, jer je u suprotnosti sa
Rezolucijom Saveta bezbednosti 1244, Ustavnim okvirom za Kosovo i Metohiju i stavovima Saveta bezbednosti. Savezno ministarstvo za inostrane poslove u potpunosti
podrava odluku specijalnog predstavnika generalnog sekretara UN Mihaela tajnera
da Rezoluciju Skuptine Kosova proglasi nevaeom.
Takoe, SMIP oekuje da e odmah biti otklonjene tetne posledice ove Rezolucije, kao i da e specijalni predstavnik najodlunije delovati u skladu sa svojim ovlaenjima kako bi spreio svaki akt privremenih organa vlasti na Kosovu i Metohiji
suprotan Rezoluciji 1244 i Ustavnom okviru. I ovom prilikom, Savezno ministarstvo
za inostrane poslove istie da je Meudravni sporazum o razgranienju SR Jugoslavije i Makedonije potpisan od strane dve suverene drave, u potpunosti validan, i
56
Dragia Vasi, Karakter i mentalitet jednog pokolenja, Novi Sad 1919, 29.
108
B. PAVLICA
nikako se ne moe dovoditi u pitanje. Ovaj sporazum je podrao i Savet bezbednosti

svojim saoptenjem od 7. marta 2002. godine. Isto vai i za Zajedniki dokument SRJ
Unmik, koji predstavlja osnovu za saradnju u implementaciji Rezolucije 1244.57
Prema tome, polazei od sporazuma o regulisanju odnosa i unapreenju saradnje
(8.april 1996),58 a imajui u vidu uzajamno opredeljenje da daju svoj doprinos
unapreivanju dobrosusedskih odnosa, bezbednosti, stabilnosti i saradnji na zapadnom Balkanu, u regionu i ire, a savesno ispunjavajui obaveze koje su preuzele u saglasnosti sa Poveljom UN (Naroito imajui u vidu potovanje principa suvereniteta,
teritorijalnog integriteta, politike nezavisnosti i reavanja sporova mirnim putem, bez
pretnje ili upotrebe sile) dve drave: Savezna Republika Jugoslavija i Republika
Makedonija, kao suverene drave, lanice OUN, potpisuju Ugovor o protezanju i
opisu dravne granice 23. februara 2001. godine u Skoplju.59
UMESTO ZAKLJUKA
analiza ugovora izmeu SRJ i RM o potezanju i opisu dravne granice
Zahvaljujui demokratskim promenama u SRJ i poseti makedonskog predsednika
Borisa Trajkovskog Beogradu, krajem prole godine, ubrzan je rad meovite diplomatsko-ekspertske komisije. Ve 23. februara 2001. u Skoplju je potpisan Ugovor o
protezanju i opisu granice izmeu SR Jugoslavije i Republike Makedonije.
Posle pregovora o meusobnoj granici, predsednik jugoslovenskog dela meovite
komisije, pomonik SMIP, Rajko Bogojevi, naglaava da je jedino otvoreno pitanje, koje je postojalo izmeu nae dve susedne, prijateljske zemlje, uspeno okonano, na obostrano zadovoljstvo Granica je utvrena po celoj njenoj duini, ona e,
bez sumnje, predstavljati sigurnu liniju koja e zbliavati naa dva naroda, pravu
evropsku transparentnu graninu meu60
Faktiki, utvren je pravni osnov budueg razgranienja dve drave prvo, tzv.
delimitacija granine linije u duini od 260 kilometara (ali koja se, uz raunanje svih
krivina i nagiba na teranu.. protee na oko 330 kilometara). Dravna granina linija sa
Makedonijom smatra se topografskom. U do sada ostvarenom procesu razgranienja,
osnovni granini dokument je topografski opis granice izmeu dve susedne granine
oznake. Dakle, izvreno je obeleavanje granine linije i to na nain kada granina
57
58
59
60
Tanjug: Savezno ministarstvo inostranih poslova o Rezoluciji Skuptine Kosova Dokument pravno nitavan, Danas, 2526. maj 2002, 2.
Sporazum o regulisanju odnosa i unapreenju saradnje izmeu SRJ i RM, Slubeni list SRJ Meunarodni
ugovori, 1996, br. 1, 3.
Slubeni list SRJMeunarodni ugovori, 11. maj 2001, br. 1, 2728.
Cit. po: M. Krsti, Pregovori okonani posle 14 rundi Utvrena granica SRJMakedonija, Politika, 16.
februar 2001, 4.
109
TOKOVI ISTORIJE
12/2004.
61
linija izmeu graninih oznaka ide vododelnicom, grebenom ili zidom. U naredne
dve godine tek sledi demarkacija ponovno obeleavanje granine linije. Zapravo,
administrativna granina mea izmeu Srbije i Makedonije, uz obostranu saglasnost, shodno priznatim meunarodnopravnim principima, bie samo na nekim takama svog
protezanja (sa 150 metara sa svake strane) podlona korekciji (lan 5 Ugovora).62
Ali nema stratekih promena istie predsednik makedonskog dela meovite
komisije za razgranienje Viktor Dimovski. Granina linija je povuena onuda kuda
su vodili prirodni putokazi, to je poznat meunarodni princip, koji se potuje kad se
utvruju meudravne mee. Tako smo postupili i na koti Kodra fura kod Kumanova i
u podruju Krive Palanke, gde su makedonskim graanima kue na jedva pola kilometara od same granine linije, a imanja u Srbiji. Ovde je granica delila ak i groblja.
Da bi stigli do graninog prelaza, putovali su po 40 kilometara, pa su esto graninu
liniju prelazili rizikujui da budu kanjavani. Vodili smo rauna da ljudima olakamo
ivot. Gotovo da nije bilo problema. Uz obostranu saglasnost i zadovoljstvo granina
linija je povuena prilino lako.63
U kontekstu bilateralnih odnosa povodom dravne granice, status manastira
Prohor Pinjski, koji ostaje deo srpske teritorije, ali zbog znaaja za makedonsku
istoriju i dravnost, bie naknadno regulisan posebnim sporazumom. Njime e biti
utvreni modaliteti o obnovi Memorijalnog muzeja, njegovo odravanje i posete od
strane graana iz obe zemlje. Na isti nain bie tretirana i spomen-obeleja groblja
srpskih ratnika na makedonskoj teritoriji (lan 7 Ugovora).64
Povodom donoenja Zakona o ratikaciji Ugovora o makedonsko-jugoslovenskoj
granici u makedonskom Sobranju, ministar spoljnih poslova RM dr Sran Kerim je
istakao: Dogovor o granici je rezultat jednog dugogodinjeg procesa pregovora
izmeu RM I SRJ, odraava principijelan napor RM da u potpunosti uredi odnose sa
njenim susedima. Ovo, ujedno, jeste znaajan in, kojim se obe prijateljske drave
opredeljuju da daju doprinos za unapreenje dobrosusedskih odnosa, za bezbednost,
stabilnost i saradnju u regionu.. Ovim dogovorom je prevazieno poslednje otvoreno
pitanje izmeu dve susedne zemlje Dogovor o meusobnoj granici e, bez sumnje
predstavljati i podsticaj razvoju svestranijih odnosa izmeu Makedonije i SRJ.65
Ovde je bilo najvanije da su dve strane prihvatile dotadanju meurepubliku
granicu kao osnovu za projekt razgranienja
61
62
63
64
65
ire o tome u kontekstu graninih linija SRJ sa drugim susedima: V. Kaluerovi B. Stevovi, Geodetski
radovi na obeleavanju i odravanju dravne granice, Zbornik radova Vojnogeografskog instituta, Beograd
1979, 5859.
Ugovor izmeu Savezne Republike Jugoslavije i Republike Makedonije o protezanju i opisu dravne granice, Slubeni list SRJ Meunarodni ugovori, 11. maj 2001, br. 1, 2732.
Cit. po: R. Kovaevi, Posle razgranienja sa Republikom Makedonijom Granica suseda dobre volje, Politika, 4. mart 2001, 10.
Cit. po: Posle petogodinjeg merenja, utvrena meudravna granica izmeu Jugoslavije i Makedonije
Nezadovoljni samo Albanci, Novosti, 25. februar 2001, 8.
Cit. po: M. Krsti, Posle duge rasprave u makedonskom parlamentu Ratifikovan Ugovor o granici izmeu
Savezne Republike Jugoslavije i Republike Makedonije, Politika, 2. mart 2001, 4.
110
B. PAVLICA
Vodilo se rauna da granina linija ide prirodnim objektima grebenima planina,

tokovima reka i potoka Posebno se vodilo rauna i o katastarskim parcelama Bilo
je sela sa obe strane, kroz koja je prolazila granica, recimo, u podruju Trgovita i
Krive Palanke Zato je glavna ideja bila sledea: Da se izvede sigurna i stabilna, a
istovremeno i transparentna granica, koja e omoguiti slobodan protok ljudi, robe,
ideja s jedne strane na drugu stranu... Da bude prohodna za sve osim za kriminal i teroriste66
Odreivanje jugoslovensko-makedonske granice, kao sloen proces, obuhvata
sledee faze: delimitaciju utvrivanje pravnog osnova granice (ugovor koji sadri
granini opis i topografske karte); demarkaciju povlaenje granice (razgranienje) na
terenu (o emu se sastavljaju odgovarajui dokumenti opis granice i kartografski
dokumenti) koje vre meovite komisije; obeleavanje granice odreenim znacima
(granine piramide, humke i dr.), graninim belezima.
Prilikom posete makedonskog ministra odbrane Vlade Bukovskog Beogradu 18.
septembra 2001. godine, predsednik SRJ dr Kotunica je naglasio da je neophodno
razdvojiti opravdana zalaganja za zatitu prava nacionalnih manjina od teritorijalnih
pretenzija za zaokruivanje etnikog prostora na Balkanu, kombinovanih sa interesima organizovanog kriminala i terorizma.
U razgovorima akcent je stavljen na vanost pronalaenja prave mere izmeu
interesa ouvanja dravne celine i ostvarivanja prava manjinskih zajednica u buduem
ustavu Makedonije za suzbijanje separatizma i bezbednost regiona u celini.
Otuda sagovornici su se saglasili da bi odravanje regionalne konferencije koja bi
rearmisala princip nepovredivosti granica balkanskih, uz istovremeno garantovanje
standarda zatite manjina, znaajno doprinelo stabilnosti ovog podruja.67
U pismu generalnom sekretaru OUN Ko Ananu, jugoslovenski predsednik dr
Kotunica navodi da su sporazum pozdravili svi meunarodni faktori, ukljuujui EU,
SAD i svi uesnici samita efova drava i vlada zemlja jugoistone Evrope odranog
23. februara 2001. godine u Skoplju. Izjave lidera albanskih partija nisu u duhu principa Zavrnog akta iz Helsinkija, ni odredaba Rezolucije 1244 Saveta bezbednosti,
kojima se potvruje da su Kosovo i Metohija integralni deo SRJ, poto celokupna
meunarodna zajednica smatra da je ouvanje granica u regionu uslov bez koga se ne
moe jaati mir, bezbednost, poverenje i regionalna stabilnost. Konano, mandat
UNMIK-a i KFOR-a na Kosovu i Metohiji detaljno je preciziran lanovima 9 i 11
66
67
Izjava R. Bogojevia, efa jugoslovenskog dela meovite komisije za razgranienje sa Republikom Makedonijom, cit. po: R. Kovaevi, Posle razgranienja sa Republikom Makedonijom Granica suseda dobre
volje, Politika, 4. mart 2001, 10. Vidi: Dravna granica izmeu SRJ i RM utvrena Ugovorom o protezanju
i opisu dravne granice potpisanim 23. februara 2001. u Skoplju R- 1:400.000., Slubeni list SRJ Meunarodni ugovori, 11. maj 2001, br. 1, 32 (Prilog II). Vidi: Tekstualni opis protezanja dravne granice izmeu
SR i RM, Slubeni list SRJ Meunarodni ugovori, 11. maj 2001, br. 1, 2831, (Prilog I).
Tanjug: Predsednik SRJ primio makedonskog ministra odbrane Protiv terorizma Kotunica i Bukovski
o situaciji u regionu, Politika, 19. oktobar 2001, 2.
111
TOKOVI ISTORIJE
12/2004.
Rezolucije 1244. Ti lanovi ih ni u kom sluaju ne ovlauju da se uopte ne odreuju

prema sporazumu koji su sklopile dve suverene lanice UN.68
Uostalom, Ugovor izmeu SRJ i RM o protezanju i opisu dravne granice, zakljuen 23. februara 2001. godine u Skoplju, ratikovali su parlamenti obe zemlje, te je
stupio na snagu 16. juna 2001, a jo 16. marta 2001. objavljen je kao dokument Generalne skuptine UN i Saveta bezbednosti UN.
lanovima Ugovora od 5. do 9. se odreuje:69
lan 5.
Ugovorne strane e formirati zajedniku komisiju u ijoj e nadlenosti biti da, na
osnovu tekstualnog opisa protezanja dravne granice, izvri demarkaciju i obeleavanje zajednike dravne granine linije na terenu u roku od dve godine od stupanja na
snagu ovog ugovora.
Zajednika komisija e izvriti demarkaciju i obeleavanje granine linije
utvrene na osnovu lana 3. ovog ugovora i sainiti graninu dokumentaciju, u kojoj
e biti opisan nain obeleavanja zajednike linije i poloaj graninih belega.
Zajednika komisija e doneti Pravilnik o svom radu, Uputstvo za demarkaciju i
obeleavanje dravne granice i Tehniko uputstvo za izradu granine dokumentacije.
Granina dokumentacija bie izraena u dva originalna primerka, po jedan za
svaku od ugovornih strana.
Zajednika komisija, prilikom obeleavanja granine linije na terenu, u delu gde
je odnos izraen na osnovu usaglaene dokumentacije, drae se podataka sadranih u
katastarskim planovima. Ujedno, polazei od mesnih, geografskih, orografskih i ekonomskih uslova, u celini, imae mogunost da, uz uzajamnu saglasnost, napravi nune i
68
69
Beta: Pismo predsednika Kotunice Kofiju Ananu Potovanje granica Jugoslavije i Makedonije, Politika,
22. februar 2002, 1.
Ugovor je svaki sporazum zakljuen izmeu subjekata meunarodnog prava, (pre svega, suverenih
drava), s ciljem da se postigne odreeno pravno dejstvo. Njime se odreuju njihova prava i obaveze,
utvruju pravila ponaanja na koje se strane ugovornice obavezuju da ih potuju, ma kakav bio predmet,
oblik i naziv usvojen od strane ugovornica. Ugovor je regulisan meunarodnim pravom. Cit. po: Stevan
orevi, Ugovor kao izvor meunarodnog prava, Meunarodni problemi, 2001, br. 12, 120. U tom smislu
su i definicije pojma meunarodnog ugovora kod jugoslovenskih autora: M. Barto, Meunarodno javno
pravo, knj. III, 1958, 88; J. Andrassy, Meunarodno pravo, Zagreb 1984, 308; B. Jankovi, Meunarodno
javno pravo, Beograd, 1981, 1415. S. Avramov, Meunarodno javno pravo, Beograd 1980, 36. M. Miti,
Meunarodni ugovori i pravni sistem SFRJ, Godinjak IMPP 1981/82, Beograd 1983, 213. i 223224. B.
Pavlica, Bilateralni ugovori kao pravni instrumenti regulisanja meudravnih odnosa, u: Jugoslovenskonemaki ugovorni odnos 19491990, Beograd 1998, 1017. Sa stanovita veze subjektiviteta ugovorna
sposobnost moemo rei da je ugovorna sposobnost i konstitutivni element i kriterijum subjektiviteta. U tom
smislu, sposobnost sklapanja ugovora je jedna od bitnih kvalitativnih oznaka subjektiviteta kao to prilikom
utvrivanja da li je izvesni entitet subjekt meunarodnog prava, kao jedan od osnovnih merila uzimamo
sposobnost tog entiteta da postane stranka ugovornica. Cit. po: M. Krea, Ugovorna sposobnost drava u
meunarodnom pravu s posebnim osvrtom na federativne drave, Beograd 1988, 10.
112
B. PAVLICA
izbalansirane korekcije koje odstupaju od tekstualnog opisa dravne granice u dubini

od 150 m.
lan 6.
Ugovorne strane e sporazumno regulisati odnose u vezi sa odravanjem, obnavljanjem i obeleavanjem granine linije i graninih belega, spreavanjem i reavanjem
graninih incidenata i regulisanjem malograninog saobraaja lica, kao i nesmetanim
korienjem nepokretnosti koje ostaju sa druge strane granine linije od strane nosilaca stvarnih prava nad njima.
lan 7.
Ugovorne strane e, u vezi sa kulturno-istorijskim spomenicima i spomenobelejima na teritoriji dve drave manastir Sveti Prohor Pinjski, srpska vojnika
groblja i dr., zakljuiti poseban meudravni ugovor, kojima e biti utvreni modaliteti
njihovog obnavljanja, odravanja i nesmetanog pristupa graana dveju zemalja.
lan 8.
Ugovorne strane e se, u skladu sa meunarodnim normama i nacionalnim zakonodavstvom, starati o zatiti ivotne sredine i prirode u graninom podruju.
lan 9.
Eventualne sporove prilikom tumaenja i primene ovog ugovora reavae vlada
ugovornih strana diplomatskim putem, odnosno koristei i druge raspoloive mehanizme meunarodnog prava za reavanje sporova.
Shodno meunarodnoj praksi, kao i praksi prethodne Jugoslavije o odnosima sa
susedima povodom dravne granice, sledi zakljuivanje niza bilateralnih ugovora s
ciljem regulisanja najrazliitijih pitanja: obeleavanje, obnavljanje i odravanje
granine linije i graninih oznaka na jugoslovensko-makedonskoj dravnoj granici,
odreivanje modaliteta oko utvrivanja i reavanja graninih incidenata.
Potom, na osnovu bogate ugovorne prakse ostvaruje se saradnja pograninih podruja i njihovog stanovnitva: malogranini promet, malogranini saobraaj, zdravstvena saradnja, saradnja u oblasti vodoprivrede, elektroprivrede, ribolova u graninim vodama, veterinarsko-sanitarna kontrola pri uvozu, izvozu i prevozu stoke,
zatita bilja itd.
Nizom sporazuma bie regulisana i pitanja prelaska granice i kretanja u graninim
podrujima radi odravanja i obnavljanja graninih oznaka, zajednika kontrola prelaenja granice i kretanja u graninim podrujima u vodoprivredne svrhe, zajednika
113
TOKOVI ISTORIJE
12/2004.
kontrola prelaenja granice u eleznikom putnikom saobraaju, prelaenje granice

radi meusobnih poseta pograninog stanovnitva.
Uostalom, dravna granica nema samo funkciju deobe teritorija dve suverene
drave, ve i funkciju spajanja naroda dotinih drava.
Summary
The Contract Between Federal Republic of Yugoslavia and

Macedonia Concerning the Borderline with the Description
of the Latter
The contentious matter of the borderline (1992-1996) was solved in several parts:
diplomatic agreement (the activity of the joint diplomatic-experts commission), political decisionmaking (eventually only at the end of 2000), and nally, contractual solution on February 23, 2001. A number of vexed questions was solved through the
process of agreement to recognize the former administrative border as an international borderline between FR of Yugoslavia and Republic of Macedonia.
The contract on the borderline and its description stipulates that the demarcation
and marking of the common state frontier be executed on the spot within two years of
its becoming valid (on June 16, 2001). Due to the need to legally regulate the matter of
the continuation of the works after this date (June 16, 2003), the delegation of Serbia
and Montenegro have handed out to their Macedonian counterpart the draft of an
annex of the contract, foreseeing the change of the article 5, so as to abolish the time
limit to the demarcation and marking of the borderline. The reasons for this were
pointed out already earlier: unsolved status of Kosovo, security of the personnel during
the works, funding etc.
Since November 2002 (when the three-borders pyramid was set up at the spot
where the borders of FR of Yugoslavia, Republic of Macedonia and Republic of Bulgaria meet ) two mixed working groups at the 5th and 6th border section (of which
Macedonia was in charge), from the meting point of borders with Bulgaria to Preevo
have been putting up border marks strictly according to the textual description of the
borderline. Until the end of 2003 the border commission of Serbia and Montenegro
has put up 54 main bordermarks and 260 auxiliary ones, whereas the Macedonian
commission has put up 41 main and 36 auxiliary bordermarks.
However, a big problem will arise when one starts marking the border from
Preevo to the Albanian border, i.e. at Kosovo and Metohija. The major problem there
114
B. PAVLICA
is security of people and goods needed for marking the border. Therefore the diplomacy of Serbia and Montenegro demand that the representatives of the international
community the UNMIK and KFOR who are, in accordance with the Security Council
Resolution 1244, in charge of controlling and securing safety at that part of the state
territory and the state frontier (at Kosovo), should take part in creating a safe environment. It is the vital national interest to nish the process of demarcation and marking of the borderline with Republic of Macedonia before the international community
start the process of decisionmaking about the nal status of Kosovo.
115
ISTORIOGRAFIJA
Historiography
Dr Jelena GUSKOVA
POVODOM KNJIGE MEMOARA ERNOMIRDINA

ernomrdin V.S. Vzov. M.: Moskovski pisatel, 2003, str. 616
Najzad imam u rukama knjigu Viktora Stepanovia ernomirdina, koja je skoro u

potpunosti posveena Jugoslaviji i ulozi autora u reavanju balkanske krize 1999. godine. Radujem se objavljivanju knjige, iz nekoliko razloga. Kao prvo, poto sam
strunjak za ovaj problem, gorim od nestrpljenja da saznam neto novo o ulozi Rusije i
lino autora u junu 1999, kada je itav svet, zaustavljenog daha, iekivao prestanak
agresije NATO na Jugoslaviju. Postojao je jo jedan razlog koji me je naterao da, sa
tolikim nestrpljenjem, ekam objavljivanje ove knjige. Za Jugoslaviju je juni 1999
jedna od najdramatinijih epizoda moderne istorije. I po prvi put, za devet godina krize
u njoj direktno uestvuje predstavnik Rusije. To je upravo ono na emu su uvek insistirali Srbi, jo 1991. Rezultat je, pak, bio katastrofalan Srbija i Crna Gora su bile
prinuene da potpiu ultimatum. ta e o tome ispriati glavni ruski uesnik u pregovarakom procesu?
Knjiga je zaista sjajna. Korice, papir, dizajn, oblik slova, kvalitet fotograja
zasluuju samo hvalu. Upeatljivi su obim i sadraj. Od 600 stranica knjige, na 250 se
govori o izvrenju zadatka predsednika, da se rei kriza u Jugoslaviji. Skoro 200 stranica se odnosi na hroniku dogaaja od poetka bombardovanja (24. marta) do zavretka pregovarakog procesa (20. juna). Graa za hroniku je odabrana tako da stvori
odreenu sliku o ruskom stavu i ulozi V.S.ernomirdina u komplikovanom pregovarakom procesu. Aktivnost ernomirdina, kao premijera i ambasadora, prezentuje
se na 150 strana. Na ovaj nain, dakle, kratko o sebi, kao politikom i diplomatskom
delatniku, a mnogo o sloenoj i vanoj misiji.
Poznato nam je da postoje razliite ocene aktivnosti i rada V.S.ernomirdina u
Jugoslaviji. Ali, tanost ocene zavisi od potpunosti informacija i tanosti naih znanja
o svemu to se dogaalo. Mi, istoriari, emo morati na bazi detalja da reprodukujemo
uzroke, tok i posledice agresije na Jugoslaviju. A ovde nezamenljivu i neizbenu ulogu
imaju seanja uesnika dogaaja. Svojim memoarima su nas ve obradovali predsed117
TOKOVI ISTORIJE
12/2004.
nik Finske Marti Ahtisari i prvi zamenik dravnog sekretara SAD Stroub Talbot.
Knjiga Viktora Stepanovia kao da zatvara ovaj trougao, te omoguuje da se govori o
objektivnosti razmatranja itavog kompleksa pitanja povezanih sa NATO agresijom na
Jugoslaviju i pregovarakim procesom za prestanak agresije. Pod uslovom da autori od
italaca nisu sakrili istinu.
Lativi se opisivanja svoje misije, ernomirdin na stranicama knjige odreeno
mesto dodeljuje istorijskim pregledima i esejima. Logino se uklapa materijal o ulozi
Josipa Broza Tita u sudbini jugoslovenskih naroda, o njegovoj nacionalnoj politici.
Prikladna je i paralela kojom autor uporeuje vladare iste epohe u dvema zemljama
Tita i Staljina. Nesumnjivo je veoma teko da se na nekoliko stranica ispria jugoslovenska istorija i shvati lavirint isprepletanosti meunacionalnih odnosa. Meutim, postoje stvari koje su zapaene vrlo tano, npr.: da se Tito prilino netaktino odnosio prema srpskom narodu, kao da mu je ubacivao kompleks nie vrednosti, nekakve
nasledne plemenske prezumpcije krivice pred drugim narodima i istovremeno sugeriui ostalim stanovnicima zemlje oseanje povreenosti, nepoverenja, spremnosti da
se ravaniraju prokletim hegemonistima (65). Naalost, u ovom poglavlju nije nita
reeno o nacionalnim odnosima u Autonomnoj Pokrajini Kosovo, to bi u znatnoj meri
olakalo razumevanje krize koja je usledila. Kao to, uostalom, prilino povrno zvui
rasuivanje o glavnoj greci Slobodana Miloevia oslanjanju na srpski nacionalizam. Stvar je u tome to je S. Miloevi bio komunista, a, pre svega, internacionalista,
veoma dalek od nacionalnih oseanja. Upravo se on do kraja borio za Jugoslaviju, kao
jedinstvenu dravu, u kojoj ive razliiti narodi i narodnosti. Sa ovim je bila povezana
i elja da se 1991. godine ne dozvoli da iz federacije izau Slovenija i Hrvatska bez
prethodnog pravnog regulisanja, te da se zatiti celovitost dravnih granica.
Netano je opisan i konikt u Hrvatskoj, kao rat izmeu srpskih trupa, koje su,
prema reima autora, teile da okupe oko Srbije maksimalnu koliinu teritorije iz sastava drugih, susednih republika, gde su kompaktno iveli Srbi (71) i hrvatskom armijom. U stvari, sutina dogaaja u Hrvatskoj moe se saeti u kratkoj reenici: posle
jednostranog proglaenja svoje nezavisnosti od strane Hrvatske, juna 1991, poeli su
sukobi i borba izmeu krajinskih Srba, koji su pokuavali da stvore nezavisnu teritorijalnu formaciju i izau iz sastava Hrvatske i hrvatskih vlasti, koje su elele da utvrde
jedinstvenu vlast na itavoj teritoriji Hrvatske i ouvaju teritorijalni integritet republike. Pri tome su Srbi u Hrvatskoj beskrajno verovali da e ih Armija braniti i stalno su
traili od rukovodstva u Beogradu da izvri pritisak na Hrvatsku. Meutim, Srbija nije
otvoreno podravala Krajinu. Osobenost politike Jugoslovenske narodne armije (JNA)
u tom periodu se sastojala u tome to je JNA htela da bude tampon-zona, koja e razdvajati sukobljene strane. Tek u avgustu 1991, kada su hrvatske vlasti zapoele akciju
pretnji i provokacija protiv jugoslovenskih ocira i njihovih porodica, kada su organizovali blokadu vojnih garnizona moe se govoriti o ogranienom ueu JNA u borbenim akcijama na teritoriji Hrvatske (oblast Vukovara, Dubrovnika).
118
J. GUSKOVA
Povodom knjige memoara ernomirdina
Naalost, autor ne posveuje dovoljno panje politici Rusije na Balkanu 90-ih

godina. On polazi od toga da se u Jugoslaviji odnosima sa Rusijom nije pridavao poseban znaaj (73). Ovo uopte nije tako. Naa istraivanja pokazuju da je rukovodstvo zemlje raunalo na Rusiju, kao na posrednika, s jedne strane i na objektivnog arbitra, s druge. Meutim, ovo se nije desilo. Trebalo je, to je veoma vano, istai da je od
poetka 90-ih godina, kada je buknula jugoslovenska kriza, politika Rusije pod rukovodstvom ministra Kozirjeva bila nedosledna, nesamostalna i nije uzimala u obzir
nacionalne interese Rusije. Objektivno je, od samog poetka, zvuala kao antisrpska.
Prosuivanja autora o situaciji koja je prethodila NATO agresiji ispunjena su
razumevanjem realne situacije on pie o jednostranosti natovske pravinosti, o
proganjanju srpskog ivlja, o stratekim interesima Rusije na Balkanu, o poputanju
meunarodnih posrednika samo jednoj strani Albancima, o uzrocima koji su doveli
do irenja konikta. Meutim, sve je opisano na brzinu, prilino povrno. Iz opisa je
teko shvatiti ta se u stvari desilo na Kosovu. Veoma je teko doneti zakljuak o istinskim razlozima borbenih dejstava, neuspeha pregovora u Rambujeu, o medijskoj pripremi borbenih dejstava od strane Zapada i stvaranju mita o humanitarnoj katastro.
Meutim, ove mane se mogu oprostiti oveku koji nema pojma o stvarnoj situaciji i
koji nije strunjak za Balkan.
Kako je, ipak, ernomirdin postao specijalni predstavnik za reavanje krize u
Jugoslaviji? Seam se da su svi bili jako iznenaeni ovim postavljenjem, mada je nama
koji smo odlino poznavali istoriju krize poev od 1991. bilo jasno da ovakva ideja Jeljcinu nije mogla da padne na pamet samostalno. Indirektno, ernomirdin u knjizi
potvruje da je Klinton telefonirao Borisu Jeljcinu i traio da ovaj imenuje ba Viktora
Stepanovia, poto sa Miloeviem vie niko nije mogao da razgovara. Kasnije, autor
jo jedanput potvruje da je Amerikancima bilo potrebno posredovanje Rusije, pa se
lino Bil Klinton obratio Borisu Nikolajeviu Jeljcinu sa takvom molbom (206).
Stie se utisak da se autor pretvara dok govori o tome da su Amerikanci mnogo rizikovali time to su odabrali njega kao kandidata, jer je on po svom karakteru veoma
estok. U stvari rizikovala je Rusija, jer su njene ruke naterale Srbe da kapituliraju pod
poniavajuim amerikim uslovima. Upravo e ovo ostati zapisano u istoriji.
ernomirdin nabraja sve osnovne principe koje je, kako mu je naredio predsednik, morao da ispotuje u pregovarakom procesu: osuda agresije, potovanje Statuta
OUN, meunarodno pravo, ouvanje teritorijalnog integriteta Jugoslavije i iroka
autonomija za Kosovo. Sve je ovo tano. Ali, postojala je jo jedna veoma vana
naredba, koju je Viktor Stepanovi iz nekih razloga preutao. Jeljcin je insistirao da u
pregovorima sa Amerikancima prvenstveno treba dogovoriti prestanak bombardovanja, pa da se tek onda Srbima postave uslovi koje treba da zadovolje.
Najinteresantnije poglavlje knjige je opis konkretne aktivnosti Viktora Stepanovia njegovog susreta sa Miloeviem, rukovodiocima raznih zemalja i meunarodnih organizacija, njegovih napora da zapone i okona pregovaraki proces.
Obinom itaocu je teko da shvati prefriganost komplikovanog pregovarakog proce119
TOKOVI ISTORIJE
12/2004.
sa, ali strunjak i poznavalac problematike vidi ak nijanse, na koje elim da skrenem
panju. ernomirdin esto u knjizi koristi izraz ovakvo postavljanje pitanja je za
Rusiju bilo neprihvatljivo, kada se radilo o poziciji SAD. To se ticalo i nastavka bombardovanja, i uloge OUN, i NATO komandovanja na Kosovu. Meutim, u praksi je
ova pozicija za nepunih mesec i po dana, korak po korak, propala.
Savladavi psiholoku i emocionalnu barijeru prilikom susreta sa Miloeviem,
ernomirdin je na samom poetku pregovora usaglasio sasvim prihvatljive zahteve,
koji su izgledali kao znaajni ustupci Jugoslavije NATO-u, ali koji su ipak uzimali u
obzir i interese Beograda. Meu njima su smanjenje (ali ne i potpuno povlaenje)
vojnih snaga SRJ u pokrajini i meunarodno prisustvo na Kosovu pod okriljem OUN
(a ne NATO) i uz uee Rusije. Meutim, postepeno je od svakog od ovih principa
ernomirdin morao da odustane. Jo u aprilu prvi ruski zahtev bio je prestanak bombardovanja, posle ega je trebalo da otponu pregovori. Ali, ve 1. juna u Bonu ernomirdin je poeo da insistira na tome da se prestanak borbenih dejstava i povlaenja
trupa JNA odvijaju istovremeno. Meutim, Amerikanci se nisu sloili ni sa ovim
predlogom. Denitivno utvrena varijanta je bila takva da su S. Miloevi, vlada i
Skuptina potpisali ultimatum 3. juna, a bombardovanje je prestalo tek 20. juna.
Isto se desilo i sa ostalim kljunim pitanjima sastavom meunarodnih snaga na
Kosovu i razmetajem ruskih trupa. Ve usaglaeni principi na sastanku osmorice u
Bonu 6. maja, o kojima pie ernomirdin, svedoe da su Amerikanci uspeli da prevuku sve uesnike na svoju stranu. O prestanku bombardovanja Jugoslavije u zavrnom dokumentu uopte nije bilo ni rei, a umesto ove teze se pojavio zahtev za prestanak nasilja i represija na Kosovu pod kontrolom, to se eksplicitno odnosilo na
Miloevia, a ne na NATO. U daljem tekstu su nabrajane amerike odredbe o stvaranju
privremene administracije, povratku izbeglica, meunarodnom prisustvu. Teza o
nedeljivosti SRJ, o ijoj odbrani Viktor Stepanovi govori sa ponosom, generalno je
bila pogrena. Trebalo je govoriti o nedeljivosti Srbije, u iji sastav, kao autonomna
formacija ulaze Kosovo i Metohija. Jer, u sluaju raspada Jugoslavije, to se kasnije i
desilo, status Kosova ostaje da visi. A od njega do samostalnosti je samo jedan
korak.
Posle ovog dokumenta pozicija Rusije se skoncentrisala na tome da treba izvravati dogovore iz Bona, mada je bilo jasno da nisu ostavljali nikakav manevarski prostor trojci ernomirdinAhtisariTalbot, koja se upravo formirala i spremala za
pristup poslu. Stav ernomirdina se do juna pribliio amerikom stavu, mada je predstavnik ruskog predsednika shvatao da su Jugosloveni faktiki bili prinueni da kapituliraju (158). ernomirdin je 30. maja podneo izvetaj predsedniku o rezultatima
pregovora u Beogradu. Glavni zadatak, kako pie, bio je da se dobije od SAD i NATO
dodeljivanje specijalnog statusa ruskom kontingentu mirotvoraca, to e predstavljati
uspeh i priznanje nae uloge (200). Predsednik je rekao da e lino kontrolisati ovo
pitanje. Samo je nekoliko dana bilo potrebno Viktoru Stepanoviu da ne izvri upravo
ovu direktivu predsednika.
120
J. GUSKOVA
Povodom knjige memoara ernomirdina
Da bi se shvatilo kako se odvijao proces predaje ruskih pozicija veoma je vaan,

pored odluke osmorice, i pregovaraki period od 1. do 3. juna. To su bili veoma dramatini dani. O naporu i umoru ernomirdin pie prilino ivopisno. Meutim, sam
proces pregovaranja skoro i da ne opisuje. Iz teksta saznajemo da nisu uspeli da se
dogovore oko prestanka bombardovanja. Rezultat pregovora je bio da su se sloili da
najpre otpone povlaenje srpskih trupa sa Kosova, koje e biti kontrolisano, pa da
tek onda prestane bombardovanje. NATO je postigao ono to je hteo. Upravo je u Bonu
ernomirdin sa uenjem saznao da su NATO stratezi ve isplanirali razmetaj svojih
vojnih kontingenata, na nain, u skladu sa kojim za ruski kontingent nije bilo mesta,
osim mogunosti boravka meu vojnim jedinicima. Ovakav poetak razgovora je
obeshrabrio Viktora Stepanovia, kao da su me udarili po glavi (209). Poeljno bi
bilo da se detaljnije sazna jo poneto o toj dramatinoj situaciji na pregovorima u Nemakoj, ali, u knjizi je vrlo malo podataka o tome. O nesuglasicama sa ruskim ocirima skoro da nema ni rei. Meutim, general L. G. Ivaov se sea da se ernomirdin
za veinu pozicija nije protivio. Ipak, nai ociri su uspeli da se dogovore sa amerikim ocirima oko veine pitanja, ukljuujui i davanje zasebnog sektora na Kosovu
ruskim ocirima i vojnicima. Meutim, ernomirdin je ponitio sve dogovore i sveano izjavio da je ruska delegacija saglasna sa dokumentom koji su prezentovali Amerikanci, odnosno sa svim uslovima koje je nudio Talbot. U Talbotovim seanjima postoji i epizoda svae izmeu ernomirdina i ocira, kao i njegovo neoekivano poputanje Amerikancima: Bez bilo kakvog upozorenja ili objanjenja ernomirdin se
saglasio sa potpunim povlaenjem [jugoslovenskih] trupa. Od glavne uloge Rusije na
pregovorima nije ostalo ni traga. Prihvatanje amerikog dokumenta je ponitilo itav
prethodni proces usaglaavanja. Ostalo je samo da se ubedi Beograd.
Predstavnici vojske koji su uestvovali u razgovorima, nadali su se da e se posle
Nemake vratiti u Rusiju i referisati predsedniku Jelcinju o tome da su sve ruske
pozicije predate. Ali, ernomirdin donosi odluku da odmah odleti u Beograd. Poslednji susret sa Miloeviem je opisan turo, mada su se ve pojavili podaci da je bio dramatian, budui da je Miloevi shvatao da mora da potpie ultimatum. Talbot, u
svojoj knjizi, navodi ocenu ernomirdinu, koju je izneo Ahtisari po povratku iz Beograda: Na prijatelj Viktor je bio zaista izvanredan. On je uinio sve, to je obeao,
bez okolianja i bez milosti. Srbi su otvoreno raunali na to, da e im on ponuditi
odkrinuta vrata, ali on Srbima nije pruio takvu mogunost. ernomirdin je bio
zadovoljan time to Miloevi nije postavljao nikakve zahteve i to je potpisao ultimatum, za koji je glasala i Skuptina Jugoslavije. Ali, da li je mogla da bude zadovoljna Rusija, koja nije uspela da u zavrni akt ubaci nijedan zahtev koji je ranije postavljala? Znaaj i vrednost svoje misije ernomirdin vidi u tome to je na kraju XX veka
u prestanku krvavih dogaaja balkanskog konikta upravo Rusija odigrala tako rei
odluujuu ulogu neosporna je injenica, i ovo u punoj meri odslikava humanost i
dostojanstvo nae spoljne politike. Isto tako je i opomena svetu da je Rusija bila i da
ostaje najvaniji aktivni uesnik svih geopolitikih procesa i u Evropi i u svetu (20).
121
TOKOVI ISTORIJE
12/2004.
Da, rat je prestao, ali po koju cenu? I da li je ruska varijanta reavanja sukoba bila prihvaena juna 1999? Na poslednje pitanje odgovor je eksplicitno negativan.
alosno je to u knjizi postoje krupne greke. Recimo, NATO avijacija je poela
bombardovanje Jugoslavije ne u noi 24. na 25. mart, kako je napisano ve u 20 sati i
20 minuta uvee 24. marta (po beogradskom vremenu); NATO akcije u Bosni su
poele ne 1992, ve 1994. (69).
Postoji i netano pisanje naziva gradova (Pozarevac umesto Poarevac), kao i
imena (Drakovi umesto Drakovi) (101). Bez obzira na ovo, knjiga je za nas
istoriare nesumnjivo interesantna. Iako je u njoj uloga V. S. ernomirdina u izvesnoj
meri ulepana, sada emo moi, zahvaljujui memoarima skoro svih uesnika u pregovarakom procesu, da obnovimo njegov tok i izvuemo zakljuke o njegovim posledicama.
Prevela Jasna Kosti
122
UDK 316.7 : 159.953

316.75 :930.1
Dr Todor KULJI
KULTURA SEANJA
istorijat
APSTRAKT: Iznet je nacrt razvoja kulture seanja, nove meugranske
naune discipline, od antike do savremenog doba. Pokazani su razvoj organizovanog pamenja, razliito poimanje vremena, fragmentizacija seanja,
slabljenje univerzalne istorije i odnos globalizacije i pamenja. Uoene su
raznovrsne potrebe i interesi (pojedinani, grupni, verski, ideoloki, klasni i
nacionalni) kod formiranja premodernih, modernih i globalizacijskih slika
prolosti.
Organizovano drutveno pamenje nije samo skladitenje iskustva iz prolosti.

Njegova vanija funkcija je i struktuiranje rezultata optenja kojima grupa odreuje
vlastiti osoben odnos prema svetu i sebi. Pamenje sklapa selektivne sadraje prolosti
u smisaoni poredak, uspostavlja sklad u prihvatanju i tumaenju sveta, ali ne samo
uvanjem odreenih sadraja, ve i zaboravom drugih. U tradiciji lumanovskog funkcionalizma istaknuto je gledite da je zaborav, a ne seanje glavna funkcija drutvenog
pamenja. Treba razdvajati pamenje, skladitenje sadraja prolosti, od seanja,
tj. aktualizovanja sauvanih sadraja. Seanje je zahvat u prolo uvek iz nove sadanjice. Hermeneutiki pristup istie da uz pomo seanja, posredstvom odabranih prolih sadraja, stvaramo okvire tumaenja i znaenja za sadanjicu. Kod obe delatnosti
vanu ulogu imaju kriterijumi odbira: lini, porodini, nacionalni, politiki itd. Posrednici pamenja (usmeni, pismeni, vizuelni, elektronski) imaju takoe aktivan uticaj na
seanje. Posrednici (mediji) pamenja organizuju i struktuiraju polje optenja izmeu
subjekata i usklauju raspodelu obavetenja. Kod usmenih kultura poimanje sveta
drugaije je nego kod pismenih, a unutar ovih potonjih postoji razlika izmeu elektronskog i neelektronskog doba. Ve u pismenim kulturama znanje o svetu nije poreano nego hijerarhijski organizovano u skladu sa podelom rada i drutvenom strukturom. Kod svakog diferenciranog drutva drutvenointegrativna misao hijerarhijski
ralanjava znanja o prolosti ne po principu agregata, nego analitiki kao mreu hijerarhija. Iako su pismena drutva kadra da prevladaju osobenu strukturnu amneziju
123
TOKOVI ISTORIJE
12/2004.
usmenih drutava, kod njih se javlja organizovani zaborav druge vrste. Interesi uvek
ureuju odnos javnog pamenja i zaborava kao i nain korienja zapamenih sadraja, a ideologije (to su marksisti najotrije uoili), prikazujui posebno kao opte,
predstavljaju selektivno pamenje kao autentino i neiskrivljeno. Kultura seanja je
zbirni pojam za oznaku sveukupne nenaune javne upotrebe prolosti.
Istorijat organizovanog negovanja pamenja najee se prati kroz idejne i institucionalne naine njegovog prenoenja. Istorijsko pamenje oblikuju tri glavna posrednika: primarno iskustvo, kultura seanja i istorijska nauka (Hockerts 2001). Istorijska
nauka nema svuda monopol na posredovanje prolog. to je prolost blia to je uticaj
aktuelnih interesa u njenom posredovanju akutniji. Primarno iskustvo je lino proivljena prolost. U sreditu javnih kultura seanja jesu slike prolosti saobraene sloenosti drutva i vrednostima vladajuih grupa. Kolektivno pamenje povezuje nosioce seanja u ive zajednice seanja sa naroitim osloncima (porodicu povezuje predanje, genealoko stablo ili porodini foto album, lanove partije istorijat partijske
borbe, narode zajednika boanstva, naciju jezik i manje ili vie ktivna prolost zajednikog porekla). Komunikativno pamenje povezano je sa grupom, pa se stvaraju
rivalski sklopovi seanja, otro suprotstavljeni (kvislinzipatrioti i rtve faizma sa
sopstvenim tumaenjem i vrednovanjem prolog). Javna kultura seanja oblikovana u
skladu sa vladajuom ideologijom moe kombinovati vie perspektiva: lino, tradicionalno, slubeno. Pojedinana seanja tite identitet linosti, dok javno pravda grupni interes. Odnos ovih slika prolosti je sloen i kolebljiv, prepun proimanja, dopunjavanja i suprotstavljanja. Osim toga katkad dolazi do konkurencije rtvenih grupa
(sukob oko monopola na patnju izmeu rtava faizma i rtava socijalizma, rtava faizma i rtava SAD imperijalizma, Jevreja i Arapa). Dravna ili partijska javna kultura
seanja odvaja se od privatnih uspomena i institucionalizuje. Institucionalna obrada
uspomena protee se i na doba koja nisu obuhvaena linim iskustvom ivih savremenika. Lino i kolektivno pamenje mogu se podudarati, ali i sukobljavati. Integracija
drutva zavisi od vetine nenasilnog nametanja hegemone slike prolosti.
Organizovano pamenje razvija se od usmenog prenoenja, preko tampanih knjiga do dananjih elektronskih posrednika. Istorija pamenja zavisi kako od tehnika
optenja tako i od tehnika vladanja (Fischer 2000, 27). Premda je sadrinski ira, kultura seanja odreuje istorijsku kulturu. Najoptije govorei, istorijska kultura je nain
na koji drutvo opaa vlastitu prolost. To je idejna celina u kojoj je prisutno istorijsko
znanje o jednom drutvu. Drugim reima, to je zbirna oznaka za krajnje raznovrsne
obrasce predstavljanja prolosti koji se dopunjavaju i proimaju. Nije to statina, ve
stalno promenljiva celina koja se formira pod uticajem raznovrsnih inilaca. Istorijska
kultura jeste nain na koji ljudi u jednom drutvu opaaju raznovrsne perspektive
prolosti kao istoriju, ali i kako vide vlastito mesto u toku prolosti, sadanjosti i
budunosti, koja oseanja i seanja su povezana sa ovim gledanjima i na koji nain se
menjaju (Fischer 2000,12). Istorijska kultura jeste, dakle, deo opte kulture i tesno je
povezana sa drutvenointegrativnim i praktino-tehnikim znanjima i raznim oblicima
124
T. KULJI
Kultura seanja
njihovog umetnikog uobliavanja. Nema relativno celovite istorijske kulture bez razvijene lozoje istorije (ontoloke vizije razvoja, njegovog smisla i pouka koje se
mogu izvui iz istorije), kao ni bez teorije istorije (razraenog poimanja determinizma
koji usmerava pokretake snage i prenosne mehanizme istorijskog procesa).
Pamenje je vremenska maina (E. Florey) koja povezuje kvante subjektivnog
vremena i stvara kontinuitet. Prolo i budue jesu prisutni u sadanjici tako da je vreme
u psiholokom pogledu viedimenzionalno. Kolektivno pamenje je mnogo sloenije i
dinaminije od pojedinanog: to su razliiti obrasci okamenjivanja i konzerviranja
prolosti, ali i njene prerade. Kolektivno pamenje integrie raznolike line prolosti u
zajedniku prolost to omoguuje svim lanovima kolektiva da se zajedniki seaju,
pa je vie od agregata, tj. sume pojedinanih seanja. Pamenje je drutveno, jer je posredovano jezikom, simbolima i drutvenim i kulturnim sklopom. Pamenje mora biti
najpre uoblieno u strukturu simbola pogodnu za prenoenje. Promene u vienju
prolosti podudaraju se sa glavnim promenama koje pogaaju zajednice seanja, ije
prioritetne sadraje odreuju vladajue grupe. Kljuna ulogu koju u ivotu ima pamenje jeste u tome to je kolektivno pamenje deo kulturnog aparata koji stvara smisao.
Upravo traganje pojedinca za smislom, tj. potreba da bude ukljuen u neto to nadilazi pojedinano postojanje olakava politiku (magijsku, religijsku i svetovnu) manipulaciju prolou. Zato se pamenje i posmatra kao simboliki okvir za poimanje
sveta. Kontinuitet kolektivnog identiteta, tj. drutvenih slika o sebi uspostavlja se kulturom seanja, koja ujedno daje horizont smisla i vremena (J. Asman). Prolost je podruje u kom traimo objanjenje tekuih problema, a poreenje prolih i sadanjih
zbivanja daje kolektivnom pamenju strateki karakter u uticanju na sadanjost (Misztal 2003,13). Dakle, pamenje je osnovna pretpostavka ljudskih odnosa, pa aktivno
utie na sukobe i saradnju. Posebnu ulogu pamenje ima kod stvaranja linih i grupnih
identiteta. Otuda je vizija prolosti nezaobilazan sadraj svake drutvenointegrativne
misli. Slubeno pamenje (heroji, mitovi) skup je manje ili vie koherentnih, preakcentovanih ili izmiljenih tradicija koje nameu vlastiti smisao drutvenom delanju i
snabdevaju ljude nadama i stavovima. Zato slike prolosti imaju aktivnu ulogu u
ideolokom uticanju. Svako drutvo naroito savesno neguje samotumaenja, tj. predstave o sebi kao neemu to kontinuirano postoji. to je saglasnost o dugom kontinuitetu zajednice ira, to je mobilizacijski potencijal slike prolosti postojaniji.
Slike prolosti mogu biti razliitog obima (koherentna pripovest ili epizoda), a u
sadrinskom pogledu zavise od delatnosti i vrste grupe koju slika prolosti integrie i
iju aktivnost osmiljava (nacionalna, klasna, porodina prolost). Razvoj od usmene,
preko pisane i tampane kulture, ka elektronskim sredstvima optenja, menja iskustvo
vremena i uvodi novo poimanje prolog to opet na novi nain odreuje drutvenointegrativni uinak prolosti. Tehnoloke promene su samo jedan inilac izmene uloge
pamenja. Osim njih, na odbir sadraja iz prolosti utiu promene u oblicima drutvene organizacije i u organizaciji vlasti. Premda se sve ideologije na selektivan nain
odnose prema nasleu, ipak se razlikuju po stupnju vraanja prolosti. Kod reakcio125
TOKOVI ISTORIJE
12/2004.
narnih i konzervativnih ideologija, manje ili vie optereenih religijom, udaljenost

take u prolosti na kojoj poiva poeljna vizija drutva je vea, dok kod svetovnih
ideologija (liberalizam, socijalizam) prolost takoe moe biti uporina taka, ali je
blia, a obim poeljnih vrednosti iz prolosti je manji. Nacizam se vraao ratnikim
germanskim vremenima, faizam starom Rimu, konzervatizam se i danas raspoznaje
po sumnji ili po odbacivanju prosvetiteljstva koje je razbilo tradiciju i religiju, raznovrsne nacionalne ideologije vraaju se minulom zlatnom dobu svog razvoja, dok su
socijalizam, a donekle i liberalizam, zbog prevlasti svetovnih i prosvetiteljskih sadraja, manje bili optereeni prolou. Liberalizam je tritem relativisao prolost i
tradiciju, a socijalizam harizmom razuma. Slom evropskog socijalizma ojaao je kritiku teleolokog shvatanja istorije i vremena. Nestankom hladnoratovskog poretka
seanja nastao je vakuum integracije, koji popunjavaju selektivne istorije, a konikti
se osmiljavaju novom relativizovanom prolou.
Razvoj organizovanog pamenja

Istorijat kolektivnog pamenja obino se razvrstava u nekoliko faza s obzirom na
nain prenoenja i uvanja sadraja pamenja (Konerton, Misztal, A. Assmann). U
prvoj fazi su drutva bez pismenosti, dok drugu, antiku fazu, karakterie nadmo
usmenog pamenja nad pisanim. Pozni srednji vek karakterie stalna dinamina napetost usmenog i pisanog pamenja koja je krila sukobe starih i novih drutvenih snaga.
Od 16. veka do danas nadmono je pisano pamenje, zahvaljujui pojavi tamparstva.
Poslednja faza je ekspanzija vizuelno-elektronskog pamenja u dobu globalizacije.
Razvoj tehnike nije samo usavrio opaanje aktuelne stvarnosti, ve i vienje prolosti. Od posrednika u rekonstrukciji prolosti zavise razliiti obrasci tumaenja prolosti, naglasci i linije povezivanja koje se manje ili vie ukrtaju. Do skora je pismo
bilo dominantan posrednik istraivanja istorije. Kada se kolektivno pamenje oslobodilo granica usmenog optenja i znanje je moglo biti povereno spoljnom skladitu.
Pismo je milenijumima omoguavalo, skoro bez konkurencije, razmenu iskustava unutar
jedne i izmeu vie generacija. Sa pisanim nainom prenoenja kapacitet kolektivnog
pamenja postao je neogranien, ali je i njegovo sreivanje bivalo sve tee (Marsiske,
2001). Krajem 19. veka fotograja, a zatim tonski lm, radio i TV u 20. veku jo vie
uslonjavaju dinamiku posredovanja prolosti. Krajem 20. veka internet je demokratizovao pristup informacijama, ali su i narasle manipulativne mogunosti prolou.
Bila je to Gutenbergova revolucija audio vizuelnih medija. Kolektivno pamenje
postalo je u digitalnom obliku sve vie multimedijsko. Nova vremenska maina omoguila je razmatranje prolosti iz razliitih perspektiva i simulaciju alternativnih istorijskih tokova. Istovremeno je ruenje starog poretka seanja uslovilo provalu starih
praznoverica. Nova tehnika je pokazivala sklopove koji tradicionalnom istraivanju
prolosti nisu bili pristupani. Preko simulacije, slika prolosti postala je matovitija,
126
T. KULJI
Kultura seanja
zabavnija i pamtljivija. Premda sazdana od dva dekretirana poretka seanja druga

polovina kratkog 20.veka bila je kritinija prema prolosti od stolea koje ju je smenilo. Nije prvi put u istoriji euforija novog nultog asa (1989. godine) zamaglila realnu
restaurativnu prirodu novog zaokreta.
Na drugi nain matu je dugo kod usmenih kultura negovalo narodno pamenje.
Tu je prolost bila spojena sa sadanjicom, kolektivni identitet usidren u mitu, a ivot
se raunao preko genealogija elita. Vreme nije poimano kao kontinuum, ve je bilo relativno u odnosu na prostor, jer je svaka grupa na drugi nain raunala vreme (od smrti
faraona, Hrista, Muhameda itd.). Unutar lokalnih vremena ksirano je zlatno doba sa
genealogijom linosti (osnivaa vere ili carstva) kao poetkom vremena. Organizovano pamenje, kao proces uvanja prolosti, jeste vrlo znaajna drutvenointegrativna aktivnost grupe, iako se svi selektivni sadraji iz prolosti ne mogu svesti na
drutvenointegrativnu misao, a pogotovo ne na ideologiju. Nezavisno od ideologije,
slika prolosti ima viestruku ulogu u ivotu pojedinca i u organizaciji grupe. Kod
usmenih kultura svi odnosi tumae se u terminima prolosti, pa pamenje usklauje i
uvruje drutvene odnose. Prolost je obrazac za sadanjicu, a istorija stvara ablone
za tumaenje vlastitog doba. To se ispoljava u estom preuzimanju imena ranijih i
bivih vladara. Kod ovih drutava pamenje ima vie ulogu izvorne rekonstrukcije
nego ulogu mehanikog seanja. Usmena drutva ive preteno u sadanjici i samo sa
pamenjem koje ima trenutni znaaj i koje uobliava neusklaeno kulturno naslee.
Napetost se uglavnom javlja onda kada postojee praktino-tehniko znanje poinje da
ograniava zadovoljavanje potreba, a drutvenointegrativno znanje (magija, religija)
ostaje nenarueno (mnogi ratovi podsticali su samo razvoj tehnike, ali ne i samosvesti).
Konerton je uoio da usmene tradicije kombinuju mitologiju, genealogiju i pripovedaku istoriju i uglavnom ih ne razdvajaju. Kod usmenog kazivanja prisutnije su
improvizacije u seanju nego kod pisanog. Epovi, koji se iskazuju u ritmovima usmenog stiha (Ilijada, srpski deseterac) najpogodniji su mehanizmi podseanja, zato to
ritam mobilie niz telesnih motornih reeksa u radu seanja. Ali ritam istovremeno
ograniava verbalni sklop onoga to bi se moglo rei i misliti (Konerton 2002, 104).
Pismeno, odnosno vizuelno pamenje (knjige) umesto akustikog (gusle), oslobaa od
ogranienja ritmikog pamenja, iako je oseajni i mobilizacijski potencijal zvunog
pamenja vii. Uprkos tome, teko je rei da je npr. vizuelni utisak savremenih harizmatskih voa i danas manje sugestivan nego stoleima ranije.
Karl Levit je zapazio da je istorija osobeno osmiljavanje svojstveno jevrejskohrianskoj tradiciji, a opreno grkoj metazikoj kosmologiji i ciklinom poimanju
vremena. Prihvatajui naelnu suprotnost izmeu istorije i kosmologije, linerarnog i
ciklinog poimanja vremena, monoteistikih i paganskih periodizacija prolosti, mita i
istorije, svetske istorije i istorije spasenja, hajdelberki egiptolog Jan Asman primetio
je novi snaan zaokret u poimanju istorije posle Drugog svetskog rata. Od tada se, po
njemu, istorija upadljivo manje poima kao sudbina, a vie kao izraz potreba vremena i
kao kulturna konstrukcija, koja ima poetak, kraj i odreenu strukturu (Assmann 2001,
127
TOKOVI ISTORIJE
12/2004.
65). Uzgred reeno, ova Asmanova opaska je nediferencirana. Moda je i tana ukoliko se suzi na konzervativnu misao, jer je kod liberalne ili marksistike misli ideoloko-kritiki pristup tumaenju prolosti znatno ranije sazreo. Kod novog konstruktivizma je marksistiki ideoloko-kritiki pristup proiren u optiju kritiku kulturne
hegemonije, ali time i lien radikalne kritike strukture kapitalizma koja osigurava nadmo privida. Konstruktivistiko-hermeneutiki funkcionalizam Jana Asmana uoio je
rane oblike istorijskog miljenja svuda gde je vreme linearizirano, i gde su zbivanja
strukturisana. Vie panje zasluuje Asmanovo uoavanje da se istorija (kao zreliji
odnos prema prolosti) raa iz duha prava, i to u Mesopotamiji, a ne u Egiptu (Assmann, 2001,73). Egipani su iveli u ciklinom vremenu, ali ne u smislu banalnog
kruenja istog, ve su poimali razvoj kao kruni tok u kom se svet obnavlja i izbegava
haos. U jednom egipatskom tekstu stoji da je bog predao ljudima magiju, tj. oruje
kojim se brane od zagrljaja zbivanja. Magija je bila redukcija haosa i kreator ciklinog
vremenskog poretka (Assmann 2001,75). Egipatski jezik nije razlikovao prolost, sadanjost i budunost ve zavreno i nezavreno. Nezavreno je kretanje, a zavrena je
konana forma. Istorijsko miljenje i svest pripadaju zavrenom, tj. onoj sposobnosti
koja je kadra da ivot i vreme sagledava spolja kao osmiljenu formu (Assmann
2001,76). U tom smislu grob je za Egipane bio mesto polaganja rauna i optenja sa
istorijom i predstavnik prolosti. Grob je mesto slave faraona, ija besmrtnost zavisi od
spremnosti potonjih generacija da itaju grobne ispise i seaju se pokojnika. Preko
monumentalne piramide vlasnik grobnice polae rauna pokolenjima o svom ivotu.
To, dakle, nije istorija naroda nego istorija vladara, predstavljena kao budua prolost. U starom Egiptu prolost je predstavljena kroz sadanjicu, koja ne gleda natrag
nego napred, zakljuuje Asman. To nije istorija, nego antiistorija, jer faraon slavi svoju
versku i svetovnu ulogu preko svoje sveprisutnosti pred imaginarnim tribunalom
pokolenja.
Nasuprot tome u Mesopotamiji kraljevima je bila potrebna prolost da bi se
pravdali pre svega pred bogovima. Ovde nije u sreditu bila besmrtnost pojedinanog
vladara nego dinastija, ne zagrobno predstavljanje nego ovozemaljski uinak. Za razliku od faraona koji slovi za boanstvo ili je bar ravnopravan sa njim, pa je samim tim
i lien krivice, kraljevi u Mesopotamiji bili su podreeni bogovima i mogli biti okrivljeni. Korisno je Asmanovo zapaanje da upravo poimanje krivice osmiljava prolost
i unosi koherentnost u lanac haotinih zbivanja. Iz ove opte tvrdnje mogu se izvesti
konkretnije postavke. Iz mogunosti okrivljavanja vladara (od strane crkve ili svetovnog tela) istiu kategorije odgovornosti, delata, rtve i sl., koje, dodue, u razliitoj
meri moralistiki optereene, u kasnijoj istoriji, u verskom i svetovnom obliku, postaju
kriterijumi osmiljavanja nepregledne prolosti. Skoro da nije potrebno dodavati da su
ove rastegljive moralne kategorije svuda stvarale oseajno i eksplozivno tkivo ideologizacije. Tamo, meutim, gde je vladar istovremeno i boanstvo, uglavnom nema
strukturisanja prolosti po obrascu odgovornosti.
128
T. KULJI
Kultura seanja
Verovatno stoga da bi to upadljivije istakao kontrast, Jan Asman je prilino odseno razdvojio Egipat, gde je deavanje ispoljavanje haosa i kontingentnosti, od Mesopotamije, gde je dogaaj prepun znaenja. Ovde je deavanje rastumaeno kao volja
bogova, za iji bes je odgovoran vladar (Assmann 2001, 8081). Kod obe civilizacije
prisutna je vizija suda kao pokretaa istorije i tvoritelja smisla. U izvesnom smislu ovaj
stav sadri jezgro Asmanovog tumaenja ranoantike kulture seanja, koje se oslanja
na Hegela i Levita. U Egiptu se, naime, sudi samo mrtvom vladaru, dok u Mesopotamiji nema besmrtnosti jer se rauni polau na ovom svetu. Ono to je za Egipane
onostranost i besmrtnost, u Mesopotamiji jeste istorija horizont ispunjenja. Znatno
kasnije u Bibliji je u sistematinijem obliku izneta upravo ova zamisao istorije: potiskivanje besmrtnosti pojedinca zamilju o nastavku ivota u pokolenjima. Na mesto
tribunala mrtvima (egipatskom faraonu) stupila je historia sacra, jezgro potonje Hegelove formule o svetskoj istoriji kao svetskom sudu (Assmann 2001, 82). Pojedinac je u
dodiru sa prolou tek u sklopu krivice (kada ga bogovi kanjavaju zbog prolih propusta), a teologizacija prolosti jeste prvi zametak istorije. Uvoenjem boje kazne (za
razliku od nekanjivog faraonovog suvereniteta otpornog na vreme) zbivanja se osmiljavaju u koherentan lanac deavanja, tj. u istoriju spasenja. Die Weltgeschichte ist
das Weltgericht. Jo pre Asmana, Levit je uoio da su plamen eshatologije u novom
veku zapalili Prudon, Marks i Nie. Po svemu sudei Asman ovu Levitovu opasku nije
smatrao nebitnom. Dakle pravo, krivica, sud i kazna jesu najpre biblijski teologizovani, a tek kasnije, sekularizovani i postali moralnopolitike okosnice osmiljavanja
prolosti. Ovaj proces bio je dug i protivrean. Ovde e ukratko biti pokazan njegov
evrocentrini rukavac.
I za grke antike lozofe pamenje je bilo uslov besmrtnosti i mudrosti, jer Grci
uglavnom nisu razlikovali prolost od mate i mita. Mistika divinizacija pamenja
jeste razlog zato i najvei grki lozo nisu jasno razlikovali pamenje i istoriju.
Mnemozina je u grkoj mitologiji bila boginja seanja, kerka Urana i Geje, majka
muza. Aristotel je, dodue, pisao da pamenje nije opaanje niti matanje, ve stanje
jednog ili drugog uslovljeno prestankom vremena. Samo se sadanjost moe opaati,
budunost se moe oekivati, a predmet pamenja je prolost. Sredite pamenja je
dua, a pretpostavka svakog pamenja je gaenje vremena (Aristotel). U Rimu je Ciceron, razlikujui vetako ili uvebano pamenje od prirodnog, podvlaio da pamenje mora da bude deo retorike. Time je pamenje poelo da gubi mitski karakter i
postupno postajalo svetovno. Naredni korak je uinio neoplatonist Sv. Avgustin odbacujui spiritualnu dimenziju pamenja i poimajui ga kao golemo spremite (Avgustin,
1973, 214). Avgustin je pisao da je ogromna mo pamenja: To je snaga moga duha i
pripada mojoj naravi (Avgustin 1973, 215). Pamenje je kao eludac due, a radost i
alost kao slatka i gorka hrana (Avgustin 1973, 220). Mi smo sazdani od seanja; ona
nam diktiraju, mi im odgovaramo, i mi ih konano menjamo. Seanja nas kontroliu i
uvaju od konfuzije i beznaa, bez njih ne moemo iveti. Ali ona su i deo agonije
ljudskog ivljenja jer se stalno ivi sa prolou, fatalistiki je zapaao Sv. Avgustin.
129
TOKOVI ISTORIJE
12/2004.
Kod Cicerona pamenje je ve povezano sa istinom, a kod Tome Akvinskog rasprava o

pamenju je i deo mudrosti. Poto je pamenje u poznoj antici priznato kao kljuni element vrline, umenost pamenja stalno je isticana kao nunost u stvaranju moralnog
karaktera. Uslonjavanjem drutva i umnoavanjem razliitih identiteta, drutveno
pamenje prestaje da biva ekskluzivno i postaje vieslojno. Tek kada je pojedincu
pruena mogunost da pripada raznim grupama i da bira identitet, drutveno pamenje
prestalo je da bude ekskluzivno i postalo je vieslojno, a crkva je izgubila monopol na
njegovo tumaenje. Sve dok je prolost fatalistiki poimana kao ispunjenje boje volje
i deo puta ka spasenju, pamenje je shvatano kao kljuni obrazac za razumevanje
sadanjice.
U srednjem veku, naporedo sa liturgijskim pamenjem, razvijalo se i svetovno
usmeno pamenje porodice i seanje na mrtve. Poto je teodiceja spreavala jasno razlikovanje prolog i sadanjeg, ljudi su prolost poimali kao deo sadanjice u toj meri da
ak nisu ni oseali potrebu da je uvaju. Srednjovekovnu apsolutizacija sadanjosti T.
Fier naziva istorijskoteorijskom egocentrinou: u sreditu su religijska netolerantnost, uski geografski i socijalni horizonti i histerini narcizam srednjovekovnog oveka koji je druge narode merio svojim kriterijumima (Fischer 2000, 47). Staro je vailo
za provereno, bolje i ispravnije. Kultura seanja seoskih drutava posmatrala je prolost kroz porodicu i mesto stanovanja, pa je pamenje bilo vie lokalno nego nacionalno. U istom vremenu opstajao je mistini globalni sklop Hristovog kraljevstva. Vizantijski vasilevs, kao boji zastupnik, bio je kosmokrator (gospodar sveta, kosmosa) i
hronhokrat (gospodar vremena), a papska vlast bila je simbol vene krune aeterni regni
coronam. Osnovna globalizacijska spona srednjeg veka (zajedniki bog) bila je iracionalna. Sve mnemonike sisteme proimala je hristijanizacija, od teodiceje do
crkvenog kalendara. Srednjovekovno drutvo bilo je preteno nepismeno, izuzimajui
delove svetenstva i plemstva i trgovaca. Prevladavalo je miljenje u simbolima, a
slika sveta bila je statina. Svaka delatnost imala je simbol: ma, krst, stolica (Fischer
2000, 45), emu se prilagoavala i kultura seanja sa slikovitim simbolima. Istoriografski
radovi pisani su iz perspektive jedinstva boanskog i svetovnog poretka, a nulta taka
bila je progonstvo iz raja. Dugo je teologija bila okvir lokalnih mitova i legendi u
kojima su oevi naroda bili osnivai dinastija i heroji. Simbioza crkve i drave nametala je kulturi seanja statian i iracionalan karakter. Izvor nadahnua bilo je boje
provienje, a razvoj boja volja. Okvir vremena bio je veni poredak spasenja. Premda
su se iza rastegljivog i vieslojnog uenja o vlasti po bojoj milosti skrivali i isto
svetovni motivi i pobude, osnovni idejno-ideoloki okvir bio je neprikosnoven. Plemstvo je negovalo genealoku sliku prolosti u porodinim pripovedanjima, slikama i
genealokim stablima sa heraldikim znamenjem. Evropska aristokratija se kao zaseban stale denisala prolou u ijem sreditu je bilo naroito poreklo (plava krv).
Spona sa precima je ista krv, a kod plemstva je krvna veza kljuna u mehanizmu i ceremonijama moi. Mo govori kroz krv, a prava plemenitost je rasa (Konerton 2002,
116). Razvojem trgovine izdvajaju se gradovi kao zajednice seanja sa vlastitim svet130
T. KULJI
Kultura seanja
kovinama pod patronaom ktivnih svetaca. Konstruisane genealogije i izmiljani

istorijati nezavisnih gradova bili su prvi znaci graanske kulture seanja u Evropi. U
verskom okviru probijao se preduzetniki ponos koji je traio vlastite simbole prolosti i razbijao teoloke okvire hrianstva koji su stajali u znaku prioriteta onostranog
sveta posle smrti.
Renesansnim razlikovanjem novog doba od antike, a naroito pronalaskom tampe postupno se probijala novovekovna slika prolosti. tampa, pisma i uvoenje arhiva
(od 13. veka) i biblioteka doprineli su tome da se prolost konano pojmi kao neto
razliito od sadanjice. Bio je to dug, neravnomeran i protivrean proces sekularizacije
koji se ne moe odseno hronoloki omeiti. Nain pamenja je bio od kljunog znaaja za pisanu kulturu Zapadne Evrope. Tek posle pronalaska tampe polovinom 15.
veka knjige postaju dopuna pamenja. tampani su samo spisi vladajuih grupa, dok je
narodno pamenje ostalo dugo usmeno. U srednjem veku istorija nije shvatana kao
promena stvarnosti ve preteno kao jedinstvena hrianska drama u kojoj nije bilo
mnogo interesovanja za jasnije razlikovanje prolosti i sadanjice. Istorija je boji plan
i volja. Svi sistemi pamenja bili su hristijanizovani, a pamenje je bilo sredstvo za
odravanje u mislima liturgije svetaca, raja i pakla. Bila je izraena liturgija zajednikog pamenja. Prodor tampe i laike nauke potiskuje dotadanje tehnike pamenja. O
tome svedoi promena konteksta, koji je pruao istorijskim injenicama smisao i
znaaj. Kontekst vie nije bio zadat sudbinski (boja volja), nego ga poinju graditi
sami istoriari, manje ili vie lieni autoriteta provienja. Poinje duga i sloena emancipacija istorije i tehnika pamenja od teologije, ali sa tim i otvorenija svetovna prerada prolosti (koja je do tada bila prinuena da se kostimira prohodnim liturgijskim
argonom). Premda i dalje, pa sve do danas, ne prestaje isprepletenost svetovnog i
laikog, ipak prolost postaje sve vie razliita od sadanjice i nije vie, kao ranije,
stopljena sa njom u jedinstvu zemaljskog i nebeskog. U kasnijem razvoju hrianstva
izdvojili su se virtouzi koji su razvili praksu seanja, koju je opet reformacija modernizovala i uprostila. Verski ritual postupno je racionalizovan.
Sekularizacija je bila proces u kom je seanje vodilo zaboravu religijskih poslanstava, relativisanju njihove obaveznosti i stvaranju novih sredstava seanja. U autobiografskim zapisima vidljiva je individualizacija seanja. Sekularizacija odnosa prema prolosti bila je spora i mukotrpna. Razdvajanje mitskog od istorijskog sazrevalo je
skoro dva stolea posle pojave tamparstva (Misztal 2003, 3536). Pamenje je u srednjem veku imalo vanu ulogu ne samo zato to je poimano kao skladite vrlina i kao instrument miljenja, ve i zbog nedostatka irih saznanja. Prekretnica u razvoju evropske kulture seanja bila je pronalaenje i irenje tamparstva. Dolo je do omasovljavanja individualnog seanja. Pojedinanom itaocu postala su dostupna kolektivna
pamenja itavih naroda i stolea, ime je relativisana i oslabljena uticajnost individualne vetine seanja (ars memoriae). Trebalo je samo poznavati najpre arhive, a kasnije raunare. Od Francuske revolucije, priznavanjem nacije i politikog pluralizma,
otvorena politizacija seanja smenjuje skrivenu. Svuda gde su prolost, koja je jo jue
131
TOKOVI ISTORIJE
12/2004.
bila sadanjost, oblikovale rivalske grupe posredstvom moi i ideologije, manipulacija

seanjima i slikama prolosti postala je neizbean politiki instrument. U zavisnosti od
autoritarnosti politikih pokreta, seanja na prolost su uzurpirana, monopolisana ili
dekretirana, a sumnja u dekretiranu prolost razliito je kanjavana.
Potreba za epohalnim razgranienjem od prolosti postupno je sazrevala u 16.
veku. Jo je Petrarka svekoliku prolost nazivao mranim prelaznim dobom (tenebrae)
iz koje je izdvajao samo klasinu antiku. Krajem 15. veka javlja se pojam srednje
razdoblje, kojim je obeleavan period izmeu antike i sadanjice, a tek poetkom 18.
veka, pod uticajem Kristofa Kelera (Keller), ustalila se podela istorije na antiku, srednji vek i novo doba (Fischer 2000, 73). Ova periodizacija bila je vaan uslov jasnijeg
izdvajanja prolosti i otpora sudbini koja nije razlikovala prolost od sadanjice i
budunosti. Crkva vie nije mogla svladati krizu smisla koja je otvorena razdvajanjem
vremena. Drutvene protivrenosti postale su nereive za teoloku harmonizaciju zemaljskog i nebeskog. Prosvetiteljska lozoja istorije najjasnije se iskazala u Francuskoj
revoluciji. Ovaj dogaaj, za razliku od ranijih buna, nije stremio povratku istinskoj
tradiciji niti starom zlatnom dobu, nego je stvorio nove prirodnopravne simbole, pa i
novi kalendar. Novi praznici bili su sredstvo za oznaavanje diskontinuiteta izmeu
prolosti i sadanjice, starog i novog reima. Za vreme Napoleona Bonaparte uvedeni
su monumentalni spomenici kao znamen nove drave. Prvi uslov moderne istoriograje bila je sekularizacija, zamena idealizma materijalizmom, a drugi, prihvatanje dijalektike ideje razvoja. Demokratizacija pamenja ogledala se u dizanju spomenika
obinim vojnicima, a ne vie samo kraljevima i generalima. Republika je razdvojila
vreme i razbila monarhijsku sponu sa venou preko crkve uvodei svetovne praznike, iako je Dan Bastilje izmiljen tek 1880.
Modernoj istoriograji pripremili su put i pisci koji nisu razlikovali istoriju od
pamenja. Za Hegela je istorija istovremeno i zbivanje i njeno pripovedanje: res gestae
i historia rerum gestarum. Hegel poistoveuje pripovedanje sa seanjem i govori samo
o Mnemosyne (Hegel 1951, 70; Assmann 2001,70). Istorija je samo ono to ostaje u
seanju, a ostaje ono to se menja: jednolini tok porodica ili patrijarhalnih tradicija
nisu predmet Mnemosyne: Drava tek dovodi neki sadraj, koji je ne samo podesan
za prozu povijesti, nego je proizvodi zajedno s njome (Hegel 1951,70). Tek drava
nagoni Mnemosyne na trajnost seanja. Hegel je zapazio da je organizovano pamenje
mogue tek u dravi, koja uliva slubeni smisao prolosti. Kod iste stvari Marks je,
meutim, uoio da drava slubeno i iskrivljava prolost u slubi partikularnih klasnih
interesa. U radovima ovih pisaca uoeni su uslovi razdvajanja slubene od privatne
slike prolosti, i data su osnovna tumaenja iskrivljavanja prolosti. Dravocentrino
tumaenje kulture seanja pripremilo je kod Hegela i Marksa osnovu potonjih
ideoloko-kritikih pristupa prolosti. Za kulturu seanja vano je uoiti razliku
izmeu ovih mislilaca. Uprkos unutranjoj dijalektikoj vezi Marksa i Hegela, kada je
u pitanju odnos prema dravi pre je re o dalekoj dravocentrinoj podudarnosti nego
o srodnosti njihovih poeljnih vizija drutva. Verovatno nije potrebno ni podseati da
132
T. KULJI
Kultura seanja
je stupanj kritinosti prema upotrebi prolosti razliit kod drave pojmljene kao moralne ideje s jedne, i drave shvaene kao aparata klasnog nasilja, s druge strane. Kod
Marksove kritike Hegela zaeta je, izmeu ostalog, i napetost izmeu kritike i monumentalne istorije, koju e neto kasnije Nie, pod uticajem Emersona, formulisati na
drugi nain.
Poetkom novog veka probija se shvatanje da najvei deo znanja ne mora biti
sadran u pamenju. Pozitivistiko posmatranje postupno je potiskivalo pamenje, a
eksperimentalna nauka sve jasnije je isticala razliku izmeu mitskog i istorijskog.
Uprkos razlici, sadraji prolosti i pamenje koje ih oivljava ostaju i dalje politiki
vani. Sukobi oko slubene slike prolosti, tj. oko hegemonije nad tumaenjem
prolosti (spomenici, udbenici), postaju vani sadraji politike, najpre u Engleskoj, a
kasnije u svim savremenim drutvima. Od 18. veka istorija pamenja postaje zavisna
od niza novih inilaca: novih tehnologija, rasta italaca kod srednjih klasa, emancipacije od religije, rasta industrijalizacije i urbanizacije, a skoro ponajvie od nacionalne svesti. Nacionalna prolost obraivana je u okviru monumentalne istorije. Utemeljenje nacije u prolosti zgunjavalo se oko velikih pojedinaca, velikih dogaaja
(ustanci, revolucije), zlatnog doba (imperijalne veliine) i novih poetaka (osnivanje nacionalne drave, slom starog poretka). Istorijski kontekst nacionalnog razvoja
nije bio statian, ve je uvek iznova prilagoavan epohalnoj svesti i identitetu pojedinaca. Nacionalna obrada prolosti je dinamina ideologizacija koja se proimala sa
kulturom: knjievnost, umetnost, spomenika arhitektura, istoriograja. Pamenje
sadraja nacionalne prolosti jeste sraunato i selektivno, organizovani zaborav stvarao je niz istorijskih praznina, ali bi izostavljeni sadraji (utuljena batina) posle
drutvenih preokreta postajali idejno sredite nove hegemone slike o prolosti. Slika
prolosti nije nikada liena politizacije, a kulture seanja, pored sadrinske podele na
svetovne i mitsko-religijske, mogu se podeliti na dekretirane, monopolske i pluralistike s obzirom na obim tolerisanja alternativnih slika prolosti. Naravno da je uvek
izvan slubenog pamenja opstajalo i narodno seanje regulisano potrebama druge
vrste.
U tehniko-tehnolokom pogledu od 18. veka pod uticajem prosvetiteljstva pamenje pojedinca nije moglo pratiti irenje svetovnog znanja, pa se tampaju enciklopedije, otvaraju muzeji, arhive i biblioteke da bi se ouvalo znanje u pismenoj formi.
Razum, a ne pamenje minulog, probio se kao kriterijum nauke i umetnosti. Autoritet
tradicije je poljuljan, a istoriari nisu vie samo rekonstruisali prolost, nego su poeli
o njoj i kritiki da rasuuju. Racionalizam i progres gledali su u prolosti iracionalnu
tradiciju. Istorija je poimana optimistiki kao sled napretka razuma i nauke i kao kritika tradicionalizma. Istovremeno je slabljenje seoske kulture smanjivalo znaaj
porodinog pamenja. Tehnoloki zemljotres revolucionisao je pamenje: radio, TV,
kasete, raunari, diskovi. Ovaj razvoj je u najveoj meri pripremio rat. Usavravajui
visoku tehnologiju unitavanja, rat je pripremio revoluciju tehnologije za civilnu upotrebu (Hobsbaum 2002, 201). Ubrzavajui drutveni i tehnoloki razvoj ratovi su me133
TOKOVI ISTORIJE
12/2004.
njali kljuna mesta seanja, ali i naine njihovog pamenja. Slika potiskuje pisanu re
i stvara novu tehniku pamenja: lm, TV, raunari. Potiskivanje komunikativne uloge
pisma u 21. veku stvara novu kaleidoskopsku sliku sveta i njegove prolosti (Taubald,
2003). Seanja kroz slike jesu identitetska seanja jer ne oblikuju vie pamenje tako
to ga dekonstekstualizuju, ve ga vezuju za konkretne i ive iskustvene horizonte
(H.Belting). Ova seanja utiu i na formiranje vizija budunosti. Ipak kaleidoskopskom masmedijskom posredovanju pamenja kroz sliku nedostaje koherentnost. Zato
uverljiviju strukturu pripovesti nudi usmeno i pismeno pamenje sa fabulom. Benjamin je uoio da ono to se moe reprodukovati izdvaja reprodukovano iz sklopa
tradicije. Masovno reprodukovanje i pamenje masmedija je nestabilno, jer ve narednog dana izlaze nove novine i nove poruke. Nova je samo hibridna montaa. Kod nje je
u sreditu insceniranje, tj. skup manipulativnih vizuelno-prostornih, telesno-materijalnih, jezikih i zvunih tehnika i postupaka za organizaciju pamenja.
Poimanje vremena
Skoro da se po sebi razume da negovanje prolosti zavisi od poimanja vremena
uopte. Sam doivljaj vremena jeste u istorijskom i kulturnom pogledu vrlo raznovrstan, pa je i sama podela na prolost, sadanjost i budunost raznolika u drutvenom
i kulturnom pogledu. Najpre treba razlikovati drutveno i zikalno poimanje vremena.
Ima li istorija svoje vreme koje nije hronoloko vreme kalendara ili asa: ubrzanja, ciklusi, razni ritmovi vremena, raznovrsna istorijska datiranja ? Onda kada su drutvena
zbivanja okvir za razvrstavanje istorijskog re je o drutvenoj viziji vremena. Ono se
ne podudara sa velikim astronomskim i zemaljskim zikim procesima, jer drutvene
procese razne grupe prekrivaju raznovrsnim tumaenjima vremena koje se slae sa
odnosima i obiajima unutar konkretnih grupa. U dirkemovskoj tradiciji upravo ue
grupno, tj. u drutvenim udruenjima stvoreno vreme, daje smisao i koherentnost opaanju i omoguuje svesti iskustvo o vremenu. Sociolozi i istoriari misle vie u skladu
sa grupom, prirodnjaci imaju nadgrupno vreme. Kod istoriara zikalno vreme nije
kriterijum pamenja kao to ni zikalna karta ne moe da odrazi okolinu mesta seanja. Moda bi se moglo rei da na neki nain drutveno vreme prekriva zikalno
vreme, ali i da napetost izmeu osobenog grupnog vremena i zikalnog vremena trajno opstaje. Jo preciznije govorei, sociolog misli uvek na drutveno vreme (drutvenu
uslovljenost prolosti), dok je istoriar, koji belei zbivanja, blii zikalnom vremenu
jer prati hronoloki sled zbivanja. Ove razlike nisu nevane jer od poimanja vremena
zavisi pristup prolosti, pa je socioloko poimanje vremena vie upueno na gnoseoloku i ideoloko-kritiku perspektivu. U tom smislu se moe rei da nedravne
zajednice raspolau okazionalnom sveu o vremenu, a njihovo poimanje vremena koleba se izmeu sada i nesada, tako da se prolost i budunost (mitoloki shvaeni)
proimaju u onome to je suprotno od sadanjosti. Segmentarna i staleka drutva
134
T. KULJI
Kultura seanja
slede ciklinu svest o vremenu, u kojoj vreme tee u obliku krunog toka procesa i
stanja koji se uvek vraaju. Prolost i budunost su sutinski srodni: seanje na prolost
je istovetno sa predskazivanjem budunosti (veno vraanje istog). Budunost je
puko ponavljanje. Tek u diferenciranim drutvima postepeno se formira linearna svest
o vremenu i jasno se razlikuje prolost od sadanjosti i budunosti. U funkcionalno
diferenciranom modernom drutvu na delu je linearna svest o vremenu sa otvorenom
budunou, ali se razvoj vie ne shvata kao kretanje ka konanom cilju. Telos istorije
nije zatvoren kao kod hrianstva. Istorija se ubrzava, vie nije uiteljica ivota, a
iskustvo i seanje progresivno se obezvreuju (Rosa 2001, 617620). Prolost postaje
balast, a sposobnost zaboravljanja (strukturna amnezija), da bi se novo nauilo, postaje
sve vanija.
Druga jednostranost kulture seanja kao ars memoriae i kao mnemotehnike, poiva na potpunom razdvajanju prolosti od budunosti. Klasino poimanje istorijskog
izbacuje i zapostavlja budunost. Savremeni hermeneutiari Pol Riko i Rajnhart
Kozelek s razlogom su se usprotivili redukciji istorije na retrospekciju. Jo pre njih
analista Mark Blo u antiretrospektivnom duhu denisao je istoriju kao nauku o ljudima u vremenu. Moemo, naime, govoriti o prolom kao o onome ega vie nema, ili
kao o onome to je bilo. Prvi smisao ima negativan karakter (ne postojati), dok druga
odredba ima pozitivan karakter (postojati). Da li se ove odredbe iskljuuju ili ih treba
hijerarhizovati? Da li je prolo samo ono na ta ne moemo uticati? Drugim reima, da
li prolost bespovratno prolazi?
Odgovor na ovo pitanje hermeneutiari su potraili u novoj organizaciji vremena.
Trudei se da diferencira klasinu podelu na prolost, sadanjost i budunost, Pol Riko
je skrenuo panju na vanost nijansiranog razlikovanja sadanjeg seanja na prolo,
zatim sadanjeg sagledavanja sadanjeg i napokon sadanjeg oekivanja budueg.
Razlikovanje ove tri dimenzije polazi od njihovog jedinstva (Ricoeur 2002, 95). Jo je
Avgustin razlikovao bliu i dalju prolost, a Huserl neposredno minulu prolost, koja
je u odreenom smislu jo uvek deo sadanjice, od prolosti koje se dodue priseamo,
ali koja pripada vie eljama nego sadanjici. Riko upozorava da s jedne strane opstaje
golo zadravanje ili neposredno seanje, a s druge istinsko ponovno seanje koje
uklanja granicu izmeu prolosti, koja je jo uvek izmeana sa sadanjicom, i one
prolosti koja je zadrana na jasnoj distanci od sadanjice. Na slian nain i Rajnhard
Kozelek razlikuje iskustveni prostor od horizonta oekivanja (Koselleck 2000, 349).
Osim biolokog doba, koje je omeeno ljudskim ivotom, i kalendarskog, koje poiva
na ritminom hronolokom sledu zbivanja, postoji i sloeno istorijsko vreme u kom
sapostoje raznovrsna vremena, bilo u obliku ouvanja prolog ili u vidu oekivanja
budueg. Upravo po osmiljavanju koje izvire iz oekivanja razlikuje se istorijsko
vreme od prirodnog, zikalnog ili astronomskog raunanja vremena (Koselleck 2000,
1011). U antropolokom pogledu razlika izmeu prolog i budueg poiva na razlici
izmeu iskustva i oekivanja: Napetost izmeu iskustva i oekivanja uvek na razliite
naine provocira nova reenja i time iz sebe stvara istorijsko vreme (Koselleck 2000,
135
TOKOVI ISTORIJE
12/2004.
358). Dakle, prolost nije mogue do kraja razdvojiti od sadanjosti. Upravo stoga to
stvaraju potrebe sadanjice u kojima se proimaju mo i oekivanje. Socioloki
reeno, istorijsko nastaje onda kada nezadovoljstvo prelazi u promenu, tj. kada snane
drutvene potrebe, noene novim nadanjima, rue unutranju granicu postojeeg. Na
koji nain je kultura seanja upuena na prolu budunost ? Sledei Manhajma i
Kozeleka moe se rei da su njen predmet minule vizije budunosti (realne prognoze,
napredne ili konzervativne utopije) i njihov konkretan odnos prema tadanjoj vlastitoj
prolosti. Kultura seanja upuena je podjednako na prolost i budunost, a sadanjost
je korisna kao provera realnosti vizija budunosti. U tom smislu treba tumaiti i
Marksovu opasku da je anatomija oveka klju za anatomiju majmuna. Istorija se,
dodue, prouava gledajui unazad, ali su prola budunost i budua sadanjica nerazdvojna vremena. Reju, istorijsko nije gola retrospektiva.
Nije dovoljno samo rei da hermeneutiki ralanjeno istorijsko vreme olakava
poimanje znaaja prolosti. Treba dodati da nije samo struktura vremena, nego je i
organizovani nadzor nad pamenjem zavisio od poimanja vremena, tj. odnosa
prolosti, sadanjice i budunosti. Po Koseleku (Koselleck 2000) i Heleru (Hlscher
2000) budunost je osobeni istorijski pojam vremena i drutveni period oekivanja.
U njenom temelju je vizija koherentnog doba. Srednjovekovno poimanje vremena u
osnovi se razlikuje od novovekovnog. Nepremostivo mnotvo paralelnih drutvenih
poredaka vremena (crkvenih, dinastikih, trinih) nije bilo usklaeno. Ova vremena
su se samo na nivou religijsko-mistikog svetskog poretka povezivala u koherentnu
celinu u viziji eshatolokog oekivanja konanog spasenja. Prema Bibliji, vreme nastaje sa prvobitnim grehom, kada se naputa veiti izvorni poredak, a svet potpada pod
vlast otvorenosti i slobode, ali i promenljivosti, prolaznosti i smrti (Asman 1999, 19).
Zbivanja su datirana prema konfesionalnim praznicima, budunost je bila zadati plan
spasenja, dakle u celini predskaziva, iako se o konkretnoj neposrednoj budunosti
znalo manje nego danas. Svakodnevno iskustvo bilo je vezano za ograniene regionalne strukture i cikline procese preteno seoskog drutva. A kontingentni upadi u
ove ivotne cikluse tumaeni su kao neizbena boja volja. Ovu su tumaili strunjaci
za onostrano crkvena birokratija corpus mysticum i posveena drava sacrum imperium. Seanje je bilo spasonosno, jer je gradilo most izmeu zlatne prolosti i
budunosti preko mrane sadanjosti (doline suza). Seanje vraa izgubljeno. Kao
dimenzija istorinosti i slobode, vreme predstavlja pobedu nad prvom venou, ali je
i protivnik one druge venosti koja je telos istorije spasenja. Protivnik vremena, opet,
jeste seanje (Asman 1999, 19). Prostori iskustva tradicionalne, pre svega religijske
svesti od poznog srednjeg veka tendenciozno su obezvreivani posredstvom raznolikih procesa racionalizacije i posvetovljavanja. Sudbina je zamenjivana horizontima
oekivanja u smislu otvorenih alternativa odluivanja i delanja. O tome svedoi
poodmakla istorizacija sveta od poetka novog veka, tako da dogaaji ispadaju sve
manje predodreeni bojom voljom, a sve vie uslovljeni aktivnou pojedinaca i
grupa.
136
T. KULJI
Kultura seanja
Da li je prolost ono vreme u kom vie nema vremena (P. Valery), ili se u svaku
prolost naknadno umee aktualno poimanje vremenskog toka ? Druga opaska je verovatnija, jer je poimanje vremena uvek zavisilo od tehnika uvanja prolosti od zaborava. Za stvaranje svetovne kulture seanja bile su vane religijske slike sveta i
tehniki sistemi pamenja, od klasinih tehnika pamenja do raunara. Pored zadovoljavanja interesa raznih slojeva, ubedljivost religija zavisila je i od vetine njihovih virtuoza da uspeno iracionalizuju seanja na otkrovenje. U verskom ritualu (od molitve
do slavljenja svetaca) religije su izgradile institucionalno razgranatu praksu seanja
(Reichel 1995,19). Za srednjovekovnu kulturu seanja bilo je najvanije povezivanje
smrti i seanja: unoenje znaajnih pokojnika u Libri memoriales i uvoenje specijalnih slava u znak seanja na mrtve vernike. Vavilonci, Grci i Jevreji razvili su tehnika sredstva za ouvanje prolosti (re, tekst, pisanje, knjiga), a samo su Grci i
Jevreji ouvali ivu tradiciju. To je stvaralo novi oblik istorijske svesti. Ova okolnost
kosi se sa tezama tehnolokih determinista koji istiu vanost pisma za kulturni kontinuitet.
Organizovano pamenje je u srednjem veku obuhvatalo hristijanizaciju pamenja
kao novi oblik dekretiranog seanja, zatim podelu kolektivnog pamenja na tekue
liturgijsko i svetovno seanje, na koje je manje uticala hronologija, a vie usavravanje
ceremonijalnog seanja na mrtve, naroito na mrtve svece. tamparstvo je revolucionisalo praktino-tehniku stranu seanja. U 19. veku romantizam budi zanimanje za
prolost, a zatim nastaju arhivi, biblioteke, muzeji koji pokazuju interes nacija za ouvanjem identiteta (Olick, Robins 1998, 113). Na kraju u 20. veku elektronska sredstva
revolucioniu pamenje novim prenosom obavetenja. Dakle, ne menja se samo nain
pamenja nego i poimanje vremena. Prolost prestaje da biva samo ono to je prethodilo sadanjici, ve postaje neto to trai uvanje i ponovno otkrivanje. Naroito je
aktivno seanje koje trai nacionalna svest. Ovde pamenje i seanje razvijaju naroita
oseanja koja neretko prevazilaze granice racionalne kontrole. Praznici slue jaanju
seanja na drutveno vana zbivanja.U Velikoj Britaniji 17. veka antipapski kalendar
postaje vaan instrument za izdvajanje protestantske nacionalne kulture, jer se nacija
vezuje za vladajuu dinastiju i njeno istorijsko utemeljenje. Novi kalendar je Francuskoj republici bio simbolina oznaka raskida sa starim reimom. Nacionalno pamenje svuda je bilo praeno konstrukcijom novog nultog asa (Olick, Robins 1998,
116). Ipak je kapitalizam tamparstva bio osnovna poluga homogenizovanja vremena
nacionalne drave. Knjievnost i novine povezuju ljude koji se nikada nisu sreli istom
kulturom. Etniki nacionalizam postao je surogat religije (A. Smith) vezujui pojedince u zajednice seanja i identiteta. Istoriari su bili pozvani da posreduju izmeu
zahteva za promenama i isto tako snane elje da se ouva kontinuitet izmeu
prolosti, sadanjosti i budunosti. Istorija je zamenila mitologiju (L. Strauss). Slavljenje istorijskih izvora postaje kljuno za stvaranje politike saglasnosti, a u eri
stvaranja nacionalnih drava nostalgija za etnikom prolou bila je kriterijum zaboravljanja.
137
TOKOVI ISTORIJE
12/2004.
Sistematsko ruenje biblijskog raunanja vremena poelo je jo krajem 18. veka.

Od tada, zapaa Heler, u ciklusima od otprilike po 60 godina smenjuju se nove vizije
odnosno konjunkture budunosti. Oko 1830. pod kumulativnim uticajem prosvetiteljstva ubrzano se razvijaju nacionalni mitovi o budunosti. Pariz je posle Julske revolucije postao centar znaajne javne euforije budunosti (Sen Simon, Furije) i vere u
novi poredak industrijskog drutva. Na ovaj prosvetiteljski zaokret neto kasnije
nadovezao se marksizam sa novom svetovnom vizijom budunosti. Vrhunac raskida
sa starim dosegnut je krajem 19. veka sa tzv. drugom industrijskom revolucijom. Tada
je postalo jasno da nema povratka u premodernu prolost. Evropa je ruila mostove za
sobom i bila osuena na napredak (Hlscher, 2000). Doba elektriciteta od 1890-ih
razbudilo je nesluene anse razvoja. Dolo je do tehnizacije budunosti, ali i revolucionisanja socijalnog pitanja. Tehniko-naune vizije praene su novim hilijastikim
nadama obespravljenih. Javlja se mnotvo socijalnih i kulturnih i ekonomskih alternativa oko 1900: revolucionarni pokreti (socijaldemokratija i boljevizam), drutvene
reforme (pedagogija, ensko pitanje, seksualni moral, urbanizam) i raznovrsne umetnike avangarde. Osim toga, izum fotograje je jednu privilegiju (umetniki portret)
uinio masovnom mogunou, jer je svaka porodica mogla stei vlastitog dvorskog
slikara, imati vlastiti album i vlastito seanje.
Naredna konjunktura budunosti javila se opet otprilike posle 60 godina: krajem
1950-ih nakon iskustva dva svetska rata stvara se klima novog istorijskog poetka
(istraivanje kosmosa) i ubrzane ekonomske modernizacije, a 1968. ozbiljno je
uzdrman evropski kapitalizam. Ali to nije bilo u znaku nove eshatologije i utopije ve
kratkoronih, pre svega ekonomski usmerenih modela modernizacije i tehnokratskih
projekata. Ve 1970-ih svest o predstojeoj ekolokoj katastro stvara optu klimu
pesimizma koju globalizacijski optimizam s kraja 20. veka potiskuje, ali ne uklanja.
Pojedini drutveni sistemi sa vlastitom logikom funkcionisanja stvaraju raznolika
vremena koja se u globalnoj perspektivi vie ne mogu integrisati. Ipak je napetost
socijalizma i kapitalizma u hladnoratovskom poretku pamenja uspeno redukovala
sloenost mnotva vremena do nivoa preglednosti. Dvadeseti vek je posle snanog
otvaranja razliitih vremena, opet na dramatian nain suzio horizont budunosti,
preko kolonizovanja budunosti od strane monih interesnih grupa (A. Myrdal), ali i
preko postmodernistike dekonstukcije celovitih teorija i masmedijske virtualizacije
drutvene stvarnosti. Raznolika pojmovnoistorijska poimanja budunosti bila su
vaan sadraj 20. veka ideologija, a njihova sukobljavanja i proimanja oblikovala su
nove periodizacije i ksiranje raznovrsnih novih poetaka, nultih asova.
Opet vrlo uopteno govorei, posle ruenja autoriteta religije istorijske periodizacije preputene su politici. Kad se Napoleon jednom razgovarao s Goetheom o prirodi
tragedije, rekao je, da se novija tragedija od stare bitno razlikuje po tome, to mi vie
nemamo sudbine, kojoj bi ljudi podlegli, i to je na mjesto starog fatuma stupila politika (Hegel 1951, 259). Od kraja 18. veka jaa neskriveno politiko pamenje i izdvaja iz mistinog jedinstva regnum Christi. Pojavom nacionalnih drava, dravna
138
T. KULJI
Kultura seanja
ideologija, osloboena od vere, traila je monumentalizaciju i glorikaciju, tj. novu

sliku nacionalnog jedinstva, a sve u cilju pravdanja dravne vlasti i stvaranja politike
saglasnosti. Prolost postaje politiki vana, jer je monopol nad njom od crkve preuzela drava. Revolucije su bile vrlo zainteresovane za ouvanje revolucionarne
tradicije: grb i zastava simbolizuju jedinstvo nacije i koriste se u slubi nacionalnog
pamenja. Raste broj izmiljenih dravnih komemoracija (spomenici, memorijalni
datumi) koje rue monopol verskih praznika ili se sa njima spajaju. Za vreme Napoleona Bonaparte uvruje se spomenika kultura, kao izraz pamenja monumentalne
dravne prolosti. Istovremeno se slubeno pamenje i demokratizuje: obeleavaju se
smrti ne samo kraljeva i vojskovoa, nego i obinih graana. U 17. veku Engleska
poinje da izmilja tradiciju zbog politikih ciljeva. Krajem 17. veka u Engleskoj se
javljaju rivalske ideologije i pamenja prolosti (Trevor-Roper 2002, Morgan 2002).
Ve u narednom veku industrijska revolucija e postupno, a u 19. veku otvoreno obznaniti radniku klasu i buroaziju sa vlastitim identitetom i slikom prolosti. Na jednoj
strani bili su tredjunioni sa radnikim praznicima i ritualima, paradama, a na drugoj
buroazija koja stvara nacionalne muzeje. Britanski muzej osnovan je 1753, a
stvaranje mnogih muzeja u ovoj dravi svedoi o pojaanoj graanskoj svesti srednje
klase iji se nacionalizam ispoljavao u slavljenju velikih ljudi i umetnika (Hobsbom
2002, 3940). U isto vreme istorija kao nauna disciplina postaje sve znaajnija kao
antiteza apstraktnoj slici prolosti. Poinje sumnja u kolektivno pamenje, demitologizacija prolosti i kult dokumenata. Tome se sada, pored crkve, protivila i drava koja
je traila monumentalnu nacionalnu prolost. Slavna prolost je svakoj dravi vaan
drutvenointegrativni sadraj. Nove tehnologije (fotograja, kino kamera) revolucionisale su naine ouvanja i buenja pamenja. Le Gof je uoio da je 19. vek postao
stolee istorije zahvaljujui institucionalizaciji pamenja u muzejima i arhivama,
zatim naraslim mogunostima da se tehnoloki ouva prolost, a sve to bilo je
kombinovano opsednutou nacionalistikih pokreta prolou i stvaranjem nacionalnih istorija. Pojaano zanimanje za prolost podstaklo je usavravanje istoriografskih
metoda. Hobsbaum izriito tvrdi da je marksizam verovatno imao najjai uticaj u
modernizaciji pisanja istorije (Hobsbaum 2003, 184). Svetski ratovi su svakako
deprovincijalizovali istoriograju. Prvi svetski rat podstakao je institucionalizaciju
priseanja na rat. U Francuskoj npr. nije bilo grada bez ratnog spomenika koji su podseali na slavu nacije. Istovremeno spomenici neznanom junaku demokratizuju kult
mrtvih i obezliavaju nacionalno pamenje.
Novim sadrajima javnog pamenja protivili su se raznovrsni konzervatizmi
(legitimistiki, narodnjaki, buroaski). to je prostor bio vie optereen pamenjem
zlatne monumentalne prolosti, to je opiranje konzervatizma bilo snanije. U tom
pogledu pouna je razlika izmeu Evrope i SAD. Istorija SAD je primer snage javnog
pamenja. Trebalo je stvoriti jedinstvenu naciju i kolektivno pamenje u prostoru
izmeanih naroda bez duge istorije. SAD nisu kao evropske zemlje imale romantizovanu dugu srednjovekovnu prolost sa vlastitim mitovima, ustanovama, verom i
139
TOKOVI ISTORIJE
12/2004.
herojima. Imale su samo istoriju britanske kolonije. Marksovski reeno, amerika

vladajua robovlasnika klasa kao proizvoa misli regulisala je proizvodnju i
raspodelu misli svog vremena. Njihove misli bile su vladajue misli epohe. Poelo je
sa novom republikom i idejama prosvetiteljstva; republika koja nije poivala na naciji,
niti na rasi nego na ustavu. Osnivai i simboli bili su Vaington i Deferson. Zatim je
dodat mit o Kolumbu kao istraivau zemlje koji je otkrio novi svet. Prihvatila ga je
nova vladajua industrijska klasa (Kosalka 1998). Sredinja vrednost bila je ideja progresa, a ne patriotizam. Za razliku od kulture seanja evropskog plemstva, u SAD je
pamenje tek krajem 19. veka postalo inilac raslojavanja, kada se razvila strast za
genealogijom, iako je i ranije bio prisutan snobizam starih amerikih porodica. Iako
je prividni cilj bio da se belci i protestanti roeni u SAD razlikuju od mase novih imigranata, stvarni cilj genealogija bio je da se ustanovi ekskluzivni gornji sloj unutar bele
srednje klase (Hobsbom 2002 b, 426427). Slubeni poredak seanja SAD (od Vaingtona do Regana) denisao se preko linosti koje su bile olienje grupnih vrednosti.
Posthumna harizmatizacija Linkolna iskazivala je vrednosti amerike industrijske
buroazije. Regan je pojaao ultraliberalni ameriki antitotalitarizam i pripremio slom
socijalizma. Najnoviji amerikocentrini nulti as je 11. septembar 2001. Mnoga
oseajna tumaenja ovaj datum dre za poetak novog sveta 21. veka. Ruenje
nebodera Svetskog trgovinskog centra, koji su bili simbol njujorkog turizma i arogancije SAD kapitala, bilo je reitije nego njihovo prisustvo, jer je nasilno ruenje bilo
nezamislivo. okantna nepredvidljivost deavanja dodatno osigurava status nultog
asa.
Uprkos upadljivoj instrumentalizaciji prolosti, amerika praksa se razlikuje od
ideologizacije u Evropi. Isticanje vanosti prolosti u SAD pratila je i kritika suvine
optereenosti istorijom. Pod uticajem amerikog lozofa Emersona, Nie je poeo da
kritikuje proizvodnju monumentalne prolosti u Evropi. Upozoravao je na potrebu da
se prolost zaboravi da ne bi postala tetna. U svakoj krizi prolost oivljava kao oruje
i slabi sklonost konstruktivnog zaborava prolosti. V. Benjamin je naglaavao ulogu
rata kao kljune faze seanja u duim procesima, a Hobsbom je u 19. veku uoio
izmiljanje tradicija. Dananja zaokupljenost pamenjem jeste takoe pokazatelj krize
epohalne svesti naeg doba koje spori mogunost radikalnog proboja, a utopiju proglaava praznom iluzijom i opasnom totalitarnom kcijom. Savremeni zaokret od
istorije ka pamenju je izmeu ostalog i posledica kritike teleolokog shvatanja istorije.
Globalizacijsko poimanje vremena iskazuju Fukujamina teza o kraju istorije i
postmoderno postuliranje sloma teleolokog poimanja istorije i utopije, a jo vie prihvatanje i razrada ovih ideja. Kod novog poimanja vremena sruena je budunost, a ne
prolost, jer je postulirani neoliberalni kraj istorije nezamisliv bez kritike totalitarne
prolosti. Ideologizacija sadanjosti obino poiva na kritici prolosti, jer je budunost
neupitna i izvesna. Tome nasuprot, neoliberalni poredak vremena poiva na poistoveivanju sadanjice i izvesne budunosti i otrom razdvajanju od totalitarne
140
T. KULJI
Kultura seanja
prolosti. Slubeni poredak seanja, koji nameu raznovrsne nadnacionalne nevladine

organizacije nansirane od krupnog kapitala, a koji poiva na tvrdom nultom asu
1989. godini, teko se moe porediti sa 1917. i 1789. godinom. Pre svega otuda to
1989. nije bila nikakav revolucionarni proboj (u smislu intronizacije novih vrednosti)
nego obnova starih vrednosti: kapitalizma, nacionalizma i religije u Evropi. Restaurativni globalizacijski poredak seanja, iji je nulti as obnova presocijalistikih vrednosti, nametnuo je konvertitsku kulturu seanja. Ostraenu preradu prolosti nije
mogue razumeti ako se ne uzme u obzir prenaglaeni gr pokajanja bivih komunista,
a dvostruke biograje konvertita su realni identitet globalizacije.
Savremena kultura seanja je birokratski i komercijalno organizovana i politiki
instrumentalizovana. Manje ili vie koherentne prolosti se izmiljaju, dekretiraju i
slue za zabavu. Materijalizacija i demokratizacija kulture seanja ogleda se u porastu
tvoraca seanja i irenju kruga potroaa prolosti. Druga strana ovog procesa je
nepreglednost i rizina politizacija prolosti. Tome nasuprot poslehladnoratovski
nacionalizam uao je u 21. vek optereen snanom potrebom za prolou, ali sa malo
realnog istorijskog kapitala. Novopriznate evropske drave prinuene su da izmiljaju
nove mitove istorije da bi utemeljile suverenitet. Ubrzanje istorije na razmei
milenijuma brutalno nas suoava sa napetou izmeu realnog pamenja drutvenih
grupa i izmiljenih slubenih sadraja prolosti novih nezavisnih drava. Poslehladnoratovski nacionalizmi opsednuti su odnosom globalizacije, nacionalnog identiteta,
istorije i pamenja. Obnovljena monumentalna istorija brani prirodnu i zajedniku
oseajnu sliku nacije od korozivnog cinizma opasnih kosmopolitskih struja. Na sapostojanju neoliberalnog postuliranja kraja istorije i izmiljenih novih monumentalnih
nacionalnih istorija poiva okvir savremene kulture seanja.
Fragmentacija seanja
Od sloma hladnoratovskog poretka seanja slabi aktuelnost univerzalne istorije i
istraivanje dugih procesa, a raste zanimanje za lokalna i kontingenta deavanja.
Velike pripovesti se povlae, a istorija se sve vie vee za politiku usitnjenih identiteta. Svaka slika prolosti koju sadanjica ignorie, preti da bespovratno iezne.
Namesto univerzalne jednakosti prosvetiteljstva jaaju koniktni identiteti. Uoljiva
je fragmentacija vremena u serije neprekidne sadanjice. Kod konzervativne postmoderne kasnog kapitalizma vreme i istorija zamenjeni su fragmentarnom i relativistikom slikom prolosti. Ironina dekonstrukcija velikih pria, zatim osporavanje progresa, antimodernizam i antiprosvetiteljstvo podstakli su i novi teorijski skepticizam.
Istraivai se, naime, pitaju da li se klasina univerzalna istorija danas raspada na relativno slabo povezane parcijalne kulture seanja. Da li je to prolazna moda ili epohalna promena paradigme u istorijskoj nauci?
141
TOKOVI ISTORIJE
12/2004.
Moda bi i ovaj uzgredni osvrt na istorijat kulture seanja mogao donekle olakati
odgovor na ovo pitanje. Seanje se javlja kada i istorija osloboena teologije. Tek od
sredine 18. veka iskazalo se jedinstvo svetskog zbivanja u svetovnom pojmu istorije
kao nadkontinentalne i nadreligijske svesti. Istovremeno se ispoljila i potreba za dodatnim viim kriterijumima istine od gole sadanjice koja se mogla upamtiti (Hlscher
1995, 147). Poela se javljati kritika istorijskih izvora, a uoen je i sociolokosaznajni
problem prisustva razliitih perspektiva kod tumaenja prolosti. Seanje postepeno
postaje kljuni istorijskoteorijski pojam. Javlja se mnotvo nacionalnih istorija, ali
naporedo sa tim i napor da se uskladi miroljubivi pluralizam nacionalnih slika prolosti
i ouva vizija jedinstvene istorije. U 20. veku e ovo gledanje biti uzdrmano masovnim
genocidima koji su praeni nastojanjem da se ksira nulti as kod unitavanih naroda
(Jermeni, Jevreji). Prolost stradalih grupa (opta i nacionalna) iziskuje temeljniju
reviziju nego kod onih koje nisu pogoene stradanjem. Vlastito stradanje na novi nain
strukturie svest o prolosti. Uvruje se dogma da nas nikakva jedinstvena istorija ne
moe vie spajati sa smrtnim neprijateljem i da je nae stradanje neuporedivo. Na
drugoj strani kolonijalizam zapadnih naroda praen je hegemonim evrocentrinim i
racionalistikim tumaenjem prolosti koje je uspeno asimiliralo prolosti podvlaenih naroda. Podvlaenima je ostalo neslubeno pamenje koje se sve slabije opiralo oktroisanim verzijama prolosti osvajaa. Izmeu istoriara SAD Hauard Zin je
verovatno najodlunije istakao ovu okolnost (Zinn 2003).
Sukobljene nove kulture seanja podsticale su raspad prosvetiteljske slike o jedinstvenoj istoriji ljudskog roda. Jaalo je seanje svakog pojedinanog naroda na vlastito
stradanje i pojaano traganje za nultim asom nacionalnih istorija. to je narod bio
ugroeniji to su bili vie istaknuti imperativ i dunost kolektivnog seanja. Kod Jevreja
zaborav progona znai nestanak nacije. Progoni su traili apsolutni moralni prioritet
rtve, a istorijska slika onih koji su preiveli stradanja uvek je radikalno subjektivna i
ne mogu je poravnati apstraktne teorijske konstrukcije. Od skora se u SR Nemakoj
najpre oprezno, a zatim sve glasnije javljaju sve uestaliji glasovi da su Nemci u
Drugom svetskom ratu bili rtve saveznike odmazde. Horizont prolosti stradalih
naroda je, kao i njihovo kolektivno pamenje, uvek vezan za odreene ljude, mesta,
predmete (Sinaj, Auvic, Drezden, Kosovo). Jedno od optih naela seanja je biblijski
obrazac izdajnikdelatrtva koji jo uvek strukturie kulturu seanja od jevrejskog
stradanja do Kosovskog mita. Prolost je bilo lake zagrejati preko obrasca o
nedunom stradanju vlastite grupe, nego ohladiti obrnuto po shemi preobraaja
rtve u delate (dananjeg Izraela u Palestini, ili u antici od Hristoubice do rtve progona). Kao sredinja gura seanja kod prerade prolosti rtva nije obian objekt, ve
naroiti dar bogovima, simbol moralne nadmoi, ali i polaganja prava na obeteenje.
Po ovom stereotipnom obrascu seanja nacionalna prolost primamljivo se tumai kao
kontinuitet stradanja, pa je uzvraanje nasilja samo izravnavanje pravde. Kategorije
rtve i delata su u kulturi seanja krute i lako podstiu neurotizaciju krizom zahvaenog drutva preko prolosti. Kritika kultura seanja jo uvek nije dovoljno raz142
T. KULJI
Kultura seanja
vila sposobnost raspoznavanja opasnosti od delata u obliju rtve. Nacionalne ideologije ponajvie spreavaju razvijanje kritinosti ove vrste.
Ideologije 20. veka samo su doprinele uslonjavanju ve izdiferenciranih
raznovrsnih 19-vekovnih nacionalnih kultura seanja. Hladni rat je dodue ovu nepreglednost privremeno redukovao na dva glavna idejna bloka: kapitalistiki i socijalistiki. U kratkom 20. veku (19141989) ideologije su negovale opte kulture seanja
(buroaske i socijalistike) kao okvire unutar kojih su izmiljane nacionalne tradicije.
Komunistiki internacionalizam je u ovom pogledu bio manje inventivan od buroaske kulture seanja koja je pored nacionalizma iznedrila i rasizam. Nestanak hladnog rata iznova je obnovio haotinost i nepreglednost mnotva kultura seanja, do te
mere da sve osnovanijom izgleda pretpostavka da je tradicionalnu istoriograju potisnula kultura seanja. Pod kulturom seanja ovde se misli na kolektivno nastojanje za
osavremenjavanjem prolog deavanja preko ponavljanja osobenih kulturno propisanih simbola i postupaka (J.Assmann). Istorija se rastvara u kulturi seanja pamenje nije vie saglasnost o nepobitnom prolom, ve drutvenointegrativni sadraj
koji snai jedinstvo grupe (Albva), porodice i identitet pojedinca. Kultura seanja ira
je i od ideologije.
Naa prolost protivi se prolosti drugih kao potpuno drugom svetu. U insceniranju drugaije prolosti uestvuje niz ustanova (muzej, pozorite, crkva, partija,
porodica). Snaga nove kulture seanja nametala je i drugaiji nain pisanja istorije.
Pojaano je traganje za utemeljenjem u prolosti od kraja 20. veka i nestanka hladnoratovske redukcije sloenosti prolosti, a sve prozirnije potrebe sadanjice diktiraju
novu preradu prolosti. Multinacionalni kapital i neoliberalni globalni kapitalizam
potisli su razliita klasna seanja hegemonom antiteroristikom i antitotalitarnom
ideologijom ljudskih prava. Sadanjost i budunost globalnog kapitalizma sve upadljivije se nadovezuju na preraenu prolost, premda, zbog odsustva globalnog rivala,
ne zavise mnogo od nje. S tim u vezi upadljiva je raznovrsnost moralizacija istorijskog
rasuivanja kod nove kulture seanja. Ona se ogleda, kao uostalom i svaka politizacija,
u pokuaju poistoveivanja razliitih neprijatelja i otrom razdvajanju vlastitog Mi od
homogenog neprijatelja: demokratska pravna drava protiv terorizma i totalitarizma.
Antitotalitarna kultura seanja jeste jo uvek najraireniji vid borbene liberalne moralnoistorijske teologije. Dodue, iskustvo dekretiranja prolosti kod jednopartijskih
autoritarnih reima faizma i socijalizma jeste uticalo na to da se iz njihovog sloma
izvedu opte obavezne moralne norme i da se formira nova moralnoistorijska
ortodoksija koja povremeno prelazi u antitotalitarnu teologiju. Moralni imperativi bili
su uoljivi i ranije u istoriograji, ali je istoriograja imala prioritet nad subjektivnim
tumaenjem grupe (generacije, klase ili nacije). Jednopartijski reimi su oktroisali
prolost klase, a poslehladnoratovska kultura seanja ju je opet, na drugi nain, jo vie
relativizovala.
Prolost, rastumaena u kulturi seanja, opire se upadu novih iskustava i onih
tumaenja prolosti koji nisu spojivi sa hegemonim kulturnim obrascem. Organizo143
TOKOVI ISTORIJE
12/2004.
vani zaborav odnosi se na kvantitativno menjanje slike prolosti, ali slike se i kvalitativno menjaju. Menja se doivljaj iskustva. Ono to nas danas potresa, moe nas
sutra ostaviti ravnodunim. Jueranji delati postali su dananje rtve i obrnuto.
Seanja se pomeraju kada se razbije sklop u kom je na doivljaj bio ranije vaan.
Zaokret od antifaizma ka antitotalitarizmu radikalno je izmenio sklop seanja. Nikada
ne treba smetnuti s uma da se seanja menjaju pre svega otuda to se stanovite u
sadanjici, na koje se oslanjamo, pomera. Ipak opstaje i deo nesvodljivog ostatka
iskustva koji se ne moe relativisati kulturom seanja. Ovi nesvodljivi sadraji
iskustva, koji odolevaju potrebama sadanjice, mogu biti disonantni u vremenu, ali
ostaju kao traume zapameni. Ne moe se svekoliko iskustvo rastvoriti u drutvenoprihvatljivo pamenje, ali se moe preraditi (preakcentovati, relativisati). Agresija se
moe preimenovati u vojno napredovanje, a kvislintvo u nunu real-politiku. Seanja
na Trei rajh u novom vrednosnom sistemu SR Nemake drugaija su danas nego to
su bila 1950-ih (Drezden i Hamburg probijaju se kao mesta nedunog stradanja), NOB
u 21. veku izgleda drugaije nego 1970-ih ili 1990-ih. Nova antitotalitarna slika u
Hrvatskoj izjednaava komuniste i ustae kao ekstremiste, a u Srbiji se antifaizam relativizuje ukljuivanjem etnitva. Ipak se ranija antifaistika seanja ne mogu potisnuti. ak i ako su potisnuta u slubenom pamenju, nisu u nauci niti u svakodnevici.
Nauka i svakodnevica, koliko god da se ubrzano menjaju, ne mogu se u celini dekretirati kao slubeno pamenje. Kulturom oblikovana prolost, tj. slike, pojmovi i simboli preko kojih se prolost odrava u pamenju, krije odreeni potencijal tumaenja
koji se u svakom dobu moe primeniti na nove doivljaje. Dakle u kulturnom seanju
ne tumai se iznova samo prolost, nego i sadanjost. Prolost, koje se mi seamo, i
sadanjica, koja se sea u skladu sa svojim potrebama, potiru se uzajamno, nema jedinstveno pojmljene istorije u kojoj ove dve slike sapostoje (Hlscher 2000, 163)
Seanja imaju temporalnu i prostornu stranu, vezana su i za mesto, a ne samo za
vreme.
Globalizacija i pamenje
Nauno sistematizovanje kulture seanja vezano je najvie za istraivanje kolektivnog pamenja. Prvo izriito korienje pojma kolektivno pamenje sree se kod H.
Hofmantala 1902, a zatim kod M.Albvaa 1925. V. Benjamin je koristio ovaj pojam
prouavajui zgusnutu istoriju u rei i argonu, Manhajm je istraivao pamenje generacija, antropolog E. Priard je pisao o strukturnoj amneziji, . Kuli o drutvenom
sklopu pamenja, a Dirkem o znaaju rituala priseanja za integraciju primitivnih
drutava. Marksisti su isticali nesvesni i spontani karakter ovog procesa, ali i plansku
ideologizaciju, iskrivljenu svest i svesnu la (apologetiku). Nemarksisti esto citiraju
Marksovu opasku da tradicija mrtvih generacija pritiska kao mora miljenje ivih.
144
T. KULJI
Kultura seanja
G. Ziml se ovoga problema doticao aforistiki, a M. Veber je malo pisao o pamenju,

uprkos zanimanju za tradicionalno legitimisanje.
Dve empirijske oblasti koje su se najvie bavile statikom i dinamikom pamenja
jesu prouavanja ugleda i sociologija saznanja. Kako su pojedinci pameni, koji su
drutveni inioci uticali da seanje na njih ne bude uvek u skladu sa realnim doprinosom pojedinaca ? Da li su bile presudne line strategije, politiki manevar pojedinaca,
patroni, planska harizmatizacija, umetnike hagiograje ili grupna podrka? Da li bi
Betoven bio zapamen da ga nije podravala aristokratska muzika publika, i da li bi
Regan ostao popularan bez usmene politike kulture Vaingtona? Ideologije uvek
oblikuju ukus (Bourdieu), a ugled zavisi od borbe za presti na kulturnom tritu
(Olick, Robbins 1998,131). Ugled se moe podudarati sa trajnijim istorijskim i kulturnim ulogama (borac, muenik), oekivanjima (spasenje) i potrebama. Premda su
nauna dela kumulativna, njihov ugled zavisi od ustanova koje ih slubeno priznaju:
akademije nauka, nacionalna i profesionalna udruenja. Naune discipline takoe
neguju kolektivno pamenje koje uvruje i stvara njihov identitet. Teorije se pamte
po principu kognitivne koherencije, a ideje po tome do koje mere se podudaraju sa
interesima monih grupa (Olick, Robins 1998, 132).
Premda su sociolozi rano uoili drutvenu uslovljenost pamenja, sistematska
istraivanja kolektivnog pamenja poela su tek od 1980-ih. Postupno slabljenje hladnoratovskih poredaka seanja oslobaalo je provalu potisnute prolosti, ali je podstaklo i raznovrsnost istraivanja kulture seanja. Posle kratkog 20. veka (19141989),
prvi put od Francuske revolucije u svetu je nestala ravnotea snaga, tj. meunarodni
sistem balansa vojne i ekonomske moi. Pojavio se niz drava bez ikakvog nezavisnog
mehanizma za odreivanje njihovih granica (Hobsbaum 2002 a, 419). Slom SSSR-a
stvorio je globalni nered i u sferi prolosti. Uvrstila se hegemonija ultraliberalne
utopije i svojevrsne neoliberalne eshatologije koja odreuje obrasce novog pamenja.
Na ruevinama hladnog rata planuo je nacionalizam: vilsonovsko-lenjinsko pravo na
samoopredeljenje na razmei milenijuma izvitoperilo se u ovinistiki secesionizam i
separatizam, pa su neki racionalni posmatrai poeli javno da predlau naputanje
prava na samoopredeljenje (Hobsbaum 2002 a, 425). Globalizaciju multinacionalnog kapitala pratila je fragmentizacija nacionalizama.
Globalizacijska slika prolosti poiva na osobenim tehnikama zaborava: kulturnim i politikim. Kulturni zaborav olakava odumiranje starog i otvara prostor vrednostima novih generacija da stvore nove obrasce miljenja i ivljenja. Politiki
zaborav, pak, prisutan je kada novu reorganizaciju vremena oblikuju interesi najmonijih drutvenih grupa u skladu sa vlastitim interesima. Kultura seanja bavi se
obema vrstama zaborava, pa se ne moe svesti na kritiku ideologije. O politikom zaboravu svedoi euforino ksiranje novog nultog asa 1989. godina, a radikalan preobraaj se u misli o drutvu ubrzano irio preko novih kljunih rei sa prepozicijom
post: postmoderna, postkomunizam, postmarksizam. Kako je zapazio Hobsbaum
novi terminoloki radikalni raskid sa prolou i preks post konstatovali su smrt,
145
TOKOVI ISTORIJE
12/2004.
ali nisu nagovestili nikakvu saglasnost niti izvesnost o prirodi zagrobnog ivota.
Nepredvidljivi slom evropskog jednopartijskog socijalizma u buroaskoj misli trijumfalistiki je obeleen poetkom nove antitotalitarne epohe. ak do kraja 1980-ih malo
je ko verovao u slom sovjetskog reima (Hobsbaum 2002a, 318), a sa ovim dogaajem
iznova je doivela slom iluzija o prognostikoj sposobnosti misli o drutvu (Kulji
2002, 283-291). Naravno da nije razbijena samo pomenuta iluzija, nego realnost od
tada pokazuje da je i prolost nepredvidljiva. Najrazliitije instrumentalizacije
prolosti relativisale su mnoga prihvaena istorijska saznanja. Razvoj je ubrzo krenuo
unazad kada su otvorena brojna nova iracionalna sukobljavanja, pre svega meunacionalna. Preinaena prolost bila je vaan detonator poslehladnoratovskih sukoba. Masovna konverzija s levice na desnicu, uz naknadno antidatiranje linog preobraenja
mnogih pojedinaca, dodatno je uslonjavala upotrebu prolosti. Pokazalo se da na iskrivljavanje slike budunosti moe uticati i strepnja, a ne samo nada. Strah od propasti
nacije i smiljena manipulacija ovom bojazni stvorili su kriznu eksplozivnu sliku
prolosti u Evropi krajem milenijuma.
Odavno je uoeno da prihvatanje istorije zavisi od njene narativne strukture koja
ima vlastite zakonitosti kada oblikuje prolo u ispriano seanje. Globalizacijsko pamenje ne razlikuje se od prethodnog po tome to sloenost haosa redukuje drugaijom
fabulom, niti otuda to uspenije sabija kontingentnu prolost u pripovest koja je prihvatljiva iz vie razloga: deluje logiki i smisaono, odgovara trenutnom identitetu i
samopoimanju i nudi funkcionalni konformizam (biti u trendu, tj. lojalan vaeim
vrednostima). Klasina pisana istoriograja sve vie se razlikuje od globalizacijske
medijske slike prolosti koju vode ljubitelji istorije, podloni manipulaciji. To je hibrid
na koji se oslanja svaka vlast i kojim moe upravljati. Socijalna istorija medijske
produkcije vrlo brzo uspeva da mobilie i kanalie oseanja javnosti. Opaanje realnosti tee kroz njenu medijalizaciju i univerzalizaciju (T. Lindenberger). U sreditu
slike prolosti je pomenuto medijski struktuirano opaanje i fabuliranje. Istraivanja
savremene istorije sve vie prihvataju strukturisanje sadraja i nain izlaganja iz teorije audio - vizuelnih medija: borba oko hegemonije tee po medijskim zakonima.
Prolost vie ne zbunjuje sloenou, ve se uproava po pravilima medija da bi bila
prihvatljivija: dramska suoavanja i sukobi, spasitelji i upropastitelji, sudar i ravnotea
sila. Drama je u knjievnom pripovedanju redovan postupak, ona je prisutna u jo
iem vidu u mitu, Bibliji, i kod kolektivnog pamenja. Drama potiskuje i najmanje
osmiljenu hroniku, drama je, ak i kad je kostimirana nekoherentnom i razbaruenom
arhivskom graom, uvek u pozadini istoriograje zahvaene krizom. Kod zanatski
obuenijih istoriara dramski naboj je katkad tee raspoznati, ali je dubinska struktura
nacionalistike istoriograje uvek u osnovi dramski osmiljena pravilima globalizacijskih medija. Uvek kada se slika prolosti centrira oko rtava vlastite grupe ona se
vie obraa oseanjima nego razumu.
Ili je moda zaokupljenost pamenjem vlastitih rtava deo izmenjene strukture
temporalnosti na raskru dva milenijuma? Postoje miljenja da je ubrzanje vremena
146
T. KULJI
Kultura seanja
posledica digitalnog tehnikog progresa i nestanka distance, jednako kao to je opte

gubljenje teritorijalnih i prostornih koordinata posledica globalizacije. Da li je, tome
nasuprot, pamenje otpor novoj utopiji globalizacije i novoj teleolokoj viziji istorije
(Mller 2002, 15)? Moe li se govoriti o globalizaciji kulta pamenja? Da li je zbog
sloma evropskog socijalizma dolo do kraha socijalnih nada, pa otuda i reakcija: ako
ne moemo izmeniti budunost, moemo sauvati prolost. Da li prolost moe iskupiti obeanja koja budunost nije odrala (A.Huyssen)? Pamenje moe biti
shvaeno kao otpor sinhronizovanom hiper-prostoru globalizacije, ili kao oblik
konzervativne kulturne kompenzacije za poremeaje nastale ubrzanjem istorije ili
drugom modernou (H.Lubbe). Ulrih Bek je uoio pojaano biograziranje drutva u
tzv. drugoj moderni. Danas pojedinac ne kroji vlastitu prolost preko tradicionalnih
zajednica pamenja, nego uspostavlja vlastite kompetencije u seanju. Ova teza samo
je naizgled oprena miljenju socijalnih psihologa o nunom saobraavanju autobiograje drutveno prihvatljivoj prolosti. Na delu je pojaana globalizacijska kritika
tradicionalnog ksiranja na nacionalna i kulturna krupna pamenja i zahtev za
diferenciranjem, pluralizacijom i regionalizacijom kulturnog pamenja i uzimanjem
u obzir procesa meugeneracijskog tradiranja seanja. To to pomenuti globalizacijski
multikulturalizam nuno prate partikularni zahtevi novih grupa koji se pravdaju politikom viktimizacije, (tj. nastojanjem da se preko prolosti pribavi status rtve i pretenzija na obeteenje) ne menja njegovu osnovnu usmerenost. Kod istraivanja nove
kulture seanja rastegljiva meugranska oblast memory and history je pomodni
nauno- publicistiki anr, dok sintagma memory of power jasnije skree panju na to
da je pamenje u slubi moi.
Bilo kako bilo, oseka socijalistikog internacionalizma, nova politika seanja i
antitotalitarna viktimizacija (u kojoj su rtve socijalizma potisle rtve faizma) nametnuli su prolost kao vaan istraivaki prioritet raznorodno opredeljenoj misli o drutvu. Multikulturalisti vide u istoriograji orue kulturne dominacije i stvaranje velikih istorijskih pripovesti u ime ugnjetavanih grupa. Teoretiari kulturne hegemonije
govore o klasnoj strani politike seanja i o instrumentalizaciji prolosti. Fukoovo nastojanje za desakralizacijom tradicije i Hobsbaumova teza o izmiljanju tradicije bliski
su poduhvati. U praksi seanja prepoznaje se mehanizam politike vlasti: sociolokosaznajna interesovanja pomeraju se sa klasinog istraivanja ideologije na matu i
manipulaciju. U sreditu nije vie prouavanje drutvenih struktura ve mobilizacijski
potencijal slika prolosti. Funkcionalne denicije kulture kao normi i vrednosti pomeraju se ka isticanju simbolikih dimenzija drutvenih procesa (Olick, Robbins 1998,
105). Gledite da svaki idejni sklop ima istoriju i da glavni obrasci pravdanja jesu okrenuti ka prolosti pojaalo je zanimanje za drutveno pamenje i nain njegovog ouvanja. Savremena angloamerika prouavanja drutvenog pamenja oslanjaju se na
manhajmovsku sociolokosaznajnu tradiciju, razne struje funkcionalizma, hermeneutike i konstruktivizma. Utisak je da je kod nemakih prouavanja klasini ideoloko
kritiki pristup jo prisutan, a kod bivih socijalistikih reima konverzija uvruje
147
TOKOVI ISTORIJE
12/2004.
idejno-teorijsko epigonstvo. Raste interesovanje za strukturu saznajne svesti i oblike

instrumentalizacije prolosti, a ne toliko za drutvenu uslovljenost iskrivljene svesti o
prolosti.
Pojam istorijske slike (Jeisman) metafora je za uvrena verovanja i tumaenja
duboke prolosti koje odreene grupe ljudi smatraju vanim. Politike i kulturne
zajednice odreuju budunost kada deniu svoje mesto izmeu iskustva i nada,
prolosti i vizija. Ova samopoimanja obezbeuju smisao postojanja u nepreglednosti i
haosu nepreglednih istorijskih procesa i pravaca razvoja. Rastumaena prolost utie
na poimanje sadanjosti, ali i na viziju budunosti. Istorijske slike nisu odraz prolog
nego smiljene drutvenointegrativne tvorevine sa oseajnim potencijalom privlanih
vizija i polarnim razvrstavanjem zbivanja i likova (bitke, ustanci, dani osloboenja).
Ove slike su u osnovi iskrivljene, iako se pripadnicima zajednice ine istinitim. Vieslojna istorijska nauka je neprijatelj jednoznanih istorijskih slika. Istorijske slike ne
mogu opovrgnuti niti potvrditi argumentovane rasprave, ve ih dovodi u pitanje sam
tok istorije. Za njihovu potvrdu dovoljne su male potrebe, a za opovrgavanje dalekosene katastrofe (Jeisman 2002). Mnotvo raznolikih iskustva i nada, raznovrsne klase, partije i religije tvore razliito akcentovane konkurentske istorijske slike, koje se ne
bore samo protiv stranog predstavljanja vlastite istorije, nego i meu sobom (npr.
oprene vizije Tita i njegovog doba kao totalitarizma ili kao doba samoupravne socijalne i nacionalne sigurnosti, ili slike Miloevia i njegovog doba kao autoritarnog i
iracionalnog nacionalnog imperijalizma, sultanizma ili kao doba ponosnog nacionalnog dostojanstva). Istorijske slike stiu ontoloki karakter kada se smetaju u religiju
ili lozoju i kada postanu iskljuive.
Ve posle Napoleonovih ratova formiraju se prve nacionalne istorijske slike kao
konkretizacije optih univerzalnih prosvetiteljskih postulata o napretku. One su imale
aktivnu mobilizacijsku ulogu. Ove istorijske slike krojile su proizvoljno nacionalnu
prolost u skladu sa novim nadama i vizijama budunosti. Velike nacije su pretendovale na elnu ulogu u istorijskim procesima: Francuzi su sebe shvatali kao nosioce
ideja Francuske revolucije, pre svega jednakosti, Engleska, kao zemlja kontrarevolucije, branila je misionarsku ideju slobode i nosioca civilizacije u nerazvijenom svetu, a
Nemci su vlastiti razvoj poimali kao poseban pravac, izmeu Zapada i Istoka. I kasnije
su svetski ratovi bili i sukobi istorijskih slika, tj. uoblienih manje ili vie tobonjih
pretnji izvana. Kraj 20. veka doneo je slom budunosti, tj. teleolokog vienja istorije, vere u bolju budunost i utopije. Oslabilo je i uverenje o vladavini razuma, a kontingentnost i neizvesnost postale su sutina istorije. Napredak je proglaen za zabludu
lozoje istorije, obznanjen je kraj istorije i utopije. Globalizacija pokuava da ustolii
novu univerzalnu sliku istorije: civilno drutvo koje poiva na ekumenskom institucionalnom obezbeenju mira i prava. Istorijska slika koju namee globalizacija je u
osnovi ideologija multinacionalnog zapadnog kapitala. To je iskrivljena istorijska slika
jedne kulture, koja poiva na novoj viziji neprijatelja terorizma. U njoj se svet deli na
kulturne krugove povezane tehniki i nauno, ali u osnovi oprenih vrednosti. Teza o
148
T. KULJI
Kultura seanja
sukobu civilizacija jeste repartikularizacija univerzalne istorijske istine o napretku

oveanstva.
E. Hobsbaum i P. Nora slau se da su drutvene promene u drugoj polovini 20.
veka donele snanu demokratizaciju istorije. Tri dekolonizacije su izazvale provalu
seanja manjina: 1. slom kolonijalizma u svetskim okvirima; 2. unutranja dekolonizacija, tj. oslobaanje seksualnih, verskih, socijalnih i regionalnih manjina, koje takoe
tee integraciji i priznavanju posebnosti preko potvrivanja vlastitog pamenja i 3.
ideoloka dekolonizacija, tj. slom dekretiranog seanja jednopartijskih evropskih socijalistikih i autoritarnih kapitalistikih vojnih i rasistikih reima u Africi i Junoj
Americi. Za razliku od slubene istorije, koja je uvek bila u rukama vladajuih, reimske inteligencije i profesionalnih istoriara, seanje je bilo povezano sa narodnim protestnim oblicima. Bila je to neka vrsta istorije sirotinje, podvlaenih i nesrenih,
grupa koje nisu imale pravo na istoriju. Kao to bogat ovek poznaje samo voljno liavanje, a siromani i nevoljno, tako i slubeni organizovani zaborav pripada samo monima, a podvlaeni se brane linom i porodinom privatnom selekcijom prolosti.
Podvlaenima ne pripada oktroisana istina, nego vernost, ne istorija nego seanje. Zato se danas bude protestne tenje za istinom, koja je istinitija od istorijske istine.
Difuznom antiglobalizacijskom pokretu nedostaje alternativna celovita slika prolosti.
Dosadanja istoriograja formirala se u protivstavu prema seanju, koje je poivalo na
tradiciji i bilo lino obojeno. Istorija je bila sfera kolektivnog, a seanje sfera pojedinca.
Uprkos reenom, bilo bi uproeno odnos seanja i istorije svesti na socijalnu
uslovljenost razliitog vienja prolosti i time gnoseoloki neutralizovane slike prolosti relativistiki tumaiti kao nuno razliite grupne perspektive. Jo bi pogrenije
bilo pamenje redukovati na svest potinjene i neobrazovane veine, a istorijski pogled ekskluzivistiki suziti na saznajnu privilegiju prosveene elite. Razlika izmeu
pamenja i istorijske svesti jeste drutveno uslovljena, ali na daleko posredniji nain.
Vie istoriara je uoilo da se moderna istorija javila krajem 18. veka kao kolektivna
jednina (R. Kozelek), tj. kao proces u kom se iz mnotva istorija izdvojila istorija kao
apstraktno pojmovno more u koje su se slili mnogi tokovi raznovrsno opredeljenih
istorija. Istorijski svet nalik je okeanu u kom se steklo mnotvo pojedinanih istorija i
pamenja. Od kada se probilo ovo prosvetiteljsko tumaenje skoro da je postalo neupitno to da svuda gde je bilo pamenja trebalo je da nastane i istorija (A. Assmann
2001, 119). Meutim, krajem 20. veka umesto apstraktnog zgunjavanja dolo je do
usitnjavanja slike prolosti. Bipolarna istorija raspala se na niz novih nacionalnih i
dravnih pamenja oktroisanih u istoriju. Novim nacionalnim dravama prolost je
bila potrebna kao deo suvereniteta. Nije to bio spontani proces stvaranja apstraktnog
istorijskog iz mnotva pamenja i lokalnih istorija, ve nasilno retroaktivno ustitnjavanje apstraktne pojmovne istorije. Danas izgleda da je prolost demokratizovana u
nizu novih osloboenih istorija. U stvari, re je o mnotvu novih pamenja nasilno
uzdignutih u rang istorijskog. Realna kritika istorija je samo jedna i to najee diso149
TOKOVI ISTORIJE
12/2004.
nantna verzija prolosti u haosu poslehladnoratovskih osloboenih istorija. Kako je

raspoznati? Sigurno ne po odsustvu rekonstruktivnih sadraja, niti po statinosti i nepominosti u tumaenju prolog. Nije svaka rekonstrukcija prolosti puka instrumentalizacija. Snaga svake vrste pamenja zavisi od njegove sposobnosti za obnovu (A.
Assmann), a zadravanje sadraja iz prolosti samo je osnova na kojoj tee rekonstrukcija. Rekonstrukcija prolosti ima i drugu, ne usko pragmatinu stranu: to je
svako ivo, nerutinsko, neablonsko i neritualno suoavanje sa prolou u svetlu novih potreba sadanjice. Naravno da sve potrebe ne podstiu kritiko aktivistiki odnos
prema prolosti. to su ire i univerzalnije potrebe, to je njihov prosvetiteljski karakter
izrazitiji. Kritika rekonstrukcija prolosti jeste samo ono ivo suoavanje sa prolou koje je u skladu sa univerzalnim (a ne proceduralnim) prosvetiteljskim naelima demokratije i jednakosti. Neretko se ova naela tumae u uskom proceduralnom
pogledu, pa postaju lako spojiva sa uim nacionalnim i klasnim interesima hegemonih
grupa. To nije kritika, nego slepa rekonstrukcija prolosti koja je prilagoena potrebama vrhova hegemonih grupa: krupni kapital, nacionalne oligarhije. Opte je poznato
da od univerzalnosti potrebe zavisi irina osmatranice i selektivnost pamenja. to su
u sreditu potrebe za rekonstrukcijom prolosti snanije uoblieni interesi irih grupa
(podvlaenih, podjarmljenih ili novih generacija, a ne uskih hegemonih elita) to je
rekonstrukcija prolosti blia istoriji, a udaljenija od pamenja. Premda najvei broj
novooktroisanih prolosti pretenduje na istorijsko, pa se ak i uspeva nametnuti kao
istorijsko, najee je na delu partikularno pamenje. to je u jezgru potrebe prisutnije
partikularno, manje ili vie uspeno prerueno, to je upadljivija nadmo pamenja nad
istorijom. Pamenje prerueno u istoriju glaa prolost vlastite grupe u jednoznanu
oseajnu najee rtvenu zajednicu seanja. Njemu nasuprot, kritika istorija je uvek
protivrena i sloena slika prolosti nepodobna za mobilizaciju.
Zakljuak
Iako slika prolosti gotovo nikada nije bila liena neposrednog ili posrednog uticaja potreba sadanjice, prouavanje kulture seanja ne moe se svesti na kritiku
ideologije. Potrebe su bile raznovrsne: potraga za smislom pojedinanog ili grupnog
postojanja, integrativni napori za homogenizovanjem grupe, trajnija idejna ili kratkorona dnevnopolitika ideologizacija posredstvom iskrivljavanja prolosti. Najoptije
govorei, upotreba prolosti moe se podeliti u tri faze: (1) premoderna, (2) moderna,
(3) globalizacijska.
(1) Premoderna kultura seanja je elitistika i tradicionalistika (Fischer 2000,
215). U nerazvijenim, nepismenim drutvima sliku prolosti formirala je manjina.
Statina i nepokretna sadanjica produavana je u prolost i budunost. Kod svakog
konzervatizma starije jeste i uglednije, a prolost je bila oktroisana religijom u optem
sklopu venosti koja nije dozvoljavala korenitu ontoloku razliku od drugih vremena
150
T. KULJI
Kultura seanja
(sadanjice i budunosti). Vladajue klase su dugo kontrolisale kljune pojmove vremena, kalendare i nulte-asove. Francuska revolucija je bila i borba za nove pojmove
vremena koje je do tada kontrolisalo plemstvo i crkva. Revolucionarni kalendar u
ijem sreditu je stajala harizma razuma nije bio sam pokazatelj nego i aktivni inilac
promena feudalizma.
(2) U jezgru moderne dinamine kulture seanja stoji prosvetiteljsko poimanje
istorije. Uslov optimistike vere u razum i napredak bila je kritika tradicije. Staro vie
nije kriterijum sadanjeg i budueg. U pokretljivom i obrazovanijem drutvu 19. i 20.
veka proirio se krug tvoraca raznovrsnih grupnih i pojedinanih svesti o prolosti. U
graanskom drutvu snano je narasla upotreba prolosti u pravdanju najraznovrsnijih
interesa aktualnih grupa. Buroaska ravnodunost prema starom bila je u snanoj
suprotnosti sa buroaskim nacionalizmom koji se, kao i svaki nacionalizam, trudio da
se to dublje usidri u prolosti. I kod obnovljenog kapitalizma seanje u ijem je sreditu nacija jeste premisa unikacije pamenja i istorije. U napetosti izmeu buroaskog
ateistikog kosmopolitizma i iracionalnog buroaskog nacionalizma sazrevala je moderna nauka o prolosti. Marksistika kritika ideologije joj je u 20. veku dala snaan
peat. Modernu fazu seanja dugo je karakterisalo sapostojanje dva kruta hladnoratovska poretka seanja (socijalistiki i kapitalistiki) ije su iskljuivosti redukovale
sloenost i nepreglednost mnotva slika o prolosti, a koje su eksplodirale posle ruenja monopola religije nad prolou. U istom periodu bila je upadljiva i napetost izmeu snane moralizacije prolosti i profesionalnog nastojanja istoriara da piu sine
irae et studio.
Prelaz iz premodernog u moderno poimanje prolosti bio je neravnomeran i
skriven i ne moe se ksirati na prepoznatljivi dogaajni preokret. Nora upozorava da
je u Francuskoj danas kraj tradicije pamenja. Muzeji, arhivi i komemoracije jesu iluzije venosti. Nora ne misli da je preokret bila 1789, niti 1848. ve ruenje seoskih
obrazaca pamenja. Krajem prolog veka ravnotea tradicije je naruena, dezintegrisan je seoski svet pamenja. U istom periodu pamenje je vraeno u centar lozofskog miljenja sa Bergsonom, u psihologiji sa Frojdom, a u knjievnosti sa Prustom.
Promena pamenja znaila je zaokret od istorije ka psihologiji, od drutva ka pojedincu, od objektivne poruke ka subjektivnom tumaenju, od ponavljanja ka ponovnom
seanju. Potpuna psihologizacija savremenog pamenja pretpostavljala je potpuno
novu ekonomiju vlastitog identiteta, mehanike pamenja i znaaja prolosti. Na delu je
bila atomizacija opteg pamenja u niz privatnih. ta pamtiti ? Da li samo pamenje?
Psihologizacija pamenja svakom pojedincu je stvorila oseaj da njegovo vlastito
uzdizanje u krajnoj liniji zavisi od plaanja nemogueg duga (Nora 1999, 293).
(3) Skoro da je poslehladnoratovska globalizacijska slika o prolosti bolji dokaz
za tvrdnju da je neopredeljena istoriograja utopija, nego to je to bila hladnoratovska
podeljena prolost. Posle ruenja hladnoratovskog poretka seanja eksplodirale su
nove iskljuive slike prolosti sa snanim mobilizacijskim ideoloko-moralistikim
potencijalom. ivimo u dobu medijski prenaglaene globalizovane industrije seanja.
151
TOKOVI ISTORIJE
12/2004.
U situaciji kada pojedinana seanja blede, uvruje se kao kompenzacija industrija

seanja koja konstruie manihejsku sliku istorije, a iji su popularizatori ljubitelji
prolosti koji razvijaju svojevrsnu hibridnu perspektivu svedoka i uenjaka, a koja pretenduje na visoku verodostojnost. Savremena istorija u spletu oseajne kulture seanja
rtava globalizacije i medijskog insceniranja prolosti prima ulogu antipoda nereektovanog seanja. Zadatak istorijske nauke je da upozori na iskrivljavanja u javnoj
istorijskoj svesti i ovim pojavama suprotstavi diferencirana istraivanja. Konstrukcije
kolektivnog identiteta u periodu telekomunikativnog posredovanja istorije postaju sve
privlanije. Dok nauka ivi od sumnje, milje seanja je pod snanim pritiskom dogmatskog preobraanja. Menja se kultura seanja od spomenike do line. Javna
spomenika kultura menja perspektivu i znaenja, a time i vienje prolosti. Javlja se
novi tip novinara istoriara u tipinoj televizijskoj emocionalizaciji i personalizaciji
istorije. Njima nasuprot, u razblaenoj ideoloko-kritikoj misli razvio se napor za
deifrovanjem pripovedakih tehnika istoriara i ljubitelja istorije. Uprkos snanoj
usmerenosti na istraivanje pamenja u istoriji, sociologiji i misli o politici i kulturi,
povratna snaga pamenja je relativno neistraena. Kakav je politiki uticaj preraene
prolosti? Kako se pamenje lino prerauje, slubeno institucionalizuje i esto
nasilno menja, naroito posle ratova? Kako podeljeno pamenje odraava politiku
konstelaciju moi? Na koji nain pamenje stvara okvir za unutranju i spoljnu politiku? Mogu li se uinak pamenja i snaga slike o prolosti meriti? Sredite nove kritike svesti neopravdano se centrira oko postmodernog dekonstruktivizma. Bez
naslea klasine kritike ideologije nemogue je rastumaiti dubinu kritinosti kostimirane novim epohalnim pojmovnim naunim argonom: konstrukcija i realnost,
obrasci rtvene didaktike, demokratija i ljudska prava, nulti as i sl. Kultura seanja ne
bi trebalo da se ogranii na raspoznavanje raznovrsnih simbolikih struktura kod pojedinane i grupne obrade prolosti, nego da uvek ima na umu interesnu, ideoloku, politiku i linu uslovljenost ovih sloenih procesa.
152
T. KULJI
Kultura seanja
LITERATURA
Aristotle, On memory and reminiscence,

http:// classics.mit.edu/Aristotle/memory.html
Assmann, Aleida (1995), Funktionsgedchtnis und Speichergedchtnis, u
Platt,K.,Dabag,M. hg. Generation und Gedchtnis.
Asman, A. (1999), O metaforici seanja (prevod s nemakog), Re br.56.
Assmann, A. (2001), Wie wahr sind die Erinnerungen? u Welzer, H. (Hg.), Das
soziale Gedchtnis.
Assmann, Jan (1995), Erinnern, um dazugehren. Kulturelles Gedchtnis, Zugehrigkeitsstruktur und normative Vergangenheit, u Platt,K.,Dabag,M. (hg.), Generation und Gedchtnis.
Assmann, J. (2001), Verstndigung ber Geschichte und Reprsentation von Vergangenheit im alten Orient, u Welzer, H.(Hg.), Das soziale Gedchtnis
Avgustin, Aurelije (1973), Ispovijesti (prevod s latinskog), (napisano 401)
Zagreb, Kranska sadanjost
Fischer, Thomas,E. (2000), Geschichte der Geschichtskultur - Uber den ffentlichen Gebrauch der Vergangenheit von der antiken Hochkulturen bis zur Gegenwart,
Kln, Verlag fr Wissenschaft und Politik
Hegel, G.W.F. (1951), Filozofija povijesti (prevod s nemakog), Zagreb, Kultura
(1. Au. 1840).
Hobsbaum, Erik (2002 a), Doba ekstrema Istorija Kratkog Dvadesetog veka
19141991, Beograd, Dereta (1.Edit.1994).
Hobsbom, Erik (2002 b), Masovna proizvodnja tradicija: Evropa 18701914. u
Hobsbom, E. Rejnder,T (ur.), Izmiljanje tradicije, Beograd, Biblioteka XX vek (1.
Edit.1983).
Hobsbaum, Erik (2003), O istoriji (prevod s engleskog), Beograd, Otkrovenje (1.
edit. 1997).
153
TOKOVI ISTORIJE
12/2004.
Hockerts, Hans Gnther (2001) Zugnge zur Zeitgeschichte: Primarerfahrung,

Erinnerungskultur, Geschichtswissenschaft, Das Parlament 2001/28.
Hlscher, Lucian (1995), Geschichte als Erinnerungskulturu Platt, Kristin/
Dabag/Mihran (hg.) (1995) Generation und Gedchtnis- Erinnerungen und kollektive
Identitten, Opladen, Leske, Budrich.
Hlscher, Lucian (2000) Neue Annalistik Entwurf zu einer Theorie der
Geschichte, in: Zukunft der Geschichte. Historisches Denken an der Schwelle zum 21.
Jahrhundert, hg. v. Stefan Jordan, Berlin, Trafo Verlag.
Jeisman, Karl-Ernst (2002), Geschichtsbilder: Zeitdeutung und Zukunftsperspektive, Aus Politik und Zeitgeschichte B 51-52/2002.
Konerton, Pol (2002), Kako drutva pamte (prevod s engleskog), Samizdat B92,
Beograd (1.Edit. 1989).
Kosalka David (1998), Historical imagery and Public Memory in America, http://
www.lemmingland.com/pubmem.htm.
Koselleck, Reinhart (2000), Vergangene Zukunft Zur Semantik geschichtlichen
Zeiten, Frankfurt, Suhrkamp (1. Auage 1989).
Kulji, Todor (2002), Prevladavanje prolosti, Beograd, Helsinki odbor za ljudska prava.
Marsiske, Hans-Arthur, Das Internet als kollektives Gedchtnis, Telepolis
29.05.2001.
Misztal, Barbara (2003), Theories of social Remembering, Philadelphia, Open
University Press.
Morgan, Pris (2002), Od smrti do lepog pogleda: lov na velku prolost u doba
romantizma u Hobsbom, E./Rejnder, T (ur.), Izmiljanje tradicije.
Mller, Jan-Werner, Introduction: the power of memory, the memory of power and
the power over memory, in Mller, J. ed. (2002), Memory and Power in Post-War
Europe Studies in the Presence of the Past, Cambridge University Press.
Nora, Pierre (1994), Between Memory and History: Les Lieux de Memoire, in
G.Fabre (ed.)History and Memory in African-American Culture, Oxford University
Press, 1994 (prevod sa francuskog).
154
T. KULJI
Kultura seanja
Nora. Pierre (1999) Erinnern und kollektive Identitt, in Die Zukunft des Gewesenen-Erinnern und Vergessen an der Schwelle des neuen Millenniums 13. SinclairHaus-Gesprch,12./13. November 1999. www.h-quandt-stiftung.de/root/indexphp?lang=de&page_id=448.
Olick, Jeffrey/Robbins,Joyce (1998), Social Memory Studies - From Collective
Memory to the historical Sociology of Mnemonic Practices, Annual Review Sociology
1998. (24).
Platt, K., Dabag,M. Hg. (1995), Generation und Gedchtnis Erinnerungen und
kollektive Identitten, Opladen, Leske, Budrich.
Reichel, Peter (1995), Politik mit der Erinnerung Gedchtnisorte im Streit um
die nationalsozialistische Vergangenheit, Mnchen, C. Hanser.
Ricoeur, Paul (2002), Das Rtsel der Vergangenheit - Erinnern, Vergessen,
Verzeihen, (prevod s francuskog) Wallstein Verlag, Gttingen (1. Edit. 1995).
Rosa, Hartmut (2001) Vergangenheit, u Pethes, Nicolas / Ruchatz, Jens (Hg.),
Gedchtnis und Erinnerung, Ein interdisziplinares Lexikon, Rowohlt, Reinbek.
Taubald,Benjamin (2003), Der Kanon der Bilder Das soziale Gedchtnis und
seine mediale Konstitution, in: P. Petzel / N. Reck (Hg.), Erinnern - Erkundungen zu
einer theologischen Basiskategorie, Darmstadt, Wissenschaftliche Buchgesellschaft.
Trevor-Roper, Hju (2002), Izmiljanje tradicije: branska tradicija kotske (prevod s engleskog), u Hobsbom, E. Rejnder, T (ur.), Izmiljanje tradicije.
Welzer, Harald (Hg.) (2001), Das soziale Gedchtnis Geschichte, Erinnerung,
Tradierung, Hamburg, HIS.
Zinn, Howard (2003), A People's History of the United States (1492 Present),
New York, Harper Collins (1.Edit.1980)
155
GRAA
Documents
Dr Mile BJELAJAC
DIPLOMATE AKTERI I ANALITIARI KRAJA SFRJ

Ko je ubio Jugoslaviju? Poslednji raport ambasadora SAD u Beogradu
Vorena Zimermana 9. maja 1992.
U prilici smo da itaocima damo na uvid original poslednjeg raporta iz Beograda nedavno
preminulog amerikog ambasadora Vorena Zimermana (Warren Zimmermann).1 Ovaj
ifrovani izvetaj bio je upuen 9. maja 1992. godine tadanjem vriocu dunosti
dravnog sekretara SAD Lorensu Iglbergeru. Izvetaj je u celosti bio odmah prosleen,
svakako radi orijentacije ili usklaenog nastupanja, amerikom predstavniku pri Evropskoj uniji, amerikim ambasadorima u Rimu, Vatikanu, Beu, Zagrebu, Helsinkiju i
Islamabadu. Ovo svedoi o njegovoj izuzetnoj vanosti i politikoj teini. Politika teina
je bila tim vea to je jedan autentian izvetaj sa terena mogao biti snana, dodatna
argumentacija za uvoenje sankcija SR Jugoslaviji, pa i upotrebu vojne sile za koju se u
julu 1992. godine zduno zalagao bivi amabasador u Beogradu.
Prolo je dosta godina od dogaaja, a kriza na Balkanu jo nije zavrena. U meuvremenu mnogi su se okuali u njenom tumaenju i predvianju konanog razreenja.
Meu direktnim akterima koji su imali potrebu da se obrate javnosti i objasne svoju
ulogu nalazio se i preminuli ambasador Zimerman. Pored veeg broja manjih tekstova
u prestinim asopisima za meunarodnu politiku ili uticajnim medijima, on je 1996
objavio prvo izdanje memoara. Potom, 1999. godine i njihovu dopunjenu verziju koja
je obuhvatila dogaaje u Bosni i na Kosovu.2
Dokument je svedoenje prvog reda o aktivnostima i kapacitetima ambasadora
Zimermana. To je i svedoanstvo o tome kako je eleo da orijentie svoju administraciju, kakve joj je predloge dao u poslednjem trenutku. Zimerman se naao u poziciji
da predstavlja najmoniju silu toga vremena u Beogradu, ali u isto vreme on je bio
dua diplomatskog kora, onog njegovog zapadnog dela u Beogradu.
itaocu e svakako biti zanimljivo da uporedi prvobitna gledita i saznanja sa
Zimermanovim kasnijim javnim nastupima. Istoriari e ipak, za sada, biti uskraeni
1
American Embassy Belgrade Warren Zimmermann, to Secretary of the State Eagleburger, Who killed
Yugoslavia'', 12. maja 1992. The National Security Archive, The George Washington University, Doc. Number: 92BELGRA05891. Dokument je deklasifikovan 28. marta 1997. Za ustupanje dokumenta zahvaljujemo
se prof. dr James Hersberg sa univerziteta The George Washington. U javnosti su objavljena dva prevoda
ovog dokumenta: Voren Zimerman, Poreklo jedne katastrofe . Jugoslavija i njeni ruitelji. DANGRAF, Beograd 2003, Dodatak'', 165171 i u nedeljniku Nedeljni telegraf, 9. jun 2004, 4041.
Voren Zimerman, Poreklo jedne katastrofe. Jugoslavija i njeni ruitelji. DANGRAF, Beograd 2003.
157
TOKOVI ISTORIJE
12/2004.
za saznanja o tome kakve je instrukcije tokom pripreme za odlazak u Beograd imao

poslednji ambasador SAD u SFRJ i kako su tekle njegove komunikacije sa Vaingtonom tokom njegove slube u Beogradu. To je neophodno da bi se dobio to celovitiji
kontekst u kome je napisan poslednji izvetaj.
Sam Zimerman je do kraja bio ustrajni branilac, uz sve stilske ograde, svog
raporta iz maja 1992. godine.3
Promoviui svojevremeno prvo srpsko izdanje Zimermanovih memoara u Beogradu, 21. januara 1997. godine, ambasador u penziji Milivoje Maksi, istanani analitiar, primetio je selektivnost injenica, zapaanja i ocena koje e sigurno izazivati
polemike. Upozorio je da smo jo daleko od potpune istine za kojom e tragati generacije istoriara i da niko ne moe pretendovati na konanu istinu sada, ma kako njegova uloga bila znaajna i poloaj u ono vreme visok. Ne osporavajui vrednosti ovog
svedoenja, Maksi upozorava na prisutnost dvostrukih standarda za koje nema valjanog objanjenja. Sa oseanjem visokog diplomate, koji e jedno vreme zastupati ministra inostranih dela, Maksi postavlja kljuno pitanje: Da li su SAD realno, dovoljno
realno sagledavale dezintegracione tendencije i arita budue krize u Jugoslaviji?
On se, te 1997. godine, zapitao da li najmonije zemlje uopte imaju zrele analize dogaanja, kljunih aktera i razraenu dugoronu strategiju. Za ilustraciju navodi kako
im je Zimerman po dolasku marta 1989. godine saoptio da se Jugoslavija vie ne nalazi meu prioritetima amerike spoljne politike.4
U pogovoru za dopunjeno srpsko izdanje Zimermanovih memoara, dr Ivo Viskovi je upozorio da ova svedoenja nose i jaku linu notu, emotivan odnos prema
nekadanjem predsedniku Srbije Slobodanu Miloeviu, te da je koncentracija dokaza
nastala s motivom da se pokae da (diplomatsku i ljudsku) bitku s takvim ovjekom
normalnim sredstvima nije mogue dobiti ... zato i ne sagledava svoju stranu tog
odnosa. Pokuavajui da razume nedoreenu poziju pisca u pogledu faktora koji su
opredeljivali njegovu formu nastupa i ophoenje, Viskovi konstatuje da je ambasador
za razliku od vie njegovih prethodnika (D. Kenana, L. Iglbergera ili D. Skenlana),
ak i prema strunim analitiarima, vien kao tvrd diplomata koji na probleme gleda
bez pardona''. Zimerman je tako stekao imid jednog neprijateljski nastrojenog
ambasadora, slino njegovim prethodnicima Petersonu i Silbermanu. Vano je i upozorenje Viskovia da i u dopunjenim memoarima autor ostaje duan itaocu svoje
tumaenje (ne)promiljenosti i (ne)opreznosti pojedinih izjava amerikih predstavnika
(ukljuujui i njega samog) u kontaktima sa nosiocima ak i najradikalnijih politikih
koncepcija od poetka krize do danas. A te poruke, tano ili pogreno shvaene,
navodile su pojedine uesnike jugoslovenske tragedije na zakljuke da imaju
ameriku podrku za svoje koncepte, bez ega bi, najvjerovatnije, u njihovoj realizaciji
bili mnogo suzdraniji.5
3
4
5
Ibid, 139.
Ibid, XIX - XXIV.
Ibid, 179180.
158
M. BJELAJAC
Diplomate akteri i analitiari kraja SFRJ
Pratei raport iz maja 1992. godine, lako se uoavaju glavne tvrdnje ili amabasadorova ubeenja.
Prva i zapanjujua jeste tvrdnja da neke od pet novih drava imaju perspektivu, ali
da su neke beznadene. Kakvo znaenje ima ova ocena? Koje su to drave i zato
nisu upozorene pre jeseni 1991. da je Jugoslavija za njih bolji izbor? Da li je sam
ambasador ukazivao na tu injenicu ranije ili se ona prvi put pojavljuje tek u ovom
raportu?
Mada su koreni netrpeljivosti stari vekovima, nacionalizam, koji je ubio SFRJ
zapoeo je 1987. godine kada je Miloevi sluajui jedne duge noi o zlostavljanju
Srba od strane Albanaca pokrenuo srpski nacionalizam, potom ukinuo autonomiju
Kosovu i Vojvodini, oistio svu opoziciju u samoj Srbiji i konano okrenuo svoju
nacionalistiku agresivnost protiv svojih suseda. Ovo je drugo, krucijalno uverenje
koje se izlae.6
Sudbina zemlje bila bi jednako teka i u sluaju pobede Tumanovog koncepta
separatizma i etnike netolerancije. Kao i u sluaju pobede Miloevievog jedinstva,
koje bi znailo isto tako gubljenje etnike tolerancije kakva je postojala u SFRJ.
Miloevi bi odveo Jugoslaviju sa puta demokratije. Miloevi je najvie kriv.
Miloevi nije Jugosloven: on je srpski imperijalista.
6
Ako se ostave po strani analize dogaaja na Kosovu iz 1968. ili 1981. godine, pa i ona Lazara Kolievskog
na zajednikoj sednici Predsednitva SFRJ i Saveznog saveta za zatitu ustavnog poretka, 29. aprila 1981. ili
veoma dokumentovane pritube Svetog sinoda Srpske pravoslavne crkve upuivane pokrajinskim, republikim i saveznim organima tokom vie decenija, pa i 1980-ih, pre indikovane 1987. godine, valja svakako
pomenuti peticiju 2.016 graana Kosova u oktobru 1985. najviim organima drave i partije kao i udruenjima. Meutim, jo je vanije ukazati na peticiju 209 uglednih linosti iz Beograda, akademika, profesora,
pisaca, reditelja, glumaca, novinara i drugih Skuptini SFRJ i Skuptini SR Srbije koja je imala veliki odjek
u javnosti. Meu njima je veliki broj onih koji su kasnije bili politiki protivnici Slobodana Miloevia.
Pomenimo samo neka imena: profesore Dragoljuba Miunovia, Zagorku Golubovi, Vladetu Jankovia,
Andriju Gamsa, Ljubu Tadia, Leona Koena, Vojislava Kotunicu, generale lekare i pisce Gojka Nikolia i
Pavla Jakia, pisce i umetnike Vidu Ognjenovi, Duana Kovaevia, Ljubomira Simovia, Borislava
Pekia, Borisava Mihailovia Mihiza, Vuka Drakovia, Duana Makavejeva, Miu Popovia, glumce
Danila Batu Stojkovia, Nedu Arneri, Ruicu Soki, novinare i prevodioce Dragana Babia i Drinku Gojkovi. Svi oni su izrazili solidarnost sa potpisnicima prethodne peticije i zahtev za pravdom i ravnopravnou
svih graana na Kosovu i Metohiji: Sve one koje potresa stradanje Srba i drugih nacionalnosti na Kosovu i
Metohiji, sve one koje brine sudbina Srbije i Jugoslavije, svakog kome nisu zamrli savest i oseanje odgovornosti, zapanjila je i porazila reakcija vlasti na ovu Peticiju pretei odgovor zvaninika Kosova i stav
najodgovornijih u Srbiji i Jugoslaviji ... Zahtev za pravdom osuuje se kao neprijateljski akt i kvalifikuje kao
pobuna. U Peticiji se obrazlae da je u proteklih dvadeset godina sa Kosova i Metohije iseljeno 200.000
ljudi, vie od 700 naselja etniki je oieno''... Istrazi nisu izloeni samo ljudi, nego su ugroeni Srbija,
Jugoslavija i mir na Balkanu. Ako bi se ostvarilo 'etniki isto Kosovo', neminovne su nove nacionalne i
dravne konfrontacije, koje e balkanski prostor pretvoriti u potencijalno ratno arite i ugroziti mir u
Evropi ... Prvi cilj je etniki isto Kosovo, a zatim dalja osvajanja srbijanskih, makedonskih i crnogorskih
teritorija. Nema nacionalne manjine u svetu koja ima vea ustavna prava, a njeni predvodnici i ideolozi
uvode je u nacionalnu avanturu u kojoj sve moe da izgubi ... (Kosovo i Metohija u velikoalbanskim
planovima 1878 2000, Institut za savremenu istoriju, Beograd 2001, Prilozi, 268288) Peticija je bila
prisutna u javnosti skoro godinu dana pre radne verzije Memoranduma SANU kome mnogi pripisuju
zasluge za ruenje Jugoslavije''. O teroristikim aktivnostima i tokom 1970-ih i 1980-ih vidi: Branko Mamula, Sluaj Jugoslavija, Podgorica 2000, 3544. Dakle, ostaje pitanje kako je ambasador bio pripremljen
za preuzimanje dunosti u Beogradu, koliko je tano znao kakvi su koreni krize sa kojom se suoio. Kako je
doao do 1987 kao poetka srpskog nacionalizma?
159
TOKOVI ISTORIJE
12/2004.
Inkriminacije koje su u ovom izvetaju stavljene Miloeviu u delo su sledee:

krenje jugoslovenskog Ustava (ukidanje autonomije Kosova i Vojvodine), uvoenje
trgovinskog bojkota prema Sloveniji i Hrvatskoj, kraa 1,8 milijardi amerikih dolara
iz Narodne banke, pokuaj da uniti jugoslovensko Predsednitvo, voenje neprekidnog rata protiv Markovia i svega za ta se on zalagao, sprovoenje agresivnog rata u
Hrvatskoj preko republikih granica, saradnja u tom poduhvatu sa JNA. Armija je
izdala Jugoslaviju i ta je izdaja bila skoro jednako agrantna kao i Miloevieva izdaja.
Krivica lei i na Sloveniji i Hrvatskoj, tj. rivali Miloevia nisu bili projugoslovenski. Sledi eksplikacija (ograda) da bi Slovenija sigurno pokuala da ostane u Jugoslaviji da je Srbija imala manje agresivnog lidera. Miloevi je bio agresivan i
beskompromisan tako da ni Gligorov ni Izetbegovi koji su uporno pokuali da
armiu oseaj jugoslovenstva nisu imali ansu.7
Konano, u ovom nalnom raportu iz Beograda, ocenjeno je da nema krivice do
Zapada za ubistvo Jugoslavije, nju su unitile zle sile iznutra. SAD su se drale principijelno, podravale su jedinstvo, ali ne jedinstvo nametnuto silom. Takoe su podravali Markovia kao srednji put. Kad je nestalo srednjeg puta solidarisali su se sa
Evropskom unijom.
''Ne oekujte objektivnost s moje strane po ovim pitanjima ja sam bio deo nae
(amerike) politike: verovao sam i jo uvek verujem da je ona bila ispravna. Ovaj zakljuak je zanimljiv. On je tada izreen za unutranju upotrebu, a ne kao oblik
pravdanja za spoljnu upotrebu. Da li to znai da je i izvetaj usklaen sa politikom u
koju je on verovao? Da li je to pravdanje i za savete Izetbegoviu posle Lisabona i razlog relativno blage ocene da veina muslimanskog stanovnitva nije nikakvim neprijateljskim postupcima izazvala tajnu podrku JNA pokuaju Srbije da preuzme
Bosnu.
Na kraju zanimljiva je lina opservacija o tome da je Jugoslavija bila najbolja
opcija za sve njene narode i da e moda jednog dana na neiju inicijativu, iznutra,
ponovo u nekom obliku biti obnovljena.
U memoarima Zimerman je zadrao sve osnovne premise svoje analize iz 1992.
godine, a dodao je jo otrije kvalikacije na raun Miloevia, Karadia i Koljevia.
Gotovo na jednak nain komentarie i Tumana.
Svoja duboka negativna oseanja prema dotinima nije mogao suzdrati. Neto je
malo kritiniji prema Kuanu i Slovencima. Za razliku od izvetaja, slovenakog
7
Posle itanja knjige generala Marjana Kranjca, Balkanski vojaki poligon (asopis Borec, Ljubljana 1998),
ili Janeza Jane Premiki, Nastajanje in obramba slovenske drave 19881992 (Ljubljana, 1992) ili veoma
sadrajnih seanja koje je Adil Zulfikarpai dao Milovanu ilasu i Nadedi Gae, ili svedoenja Ivana
Komia (Hrvata) o politikim prilikama u BiH pred izbijanje rata ove ocene bi svakako morale bii temeljno
korigovane. Komi npr. svedoi o pokuaju JNA, prvo pred izbore u BiH 1990, a potom u prolee 1991. da
privole Nijaza Durakovia da posle vojnog udara on i njihova partija SK BiH-SDP zamene nacionaliste u
Bosni, odnosno da im JNA preda vlast. Durakovi i Komi odbili su inicijative JNA. Odbio je i Zlatko
Lagumdija. Planovi JNA razlikovali su se od planova Karadia i Miloevia u to vreme, kae Komi
(objavljeno u zagrebakom asopisu Gordogan 1/jesen 2003, 147148).
160
M. BJELAJAC
lidera predstavlja kao neiskrenog zastupnika ideje asimetrine federacije jer to ne bi

bila zajednika drava ni koliko tadanja Evropska unija.8 Razotkriva da je to bila
samo zavodljiva propaganda. Rat u Sloveniji, ocenjuje kao najuspeniji slovenaki
pablik rilejn udar u istoriji. Nije bilo tano govoriti o invaziji JNA , jer je JNA bila
u sopstvenoj zemlji. Takoe navodi da je o planovima i kretanju svojih malih snaga
(2.000) JNA unapred obavetavala slovenaku vladu. Slovenci su protiv JNA dobili
podrku Slobodana Miloevia.9 Iznosi svoj naknadni sud kako su rat i krv bili potrebni skuptinskoj koaliciji od svega 54%, da pridobije veinu graana protiv bilo
kakvog ostanka u Jugoslaviji.
U memoarima, pored kritika, ipak dobija i naknadna priznanja: JNA je bila u
pravu u nekim stvarima, ali nain na koji je to dokazivala mogao je samo da dovede do
toga da izgubi prijatelje na Zapadu. 10
Za Tumana je naveo da je uzurpirao medije vie od bilo kog prethodnog komunistikog reima, da je nacionalista i autoritarac, groteskni lik, za razliku od Stjepana
Mesia koji nije nacionalista, koji je simpatian i tolerantan. Zanimljivo je naknadno
svedoenje kako mu je Tuman najavio u avgustu 1991. godine da e pokrenuti optu
ofanzivu protiv JNA. Na Zimermanovo navodno zaprepatenje da je to sulud korak za
slabo naoruanu vojsku, Tuman mu je samouvereno rekao da e tada SAD stupiti na
scenu i pomoi ga, usput ga uveravajui da on ima i druge kanale komunikacije sa
Vaingtonom. Pa ipak na sledeim stranicama, (da li omakom), zaboravlja da je ovo
napisao i navodi, da, kada je poeo sukob SAD nisu sedele skrtenih ruku: Izloili
smo jasan javni (sic!) stav da je JNA prevashodno odgovorna za borbe u Hrvatskoj.11
Pravdajui se pred optubama da je nagovorio Izetbegovia da povue potpis sa
Kutiljerovog plana iz Lisabona, naknadno pokuava da muslimanskog lidera ipak
prikae kao dvolinog i lukavog politiara, koji prihvata jedno a ini drugo:
Tokom jeseni 1991. nemaki ministar spoljnih poslova Gener pritiskao je
Evropsku zajednicu da to pre prizna Hrvatsku i Sloveniju upravo ono ega se Izetbegovi najvie plaio. Krajem novembra Izetbegovi je u Bonu posetio Genera. Za
posetu ga je briljivo pripremio moj prijatelj i kolega Hans-Jerg Ajf, nemaki ambasador u Jugoslaviji, koji mu je dao najekasnije argumente to bi mogli da ubede
Genera da e priznavanje Hrvatske od strane EZ izazvati nasilje u Bosni. Iz nepoznatih razloga, meutim, Izetbegovi nije uopte pokrenuo ovu temu, to je Genera
moglo da navede samo na pretpostavku da je od njega dobio zeleno svetlo za priznavanje ... Ajf je ak, veoma hrabro, stavio svoju karijeru na kocku traei od Genera da
jo jednom razmotri ovo pitanje.''12
8
9
10
11
12
V. Zimerman, memoari, Beograd 1996, 113.

Ibid, 118, 120
Ibid,.74.
Ibid, izdanje 2003, 102, 108.
Ibid, 117.
161
TOKOVI ISTORIJE
12/2004.
Ipak, u tom Izetbegovievom Sarajevu tokom itavog rata deluje herojska,

vienacionalna redakcija Osloboenja pod urednitvom Kemala Kurspahia koja je
izdavala pristojnu dnevnu novinu iz podruma bombama unitene zgrade lista.13
Takoe, navodi Zimerman, za razliku od Tumana, Izetbegovi nije uinio gotovo
nita da bi stvorio bosansku vojnu silu.''14
Na drugom mestu, i to kada su u svetu ve bili dostupni i drugi relevantni podaci,
Zimerman istrajava na staroj poeljnoj slici ili osudi jedne strane za dogaanja na
Markalama 1995. godine: A onda je 28. avgusta, jo jedna granata iz minobacaa
pogodila sarajevsku trnicu i ubila trideset osmoro ljudi.15 Bio je to povod da 30.
avgusta otpone vazduno bombardovanje bosanskih Srba.
Ponekad i na vie mesta, Zimerman iznosi ozbiljne netanosti kada je u pitanju
JNA. Razumljivo je ako je neto bilo nedokuivo u zimu 1992. godine i ambasada nije,
pored sve svoje obavetenosti, imala odreena saznanja, ali injenica da se ista
predubeenja ili potpuno proizvoljne interpretacije ponavljaju u dva izdanja memoara
kada su stvari postale transparentne, mora da izazove sumnju kod itaoca. Kao
drastian, navodimo sledei primer:
Znali smo da je, pored direktne podrke bosanskim Srbima od prolea 1991, rukovodstvo JNA inltriralo u Bosnu nove jedinice iz Slovenije i Hrvatske u kojima je
rat prestao. Ali nismo znali da je poetkom 1992. armija poela da premeta iz Bosne
sve vojnike koji nisu Srbi. Na njihova mesta dovodila je Srbe iz drugih krajeva Jugoslavije ... Ova cinina majstorska zajednika koncepcija Miloevia i JNA obezbedila
je bosanskim Srbima ogromnu vojnu prednost nad Hrvatima i Muslimanima, koja je
vie od tri godine inila osnovu njihovih pobeda i zloina. (kurziv na).16
Na osnovu kojih parametara ambasador donosi svoje zakljuke? Zato, bar
naknadno u svetlu saznavanja novih injenica ne unosi bar malo vie skepse u svoje
sudove? To i jeste najvanije pitanje tokom unutranje analize izvora. Upravo na ovim
primerima, a to bi mogli biti i neki drugi iz njegovih analiza ili memoarskih kazivanja,
pokazaemo kako je esto privid bio varljiv ili su prvobitne ocene bile olako prihvatane jer su trenutno mogle biti iskoriene za politike poteze.
List Osloboenje, kako stoji na njegovom veb sajtu, tokom rata i posle njega
dobio je 18 meunarodnih nagrada i priznanja kao nezavisni dnevnik. Meunarodne
nagrade je dobijao za rad u ratnim uslovima na irenju istine i multietninosti i multikulturalnosti i za izuzetnu odanost istini i slobodi. Od 1993. izlazio je i u obliku
nedeljnog izdanja tampanog u Zagrebu i Ljubljani. Polemika oko njegove stvarne
uloge nastala je posle objavljivanja knjige amerikog novinara i publiciste Dejvida
Rifa u kojoj je naveo da je glavni urednik Osloboenja obeao Aliji Izetbegoviu da e
mu list biti lojalan dok traje sukob''. Bio je to povod da se uradi sveobuhvatna analiza
pisanja lista (ukljuujui i kvantitativnu), koja je pokazala da ratno Osloboenje nije
13
14
15
16
Ibid, 69.
Ibid, 133.
Ibid, 155.
Ibid, 123.
162
M. BJELAJAC
irilo istinu o ratu u Bosni i Hercegovini, da nije bilo u slubi ouvanja multietninosti
i multikulturalnosti, da nije bilo odano istini i slobodi, te da nije pomagalo odravanju
u ivotu tradicije nezavisnosti, objektivnosti i hrabrosti.17
Sumnje u stvarne poinioce granatiranja ili diverzija pripisivanih iskljuivo
Srbima, koje su potom koriene za opravdanje pritisaka ili akcija protiv njih, odavno
su prisutne kako u medijima tako i literaturi.18 Zadrimo se samo na onoj od 28.
avgusta 1995. godine.
Treba asno priznati da je naknadno izvrena analiza tehnikih podataka
dobijenih od radara Cymbeline pokazala da postoji velika doza sumnje u stvarnu krivicu bosanskih Srba za taj napad. Iako njihova krivica ne moe potpuno da se odbaci,
mnogo je verovatnije da su u pitanju bile muslimanske snage ili neko ko je radio za
njihov raun. Radari Cymbeline imaju mogunost da lokalizuju vatreni poloaj minobacaa iz kojeg je ispaljena mina, a dve takve stanice mogle su da rekonstruiu putanju
mina koje su pale na pijacu Markale tog 28. avgusta 1995. godine. Hici su ispaljeni sa
neke vrste niije zemlje, ali su Muslimani imali laki prilaz tom terenu nego Srbi. Srbi
bi ak, posle ispaljenih mina morali da preu dosta dug brisani prostor pre nego to bi
17
18
Mediji u ratu: Duan Kecmanovi analizira ratno 'Osloboenje' (13)'', NIN, april 2004, br.2779, 2780,
2781. Autor je za analizu odabrao nekoliko tema, posebno tretiranje logora, zatvora i ratnih zloina. Svega
nekoliko tekstova (slovom i brojem) uslovno reeno bavi se zatvorima i logorima za Srbe. Autor objanjava ono uslovno time to uz naziv logora i zatvora (pa i privatnih) italac ne saznaje ko su zatvorenici. U
jednom jedinom tekstu, tokom prve ratne godine, od 20. juna 1992. pod naslovom Maltretiranje nedunih
ljudi govori se o albi Srba Izetbegoviu radi masovnog odvoenja Srba (od 15 do 80 godina) na stadion
Koevo kojima se pretilo smru i koji su maltretirani. Procenat i takvih tekstova je zanemarljiv, daleko ispod
1%. Kada se uporede sugestivni naslovi sa jedne i umiveni s druge strane utisak o jednostranosti se dopunjava. Autor zakljuuje da neobjektivno i neistinito, to e rei pristrasno izvjetavanje prvenstveno, istiem,
u ratno doba, faktiki ishodi produbljavanjem i proirenjem sukoba, i to je posebno znaajno njihovim
produavanjem. Vidi takoe: Tom Gjelton, Sarajevo Daily: A City and its Newspaper, Harper Collins, New
York 1995; S. Burg, P. Shoup, The War in Bosnia-Herzegovina. Ethnic Conict and International Intervention, M.E. Sharpe, New York 2000, 65.
Yossef Bodansky, tadanji direktor Task Force on Terrorism and Unconventional Warfare-House Republican Research Commitee, 1622 Longworth building, Washington, saoptio je 26. aprila 1993. novinaru analitiaru aku Merlinou da su prema izvetajima CIA i Mosada znali za veliku umeanost Irana u bosanske
dogaaje; da je obaranje italijanskog aviona 3. septembra 1992. delo Muslimana, raketom stinger; da je
poetkom maja 1992. formirana specijalna jedinica bosanskih muslimanskih snaga od lanova koji su radili
u islamskim teroristikim organizacijama. Ta specijalna jedinica imala je zadatak da pravi niz provokacija
kako bi primorala Zapad, pre svega Amerikance na intervenciju; Srbi su 20. juna 1992. zarobili grupu koja
je u srpskim uniformama spremala napad na jedan muslimanski sektor; prema izvetajima OUN vidi se da je
niz kljunih dogaaja, s namerom da se okira svetska javnost, organizovala upravo ta specijalna jedinica;
bombardovanje pred pekarom (27. maja); bombardovanje za vreme posete Daglasa Herda (17. jula),
eksplozije na groblju (4. avgusta) i ubistvo producenta ABC Dejvida Kaplana (13. avgust). Vidi ire: .
Merlino, Istine o Jugoslaviji nisu sve za priu, (Jacques Merlino, Les vrits yougoslaves ne sont pas toutes
bonnes dire, Editions Albin Michel, S.A., Paris 1993) Beograd 1994, 111116. O poecima stvaranja Patriotske lige (Zelenih beretki) i hrvatskog HOS vidi: Marko Atila Hoare, Civilno-vojni odnosi u Bosni i Hercegovini 19921995, u: Rat u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini 19911995, ZagrebSarajevo 1999, 208. Sam
Izetbegovi je naknadno priznao da je vojno organizovanje poelo 10. juna 1991 (Hiljade ljudi nose nau
zastavu i nastavie da je nose, Ljiljan, December 14, 1994). General armije BIH Sefer Halilovi na vie
mesta je iznosio podatke o razvoju Patriotske lige i pripremama za rat. Liga je imala 9 regionalnih tabova u
BiH plus 10 u Novom Pazaru a, pokrivala je organizacije u Pazaru, Tutinu, Bijelom Polju itd, u BiH 103
optinska taba i 98.000 ljudi organizovanih od ega je pre poetka sukoba u prolee 1992. bilo izmeu 6070.000 naoruanih (Sefer Halilovi, Lukava strategija, Sarajevo 1997, 8992). HOS je u Hercegovini jo
1991. imao oko 12.000 dobro naoruanih pripadnika. Adil Zulfikarpai svedoi da dugo nije verovao u
Karadieve prie da se muslimani naoruavaju dok mu to nije rekao Sulejman Ugljanin, a Alija Izetbegovi
izbegao da odgovori na direktno pitanje s tim u vezi. Vidi: Milovan ilas, Nadeda Gae, Bonjak Adil
Zulkarpai, Bonjaki institut, Zrich 1994, 166.
163
TOKOVI ISTORIJE
12/2004.
se dokopali svojih poloaja. To, pak, nije bilo tako komplikovano za Muslimane.
Meu vojnicima koji su sluili u jedinicama UN u to vreme kruila je interesantna
pria. Prema toj prii, sem mina koje su otkrili radari Cymbelin, bilo je i nekoliko
ubica razmetenih po krovovima okolnih zgrada, koji su runo isputali minobacake
mine na pijacu. Oni su na taj nain osiguravali uspeh jer je bilo teko pogoditi pijacu
stisnutu izmeu visokih zgrada ... Bilo kako bilo, uopteno govorei, vojnici UN koji
su bili na terenu sumnjaju da su Srbi poinili ta ubistva. Ovako je zabeleio francuski
major iz Obavetajnog odeljenja NATO u Sarajevu.19
Odluka Predsednitva SFRJ u februaru 1992. godine da povue iz BiH regrute i
ocire graane Srbije i Crne Gore, ali i preostale graane Makedonije, te da na prostor
matine republike BiH, vrati njene graane, koju Zimerman vidi kao cininu i
majstorsku bila je doneena kao posledica predvianja brzog priznanja ove republike od strane Zapada. Nije tano da su premetani samo vojnici koji nisu Srbi, a da su
tamo dovoeni Srbi iz drugih krajeva Jugoslavije''. Vraani su samo graani BiH. Kada
su otpoeli oruani sukobi u BiH, u toj republici je ostalo svega oko 15% pripadnika
JNA koji nisu iz matine republike. To je omoguilo relativno brzo povlaenje tih
10.00012.000 ljudi tokom aprila i maja. Nije sporno da se ostatak transformisao u
armiju bosanskih Srba jer su jo od 1991. hrvatske i muslimanske vlasti opstruirale
slanje regruta Hrvata i muslimana u JNA, a veliki broj ocira iz tih nacija, u iekivanju dogaaja, neprekidno je bio na bolovanjima ili odsustvima imajui pordrku
muslimanskih vojnih lekara. Jedan broj njih hitno je traio penzionisanje. Mnogi su,
to se danas zna, imali svoje nove ratne rasporede u Patriotskoj ligi. Predsednitvo je
imalo ingerenciju samo nad regrutima, a Generaltab je trebalo da pronae modus za
premetaj ocira.20
Ono to svakom itaocu pada u oi kada ita izvetaj Zimermana, ali i njegove
19
20
Pjer Anri Binel, Ratni zloini NATO-a, (Pierre-Henri Bunel, Crimes de Guerre a L'OTAN, Carnot editions,
Chatou 2002) Beograd 2003, 2021. Isti major navodi da su tokom misije OUN u Bosni najvie vojnika
ubili muslimani: Dok sam bio na dunosti efa kabineta komandanta FAR, imao sam prilike da vidim
izvetaje o naim gubicima ... jer sam bio zaduen da sreujem pitanja novane nadoknade porodicama poginulih. Od trideset i tri ... esnaest su bili rtve Muslimana, osam Hrvata, dva Srba, a za ostale nismo mogli
da utvrdimo pripadnost ubica. Muslimane su podravali ekstremisti iz muslimanskog sveta (Isto, 26).
Branko Kosti, 1991 Da se ne zaboravi, Filip Vinji, Beograd 1996, 180; Bojan Dimitrijevi, Rat u
Bosni i Hercegovini 19911992, Pregled aktivnosti zaraenih strana, Istorija 20. veka, 2/2000, 128; L. Silber i A. Little umesto izraza Predsednitvo upotrebljavaju izraze srpski reim i Miloevieva tajna
naredba (Death of Yugoslavia, Penguin book, London 1996, 218); Safer Halilovi, Lukava strategija, Sarajevo 1997, 7374. Prvu inicijativu u pomenutom pravcu saoptili su generalu Kadijeviu B. Jovi i S.
Miloevia 5. decembra 1991: S Bosnom i Hercegovinom e biti veoma teko. Meunacionalni sukobi su
ve poeli. Muslimani i Hrvati su napustili JNA i formirali paravojne jedinice. U JNA su ostali praktino
Srbi i Crnogorci, ali iz svih srpskih zemalja. Kada Bosna i Hercegovina bude meunarodno priznata, JNA
e biti proglaena stranom vojskom i zahtevae se njeno povlaenje, to je nemogue izbei. U toj situaciji
srpsko stanovnitvo u BiH, koje nije stvorilo svoje paravojne jedinice, ostae nezatieno i ugroeno. Sloba
smatra da treba blagovremeno da povuemo iz JNA u BiH sve graane Srbije i Crne Gore, a da tamo prekomandujemo iz JNA graane Bosne i Hercegovine, kako bi u trenutku meunarodnog priznanja izbegli opti
vojni haos etanjem vojske iz jednog u drugi kraj zemlje. To e stvoriti i mogunost srpskom rukovodstvu u
Bosni i Hercegovini i da preuzme komandu nad srpskim delom JNA, isto kao to su to ve uinili muslimani
i Hrvati. Zovemo odmah Veljka Kadijevia da se prikljui razgovoru. Sloba mu kae pojednostavljeno, da
treba da izvri razmetaj vojske: sve iz BiH u Bosnu i Hercegovinu i obrnuto, da nam je to strategijski i politiki neophodno. Veljko kae da to nije u skladu sa politikom i praksom JNA i da bi to bilo veoma teko prihvatljivo za vojno rukovodstvo, ali e pogledati i uinie sve to bude mogao. (B. Jovi, Poslednji dani
SFRJ. Izvodi iz dnevnika, Politika, Beograd 1995, 420421)
164
M. BJELAJAC
memoare, tekstove u prestinim strunim asopisima ili medijima, to je da on karikira

poloaj Srba na Kosovu, ne veruje im, a spreman je Rugovu da i druge proglasi
demokratama, pravo na secesiju po svaku cenu ljudskim pravom. Stranice koje je posvetio poseti amerikih kongresmena Dola i Alfonsa D'Aamata Beogradu i Kosovu
govore dovoljno same za sebe:
Na aerodromu u Pritini doekao nas je srpski gaulajter (sic!) Momilo Trajkovi
... Trajkovi je prosuo bujicu besmislica o velianstvenosti srpske uprave i albanskim
slobodama na Kosovu ... U centru grada zatekli smo pusto; na ulicama nije bilo
nikoga osim policajaca pod punom opremom. Tog jutra je zaista bilo problema.
Policija je rasterala mnotvo Albanaca koji su se okupili da pozdrave Dola. ... Rugova
i lideri drugih albanskih partija dali su Dolu i njegovoj pratnji trezven i impresivan
izvetaj o svojim nevoljama. Dol i saradnici su onda odvedeni u susednu zgradu, gde
su im briljivo odabrani srpski ekstremisti odrali kretave govore. Ove balkanske
harpije ... zatim su preli na poznati nedokumentovani katalog ubistava, silovanja,
skrnavljenja grobova i drugih monstruoznih postupaka koji su pripisivani Albancima.
Ako im je namera bila da pretvore Amerikance od neprijateljski nastrojenih protivnika
u neumoljive neprijatelje, u tome su potpuno uspeli. Kad smo polazili, Dol mi je rekao
da bi eleo da proeta i sretne nekoliko obinih Albanaca. Rekao sam mu da to moram
da vidim sa Rugovom. Na moje iznenaenje, Albanac se tome odluno suprotstavio:
Srbi bi to mogli da iskoriste kao izgovor za jo vee nasilje. Mislim da treba da idete
pravo na aerodrom. Iako razoaran Dol je prihvatio njegov savet. Razmiljao sam o
Rugovinom karakteru. Jedan estok incident njemu bi sigurno bio od politike koristi,
ali on je eleo da izbegne da ne bi bilo povreenih.21
21
V. Zimerman, memoari, Beograd 2003, 8485. Teko je poverovati u nevetost ambasadora da saini izbalansiranu procenu, valjalo bi videti njegov izvetaj o samoj poseti za internu upotrebu. Meutim, pomenimo
da srpskim tvrdnjama o stradanju ne eli da veruje ni iskusan dravnik kakav je Miteran. Ovog puta radilo se
o saoptenjima lidera bosanskih Srba. Prema belekama Kunera, koji ga je pratio u kratkoj poseti Sarajevu
juna 1992, na komentar biveg dekana Medicinskog fakulteta u Sarajevu da se oni saaljevaju nad smru
jednog muslimana, a ignoriu stotine mrtvih Srba, Miteran je navodno odgovorio: Vi se meni rugate i
govorite mi gluposti. Vaa stvar je izgubljena, nita vam ne verujem (Hubert Vedrain, Le Mond du Francois
Mitterrand Chapitre XVIII, La Tragedie de Yougoslavie Paris, 1997, 641643; Bernard Kouchner, Ce que
je crois, Grasset, Paris 1995). Danas posle mnogo godina mnogi od tih navoda su potvreni, a razmere
stradanja postale transparentni. Do Haga i specijalnog tuioca stigla je delegacija Saveza logoraa u ime
55.000 bivih srpskih logoraa iz 536 logora na tlu Muslimansko-hrvatske federacije, od ega su samo u
Sarajevu bila 124 logora, gradu gde je poginuloubijeno 8.000-10.000 Srba (Politika, 5. novembar 2003).
Takoe, posle hapenja Ramiza Delalia ele (avgust 2004) koji je jo pre dvanaest godina na dravnoj
televiziji priznao svoje herojstvo ubistvo Srbina Nikole Gardovia na Baariji, umeanost muslimanskih kadrova zajednike policije u akciju i njegovo prikrivanje, postaje jasniji istorijski kontekst proizvoenja rata. Danas, prema vestima iz Sarajeva, saznaje se ko je pucao na masu demonstranata u Sarajevu,
nasuprot ranijim dokazanim krivicama i zbog ega se raspao multietniki MUP u Sarajevu aprila 1992.
godine uprkos nastojanjima ministra Delimustafia (Veernje novosti, 2. septembar 2004, 8, vie tekstova).
H. Efendi, Ko je branio Bosnu? Sarajevo 1998; Majkl Rouz, Misija u Bosni, Beograd 2001; Radovan Radinovi, Lai o sarajevskom ratitu, Svet knjige, Beograd 2004, (knjiga je raena na vojnim izvorima prvode
reda, od kojih je vei deo u posedu ICTY, kao i izvetaja vetaka za isti sud); Momilo Mitrovi, Muslimanski logor Visoko, VINC, Beograd 1994; isti, Sarajevska raskra, VINC, Beograd 1995; isti, Zatvori i logori
za Srbe u Hrvatskoj i BiH, VINC, Beograd 1997, (sve tri knjige su zbornici svedoenja preivelih ukljuujui sauvane dnevnike beleke). Stradanje Srba u Sarajevu. Knjiga dokumenata Suffering of the Serbs in
Sarajevo. Document book (Records), Priredila Duica Boji, Komesarijat za izbeglice, Beograd 1996.
165
TOKOVI ISTORIJE
12/2004.
Zimerman moda nije prvi, a ni jedini zaetnik teze da je kosovsko pitanje

kolonijalno pitanje. On je to denisao na sledei nain: Miloevi je posle napada
na prava Albanaca 1989. imao na raspolaganju celu jednu deceniju da postigne modus
vivendi sa Rugovom, iji nenasilni pristup problemu nije predstavljao vojnu opasnost
za Srbiju. Srpski diktator je prezrivo odbacio tu mogunost, vie je voleo da Kosovo
tretira kao koloniju. Poto su nestale konice koje je nametao rat u Bosni, na Kosovu
je, kao u kolonijama u ranijim periodima, nastao pokret nacionalnog osloboenja posveen isterivanju kolonijalne sile.22 Zbog toga e u svojim nastupima za civilne rtve,
lojalne dravljane Albance, koje su ubili pripadnici teroristike "OVK rei da su to
kvislinzi.23
Delovanje ambasadora i njegovo vienje zemlje domaina samo je jedan od faktora koji utie na formiranje politike jedne drave, posebno velike sile. Iz istorije je
poznato da simpatije za zemlju domaina mogu poboljati njen politiki i ekonomski
poloaj, ali da je, bar kada je Jugoslavija u pitanju, njen poloaj uvek vie zavisio od
geopolitikih momenata, starijih i viih interesa uprkos tipu sistema ili ideologije,
uprkos simpatijama i prijateljskom ophoenju ambasadora ili, nasuprot, nizu neprijatnih injenica po domaina.
22
23
V. Zimerman, memoari, Beograd 2003, 157.

U toku 1998. godine OVK je izvrila 755 napada i provokacija prema graanima. Ubijena su 173 graanina,
od toga 46 Srba i Crnogoraca, 77 Albanaca, tri Roma, dva muslimana i 42 neidentifikovana (Politika, 7. septembar 2004, 2).
166
M. BJELAJAC
FM AMEMBASSY BELGRADE
TO SECSTAVE WASHDC IMMEDIATE 9170
INFO AMCONSUL ZAGREB
EUROPEAN POLITICAL COLLECTIVE
AMEMBASSY ISLAMABAD
C O N F I D E N T I A L SECTION 01 OF 06 BELGRADE 05891

DEPART FOR D - EAGLEBURGER AND EUR - NILES
ROME ALSO FOR VATICAN
VIENNA ALSO FOR USDEL CSBM
HELSINKI ALSO FOR USDEL CSCE
ISLAMABAD FOR POL JANET BOUGE
FROM WARREN ZIMMERMANN
E.O. 12356: DECL: OADR
TAGS: PREL, PGOV, YO, HR, BK
SUBJ: WHO KILLED YUGOSLAVIA?
CONFIDENTIAL
CONFIDENTIAL
1. CONFIDENTIAL - ENTIRE TEXT.
2. WITH U.S. RECOGNITION OF SLOVENIA, CROATIA, AND BOSNIA, AND THE PROCLAMATION OF A NEW "YUGOSLAVIA" BY SERBIA AND MONTENEGRO, THE OLD YUGOSLAVIA WE KNEW IS DEAD. BEFORE WE MOVE INTO A WORLD OF FIVE NEW BALKAN
STATES - COMMUNIST AND NON-COMMUNIST, TURBULENT AND CALM, AUTHORITARIAN
AND DEMOCRATIC, MILITANT AND MODERATE, VIALBE AND HOPELESS - IT MIGHT BE
WORTH A FINAL GLANCE AT WHAT HAS BEEN DESTROYED AND WHY.
3. "WHO KILLED COCK ROBIN?"
- "I," SAID THE SPARROW,
- "WITH MY BOW AND ARROW.
- I KILLED COCK ROBIN."
4. IT WAS NATIONALISM WHICH PUT AN ARROW IN THE HEART OF YUGOSLAVIA.
WHILE THE ANTECEDENTS GO BACK CENTURIES, THE NATIONALISM THAT SPAWNED THE
PROCESS OF YUGOSLAVIAS DESTRUCTION BEGAN IN 1987 IN KOSOVO, WHEN SLOBODAN
MILOSEVIC, THE YOUNG LEADER OF THE LEAGUE OF COMMUNISTS OF SERBIA, LISTENED THROUGHOUT ONE LONG NIGHT TO THE STORIES SERBS TOLD HIM OF MISTREATMENT BY ALBANIANS. THAT EXPERIENCE GAVE MILOSEVIC THE ISSUE THAT BROUGHT
167
TOKOVI ISTORIJE
12/2004.
HIM HIS POWER AND CHARISMA. BRANDISHING THE ISSUE OF SERBIAN NATIONALISM,
HE ABOLISHED THE AUTONOMY OF KOSOVO, THEN OF VOJVODINA, PURGED ALL OPPOSITION IN SERBIA ITSELF, AND FINALLY TORNED HIS NATIONALIST AGGRESSIONS ON HIS
NEIGHBORS.
5. IRONICALLY, IT WAS SLOVENIA, THE ONLY REPUBLIC CONTAINGING NO SERBIAN
MINOTRITY, WHICH MILOSEVIC FIRST ATTACKED. SERBIA AND ASLOVENIA HAVE
ALWAYS BEEN NATURAL ALLIES, AND MILOSEVICS ENMITY TOWARD SLOVENIA WAS
IDEOLOGICAL RATHER THAN ETHNIC. WHAT SLOVENIA, EVEN BACK IN THF LATE 1980S,
STOOD FOR WAS DEMOCRACY, A DECENTRALIZED YUGOSLAVIA, AND A FREER MARKET JUST THE KIND OF YUGOSLAVIA MILOSEVIC DESPISED AND FEARED. IN DECEMBER 1989
MILOSEVIC TRIED TO DISPLACE THE SLOVENIAN GOVERNMENT BY A HOSTILE MASS
RALLY OF SERBS IN LJUBLJANA, THEN FOLLOWED THAT FAILURE BY DECLARING AN
ECONOMIC BOYCOTT AGAINST SLOVENIA. THESE WERE THE FIRST SHOTS N THE NATIONALIST WAR THAT LED TO THE DESTRUCTION OF YUGOSLAVIA. CROATIA BECOME
MILOSEVICS NEXT TARGET, A FAT ONE. FRANJO TUDJMANS VICTORY IN THE MAY 1900
CROATIAN ELECTIONS BROUGHT TO POWER A NARROW-MINDED, CRYPTO-RACIST
REGIME HOSTILE TO SERBIA AND TO THE YUGOSLAVIA WHICH IT ERRONEOUSLY
BELIEVED SERBIA CONTROLLED. BOTH MILOSEVIC AND TUDJMAN HAD A STRONG
INTEREST IN SATANIZING EACH OTHER; GIVEN THEIR CHARACTERS, THE JOB WAS NOT
DIFFICULT, WITH THE ANCIENT ENEMIES OF SERBIAN AND CROATIAN NATIONALIMS
NOW PITTED AGAINST EACH OTHER, THE ODDS OF PRESERVING AND DEVELOPING A
YUGOSLAVIA ALONG THE PROGRESSIVE HUNGARIAN OR CZECHOSLOVAK MODEL PLUMMFTTED. VIOLENCE BEMACE PROBABLE. AS VLADIMIR SEKS, A PROMINFNT MILITANT IN
TUDJMANS PARTY, SAID OF ONE OF THE ETHNICALLY MIXED AREAS OF CROATIA: "IF WE
WIN, THERE WILL NO BE MORE SERBS; IF THEY WIN, NO MORE CROATIANS." WITH PEOPLE
LIKE THAT IN CHARGE, THERE COULD NO LONGER BE MUCH HOPE FOR A COUNTRY
WHOSE VERY NAME - "LAND OF THE SOUTH SLAVS" - SYMBOLIZED ETHNIC TOLERANCE.
AS MILOVAN DJILAS, THE LAST GREAT YUGOSLAV, SAID TO ME THE OTHER DAY, YUGOSLAVIA COULD NOT SURVIVE CONFLICT BETWEEN SERBS AND CROATS FOR THEY ARE
ITS DEFINING NATIONS.
6. "WHO SAW HIM DIE?"
- "I," SAID THE FLY,
- "WITH MY LITTLE EYE,
- I SAW HIM DIE."
7. THE DEATH OF YUGOSLAVIA HAD MANY WITNESSED. THE MOST PROMINENT SIGNATURES ON THE CORONERS REPORT ARE THOSE OF THE EUROPEAN COMMUNITY AND
THF UNITED STATES. BOTH WESTERN EUROPE AND AMERICA WERE LONG/TIME FRIENDS
OF THE DECEASED, MIDWIFING ITS BIRTH IN THE AFTERMATH OF ONE WAR AND HELPING
IT THROUGH ANOTHER, PROTECTING IT AGAINST ITS RAPACIOUS SOVIET NEIGHBOR,
PAYING THE BILLS FOR ITS PROFLIGACY, AND ENCOURAGING IT ON THE PATH TO DEMOCRACY. IN YUGOSLAVIAS TERMINAL ILLNESS THE WESTERN COUNTRIES DID WHAT THEY
COULD TO NURSE THE PATIENT BACK TO HEALTH THE EUROPEANS IN THE PERSON OF
JACQUES DELORS OFFERED AN ENORMOUS ECONOMIC CARROT CONDITIONED ON THE
168
M. BJELAJAC
COUNTRYS STAYING TOGETHER, WHILE THE DUTCH, IN THE EC PRESIDENCY, PLAYED

THE ROLE OF HECTORING FATHER-CONFESSOR, URGING THE INVALID TO BECOME A
BETTER EUROPEAN IN ORDER TO SAVE ITS SOUL. THE U.S. BROUGHT TO BEAR THE
WEIGHT OF ITS TRADITIONALLY GOOD RELATIONS, ITS GREAT POWER STATUS, AND ITS
MORAL AUTHORITY TO KEEP THE COUNTRY ON THE UNITED AND DEMOCRATIC PATH SO
HOPEFULLY BEGUN BY THE MARKOVIC GOVERNMENT IN 1989. ALL IN THE END WAS TO
NO AVAIL: LIKE EVERYONE ELSE, THE WESTERN COUNTRIES WERE NO MORE THAN WITNESSES AT YUGOSLAVIAS FUNERAL.
8. COULD IT HAVE BEEN DIFFERENT? WERE THERE THINGS THE WEST COULD HAVE
DONE TO AVOID THE BREAK-UP AND THE BLOODSHED? CONVERSELY, SHOULD WE HAVE
SEEN EARLIER THAT YUGOSLAVIA WAS FINISHED AND TRIED TO PROVIDE A PEACEFUL
BURIAL? DONT LOOK FOR OBJECTIVITY FROM ME ON THESE QUESTIONS- I WAS A PART
OF OUR POLICY; I BELIEVED, AND STILL BELIEVE, THAT IT WAS THE RIGHT ONE. I LEAVLE
IT TO THE PHD. CANDIDATES TO ARGUE THE DETAILS- IN A GENERAL SENSE, I AM CONVINCED THE FAILURES DO NOT LIE WITH THE WESTERN WITWESSES IO YUGOSLAVIAS
DEATH. THE FAILURES LIE WITHIN THE CORPSE ITSELF.
9. U.S. POLICY TOWARD YUGOSLAVIA WAS SIMPLE AND CONSISTENT FROM THE
VERY BEGINNING OF THE NATIONALIST PERIOD HERALDED BY MILOSEVICS RISE. WE
WERE FOR UNITY BUT NOT UNITY IMPOSED BY FORCE. THE MARKOVIC GOVERNMENT
REPRESENTED THE TWO INTERLOCKING QUALITIES OF UNITY AND DEMOCRACY. WE
WERE RIGHT TO SUPPORT IT, WEAK AS IT WAS. THE ALTERNATIVES TO MARKOVIC WERE
MILOSEVICS KIND OF UNITY, WHICH MEANT DICTATORSHIP, OR TUDJAMNS KIND OF SEPARATISM, WHICH MEANT WAR. NEARLY TWO YEARS BEFORE THE CROATIAN WAR
BEGAN, THIS EMBASSY STRESSED, AND CONTINUED TO STRESS, THAT THE BREAK-UP OF
YUGOSLAVIA COULD NOT BE ACCOMPLISHED WITHOUT MASSIVE VIOLENCE. MUCH OF
THE CRITICISM OF U.S. POLICY TOWARD YUGOSLAVIA IS BASED ON THE ASSUMPTION
THAT WE WERE BLIND TO THE PRESSURES FOR INDEPENDENCE AND THEREFORE FAILED
TO GET ON THE BANDWAGON. WE WERENT BLIND; WE JUST SAW THAT THE BANDWAGON
WAS HEADED FOR ARMAGEDDON. NATIONALISM POLARIZES; IN YUGOSLAVIA, WITH THE
COLLAPSE OF THE MARKOVIC EXPERIMENT, THERE WAS NO MIDDLE GROUND BETWEEN
TUDJMAN AND MILOSEVIC FOR THE WEST TO CULTIVATE. MARKOVICS YUGOSLAVIA
TENDED TOWARD DFMOCRACY, MILOSEVICS YUGOSLAVIA AWAY FROM IT. THATS WHY
THE U.S. AND THE EC WERE SIMPLY PRESENT AT THE DESTRUCTION INSTEAD OF CONTRIBUTORS TO THE CREATION.
10. "WHO LL DIG THE GRAVE?"
- "I," SAID THE OWL,
- "WITH MY LITTLE TROWEL,
- I LL DIG THE GRAVE."
11. THERE WERE MANY GRAVEDIGGERS OF YUGOSLAVIA, INCLUDING THE UNUSUAL
SUSPECTS SLOVENIA, CROATIA, AND SERBIA. BUT THERE IS ONE WHO STANDS OUT. SLOBODAN MILOSEVIC, ONE OF THE MOST DUPLICITOUS POLITICIANS THE BALKANS HAVE
EVER PRODUCED, IS DUPLICITOUS IN THIS AS WELL. MILOSEVIC POSES AS THE PROTEC-
169
TOKOVI ISTORIJE
12/2004.
TOR AND SAVIOR OF YUGOSLAVIA. JUST TWO WEEKS AGO HE WRAPPED HIMSELF IN THE
YUGOSLAV FLAG (WITH THE RED STAR CUT OUT, OF COURSE) AND RENEWED THE YUGOSLAV NATIONAL ANTHEM-"YUGOSLAVIA EXISTS," HAS BEEN HIS WAR CRY EVER SINCE
THE SECESSIONIST RUMBLINGS BEGAN. ITS ALL BUNK. MILOSEVIC IS NOT A YUGOSLAV;
HE IS A SERBIAN IMPERIALIST. HIS MAXIMUM AIM OF THREE YEARS AGO WAS TO DOMINATE ALL OF YUGOSLAVIA; HENCE HIS EFFORT TO OVERTHROW THE DEMOCRATICLEANINS GOVERNMENT OF SLOVENIA AND BRING THE CROATS TO HEEL - WHEN THAT
FAILED, HE GAVE UP ON SLOVENIA AND WENT TO WAR TO KEEP CROATIA IN YUGOSLAVIA. THWARTED AGAIN, HE TRIED TO FORCE BOSNIA AND MACEDONIA INTO A "LITTLE
YUGOSLAVIA" CONTROLLED BY SERBIA. FINALLY HE HAS FALLEN BACK ON THE "FEDERAL REPUBLIC OF YUGOSLAVIA" WHICH DISCLAIMS TERRITORIAL PRETENSIONS BUT
HAS A PROVISION IN ITS CONSTITUTION FOR ADMITTING PARTS OF OTHER STATES. HE IS
CURRENTLY PURSUING ACTIVELY A CIVIL WAR IN BOSNIA DESIGNED TO DELIVER TWOTHIRDS OF ITS TERRITORY TO THE SERB MINORITY THERE, AND IS COLLABORATING IN
THE EXPULSING OF NON-SERBS IN MIXED AREAS OF CROATIA WITH THE AIM OF MAKING
THOSE AREAS ETHNICALLY CLEAN.
12. SINCE HIS ASSUMPTION OF POWER, MILOSEVICS CRIMES AGAINST YUGOSLAVIA
INCLUDE THE FOLLOWING:
-- VIOLATING THE YUGOSLAV CONSTITUTION BY REMOVING THE AUTONOMY OF
KOSOVO AND VOJVODINA;
-- IMPOSING TRADE BOYCOTTS ON SLOVENIA AND CROATIA (AN ACT AKIN TO MASSACHUSETTS SHUTTING OFF TRADE WITH MAINE AND VERMONT);
-- STEALING $1.8 MILLION FRON THE NATIONAL BANK OF YUGOSLAVIA BEFORE
INDEPENDENCE, AND ARROGATING TO SERBIA ALL OF YUGOSLAVIAS HARD CURRENCY
RESERVES AND TOHER ASSETS AFTER INDEPENDENCE;
-- TRYING TO DESTROY THE YUGOSLAV PRESIDENCY, FIRST BY PREVENTING THE
NORMAL PRESIDENTIAL ROTATION TO CROATIA IN MAY 1991, AND THEN BY TRYING TO
PULL THE SERBIAN MEMBERS OFF THE PRESIDENCY ALTOGETHER;
-- WAGING AN UNCEASING BATTLE AGAINST MARKOVIC AND ALL HE STOOD FOR: A
YUGOSLAV-WIDE MARKET CONOMY, AN OVERALL STANDARD OF HUMAN RIGHTS, AND
AN ELECTORAL MECHANISM THAT EMPHASIZED YUGOSLAV ELEMENTS AND DOWNPLAYED NATIONAL FACTONS;
-- PURSUING AN AGGRESSIVE WAR (TOGETHER WITH THE ARMY) IN CROATIA
ACROSS A REPUBLICAN BOUNDARY;
-- AND FINALLY, EXPANDING THE WAR INTO BOSNIA THROUGH HIS PROXY
KARADZIC, WITH HELP FROM THUGS LIKE ARKAN AND THE COLLUSION OF THE JNA.
13. EVEN ATTEMPTED, HIS DESTRUCTION OF YUGOSLAVIA WITHOUT AN ESSENTIAL
ACCOMPLICE - THE JNA. THE ARMYS BETRAYAL OF YUGOSLAVIA WAS NEARLY AS EGREGIOUS AS MILOSEVICS. OSTENSIBLY THE BULWARK OF "BROTHERHOOD AND UNITY, "
THE JNA ALLOWED ITSELF TO BE TURNED INTO A KILLING MACHINE ON BEHALF OF ONE
170
M. BJELAJAC
NATIONAL GROUP. IT IS TRUE THAT THE JNA WAS PROVOKED IN BOTH SLOVENIA AND
CROATIA, THOUGH IT IS ALSO TRUE THAT WITH CROATIA THE ORGINAL PROVOCATIONS
CAME FROM THE JNA ITSELF IN ITS PRE-WAR "ANTI-FASCIST" EFFORTS TO DESTABILIZE
TUDJMAN. IN ARY CASE, THE BOMBARDMENT OF DUBROVNIK AND THE DESTRUCTION
OF VUKOVAR WERE CRIMINAL ASSAULTS AGAINST, IN THE ONE CASE.
YUGOSLAVIAS MOST FAMOUS TOWN AND, IN THE OTHER, A PEACEFUL ETHNICALLY
MIXED CITY. MOREOVER, THE JNAS COLLUSION IN THE SERBIAN TAKEOVER BID WAS
PROMPTED BY NO HOSTILE ACTIONS AT ALL FROM THE PLURALITY MUSLIM POPULATION. THE JNAS PROUD YUGOSLAV PARTISAN TRADITION IS NOW BURIED FOREVER IN
THE RUBBLE OF VUKOVAR.
14. THE BILL OF PARTICULARS AGAINST MILOSEVIC IS NOT MEANT TO IMPLY THAT
HIS ENEMIES AND RIVALS WERE PRO-YUGOSLAV. ON THE CONTRARY, SLOVENIA AND
CROATIA SECEDED FROM YUGOSLAVIA WITHOUT EVEN SERIOUS EFFORTS TO RECONCILE THEIR DIFFERENCES WITH BELGRADE. BUT EVEN HERE MILOSEVIC WAS THE PRIME
CATALYST FOR THIER DISAFFECTIN. SLOVENIA WOULD ALMOST CERTAINLY HAVE TRIED
TO STAY IN YUGOSLAVIA IF SERBIA NAD NAD A LESS AGGRESSIVE LEADER; AS
RECENTLY AS TWO YEARS AGO MILAN KUCAN WON ELECTION AS SLOVENE PRESIDENT
ON A PROYUGOSLAV PLATFORM. TUDJMAN, ANTI-YUGOSLAV AS HE IS, WAS FLOATING
PROPOSALS FOR A YUGOSLAV CONFEDERATION EVEN AFTER THE WAR BROKE OUT, AND
MILOSEVIC WAS TORPEDOING THEM ONE AFTER ANOTHER. AS THE EC STEPPED IN,
MILOSEVIC BOBBED AND WEAVED, BLOCKING POLITICAL AGREEMENTS AND BRINGING
MONTENEGRO TO HEEL WHEN BULATOVIC WAVERED. INNOCENT BYSTANDERS LIKE GLIGOROV AND IZETBEGOVIC, WHO SOUGHT DOGGEDLY TO BROKER A YUGOSLAV SETTLEMENT, NEVER HAD A CHANCE AGAINST MILOSEVICS COMBINATION OF
AGGRESSIVENESS AND INTRANSIGENCE. HISTORIANS CAN ARGUE ABOUT THE ROLE OF
THE INDIVIDUAL IN HISTORY. I HAVE NO DOUBT THAT IF MILOSEVICS PARENTS HAD
COMMITTED SUICIDE BEFORE HIS BIRTH RATHER THAN AFTER I WOULD NOT BE WRITING
A CABLE ABOUT THE DEATH OF YUGOSLAVIA. MILOSEVIC, MORE THAN ANYONE ELSE, IS
ITS GRAVEDIGGER.
15. "WHO LL BE CHIEF MOURNER?"
- "I," SAID THE DOVE,
- "ILL MOURN FOR MY LOVE,
iLL BE CHIEF MOURNER."
16. YUGOSLAVIA HAS FEW MOURNERS TODAY. IT DESERVES MORE. YUGOSLAVS
FOUGHT BRAVELY BY OUR SIDE IN WORLD WAR II AGAINST OUR COMMON ENEMY. HITLERS DECISION TO DESTROY BELGRADE IN APRIL 1941 CAUSED HIM TO DELAY HIS INVASION OF THE SOVIET UNION AND PERHAPS COST HIM MOSCOW. TITO LATER TIED UP
GERMAN DIVISIONS THAT WOULD OTHERWISE HAVE BEEN AVAILABLE AGAINST THE
ALLIES ON THE WESTERN FRONT. AFTER THE WAR TITO WAS THE ONLY EASTERN EUROPEAN LEADER WITH THE GUTS TO STAND UP TO STALIN, THUS GIVING IMPETUS TO
NATIONAL COMMUNISM AND INDIRECTLY TO THE MOVEMENTS TOWARD INDEPENDENCE IN EASTERN EUROPE. HE ALSO CREATED OR, MORE ACCURATELY, TOLERATED - A
171
TOKOVI ISTORIJE
12/2004.
MORE OPEN COMMUNIST SOCIETY THAT EXISTED ANYWHERE IN THE WORLD. ECONOMIC MANAGEMENT WAS DECENTRALIZED AND BORDERS WERE OPEN - A FEATURE ON
WHICH KHRUSHCHEV IN HIS MEMOIRS COMMENTED WITH ENVY. AS ONE WHO HAS
LIVED IN ALL THREE COUNTRIES, I CAN ATTEST THAT THE QUALITY OF LIFE IN YUGOSLAVIA IN THE TITO PERIOD WAS A LOT CLOSER TO SPAINS THAN TO THE SOVIET UNIONS.
TITO LEFT A COUNTRY THAT WAS IN FACT RIPE FOR ECONOMIC AND POLITICAL REFORM,
A COUNTRY FAR AHEAD OF THE OTHERS IN EASTERN EUROPE. UNFORTUNATELY, TITO
ALSO LEFT TWO POISON GIFTS THAT WERE TO DESTROY YUGOSLAVIA - DICTATORSHIP
AND NATIONALISM.
17. WHILE TITO WAS NO NATIONALIST, HIS METHODS IRONICALLY MADE THE RISE
OF VIRULENT NATIONALISM INEVITABLE. BOTH ELEMENTS OF TITOS "BROTHERHOOD
AND UNITY" WERE ENFORCED WITH A POLICE STATE APPARATUS. NATIONALISTS ROUTINELY WENT TO JAIL; TUDJMAN AND IZETBEGOVIC, NOW THE PRESIDENTS OF INDEPENDENT REPUBLICS, BOTH DID TIME IN TITOS PRISONS. IN THE DECENTRALIZED AND WEAK
YUGOSLAVIA BEQUEATHED BY TITO AFTER HIS DEATH, NATIONALISM, SUPPRESSED
SINCE THE WAR, AWOKE LIKE A MILITANT RIP VAN WINKLE. UNFORTUNATELY, IT AWOKE
IN A YUGOSLAVIA WHICH HAD NOT HAD ENOUGH DEMOCRACY TO BLUNT NATIONALISMS ANTI-DEMOCRATIC CHARACTER. MOVEOVER, THE PEOPLE WHO USED NATIONALISM MOST AGGRESSIVELY - MILOSEVIC AND TUDJAN - HAD BOTH BEEN SCHOOLED IN
TITOS COMMUNIST AUTHORITARTANISM IN DISTINCTION FROM THE LESS MILITANT
NATIONALISM OF IZETBEGOVIC AND KUCAN, THEY TOOK READILY TO ALL THE TECHNIQUES OF COMMUNIST CONTROL - MASS PARTIES, CONTROL OF THE PRESS, CENTRALIZATION OF THE ECONOMY, AND THE LIKE. IN SUM,
TITO BEARS NO LESS
RESPONSIBILITY FOR THE DESTRUCTION OF YUGOSLAVIA THAN FOR ITS CREATION IN
THE ASHES OF WORLS WAR II.
18. THERE IS A LESSON HERE, NOT ONLY FOR THE BALKANS BUT FOR ALL THE EXCOMMUNIST COUNTRIES OF EUROPE. THE LESSON IS THAT THERE IS MORE IN COMMON
BETWEEN COMMUNISM AND NATIONALISM THAN MIGHT SEEM THE CASE. BOTH
DOGMAS ARE RIGIDLY COLLECTIVIST - THE INDIVIDUAL COUNTS FOR NOTHING IN COMPARISON WITH THE COLLECTIVE. AND BOTH ARE MILITANTLY EXCLUSIVIST - WHOEVER
DOESNT BELONG IS AN ENEMY TO BE EXTERMINATED. THE BATTLEFIELDS OF BOSNIA,
NO LESS THAN THOSE OF NAGORNO-KARABAKH, ARE A WARNING TO THE WORLD THAT,
IF THE RIGHTIS OF THE INDIVIDUAL ARE NOT GIVEN PRIMACY, THEN THEY WILL SURELY
BE DESTROYED.
19. THERE HAVE BEEN TWO YUGOSLAVIAS SO FAR - THE PRE-WAR YUGOSLAVIA OF
THE KARADJORJDJEVICS AND THE POST-WAR YUGOSLAVIA OF TITO. JUST CREATED IS A
THIRD YUGOSLAVIA - MILOSEVICS. AS NOTED, IT IS NO MORE THAN A DISGUISED SERBIA
AND A PLATFORM FOR MILOSEVICS CLAIMS ON OTHER STATES CONTAINING SERBS. IT IS
SURROUNDED BY UNSTABLE NEIGHBORS WHOSE TRUST MILOSEVIC HAS LOST, AND IT IS
EATEN FROM WITHIN BY MINORITIES WHOSE HATRED MILOSEVIC HAS EARNED. THANKS
TO MILOSEVIC, SERBIA - WITH A STRONGER DEMOCRATIC TRADITION THAN MOST
OTHER BLAKAN REPUBLICS - IS NOW CONSUMED BY NATIONALIST FRENZY; AND THE
MANY DECENT, TALENTED SERBS, APPALLED BY THE BLOODLETTING, ARE MARGINAL-
172
M. BJELAJAC
IZED. INSTABILITY HAS BECOME A CLICHE AND A PERMANENT CONDITION IN AND

AROUND MILOSEVICS YUGOSLAVIA. I FEAR THAT THE CRISIS NOW VISITED UPON THE
FRAGMENTS OF YUGOSLAVIA MAY LAST A WHOLE GENERATION - A 20-YEARS CRISIS.
NATIONALISM, THE BALKAN KILLER, WILL HAVE TO RUN ITS SPAN. DURING THIS PROCESS, ONE CAN HOPE, PEOPLE WILL BEGIN TO REALIZE THAT THEIR NATIONAL PASSIONS
HAVENT BROUGHT THEM WELFARE, OR PEACE, OR HAPPINESS. THEY MAY REMEMBER
THAT THEY ONCE LIVED TOGETHER, AND PRETTY WELL, AND THAT THEIR RELATIONS
WITH EACH OTHER WERE MARKED BY CIVILITY AND TOLERANCE. THEY MAY ALSO
RECALL THAT THE YUGOSLAVIA THE LIVED IN, WHILE NOT FREE, WAS CERTAINLY FREER
THAN THE INTERNECINE JUNGLE THEY INHERITED, AND THAT IT HAD A MORE CIVILIZED
AND BROAD-MINDED VIEW OF THE WORLD OUTSIDE AS WELL- ONE DAY THEY MIGHT
TALK ABOUT RESTORING ECONOMIC TIES, AND THEN GRADUALLY ABOUT CREATING A
POLITICAL FRAMEWORK. IT WILL ALL MAKE PERFECTLY GOOD SENSE SINCE, AFTER ALL,
MOST OF THEIR MINI-STATES ARE NOT REALLY VIABLE ON THEIR OWN, THEIR ETHNIC
GROUPS ARE STILL INEXTRICABLY MIXED TOGETHER, AND THEYRE CONDEMNED BY
GEOGRAPHY TO BE NEIGHBORS FOREVER. SOMEBODY - IT WILL TAKE A GREAT DEMOCRATIC LEADER, PROBABLY FROM BOSNIA - MIGHT SUGGEST FOREVER. SOMEBODY - IT
WILL TAKE A GREAT DEMOCRATIC LEADER, PROBABLY FROM BOSNIA - MIGHT SUGGEST
FORMING A STATE. IT WONT BE CALLED YUGOSLAVIA, BUT IT WILL HAVE HISTORICAL
ANTECEDENTS. AS PART OF ITS INAUGURATION CEREMONIES, I WOULD LIKE TO IMAGINE
THAT SOMEBODY WILL LEAVE A ROSE, JUST ONE, ON THE TOMB OF THE YUGOSLAVIA
THAT HAS JUST PERISHED.
20. ALL THE BIRDS IN THE AIR
- FELL A-SIGNIN AND ASOBBIN
- WHEN THEY HEARD OF THE DEATH
- OF POOR COCK ROBIN,
- WHEN THEY HEARD OF THE DEATH
OF POOR COCK ROBINE
ZIMMERMANN
CONFIDENTIAL
173
Ivan HOFMAN
UMETNOST I REPRESIJA
Izvetaj o reakcijama na Rezoluciju CK SKP(b) o ienju sovjetske muzike od
tetnih uticaja dekadentstva i formalizma, 1948. godine
Kratak i buran XX vek je, vie nego bilo koje ranije razdoblje, bio karakteristian
po ideoloki i politiki angaovanoj umetnosti. Umetnika dela nastajala su kao protest protiv bezumlja Prvog svetskog rata, kao poricanje itave graanske civilizacije,
kao propagandno sredstvo komunistike i nacionalsocijalistike partijske birokratije... Polaznu osnovu umetnosti angaovane na politikoj levici predstavljala je jedanaesta Marksova Teza o Fojerbahu, prema kojoj lozo su samo razliito tumaili
svet, a stvar je u tome da se on izmeni. Knjievno i umetniko stvaralatvo, u vizijama
ideologa komunistikih partija, imalo je pragmatinu svrhu: ono bi samo bilo sredstvo
za ostvarenje revolucije i socijalistikog drutvenog preobraaja. U programskom
lanku Partijska organizacija i partijska literatura, napisanom u vreme revolucije
1905. godine, Lenjin je istakao da stvaralatvo lanova ruske socijal-demokratske partije i ono koje je nastalo u ime proletarijata mora postati partijno. Ono bi stajalo nasuprot buroaskim obiajima buroaskoj proterskoj pekulantskoj tampi buroaskom knjievnom karijerizmu i individualizmu. Ono je zamiljeno kao sastavni deo
organizovanog i planskog partijskog rada. U uslovima klasnog drutva nemogua je
bila sloboda umetnosti, jer su je ograniavali kapital i buroasko-anarhistiki individualizam. Stvarno je slobodno ono stvaralatvo koje je povezano sa proletarijatom,
zato to umetnike nee privlaiti koristoljublje i karijera, ve ideja socijalizma. Takva
kultura nee sluiti ni presienoj junakinji ni gornjoj desetini hiljada onih koji se
dosauju i gue u salu, ve proletarijatu. Zato je knjievnost u ime radnikog pokreta
morala da postane partijska.1 Petnaest godina kasnije, u uslovima boljevike revolucije graanskog rata, Lenjin je osudio svaku knjievnost i umetnost u Sovjetskoj Rusiji
koja je van domaaja partije, jer je samo marksistiki pogled na svet pravilno
izraava[o] interese, gledite i kulturu revolucionarnog proletarijata.2
1
2
V. I. Lenjin, O kulturi i umetnosti, Beograd 1957, 811.

Projekat rezolucije o proletkultu, 1920, V.I. Lenjin, n. d., 147.
175
TOKOVI ISTORIJE
12/2004.
Ruska umetnika avangarda verovala je da je Oktobarskom revolucijom i stvaranjem sovjetske vlasti nastupila epoha pravih individualnih i umetnikih sloboda. Ovi
umetnici, koji su obeleili stvaralatvo prve polovine XX veka, mislili su da svojim
smelim i originalnim eksperimentima na polju umetnike forme mogu da doprinesu
novoj, naprednoj sovjetskoj kulturi. Prevarili su se, jer proletarijat, u ije ime su oni
stvarali, nije razumeo njihovu umetnost, a vladajua boljevika partija pretvorila se u
birokratsko telo, kome su smeli umetniki ekserimenti bili tui i delovali subverzivno.
Vasilij Kandinski, Naum Gabo i Mark agal napustili su SSSR i proslavili se na
Zapadu. Sergej Ejzentajn i Aleksandar Dovenko nastojali su da prihvate estetiku
socijalistikog realizma. Ejzentajn je snimio Aleksandra Nevskog (1938) i Ivana
Groznog I (1944) po svim pravilima partijske estetike, dok je Ivan Grozni II (1946)
zbog malo slobodnijeg lmskog izraza ostao u bunkeru sve do 1958. godine. Dovenko nije mogao da sprei poniavajua prekrajanja svojih lmova u procesu montae. Mihail Bulgakov, autor izvanrednog Majstora i Margarite, slikar Kazmir Maljevi i Dziga Vertov, idol sineasta leviara iz druge polovine XX veka, potonuli su u
sivilu sovjetske svakodnevice. Pojedinci, kao Isak Babelj, nestali su u Staljinovim istkama. Vladimir Majakovski je izvrio samoubistvo, ne mogavi da prihvati izneveravanje svih ideala za koje se borio.
Socijalistiki realizam, koji je u vreme Lenjina bio poeljan umeniki pravac,
postao je u vreme Staljina obavezan. Od umetnika se trailo da prikazuju stvarnost:
dogaaje iz revolucije i graanskog rata, kolektivizaciju poljoprivrede, industrijalizaciju, elektrikaciju Simbolika sa revolucionarnom porukom, koju su avangardni
umetnici rado primenjivali u svojim delima, vie nije bila prihvatljiva. Partijska birokratija je sve to nije bilo u skladu sa kanonima proglasila za dekadenciju i formalizam.
Umetnik je trebalo da do kraja banalizuje svoj izraz, kako bi ideoloke i politike poruke dela bile jasne i pristupane neobrazovanim masama. Zato su u sovjetskoj umetnosti preovlaivali prizori iz eliana i kolhoza, neenstvene traktoristkinje, pevale se
masovne pesme o borbi i radu, slavili Lenjin, Staljin i, u manjoj meri, ostale partijske i
dravne voe. Socijalistiki realizam je batinio vrednosti realizma XIX veka, ali on
zapravo nije prikazivao stvarnost. U delima partijskih umetnika nije bilo siromatva,
gladi i nasilja, tj. sovjetske svakodnevice, ve su ta dela, u formi realizma, prikazivala
samo poeljnu stvarnost, onako kako ju je zamiljala partijska birokratija. Socijalistiki realizam je, u stvari, postao ideoloki i politiki obojeni idealizam, iji je krajnji
cilj bio potpuna indoktrinacija graana!
Za denisanje nekih osnovnih pojmova estetike socijalistikog realizma moe da
poslui referat Radovana Zogovia, najistaknutijijeg predstavnika partijske knjievnosti u Jugoslaviji, koji je proitan na Petom kongresu KPJ jula 1948. godine.3 Partijska knjievnost je, pre svega, shvaena kao borba protiv dekadencije i formalizma.
3
Jugoslovenska komunistika birokratija je, u periodu 19451950. godine, najdoslednije primenila sovjetski
model izgradnje socijalizma. Zato je izlaganje njenog istaknutog pisca uzeto kao paradigma estetike socijalistikog realizma.
176
I. HOFMAN
Umetnost i represija
Pod dekadencijom podrazumevala se svaka individualnost u umetnikom radu, prihvatanje tema koje nisu poeljne ili propisane, dok je formalizam svako eksperimentisanje sa formom i izrazom. Ova dva pojma su esto koriena i da bi se zbirno oznaile
sve negativne pojave u modernoj umetnosti. Zogovi je u svom izlaganju denisao i
neke ue pojmove:
antirealizam: odricanje od objektivne stvarnosti, njenog postojanja, njenih
zakona i mogunosti njenog postojanja;
antihumanizam: odraz straha reakcionarne buroazije pred neizbenim razvitkom objektivne drutvene stvaranosti. Tendencija da se ovjek prikae ili u vidu
ivotinje ili da se zamjeni stvarju, predmetom, pri em predmet postaje individualnost
a iva ljudska individualnost se pretvara u predmet;
iracionalizam: ideja da je ovek po svojoj prirodi antisocijalan, da je sva njegova
aktivnost usmerena ka zadovoljenju egoistinih interesa linosti, te da je sloboda
linosti sloboda od kolektiva;
pesimizam: nepostojanje vere u ivot, negiranje progresa, apologija smrti,
poetizacija truljenja;
nacionalizam: propagiranje svake rasne i nacionalne mrnje, te precenjivanje
jedne kulture u odnosu na druge;
lano novatorstvo: apsolutno unazaivanje umjetnosti u formalnom smislu
razbijanje, zamravanje, obesmiljavanje, lomljenje i zagaivanje svih sredstava i elemenata umjetnike forme unitavanje svake mogunosti stvarnog napretka, istinskog novatorstva u umjetnosti. Dekadentsvo i formalizam su bili shvaeni kao forme
buroaske ideologije, kao sredstvo zaglupljivanja radnike klase. Umetnicima komunistima bio je poveren zadatak da se bore protiv svih ostataka mistike, nadrealizma i
drugih recidiva buroaske umetnosti. U toj borbi, oni su bili upozoreni da obrate
naroitu panju na ameriki lm, taj strani i razorni holivudski opi[j]um.4 Partijska
birokratija, zaduena za praenje umetnikog stvaralatva, obino je optuivala inteligenciju da je nosilac veine negativnih pojava u socijalistikoj umetnosti. Naroito
negativno je ocenjivan deo inteligencije koji je nastojao da izmiri marksizam sa razliitim buroaskim shvatanjima.5
Slika SSSR-a oko 1946. godine: popaljena zemlja, unitena sela i gradovi, masovne grobnice... Oko dvadeset miliona mrtvih, milioni bogalja i beskunika. Stanje
opte potitenosti.6 Ipak, vojnik Crvene armije straario je u Varavi, Pragu, u Berlinu Sovjetski Savez poeo je da se izgrauje kao imperijalistika velesila. Novi
meunarodni poloaj i zapoeti hladni rat nametnuli su graanima Sovjetskog Saveza
nove zadatke. Oputanja nije smelo biti, jer je prva zemlja socijalizma postala pred4
5
6
V kongres Komunistike partije Jugoslavije 2128. jula 1948, stenografske beleke, Beograd 1949, 492
496.
Isto, 222, (M. ilas, Izvetaj o agitaciono-propagandnom radu).
Pesnik Josif Brodski je vrlo plastino opisao turobnu sliku svoje domovine prvih godina posle domovinskog
rata u eseju Jedan, i nijedan (J. Brodski, Udovoljiti senci, Beograd 1989).
177
TOKOVI ISTORIJE
12/2004.
vodnik itavog ideolokog, politikog i vojnog bloka drava, koji je stajao nasuprot
Sjedinjenim Amerikim Dravama i ostalim zemljama parlamentarne demokratije.
Upravo je hladni rat doveo do vrhunca upliv partijske birokratije u umetnost, kada je
ukinuto ono malo sloboda to je opstalo u sovjetskom stvaralatvu. Obraun sa ostacima umetnikih sloboda zapoet je napadima najviih partijskih tela na satiriara
Mihaila Zoenka, prostaku i nisku duicu, paskvilanta i trivijalnog tipa, te pesnikinju Anu Ahmatovu, predstavnika bezidejne knjievne movare kako ih je, u svom
uvenom referatu iz 1946. godine, nazvao Andrej danov, lan CK SKP(b) zaduen za
pitanja kulture i umetnosti.7 Ovaj moderni inkvizitor je osudio svako satirino prikazivanje sovjetske stvarnosti, pesniku usamljenost i melanholiju. Od inenjera ljudskih dua, pogotovo od lenjingradskog odreda sovjetskih knjievnih radnika traio
je da opisuju radost izgradnje razruene domovine, obnovu privrede, lenjingradsku enu - heroja na prvoj vatrenoj liniji za vreme rata, kao i na elu kolone graditelja u miru.
U uslovima zapoetog hladnog rata, sovjetski umetnici su imali zadatak da stoje na
prvoj borbenoj liniji ideolokog fronta.8 Poetkom 1948. godine danov se obraunao sa sovjetskim kompozitorima, povodom pojave dekadentstva i formalizma u
nekim delima koja su izmakla uvek budnom oku partijske birokratije. Vodei sovjetski
kompozitori Sergej Prokofjev, Dmitrij ostakovi i Aram Haaturjan bili su prinueni
da se javno odreknu svojih najznaajnijih dela, te da se prilagode partijskim kanonima.
Kampanja potpune ideologizacije i militarizacije stvaralatva u SSSR-u, koju je
sprovodio danov, ostavila je dugotrajne tetne posledice po sovjetsku umetnost. Bilo
je to vreme prevlasti mediokriteta, kojima su partijska pravovernost i poltronstvo omoguavali napredovanje i obezbeivali razliite privilegije. Talentovani i samosvesni
stvaraoci povukli su se ili su nastojali da se prilagode postojeim uslovima. Destaljinizicacija, koju je inicirao Nikita Hruov na XX kongresu KPSS 1956. godine,
doprinela je izvesnom poputanju partijskih stega nad sovjetskim drutvom. Krajem
pedesetih poetkom ezdesetih godina XX veka pojavio se jedan broj mladih i talentovanih stvaralaca, naroito kinematograji (Andrej Tarkovski, Sergej Paradanov),
ali je partijska birokratija vrlo brzo poela da sputava njihov rad. Zapoeti proces
destaljinizacije bio je kratkog daha, neodluan i neiskren, jer bi svaki ozbiljniji pokuaj
korekcije sistema koji je Lenjin stvorio, a Staljin razvio do nesluenih razmera, doveo
do njegovog sloma. To su uostalom pokazali Gorbaovljevi glasnost i perestrojka.
Nesloboda je ostala trajna karakteristika sovjetske umetnosti. Do sloma socijalistikog
poretka i sovjetske drave, dela pojedinih domaih i stranih autora nisu se tampala,
osim ilegalno kao samizdat, dok su mnogi lmovi ostali bunkerisani vie godina pre
nego to su poeli javno da se prikazuju i obavezno da osvajaju meunarodne nagrade
7
A. A. danov, Referat o asopisima Zvezda i Lenjingrad, Beograd 1946. Satiriari spadaju u kategoriju
knjievnika koje ne trpi nijedan totalitarni reim. V. sluaj Branka opia u Predrag J. Markovi, Beograd
izmeu Istoka i Zapada 19481965, Beograd 1996, 178.
Isto, 49. U referatu Re u diskusiji o knjizi G. F. Aleksandrova Istorija zapadnoevropske lozoje (24. juni
1947), Beograd 1947. danov je odredio iste takve zadatke sovjetskim filozofima.
178
I. HOFMAN
(Tema Gleba Pamlova i Pokajanje Tengiza Abuladzea, na primer). Sovjetski

stvaraoci ostali su daleko od svih avangardnih umetnikih pokreta druge polovine XX
veka.9
Dokument koji se nalazi pred itaocima, izvetaj je ambasade FNRJ u Moskvi o
reakcijama svetske i sovjetske javnosti na Rezoluciju CK SKP(b) o ienju sovjetske
muzike od tetnih uticaja dekadentstva i formalizma, iz 1948. godine. Tekst vrlo
plastino prikazuje represiju sovjetske partijske birokratije u kulturi. Poto se
jugoslovenski izveta vrlo pohvalno izrazio o danovljevim merama, dokument
predstavlja i svedoanstvo o istovetnom odnosu jugoslovenskih komunista prema
umetnikom stvaralatvu. Izvetaj se nalazi u Arhivu Srbije i Crne Gore, u fondu
Komitet za kulturu i umetnost pri Vladi FNRJ (314), fascikla br. 3, jedinica opisa 11.
Dokument objavljujemo u integralnom obliku, sa neophodnim napomenama. Autor je
pogreno napisao imena velikog broja sovjetskih i zapadnih stvaralaca. Prilikom
prireivanja teksta, nisu vrene ispravke tih greaka u samom dokumentu, ve su
ispravljena imena uneta u napomene.
***
Za razliku od sovjetske, jugoslovenska partijska birokratija je, napustivi kruti staljinistiki model izgradnje
socijalizma, dopustila znaajan stepen umetnikih sloboda. Iako je umetnika avangarda mogla slobodno da
se razvija u Jugoslaviji, taj je liberalizam imao svoje granice: tragina sudbina Lazara Stojanovia, autora
filma Plastini Isus, reito svedoi o tome da je komunistika partija bila nemilosrdna prema stvaraocima
koji su se usudili da posumnjaju u njene svetinje.
179
TOKOVI ISTORIJE
12/2004.
Dokument:
FEDERATIVNA NARODNA REPUBLIKA JUGOSLAVIJA
MINISTARSTVO INOSTRANIH POSLOVA
Beograd, 15. IV. 1948
Odeljenje za informacije
Br. 48493
KOMITETU ZA KULTURU I UMETNOST
BEOGRAD
U prilogu vam dostavljamo kopiju izvetaja ataea za tampu nae Ambasade u
Moskvi o kritici sovjetskih kompozitora.
Smrt faizmu Sloboda narodu!
Pomonik naelnika
Odeljenja za informacije:
/J. Vukmanovi/
MINISTARSTVU INOSTRANIH POSLOVA

Odjeljenju za informacije
BEOGRAD
Sredinom januara ove godine u Centralnom Komitetu SKP(b) odran je sastanak
sekretara CK SKP(b) A. A. danova10 i G. Popova sa sovjetskim kompozitorima i
muzikim kritiarima. Stenografske biljeke sa tog sastanka izdala je Pravda u posebnoj knjizi pod naslovom Savjetovanje radnika sovjetske muzike u CK SKP(b). U
pomenutoj knjizi nalaze se dva govora A. A. danova koji su nov doprinos marksistikolenjinskoj teoriji umjetnosti i estetici. Ova dva govora A. A. danova i istupanja
predstavnika sovjetske muzike su veoma znaajni i mogu pomoi naim umjetnicima
da se svestrano upoznaju sa ovim pitanjem. Povodom ove knjige napisani su dosad
lanci u listovima: Kultura i iznj, Pravda i Izvestija. Ranije poznate referate A.
10
Andrej danov (18961948) bio je, kao lan Politbiroa CK SKP(b), zaduen za pitanja ideologije i kulture.
Ovaj poluintelektualac i cinik, koji je kao teak srani bolesnik svakog asa oekivao smrt, alio se na raun
umetnika koji su zbog njegovih odluka ostali bez karata za snabdevanje, ali je istovremeno uivao u pokazanoj velikodunosti prema njima (M. ilas, Razgovori sa Staljinom, Beograd 1990, 96.). Bio je prototip
modernog inkvizitora, koji je u uslovima tek zapoetog hladnog rata, a u cilju potpune ideoloke mobilizacije inteligencije, vodio krstaki rat protiv svake, makar minimalne slobode u sovjetskoj umetnosti. Kulturna
politika koju je vodio, naravno na inicijativu Staljina, trajala je do kraja pedesetih godina XX veka, ostavivi
trajne negativne posledice po sovjetsku umetnost.
180
I. HOFMAN
11
A. danova o knjievnosti i o lozoji tampale su sve sovjetske novine. Referat A.

A. danova o muzici sovjetske novine jo nisu pretampale.
Rijeenje Centralnog Komiteta SKP(b) o operi Muradeli-a Veliko prijateljstvo12
izazvalo je u sovjetskoj tampi mnogobrojne komentare. Ovo rijeenje je bilo proraeno u svim partijskim organizacijama, a ustanove koje su direktno zainteresovane
za umjetnost povodom ovog rijeenja organizovale su specijalne sastanke na kojima je
dolo do ive diskusije ne samo po pitanju muzike nego i po svim pitanjima umjetnikog rada. Ovo rijeenje je imalo zadatak da oisti sovjetsku muziku od svih tetnih
utjecaja dekadentstva i formalizma.13 Ono zahtjeva od sovjetskih umjetnika ideoloku
istou u stvaralatvu. Ono je ve do sada odigralo u tom pravcu ogromnu ulogu i
pomoglo je da se na ideolokom frontu jo vie raiste mnogi pojmovi i shvatanja koji
su bili tui sovjetskom oveku. Budui da ovo rijeenje CK Partije ima takoe ogroman interes za nae umjetnike, mi u ovom izvjetaju ukratko rezimiramo pregled
vanijih lanaka, diskusija i izjava po pitanju savremene sovjetske muzike.
Odluka CK Boljevike Partije da oisti sovjetsku muziku umjetnost od svih
tetnih utjecaja dekadentstva i formalizma primljena je u buroaskoj tampi Zapada s
najveim ogorenjem i izazvala je bijesnu kampanju protiv Sovjetskog Saveza. Ne
potcjenjujui znaaj te kampanje, mislimo da se njoj mora dati otpor i ne dopustiti da
ona ima makar kakvog utjecaja na rad naih umjetnika. Radi pregleda sa kakvom zluradou je buroaska tampa doekala ovo istorijsko rijeenje CK SKP(b) o muzici
dajemo vam u ovom izvjetaju i pregled pisanja tampe u zapadnim zemljama kako bi
se mogli svestrano upoznati sa znaajem i opsegom ovog pitanja.
Buroaska tampa o rijeenju CK Partije o muzici

Buroaska tampa se otro okomila na rijeenje CK SKP(b) o muzici. Kako je
saoptio Glas Amerike 13 februara, ameriki violinisti Sigeti14 i Menuhin15 dali su
11
12
13
14
15
Misli se na Referat o asopisima Zvezda i Lenjingrad, objavljen u Beogradu 1946. i Re u diskusiji o

knjizi G. F. Aleksandrova Istorija zapadnoevropske lozoje (24. juni 1947), objavljen u Beogradu 1947.
godine.
Odluka CK SKP(b) kojom je, za dui niz godina, zaustavljeno svako samostalno umetniko stvaralatvo
doneta je 10. februara 1948. godine. Slubeno je povuena tek deceniju kasnije, u sklopu politike destaljinizacije SSSR-a, koju je inicirao Nikita Hruov. Svaki pokuaj liberalizacije komunistikog drutva bio
je vrlo ogranienog dometa: sovjetski umetnici su ostali van svih avangardnih umetnikih pokreta u drugoj
polovini XX veka. Vano Muradeli, ija je opera Veliko prijateljstvo (1947) posluila kao povod za intervenciju partijske birokratije u oblasti umetnikog stvaralatva, bio je istaknuti gruzijski kompozitor. Komponovao je uglavnom vokalnu muziku, nadahnutu gruzijskim folklorom. Za sve napomene u ovom tekstu o
kompozitorima i njihovim delima, koriena literatura je: Muzika enciklopedija, Zagreb 19581963 i Josip
Andreis, Historija muzike II, Zagreb 1966.
Dekadentstvo i formalizam na ovom mestu predstavljaju zbirne pojmove za sve osobine moderne umetnosti
koje su osuivali teoretiari socijalistikog realizma. (v. uvodni tekst).
Dozef Sigeti, ameriki violinista maarskog porekla, bio je poznat kao izvoa dela kompozitora XX veka.
Jehudi Menuhin je najistaknutiji ameriki violinista XX veka. Njegov repertoar obuhvatao je ogroman broj
dela od baroka do ostvarenja savremenih autora.
181
TOKOVI ISTORIJE
12/2004.
izjave kojima napadaju rijeenje CK. Menuhin je izjavio da nikakav pritisak ne

moe promijeniti stvaralaki talenat i linost umjetnika. U Americi ne postoji ni
demokratska ni republikanska muzika. Bilo bi naivno smatrati da sovjetski dekreti
mogu izmjeniti karakter stvaralatva kompozitora.
Reakcionarana beka tampa pokuala je da objasni kritiku nekih sovjetskih
kompozitora kao mjeru uperenu protiv muzikalne velike trojke (tako oni nazivaju
Prokofjeva16, ostakovia17 i Haaturjana18).
Agencija Frans Pres u dopisu iz Vaingtona od 13 februara kae da se smatra u
amerikim muzikim krugovima da je Sovjetski Savez izgubio dva svoja provodnika
kulture na taj nain to je dezavuisao Prokofjeva i ostakovia, ija popularnost u
Americi sve vie raste.
New York Times je objavio lanak pod nazivom Politika u nauci i umjetnosti
u kome napominje da je sovjetski naunik ebrak bio smijenjen sa svoje dunosti zbog
toga to je prije dvije godine napisao u sovjetskom asopisu Nauka i ivot da sovjetski biolozi nemaju dobro miljenje o akademiku Lisenku19 koji je jo 1935 g. izjavio
da je nauka o genetici buroaski mit. Uvijek kada se nauka i umjetnost podvrgavaju
napadima to je znak o postojanju spoljnih ili unutranjih potresa. To to je niz vidnih
naunika i kompozitora pao u nemilost treba smatrati kao dogaaj koji ulazi u opti
sistem sovjetske spoljne politike koja periodino trpi potrese. Sada u Rusiji vre
napade na plan Marala20 Nije sluajno da se sada u Rusiji provodi kampanja za
provjeravanje idejnosti pisao je New York Times. New York Herald Tribune
govorei o kritici sovjetskih kompozitora pisao je: Izgleda da je sluh sovjetskog
oveka toliko osjetljiv da on moe razlikovati dekadentsku disonansu u marksistikoj
simfoniji. Sovjetski ovjek ili u krajnjem sluaju Centralni Komitet ruske Komunistike partije, koji istupa u ime njega, nastoji da svaka nota sovjetske muzike jasno
izraava sovjetsku doktrinu.
16
17
18
19
20
Sergej Prokofjev (18911953), klasik muzike XX veka, koji je ostavio znaajna dela u svim muzikim anrovima. Autor je sedam simfonija (najpoznatije I tzv. Klasina i V), pet klavirskih koncerata (najpoznatiji I i
III), devet klavirskih sonata... Napisao je nekoliko opera (najznaajnija Zaljubljen u tri narande), kao i vie
baleta, meu kojima posebno mesto zauzima Romeo i Julija. Pisao je muziku za filmove Sergeja Ejzentajna
Aleksandar Nevski i Ivan Grozni.
Dmitrij ostakovi (19061975), jo jedan klasik muzike XX veka. Njegova najznaajnija dela su I, V, VII
Lenjingradska simfonija, VIII gudaki kvartet (opus 110), poznat i u verziji za gudaki orkestar, klavirski
trio br.2. koncert za klavir, trubu i gudaki orkestar, violinski koncert... Napisao je dve opere: Nos (po
Gogoljevoj pripoveci) i Ledi Makbet Mcenskog okruga, te balet Zlatno doba. ostakovi je doiveo mnoga
priznanja sovjetskog partijskog i dravnog vrha, ali i njihove estoke napade i osude zbog dekadencije i formalizma. Morao je nekoliko puta da se javno odrekne svojih dela.
Aram Haaturjan (19031978) istaknuti sovjetski kompozitor jermenskog porekla. Autor poletne muzike,
nastale na temelju jermenskog folklora, stekao je svetsku slavu klavirskim i violinskim koncertom, te
baletima Gajane i Spartak.
Trofim Lisenko (18981976) bio je neprikosnoveni autoritet meu sovjetskim biolozima u vreme Staljina.
Proglasio je genetiku za reakcionarno-idealistiku teoriju (Opa enciklopedija Jugoslavenskog leksikografskog zavoda V, Zagreb 1979).
Program ekonomske obnove Evrope, koji je 1947. godine inicirao ameriki dravni sekretar Dord Maral.
182
I. HOFMAN
Glas Amerike u emisiji od 26 februara saoptio je na kakav je odjek u pojedinim

zemljama nailo rijeenje CK o muzici:
tokholm. vedski list Afton bladet posvijeuje rijeenju CK poseban uvodnik.
List smatra to rijeenje kao zaokret na desno. Dalje list kae da se u posljednje vrijeme
u izjavama koje se odnose na kulturni razvitak osjea konzervativno raspoloenje.
Kairo. List e Di koji izlazi na francuskom jeziku saaljeva Prokofjeva to je
morao da se pokloni kremaljskim diktatorima.
Atina. Grki list Elefteria, kojega Glas Amerike naziva lijevim, ironino
kae: Izgleda da se CK SKP(b) sastoji iz profesora, kompozitora, muzikalnih kritiara
i virtuoza koji odlino znaju istoriju muzike i njenu teoriju.
Rim. Voce Republicana ukazuje na to da je opera ostakovia Ledi Makbet
Mcenjskog sreza21 smatrana za posljednje dvije godine kao najsavreniji izraz sovjetskih muzikih ideala. Sovjetski muziari izgubili su svoju nezavisnost i pretvorili su
se u prostog najamnika koji je duan da slua naloge svog gospodara.
Kopenhagen. Politiken je pisala: Svaki napad na slobodan razvitak muzike
ugroava svu kulturu. Zvanina izjava o tome da ovaj ili onaj umjetnik ili ovo ili ono
umjetniko djelo su opasni za dravu protivurijei zdravom smislu.
Buenos Aires. La Prensa uporeuje najnoviju sovjetsku politiku u oblasti umjetnosti sa analoginom politikom nacista. 1936. godine Hitler je dao njemakim umjetnicima i umjetnikim kritiarima etvorogodinji rok da se prisposobe nacistikom
pogledu na svijet. Komunizam kae list je nestrpljiviji, on nije ostavio nikakvog
roka za prisposobljavanje. Komunisti odmah preduzimaju otre mjere. Njihovi recepti
su bezapelacioni. Zakonita stremljenja ka originalnosti, mogunost izjavljivanja simpatija prema jednom ili drugom umjetnikom stilu u vezi sa individualnim ukusom
svakog umjetnika svi ti moni i niim nezamjenjivi stimuli isezavaju sada u
Istonoj Evropi pod pritiskom svake vrste zabrana i mjera cenzure.
London. Manchester Guardian je rijeenju CK posvetio specijalan uvodnik. Ti
su kompozitori pie list optueni zbog formalizma a takoe i zbog antidemokratskih tendencija. Moe se govoriti o nekim zapadnim buroaskim kompozitorima
da njihova muzika ne sadri u sebi muzike umjetnosti i da su ti buroaski kompozitori
zali u or-sokak. Ali kad sovjetski kompozitori podiu takve optube protiv kompozitora Sovjetskog Saveza, to je teko razumjeti. Dalje list pie kako buruji obino
smatraju savremenu muziku kao besmislenu kakofoniju. Ti buruji oboavaju ajkovskog22 i Rahmanjinova23. Zbog toga je paradoksalno to moskovski naunici iz CK
Partije smatraju da je upavo taj muziki stil koji se toliko dopada buruju Zapadne
Evrope i Amerike, obrazac kome treba da slijede sovjetski kompozitori.
27 februara Glas Amerike je saoptio o lanku u New York Herald Tribune-u
u kome se kae: Takve metode, takvi ukazi ili dekreti potsjeaju na najtei period
evropske istorije: inkviziciju, nacistiki reim, vremena ideoloke i vjerske netrpelji21
Ledi Makbet Mcenskogo uezda iz 1934. godine. Andrej danov je napadao ovu operu jo 1936. godine zbog
dekadencije i formalizma.
183
TOKOVI ISTORIJE
12/2004.
vosti. Za nas Amerikance odvratna je i sama pomisao da vlada moe dekretom narediti
ljudima ta oni treba da rade o emu treba da misle i kako treba da misle. Ne radi se o
tome da li je dobra ili rava muzika tih kompozitora. Radi se o tome da ih liavaju slobode stvaranja.
II. Diskusije o rijeenju CK Partije o muzici

1. U Komitetu za umjetnost. Na otvorenoj partijskoj sjednici u Komitetu za umjetnost sa referatom je istupio pretsjednik Komiteta P. Lebedjev koji je istakao politiki
znaaj rijeenja o muzici. Rijeenje CK SKP(b) o operi Veliko prijateljstvo nanelo je
teak udar buroaskom pravcu u umjetnosti. Ono pomae borbi sovjetskog naroda
koju on vodi protiv dekadentne buroaske ideologije.
Teoretici formalisti naturali su sovjetskom narodu muziku koja mu je neshvatljiva i tua. Partija i sovjetsko drutveno mnijenje mnogo puta su predupreivali o
opasnosti formalistikog pravca u svim oblastima sovjetske umjetnosti. 1936. g.
Pravda je odluno istupila protiv formalistikih izopaenosti u muzikom stvaralatvu u vezi sa operom Ledi Makbet Mcenjskog okruga. Poslije deset godina u
avgustu 1946 g. CK SKP(b) u svom rijeenju o repertoaru dramskih pozorita otro je
osudio repertoarsku politiku Komiteta. Donoenjem odluka o stavljanju na scenu savremenih buroaskih pozorinih djela Komitet je u sutini pretvarao sovjetsku scenu u
propagandista reakcionarne buroaske ideologije.
Komitet nije izvukao nikakvih praktinih zakljuaka iz tog istorijskog rijeenja
CK Partije i u muzici je ostavio da u njoj gospodare formalisti.
Referent je ukazao da su bivi rukovodioci Komiteta Hrabenko i Surin prekomjerno hvalili svako novo djelo kompozitora formalista. U tom im je pomagala grupa
teoretiara muzike liftejn, Martinov, nejerson i drugi. Na poputanje Glavne
uprave muzikih kolskih ustanova i njenog rukovodioca Guseva formalistiki pravac
u muzici iroko se rasprostranjivao na vaspitaku i pedagoku djelatnost konzervatorija i muzikih kola. Mnogi mladi kompozitori, koji su zavrili konzervatoriju slijede
22
23
Pjotr Ilji ajkovski (18401896) najvei je ruski kompozitor XIX veka. Autor velikog opusa, napisao je
est simfonija (najpoznatije V i VI Patetina), vie uvertira (Romeo i Julija, 1812), dva klavirska koncerta,
violinski koncert, klavirski trio u a-molu, opere Evgenije Onjegin i Pikova dama, balete Labudovo jezero i
elkunik, te vie crkvenih dela. ajkovski je u ideolokim raspravama meu ruskim muzikim teoretiarima druge polovine XIX veka vaio za predstavnika tzv. evropskog pravca u ruskoj muzici, nasuprot
izrazito nacionalnom pravcu Petorice (Milij Balakirjev, Cezar Kjuj, Aleksandar Borodin, Nikolaj RimskiKorsakov i Modest Musorgski).
Sergej Rahmanjinov (18731943) rusko-ameriki kompozitor i klavirski virtuoz. Napisao je tri simfonije,
etiri klavirska koncerta, Rapsodiju na Paganinijevu temu za klavir i orkestar, veliki broj manjih klavirskih
kompozicija i vie liturgijskih dela. Iako je bio savremenik velikana muzike XX veka kao to su Bela Bartok, Igor Stravinski i Sergej Prokofjev, ostao je dosledan tradiciji muzikog romantizma. Njegovi klavirski
koncerti spadaju meu najpopularnija dela muzike literature.
184
I. HOFMAN
formalistike tendencije, povode se za lakom bezidejnom muzikom, tee zapadnim

trikovima u muzici.
Rijeenje CK Partije odnosi se ne samo na oblast muzike nego iz njega treba da
izvuku zakljuke Glavna uprava pozorita, Uprave likovnih udruenja, cirkusa,
estrade diletanata i drugi.
Na sjednici su istupali Sorin, Rototajev, Kuharski, Gusev, Nikolajev i drugi koje je
referent kritikovao. Oni su se u svojim izjavama uglavnom ograniili na priznanje
svojih grijeaka i nisu bili u stanju da izloe konkretan program boljevike rekonstrukcije Komiteta saglasno direktivama CK.
2. U Centralnom domu kompozitora. 17 februara u Centralnom domu kompozitora diskutovalo se o rijeenju CK Partije na osnovu referata generalnog sekretara
organizacionog komiteta Saveza sovjetskih kompozitora Hrenikova. Analizirajui
uzroke neuspjeha takvih djela kao to su Veliko prijateljstvo Muradeli-a, VI simfonija i 6 sonata Prokofjeva, VIII i IX simfonija ostakovia, Simfonija- poema Haaturjana, Patetina uvertira i kantat[a] Kremalj nou N. Mjaskovskog,24
III simfonija Popova,25 referent je raskrio u njima dekadentsku i formalistiku
sutinu. On ih je kritikovao da su u potrci za lano shvaenim formalistikim novatorstvom ignorisali veoma bogato narodno stvaralatvo, najbolje tradicije narodne i
klasine muzike. Gubljenje veze nekih sovjetskih muziara sa narodom dovelo je do
irenja tetnih teorija da narod ne razumije muzike mnogih sovjetskih kompozitora
zato to je, toboe, zaostao, nije dorastao do visine njihove sloene umjetnosti.
Referent je kritikovao muzike kritiare koji su umjesto da razbiju tetne protivnarodne poglede i teorije doprinjeli njihovom irenju. On ukazuje na muzike
kritiare i teoretiare I. Belzu, S. liftejna, D. itomirskog, T. Citovia, Martinova, L.
Mazelja, A. Ogoljebca i druge kao na apologete formalistikog pravca u muzici.
Svoje formalistike greke i tetan stil rada Orgkomiteta SSK priznali su u svojim
govorima kompozitori Muradeli, ostakovi, Haaturijan, ebalin,26 Bijeli,27 Kabaljevski28 i drugi.
U potrci za lanim novatorstvom rekao je Muradeli, ja sam poeo da usvajam
formalistike metode muzikog 'soiniteljstva', udaljio se od stvaralake kompozitor24
25
26
27
28
Nikolaj Mjaskovski (18811950), istaknuti profesor konzervatorijuma u Moskvi i autor impozantnog broja
od 27 simfonija. Stvarao je na tradicijama ruskog romantizma, ali nije beao od modernih izraajnih sredstava u muzici.
Gavril Popov je u mladosti bio sklon avangardnoj muzici. Napadi partijskih inovnika, zaduenih za negovanje ideolokih obrazaca u umetnosti, podstakli su ga da se prilagodi estetici socijalistikog realizma.
Visarion ebaljin (19021963) proao je slian razvojni put kao Popov.
Ukrajinski kompozitor Viktor Bijeli bio je priznati autor masovne pesme, muzikog anra koji je naroito
podravala partijska birokratija. Njegova Slovenska svita prikazivala je borbu jugoslovenskih naroda protiv
faizma.
Dmitrij Kabaljevski, autor znaajne opere Kola Brenjon, prema romanu Romena Rolana, te veeg broja
instrumentalnih i vokalnoinstrumentalnih dela inspirisanih domovinskim ratom i drugim dogaajima i pojavama iz sovjetske stvarnosti.
185
TOKOVI ISTORIJE
12/2004.
ske sredine. Postavljam pred sobom zadatak: do kraja i bez okolienja shvatati svu
odgovornost za svoje stvaralake grijeke i poteno ispraviti te grijeke.
ostakovi je govorio o dravnoj mudrosti sovjetskog naroda izraenoj u istorijskom rijeenju CK Partije po pitanjima umjetnosti. Sva uputstva CK Partije, a
posebno ona koja se mene tiu, primam kao otru, ali oinsku brigu o nama, sovjetskim umjetnicima. Rekao je da samo radom moe dostojno odgovoriti na rijeenje CK
Partije. Ja komponujem muziku za lm Mlada garda i poeo sam da radim operu
pod istim naslovom po romanu Fadejeva.29
Na sastanku je bilo proitano pismo S. Prokofjeva, koji zbog bolesti nije mogao
lino da istupi. Priznajui pravilnost i pravovremenost rijeenja Partije i kritiki analizirajui svoje formalistike naklonosti i greke, koje su rezultat dodira sa savremenom muzikom buroaskog Zapada, Prokofjev govori o svojoj tenji da se potpuno
oslobodi od utjecaja formalizma i u stvaralakom radu ostvari uputstva CK Partije u
novoj operi Povijest o pravom oveku30 na kojoj on sada radi.
U istupanjima najstarijih sovjetskih kompozitora S. Vasiljenka,31 M. Gnesina32
data je otra kritika formalistikog pravca koji je naneo veliku tetu sovjetskoj muzici.
Oni su naveli mnogo primjera koji svjedoe o vrlo tetnom uticaju formalizma na
stvaralako uzdizanje kompozitora, a naroito na mlade kompozitore.
Dalje je u diskusiji podvueno da su rukovodioci Orgkomiteta bili udaljeni od
naroda i da se nisu interesovali za stvaralaki ivot kompozitora bratskih republika, da
se nisu brinuli za propagiranje najboljih djela sovjetske muzike. Godinama se nije diskutovalo o stvaralakom radu mnogih kompozitora, naroito onih koji su radili u
bratskim republikama.
3. U Boljom teatru. Rijeenje CK SKP(b) o operi Veliko prijateljstvo uzdrmalo
je itav kolektiv Boljoj teatra. Po ovom pitanju sazvana je opta konferencija svih
lanova teatra 18 februara o. g.
Sa referatom je istupio pretsjednik Komiteta za umjetnost P. Lebedev. U referatu
se postavlja pitanje kako je moglo da Boljoj teatar i njegovi rukovodioci postanu glasonoe i propagatori dekadentne i formalistike umjetnosti, kako je mogao Boljoj
teatar dopustiti donoenje na scenu antinarodne muzike sa velikim nedostacima kako u
muzikom, tako i u pogledu siea, kao to je na primjer opera Veliko prijateljstvo
Muradeli-a.
Referent je dalje u svom referatu istakao da u teatru nedostaje vrsta umjetnikostvaralaka linija, da preovlauje birokratski nain rukovoenja, te da je kolektiv
29
30
31
32
Aleksandar Fadejev (19011956) vaio je za uzor knjievnosti socijalistikog realizma. lan CK SKP(b)
postao je 1939, a sekretar Saveza sovjetskih pisaca 1946. godine. Najzaajnija dela su mu Poraz, o borbi
partizana i Mlada garda o sovjetskoj omladini za vreme domovinskog rata. ivot je okonao samoubistvom
(Opa enciklpedija Jugoslavenskog leksikografskog zavoda II, Zagreb 1977).
Povest o nastoem eloveke, 194748.
Sergej Vasiljenko (18721956) negovao je tradicije ruske muzike XIX veka.
Tradicionalista Mihail Gnjesin (18821957) stvarao je na temeljima jevrejskog muzikog folklora.
186
I. HOFMAN
Teatra duan da u vezi rijeenja CK Partije izvue ozbiljne pouke i postavi zadatke.
Potrebno je pronai uzroke dosadanjih propusta i nai put za njihovo otstranjenje.
U diskusiji po referatu pokazalo se da u Boljom teatru ne postoji istinska
stvaralaka atmosfera, nema kritike i samokritike. U svojim istupima po pojedinim
pitanjima svi uesnici su, sa rijetkim izuzecima, utei izbjegavali otriju kritiku, vrlo
se malo osvrtali na nedostatke u stvaralakom radu Teatra. Rukovodstvo je bilo potpuno odvojeno od kolektiva, kritika se nije otro sprovodila da se ne bi pokvarili prijateljski odnosi meu lanovima kolektiva.
Direktor Teatra priznao je da je bio odvojen od kolektiva i da su takav stil rukovoenja usvojili od njega i ostali umjetniki rukovodioci.
Uesnici zasjedanja nisu se zadovoljili neubjedljivim i nesamokritikim istupom
direktora Teatra Bondarenka koji je priznavao grijeke ali zaobilazio sutinu pitanja, a
na kraju nije dao nikakve konkretne prijedloge za preorijentaciju rada u Teatru.
Uesnici su izmeu ostalog podvukli da se u kolektivu teatra nije provodila
partijska borba sa antinarodnim, formalistikim pravcem u djelima nekih kompozitora
autora opera. Nije se vodilo rauna o utroku dravnih sredstava. Tako je za reiranje
opere Veliko prijateljstvo utroena ogromna suma 800 hiljada rubalja. Nisu se
ozbiljno shvatale primjedbe pojedinih lanova kolektiva koji su istupali protivu
iznoenja na scenu antiumjetnike i antinarodne opere V. Muradeli-a. Nije se poklanjala panja kolektivima: operskom, horskom i orkestru. Napokon nije se posveivala
panja uzdizanju mladog kadra.
4. Skuptina lenjingradskih kompozitora. Tri dana trajala je skuptina lenjingradskih kompozitora, posveena pretresu odluke CK SKP (b) u vezi sa operom Muradelia Veliko prijateljstvo. U diskusiji istupalo je preko 30 kompozitora.
Uesnici na skuptini su izrazili svoje duboko zadovoljstvo u vezi rijeenja CK
Partije i izjavili da ono otkriva nove horizonte, poviava stvaralaku aktivnost i
uvruje vjeru u svoju snagu.
Otroj kritici bila je podvrgnuta djelatnost uprave lenjingradskog saveza sovjetskih kompozitora i njegovih rukovodilaca ponaosob, koji nisu umjeli da ostvare u
Savezu stvaralaku atmosferu i nisu uspjeli da organizuju planski rad na idejno-politikom vaspitanju lanova Saveza.
Skuptina je sa velikim interesovanjem oekivala istup vidnih lenjingradskih
muzikih kritiara, koji su u velikoj mjeri davali podrku formalistikoj muzici.
Naroito se oekivao istup rukovodioca lharmonije T. Mravinskog. Umjesto da se
kritiki osvrne na svoj rad, Mravinski je zamaskirano istupio u odbranu formalizma.
U zakljuku je postavljen kao glavni zadatak borba s formalizmom i svim njegovim
pojavama u muzici, budnost da se ne bi skrenila panja od glavnog zadatka.
Rijeenje CK Partije otstranjuje sve ono to bi smetalo razvitku sovjetske muzike
i daje nove perspektive za razvoj iste.
187
TOKOVI ISTORIJE
12/2004.
Dug svakog sovjetskog muzikog radnika je da do kraja shvati taj mudri dokumenat, da ga poloi u osnov dalje djelatnosti i da u svakodnevnom radu uporno nastoji
da se ta odluka sprovede u ivot.
III Diskusija o rijeenju CK Partije po pojedinim republikama

Pri kraju februara u Kijevu su ukrajinski kompozitori posvetili nekoliko sjednica
diskusiji o rijeenju partije. Referat je odrao sekretar partijske organizacije uprave
Saveza sovjetskih kompozitora Ukrajine Dovenko. U diskusiji su uzeli uea
kompozitori Revucki,33 Sandler, Vorjovka, Mejtus,34 Vilenski i muziki kritiari koji
su krutikovali rad Saveza sovjetskih kompozitora Ukrajine, Komitet za umjetnost i
Direkciju muzfonda.
Litvanski kompozitori takoe su posvetili ovom rijeenju nekoliko sastanaka. S
referatom je istupio pretsjednik Saveza sovjetskih kompozitora Litvanije i kompozitor
Talad-Kalpa.35
U Takentu je pretsjednik Orgbiroa Saveza sovjetskih kompozitora Uzbekistana
Sadikov rekao da se ocjena koju je CK Partije dao savremenoj sovjetskoj muzici u potpunosti odnosi i na muziku Uzbekistana. Posljednjih godina u republici je bilo
komponovano 5 opera, 3 baleta i niz simfonijskih, vokalnih i kamerno- instrumentalnih djela. Veinu iz njih narod nije prihvatio. Takva je sudbina opere Mahmud
Tarabi od O. iko-a, Dolina sree od S. Vasiljenka i M. Agra36 i neke druge. U
diskusiji naglaeno je da uzbeki narod ima bogatu narodnu muziku kulturu ali
kompozitori je nisu koristili za komponovanje velikih operskih i instrumentalnih djela.
U Rigi, u Dravnom teatru opere i baleta odrano je savjetovanje umjetnika na
kome je prisustvovalo vie od hiljadu ljudi. S referatom o operi Veliko prijateljstvo
istupio je sekretar CK SKP(b) Letonije Pele. On je rekao da se tetne tendencije formalistikog izopaavanja muzike odraavaju i na stvaralatvo litvanskih kompozitora.
Opera Ruta od kompozitora Grinfelda, njegove kantate Sunana vrata i U
spomen heroja pretstavljaju tipian primjer othoenja kompozitora od klasine ruske
i letonske muzike. Elementi formalistikog eksperimentisanja mogu se nai u
stvaralatvu takvih kompozitora kao Jani[sa] Ivanov[a]37 (V-simfonija), Anatolij[a]
Ljepin[a] (I-simfonija), u djelima J. Licita, L. Garuti[ja] i drugih.
12 februara u Tbilisi-u kolektiv umjetnika tbiliskog pozorita sasluao je referat o
muzici Kandelakija, koji je rekao da se i u operama tbiliskog teatra osjea formalistika tendencija. On je naveo kao primjer operu Zov planina od Torudze[a], Lado
33
34
35
36
37
Lev Revucki je bio poznati ukrajinski etnomuzikolog i kompozitor. Ukrajinski melos je bitan element njegove muzike.
Operski kompozitor Julij Mejtus istakao se delom Mlada garda, prema romanu Aleksandra Fadejeva.
Etnomuzikolog i kompozitor Juozas Talat-Kelpa (18891949) znaajan je po umetnikoj obradi velikog
broja litvanskih narodnih pesama.
S. Vasiljenko i Mutar Arafi bili su autori prve uzbekistanske opere Buran.
Janis Ivanov je bio najistaknutiji letonski simfoniar.
188
I. HOFMAN
Kechoveli od Kiladze[a]. U diskusiji je ukazano da su mnoga djela gruzinskih sovjetskih kompozitora zaraena formalizmom, osobito djela Mvelidze[a], Toradze[a],
Kereselidze[a] i drugih.38
IV. Knjievnici, umjetnici i arhitekti o sovjetskoj muzici

Rijeenje CK partije o muzici proueno je na posebnim sastancima organizacija
sovjetskih likovnih umjetnika, arhitekata, knjievnika i drugih radnika umjetnosti.
Organizacioni komitet Saveza sovjetskih likovnih umjetnika zajedno sa Aktivom
likovnih umjetnika Moskve, Lenjingrada, Kijeva, Tbilisi[ja], Minska, Gorkog, Saratova, Jaroslavlja, Ivanova i drugih gradova sasluao je referat pretsjednika organizacionog komiteta A. Gerasimova.39 U diskusiji se govorilo o ostacima formalizma u
njihovom radu, lanom shvatanju novatorstva i potcjenjivanju tradicija ruske i
zapadne klasine umjetnosti.
Ozbiljnoj kritici podvrgnuta je djelatnost umjetnika ije je stvaralatvo zaraeno
duhom dekadentstva i buroaskog estetizma. Osobito su tim duhom zaraeni pojedini
umjetnici baltikih republika i zapadnih oblasti Ukrajine. Otro je kritikovana umjetnika kritika koja u znaajnoj mjeri izostaje od razvitka likovne umjetnosti i nije u
stanju da primjeti njene osnovne tendencije. Govornici su napomenuli o nezdravoj
atmosferi meu moskovskim slikarima koji nemaju smjelosti da jedan drugog otro
kritikuju nego naprotiv prekomjerno se uzajamno hvale.
U Centralnom domu arhitekata savjetovanje aktiva, posveeno rijeenju CK
Partije o muzici, otvorio je pretsjednik Komiteta za arhitekturu pri Savjetu ministara
SSSR G. Simonov. On je rekao da tetan utjecaj buroaske ideologije i formalistiki
poroci se susreu i u radu sovjetskih arhitekata. ak takav vidni majstor kao to je
redovan lan Akademije arhitekture SSSR B. Jofan40 nije se oslobodio od utjecaja
savremene zapadne buroaske arhitekture. To se vidi iz njegovih posljednjih radova
projekta pozorita Vahtangova u Moskvi i projekta centra grada Novorosijska.
Slian formalizam se osjea u radu arhitekata kole I. V. oltovskog. oltovski,
veliki poznavaoc drevne arhitekture, izgradio je nekoliko zgrada koje imaju jasne
otiske formalizma. Mnogi arhitekti ignoriu veoma bogato nasljee ruske klasine
arhitekture koja se odlikuje prostotom i umjetnikom izraajnou. U potrci za formalistikim novatorstvom neki arhitekti prave projekte ne vodei rauna o trokovima
izgradnje i materijala.
38
39
40
Navedeni gruzijski kompozitori prevashodno su pisali vokalnu muziku, inspirisanu nacionalnim folklorom.
Aleksandar Gerasimov (18811964) predstavljao je oficijelnog predstavnika socijalistikog realizma u sovjetskom slikarstvu. Naslikao je veliki broj portreta Staljina i drugih rukovodioca sovjetske partije i drave.
Najpoznatija su mu velika platna Teheranska konferencija (1945), Moskovsko savetovanje ministara inostranih poslova (Enciklopedija likovnih umjetnosti II, Zagreb 1962). Njegova slika Kolhozni praznik posluila je profesoru Andreju Mitroviu kao paradigma umetnosti socijalistikog realizma (A. Mitrovi, Angaovano i lepo. Umetnost u razdoblju svetskih ratova (19141945), Beograd 1983, 110).
Boris Jofan se istakao kao projektant Palate Sovjeta, te sovjetskog paviljona na Meunarodnim izlobama u
Parizu 1937. i Njujorku 1939. godine (Enciklopedija likovnih umjetnosti III, Zagreb 1964).
189
TOKOVI ISTORIJE
12/2004.
Referent je ukazao na nezadovoljavanje teorije sovjetske arhitekture. Akademija

arhitekture SSSR koja je najvii nauni centar, nije pokazala dovoljno panje tim
vanim pitanjima. Ona nije uoptila bogato iskustvo sovjetskih urbanista, nije
naoruala sovjetske arhitekte teorijom i naukom.
Akademija arhitekture je veoma malo uinila da raskrinka tue arhitekturne teorije, da im suprotstavi marksistiko shvatanje arhitekture. Osnovna masa naunih radnika Akademije nije povezana s ivotom i svakidanjom praksom izgradnje.
Prvog marta sakupili su se sovjetski knjievnici Moskve da proue rijeenje
partije o muzici. Referat je drao naelnik Uprave propagande i agitacije pri CK
SKP(b) D. epilov. Knjievnik Surkov govorei o radu kompozitora formalista napomenuo je na individualistiko stvaralatvo pjesnika B. Pasternaka41 kojega veoma
hvale buroaski estete. U diskusiji su uzeli uea Vjera Imbar, V. Koevnjikov, D.
Solodar, A. Fadejev i Georgi Mdivani,42 autor libreta opere Veliko prijateljstvo koji
je istupio sa kritikom svojih grijeaka.
V. Pregled lanaka o muzici sovjetskih kompozitora

Sovjetsko iskustvo u uvodniku od 21 februara pisao je Neuspjeh opere Veliko
prijateljstvo nije usamljen sluaj. Ono odraava opte stanje savremene sovjetske
muzike. U rijeenju CK SKP(b) data je surova ocjena tetnog formalistikog antinarodnog pravca koji je naao najpotpunijeg izraza u stvaralatvu takvih kompozitora
kao to su ostakovi, Prokofjev, Haaturijan, ebalin, Popov, Mjaskovski i drugi.
Karakteristika tog pravca sastoji se da ono odrie osnovne principe klasine muzike, propovijeda atonalnost i disharmoniju, odrie melodiju, s prenebregavanjem se
odnosi prema operi, horskoj muzici, popularnoj muzici za narodne orkestre, narodne
instrumente, vokalne ansamble itd. Dalje se u lanku otro kritikuje Orgkomitet saveza
sovjetskih kompozitora koji se pretvorio iz stvaralake organizacije u orue grupe
kompozitora formalista i postao rasadnik formalistikih izvrtanja. Dalje list kritikuje
savreno neodrivo stanje sovjetske muzike kritike, koja ne samo da nije razobliavala tetne, principima socijalistikog realizma tue poglede i teorije u muzici, nego je
svako naredno djelo kompozitora formalista hvalila kao nov uspjeh sovjetske muzike i
pisala slavopojke subjektivizmu, konstruktivizmu, krajnjem individualizmu i osobitom usloavanju jezika u toj muzici.
41
42
Boris Pasternak (18901960); originalna pojava u ruskoj knjievnosti XX veka. Njegovo ivotno delo,
roman Doktor ivago, nailo je na najee osude svih sovjetskih struktura, zaduenih za kulturu i umetnost,
te je Pasternak bio primoran da odbije Nobelovu nagradu (Opa enciklpedija Jugoslavenskog leksikografskog zavoda VI, Zagreb 1980).
Gruzijski knjievnik Georgij Mdivani bio je priznati pisac scenarija i pozorinih komada. Njegove najpoznatije drame su: Bataljon ide na zapad, Partizani, Nebo nad Moskvom (Opa enciklpedija Jugoslavenskog
leksikografskog zavoda V, Zagreb 1979).
190
I. HOFMAN
Kultura i iznj u broju od 21 februara donosi lanak Loginove O vaspitanju

mladih kompozitora. Govorei o znaaju Moskovske konzervatorije autor lanka
kae da su mladi kompozitori, vaspitani u njoj, bili pod silnim utjecajem muziara formalista. Povoenje za tehnikim manirama zapadno-evropske formalistike umjetnosti odvaja od ivotnih zadataka stvaralatvo kompozitora Bodirjeva i Mejerovia.
Sluaoci simfonije R. Bunjina, koja se davala u Lenjingradskoj lharmoniji, bili su u
nedoumici zbog ega je tako mlad kompozitor napisao tako mranu muziku i kritikovali su autora zbog zloupotrebe disonanse i hipertrorane zvunosti orkestra.
Neki mladi kompozitori komponuju u veini sluajeva na nain kako to zahtijevaju buroaski estete. Takvi su na primjer dekadentski ciklus Pjesme o mjesecu i
Belorusce, simfonija A. Lokina po poemi Bodlera Cvijee zla, romansi N. Peiko
na tekstove starokineskih pjesnika.
Loginova kritikuje nastavnike Moskovske konzervatorije a u prvom redu ebalina to je u svojim predavanjima potcjenjivao znaaj muzike Musorgskog,43 Dargomikog,44 Glinke45 i drugih klasika. Mladi kompozitori vaspitani su u duhu prenebregavanja demokratskih popularnih forma muzike kao to su opera, pjesme, romanse. Na
fakultetu je odsustvovalo izuavanje tako zvanih vokalnih formi (opere, oratorijalnokantatna djela). Njihov rad je bio iskljuivo ogranien na tako zvani instrumentalni
anr ija je sfera tako zvana ista beztekstna muzika.
Umjesto da izuavaju rusku klasinu muziku studenti konzervatorije su bili
prinueni da ue muziku njemakih dekadenata Hindemita,46 enberga47 i drugih. Zato je i moglo doi do toga da se studenti povode za ultra-formalistikim partiturama
Stravinskog,48 kojima pripada balet Igra karata.
Zatim Loginova kritikuje rad Teoretsko-kompozitorskog fakulteta koji je bio ravnoduan prema ideolokim pitanjima, povodio se za lano shvaenom akademskom
solidnou. Posljednjih nekoliko godina rukovodstvo Konzervatorije odupiralo se je
43
44
45
46
47
48
Modest Musorgski (18391881), najznaajniji predstavnik Petorice, grupe koja je negovala izrazito nacionalan pravac u ruskoj muzici druge polovine XIX veka. Njegovo najznaajnije delo je opera Boris Godunov,
u kojoj izvanredno sugestivno prikazuje odnos izmeu cara uzurpatora, razjedanog sumnjama i griom
savesti, i naroda, u poetku zastraenog, a na kraju pobunjenog.
Pogreno napisano prezime; pravilno je Dargomiski. Aleksandar Dargomiski (18131869) bio je jedan od
tvoraca ruske nacionalne kole u muzici.
Mihail Glinka (18041857) bio je zaetnik nacionalnog pravca u ruskoj muzici. Najznaajnija dela: opere
Ivan Susanjin i Ruslan i Ljudmila.
Paul Hindemit (18951963) najistaknutiji nemaki kompozitor prve polovine XX veka. Ostavio je za sobom
brojna simfonijska, koncertna, kamerna i muziko-scenska dela. Najpoznatija ostvarenja su mu opera i simfonija Slikar Matis.
Austrijanac Arnold enberg (18741951), kompozitor bez ijeg dela se ne moe zamisliti savremena muzika. Njegova dodekafonska (dvanaesttonska) muzika predstavljala je radikalan raskid sa kompletnom dotadanjom muzikom tradicijom.
Igor Stravinski (18821971), po mnogima najznaajniji kompozitor XX veka. Autor golemog i raznolikog
opusa, napisao je tri neprevaziena baleta: ar-pticu (1909), Petruku (1911) i Posveenje prolea (1913).
Ovaj poslednji balet, koji je trupa Ballets russes premijerno izvela u Parizu 1913. godine u koreografiji
Vaclava Niinskog, kljuno je delo za razumevanje itave savremene muzike. Delo furioznih ritmova, reskih disonanci, izazvalo je skandal nezapamen u istoriji pariskog pozorinog ivota, jer je neskriveno prikazivalo ono izvorno, nagonsko u oveku.
191
TOKOVI ISTORIJE
12/2004.
donoenju plana i programa po kome bi se mogao formirati idejno-umjetniki pogled

na svijet studenata, buduih sovjetskih umjetnika. Rukovodstvo se odupiralo pokuaju
partijske organizacije da otkloni pojave bezidejnosti i formalizma u radu studenata.
Studenti kompozitori nisu izuavali marksistiko-lenjinsku lozoju i estetiku. Glavni
predmet u njihovom radu bila je Tehnika. Sa strane rukovodstva injeno je sve da se
studenti oslobode uenja predmeta koji bi ih naoruali marksistiko-lenjinistikim
pogledom na svijet i umjetnost.
Tihon Hrenikov49 u lanku Formalizam i njegovi korijeni, tampani u listu
Sovjetsko iskustvo od 28 februara kae: Nemogue je nabrojiti ni jednog krupnog
kompozitora zapada koji ne bi stradao od formalistikih poroka subjektivizma i mistike i idejne bezprincipijelnosti. Apostol reakcionarnih snaga u buroaskoj muzici
(sic!) Igor Stravinski s jednakom ravnodunou komponuje katoliku misu u
uslovno-dekadentskom stilu i cirkovske dazovske komade. Savremena Buroaska
kritika smatra da su najvie muzike savrenosti doli tako zvani pripadnici grupe
mlada Francuska Olivije Mesjen,50 Andrije olivije51 I. Bodri52 i Danijel Lesir53. Toj
etvorki pripadaju engleski kompozitori Bendamen Britn54 i Amerikanac Don
Karlo-Meloti55. Muziki genije Olivije propovijeda vraanje ka univerzalnom katolicizmu. On je posljednjih godina napisao kvartet Na kraju svijeta i Vienje
Amana, tri male liturgije za enski glas solo, radio-instrumentaciju Talasi Marteno56
i slino. Mesijen komponuje djela koja su proniknuta duhom crkvenih knjiga i srednjovijekovne katolike sholastike Tome Akvinskog. to se tie muzike njemakih
kompozitora dvadesetih godina Hindemita, Kenka, Albana Berga57 i savremenih
Engleza Britena i Amerikanca Menoti[ja] ona predstavlja divlje sazvuje pri apsolutnom prenebregavanju normalnog ovjejeg pjevanja. U njihovoj muzici otvoreno se
propagira vraanje prvobitnoj varvarskoj kulturi predistorijskog drutva, opjeva se
(sic!) erotizam, psihopatija, polna izopaenost, nemoralnost i bestidnost savremenog
heroja XX veka. Takve su poznata opera Keneka Skok preko sjenke ija su sva lica
apsolutno nemoralni subjekti. U njoj ima ak poseban hor polnih psihopata mazo49
50
51
52
53
54
55
56
57
Tihon Hrenjikov, dugogodinji sekretar Saveza sovjetskih kompozitora, bio je autor veeg broja masovnih
pesama. Njegovo najpoznatije delo je opera U buri.
Olivije Mesjen (19081992), avangardni francuski kompozitor, predstavnik je serijane muzike. Pisao je pod
uticajem narodnog stvaralatva Indije i Jave, koristei razliite egzotine instrumente, kao i elektroniku.
Andre olivije, avangardni francuski kompozitor, stvarao je u mladosti pod uticajem antike muzike.
Najpoznatija dela su mu Ples zaklinjanja, Tri vojnikove tubalice i koncert za Martenoove talase i orkestar.
Iv Bodri je bio ideolog grupe Mlada Francuska. Uglavnom je pisao filmsku muziku.
Danijel Lesir je komponovao brojna dela za orkestar, kao i scensku i filmsku muziku.
Edvard Bendamin Britn (19131976), vodei britanski kompozitor, ostavio je raznovrsan opus.
Najpoznatija dela su mu Ratni rekvijem i opere Piter Grajms i Nasilje nad Lukrecijom.
an Karlo Menoti, avangardni ameriki kompozitor italijanskog porekla. Najpoznatija dela su mu opere
Telefon i Konzul.
Ondes Martenot (Martenoovi talasi), elektronski instrument sa klavijaturom, koji je francuski izumitelj
Moris Marteno patentirao dvadesetih godina XX veka. Francuski avangardni kompozitori su ga rado koristili u svojim delima.
Alban Berg (18851935), austrijski kompozitor, autor uvene opere Wozzeck, prema drami Georga Bihnera.
192
I. HOFMAN
hista. U operi njemakog kompozitora Maksa Branta Mainist Hopkins centralne

linosti su ubice i erotomani. U Svetoj Suzani Hindemita na odvratno naturalistiki
nain pokazana je religiozna erotomanija. Takvom patologinou se odlikuju opere
Albana Berga i opera Medium Menoti-a koje su doivjele ogroman uspjeh kod
buroaske publike u Americi.
Autor dalje kae da se u ruskoj muzici kao i u drugim oblastima umjetnikog
stvaranja pojavio formalizam prvi put u godinama poslije reakcije na revoluciju od
1905 godine. Najtipinija pojava dekadentstva u oblasti umjetnosti tog doba su baleti
Sveto proljee58 Stravinskog i Komedijant59 Prokofjeva. Inspirator tih djela bio je
Sergej Djagiljev,60 poznati ideolog ruskog modernizma, koji je pozivao likovne umjetnike i muziare da prekinu sa velikim realistikim tradicijama ruske umjetnosti.
Osnovni cilj tih kompozitora je tenja da pobjegnu od savremenog ivota u svijet
apstrakcije. To se oito vidi u baletu Stravinskog Petruka i Svadbi gdje se on
koristi ruskim folklorom radi toga da u njemu potcrta azijatstvo, grubost, ivotinjske
instinkte. Stare narodne napjeve naroito je unakazio Prokofjev u Komedijantu, iji
je muziki jezik blizak jeziku u baletima Stravinskog. Produenje te linije je komina
opera po Pukinu Mavra iz 1922 g. iz koje ide direktan put ka poronim (sic!) operama ostakovia Nos i Ledi Makbet.
Uticaj zapadnih buroaskih muziara irio se u Rusiji preko tako zvanog odjeljenja Meunarodnog drutva savremene muzike,61 koje je od 1924 do 1929 godine
prireivalo u Moskvi i Lenjingradu i drugim muzikim centrima koncerte zapadnoevropskih kompozitora formalista (Kazeli62, Hindemit, Mijo63). Na taj nain utjecaj
modernistike zapadne umjetnosti proiren je na konzervatorije. Djela sovjetskih
kompozitora iz dvadesetih i tridesetih godina daju mnogo primjera irenja formalistikih tendencija u sovjetskoj muzici. To su: ostakovi opera Nos, druga i trea
simfonija; Prokofjev - baleti Bludni sin, Na Dnjepru, elini skok, opera Ognjeni aneo, trea i etvrta simfonija, peti koncert za klavir, peta sonata za klavir; A.
Mosolov Zavod, Novinski oglas, Kniper, opera Sjeverni vetar, Skaske gip58
59
60
61
62
63
Le Sacre du printemps.Tableaux de la Russie paienne, iz 1913. godine. V. napomenu 39.

Skazka pro uta, semerh utov pereutivego, op. 21 iz 1920. godine.
Sergej Djagiljev (18721929); impresario, koji je 1909. osnovao trupu Ballets russes. Ovaj je ansambl
svojim delovanjem izvrio revoluciju baletske umetnosti. Ballets russes je izvodio dela Kloda Debisija,
Morisa Ravela, Bele Bartoka, Igora Stravinskog, Sergeja Prokofjeva i drugih klasika muzike XX veka.
Istaknuti likovni umetnici, kao Pablo Pikaso, or Brak i Huan Miro dizajnirali su scenografiju za njihove
baletske predstave.
Udruenje za savremenu muziku, osnovano 1923. godine, okupljalo je mlade umetnike, pristalice umetnike
avangarde. Njegova delatnost predstavljala je smetnju partijskoj birokratiji i ono je ukinito 1929. godine.
Nasuprot Udruenju za savremenu muziku, delovalo je Udruenje proleterskih muziara, osnovano iste
godine, koje je negovalo estetiku socijalistikog realizma.
Alfredo Kazela (18831947), istaknuti italijanski kompozitor, pijanista, dirigent i muziki teoretiar. Zalagao se za obnovu italijanske instrumentalne muzike koja je, zahvaljujui potpunoj prevlasti belkanta, bila
zanemarena na italijanskim koncertnim podijumima.
Darijus Mijo, izuzetno plodan francuski kompozitor, poznat po veoma smelim eksperimentima sa zvukom i
formom. Pripadao je avangardnoj francuskoj grupi Les Six.
193
PRIKAZI I KRITIKE
Reviews and Critics
(Re)Writing History Historiography in Southeast Europe after Socialism,
Munster 2004, str. 380
Knjiga (Re)Writing History-Historiography in Southeast Europe after Socialism predstavlja zbornik 12 radova o istoriograji poslesocijalistike Jugoistone
Evrope. Ona je rezultat rada na projektu
Istoriograja u Jugoistonoj Evropi posle socijalizma potpomognutog od Ministarstva za obrazovanje, nauku i kulturu
Austrije, a pod rukovodstvom Centra za
studije balkanskog drutva i kulture na Univerzitetu u Gracu. Cilj projekta je odreivanje uslova u kojima je ivela istoriograja Jugoistone Evrope, analiza osnovnih pravaca njenog razvoja i nedostataka.
Zbornik otvara rad Ulfa Braunbauera (Nemaka) (Re)Writing History in
Southeast Europe (930), koji nudi
uporedni pregled i stavlja razvoj istoriograje u Jugoistonoj Evropi u kontekst
promena posle pada komunizma. Iako se
oekivalo da e istoriograja, koja je u
socijalizmu bila jedna od najvie ideologizovanih nauka zbog njene upotrebljivosti za legitimizaciju komunistike vlasti, doiveti radikalne promene posle
1989. godine, Braunbauer se poziva na
zapaanje Marije Todorove iz 1992, koja
je dola do razoaravajueg zakljuka da
je izostala oekivana revolucija u istoriograji. Suprotno od oekivanog, u istoriograji su zadrani mnogi kontinuiteti
sa socijalistikim periodom, pre svega u
metodologiji. Potreba da se u prolosti
pronau odgovori za pitanja iz sadanjice
zemalja evropskog jugoistoka, posebno

potreba da se u bivoj Jugoslaviji pronau
argumenti u korist legitimizacije procesa
osamostaljivanja republika koji je trebalo
prikazati kao prirodan istorijski razvoj,
mogla je poboljati drutveni status istoriara koji su devedesetih godina bili
suoeni sa smanjenjem sredstava za rad,
ali i dovesti do nove instrumentalizacije
nauke i naunika. Konstatujui da se istoriograja posmatranog prostora i vremena razvijala u mnogo pravaca, autor se
opredelio da detaljnije prikae dve njene
karakteristike (kontinuitet i promene) za
koje je smatrao da predstavljaju dva pola
izmeu kojih su se kretali svi istoriografski pravci. Prva odlika (kontinuitet) manifestovala se u tri nivoa: za glavni predmet istorije uzimana je nacija (posebno u
bivim jugoslovenskim republikama i iz
isto politikih razloga), institucionalni
kontekst (iskazan kroz zadravanje dualnosti izmeu instituta i univerziteta) i metodologija (opstajanje pozitivistike, politike istoriograje fokusirane na prouavanje dogaaja). Za dve osnovne crte
promena autor oznaava revizionizam
(npr. elja za delegitimizacijom socijalizma i uopte jugoslovenskog poretka prisutna kod jugoslovenskih istoriara, preispitivanje Drugog svetskog rata...) i inovacije u metodologiji.
Rad Valentine Duke (Albanija) Reections on the Past in Albania in the
195
TOKOVI ISTORIJE
1990 zauzima prostor od 31. do 53.

strane knjige. Tokom devedesetih godna
XX veka odluujui uticaj na albansku
istoriograju koja je tokom komunistikog perioda bila dogmatska, rigidna i
fokusirana na nekoliko tema, imali su
slom diktature, kraj hladnog rata, otpoinjanje procesa demokratizacije i poboljanje odnosa sa zapadnim i susednim dravama. itajui rad V. Duke saznajemo
da institucionalni okvir albanske istoriograje ine instituti pri Akademiji nauka
(Institut za istoriju i Arheoloki institut),
Fakultet za istoriju i lologiju Univerziteta u Tirani i Nacionalni arhiv. Druga tema kojom se Duka bavi je pisanje albanske istorije. Osim autorovog stava da pisanje albanske istorije ima dugu tradiciju
(radovi Marina Barletija Opsada Skadra i Istorija ivota i smrti Skenderbega iz XVI veka), treba izdvojiti i utisak da su pokuaji da se u XX veku napie
albanska istorija bili pod uticajem trenutno vladajuih politikih ideologija i
uprava instituta. Iz odeljka Dukinog rada
o vrstama istorijskih radova vidi se da su
albanski istoriari u poslednjih desetak
godina uloili napor za objavljivanje istorijskih dokumenata (npr. Albanskojugoslovenski odnosi 19451948, 1996).
U tom periodu objavljivani su radovi iz
ekonomske problematike (UNRA u Albaniji 19441947, Poreska politika albanske drave 19251939), radovi koji
govore o socijalnoj dimenziji istorije gradova (Gradovi Albanije 19121924,
Berat u tursko doba, 1618. vek). Panja je posveivana i regionalnoj istoriji,
prouavanju enskog pitanja, istorijskoj
antrolopologiji, kulturnoj istoriji, meunarodnim odnosima, izuavanju Drugog
svetskog rata itd.
196
12/2004.
Rad o istoriograji Bosne i Hercegovine napisao je Kristijan Promicer

Whose is Bosnia? Post-communist Historiographies in Bosnia and Herzegovina (5493). Do raspada Jugoslavije,
istoriograja se u BiH razvijala u nekoliko institucija: Istorijski institut (osnovan 1957), Institut za orijentalne studije
(1950), odeljenje za istoriju na Filozofskom fakultetu (1949), a neki istoriari
bili su i lanovi Akademije nauka i umetnosti osnovane 1966. Autor je izdvojio i
projekat Drutveni cilj (19861991)
koji je za cilj imao istraivanje istorije
BiH od srednjeg veka do posle Drugog
svetskog rata. Za autora je ironija to to se
Istorija Saveza komunista Bosne i Hercegovine pojavila 1990, u godini u kojoj
je ta partija izgubila vlast u republici i
celoj zemlji. Od radova i projekata pre
izbijanja rata 1992. godine autor je najvie apostrorao radove Vere Krinik
Buki i dve nacionalno obojene konferencije : irenje islama i islamske kulture
u Bosanskom elajetu (mart 1991. u Sarajevu) i Jugoslovenska kriza i srpsko pitanje (mart 1992. u Sarajevu). Drugi deo
lanka govori o razvoju istoriograje tokom rata i posle sporazuma u Dejtonu pri
emu se autor opredelio za praenje ove
teme u razliitim delovima BiH (bonjaka istoriograja, hrvatska i katolika
istoriograja u Sarajevu, istoriograja u
Mostaru, istoriograja u Republici Srpskoj). Istoriograju svih delova poslesocijalistike BiH odlikuju sline osobine:
okrenutost ka nacionalnim, politikim,
regionalnim i verskim temama, osnivanje
sopstvenih naunih centara, pokretanje
sopstvenih naunih publikacija, nastojanja da se u prolosti pronau argumenti
PRIKAZI I KRITIKE
za politike odluke i nacionalne interese

(primer povezivanje termina Bonjak
sa srednjovekovnom Bosanskom crkvom). Odjeci rata i podeljene zemlje nigde nisu bili tako izraeni kao u Mostaru
gde su Hrvati i muslimani uporno i dosledno delili nekadanje zajednike naune institucije po nacionalnoj, odnosno
verskoj osnovi ili osnivali nove kao odgovor nauci druge nacije ili vere.
Razvoju bugarske istoriograje posveen je rad Did 'the Change' Happen?
Post-socialist Historiography in Bulgaria autora Danijele Koleve i Ivana Elenkova (94127). Odlika bugarske istoriograje do pada komunizma bila je njena
zavisnost od vladajue ideologije s tim da
je ezdesetih godina veka naglasak stavljan na klasnu, a od tada na nacionalnu
komponentu. Bavei se problemom teorije, metoda i izvora u sadanjoj bugarskoj istoriograji, autori zakljuuju da
je dostupnost izvora jedna od najveih
promena posle 1989. godine. Prvenstveno je re o dokumentima Komunistike
partije i Ministarstva unutranjih poslova,
pa je iz te injenice proisteklo i nekoliko
publikacija. U poslednje vreme pojavili
su se novi pravci u istoriograji, pa znaajnije mesto dobijaju kulturna istorija,
istorijska antropologija, oralna istorija,
istorija ideja. Novo vreme donelo je i nove teme, pa se prouavaju pojave poput
represije, iznova sagledavaju bugarskoruski i bugarsko-sovjetski odnosi, odnosi
sa susedima, delatnost graanskih stranaka
i politikih linosti, istrauje se istorija
ena, pitanje manjina i religije. Autori su
veu panju posvetili prouavanju faizma u bugarskoj istoriograji, fenomena
koji decenijama zaokuplja panju istori-
ara, nalazei u raspravama o ovom pitanju primer pokuaja uspostavljanja

naunih standarda i legitimizacije profesionalnog, nepolitikog statusa istorijske
nauke. Autori su progovorili i o institucionalnom miljeu rada istoriara delei period posle Drugog svetskog rata na etiri
dela, koji su uglavnom, svaki na svoj nain, povezani sa projektima pisanja bugarske istorije.
I hrvatska istoriograja je u poslednjoj deceniji XX veka prola kroz fazu
preispitivanja socijalistikog perioda. Prema Nevenu Budaku, autoru teksta Postsocialist Historiography in Croatia since
1990 (128164), uzrok tome je verovanje da su do tada postignuti rezultati bili
obojeni previe marksistiki, a nedovoljno nacionalno. Iz opisa razvoja hrvatske
istoriograje od 1945. do 1989. godine
izdvajamo sledee autorove stavove: novo doba donelo je izuavanje istorije komunistikog pokreta i radnike klase,
osnivanje tri instituta za prouavanje istorije radnikog pokreta, vreme komunizma uticalo je i na izolovanje hrvatske
istoriograje od stranih uticaja, to je dovelo do samodovoljnosti i gubitka interesovanja za istoriju drugih naroda i regiona. Veu panju autor je posvetio razvoju srednjeg veka u hrvatskoj istoriograji, s obzirom na to da je ovaj deo hrvatske istoriograje bio njen najznaajniji, najprepoznatljiviji, ali i najstariji
deo. Poseban deo rada posveen je uticaju Anala na hrvatske istoriare i naporima koje je M. Gros preduzimala da
ovu istoriografsku kolu priblii jugoslovenskoj i hrvatskoj istoriograji. Pregled hrvatskih istorijskih institucija koji
nam autor daje ukazuje na osnivanje no197
TOKOVI ISTORIJE
vih i preimenovanje starih institucija u

skladu sa promenama nastalim devedesetih godina XIX. Iz analize sadraja
istorijskih asopisa koji autor predstavlja
u pet tabela vidi se okrenutost hrvatske
istorije ka prouavanju XIX veka, tj. perioda raanja nacije (navodnici su autorovi). Na kraju, autor nas upoznaje sa sadrajem hrvatskih udbenika, u kojima
dominira politika (dve treine sadraja) i
nacionalna istorija (tri petine sadraja).
U drugom radu u ovom zborniku Ulf
Braunbauer nastoji da rekonstruie razvoj makedonske istoriograje (Historiography, Myths and the Nation in the Republic of Macedonia, 165200). On
smatra da je u Makedoniji, kao malo gde,
razvoj istoriograje povezan sa izrastanjem nacije i stvaranjem nezavisne drave.
Ispostavilo se da je ova mlada istoriograja povezana sa politikom akcijom.
Autor je istraivanje ograniio na radove
etniki makedonskih istoriara i rezultate do kojih je doao izneo u nekoliko tema: politiki i institucionalni kontekst
razvoja istoriograje, kontroverze posle
pada socijalizma, metodologija itd. Iz
ovog rada proizilazi da je uprkos politikim promenama i sticanju nezavisnosti,
institucionalni okvir za rad istoriara
ostao nepromenjen (Institut za nacionalnu istoriju u Skoplju osnovan 1948. i njegov asopis Glasnik Instituta za nacionalnu istoriju, koji je i glavni istorijski
asopis u Makedoniji). Istoriograja u
Makedoniji, ije raanje autor vezuje za
osnivanje Instituta 1948, imala je nacionalnu misiju sa ciljem opravdanja makedonskog nacionalnog identiteta. Autor
nam oslikava i nastojanje makedonskih
istoriara da pronau korene svoje nacije
198
12/2004.
i smeste ih u to dalju prolost, kao i da

dokau kontinuitet makedonske nacije od
antikih vremena do dananjice. Pored
navedenog, makedonski istoriari su
identitet svoje nacije izgraivali i mitom
o njenom rtvovanju tokom istorije, pri
emu je podela Makedonije 1912/13. koriena kao jedan od najpoznatijih motiva
kojim je potkrepljivana ova teorija.
erbo Rastoder, pisac rada The
Development of Historiography in Montenegro 19892001 (201225), smeta
poetke crnogorske istoriograje u 1754.
godinu kada je Vasilije Petrovi objavio
Istoriju Crne Gore i deli njen razvoj u
etiri perioda, pri emu su granine godine 1918, 1941/45. i 1989. Za svaki od
ovih perioda autor donosi podatke o najvanijim temama, radovima i istoriarima. Institucionalne zaetke crnogorska
istoriograja je dobila u prvoj polovini
XX veka (osnivanje prvog muzeja u Crnoj Gori 1926. i pokretanje asopisa Zapisi 1927). Posle Drugog svetskog rata
Crna Gora je dobila i Istorijski institut
1948. i koji je do danas ostao kljuni
istraivaki centar u republici. Godinu
dana ranije Via pedagoka kola u Nikiu dobila je svoje odeljenje za istoriju.
Treba spomenuti i osnivanje Istorijskog
arhiva u Kotoru 1949. i Dravnog arhiva
Crne Gore u Podgorici 1951. godine s obzirom na njihov znaaj za prikupljanje i
objavljivanje istorijske grae. Ako se
ovome doda postojanje Crnogorske akademije nauka i umetnosti, Drutva istoriara Crne Gore, ustanovljenje studija
istorije i geograje 1980. na Filozofskom
fakultetu u Nikiu i formiranje dva arhiva u okviru Istorijskog instituta Crne
Gore (Arhiv za istoriju radnikog pokreta
PRIKAZI I KRITIKE
i Istorijski arhiv Centralnog komiteta Saveza komunista Crne Gore), jasno je da je

teko nai manju teritoriju sa vie istorijskih institucija. Boljem razumevanju
savremene crnogorske istoriograje doprinose i autorovi pregledi autobiografske literature i prevoda stranih radova o
Crnoj Gori. Na kraju, autor predstavlja i
radove koji se bave pitanjem nacionalnih
manjina u Crnoj Gori i problemom nacionalnog identiteta Crnogoraca, koji se pojavio poslednjih decenija kao potreba
pronalaenja naunih argumenata za
dokazivanje nacionalnog pedigrea Crnogoraca.
O rumunskoj istoriograji pie Smaranda Vultur u radu New Topics, New
Tendencies and New Generations of Historians in Romanian Historiography
(236276). Kada je re o uslovima rada
istoriara vredi navesti podatke koje nam
autor daje o institucijama i nainu nansiranja istorijske nauke. Istoriare uglavnom nansira drava prema centralizovanom principu. Poslednjih godina nansije
su jedan od najveih problema sa kojim
se sreu istoriari u Rumuniji. Autor nas
upoznaje i sa pokuajima demistikacije
prolosti, nastojanjima da se napiu sintetika dela, objave dokumenta koja su
ranije bila nedostupna, nauno istrai vreme totalitarizma. Panju istoriara su poele da privlae teme poput antikomunistikog otpora, deportovanja, procesi kolektivizacije i agrarne reforme, politikih
stranaka i izbora 1946. Radi se na prikupljanju i objavljivanju usmenih svedoanstava o prolosti, zapoeta su istraivanja razliitih etnikih grupa (Nemci,
Jevreji, Maari) i njihovih odnosa sa veinskim narodom.
Polazei od stava da se poznati

sukob Pantelije Srekovia i Ilariona Ruvarca (odnosno romantike i kritike
kole) moe upotrebiti kao simbol za
celokupan razvoj srpske istroriograje,
troje srpskih istoriara, Predrag J. Markovi, Milo Kovi i Nataa Milievi,
predstavljaju rezultate svog istraivanja u
radu Developments in Serbian Historiography since 1989 (277316). Autori
nas ukratko upoznaju sa prilikama u kojima se razvijala srpska istoriograja u
XX veku, tragaju za odgovorima na pitanja metodolokog i teorijskog razvoja posle Drugog svetskog rata (proputene
prilike) i govore o promenama posle Titove smrti (redenisanje uloge etnika,
novi pogledi na prekomunistiku Jugoslaviju, ukazivanje na komunistiku represiju posle 1944. i srpske gubitke u
ratu). Iz lanka se vide i politiki, drutveni i institucionalni uslovi rada srpskih
istoriara tokom devedesetih godina XIX
veka, dat je prikaz stanja u najvanijim
institucijama (odeljenja za istoriju na fakultetima u Beogradu i Novom Sadu i
instituti), a razvoj srpske istoriograje u
ovoj deceniji stavljen je i u kontekst meunarodne saradnje (istaknut je znaaj
Univerziteta u Gracu i projekta susreta
srpskih i hrvatskih istoriara Dijalog
istoriara). Savremena srpska istoriograja se istraivaki uputa u pojave iz
drutvene, ekonomske i kulturne istorije,
istorije mentaliteta i svakodnevice, a
predvodnici ovog talasa u istoriograji su
beogradski mediavelisti. Veoma je znaajan, utemeljen na studioznom prouavanju savremene srpske istoriograje i reito iskazan obiljem podataka i procenata, deo rada koji govori o sadanjosti vo199
TOKOVI ISTORIJE
deih srpskih istorijskih asopisa (Istorijski glasnik, Istorijski asopis, Istorija 20. veka, Tokovi, Godinjak za
drutvenu istoriju). Na kraju, autori otvaraju i pitanje kontroverznih tema koje su
u poslednjih desetak godina poele da
privlae panju istoriara, ali i javnosti
uopte, poput dileme o oslobodilakom
ili bratoubilakom karakteru Drugog svetskog rata, represiji komunista, ulozi Broza, manjinama itd.
Ibrahim Gai (Kosovo i Metohija)
pie o istoriograji kosovskometohijskih
Albanaca. U radu The Development of
Kosovar Historiography after the Fall of
Communism (317332) on koristi izraz
Kosovar historiography da bi oznaio
radove istoriara Albanaca sa Kosova i
Metohije. Iznosei stav po kome Kosovo
do sredine ezdesetih godina (autor izbegava naziv Metohija iako je on tada jo
uvek bio deo zvaninog naziva pokrajine)
nije uivalo autonomiju i da je ona steena tek posle 1966. godine, Gai za ovu
godinu vezuje i poetke razvoja kosovarske istoriograje. Naredne decenije
obradio je opisom institucija, tema, udbenika, asopisa. Iz rada je jasno da su
dela albanskih istoriara na Kosovu i Metohiji devedesetih godina bila stavljena u
slubu nacionalnih ciljeva Albanaca i potreba tadanje politike. Tako su se u ovoj
deceniji pojavili radovi sa istom porukom da su Albanci bili konstantno izloeni etnikom ienju od strane Srba,
srpskih i jugoslovenskih vlasti).
Between Reinterpretation and Revisionism. Rethinking Slovenian Historiography of the 1990s je rad Ota Lutara o
savremenoj slovenakoj istoriograji
(333350). Iz njega se obavetavamo da
200
12/2004.
je Slovenija predstavljala istoriografski

centar iji su pripadnici odravali veze sa
naunim krugovima Nemake i Austrije
(XVIII i XIX vek), da bi tokom XX veka
svoj identitet izgraivali u ambijentu jugoslovenske drave i njenih naunih centara (Beograd, Zagreb, Novi Sad, Sarajevo). Opisan put koji je slovenaka istoriograja prela od usko politike nauke
nauke otvorene za izuavanje drutvenih
tema, pri emu je promena nastupila sa
generacijom istoriara obrazovanom ezdesetih godina XX veka. Ni Slovenija nije ostala imuna na vreme preispitivanja
prolosti i dotadanjih rezultata istorijske
nauke, pa su devedesete godine otvorile
nove dileme poput uloge slovenakih domobrana u Drugom svetskom ratu. Autor
se na kraju rada kritiki osvrnuo i na nedovoljno ispitivanje fenomena postsocijalizma i priloio bibliograju radova nove generacije slovenakih istoriara (oko
etrdesetak radova nastalih tokom devedesetih godina).
Poslednji lanak u knjizi je tekst
Modern Greek Historiography (1974
2000). The Era of Transition from Dictatorship to Democracy autora Antonisa
Liakosa (351378). Autor nas detaljnije
upoznaje sa najvanijim knjigama ovog
vremena (na primer vietomna Istorija
grkog naroda, asopisima, istoriografskim kolama, posledicama jaanja marksizma u drutvenim naukama posle pada
diktature, pojavom novog istoriografskog
pravca (Nova istorija), trendom izuavanja ekonomske istorije koji je obeleio
osamdesete godine, dilemama vezanim
za prouavanje vremena od 1940. do
1950. godine, jedne od najtraumatinijih
decenija u grkoj istoriji (okupacija,
otpor, graanski rat).
PRIKAZI I KRITIKE
Posle itanja knjige o istoriograji

Jugoistone Ervrope posle pada komunizma stiemo utisak da se njen razvoj
moe saeti u nekoliko rei: revizionizam, instrumentalizacija nauke i otvorenost za nove ideje. Revizionizam se
ogleda u preispitivanju mnogih dogaaja
i pojava iz prolosti koje su tokom decenija vladavine komunizma interpretirane ideoloki ili nedovoljno nauno (primer izuavanaja Kraljevine Jugoslavije,
Drugog svetskog rata, graanskih stranaka itd.), instrumentalizacija (zloupotreba) nauke pojavila se kao potreba novih vlasti ili nacionalnih vostava da u
prolosti pronau argumente za svoje
stavove ili ciljeve zloupotrebljavajui u
tu svrhu istorijsku nauku (primer dokazivanja postojanja Bonjaka od srednjeg
veka ili nauna potvrda opravdanosti
stvaranja nezavisnih drava i novih nacija
na prostoru bive Jugoslavije), dok pod
otvaranjem nauke za nove ideje podrazumevamo sve vei broj istoriara koji
izuavaju teme iz istorije ideja, mentaliteta, kulture, ekonomije, drutva, manjina, ena, teorije istorijske nauke itd. Isto-
riograju Jugoistone Evrope u ovom periodu karakterisali su loi nansijski uslovi, pojava tema koje se izuavaju u skoro
svim dravama (primer preispitivanja
dogaaja vezanih za Drugi svetski rat koji
kao da je postao omiljena tema devedesetih godina), zadravanje institucionalnog okvira rada istoriara na nivou dualizma izmeu fakulteta i instituta i prilino nereen status ovih drugih. Iz radova
koji su pred nama vidljivo je da je srpska
istoriograja pre devedesetih, a moda
jo vie tokom devedesetih godina, s obzirom na uslove rada, bila u vrhu ili na
elu istoriograje Jugoistone Evrope po
broju u naunoj javnosti priznatih istoriara, radova, znaaju institucija, irokom spektru tema koje je izuavala, ali i
tradiciji bazinih istraivanja zasnovanih
na marljivom izuavanju obilja arhivskih
izvora. Uostalom, to vai i za rad P. Markovia, M. Kovia i N. Milievi kada se
on uporedi sa drugim radovima iz ovog
zbornika.
Mr Slobodan SELINI
Amir Weiner, Making Sense of War The Second World War and the Fate of
the Bolshevik Revolution, Princeton University Press, 2002, str. 416
Knjiga Amira Vejnera, profesora
istorije na Stenford Univerzitetu, demonstrira mogunosti razmatranja velikih fenomena svetske istorije na ogranienom
uzorku studije sluaja. U uvodu, autor
naglaava da njegova knjiga istrauje
uticaj rata na ideologiju, verovanja i praksu sovjetskog reima i razliit smisao koji
su mu razliiti segmenti njegovog drutva
pridavali. Delokrug istraivanja ogranien je na oko 27.000 km2 ukrajinske

agrarne oblasti Vinice. Ova oblast je tipina po razliitim vrstama institucionalizovane represije i ratnih i meunarodnih
zapleta koji su je dodatno pogoravali.
Sloena nacionalna struktura uz prisustvo
jakog ukrajinskog separatizma i jevrejske, nemake i poljske nacionalne ma201
TOKOVI ISTORIJE
njine, ukazali su se kao istinski izazov za

istraivanje svih oblika sovjetske nacionalne politike.
Fokus Vejnerovog interesovanja je
rat kao katalizator krajnosti u sovjetskoj
ideologiji i praksi, kao konani sovjetski
Armagedon i poprite razraunavanja sa
svim domiljenim protivnicima reima.
Zanimljivi fenomeni nastajali su usled
dueg perioda vremena tokom kojeg su
delovi sovjetske teritorije bili pod alternativnim reimima. Autor ukazuje na bliskost drastinih metoda autoritarne uprave i nasilja sovjetskog i nacistikog reima u ratnim uslovima.
Analizom posleratne stvarnosti Vinice i uopte Sovjetskog Saveza, Vejner
je primetio izrazite manifestacije iskonstruisanog mita o ratu. On navodi poznati govor Andreja danova od 21. septembra 1944, u kojem je rat uzdigao na
stadijum druge revolucije revolucije
koja je dovela do kvalitativnih promena
sovjetskog oveka''. Autor sugerie da su
kataklizmini dogaaji naturalizovani i
integrisani u ivote ljudi putem razraene
skupine rituala koja se ponavljala. itava nacija bila je proeta duhom vojnikog
pijeteta: do 1. oktobra 1944. godine bilo
je 2,9 miliona nosilaca ratnih odlikovanja
u Sovjetskom Savezu. Naem itaocu i
naoj naunoj publici Vejnerova knjiga
moe biti podsticajna metodoloki i komparativno s obzirom na slinost motiva,
institucija i tradicije mitolokog u sluajevima jugoslovenskog i sovjetskog autoritarnog reima i odnosa koji su oni gajili
prema ratu.
Istraivaki poduhvat Amira Vejnera
zasnovan se na minucioznim istraivanjima na terenu, u arhivama i bibliote202
12/2004.
kama Ukrajine i Rusije. Polazina pretpostavka u ovom poslu bilo je sigurno

poznavanje jezika izvora, to je omoguilo prodiranje u najsitnije kapilare protoka informacija o prolosti.
Pria o ratnom iskustvu Vinice ispriana je u tri dela: svaki se sastoji od dva
poglavlja. Prvi deo (Delineating the Body Politic, 41126) istrauje uticaj rata
na artikulaciju identiteta sovjetske politike elite u Vinici. Traumatino iskustvo
rata potiskivalo je prethodna traumatina
iskustva, naroito ona iz vremena dravnog terora 193738. godine. Samo u
Vinici je u to vreme nastradalo vie od
9000 ljudi koji su pokopani u masovnim
grobnicama. Nemci su u svrhu antiboljevike propagande, u prisustvu jedne
meunarodne komisije (kao u sluaju Katinske ume), maja 1943. godine organizovali ekshumaciju ovih tela to je dodatno dramatizovalo oseanja iz sovjetske prolosti.
Rat se, posle svega, ukazivao kao
jedini put rehabilitacije za one koji su bili
u nemilosti partijskog establimenta, ali i
kao preica u formiranju nove elite. Autor
u poglavlju Myth and Power (4181)
nastoji da odgonetne relaciju koja je u
posleratnim vremenima povezivala predoeni mit o ratu sa dostizanjem prestinih poloaja moi i uticaja od strane
vojnih veterana. Autor prati njihove klanove, politike veze i uticaj. Uraena je
statistika njihovog prisustva na pozicijama vlasti, takoe postojanog rivalstva
izmeu politikih klanova predstavnika
partizanskog pokreta i veterana regularnih odreda Crvene armije.
Drugo poglavlje (The Calling of a
Communist, 82126.) bavi se nesre-
PRIKAZI I KRITIKE
nom sudbinom sovjetskih graana i vojnika koji su preiveli nemaku okupaciju.

udom preiveli ljudi doekivani su neprestanim sumnjienjem: Gde si bio tokom nemake okupacije i kako si uspeo
da preivi? to je za njih, zapravo:
Zato si uspeo da preivi?. Autor ovde
nastavlja socioloku studiju sa podrobnom statistikom i analitinou. To je
koristan deo studije, naroito za one koji
su struno upueni u ovu problematiku,
ali obinom itaocu Vejnerevo pisanje
moe biti zamarajue. Utisak je da zanimljiva istorija sa mnotvom dinamike
dogaajnog i prepletom svetskih procesa
i linih sudbina dolazi tek u drugom delu
knjige.
Drugi deo (Delineating the Body
Socioethnic, 127235) detaljno analizira zamisao i praksu nacionalne politike
koja je sprovoena u Vinikoj oblasti u
sovjetskoj Rusiji i nemakoj i rumunskoj
okupacionoj zoni tokom rata. Jo pre poetka rata mnoge regije SSSR-a bile su
izloene preventivnim akcijama etnikog
ienja. Tokom Prvog svetskog rata carska vosjak je deportovala Vinike Nemce
i Jevreje. Veliki demografski poremeaji
nastali su za vreme graanskog rata i kasnije tokom eksperimenta kolektivizacije i
industrijalizacije. Od 30-ih godina ponovo su deportovani pripadnici nemake,
ali i poljske manjine. Najstranije je dolo
sa nemakom okupacijom...
Nemci su okupirali Vinicu 19. jula
1941. godine i ostali u njoj sve do 20.
marta 1944. Mesec dana posle okupacije
oblast je podeljena tako da je njen zapadni deo (nazvan Transnistria) pripojen
Rumuniji, a istoni deo, ukljuujui i
grad Vinicu, pripojen je Rajhskomesari-
jatu Ukrajine pod direktnom kontrolom

SS-a. Nacistika politika genocida, deportacija i izgladnjivanja ostavila je strane posledice. Kada je Crvena armija
oslobodila grad on je brojao manje od
jedne etvrtine predratne populacije od
oko 100.000. Jedva jedna sedmina od
140.000 Jevreja u oblasti preivela je kraj
rata.
Tree poglavlje (Excising Evil,
129190 ) bavi se iskorenjivanjem ukrajinskog separatistikog pokreta. Ukrajinski nacionalni sentimenti u Vinikoj oblasti naroito su ojaali od 1939. godine,
kada su pripojene znatne ukrajinske teritorije koje su pripadale Poljskoj. Pokret je
bio veoma popularan u narodu, a naroito
se rasplamsao u trenucima odstupanja
sovjetske vojske 1941. godine i u zavrnim vojnim operacijama. Sovjeti su jo
nekoliko godina posle rata imali velikih
problema sa Ukrajincima. Mere protiv
njih bile su otrije od onih koje su primenjivane protiv pristalica tzv. Ruske oslobodilake armije (vlasovita). Autor navodi neke izvore po kojima je Staljin
imao generalno antiukrajinski stav, ne samo prema pristalicama separatistikog
pokreta. Hruov je 1956. i 1957. godine
javno govorio kako smatra da je jedini razlog zbog koga Staljin nije sproveo potpunu deportaciju Ukrajinaca bila njihova
brojnost. Poduhvat totalne deportacije
40-milionskog naroda bio bi teko tehniki izvodljiv.
U etvrtom 4 (Memory of Excision,
Excisionary Memory, 191235) autor
istrauje razvoj antisemitizma u SSSR-u
pre rata i tokom rata, kao i pogrome Jevreja u sovjetskoj i nacistikoj reiji. Fenomen je obrazloen od pojedinanih
203
TOKOVI ISTORIJE
pojavnih oblika pa do generalne strategije

i statistike zloina. Autor se osvre i na
posleratno poricanje jevrejskog holokausta od strane sovjetskih vlasti i na pokret
za priznanje jevrejskih rtava.
Autor u uvodu najavljuje da trei deo
(The Making of a Postwar Soviet Nation, 237363) analizira razvoj sovjetskog sistema vrednosti i naina ivota na
teritorijama zapadne Ukrajine i Vinike
oblasti. etvrto poglavlje ipak je veinom
nastavak studije o otvorenom antisemitizmu sovjetskih vlasti. Tokom rata, Jevreje su progonile sve zaraene strane ukljuujui i predstavnike ukrajinskih nacionalistikih pokreta. Posle rata, neposre-
12/2004.
dno pred Staljinovu smrt, antisemitski

sentimenti su eskalirali u tzv. lekarskoj
aferi 1953. godine.
Knjiga Amira Vejnera najveim
delom pisana je kao suvoparno svedoanstvo, zatvorena u siguran metodoloki postupak i impresivno mnotvo proitane
literature i navedenih arhivalija. Iako je
odlino doekana u svetskoj naunoj javnosti, gde e nesumnjivo predstavljati nezaobilazan prirunik za sovjetsku istoriju,
mislimo da ova knjiga sadrajem i koncepcijom moda nee privui panju ire
italake publike.
Aleksandar R. MILETI
Tim Duda, SRBI. Istorija, mit i razaranje Jugoslavije, Dan Graf,

Beograd 2003, str. 334
Tim Judah, THE SERBS, History, Myth and Destruction of Yugoslavia,
Second ed. Yale Nota Bene book, Yale University Press 2000
Svako ko se upustio u praenje literature koja je u poslednjih deset i vie
godina imala za predmet raspad ili razaranje SFRJ i ratove na Balkanu 1990-ih
nalazio je u napomenama lanke i analize
Tima Dude, britanskog novinara i dugogodinjeg dopisnika uglednog Times-a i
Economist-a iz vie balkanskih zemalja:
Rumunije, Bugarske, Albanije, SFRJ.
Duda je od 1991. do 1995. sa porodicom
iveo u Beogradu, dakle u jednom od
centara zbivanja. Posebno je vano istai
da je sa razvojem krize i rata, uz jo neka
imena (pomenimo njegovog imenjaka
Timothy Gorthon Ash), postao veoma
204
itan analitiar i kritiar na stranicama

New York Review of Books. Posle 1997.
godine nema vie radova, pa ak i spiskova obavezne literature na univerzitetima, a da se ne navede knjiga The
Serbs, Myth and Destruction of Yugoslavia. Te godine je naime prestini Yale
University Press objavio Dudinu knjigu
o Srbima i knjigu Markusa Tenera o
Hrvatima (Markus Tanner, Croatia: Nation Forged in the War). Iste godine Cambridge University Press je objavio prvo
izdanje knjige amerikog istoriara Dona Lempija Jugoslavija kao prolost.
Dvaput bila jedna zemlja (John Lampe,
PRIKAZI I KRITIKE
Yugoslavia as a History. Twice there was

a Country).
Knjiga koja je pred nama razotkriva
elje i poglede autora, demonstrira njegovu strunost, ali i instikt analitiara.
Meutim posebna vrednost knjige, ono
to e trajno ostati nepomerljivo, jeste
njena dokumentarnost u delovima gde
pisac belei lina iskustva, ono to je sam
video i uo. U tom delu knjiga postaje jedan od izvora za istoriju 1990-ih. Mi emo je uvek stavljati u red dela kao to su
radovi Lore Silber i Alana Litla, Smrt
Jugoslavije (Laura Silber & Allan Little,
The Death of Yugoslavia, revised edition,
Penguin books, London 1996) ili Mie
Glenija Balkan 1804 1999 Nacionalizam, rat i velike sile (Misha Gleny, The
Balkans 18041999. Nationalism, War
and Great Powers). Dobro je to se izdava odluio za dopunjeno izdanje iz
2000. godine, jer je obogaeno sadrajima iz poslednjeg Kosovskog ciklusa.
Duda je pratio rat 1999. iz neposredne
blizine i bio svedok na Kosovu posle
ulaska trupa UN/NATO. Kada se u prolee 2000. godine pojavila njegova knjiga
Kosovo: War and Revange odmah je dobila ocenu izbalansiran pristup, to podrazumeva odsustvo jednostranosti ili
politike pristrasnosti.
Sam Duda kae da je cilj ove
knjige da objasni kako je dolo do toga da
Srbi budu tamo gde jesu, a u sluaju Hrvatske gde su bili do 1995. Odluio
sam, navodi autor da napiem ovu knjigu jer je izgledalo da u svemu to je napisano postoji oigledna praznina. Takoe, podsea da je njegova elja bila da
pie o cinizmu rata, o ratnim proterima,
o narodima pionima u rukama svojih
voa. Njegova glavna teza, ako moemo

to da tvrdimo, jeste da su Srbi (su) uli u
rat zato to su ih u rat uvele njihove voe.
Ali ove voe su iskoristile maligne niti iz
istorije svog naroda da ih njima veu i
uvuku u rat. Da je srpska istorija bila drugaija, dananjim generacijama ne bi se
moglo manipulisati na isti nain. (str.
XII). Na jednom mestu izraz smetanje
Srbima (151). U ovome Duda nije usamljen i brojna su imena autora iz popisa literature (na kraju knjige) koji dele ovo
miljenje. Duda je nehotino sebe svrstao u pristalicu jedne od pet redukcionistikih teorija (po Brubejkeru) i to one o
manipulativnim i zlim elitama, kojima
se uporno pokuava objasniti ono to je
proizvelo balkansku krizu i rat 1990-ih.
Ipak sadraj knjige daje itaocu i analitiaru mnogo vie upravo u obilju nijansi
i elemenata konteksta gde je autor svedok, a ne iskljuivo interpretator.
U predgovoru autor je naveo nekoliko vanih ograda kada su dometi rada u
pitanju. Po njemu knjiga ne predstavlja
jednostavnu analizu problema koji su
doveli do rata, niti je iscrpna studija
istorije Junih Slovena, niti je knjiga koja
se odnosi na itav rat u Jugoslaviji ili meunarodnu diplomatiju koja se njime
bavila (XIII).
Gotovo polovina knjige (1149) posveena je srpskoj istoriji do 1990. godine. Autor je prati od seoba starih Slovena, preko srednjeg veka, nezaobilazne
Kosovske bitke, srpske Vojne krajine,
Balkanskih ratova, Prvog svetskog rata,
stvaranja Jugoslavije, iskustva Drugog
svetskog rata i ivota u socijalistikoj zajednici. Druga polovina knjige posveena
je usponu Slobodana Miloevia, urua205
TOKOVI ISTORIJE
vanju SFRJ, graanskom ratu i Kraju

carstva. Krug se zatvorio na Kosovu.
Ovde se nama otvara niz optih i
konkretnih pitanja. Ovde je Dudina knjiga u nekim detaljima samo povod da ih
razmatramo. Jedno od prvih je ko se sve
latio posla da pie? Da li je mogue u
roku od nekoliko godina, ponekad i samo
dve, napisati istorije od Noja do
AVNOJ-a sa svim kontroverzama koje
su pratile nastajanje i objavljivanje pojedinih dela? Da li je mogue pisati a ne biti
svestan postojanja belina (white spots)
u istoriograji. U vie navrata nam se nametnulo misao kako se olako posee za
istorijskim argumentima koji su istrgnuti iz istorijskog konteksta i dokazuje
teza. Uopte, da li je mogue danas napisati istoriju onoga to se na ovom tlu do
malopre deavalo? Posebno je pitanje kakav uticaj pojedina struna dela ove vrste
imaju na odgovorne lidere, politiare ili
njihove savetnike. Na kraju kako da se
nosimo sa jednom vrstom ideolokog
problema, tj. dovoenja u pitanje ortodoksije koja se nametnula u jugoslovenskom sluaju?
esto citiramo upozorenje jednog
amerikog kolege koji kae:
Produeni meunarodni konikti
proizvode mnogo vie politikih pristaa
nego naunika; ako je istina prva novinarska rtva u ratu, objektivnost je prva akademska rtva. Akademske debate o bivoj
Jugoslaviji su jednako polarizovane kao
one koje su se odnosile na stvaranje Izraela ili podelu Kipra, gde kritika radova
vie ovisi o tome da li konkretan rad podrava prethodno formirana kritiareva
gledita, nego da li u radu postoji koherentnost teorije, relevantnosti i dovolj206
12/2004.
nosti argumenata. Kad jedna strana u

takvom (dugotrajnom) sukobu pobedi
politiki, obino pobeuje i akademski,
jer analize koje indiciraju da je politika
koja je pobedila, u stvari, se omalovaavaju. Politika hegemonija etablira
intelektualnu ortodoksiju. (Robert Hayden, Blueprint for house divided).
Drugi dobar poznavalac posvetio je
itavo poglavlje svoje najnovije knjige o
jugoslovenskoj krizi i Slobodanu Miloeviu problemu veze istorije i politike
(The History Policy Nexus), njihovim meusobnim uticajima. Prvenstveno
re je o percepciji Balkana kod zapadne
elite pa i njenih usko orijentisanih analitiara ili istoriara. Izneti su mnogi primeri, kontroverze koje pratimo i u Dudinoj knjizi (ali bez kritike rezerve),
neka danas dostupna svedoenja o direktnom uticaju pojedinih radova na najviu
dravnu politiku i politiare zapadne hemisfere (Lenard J. Cohen, Serpent in the
Bosom. The Rise and Fall of Slobodan
Miloevi, revised ed, Westview Press,
Boulder 2002, 451480).
Reskirajui da budemo nepravedni
prema nekome od desetina autora iji su
naslovi najee u opticaju kada su raspad Jugoslavije i nova balkanska kriza u
pitanju, generalno moemo da kaemo da
se olako u istu ravan stavljaju autori koji
decenijama prate, istrauju jugoslovensku istoriju i praksu, sa onima koji su se
tek 1991. ili 1995. dosetili da bi mogli da
uskoe u to konjunkturno podruje i
ponude izdavaima svoje usluge. Kako je
jedan na britanski kolega ironino primetio, odmah se nalo onih spremnih da
brzo zarade koju funtu, evro ili dolar (Stevan Pavlowitch, History of the Balkans
PRIKAZI I KRITIKE
18041945). Temeljan i skrupulozan

istoriar bi se veoma zamislio nad ponudom da u svega etiri godine napie dva
obimna istorijska volumena o tako kontroverznim temama kao to su Bosna i
Kosovo od zatamnjene istorije ranog
srednjeg veka do politikih opsena dananjice (Noel Malcolm). Bilo je manje poznatih evropskih lingvista (Paul Gard) pa
ak i lekara (Grmek) koji su se sa velikim
ambicijama prebacili iz svog polja na
nezahvalnu balkansku istoriju.
Jo pre objavljivanja prvog izdanja
Dudine knjige, od eminentnih istoriara
(Stokes, Lampe, Russinov, Cohen, Kent,
a kasnije Todorova, Naimark i dr.) dola
su upozorenja o ogranienjima instant
istoriograje (Instant History) koja je
pratila najnoviju balkansku krizu. U pitanju je pre svega odsustvo izvora prvog
reda i oslanjanje na izvore medijskog karaktera, nevladinih organizacija i slino.
Meutim, ako pratimo ne samo bibliografske jedinice na kraju ove knjige, ve
napomene i koriene citate ili argumente, vidimo da se esto ne postupa sa dovoljno obazrivosti u skladu sa pomenutim
upozorenjima znalaca.
Oko istorije razaranja Jugoslavije
isplele su se mnoge kontroverze koje su
danas u krugovima istoriara i politikologa predmet rasprava i analiza, meutim
one su i deo ive politike stvarnosti koja
pritiska umove. Ova podeljenost je evidentna ak i meu etabliranim istoriarima (videti dva eseja u asopisu Tokovi
istorije 3-4/2003 povodom knjiga: Dejan
Djokic (ed.), Yugoslavism. Histories of a
Failed Idea 1918 1992, Hurst & Co,
London 2003; Norman M. Naimark and
Holly Case (eds.) Yugoslavia and its His-
torians, Understanding the Balkan Wars

of the 1990s, Stanford University Press,
Stanford 2003).
Norman Naimark upozorava da su
najnoviju istoriju Jugoslavije u poslednjih deset godina pisali i dopunjavali novinari i analitiari tako da se prava slika
prolosti zamutila i postala neprepoznatljiva. U takvim uslovima Balkan je u gomili novih radova postao mesto na kome
se neprestano odigravaju zloini, mesto
na margini civilizacije, tlo starih mrnji
(ancient hatreds). Kao najuticajniju on
odreuje knjigu iz tog opusa Kaplanovu
Balkan Ghostes, koja je prema mnogim
svedoenjima imala dubok uticaj na Klintonovu administraciju u razumevanju rata
u Jugoslaviji.
Ne sporei navedene kvalitete knjige
Tima Dude, nametnula su nam se neka
razmiljanja o tome kako preveliko oslanjanje na neke izvore vodi autora u
simplikovane interpretacije prolosti i
dalekosena, ali moda problematina
zakljuivanja. Da pomenem samo dva-tri
primera koja bi uz konsultovanje objavljenih izvora ili produbljenih arhivskih
istraivanja morala pretrpeti korekciju.
Prvi primer se odnosi na karakter jugoslovenskog dravnog i partijskog centralizma od 1958. do 1966. godine. Autor
Rankovievo vreme, vreme represije
u dravi, a i na Kosovu interpretira
uglavnom na osnovu starijih istoriografskih radova i svedoenja politikih pobednika onog vremena. Srbima je odgovarao centralizam, Bosna je funkcionisala gotovo kao produetak Srbije, a
Kosovo je drano pod strogom kontrolom'' (130). Posle objavljivanja poverljivih partijskih materijala iz 1962. go207
TOKOVI ISTORIJE
dine, ali i tota drugog, slika te svemoi bi izgledala daleko izbalansiranija (M. Bjelajac, Karakter jugoslovenskog centralizma u svetlu analize tajne
sednice Izvrnog komiteta CK SKJ marta
1962, Dijalog povjesniaraistoriara,
priredili Hans Georg Fleck i Igor Graovac, Zagreb 2003, 373392).
Na temu Kosova bi se mogli navesti
mnogi primeri u knjizi gde se slabosti
postojee literature direktno presauju.
Tako, na primer, nezabilazna linost Vase
ubrilovia i njegovo predavanje u Srpskom kulturnom klubu izloeni su prema
mistikovanoj interpretaciji Sabrine
Ramet.
Tim Duda se, kao i autori pre njega,
bavi hronologijom poetka nove drame
na Kosovu, pripremanjem oruane pobune, nabavljanjem oruja i dr. Meutim i
ovde ima mnotvo ishitrenih zakljuaka,
ali i pogreno navedenog injeninog stanja koje je lako proverivo. Evo samo dva
karakteristina primera:
Osamdesetih i sama ideja o oruanoj pobuni izgledala je besmislena, pogotovo to Srbi nisu upravljali autonomnim
Kosovom. Sedamnaestog januara 1982. u
Nemakoj su ubijena trojica albanskih
militantnih aktivista sa Kosova ... Iako
niko nikad nije bio uhapen zbog ovog
zloina, mala grupa koja je podravala
oruanu pobunu smatrala je da su ubistvo
izvrile jugoslovenske tajne slube. Ovaj
in odredio je njihov budui ivot. Krv je
bila prolivena. Rat je objavljen (284).
Meutim, ak i 1990-ih postojao je problem sa pribavljanjem oruja iz tri razloga. Jedan je ojaana mrea potkazivaa, pa je policija stalno opkoljavala
sela i pretresala kue, drugi je izolovanost
208
12/2004.
pokrajine i trei to stanovnici nisu hteli u

borbu poueni iskustvom Hrvatske i
Bosne (286).
Brojni objavljeni izvori mogu da koriguju ovaj tip domiljanja. Pomenimo
samo izvetaj Saveznog MUP posle demonstracija na Kosovu, Metohiji i u
Makedoniji 1968. godine u kojem odeljci
o velikim koliinama oruja, potranji
nabavci, vercu, iredentistikoj, teroristikoj i diverzantskoj delatnosti (Istorija
20. veka, 12/1999, 171180). Tada najodgovornije linosti u Srbiji imaju vrlo
odreen stav o tome. Prvog decembra
1968. na sastanku politikog aktiva Srbije
o poslednjim dogaajima na Kosmetu govorio je Marko Nikezi, predsednik CK
SKS koji je izmeu ostalog rekao: Isto
tako treba da bude jasno da kao to e
zemlja biti branjena od svakog napada
spolja bie branjena i od svakog pokuaja
razbijanja iznutra. U tome e politika
akcija i mere organa zaduenih za poredak i mir u zemlji biti usklaeni i delovae u istom pravcu i tu ne moe biti
nikakvog kolebanja. Ako neko bira oruje ne treba da se sumnja u ishod
sudara. (Zdravko Vukovi, Od deformacija SDB od Maspoka i liberalizma.
Moji stenografski zapisi 19661972, Beograd 1989, 255256). Petog decembra
na proirenoj sednici Sekretarijata CK
SKS, na kojoj se pored dogovora o izradi
programa rada CK raspravljalo o situaciji
na Kosovu, L. Perovi naglaava da su
poslednji dogaaji bili relativno jak udarac ostvarivanju pune ravnopravnosti i
naneli tetu procesu armacije albanske
narodnosti u naoj Republici. ... udarac
procesu demokratizacije.... Kada procenjujemo tetu ne moemo to da inimo
PRIKAZI I KRITIKE
van konteksta meunarodne situacije,

posebno sadanje, jer e ti dogaaji postati izvestan oslonac onima kojima stalno odgovara napetost i koniktna situacija u Jugoslaviji. To otvara prostor za
njihovo delovanje i iznutra. (Z. Vukovi,
257258).
Tito je bio upuen u razne oblike
subverzivnog delovanja u Pokrajini, gde
su i najvie vojne delegacije i linosti bile
mete atentata (1979), povodom kojih su
albanski politiki lideri molili da se sa
time ne ide u javnost (M. Bakali). Rane
1980-e su posebna pria. Tadanji naelnik generaltaba ostavio je dovoljno preciznih podataka (B. Mamula, Sluaj Jugoslavija, CID, Podgorica 2000, 3540).
Moda najdalekoseniji primer na
koji treba ukazati je oslanjanje i apsolutno poverenje u izvetaj Karnegijeve komisije iz 1913. godine o zlodelima i patnjama civilnog stanovnitva i ratnih zarobljenika tokom oba Balkanska rata,
tanije njegov reprint (Report of the International Commision to inquire into the
Causes and Conduct of the Balkan Wars,
Washington 1914, reprint 1993. sa predgovorom M. Abramowica i uvodom ambasadora Kenana).
Ono to treba prihvatiti sa izvesnom
ogradom, s obzirom na nain kako je ceo
izvetaj nastao, kao i naune skepse i kritike na instrumentalizaciju koja je uinjena ponovnim objavljivanjem i tonom
predgovora (M. Todorova, Imaginarni
Balkan, Beograd 1999, 1521), autor prihvata kao osnovu iz koje e izvui ili argumentovati vie svojih teza ili pogleda.
Prvo, paljenje sela i proterivanje
poraenog stanovnitva je normalna i tradicionalna pojava u svim balkanskim
ratovima i ustancima. To je navika svih

ovih naroda. Ono to su sami propatili oni
ine drugima (66, prema: Karnegi, 73).
Drugo, Kako se istie u izvetaju K. fondacije, spaljivanje sela i etniko ienje
bili su tradicionalno sastavni deo ratova
na Balkanu. Srbi nemaju monopol na ovo
zlo. Ipak vano je istraiti poreklo ovih
njihovih postupaka'' (67).
I tako od Karaora, Njegoa, kneza
Milana pa preko Balkanskih ratova do
istone Bosne 1992. Nema upitanosti, nema pomena o unutranjoj dinamici i kritikom preispitivanju srpske politike proterivanja iz 1878. godine meu tadanjim
najvienijim politiarima (Stojan Novakovi), nema slike namera i instrukcija
srpske Vrhovne komande i niih pred
Balkanske ratove, skrupulozne analize
prakse, nema meunarodne pozadine i
karaktera pobune i upada iz Albanije
1913. godine. Na kraju, na putu ka Istonoj Bosni 1992. nema Narodnooslobodilakog pokreta koji je u sumraku
Drugog svetskog rata ponudio i sprovodio drugu praksu, pokreta koji je na tlu
Hrvatske i Bosne u prve dve godine rata
bio preteno sastavljen upravo od Srba.
Moemo se upitati i da li je tana
ocena da su Graanski ratovi (su) uvek
nemilosrdni, ali na Balkanu ih je ova religiozna crta uinila jo brutalnijim (67).
Gde je tu komparativna analiza, bar na
nivou nekoliko primera?
Za ovu priliku i povodom, po nama,
ne samo metodoloke nedoslednosti da se
istorijski dogaaji vade iz konteksta i potom u obliku citatologije nude kao
klju za objanjenje novije istorije, ve
po ko zna koji put u literaturi korienog
reprinta izvetaja Karnegijeve komisije iz
209
TOKOVI ISTORIJE
1913. godine, ponudimo bar nekoliko podataka koji treba da sugeriu put istoriaru i analitiaru. Izvetai su doputovali i pisali ga posle rata, preteno se
odnosi na prostor Trakije, manje na Makedoniju, a dodiruje dogaaje za vreme
Albanske pobune 1913. i upada u nove
delove srpske drave iz Albanije na podstrek Austrije. Konaan izvetaj pisala su
samo nekolicina uesnika u Beu 1914.
godine. Samim Srbima posveeno je najmanje prostora ovog ogromnog rukopisa.
Srbija je aktivno uestvovala u stvaranju meunarodnog ratnog prava krajem
XIX i poetkom XX veka. Nacionalna organizacija Crvenog krsta imala je razvijenu saradnju sa drugim nacionalnim
organizacijama i sreditem u vajcarskoj.
Njeni ociri i vojnici krenuli su u rat 1912.
godine sa svojim kunim vaspitanjem i
tradicijom, linim osobinama, ali obavezani striktnim nareenjima vojne uprave.
Podsetimo, za na kontekst znaajne
poruke vojnicima vrhovnog komandanta, kralja Petra I i prestolonaslednika,
prin-ca Aleksandra komandata 1. armije,
tada najjae grupacije srpske vojske
(126.000).
(...) Tamo nas, vojnici, ekaju naa
roena braa. Tamo nas ekaju i svi oni,
koji su udni slobode, mira i reda. Tamo
ete nai ne samo Srba, nego i Arbanasa,
razne vere. Koji se od njih ne budu pridruili Turskoj, a nas prijateljski prihvate,
njih ne dirajte, ni njihovu eljad, ni njihove domove ni imanja. Neka vam, Vojnici,
bude voa ova velika i svetla re narodna:
Dumaninu rat, prijatelju brat. Brat je
mio koje vere bio.
(...) Prema pobeenom neprijatelju,
i neprijatelju koji se preda, budite oveni
210
12/2004.
i milostivi, jer on tada prestaje biti neprijatelj, nego ostaje samo ovek, a prema
oveku treba biti ovean. Kue, imanje,
ast i obraz pobeenog neprijatelja i njegove porodice tedite i titite, kao i kue,
imanja i ast svog sopstvenog naroda, jer
to ne zahteva samo ovenost i naa pravoslavna vera, nego to i dolikuje junacima, a tim se pobeuju neprijatelji da se
radije predaju nego uporno bore, jer znaju
da se predaju junacima, od kojih se niemu ravome nemaju nadati ni oni ni njihove ene i deca (...)1
Naelnik taba srpske Vrhovne komande, general Radomir Putnik, na sastanku sa najviim ocirima Prve armije
u Vranjskoj Banji, 3. oktobra 1912, izmeu ostalog dao je instrukciju za postupak
prema Arnautima: Sa Arnautima i lepo,
a i silu upotrebiti kada ne pomae lepo
postupanje.2
Ratnu stvarnost ini niz okolnosti
koje dovode do krenja naredbi, ali i samo njihovo navoenje dovodi do tanijeg
razumevanja prolog i konteksta, pa i to
da li je u pitanju etniki razlog. Navedimo
nekoliko dnevnikih beleki i seanja iz
ratova:
17. novembar 1912 (...) Za vreme
mog bavljenja u Velesu kroz isti prolaze
razne trupne jedinice. Velika oskudica u
drvima pa zato se naputene turske kue
rue i od njihove drvenarije greju se vojnici, a i hrana za vojnike se teko spravlja
takoe zbog oskudice u drvima (komandant Timoke divizije Dragutin Milutinovi, n. d., 60).
1. novembar (...) Kavardarci (...)
Bugarske komite i ovde i po okolini are i
1
2
A. Stojievi, n.d., 128.

D. Milutinovi, n.d., 12
PRIKAZI I KRITIKE
pale. Naredih ovako uz put da se pokupi

oruje od stanovnitva i snese u Krivolak (Milutinovi, 50).
29. oktobar (...) Iz okolnih sela oko
Demir-Kapije, Turci predaju oruje, ali u
isto vreme mole i trae da ih zatitimo od
bugarskih komita. Ne znam zbog ega se
bugarske komite vrzmaju po ovim selima
i ogoravaju muhamedansko stanovnitvo, inei mu nasilja. U Demir-Kapiji
zadrah na prenoite jednu etu XV puka (rez. Kapetana Milana Vujanovia
prof.) koja je bila kupila oruje u okolini
Velesa. Tokom dana 5. eta iz XV puka
prikupljala oruje od seoskog stanovnitva u okolini Velesa.(Milutinovi, n.
d., 4748).
24. oktobar Veles, Pozadi naih
prednjih trupa, a u naem domaaju etnicikomite (ije?M.B.) sve pale i rue.
Njima u ovome pomau i svi hriani koji
su, za pakost , naoruani. (Milutinovi,
n. d.,43).
Hranu od seljaka ne sme da dira,
komandir bio prek i otar za vojnika, al za
dravu bio dobar i za ono vojno to se kae. E, neu da greim duu: dozvoljavao
ni da uzmemo sena za konje, to de nae
dii (Ranko Aleksandrovi, Tri sile,
15).
Ja nisam nikome nita uzeo, ali kad
smo ili kroz Albaniju i neki nai su pljakali ... Neki ivan, on je pretresao kue,
narod, Turke naroito...Ociri su tukli ...
Tome ivanu to usput pljaka, udario
zbog krae dvadeset pet batina. Bio ga taj
narednik, ubio ga ka guzicu (Mitar
Nikoli, r.1891, Tri sile, 6).
Kad smo doli do granice albanske,
kae komandant Tomi: Gospodo ociri,
podociri i vojnici! Mi sada prelazimo u
Albaniju. Skreem vam panju da nijedan

ne pokua da neto opljaka, uzme ili
ukrade. Na licu mesta u ubiti komandira
njegove ete i njega! Sa nama je pukovski
blagajnik, novca imamo, svakog dana emo kupovati hranu i sve to nam treba.
Kroz Albaniju kada smo prolazili, niko
nije smeo nita da pipne. Ranjene i bolesne nosili smo. Ko je umro zakopali
smo ga. Iz naeg puka nije stradalo vie
od dvadesetak vojnika. (Jovan Cari, r.
1898, Tri sile, 296-297).
Ostali su dokumenti da je komandant
Kombinovane divizije, general Mihailo
Rai stavio pod preki sud estoricu vojnika koji su u potrazi za hlebom izazvali
incident i pukaranje sa Albancima iz sela
Polise u blizini Draa, kojom prilikom su
dvojica metana ubijena. Potpukovnik
Pribievi osudio je dvojicu na smrt, a etvoricu na po trideset batina. O izvrenoj
kazni izveten je komandant puka iji
vojnici su kanjeni.3
Primere hrianskog milosra srpskih vojnika opisivali su mnogi. Don
Rid, Aribald Rajs i Anri Barbi poznati su
po svojim spisima iz Prvog svetskog rata.
Norveanin Henrik Angel, koji je sa Srbima bio u Balkanskim ratovima, u knjizi
Srpske ratnike prie kae: Srpski vojnici, srpske vlasti zasluuju najveu
hvalu za svoje plemenito postupanje sa
osvojenim delovima zemlje. Ja i mnogi
3
M. Bjelajac, Na bojitima Prvog svetskog rata,

u:Dvor na Uni. Od prijeslavenskog doba do naih
dana, knj. I, Dvor na Uni 1991, 211 (prema: Arhiv
SANU, 14 343/237). Pribievi je 26. januara
1916. poslao sledei izvetaj: Juer po podne
sprovedeno mi je est vojnika Vaeg puka ... koji
su napali neke Arnaute u selu Polisi traei od
njih hleb kojom prilikom su izazvali puanu borbu sa njima i dvojicu Arnauta ubili ....Preki sud
osudio je ...
211
TOKOVI ISTORIJE
moji zemljaci, lekari i ljudi, kao i kapetan

Neregor, moemo potvrditi da je u podrujima gde smo se kretali postupanje
bilo veoma humano, sasvim drugaije humano od onoga to smo navikli u Evropi.
Viteko postupanje Srba sa zarobljenicima i izbeglicama moe da prevazie
samo ono koje pokazuju Crnogorci. I to
kaem po sopstvenom uvidu, a ne po
prianju drugih. Sluajnost je uinila da
sam jednom stanovao sa nekoliko stotina
muhamedanskih izbeglica. Nisam video
ni traga loeg postupanja. Srbi su im
obezbedili besplatan prevoz vozom, dozvoljeno im je da se smeste po vagonima i
oko njih, od vojnika su dobili ak i hleb
(od svojih jednovernih u istom selu dobili
su samo malo duvana). Video sam da te
izbeglice toliko veruju vojnicima da su,
kada su oni, jedno tuce njih, lake bolesnih, digli logor i krenuli, skoro svi poli za njima. ene su uprtile decu na lea i
uzele za ruke, natovarile na sebe ono
malo to su posedovale i pourile za njima. Video sam vojnike kako pomau deci, kako uplakanoj deci daju vodu i hranu
... Ja sam, to se mene tie, napustio Srbe
pun najvieg divljenja prema vitekom,
paljivom nainu na koji su vlasti kako
civilne, tako i vojne, postupale u osvojenim podrujima. U Koanima sam video stotine muhamedanskih i bugarskih
udovica i njihove dece kako svaki dan dobijaju brano i gorivo. U Manastiru (Monastiru M.B.) sam video isto, samo u jo
veem obimu. Nismo ba naviknuti da to
uvek doivimo od naroda koji se hvale da
su na viem kulturnom nivou od Srba.
Dozvolite mi da dodam da ja i moji drugovi nikad nismo videli nijednog pijanog
vojnika, nijednog neutivog vojnika, ni212
12/2004.
jednog brutalnog vojnika. To mora da

znai da srpski vojnici mora da imaju pre
svega jaku narodnu disciplinu. Onda se
moe razumeti da se u takvom narodu
mogu obrazovati potpuno upotrebljivi
vojnici za samo 18 meseci.4
Na kraju, ovo su za istoriare podsticajne take poziv da se traga za tanijom slikom prolosti, da se nijednom nekadanjem savremeniku ne veruje na re
ve da se istrauje totalitet konteksta u
kome su nastali neiji govor, miljenje,
politika, delovanje.
Tu se mi, po prirodi posla skeptici
prema olakom sudu, razlikujemo od nekih drugih delatnika. Tu gde su neki od
njih dokazali, nama je inspiracija za
poetak.
Kao to smo istakli, najvea vrednost
ove knjige je njena dokumentarnost, na
drugom mestu je uvid u to kako nas
drugi vide, kako nas'' je jedan prol literature obeleio, a na treem je za istoriara i savremenika, podsticajan elemenat
na kakvoj literaturi, na kakvim argumentima autor gradi svoju priu, svoje
vienje?5
Dr Mile BJELAJAC
Vladimir Dimitrijevi, Hrianski lik srpskog

vojnika'', u: Vojska i vera, VIC Vojska, Beograd
2001, s.7071. Pored ovog svedoenja Norveanina sa lica mesta Dimitrijevi navodi primere iz
knjiga Dragie Vasia, Antonija uria i druge.
Sve ovo baca dodatno svetlo na suene interpretacije iz druge ruke u Karnegijevom izvetaju.
orevi Milija, Paunovi Dragutin, Tri sile pritisle Srbijicu, Prie Solunaca, Narodna knjiga,
Beograd 1985.
PRIKAZI I KRITIKE
Predrag Simi, Kina kratka istorija, Nea Beograd 2003, str. 264
Tokom 2003. profesor dr Predrag
Simi je objavio jo jedan iz serije svojih
radova o Kini, ovaj put knjigu Kina
kratka istorija gde je na 264 stranice
obraena istorija najmnogoljudnije drave sveta. Knjiga ima kratak uvod, est
istorijskih poglavlja i kratak zakljuak,
tako da moemo rei da se autor opredelio za hronoloki nain izlaganja, to je i
logino imajui u vidu da rad poseduje i
istorijski karakter, pored naglaenog politikolokog. U istorijsko-politikolokoj
analizi ove drevne civilizacije, autor je
povezao niti vie nauka i disciplina, kao
to su geograja, ekonomija, sociologija,
lingvistika da bi doao do knjige koja na
relativno malom prostoru obogauje znanja i pravih sinologa i naunih radnika, a
u isto vreme je pristupana i obinom itaocu. Razlog ovom prvom, dakle nauni
kvalitet knjige je taj da je Simi koristio
kao literaturu i izvore 177 bibliografskih
jedinica, vodeih svetskih sinologa, samih istorijskih linosti vezanih za ovu temu, vanih dokumenata iz novije istorije
kao primarnih izvora uglavnom sve to
je napisano o ovoj temi na engleskom,
francuskom i srpskom jeziku. Posebnu
vrednost ine politikoloke opservacije i
istorijske sinteze tako da su i istorijski
delovi lieni deskripcije na kakvu nekad
nailazimo kod izlaganja duih istorijskih
pregleda jednog naroda, drave, kontinenta ili civilizacije. Za pristupanosti
ove knjige i obinom itaocu zasluan je
pre svega stil izlaganja autora. On je iz
zamrenih istorijskih zbivanja izvlaio
drutveno-istorijsku sr koju je pratio
kroz vreme, znatno je pribliio itaocima,

a sve to prezentirao jednim stilsko-literarnim umeem.
Ve u uvodnom delu (Konfuije i
njegovi naslednici, 511) jasno nam je
da, iako je pred nama istorija Kine u poslednjih 4.000 godina (ve od druge glave
polazimo od XVI veka, a od tree od
1914. godine), akcenat je na dogaajima
od poetka sedamdesetih godina XX
veka gde autor sa pravom trai korene
epohalnog ekonomskog (i sveukupnog)
skoka koji je u svetskim razmerama Kina
postigla do dananjih dana, nepune tri
decenije kasnije. Simi nam pribliava i
kulturoloki oblik politikog optenja i
suprotstavljanja kineskih savremenika
koristei linosti i zaplete iz svoje istorije
gde se alegorijski mogu posmatrati kroz
istorijske linosti dananji nosioci politikog ivota na prvi pogled nerazumljivi dogaaji za jednog stranca. Da dr
Predrag Simi odavno nije stranac za tumaenje prilika u Kini pokazuje i ova
knjiga u kojoj on samo nastavlja gde je
poeo sa prvim naunim radovima o Kini
pre vie od etvrt veka i gde itaocima
pojanjava na prvi pogled nerazumljive
fenomene politike borbe suprotstavljenih strana, ali i neke od sutina kineske
civilizacije, najveim delom imune na
vreme. Konfuijanizam, taoizam, kineska kultura i samosvojnost bivaju kroz
vekove otporni da asimiluju i trenutne
osvajae i pobednike nad centralnim
carstvom (kojih nije bilo mnogo) i da
pod razliitim dinastijama ouvaju originalnost jedne civilizacije.
213
TOKOVI ISTORIJE
U prvoj glavi (Nebesko carstvo, 11

53) upoznajemo se sa na ovim prostorima
malo poznatim detaljima iz perioda
drevne Kine od zaetka civilizacije oko
2.000 hiljade godina pre nove ere do poetka XVI veka i prvih susreta sa Evropljanima. To je vreme mone kineske drave i civilizacije o emu govori i injenica da su Kinezi prvi izumeli barut, kompas, papir i tampu u svetu, prvi proizvodili svilu, sagradili izmeu ostalog
Kineski zid, ouvali dravu i autohotnu
civilizaciju.
U drugoj glavi (Od susreta do
sukoba civilizacija, 5389) pratimo istorijske dogaaje iz perioda kada Kina
poinje da slabi, od poetka XVI do poetka XX veka to se poklapa sa jaanjem
ekspanzivnih evropskih kolonijalnih sila
koje naroito tokom XIX veka polako
okruuju Kinu. Oni je nikada nee pretvoriti u koloniju u klasinom smislu, to
je bila sudbina najveeg dela vanevropskog sveta tog vremena, ve e je drati
u podreenom ekonomskom i politikom
odnosu i ak zauzeti neke od njenih luka
kao protektoratekolonije (Britanija
Hong-Kong i krae vreme Vejhavej, Portugalci Makao, Nemci poluostrvo antung sa lukom Cingtao, Francuzi luku
Kuangou, Japanci za poetak ostrvo
Formozu, Rusija na krae vreme Manduriju sa lukama Dalien i Port-Artur).
Neki delovi udaljenih kineskih provincija
od centra su takoe privremeno bili van
ili sa osporenim kineskim suverenitetom
Tibet, Sinkjang, Unutranja Mongolija,
Mandurija, a Spoljana Mongolija je postala nezavisna drava od Prvog svetskog
rata.
U treoj glavi (Kineska renesansa,
89137) sagledavamo period revolucija i
214
12/2004.
unutranjih borbi koji je proet pokretima

za modernizaciju i reforme to se sve prelamalo tokom prve polovine XX veka.
Istorijske linosti i pokreti kao to su Sun
Jatsen, a zatim ang-Kajek kao predvodnici Guomitanga te Mao Cedung, Dou
Enlaj, Lin Biao, Deng Sjaoping kao predvodnici Komunistike partije opisani su u
okviru velike borbe koju su vodili kako u
graanskim ratovima, tako i sa stranim okupatorom (Japanom) i saradnjom sa saveznicima SSSR, SAD, Francuska i dr.
Ko je pobedio u tom graanskom
ratu vidimo iz naslova etvrte glave (Crvena zvezda nad Kinom, 137183) koji
opisuje period od kraja etrdesetih do
poetka sedamdesetih godina XX veka,
vreme vladavine Komunistike partije
Kine. Iako je to nominalno bio period bez
veih ratova, koji su se vodili tokom prethodnih nekoliko decenija (ratove u Koreji i Indokini uglavnom protiv SAD pomagala je aktivno Kina), to je period esto prikrivenih partijskih borbi oko daljeg
puta zemlje, u stvari latentan sukob izmeu snaga modernizacije i antimodernizacije. Veliki skok i Kulturna revolucija su daleko unazadili zemlju kako ekonomski tako i kulturno i na svaki nain civilizacijski, odnosei veliki broj rtava. I u
spoljnoj politici dolazi do preokreta ija
je najvea metafora 1972. i popravljanje
odnosa sa SAD, te zahlaenje na ivici
sukoba sa SSSR (ranije velikog brata).
Posle smrti Mao Cedunga i obrauna sa
etvorolanom bandom grupa reformista, ija je personikacija kljuna linost
istorijskog perioda poslednjih decenija
XX veka Deng Sjaoping, uspela je da
laganim putem dovede Kinu do reformskog kursa u brojnim sferama ivota, to
je rezultiralo najvie u ekonomiji.
PRIKAZI I KRITIKE
O tom putu Simi pie u petoj Glavi

(etiri modernizacije, st. 183223) i njegovom nastavku pod novim predvodnikom reformi iang Ceminom u estoj
(Raanje supersile, 223245). Prihvatanje paralelnog i specinog puta kineskih
reformi, ekspanzivnog u ekonomskoj sferi i umerenijeg na drugim poljima ivota,
ak sporog u sferi politike, Deng je
tumaio poslovicom Nije vano da li je
maka crna ili bela sve dok lovi mieve
(194). U pitanju je, dakle, krajnje pragmatski pristup postupnim reformama i
izvoenju nacije iz siromatva u koje je
dodatno bila gurnuta prethodnim periodima Velikog skoka i Kulturne revolucije jo za Maovog ivota. Prvi veliki
rezultati su se pokazali u borbi protiv vekovnog protivnika gladi kada je kineska
poljoprivreda 1982. prvi put proizvela
dovoljno pirina za ishranu stanovnitva i
posle 200 godina imala vika za izvoz.
Elastian odnos prema privrednicima,
otvaranje specijalnih privrednih zona,
privlaenje kapitala brojnih iseljenika,
postepeno prodiranje na svetsko trite,
suptilan politiki proces krunisan ujedinjenjem sa Hong-Kongom 1997. i Makaom 1999, ulazak u STO 2001. sve su to
rezultati sad ve viedecenijskog reformskog kursa. Dozvoljena je, jednom reju,
privatna inicijativa, seljaci su na selu
otvarali male radionice, toliko razliite od
nametnutih dvorinih, malih visokih pei iz kulturne revolucije, koje su pravljene kao potemkinova sela pored pruge kuda su Mao i visoki rukovodioci prolazili.
Autor slikovito opisuje na istoku
Kine, recimo u angaju, ubrzani rast i
napredak u slobodnoj zoni dok neda-
leko odatle u dravnoj fabrici u zastoju,

sa brdima nedovrene proizvodnje, radnici mirno ruaju podnevni zagarantovani obrok pirina, u rmi koja belei
gubitke. O tome Simi kae: Zahvaljujui uspehu trino usmerenih reformi i
naglom otvaranju prema svetu, kineska
privreda je izmeu 1979. i 2000. godine
ostvarila proseni privredni rast od 9,7 %
godinje, njen drutveni bruto proizvod je
porastao est puta dok je drutveni proizvod po glavi stanovnika upetostruen.
Rast po stopi od 17 % uinio je da kineski
izvoz poraste s 13,7 milijardi dolara
1979. na ak 250 milijardi dolara 2000.
godine. Merena rastom ukupne kupovne
moi Kina je postala druga privreda sveta, odmah posle SAD, a Kina koja je jo
1977. godine bila na tridesetom mestu u
svetu po visini izvoza, na poetku novog
veka postala je sedma trgovinska sila na
svetu. (228) Autor dalje navodi enormna
ulaganja stranog kapitala u Kinu, od kojih
je gotovo tri etvrtine kapital kineskih
iseljenika. No, vlada je mnogo uinila da
ih ohrabri da uloe kapital upravo u Kinu.
Da sve nije idealno autor ukazuje i u
zakljuku (Kina na pragu 21 veka, 245
248). Postoje velike razlike u razvijenosti
izmeu primorskih-istonih provincija i
unutranjosti zemlje. Za ambiciozan plan
ukupng privredno-drutvenog jaanja zapada Kine koji je slabo naseljen, nedovoljno integrisan u maticu (Tibet, Sinkjang,
Unutranja Mongolija i dr.) gde dominiraju manjine nehanskog porekla (Kinezi u Kini ine 91 % stanovnitva), potrebna su velika materijalna sredstva. Zatim
pitanje Tajvana, ogranien prostor i resursni potencijal zemlje u odnosu na enormno stanovnitvo, jo uvek nedovoljan
215
TOKOVI ISTORIJE
drutveni bruto proizvod po stanovniku u

odnosu na razvijene zemlje, razlika u dijalektima jezika izmeu severa i juga i dr.
Simi prognozira da e Kina do 2020.
dostii neverovatnih etrnaest triliona dolara drutvenog bruto proizvoda i 10000
po glavi stanovnika koliko imaju danas
manje razvijene zemlje EU.(247) Tada,
a naroito sledeih decenija kineski div
e biti veliki izazov u meunarodnim odnosima pa i za najvee dananje sile raunajui i jedinu supersilu.O tome upeatljivo govore poslednje Simieve reenice
u knjizi: U Pekingu, meutim, nema i
12/2004.
verovatno nee biti nijednog vladara koji

e rei da postoje dve Kine a jo manje da
postoje i Kina i Tajvan. Amerikanci pomalo zaziru od ujedinjenja koje bi spojilo
ogromne potencijale velikog i malog
zmaja. Ne bi li to Kinu uinilo previe samouverenom i ne bi li svet ipak zadrhtao
od probuene Kine? Za Kineze, meutim, nema dileme: Tajvan je neotuivi
deo Kine. Zmaj je jo uvek spreman da se
uhvati za ma ako neko pokua da mu to
ospori. (248).
Mr Dragan PETROVI
Pol Donson, Istorija amerikog naroda, Knjiga-komerc,

Beograd 2003, str. 965
(Paul Johnson, A History of the American people, New York 1999)
Knjiga Pola Donsona je opsean
poduhvat izrade istorije prostora dananjih Sjedinjenih Amerikih Drava od
prvih naseobina Evropljana na njemu
tokom XVI veka do 1997. godine. Donson je britanski istoriar (zavrio je istoriju na Oksfordu) koji je je na estim proputovanjima po svetu predavao i na univerzitetima po Americi. Shvativi, kako
kae u predgovoru, koliko je slabo istraena istorija Severne Amerike jo dok je
bio student, odluio je da se posveti u
viegodinjem istraivanju ovoj temi.
Rad je sastavljen od osam delova koji su
koncipirani hronoloki, tako da predstavljaju i odreene istorijske celine: I. deo
Kolonijalna Amerika 1580-1750 (str.
15116), II. deo Revolucionarna Amerika 17501815. (117255), III. deo
Demokratska Amerika 18151850.
(259381), IV. deo Ameriki graanski
216
rat 18501870. (383-460), V. deo Industrijska Amerika 18701912 (461-563),

VI. deo Ameriki lonac za pretapanje
19121929. (565653), VII. deo Supersila Amerika 19291960. (655760),
VIII. deo Amerika koja reava i stvara
probleme 19601997. (761879), zatim napomene, indeksi i bibliograja
(883960). Ako izuzmemo prvi deo koji
obrauje kolonijalnu Ameriku do 1750,
itav preostali deo knjige se bavi istorijom SAD, tako da smo miljenja da je rad
mogao poneti i naslov Istorija SAD
poto se samo u prvom i delimino na poetku drugog dela mestimino obrauje i
istorija Kanade.
Upravo prvi deo knjige pod naslovom Kolonijalna Amerika 15801750, istoriarima (edukovanim uglavnom evropocentrinim udbenicima istorije i izvorima literature za periode pre XVIII
PRIKAZI I KRITIKE
veka), prezentuje opiran istorijski pregled premaujui u tom segmentu kvantitativno za taj vremenski period ak i
Parkovu Istoriju SAD. Evropski udbenici i izvori koji se bave tim ranim postkolumbovskim periodom amerikog kontinenta najvei prostor davali su panskoj
i portugalskoj kolonizaciji Latinske Amerike, dok je istorija britanskih, francuskih
i holandskih kolonija severno od Floride
manje i povrnije obraena. Donson je u
opisu i objanjenju pojava otiao mnogo
dalje od dogaajne istorije ulazei duboko i sveobuhvatno u biograje nosilaca
glavnih istorijskih tokova i traei kauzalitet dogaaja. Posmatrajui u okviru svakog dela knjige vie tematskih celina, od
kojih se svaka do kraja obrauje a zatim
prelazi na drugu, autor nije pratio po svaku cenu hronoloku satnicu ve je tu i tamo od nje odstupao to se nije negativno
odrazilo na kvalitet rada. Na poetku
ovog dela upoznati smo sa istorijatom
nastanka naseobina na prostoru istone
obale Anglo-Amerike. Taj proces je u poetku bio stihijski, esto motivisan verskom slobodom za mnogobrojna krila i
grupe u okviru protestantske crkve koja
su bila proganjana u Evropi (puritanci,
kvekeri, baptisti itd.). Vremenom je britanska drava sve vie institucionalizovala ratrkane skupine naseobina u jedinstvene kolonijalne drave potiskujui prvo Holandiju, a posle Sedmogodinjeg
rata 17561763. i Francusku. Donson
nas upoznaje i sa sociolokom strukturom
stanovnitva i sa ekonomskim zakonitostima privreivanja, to je trend koji e se
uspeno zadrati do kraja ove obimne
knjige. Stanovnitvo je u tom periodu i
pored izvesnih razlika u verskom pogledu
ostalo poglavito protestantsko ujedinjujui se u izvesnoj distanci prema katolicima, koristilo je iskljuivo engleski jezik
kao maternji i osealo se delom engleskog naroda i anglosaksonske kulture pri
emi su izuzetke inili samo Francuzi u
Kvebeku (koji su u paradoksalnom smislu ostali lojalni britanskoj kruni poto su
se Englezi a i koti, Velani i Irci protestanti trinaest amerikih kolonija izborili 1783. za nezavisnost od Londona i
formirali SAD posle viegodinjeg
borbe).
U drugom delu Revolucionarna
Amerika 17501815 Donson je, po
naem miljenju, najbolje kombinovao
prikaz dogaajne istorije sa ivotnim biograjama istorijskih linosti kao i ukupnih drutvenih i ekonomskih kretanja,
dovodei na taj nain itaoca da sam zakljuuje o uticaju i isprepletanosti kauzaliteta dogaaja, drutvenih determinizama, sluajnih dogaaja, marginalnih
pojedinaca na pravom mestu u pravom
trenutku i obrnuto kvalitetnih pojedinaca kojima u odreenim istorijskim zbivanjima ostali elementi nisu ili na ruku.
U lepezi likova upadljivo su se izdvojili
oevi osnivai nacije Bendamin
Franklin, Dord Vaington, Tomas Deferson, Don Adams, Aleksandar Hamilton, Dems Medison koji su i sami prerasli u mit u amerikom drutvu.
Trei deo Demokratska Amerika
18151850. obrauje period opteg rasta
i razvoja SAD, osvajanje velikih delova
teritorija na zapadu i jugu, kao i njihovo
naseljavanje. Autor nastavlja praksu zapoetu na kraju drugog dela da analizira
svaku izbornu trku za predsednika SAD,
svakog od dva predsednika kandidata, a
217
TOKOVI ISTORIJE
naroito novog (starog) predsednika kao i

politiku koja se vodila na najviem nivou
iz Bele kue, kako unutranju tako i spoljanju. Ta dogaajna istorija je poseban
kvalitet rada, najvie po obimu koji je
rezultat impozantnog kvantiteta izvora
(koji gotovo uvek nisu primarni za prve
delove knjige). Sa druge strane komentar
i vredonosni sudovi autora za ocenu pojedinih istorijskih linosti mogu stilom da
budu privlani za iru italaku publiku,
ali je teko da su sami po sebi glavni nosioci naunog kvaliteta rada. U svakom
sluaju u ovom delu su interesantne socioloke analize slojeva amerikog drutva,
opisi povoljnih uslova miliona migranata
iz Evrope da dobiju zemlju i postanu
farmeri, psihologija ogromnog prostora i
ekonomskog privreivanja. Za razumevanje tog perioda bitne su opservacije da
su u SAD sluge tog vremena bile veoma
traene i dobro plaene, poto je svaki
graanin, jeftino dobijajui zemlju, mogao svojim radom da stvori solidan kapital za kratko vreme, da se hrani i ima
bolji standard nego bilo gde drugde u
svetu, da su verske slobode i ljudska prava bila najvea na svetu. Izuzetak je inilo ropstvo u dravama Juga to je rakrana koja je delila naciju od dobijanja
nezavisnosti 1783. do kraja graanskog
rata 1865.
etvrti deo Ameriki graanski rat
18501870. najkrai je deo knjige, ali sa
veoma upeatljivim opisima tog perioda
u kojem je po Donsonu roen identitet
o posebnosti amerike nacije, poto je
onaj anglosaksonski, sa zajednikim poreklom, kulturom, jezikom i istorijom
dotle smatran identinim bivoj metropoli Britaniji, odnosno Engleskoj.
218
12/2004.
Peti deo Industrijska Amerika 1870

1912. opisuje promenu privrednog prola
drave, od preteno ruralne, zemlje slobodnih i uspenih farmera, ka ubrzanoj
industrijalizaciji i modernizaciji praenoj
ogromnim dolaskom evropske migracije.
Ta migracija je u ovom periodu najbrojnija iz istone Evrope i Mediterana
(najvie Sloveni i Italijani, uz ranije talase katolikih Iraca, Nemaca i Jevreja,
uz prethodnu i jo uvek dominirajuu
bazu stanovnitva SAD britanskog porekla pre svega najbrojniji Englezi, zatim
koti, Velani i irski protestanti). Beli
anglosaksonski protestant je dominirajua gura u SAD i do dananjih dana,
poto su se doljaci adaptirali veini, ali
vremenom izvesne etnike grupe generacijama zadravaju specinosti naroito
kada su verske (Italijani, Irci, Jevreji),
dok je engleski konsenzualno prihvaeni
zajedniki jezik do danas. Polako se menjao i duh Amerike od individualnih farmera koji su se opirali kao birai (i u tome
uglavnom uspevali) jaanju dravnih ingerencija (centralna banka, porezi, vojna
obaveza i ostale institucije drave), do jaanja ovih institucija paralelno sa sve
veim razvojem industrijskog i nansijskog kapitala to je manifestovalo i rastuim ueem SAD u svetskoj politici.
Specinost ovog dela i naroito sledeeg estog Ameriki lonac za pretapanje 1912-29, jeste kompleksnija analiza kulturnog i naunog ivota SAD koji
dobija svetski znaaj (Holivud, Brodvej,
dez, Diznilend, ali i Edison, Tifani,
Mark Tven). Fenomen amerikih gradova kao to su Njujork i ikago (koje autor
naziva gradovi-udovita), nansijskih
magnata i milijardera gde su opisani Kar-
PRIKAZI I KRITIKE
negi i Morgan, Rokfeleri, trustovi Forda i

Generalmotorsa, Volstrit sigurno e privui panju italaca. Specinost estog,
a naroito sedmog dela Supersila Amerika 19291960 jeste da je autor nastavio
da pored kvalitetnog iznoenja istorijskih
injenica (o kojima ve za XX vek ima
izobilje podataka to je i razumljivo) iznosi bez uvijanja svoje vredonosne stavove o veini istorijskih linosti SAD. Izrazito negativni po njemu su Vudro Vilson i
posebno Frenklin Delano Ruzvelt koji su
uveli naciju u dva pobedonosna svetska
rata, posle kojih su SAD ekstremno napredovale ka svetskom vostvu. Naroito
su pod znakom pitanja sa aspekta opte
naune verodostojnosti teke optube
autora na raun istorijske uloge Ruzvelta
(ne toliko zbog stava autora ovog prikaza
o tom pitanju koliko zbog obilja drugih
podataka o tom periodu od kojih bismo
posebno skrenuli panju na estotomne
erilove memoare Drugi svetski rat oliene Nobelovom nagradom, gde je Ruzveltova uloga prezentirana u mnotvu
injenica). Odreene greke u svoja gotovo etiri mandata Ruzvelt je inio, ali
ne u onoj meri i tog stepena odgovornosti
kako je to prezentovao Donson, po kome je Ruzvelt bio gotovo najgori predsednik u istoriji SAD sa neprocenjivim istorijskim promaajima. Takoe su krajnje
sumnjiva, sa aspekta ekonomskog znanja, objanjenja autora o uzrocima i trajanju Velike ekonomske krize i izrazito negativnog uticaja Kejnzove doktrine dravnog intervencionizma koja je postala
dominirajua ekonomska doktrina u svetu (dravni kapitalizam) od tridesetih do
osamdesetih godina XX veka. Takve optube na raun funkcionisanja Kejnzove
makroekonomske postavke u ovom drugom periodu nisu prihvaene u ekonomskoj teoriji i praksi ili barem nisu u toj
meri prevladale gotovo nigde u svetu.
U poslednjem osmom delu pod nazivom Amerika koja reava i stvara probleme 19601997. autor opisuje najnoviju
istoriju SAD. U ovom periodu Amerika
prolazi kroz krize od kojih je najtea bila
period rata u Vijetnamu, povezan sa velikom naftnom krizom poetkom sedamdesetih, to je uticalo i na gubitak vrednosti dolara, odnosno mogunost njegove
delimine zlatne podloge kao to je bio
dotadanji sluaj. Najzad, poetkom devedesetih SAD posle uruavanja istonog
bloka ostaju jedina svetska supersila. U
izrazito tamnom tonu su oznaeni predsednici SAD Kenedi (kao i porodica Kenedi uopte), njegov naslednik Lindon
Donson, a tek u neto blaim crtama Bil
Klinton. Generalno reeno, u XX veku
analizirajui i dajui vredonosne ocene
autor ima manje razumevanja za politiku
predsednika SAD kao predstavnika Demokratske stranke (V. Vilson, F. D. Ruzvelt, D. Kenedi, L. Donson, B. Klinton)
dok su epiteti vie rezervisani za predsednike republikance (naroito je to izraeno
kod Niksona i Regana), no to moe da
bude i sluajnost. Autor jo u predgovoru
ukazuje na to da njegovo otvoreno izraavanje vredonosnih sudova prema linostima i dogaajima moe da izazove reakcije kod italaca i kritike, ali da je on za
to unapred spreman.
Specinost ovog dela su izuzetno
bogati opisi linog ivota istorijskih linosti. Tokom vie od etiri veka autor
navodi bogate opise pojedinaca od njihovog zikog izgleda do intimnog ivota.
219
TOKOVI ISTORIJE
Za predsednike SAD u XX veku ti opisi

su postali veoma detaljni to moe da
razonodi i uveseli najiru italaku publiku, ali nismo sigurni da to vai i za
istananu naunu kritiku. No, ukupno
gledano knjiga Pola Donsona Istorija
amerikog naroda, koja je gotovo enciklopedijskog karaktera i sveobuhvatnosti, nudi mnotvo podataka iz razliitih
oblasti istorije (politike, ekonomske, socioloke, kulturne), mada pojedini vre-
12/2004.
donosni sudovi autora, mali oslonac na

primarne izvore i pored obimne grae, te
moda preterivanje u opisima linog ivota poznatih linosti utiu na kvalitet
rada. Smatramo da e ova knjiga postati
nezaobilazna u izuavanju odreenih istorijskih dogaaja i perioda amerike
istorije, i pored rezerve prema izvesnim
autorovim zakljucima i sudovima.
Mr Dragan PETROVI
Makedonija vo dvadesetiot vek, Skopje 2003,str. 318.

Radovi sa naunog skupa odranog u
Skoplju 25. i 26. aprila 2002. godine objavljeni su u ovom zborniku u izdanju
Instituta za nacionalnu istoriju iz Skoplja.
Centralni i najvaniji deo zbornika ini
26 radova sa skupa (7280), a pored njih
objavljeni su i Diskusija (281-309. str.) i
uvodno i zavrno izlaganje predsednika
organizacionog odbora Novice Veljanovskog (56, 311313). Tekstovi su objavljeni na makedonskom jeziku, pri emu
su samo njihovi naslovi i to u sadraju,
prevedeni na engleski. Brojnost uesnika
iz inostranstva (17) mogla bi ukazati da je
uinjen korak napred u naunoj saradnji i
razmeni znanja oko spornih pitanja jugoslovenskog i balkanskog prostora u XX
veku. Na skupu je predstavljeno nekoliko
krugova tema iz istorije makedonskog
naroda u XX veku (nacionalno i dravno
pitanje, spoljna politika, odnos socijalista
prema makedonskom pitanju, crkveno pitanje, odnos prema susednim i drugim narodima). Iz ovih radova vide se dve vane
karakteristike koje prate istoriju makedonskog prostora u posmatranom veku.
220
Najpre, to je mesto na kome izrasta nova

drava i jedan narod dobija priznanje i
status priznatog naroda od sopstvene drave. Drugo, to je prostor koji je viestruko i vieslojno povezan sa svim kljunim pitanjima, sporovima i dilemama
regiona kome pripada.
Iz radova Dragana Bogetia, Aleksandra Trajanovskog i Nadede Cvetkovske vidljivo je da je period od 1900.
do 1918. godine bio bogat stranim uticajima na ovom prostoru (vojnim i propagandnim). Prostor Makedonije i njegovo
stanovnitvo preivali su dva balkanska i
jedan svetski rat, na njemu su ratovale
vojske svih balkanskih drava i oba bloka
iz svetskog rata, za uticaj su se borile
grka (najstarija), bugarska (najuspenija) i srpska (najmlaa) propaganda, voene su komitske akcije (najintenzivnije
izmeu 1904. i 1908. godine). To je prostor na koji se u ovom periodu odnose tri
mirovna ugovora i koji je vie puta deljen
izmeu balkanskih drava, to u planovima i tajnoj diplomatiji, to u stvarnosti i
odlukama mirovnih konferencija. U XX
PRIKAZI I KRITIKE
vek Makedonija je ula kao turska provincija podeljena u tri vilajeta (Solunski,
Kosovski i Bitoljski). Trajanovski daje
ovom prostoru i znaaj ljudskog resursa
za vojske balkanskih drava tvrdei da je
sa ove teritorije Srbija pred Prvi svetski
rat mobilisala 53.000 ljudi (u nacionalnom pogledu on ih denie kao Makedonce 44.496, Turke i Albance-8.481 i
Jevreje 111), Grka iz June Makedonije 20.000, ali je najmasovnije mobilizacije sprovela Bugarska. Doprinos stvaranju slike o Makedoniji na poetku XX
veka daju i Branko Nadoveza (rad o odnosu socijalista prema balkanskim prilikama, posebno sudbini Makedonije u
Balkanskim i Prvom svetskom ratu) i
Miodrag Peri (o stvaranju jedinstvene
Srpske pravoslavne crkve i uspostavljanju njene jurisdikcije nad Ohridskom arhiepiskopijom posle Prvog svetskog
rata).
Dok je Dragoljub Petrovi govorio o
hronologiji dogaaja koji su u dravnopravnom smislu odreivali istoriju makedonske drave u XX veku, smatrajui da
je prva takva drava nastala 1944. godine,
Vera Veskovi-Vangeli uvodi u izuavanje
hronologije makedonskog naroda u XX
veku znaaj meseca avgusta u njegovoj
prolosti, nalazei skoro 20 dogaaja bitnih za njegovu istoriju koji su se u periodu od 1903. do 2001. godine dogodili u
ovom mesecu.
Nekoliko radova prouava dogaaje
i pojave iz bliske prolosti, pri emu je
makedonsko-albanski odnos zauzeo najvei prostor. Katarina Todoroska polazi
od stava da injenica da je odnos izmeu
ova dva susedna i izmeana naroda proet
traumama i stradanjima, ne znai da nji-
hovu prolost ne treba izuavati i iz nje

izvlaiti pouke. Albansko-makedonsko
pitanje u poslednjoj deceniji XX veka
posmatrala je kroz niz sporova koji su se
pojavili u nastojanju bive jugoslovenske
socijalistike republike da postane nezavisna i albanske manjine da ostvari svoje
interese i ciljeve. Tako je njen rad prerastao u priu o zanimljivim problemima
koji su pratili proces osamostaljivanja
Makedonije u poslednjih petnaestak godina manjinsko pitanje, sporovi oko visokokolskih ustanova (Tetovski univerzitet), problemi oko referenduma, izbora i
Ustava, nastajanje politikih partija i nacionalnih organizacija, priznanja nezavisnosti drave itd.
Rad Antona Prvanova i Marijane
Nikolove Stamove daje pregled makedonsko-albanskih odnosa u drugoj polovini
XX veka. Oni su ovaj period podelili u tri
dela. U prvom (19441966) ustanovljena
je makedonska dravnost i ona je postala
jugoslovenska federalna jedinica. Nacionalnim manjinama, pa i Albancima, dato
je pravo na slobodan kulturni razvoj,
obrazovanje i upotrebu maternjeg jezika.
Broj albanskih osnovnih kola povean je
sa 148 na 256. Na teritoriji Makedonije
delovalo je vie albanskih kulturnih drutava. Paralelno je tekao i ubrzani demografski razvoj albanske manjiine. Ona je
1961. godine brojala 183.108 (13% ukupnog stanovnitva), a 1991. 441.987
(21,7%). Poveanje je izvreno uprkos
iseljavanja Albanaca u Tursku. Druga faza od kraja ezdesetih do kraja osamdesetih godina, obeleena je ambicijama Albanaca ka sticanju prava koja su prevazilazila okvire manjinskih prava. Ovaj
period obeleen je demonstracijama, in221
TOKOVI ISTORIJE
cidentima, isticanjem parole Kosovo

republika, pri emu bi ona ukljuila i
delove Crne Gore, Makedonije i June
Srbije. Prema oceni autora, Kosovo je postalo sabirni centar za Albance u Jugoslaviji, na njemu su se obrazovali i makedonski i drugi Albanci. Nastaju iredentistike organizacije, a na teritoriji Makedonije deluje vei broj ilegalnih albanskih organizacija. U treem periodu, koji
obuhvata stvaranje nezavisne makedonske drave devedesetih godina XX veka,
stvorene su i albanske politike partije
(Partija za demokratski prosperitet i Narodna demokratska partija), zapadne delove Makedonije zahvatila je kosovizacija i albanski sindrom, albanske partije su koristile politiku apstinencije i bojkota. Konano, Makedonija se pretvorila
u logistiku bazu i kanal za transfer oruja za Oslobodilaku vojsku Kosova i
Oslobodilaku vojsku Preeva, Bujanovca i Medvee, da bi 2001. godine
oruani konikt eskalirao pojavom terorizma i u samoj Makedoniji.
Na poslednje decenije makedonske
istorije odnose se i radovi Novice Veljanovskog (o razvoju SFRJ i stvaranju makedonske drave) i Stefana Vlahov-Micova
(govori o proglaenju nezavisnosti i pitanju priznanja Makedonije, a iz njegovog
rada treba izdvojiti tvrdnju da je jugoslovenski predsednik Dobrica osi januara 1992. godine odgovorio pozitivno na
pitanje amerikog ambasadora Zimermana o podeli Kosova izmeu Srba i Albanaca). O novijoj makedonskoj istoriji
iz ugla odnosa sa susedima, tanije bugarskoj politici prema Makedoniji, govori i Irena Stavovi Kavka (iz Poljske).
Poslednjih pedeset godina istorije ovih
222
12/2004.
odnosa podelila je u tri perioda. Od 1945.

do 1963. godine Bugarska je priznavala
makedonsku naciju, ak je od 1945. do
1949. godine davala Pirinskoj Makedoniji iroku kulturnu autonomiju; od 1963.
do 1990. Bugarska je negirala postojanje
makedonskog naroda smatrajui Makedonce za Bugare, a makedonski jezik za
dijalekt bugarskog, a tokom devedesetih
godina XX veka ovi odnosi su obeleeni
bugarskim priznanjem makedonske nezavisnosti. Veze makedonskog naroda i dva
prostorno neto udaljenija naroda, obrauju Jan Rihlik (eko-makedonski odnosi od 1918. do kraja XX veka) i Marija
Tonkova (makedonsko-slovaki odnosi
posle Drugog svetskog rata).
Stratekom, diplomatskom i vojnom
znaaju Makedonije u politici velikih sila
tokom Drugog svetskog rata govore radovi Todora epreganova i Mileta Mihajlova, dok oko Tripkovi govori o
Makedoniji u svetlu balkanskih odnosa
1944/49. godine. On govori o projektima
jugoslovensko-bugarske federacije, Makedonije kao matine drave za makedonski narod, poloaju Pirinske i Egejske
Makedonije, pri emu su ova pitanja razmatrana u kontekstu odnosa partijskih i
dravnih rukovodstava Jugoslavije i Bugarske i meunarodnih implikacija graanskog rata u Grkoj. Problemima Egejske Makedonije panju je posvetio i
Risto Kirjazovski, a Pirinske Makedonije
Vasil Jotevski.
Na kraju, treba spomenuti i teme
ostalih radova u ovom zborniku: svedoanstvo amerikog novinara i publiciste
Alberta Soniksena (Boro Mokrov), dokument Rene Pikara o autonomiji Makedonije (Aleksandar Apostolov), uloga Glav-
PRIKAZI I KRITIKE
nog taba NOV i POM u konstituisanju

makedonske drave (ori akarjanevski), okupacija Makedonije i rad Akcionog komiteta 1941. godine (Galena Kuculovska), znaaj II zasedanja ASNOM-a
za dravnu organizaciju Makedonije (Biljana Popovska), jugoslovenski federalizam 1946-1963. (Mateja Reek).
Mr Slobodan SELINI
Senka Babovi-Raspopovi, Kulturna politika u Zetskoj banovini

19291941, Podgorica 2002.
Mladi, no ve veoma armisani
istoriar dr Senka Babovi-Raspopovi
hrabro se prihvatila izuzetno sloene i za
prouavanje nezahvalne teme, kakva je
uopte kulturna politika, a pogotovo u jednom konglomeratu kakva je bila Zetska
banovina. Poznato je da se istoriari odavno radije bave tematikom ratova, ustanaka i buna, kao i politikom istorijom,
nego politikom i istorijom kulture. Posao
autora ove veoma interesantne knjige bio
je otean i injenicom da je, gotovo bez
izuzetka, sve to je doskora pisano o Kraljevini Jugoslaviji, pa samim tim i o
Zetkoj banovini, bilo veoma pristrasno i
uglavnom nedovoljno objektivno, osobito kada se radi o obrazovanju, ali i o ukupnoj kulturnoj politici. Autori koji su o
tome pisali prije 1941. godine, uglavnom,
puni su hvale za sve to se na tom planu
deavalo, dok se poslije 1945. godine pisalo sasvim obrnuto, jer, po miljenjima
mnogih, nita, a ma ba nita, u toj naoj
Jugoslaviji nije vredjelo.
Istraivanje prosvjetne politike u
Zetskoj banovni oteano je i injenicom
da je ona bila Jugoslavija u malom, jer je,
pored Crne Gore, obuhvatila i dio Dalmacije sa Dubrovnikom, istonu Hercegovinu, dijelove istone Bosne i jugozapadne Srbije sa Kosovom i Metohijom.
Ta oblast, do stvaranja Kraljevine SHS, u

administrativnom pogledu se nalazila u
etiri drave: Crnoj Gori, Srbiji, AustroUgarskoj, do Balkanskih ratova jednim
dijelom u Turskoj. Svaka od njih je ostavila odreene karakteristike na podruju
koje joj je pripadalo. Tako su se na prostoru Zetske banovine ispoljavali vrlo heterogeni elementi socijalne, nacionalne,
kulturne i vjerske politike. Sve te izuzetno sloene odnose autor je tako dokumentovano i interesantno izloio, da, dok
itate ovu divnu knjigu, imate utisak da
se, maltene, stalno kreete od Dubrovnika do Sjenice i od Stoca do akovice,
odnosno da ste aktivni uesnik u tim izuzetno sloenim i komplikovanim dogaajima. Svi ti silni kontrasti, na podruju
Zetske banovne prvenstveno su posljedica istorijskih okolnosti i sudara ne samo
monih svjetskih sila, iji su se interesi na
ovom prostoru sueljavali, ve i rivalstva
i netrpeljivosti triju svjetskih religija: pravoslavlja, katolicizma i islama. Zaista je
trebalo puno znanja i drugih sposobnosti
da se sve to tako plastino prikae kao to
je to uradila Raspopovika.
Pored predgovora, zakljuka, registra i popisa izvora i literature, knjiga se
sastoji od sedam poglavlja: 1. Politika integralnog jugoslovenstva u Kraljevini
223
TOKOVI ISTORIJE
Jugoslaviji, njeni idejni okviri i vidovi

ispoljavanja u kulturi; 2. Oblast prosvjete
i kulture u slubi rasprostiranja estojanuarskih naela o dravnom i narodnom
jedinstvu; 3. Mjesto Zetske banovine u
procesu jugoslovenizacije Kraljevine Jugoslavije; 4. Kulturno-prosvjetne institucije Zetske banovine i rasprostiranje
programa integralnog jugoslovenstva; 5.
Crnogorsko-primorska mitropolija i proces jugoslovenizacije; 6. Otpori snaenju
drave na bazi estojanuarskog programa
u Zetskoj banovini i 7. Naputanje politike integralnog jugoslovenstva kroz
uvaavanje razliitih kulturnih i politikih tradicija. Sve je to izvanredno lijepo
sloeno u mozaik, koji prua jasnu sliku
ukupnih odnosa i dogaanja u kulturnoj
politici Zetske banovine.
Kako ni poslije deset godina zajednikog ivota u Zetskoj banovini, kao i u
itavoj Jugoslaviji, naslijeene razlike se
nijesu kretale u pravcu proimanja i sjedinjavanja to su predstavljale realnu opasnost za jedinstvo i opstanak zajednike
drave. To je navelo kralja Aleksandra da
spas trai u diktaturi, odnosno u linom
preuzimanju odgovornosti za sreivanje
stanja u zemlji, jer su ga na to obavezivali
najvii narodni i dravni interesi. U
tom cilju inaugurisao je politiku integralnog jugoslovenstva i obavezao sve dravne subjekte da rade u duhu narodnog i
dravnog jedinstva. Idejom jugoslovenskog nacionalnog jedinstva bilo je proeto cjelokupno dravno zakonodavstvo. Pomou tih mjera Aleksandar je
nastojao da zaustavi sve izraenije duhovno podvajanje meu narodima i konfesijama u Kraljevini Jugoslaviji. Meutim, ta politika i pored najboljih namjera,
224
12/2004.
s obzirom na stanje u Zetskoj banovini, pa i

u Jugoslaviji u cjelini, nije imala realne
anse, iako je i kraljevska vlada nastojala
da uvede potpuni red i disciplinu u dravnoj administraciji i izjednai zakonodavstvo u cijeloj dravi. U skladu sa takvom
politikom u nadlenost i pod pokroviteljstvo Ministarstva prosvjete stavljene su,
pored kolskih institucija i sve institucije
kulture, kao i crkva u dijelu vjerske nastave. Tim putem drava je nastojala da
utie na oblike drutvene svijesti, na moral, religiju, nauku, lozoju, umjetnost,
o emu nas vrlo dokumentovano informie ova knjiga.
Vee jedinstvo u oblasti prosvjete i
kulture, kao bitnih elemenata integralnog
jugoslovenstva, smetalo je svima onima
koji nijesu iskreno bili opredeljeni za zajedniku dravu pa su se trudili da te procese zaustave i onemogue. Najsnaniji
otpor integrativnim procesima u Zetskoj
banovini pruali su Katolika crkva, Komunistika partija Jugoslavije i spoljna
politika Albanije. Politika integralnog jugoslovenstva nikako nije ila u prilog Katolikoj crkvi, koja je imala negativan
odnos prema Kraljevini Jugoslaviji, pa je
u svakoj zgodnoj prilici radila na njenom
razbijanju, pri emu je vrlo vjeto koristila i nezadovoljstvo hrvatskih nacionalista. Njeni napadi su osobito bili estoki
na kolsko zakonodavstvo i Sokola Kraljevine Jugoslavije, jer se nije mogla pomiriti sa injenicom da drava izvlai
ispod njenog okrilja brojnu populaciju
katolike omladine. U delovanju i irenju sokolskih organizacija ona je vidjela
opasnost od zapostavljanja vjere. Zato je
objavila proklamaciju protiv Sokola Kraljevine i osnovale razna vjerska udrue-
PRIKAZI I KRITIKE
nja, pomou kojih je vrila snaan uticaj,

prije svega, na katoliku kolsku omladinu. Jugoslavija kao drava nije bila u
mogunosti da bitnije utie na Katoliku
crkvu, jer je pravni poloaj ove konfesije
bio regulisan meusobnim ugovorom
Konkordatom i njen centar se nalazio
izvan granica Kraljevine Jugoslavije.
Program djelovanja KPJ, s obzirom
na to da je bila pod jakim uticajem Komiterne, takoe nije bio u skladu sa integralnim jugoslovenstvom, pa je i ona radila na razbijanju jugoslovenske drave.
Politici jugoslovenske integracije suprotstavljala je politiku dezintegracije istiui
osobenosti pojedinih regija i naroda na tlu
Jugoslavije.
Jugoslovenskoj kulturno-prosvetnoj
politici integralnog jugoslovenstva na
prostoru Zetske banovine suprotstavlja se
i velikoalbanska spoljna politika, snano
pomagana i podstrekivana iz Italije. Njen
osnovni cilj bio je prikljuenje Albaniji
dijelova banovine u kojima je veinu inilo albansko stanovnitvo, kao i itavog
Kosova i Metohije.
Razvoj prosvjete i kulture na prostoru Zetske banovine, osobito u njenim
djelovima koji su osloboeni u Balkanskim ratovima, uveliko su usporavale
muslimanske vjerske kole (mektebi, sibijanmektebi i medrese) u kojima je sasvim malo bilo svetovne nastave. Meutim, muslimani u Zetskoj banovini, kao i
u cijeloj Jugoslaviji, nijesu imali separatistikih pobuda, jer su se meu Srbima
kako su naglaavali njihovi istaknuti
predstavnici osjeali u svom miletu,
jer nam je isti i sevap i inat, isti ef i
merak, ista alost i ista pjesma. Uz to su
izmijeani sa Srbima od Une do
Bregalnice.
Pogibijom kralja Aleksandra u Marseju 1934. godine u Jugoslaviji se zavrava period snanih dravnih nastojanja
na irenju integralnog jugoslovenstva i na
podruju prosvjete i kulture. Vlada Milana Stojadinovia je pokuala da se, konstatuje autor, kroz uvaavanje razliitosti napravi nova jugoslovenska sinteza
ime je faktiki samo ubrzala dezintegracione procese. I u Zetskoj banovini
umjesto jugoslovenske, mada ne sasvim
potisnute, na scenu su se poele probijati
srpska i hrvatska nacionalna kultura, socrealizam proleterske kulture, kao i tendencije stvaranja crnogorske nacionalne
kulture.
Radi potpunije slike o svim zbivanjima na polju prosvjete i kulture autor nas
nenametljivo informie o tome da je za
vrijeme Kraljevine SHS odnosno Kraljevine Jugoslavije, uprkos svim tekoama,
a osobito izuzetno looj materijalnoj osnovi, razvoj prosvjete i kulture na podruju koje je kasnije obuhvatala Zetska
banovina, bijeljeio znaajan napredak.
Ve sredinom tridesetih godina prostoru
Zetske banovine radilo je: 774 narodne
osnovne kole sa 1.491 uiteljem i 68.651
uenikom; 13 graanskih kola sa 55 nastavnika i 956 uenika; 18 dravnih gimnazija sa 335 nastavnika i 8.074 uenika;
tri uiteljske kole i 18 zabavita. Na
svim univerzitetima, osobito u Beogradu,
dolo je do poplave studenata iz Zetske
banovine.
Na prostoru Zetske banovine 1918.
godine izlazila su dva lista, dva asopisa,
a 1930. pet listova i pet asopisa. Jo vei
rast biljee: knjiare sa 16 na 51; tamparije sa est na 13; biblioteke i itaonice
sa 10 na 131. Broj kulturno-prosvjetnih
225
TOKOVI ISTORIJE
drutava povean je sa 65 na 158, humanitarnih sa 38 na 126, sportskih sa 19 na

117; pjevakih sa devet na 28, tamburakih sa 7 na 21.
U kulturno-prosvjetnom ivotu Zetske banovine, kao i itave Jugoslavije
naglaava autor vrlo znaajnu ulogu
imao je i Soko Kraljevine Jugoslavije.
Njegova lozinka je bila: Usavravanje
due i tijela, odnosno kako ree kralj
Aleksandar Soko je trebalo da bude
zdrav vaspita omladine, pobornik bratstva i ljubavi, zatitnik velike jugoslovenske misli, nosilac vitekog i nacionalnog
duha. lanovi ove organizacije meusobno su se pozdravljali sa brate, a lanice sa sestro i komunicirali su na ti.
Zbog patriotske i projugoslovenske orijentacije, Soko je bezobzirno napadala
Katolika crkva, kao i ostali mrzitelji
Kraljevine Jugoslavije.
Pomenuta, kao i niz nepomenutih
pitanja kojima se dr Senka Babovi-Raspopovi bavi u ovoj knjizi su do sada u
naoj istoriograji samo fragmentarno i
uzgredno pominjana. U ovoj knjizi je prvi
put dat cjelovit prikaz kulturne politike i
njenih dometa u Zetskoj banovini. Kako
je kulturnu politiku odreivala drava, a
banovine samo realizovale, ova studija
prevazilazi okvire banovine i ima optejugoslovenski znaaj. Autorka je udarila
226
12/2004.
solidne temelje i prokrila irok put

onima koji se dalje budu bavili ovom
problematikom. Na primjeru Zetske banovine, kako ree akademik Petar Vlahovi (jedan od recenzenata), pokazala
(je) znaaj i ulogu kulturne politike u
drutvenom ivotu zemlje i originalnim
pristupom veoma mnogo zaduila nau
kulturno-istorijsku nauku. Drugi recenzent, dr Ljubodrag Dimi, smatra da je
autorka uspjeno odmjerila meuzavisnost uticaja kulture tla, socijalno-ekonomskih prilika i ideologije jugoslovenstva. Dobijena je upeatljiva slika kulture
tla razliitih stavova koji egzistiraju ali
se ne proimaju, koji iskazuju netrpeljivost i otpore svakom pokuaju integracije.
Knjiga dr Senke Babovi-Raspopovi, izmeu ostalog, uveliko je doprinijela razbijanju fame o tobonjim velikosrpskim tenjama Kraljevine Jugoslavije, jer je oito da se cio dravni aparat
trudio da armie ideju jugoslovenstva,
odnosno da izvri jugoslovirenje ovog
prostora, a ne njegovo srbiziranje.
Napisana jasnim i pitkim jezikom,
knjiga se, uprkos sloenosti teme, ita sa
zadovoljstvom.
Vanja STAROVLAH
PRIKAZI I KRITIKE
Radina Vueti, Evropa na Kalemegdanu, Udruenje Cvijeta Zuzori,

INIS, Beograd 2003, str. 263
Knjiga Radine Vueti-Mladenovi
je doraena verzija magistarske teze Cvijeta Zuzori-evropsko u kulturi beogradskog graanstva 1918-1941. Svojom
metodologijom i predmetom predstavlja
osveenje u naoj istoriograji, prevashodno onom delu te nauke koji se bavi
istorijom kulture i drutva. Andrej Mitrovi je ak smislio poseban naziv za ovaj i
jo neke druge radove nazvavi ih socijalnom istorijom kulture.
U pitanju je rad o jednoj veoma osobenoj ustanovi, Udruenju prijatelja umetnosti Cvijeta Zuzori, iju je vanost
za kulturu Beograda teko preceniti. Likovni, muziki i knjievni ivot meuratnog Beograda ne samo da se ne mogu zamisliti bez Cvijete Zuzori, ve u
nekim svojim vidovima ne bi ni postojali
bez ovog udruenja. Ono je istovremeno
vorite nekoliko vanih kulturnih i drutvenih tokova. Na likovnom polju, Cvijeta Zuzori je glavna kopa beogradskog i evropskog likovnog ivota, pre
svega preko grandioznih izlobi koje su
organizovane u Umetnikom paviljonu,
za dugo vremena jedinom pravom
izlobenom prostoru. Na knjievnom
polju, Cvijeta Zuzori takoe odreuje
okvir najvanijih knjievnih manifestacija, ponajpre kroz neku vrstu sajmova
knjiga, tada jedino tu prireivanih. A tu
su bile i mnogobrojne muzike sveanosti.
Moda je podjednako vana i druga
uloga ovog udruenja, a to je emancipacija ena i njihova armacija. Pre Cvijete Zuzori i nije bilo institucionalne
mogunosti za organizovanje ena u kulturnom, pa ni u drutvenom ivotu, ako

iskljuimo humanitarne i dobrotvorne organizacije.
Dakle, u nedostatku razvijenih ustanova kulture i bilo kakvog drugog oblika
enskog samoorganizovanja, Cvijeta
Zuzori je predstavljala preicu ka
Evropi, ka moderni, kako po pitanju
vrhunske kulture, tako i u oslobaanju i
osveivanju srpske ene.
Meutim knjiga nije ograniena
samo na delatnost ovog udruenja. Ona je
znatno vie od toga. Ja volim da ovu knjigu zamiljam kao temporalnu sondu,
sputenu u nedavnu, a ipak zaboravljenu i
u velikoj meri nepoznatu prolost. Zato
sondu? Zato to sonda u geologiji, na primer, na osnovu preseka jednog ueg segmenta, prua podatke o itavim slojevima. Isto tako, ova knjiga prikazuje iru
perspektivu beogradskog drutvenog i
kulturnog ivota, gde god je to bilo mogue. U tom pogledu, opis etnje Kriste
orevi na poetku knjige predstavlja
jedan od najefektnijih prologa u naoj
istoriograji, jednu neobino ubedljivu
vremeplovsku etnju Beograda dvadesetih godina. Jednako su slikoviti i neobini, duhoviti, puni znaenja i asocijacija, naslovi i podnaslovi. Gospoa Vueti Mladenovi se ovom knjigom pokazala ne samo kao dobar istraiva, ve i
kao dobar pripoveda, to je vana, esto
zaboravljena uloga istoriografskog dela.
Druga velika vrlina ovog dela je nastojanje da se uvek uspostavi kontekst, to
iri i vremenski i prostorno. Tako dolazi227
TOKOVI ISTORIJE
mo do zanimljivih podataka ne samo o

evropskoj pozadini razvoja umetnosti u
20. veku, ve se kada je to potrebno, koreni odreenih pojava (umetniki saloni,
slikarske izlobe) prate sve do Dubrovnika ili Francuske 17. veka. Stoga imamo
ak tri koncentrina kruga saznanja koja
nam prua knjiga: injenice o samom
udruenju, injenice o beogradskom drutvu i kulturi i injenice o evropskoj pozadini i korenima itave ove prie.
12/2004.
Dve su vane pouke ove knjige za

savremeni trenutak. Prva je ta da entuzijazam i pregnue plemenitih i prosveenih duhova okupljenih oko zajednikog cilja, moe stvarati visoku kulturu.
Druga je da se, i kada naizgled za to nema
uslova, moe nai preica do samih vrhova evropske i svetske kulture.
Dr Predrag J. MARKOVI
Ivan M. Beci, Finansijska politika Kraljevine SHS 19181923, Stubovi

kulture, Beograd 2003, str. 231
Iako dravnu politiku neke zemlje ne
ini samo njena spoljna ili unutranja
politika, mali broj istraivaa se do sada
prihvatio zadatka da pie o ekonomskoj,
nansijskoj, socijalnoj ili kulturnoj politici Kraljevine SHS/Jugoslavije. Ivan
Beci je meu njima. Beci, koji ivi i
radi u Leskovcu, magistrirao je 2001. na
Katedri za istoriju Jugoslavije Filozofskog fakulteta u Beogradu i bavi se ekonomskom istorijom Kraljevine. Autor je
vie radova iz te oblasti koji su objavljeni
u strunim asopisima. On je na istraivanje o nansijskoj politici Kraljevine
SHS od 1918. do 1923. godine bio podstaknut eljom da se prekine sa praksom
manipulacija i zapone oslobaanje od
stereotipa o Kraljevini SHS kao o dravi
velikosrpskog hegemonizma koji se, tobo, video i u ekonomskoj i nansijskoj
sferi njenog dravnog ivota. Naroiti
podstrek autor je naao u radovima koji
su bavili ovim pitanjem, nastalim pre vie
decenija (poput poznate knjige Rudolfa
Biania Ekonomska podloga hrvatskog
228
pitanja), iji su zakljuci u okvirima

jugoslovensoj istoriograji posle Drugog
svetskog rata prihvatani bez dovoljno
kritikog prosuivanja. Period koji pokriva knjiga (19181923) upravo je vreme u kome su nastali mnogi stereotipi o
ekonomskoj neravnopravnosti i iskoriavanju severozapadnih krajeva nove
drave od strane srbijanskih vlasti i poslovnih krugova (paritet zamene krune za
dinare na primer, ili pljaka vojnih skladita, kancelarija, laboratorija i biblioteka
na teritoriji Hrvatske). U potrazi za istinom, kao i u potrazi za znacima koherentne dravne nansijske politike Kraljevine SHS nastao je magistarski rad
Becia odbranjen na katedri za istoriju
Jugoslavije Filozofskog fakulteta u Beogradu 2002. Uz minimalne izmene, taj
rad ini osnovni tekst knjige koju smo
imali zadovoljstvo i korist da proitamo.
U Uvodu knjige, podeljene na 11
tematskih poglavlja, Beci daje pregled
prostora na kome je novostvorena drava
trebalo da organizuje sve ustanove svoje
PRIKAZI I KRITIKE
vlasti pa i one iz domena nansija. On taj

prostor vidi pre svega kao teritorijalno
nedenisan, neogranien, optereen unutranjepolitikim, bezbednosnim i ekonomskim problemima koji su dobrim delom bili posledica nejednakog nivoa
ekonomskog razvoja pojedinih podruja.
Osim toga, prostor nove drave bio je
suoen sa posledicama rata kao to su
razorena privreda, pokidane saobraajne
veze, inacija, glad. Na tom i takvom
prostoru novoformirano Ministarstvo nansija je trebalo da izgradi nansijski
aparat drave.
U prvoj glavi (Ministarstvo finansija) autor daje skicu organizacije Ministarstva nansija Kraljevine SHS iznosei niz problema na koje je ono tokom
zaokruivanja svoje strukture nailazilo.
Od zateenih nansijskih vlasti na ujedinjenom junoslovenskom prostoru Beci
nas preko detaljnog opisa organizacije
novih nansijskih vlasti vodi do ljudi koji
su tu vlast oliavali, odnosno, do inovnikog aparata i ministara nansija iji
portreti su dobili zapaeno mesto. Pomenuti portreti posluili su autoru za uporednu analizu iji rezultat je niz interesantnih zapaanja poput onog da su etvorica
od petorice ministara u periodu od 1918.
do 1923. godine bili francuski aci.
Druga glava (Budet) posveena je
sri dravne nansijske politike, odnosno, politici budetiranja i raspodele dravnih sredstava. Poev od zakonskih
osnova, tj. od budetskog prava koje je
preuzeto od Kraljevine Srbije, autor daje
pregled prvih posleratnih budeta (za
1919/20, 1920/21, 1921/22. i 1922/23.
godinu) koji su imali mnoge zajednike
osobine. Veina budeta u periodu od
1919. do 1923. godine nije izglasana u

Skuptini ve je uvedena u ivot putem
raznih vladinih dekreta, putem dvanaestina. Zajednike karakteristike prvih nekoliko posleratnih budeta bile su i veliki
budetski decit, ogromni rashodi za
vojsku i dravnu upravu i stalni rast
rashoda.
Poreskim sistemom nove drave Beci se bavio u treoj glavi (Neposredni
porezi) u kojoj se preko slike svih poreskih sistema zateenih na osloboenim
teritorijama jasno uoava sva raznolikost
tog prostora pa se lake mogu razumeti i
sve tekoe na koje su nansijske vlasti
Kraljevine SHS nailazile tokom stvaranja
funkcionalnog poreskog sistema koji je
uspostavljen donoenjem jedinstvenog
poreskog zakonodavstva tek krajem
1928. godine. Sve do tada pitanje poreske
politike drave koristile su razne politike grupacije sa ciljem da dokau poresku nejednakost na tetu nesrbijanskog
stanovnitva. Meutim, analiza poreskih
prihoda i poreskog optereenja stanovnitva po pojedinim oblastima koju je
Beci uradio ini takve i sline komentare
neutemeljenim.
U etvrtoj glavi (Spoljna trgovina i
carinski prihodi) nalazimo pregled najvanijih mera koje je drava od 1918. do
1923. godine preduzimala radi regulisanja spoljnotrgovinskog prometa. Sa
osloncem na carinsko zakonodavstvo
Kraljevine Srbije preduzimano je mnotvo carinskih mera (este promene carinske tarife, zabrane izvoza ili uvoza, uvoenje i ukidanje izvoznih dozvola, poveanje aije na zlato i sl.) koje su bile
posledica nesreenog stanja kako u
zemlji tako i u itavoj posleratnoj Evropi.
229
TOKOVI ISTORIJE
Takve carinske mere i ekonomsko stanje

zemlje uslovili su spoljnu trgovinu koju
je karakterisao pasivan trgovinski bilans,
izvoz sirovina i polufabrikata, este promene trgovinske politike, krijumarenje i
usled toga nesigurnost carinskih prihoda
drave.
Dodatne prihode drave predstavljale su i takse i dravna troarina (peta
glava) kao i prihodi od dravnih monopola (esta glava). I na ovom mestu, uporedjivanjem naplaenih taksi i troarinskih
dabina po pojedinim pokrajinama nove
drave, nailazimo na opte arenilo propisa u vezi sa tim dabinama i njihovom
visinom u dinarima ili krunama. Njihovo
esto poveavanje, ukidanje ili uvoenje
bilo je predmet stalnih kritika u javnosti.
U oblasti dravnih monopola stanje je bilo donekle sreenije, ali se i tu nametala
potreba unikacije zakonodavstva. U periodu od 1918. do 1923. godine Kraljevina SHS je ubirala prihode od monopola
duvana, cigaret-papira, soli, ibica i petroleja, ali uz brojne organizacione i kadrovske probleme to je dovelo do toga
da je zarada od monopola u Kraljevini
SHS bila manja nego nekada u Kraljevini
Srbiji.
Sedma glava (Valutno pitanje i monetarna politika) posveena je dravnoj
politici u oblasti novca. Osnovni problem
sa kojim se Ministarstvo nansija suoilo
posle rata bilo je postojanje vie valuta u
opticaju na teritoriji Kraljevine SHS koje
su tokom rata u manjoj ili veoj meri izgubile na vrednosti. Najzastupljenija valuta je bila austrougarska kruna ije novanice su ve decembra 1918. bile obeleene posebnim igom kako bi se spreilo
unoenje novih koliina iz susedstva.
230
12/2004.
Poto ta mera nije dala oekivane rezultate, od januara1920. u opticaj je uvedena

krunsko-dinarska novanica koja je vaila sve do poetka juna 1920. kada je
okonana zamena kruna za novi dinar u
odnosu 4 : 1. Paritet pri zameni izazivao
je negodovanja u severozapadnim krajevima gde su to mnogi okarakterisali kao
pljaku. U odnosu na ovo osetljivo pitanje, konstatujui da je nemogue precizno utvrditi odnos vrednosti dve valute,
autor pokazuje vie sluha za realne ekonomske pokazatelje koji ukazuju na injenicu krajnje obezvreenosti krune (pokrivenost zlatom je iznosila samo 1%) to
umnogome demistikuje stereotip o navodnoj pljaki nesrbijanskih krajeva.
Beci je dosta panje posvetio i
dravnim dugovima (osma glava) koji su
znatno optereivali nejake nansije Kraljevine SHS. Tu je pre svega bila re o
predratnim dugovima Srbije i Crne Gore,
ratnim dugovima Srbije prema saveznicima ali i preuzetom delu duga AustroUgarske i o autonomnim pokrajinskim
dugovima Bosne i Hercegovine, Hrvatske i Slavonije, Slovenije i Dalmacije.
Otplata svih dugova bila je u tesnoj vezi
sa nadoknadom ratne tete, odnosno sa
reparacijama. Pored nasleenih dugova
Kraljevina SHS je u periodu od 1918. do
1923. godine uzimala i nove zajmove,
kako unutranje (agrarni, lutrijski i investicioni zajam) tako i spoljne (Blerov zajam iz 1922. godine kao prvi veliki inostrani zajam Kraljevine).
Berzanskom poslovanju (deveta glava) i bankarstvu u Kraljevini SHS posveen je znaajan prostor. Polazei od
jedine predratne, Beogradske berze, drava je podsticala osnivanje novih berzi. U
PRIKAZI I KRITIKE
periodu do 1923. godine osnovana je berza u Zagrebu i Produktna berza u Novom

Sadu dok je pokuaja osnivanja berzi bilo
i u Osijeku, Velikom Bekereku i Splitu.
Novoosnovana berza u Zagrebu, zahvaljujui veoj ekonomskoj snazi severozapadnih krajeva nove drave i nansijskoj
moi zagrebakih banaka, vrlo brzo je
preuzela primat. Mo i tradicija zagrebakih banaka istaknuta je i u poglavlju
posveenom bankarstvu (deseta glava).
Autor je zapazio da bankarstvo Kraljevine SHS nije predstavljalo homogenu celinu ve podruje bremenito specinostima koje nisu lako mogle biti prevaziene. Nije postojalo jedinstveno bankarsko zakonodavstvo, banke su bile nejednake nansijske moi, prisustvo stranog
kapitala u njima je bilo dominantno... Iznad svih banaka, kao vaan instrument
drave u sferi bankarstva i monetarne politike, stajala je Narodna banka Kraljevine SHS osnovana poetkom 1920. godine.
Na primeru izgradnje nansijskih
vlasti Kraljevine SHS prvih godina po
ujedinjenju Ivan Beci nas suoio sa svim

problemima koji su tokom tog procesa
proistekli iz brojnih razliitosti kojima je
prostor nove drave bio bremenit. Njegova potraga za nansijskom politikom
Kraljevine SHS (jedanaesta glava) jeste
potraga za segmentom ireg i sloenijeg
procesa politike, pravne, ekonomske i
kulturne unikacije prostora vekovima
ispresecanog granicama, koji je najmanje
istraivan. U tom smislu ova knjiga, utemeljena na arhivskim izvorima, objavljenoj grai i relevantnoj literaturi, predstavlja uspean pokuaj da se utvrde osnovne
smernice nansijske politike Kraljevine
SHS, postojale one ili ne. Preporuujui
knjigu itaocima, ostaje nam da se nadamo da e I. Beci nastaviti da traga za
odgovorima istraujui i nansijsku politiku jugoslovenske drave posle 1923.
godine.
Vladimir CVETKOVI
edomir Vinji, PARTIZANSKO LJETOVANJE Hrvatska i Srbi 1945

1950, Srpsko kulturno drutvo Prosvjeta, Zagreb 2003, str. 487
U ljeto 2003. godine u izdanju
Srpskog kulturnog drutva Prosvjeta u
Zagrebu objavljena je knjiga edomira
Vinjia Partizansko ljetovanje s podnaslovom Hrvatska i Srbi 19451950. Povod za pisanje knjige autor je naao u
sudbini trojice srpskih ministara Duka
Brkia, Stanka (anice) Opaia i Rade
igia.
Knjiga je podijeljena u pet dijelova
sa slijedeim naslovima: Pristup (645),
Elementi svakodnevice (46111), Ele-
menti politike (112185), Elementi autonomije (186261) i Izlaz (262367). U

okviru ovih pet dijelova materija je izloena u 20 poglavlja posveenih razliitim
pitanjima drutvenog razvoja Srba u Hrvatskoj u prvim godinama poslije rata. Preostali deo knjige sadri: Iz porodinih albuma, Predlozi za sinhrono itanje (369
370), Bibliograja (371380), Indeks imena (381384) i Dokumenti (385484).
U prvom dijelu knjige Vinji razmatra situaciju prije i za vrijeme rata.
231
TOKOVI ISTORIJE
U poglavlju Ulazak u gradove autor

progovara o masovnim hapenjima i ubistvima, bez suda ili u najboljem sluaju
bez pravog suenja, ustakih i domobranskih elemenata tokom prvih mjeseci poslije osloboenja. Iako je dobar dio ovih
ljudi bio kriv njihova likvidacija predstavljala je zloin koji e postati teko
optereenje za srpsko-hrvatske odnose, i
nakon istonog grijeha pokolja 1941.,
predstavljati daljnji vaan korak na putu
njihovog trovanja i destrukcije (37).
Vinji govori o velikim oekivanjima
naroda iz ratom najvie postradalih krajeva Like, Korduna i Banije u pogledu
poboljanja njegovog ekonomskog poloaja posle rata; o razoarenjima u skoru
obnovu; nedovoljnoj pomoi u hrani i
materijalu i o masovnoj elji da se presele
u razvijenije krajeve Jugoslavije, posebno u Vojvodinu. Postepeno sve vie sazrijeva teza kod hrvatskog rukovodstva o
potrebi ekonomskog razvoja hrvatskog
sjevera koji treba da u kasnijoj fazi potpomogne ekonomski napredak hrvatskog juga tj. krajeva juno od Save. S
druge strane, to je izazivalo estoke frustracije, pa i mrnju, kod Banijaca, Kordunaa i Liana prema onima koji su
manje stradali.
U drugom dijelu knjige Vinji govori o problemima sa kojima se suoavalo drutvo u Hrvatskoj u poslijeratnim godinama, prije svega u ratu postradali krajevi Banije, Like i Korduna. To su
nedostatak hrane; pojava raznih bolesti
(tuberkuloza, djeji proljevi, anemija,
avitaminoza); nedostatak odjee i obue;
nedovoljna izgradnja stanova u gradovima uslijed velikog priliva izbjeglica i
nosilaca novog reima; spora obnova i
232
12/2004.
gradnja kua po selima; nedovoljan broj

prosvjetnih radnika i dr.
Poglavlje kole posveeno je problemima u oblasti prosvjete. U optem
prosvjetiteljskom zanosu nedostajalo je
mnogo prosvjetnih radnika, a od onih koji
su radili, mali broj se mogao smatrati ideoloki podobnim. Ako ni zbog ega drugog, a ono zato to nisu raskrstili sa religijom. Reim se u oblasti prosvjete suoavao sa dvostrukim nezadovoljstvom:
Sve vrijeme Srbi, kako oni iz vrha partizanske vlasti, tako i reakcija na terenu,
ale se na Ministarstvo prosvjete NRH.
ale se zapravo na objektivno stanje stvari; na manjak Srba meu inovnicima i
nastavnicima, na kadrove kolovane u
vrijeme NDH, na sporu izgradnju i opremanje kolskih zgrada po ustanikim krajevima. ale se na zbir onoga to su u
kolstvu ostavile tridesete i prva polovina
etrdesetih godina. Na drugoj strani, iz
ugla Hrvata, bilo je to vrijeme progona i
premjetanja uglavnom njihovih kadrova, vrijeme brisanja nacionalnih sadraja
iz nastavnih programa, a borba protiv
ustatva obuhvatala je i dobar dio omladine (93).
Autor, u treem dijelu knjige, u
poglavlju Partija analizira kretanja u
strukturi Komunistike partije Hrvatske
(KPH) kroz relacije selograd i HrvatiSrbi u periodu 19451950. godine. Iz ponuenih brojki mogue je izvui nekoliko
zakljuaka: porast broja Hrvata, apsolutni
i relativni pad broja seljaka i zadravanje
nivoa pismenosti. Broj lanova KPH sa
visokom strunom spremom bio je samo
neto iznad 1% ukupnog broja lanova.
Podaci iz juna 1945. godine govore o
24.780 lanova KPH, od ega: 13.877
PRIKAZI I KRITIKE
Hrvata ili 56% i 10.159 Srba ili 41%, uz

2% ostalih. Poslije nekoliko masovnih
ulanjenja, u prvoj polovini 1950. godine, KPH je brojala ukupno 99.468 i
34.532 kandidata. Od toga Hrvati su imali
92.895 lanova i kandidata ili 69,5%, a
Srbi 35. 284 lana i kandidata ili 26,5%,
uz 4% ostalih.
Posebno zanimljivo poglavlje je I
bratstva koje govori o srpsko-hrvatskim
odnosima. Autor donosi niz dokumenata
koji pokazuje loe stanje meunacionalnih odnosa. Informacije o tekoama da
doe do unutranjeg izmirenja i smirivanja naroda, iz raznih krajeva Hrvatske,
naroito iz Like i zapadnog Srijema. Posebno dramatina situacija je bila u Gospiu, jednom od glavnih ustakih mjesta
za vreme rata. Partijski izvjetaji, neposredno poslije rata, govore o favorizovanju Srba; atmosferi straha u kojoj ive
gospiki Hrvati; da su glavna rukovodea
mjesta u gradu u rukama Srba; da su Srbi
na elu preduzea i sudova; da se socijalna pomo dijeli nepravedno i uvijek na
tetu Hrvata i dr. Vinji zakljuuje da
prilike u Gospiu su krvava karikatura
hrvatsko-srpskih odnosa u itavom XX
vijeku. Koritenje vlasti u cilju promicanja uih interesa, na emu je u kasnijoj
fazi svog politikog rada nastojao starojugoslavenski politiar dr. Zec, bilo je
jedan od puteva koji su vodili 1941. godini. Ustakim prevratom srpska zajednica
je bila osuena na ziko unitenje. U
Lici etrdeset pete godine preivjeli Srbi
su imali glavu na ramenu i vlast. To to su
imali, koristili su na jedini nain za koji
su civilizacijski bili osposobljeni. Stari
aforizam kae da svaka vlast kvari, a
ovakva kao gospika poratna, kvari apsolutno i ne vodi nikuda(180).
etvrti dio se sastoji od tri poglavlja.

U poglavlju SPC autor analizira nepovoljne uslove za svetenike i vjernike
Srpske pravoslavne crkve (SPC) u vezi
obnove na podruju Hrvatske (uniten
najvei dio srpskog graanstva u hrvatskim gradovima, anticrkvena politika komunistike partije). Za komuniste sa krajikih prostora, prema autoru, obraun sa
vlastitom tradicijom i nacionalnim vrijednostima bio je jedan od glavnih preduslova za drutvenu promociju nove poslijeratne generacije. Autor, na kraju ovog
poglavlja zakljuuje da su srpski partizanski voe, Rade igi i Duko Brki
poeli Srpsku pravoslavnu crkvu prepoznavati kao svoju, ali ona je morala biti
srpska u odnosu na Hrvate, partizanska u
odnosu na etnike i reakciju i preanska u odnosu na Srbijance.
Poglavlje SKD posveeno je Srpskom kulturnom drutvu Prosvjeta koje
je osnovano 1944. godine. U pitanju je bila, prema autoru, komunistika organizacija u kojoj su se sukobljavale dvije struje: autentino nacionalna i instrumentalna. Prva je pokuavala da vodi rauna o
nacionalnim i tradicionalnim vrednostima svoga naroda; druga se prema Prosvjeti kao nacionalnoj kulturnoj instituciji odnosila sa nipodatavanjem. Autor
zakljuuje da su, i jedni i drugi, teko
razumijevali da je Prosvjeta bila, u sutini, instrument partije kao i Glavni odbor
Srba, a ne autentina nacionalna institucija. Aktivisti Prosvjete su imali problema prilikom osnivanja i irenja pododbora po krajevima u kojima ive Srbi,
posebno u gradovima. Jedan od najteih
problema sa kojim su se suoavali ticao
se posljedica Drugog svjetskog rata.
233
TOKOVI ISTORIJE
Preostali Srbi u pojedinim gradovima su

bili pod utiskom ustakih zloina; zbog
straha su odbijali da se ulanjuju u pododbore, sarauju u Srpskoj rijei, nose
srpsku zastavu u svatovima. Drugi dio
Srba (u Splitu) gledao je sa nepovjerenjem novu vlast, naroito na bratstvo i
jedinstvo sa Hrvatima. Ostale srpske
kulturne institucije, meu njima, Srpska
biblioteka u NRH, Muzej Srba u Hrvatskoj, Srpska rije su stagnirale, a u
kasnijem periodu su i formalno ukinute.
Autor identikuje dva osnovna uzroka
propasti Srba iz Hrvatske: siromatvo i
nemanje slobode u pogledu njegovanja i
ouvanja nacionalnih i kulturnih vrijednosti od njihovog doseljenja u nove krajeve.
U posljednjem dijelu knjige, posebno je interesantno poglavlje IB (Imformbiro) u kojem autor analizira sukob rukovodstva KPJ sa Informbirom i posljedice na unutranjepolitikom planu. Sistematizovani podaci UDB-e o uhapenim lica koji su osumljieni da su podrali Rezoluciju Informbira, postoje za
period 19491952. Iako broj od 2.022
uhapena lica i kanjena drutveno-korisnim radom izgleda premalen, autor ga
uzima kao polaznu osnovu za analizu sastava te grupe. Tabela pokazuje da su od
2.022 uhapena lica, u navedenom periodu, 443 ili 22% bili Srbi. U ovom periodu Srbi u sastavu stanovnitva Hrvatske
uestvuju sa 15%, a u partijskom lanstvu
su u stalnom padu. Meutim, u prvoj polovini 1950. godine, Srbi su imali u KPH
26,5% lanova ili kandidata, odnosno
skoro dvostruko vie od ukupnog broja u
stanovnitvu Hrvatske. Autor zakljuuje
da ova mala tabela, nasuprot standardnoj
234
12/2004.
predrasudi, govori da pitanje Informbiroa

u Hrvatskoj izvorno nije srpsko pitanje
unutar Komunistike partije Hrvatske i
nastavlja da gotovo kompletno lanstvo
KPJ na krajikim prostorima bilo je iz
titovskog perioda, s njim su na elu oni
uli u rat, s njim su pobijedili i uli u hrvatske gradove. Razloga za nezadovoljstvo je bilo, ali je injenica promocije bila
neupitna (286).
Autor posebno potovanje pokazuje
prema Radi igiu, roenom 1909. godine u selu Tuku, u optini Korenica. Za
vrijeme rata je bio komesar VI like divizije, Glavnog taba Hrvatske i II armije
JNA. Poslije rata imenovan je za ministra
industrije NRH. Uhapen je, zajedno sa
Brkiem i Opaiem, septembra 1950.
godine. Upuen je na Goli otok, zajedno
sa Brkiem, marta 1952. godine. Prema
slubenom zapisniku, izvrio je samoubistvo, presjecanjem vena i arterija, 5.
februara 1954. godine.
Rade igi je bio protivrjena linost: imao je bahat odnos prema ljudima,
ali neku vrstu harizme; karakterno rigidan, ali lino poten; revolucionarno otar i surov, ali estok kritiar UBD-e i
njenih represivnih metoda; strog ef, ali
odan svojim ljudima; ideoloki krut, ali
trezven stav po pitanjima industrije i ekonomije zbog ega je nastojao zadrati
strane strunjake. Treba istai da se igi
borio za interese Hrvatske, istiui da je u
Petogodinjem planu jako loe prola.
Istovremeno je bio nezadovoljan to su
Banija, Kordun i Lika bili izjednaeni sa
visinom poreza, otkupa i radnom snagom
sa ostalim krajevima, iako su daleko vie
stradali za vreme rata.
Duan Brki roen je 1913. godine u
mjestu Obrovac u sjevernoj Dalmaciji.
PRIKAZI I KRITIKE
Osnovnu kolu zavrio je u Obrovcu, a

nie razrede gimnazije u Sremskim Karlovcima. Vie razrede gimnazije nastavio
je u IV gimnaziji u Beogradu. Diplomirao
je pravo na Pravnom fakultetu u Beogradu 1936. lan KPJ postao je 1935. godine. Za vrijeme rata bio je na dunosti
komesara III operativne zone za Slavoniju i Srijem, a zatim VI slavonskog korpusa. U prvoj poslijeratnoj Vladi NR Hrvatske bio je ministar za nansije, a posle
toga za pravosue, kao i organizacioni
sekretar KPH. Godine 1947, imenovan je
za potpredsjednika Vlade NR Hrvatske.
Izdrao je kaznu od deset godina na Golom otoku i susjednom Svetom Grguru.
Duan Brki je po tom osnovu pet puta
hapen i zatvaran. Pored toga izdrao je
jo etiri godine u Poarevcu i Niu, to je
ukupno 14 godina zatvora. Zavrio je slikarski i vajarski smjer na Vioj pedagokoj akademiji u Beogradu. Bio je lan
ULUS-a. Imao je dvije samostalne izlobe u Beogradu 1971. i 1975. godine. Umro
je u Beogradu 28. jula 2000. godine.
Stanko anica Opai roen je 1903.
godine u selu Brezova Glava, kod Tuilova (optina Vojni) na Kordunu. Prije
rata se bavio zemljoradnjom i stolarskim
zanatom. Radio je na organizovanju seljakog zadrugarstva. lan Samostalne
demokratske stranke postao je 1926. godine, u ijem je listu za seljake Srpsko
kolo saraivao. Krajem 30-tih godina
postao je lan KPJ. Za vrijeme rata bio je
komandant odreda, a zatim komandant
VIII kordunake divizije. Poslije rata bio
je na elu tri ministarstva u Vladi NRH:
graevine, drvne industrije i umarstva.
Upuen je na Goli otok oktobra 1951.
gdje je ostao neto vie od dvije godine.
Autor konstatuje da ipak za razliku od

est godina mlaeg Rade, kod njega je
volja za ivotom rano izbila na povrinuU tamnici vie nije imao razloga
sumnjati da su pobjednici upravo oni koji
su ga poniavali i da, ako se eli spasti,
mora njima podilaziti, a to se najbolje
postizalo samoponiavanjem (358). Sakupio je narodne pjesme Korduna i objavio ih u dvije knjige 1970. i 1987. pod
naslovom Narodne pjesme Korduna.
Umro je u Beogradu 1994. godine.
U zavrnom dijelu knjige edomir
Vinji zakljuuje da na osnovu cjelokupnog gradiva kojeg smo imali u rukama, nama se ne ini kako bi ovdje bila
rije o nekakvoj njegovoj (Bakarievoj
prim. M. L.) specijalnoj perdiji i uroti
protiv srpskih kadrova. On nije vladao
situacijom, nego je naprosto i ovaj put
lavirao izmeu svoje proturjene hrvatske baze i Beograda. Kao to je radio i u
nastavku svoje duge politike karijere
(342).
Knjiga edomira Vinjia Partizansko ratovanje s podnaslovom Hrvatska i
Srbi 1945 1950. predstavlja, iz vie razloga, izvrsno istoriografsko tivo. Prvo,
djelo ne ispunjava samo prazninu koja je
postojala o jednoj znaajnoj temi zvanoj
srpska trojka u Hrvatskoj u periodu
19451950, ve i iru kulturnu potrebu
drutva da, saznajui novo o Brkiu, Opaiu i igiu, pristupi racionalno razumijevanju istorije Srba u Hrvatskoj. Drugo,
u istraivakom postupku zadivljuje koliina izvorne grae i literature. Knjiga je
napisana na temelju obimnih i dragocjenih partijskih i dravnih arhivskih fondova NR Hrvatske, koji se danas uvaju u
Hrvatskom dravnom arhivu u Zagrebu.
235
TOKOVI ISTORIJE
12/2004.
Autor je jedan od prvih koji su legalno

koristili predani dio arhiva MUP-a, odnosno bive Uprave dravne bezbednosti.
Tree, autor uspjeno izbjegava da upadne u zamku teorije zavjere. Koristei
kritiki metod u analizi obimne izvorne
grae, on argumentovano pobija neke od
stereotipa koji se pojavljuju u publicistikim, pa i istoriografskim djelima. Jedan od njih tie se karaktera tragedije
trojice srpskih ministara. Kod politikog
pada igia, Brkia i Opaia nije u pitanju bila zavjera protiv Srba od strane
hrvatskog dijela KP Hrvatske, ve je to
bio sukob unutar partije odnosno sistema,
vien mnogo puta prije i kasnije u komunistikim reimima.
Autor se u viegodinjem radu na
ovom projektu suoio sa mnogim izazovima: od pregleda i itanja obimne izvorne grae do velikog posla pisanja ove
knjige. Poetne ambicije edomira Vi-
njia bile su daleko skromnije. Inspiraciju

za pisanje knjige autor je naao u stradanju trojice srpskih ministra u NR Hrvatskoj, posebno Rade igia. Meutim,
obimna izvorna graa koja dobrim dijelom nije dosad ni koriena, poveala je
ambicije autora. Vinji je itaocima ponudio ne samo detaljnu istoriju srpske
trojke u Hrvatskoj od njihovog uspona
do pada, ve i istoriju svakodnevice hrvatskog drutva, politike Komunistike
partije prema selu, srpsko-hrvatskih odnosa, djelovanja srpskih institucija u Hrvatskoj, nezadovoljstva dijela starih boraca partijskom politikom prema selu i privilegijama nove elite, Agitpropa, funkcionisanja pravnog sistema. Na taj nain se
uzdigao iznad poetne ambicije i strunoj
i iroj javnosti ponudio opsenu knjigu o
jednom kontroverznom vremenu.
Miodrag LINTA
ore Stankovi, Istorijski stereotipi i nauno znanje,

Beograd, Plato, 2004, str. 311
Najnovija knjiga ora Stankovia
Istorijski stereotipi i nauno znanje jeste
zbirka raznovrsnih priloga, istorijskih
eseja, polemika, kritika i razgovora, koji
su lucidno teorijsko-metodoloki povezani. Kao takva ona je vie nego savremen izazov istorijskoj nauci i konkretnoj
istorijskoj praksi. Istorija ima konkretnu
drutvenu funkciju samo onda kada je
nauka koja se angauje za nove civilizacijske tekovine kada unapreuje samu
sebe prevladavajui zateene stereotipe, a
istoriograja se danas i ovde nalazi na
sudbonosnim i civilizacijskim iskue236
njima. Ovo zbog toga to su bivi jugoslovenski prostor i negovo(a) drutvo(a)

optereivale lane potrebe i pseudovrednosti koje su bile zasnovane na istorijskim stereotipima. Ti stereotipi su po
svojoj funkciji odgovarali i odgovaraju
samo tehnologiji vladanja, ali ne i egzistencijalnoj vertikali, koja se oslanja na
univerzalne vrednosti osnovnih procesa
svog nastajanja i viedecenijskog trajanja. Zbog toga smo se suoavali i suoavamo sa problemom terora istorije.
Posledice terora istorije najbolje se mogu prevazii ako se u prouavanju istorije
PRIKAZI I KRITIKE
Jugoslavije uvek uvaava sloenost i slojevitost drutvenih pojava, procesa i

odnosa, nacionalna i konfesionalna razuenost i zakoni neravnomernosti istorijskih pojava. Na ovaj nain vlastita istorija
moe da se uini produktivnom snagom
interesa celine. To u ovoj knjizi na lucidan nain ini ore Stankovi. Naime, u
knjizi se kritiki preispituju istorijski stereotipi i vri se njihovo nauno proveravanje. Na osnovu rezultata toga nagovetava se nova istorija kroz dijalog prolosti i sadanjosti.
Preispitivanje stereotipa zapoinje
istraivanjem Nacionalnog i jugoslovenskog od poetka XIX veka do savremenog doba u srednjokolskim udbenicima istorije. Da budemo precizni,
ovo istraivanje je izvrila grupa istoriara sa Filozofskog fakulteta u Beogradu
i Filozofskog fakulteta u Zagrebu od
1982. do 1984. godine. Njihova je namera bila da se ispita ta aci u pojedinim
republikama i pokrajinama ue o istoriji
svog naroda (narodnosti, kao i o istoriji
drugih naroda) u Jugoslaviji. Prva faza istraivanja udbenika istorije za srednje
kole u Jugoslaviji, koja je obuhvatala razdoblje od 1800. do 1918. godine, pokazala je da u interpretaciji istorijskih procesa u svim udbenicima, osim donekle u
udbeniku za Sloveniju, preovlauje snaan faktor tradicionalistike politike
istoriografije. Druga faza istraivanja
obuhvatila je razdoblje od 1918. do 1980.
godine. Istraivanje je ustanovilo neadekvatno personalizovanu istoriju, koja se
ispoljavala kroz bitno politiku dimenziju.
U drugom segmentu ovog dela analize promiljen je odnos Nikole Paia
prema jugoslovenskom pitanju. Autor s

punim pravom smatra da je izuavanje
odnosa Nikole Paia prema jugoslovenskom pitanju odreivala istorijska praksa,
koja je bila kriterijum za teorijsko i metodoloko polazite. Na osnovu toga autor je doao do zakljuka da je znaajno
empirijski istraiti i odgovoriti na pitanja:
1. koje je poreklo Paievih stavova o nacionalnom pitanju, 2. kolika je uloga Paia u stvaranju jugoslovenskog programa Srbije, i 3. kako je Nikola Pai u
politikoj teoriji projektovao i u istorijskoj praksi ostvario tenje srpske graanske klase, odnosno srpskog naroda u jugoslovenskoj zajednici naroda. Prema
autoru, radi razreenja pitanja o velikosrpskom hegemonizmu i drugim nacionalizmima u jugoslovenskom drutvu od
1918. do 1941. godine nuno je kritiki
ispitati koriene pojmove putem istorijske analize. Nepoeljno je obnavljanje
apologetskog duha prema vlastitoj istoriji
jer produuje ivot mitologiji, a esto je
pretvara i u vladajuu religiju, prema
kojoj se nauni kritiki duh odbija kao
isprazna jeka. U tom sluaju, sa punim
pravom smatra ore Stankovi, drutvo
moe da oseti posledice erozije i efemernosti nauke, i zato je treba vratiti naunicima, koji su svesni svoje drutvene i
naune odgovornosti.
Problem nacionalizma i politike
kulture u istorijskom iskustvu prvih godina jugoslovenske drave autor sagledava kroz ui segment kroz odnos hrvatske politike propagande prema jugoslovenskoj stvarnosti, posebno prema Srbima, i razotkriva kako su nastali brojni
politiki stereotipi koji su se odrali u
istoriograji i naoj istorijskoj svesti do
237
TOKOVI ISTORIJE
danas. U tom smislu ore Stankovi

kae: Ukoliko se uini da je to stvarno
zvanina hrvatska nacionalistika propaganda, onda odmah moramo da kaemo
da je to bila istorijska stvarnost, zasnovana na brojnim relevantnim istorijskim
izvorima, uglavnom tampi i autograma
Stjepana Radia, a ne savremena politika potreba. Na osnovu rezultata do kojih je doao, autor na nauno validan nain izvodi zakljuak da znatno razvijena
hrvatska kultura nije bila nikakva osnova
niti garantija za razvoj politike kulture u
vienacionalnoj zajednici. Zato budua
istraivanja treba usmeriti na traganje za
istorijskim korenima i interesima stvarnih
drutvenih nosilaca nacionalistike propagande kao oblika poricanja politike
kulture, a time onemoguavanja integrativnih procesa i modernizacije drutva.
Promiljajui evoluciju istoriograje
o Jugoslaviji autor zakljuuje da je ona
imala karakteristian put. Prva generacija
istoriara na Katedri za istoriju na Filozofskom fakultetu u Beogradu posle Prvog
svetskog rata i stvaranja jugoslovenske
drave nije odmah mogla da razvija naunu istoriograju. Ovo zbog toga to su
mnogi istoriari uestvovali u graenju
nove drave; ovo zbog toga to nisu bile
otvorene arhive kao i zbog bliske sljubljenosti i ivih tokova koji su se odigravali pred oima istoriara. Posle Drugog
svetskog rata, istoriograja je pune dve
decenije ostala deo ideologije funkcionalno je bila politiki i drutveno angaovana, bez ozbiljne kritinosti. Savez komunista Jugoslavije se 1965. godine zvanino povlai s pozicije direktnog usmerivaa interpretacija naunih rezultata.
Od sedamdesetih godina s otvaranjem ar238
12/2004.
hiva, kolovanjem nove generacije istoriara i odricanjem politike od ideoloke

upotrebe istorije u svakodnevnoj politici,
nauna istoriograja je poela da daje
racionalnu i promiljenu istoriju Jugoslavije. U tom svetlu valja da se gleda na
oformljenje predmeta Istorija Jugoslavije i formiranje Katedre za istoriju Jugoslavije na Univerzitetu u Beogradu 1976.
godine.
U drugom delu knjige autor iznosi
rezultate naunog proveravanja stereotipa. Proveravanje stereotipa poinje od
uea Srba u strukturi dravne vlasti u
Slavoniji u vreme provizorijuma (1918
1921). Rezultati do kojih je doao ukazuju da je u dravnoj upravi Slavonije,
osim vojske i andarmerije, bilo 2.112
inovnika. Od ovog broja bilo je 1.906
Hrvata, Maara, Nemaca, Jevreja itd., i
svega 206 Srba ili 9,70%, to je bilo vie
nego dvostruko manje u odnosu na broj
Srba u strukturi stanovnitva 23,40%.
Ovime su nedvosmisleno anulirani svi
dosadanji stavovi o srpskoj hegemoniji u dravnoj upravi u Slavoniji, a
pogotovo o srpskoj okupaciji. Srbija
koja je iz Prvog svetskog rata izala opustoena i opljakana, sa desetkovanim stanovnitvom nije ni mogla to da uradi,
niti da zapone integraciju i modernizaciju celokupne jugoslovenske teritorije i
drutva.
Proveravanje stereotipa nastavlja se
analizom izbora za ustavotvornu skuptinu 1920. godine u Slavoniji. Osnovni
cilj je da se na nauan nain promisli da li
je ishod izbora u Slavoniji mogao odmah
da utie na srpsku politiku dominaciju i
ugnjetavanje drugih nacija, posebno
Hrvata. Prema saznanjima do kojih je do-
PRIKAZI I KRITIKE
la, izbori za ustavotvornu skuptinu pokazali su da je svega 10% poslanika Srba

bilo iz Slavonije, dok je bilo 59% poslanika Hrvata. Ostalih 31% bilo je iz Zagreba i Beograda, bilo Srba bilo Hrvata.
Dakle, ova izborna manifestacija nije
omoguavala bilo kakav politiki hegemonizam velikosrpske buroazije ili
Srba kao nacije u Slavoniji (22,30%). Sa
velikom verovatnoom moe da se kae i
to da su Srbi Slavonije glasali za Demokratsku stranku jugoslovenske orijentacije ili Komunistiku partiju Jugoslavije
koja se, pored internacionalizma, zalagala za jedinstvenu jugoslovensku dravu.
Nastavljajui proveravanje stereotipa, sada u okviru uea Srba u dravnoj
upravi Slavonije za vreme centralizacije
vlasti 19211929, autor dolazi do sledeih rezultata: u vreme ukidanja pokrajinskih uprava 1925. godine bilo je ukupno
2.592 dravna slubenika, od ega 445
Srba ili 18%, to je bilo dvostruko vie
nego u vreme provizorijuma (9,70%), ali
jo uvek ispod procentualnog uea Srba
u nacionalnoj strukturi stanovnitva Slavonije (23,40%). Vojska, andarmerija
(bile su pod jedinstvenom komandom) i
policijski komesari (postavljalo ih je Ministarstvo unutranjih dela u Beogradu)
izuzeti su iz ovih zbirnih podataka, a kada
je re o njima, na podruju Osjeke divizijske oblasti, tj. Slavonije od 251 ocira u
vojsci i andarmeriji, kao i policijska komesara, 165 ili 63% su bili Srbi. Ovo je
bila jedina oblast dravne uprave u kojoj
su Srbi izrazito dominirali. Zbog toga se
samo u ovom sluaju moe govoriti o njihovoj hegemoniji. ore Stankovi dalje
kae: I dok se taj disparitet neznatno
smanjio u ovoj oblasti, u drugim oblastima dravne uprave neposredno pred

vojno-monarhistiku diktaturu uee
Srba ponovo je opalo i iznosilo je 14%.
Dakle, postojala je jedna znaajna uzlazna linija uea Srba u dravnoj upravi u
razdoblju 19211925. godine i jedna
silazna, ne tako drastina ali ipak primetna i indikativna s obzirom na stanje u
zemlji 19251929.
Daljim praenjem stereotipa kroz
pitanje zastupljenosti Srba iz Slavonije u
strukturama nosilaca dravne vlasti i
unutranje uprave Savske banovine
moe da se vidi sledee. Ukupno je svih
nosilaca dravne vlasti i unutranje
uprave bilo 423, a Srba iz Slavonije 54
ili 12%. To je bilo ak za polovinu manje
od procenta njihove zastupljenosti u ukupnom broju stanovnika Slavonije. Vanu
injenicu predstavlja to da nije est sluaj
bio da se Srbi nalaze na elu centara dravne moi. Moda i vanija injenica
bila je ta da su to bili sve Srbi iz Slavonije, znai Hrvatske, a ne i Srbi dovedeni iz Srbije kao nosioci vlasti. Mogue
je izvesti jo jedan zakljuak: stereotip o
velikosrpskoj hegemoniji'' i Jugoslaviji
kao tamnici hrvatskog naroda'' potpuno
je neodriv ak i za vreme diktature.
Hrvati iz Slavonije, bivi lanovi vostva
ili lokalni aktivisti Hrvatske seljake
stranke i ugledni graani srednjih i viih
slojeva nalazili su se u najviim centrima
moi.
Nauno proveravanje dosada praenih stereotipa na pitanju dravne uprave u
Zetskoj banovini za vreme diktature pruilo je sledea saznanja. Zetska banovina,
kao i veina ostalih, primer je ranije izreene istoriografske potvrde da je Jugo239
TOKOVI ISTORIJE
slavija bila potinjena u znaajnoj meri

politikoj vladavini velikosrpske buroazije jer je postojala znaajna koncentracija upravne i politike moi pravoslavnog stanovnitva (Srba), posebno
onih iz Srbije na upravnim funkcijama i
banskim mestima. Meutim, ne stoji tvrdnja da je Jugoslavija bila tamnica naroda za sve njene narode. U pet od devet
banovina banovi su bili Srbijanci. To je
neosporna injenica. U banovinskoj upravi dominirali su domai pravoslavni inovnici (u strukturi inspektora u okrunim inspektoratima i meu naelnicima
srezova), bez obzira na nacionalnu strukturu stanovnitva. Ovo se nije odnosilo na
predsednike optina i gradonaelnike,
mada su oni bili samo prenosioci volje
centara dravne i banovinske upravne
moi.
Zavrni deo analize predstavlja nauno proveravanje stereotipa u lanku
Reforma prosvete u Banovini Hrvatskoj
i Srbi u Slavoniji. Reformi prosvete u
Banovini Hrvatskoj, a time i u Slavoniji
dat je veliki znaaj u preustrojstvu celokupnog drutvenog ivota. Nju su karakterisale, prema autorovim nalazima, tri
kljune sastavnice: 1) neravnopravnost
izmeu Hrvata i Srba, na tetu Srba, ali s
prihvatanjem injenice da je ta neravnopravnost bila ublaena u prosvetnim a
produbljena u politikim odnosima za
dve decenije postojanja jugoslovenske
drave, 2) permanentno zaostajanje u
prosveivanju naroda i pismenosti, naroito srpskog seoskog stanovnitva... 3)
pritisak banovinskih vlasti na ivotnu egzistenciju uitelja, profesora srednjih
kola i kolskih ravnatelja svih kategorija i njihovo postepeno, ali ne i dra240
12/2004.
matino, iseljavanje iz Banovine, kao i iz

Slavonije. Tako je ve teak poloaj
srpskog stanovnitva u Banovini Hrvatskoj dodatno pogoran. Posle upravnog
aparata i pravosua, prosveta je pretrpela
najizrazitije personalne promene, posebno ako se ima u vidu obaveznost hrvatskog pravopisa u koli i upravi i formalno uvoenje ideologije HSS u kole.
Trei deo knjige, Nagovetaj nove istorije, poinje raspravom o istoriaru Jovanu Bl. Jovanoviu kao zaboravljenom
putokazu do prvih utemeljivaa drutvene istorije u srpskoj istoriograji. U
vremenu pred Balkanske ratove i Prvi
svetski rat jedan krug konzervativnih naunika i intelektualaca formirao se kao
nosilac ideje o drutvenoj istoriji. Meu
njima je glavno mesto zauzimao dr Jovan
Bl. Jovanovi.
Savremena epoha, koju karakteriu
brzi ritmovi i procesi dugog trajanja,
nametnula je novi teorijsko-metodoloki
pristup i izbor tema. U tom smislu nova
istorija je prvo, reakcija na sve tradicionalne paradigme u istoriograji, a prvenstveno na tradicionalistiku paradigmu
politike istoriograje. Drugo, ona nastoji da se na drugi nain ita. Tree, nastoji da u svoj vidokrug istraivanja i eksplikacije ukljui sve aspekte ljudske delatnosti (totalna istorija). etvrto, treba da
nastoji da se dri principa univerzalne
intelektualnosti. Prema tome nova istorija
podrazumeva: novu ekonomsku istoriju
(korespondirala je sa onim to je posledica na totalitet drutvenog ivota) sa
novinom kao to je istorija upravljanja;
novu istoriju politike misli koja naglaavala potrebu pravilnog itanja i istorijskih tekstova (zato izbor konkretne
PRIKAZI I KRITIKE
teme, na koji nain je problematizovana,

kakav je imala drutveni i nauni odjek,
funkciju); istorija odozdo ili istorija niih
drutvenih slojeva, kao i onih drutvenih
slojeva i grupa koje do sada nisu imale
svoju istoriju; istorija ena istrauje razliite oblike drutvenih uloga ene; mikroistorija koja podrazumeva istraivanje
rasprostranjenosti i porekla slobodne volje oveka unutar opteg okvira ljudskog
drutva; istorija itanja treba da odgovori
na pitanje kako je i ta ovek itao u jednoj epohi, ne samo radi sticanja znanja,
zabave ili zbog puke radoznalosti, te sticanja slike o optoj kulturi, ve kako
bismo shvatili i saznali na koji nain je
ovek osmiljavao svoj ivot; istorija slika (istorija izvornog vizuelnog materijala) razvija se na bliskom gleditu kao i
istorija itanja a, valja se prisetiti, Dulijen Gardiner je u svojoj knjizi eseja to
je istorija danas?' oznaila da je predmet
istorije danas: vojna istorija, politika
istorija, ekonomska istorija, drutvena istorija, istorija religija, istorija nauka, istorija ena, istorija umetnosti, intelektualna istorija, istorija narodne kulture, diplomatska istorija, evropska istorija i istorija treeg sveta. Recepcija savremenih
kretanja u istorijskoj nauci odslikava izuzetno bogat pluralizam inovacija i istraivakih poduhvata.
Prilog novoj istoriji predstavlja i
analiza poloaja ene u ustavima Kraljevine Jugoslavije (19181945). Odgovor
na ovo pitanje moe da bude predstavljen
kao svojevrsno ogledalo epohe i kulturnog razvoja jugoslovenskog drutva. Prema Vidovdanskom ustavu nauka i umetnost bili su slobodni, a univerziteti su bili
dravni. Ustavotvorac se viestruko oba-
vezao prema univerzitetima, i to kao nastavnim, a pre svega kao naunim ustanovama. Na Beogradskom univerzitetu ene su u tome domenu participirale na sledei nain. Do 1924. godine na Univerzitetu nije bila zaposlena nijedna ena u
nastavnikom zvanju, a radilo je ukupno
6% u svim ostalim oblastima. Godine
1931. na Beogradskom univerzitetu radilo je 7% ena, i to samo jedna u zvanju
docenta a ostale u zvanju asistenta, volontera ili u sastavu tehnikog i administrativnog osoblja. Uoi Drugog svetskog
rata na Beogradskom univerzitetu radilo
je 12% ena. Poveanje broja zaposlenih
ena na Univerzitetu u Beogradu slagalo
se sa optim trendom poveanja broja studentkinja, a to se odrazilo na poveanje
broja ena zaposlenih u upravnom aparatu, prosveti, zdravstvu i kulturi.
Nagovetaj nove istorije nalae razotkrivanje odnosa izmeu istorijskih
stereotipa i stvarnosti. Pogubno za ljudsku egzistenciju je ubeivanje da se istorija esto ponavlja kao farsa, a upravo
tome esto su zbog svojih interesa koji
su bili daleko od bilo kakvog drutvenog
morala pribegavale politike elite u XX
veku.
U eseju Savezniko bombardovanje
Nezavisne Drave Hrvatske (1943
1945) ore Stankovi na lucidan nain
uspeva da sa stanovita istorijske nauke
objasni istorijske stereotipe o saveznikim (anglo-amerikim) vazdunim operacijama nad Balkanom, a posebno nad
NDH od poetka masovnih dejstava krajem 1943. godine do kraja rata 1945. godine. Saveznici su samostalno odreivali
strateke ciljeve, to je znailo sistematsko unitavanje znaajnih uporita, fab241
TOKOVI ISTORIJE
rika koje su radile za nemake potrebe,

komunikacijskih pravaca i vorita, neprijateljskih vojnih jedinica itd. Velike
civilne rtve bile su nemila posledica odnosa koji je vladao izmeu tehnikih mogunosti onovremenih aviona bombardera i ekasne protivvazdune odbrane s
jedne strane i ratne logike s druge, prema
kojoj je bilo vanije sauvati ivote pilota
i avione nego imovinu i stanovnitvo neprijatelja. Uvreeno je miljenje, s obzirom na intenzitet bombardovanja i broj
civilnih rtava, da je nad NDH vreno tzv.
meko bombardovanje a nad Srbijom i
Crnom Gorom tvrdo bombardovanje sa
daleko razornijim posledicama. Meutim
termin meko bombardovanje ne moe se
uoptavati za celo podruje NDH ili Sloveniju. Dovoljno je prisetiti se sukobljenih saveznikih ineresa na balkanskom
prostoru, stratekog znaaja pojedinih regiona, surovosti rata same po sebi i antagonizma nosilaca sukobljenih ideologija i
politikih interesa na samom terenu, strateki izuzetno vanom. Sa stanovita istorijske nauke racionalno treba prihvatiti
prolost i pravilno se postaviti prema istorijskim stereotipima koji mogu imati poguban uticaj na stvarnost.
Jedan od izazova nove istorije je
odnos izmeu savremene antinaunosti i
modernizacije Srbije. Taj izazov prihvata
ore Stankovi smatrajui da je savremena antinaunost u jugoslovenskoj posebno srpskoj praksi posledica odsustva
savremenog naina rada na nauci, nastavi i obrazovanju, i zadravanja klasinih i konzervativnih oblika univerziteta, itd. Posle Drugog svetskog rata
inioci naune politike u Srbiji poeli su
sa revolucionisanjem nauke i obrazo242
12/2004.
vanja. U toj fazi u Srbiji se ipak nije

oseao duh modernizacije. Dugo je
pojam modernizacije ostao izvan struktura vlasti, gde su moderno obrazovani
kadrovi voluntaristiki troeni po diktatu
partije na vlasti i njihove ideoloke
podobnosti. Eksplozija visokog obrazovanja u Srbiji, ipak je ostavila udeo
mladih koji su se posveivali visokom
obrazovanju ispod 10% (prosek za Jugoslaviju 13,5% u 1980. godini). U Srbiji je
nauka imala iskljuivo socijalnu
funkciju, sa izraenim tenjama politike
da uspostavi monopol nad obrazovanjem
i naukom, osim u kratkom razdoblju vladavine liberala''. Sistem samoupravljanja
pokazao se kao antinauan i antimodernizacijski inilac. Samoupravljanje u sferi
nauke nikada nije nalo ravnoteu
izmeu demokratskog odluivanja kao
humanistike pozicije naunika i racionalnosti njegovog rada i vrednosti njegovog
proizvoda. Savremena antinaunost, kao
i njene posledice na modernizacijske procese u Srbiji i Jugoslaviji, najmanje je
bila dilema same nauke ve jasna posledica ukupnog drutvenog razvoja koncipiranog u okviru istorijski promaenog
politikog sistema. Dnevna politika u godinama jugoslovenske krize ljubomorno
je uvala neke stare i proizvodila nove
ideoloke stereotipe, duhovnu inertnost i
odsustvo produktivne i nauno zasnovane svesti. Istorijska nauka ima jednu specinu drutvenu funkciju da svojim autonomnim spoznajama uini prvi korak i
pokae da je mogue stvoriti sferu moralnog drutvenog i politikog ivota zasnovanog na elementarnoj solidarnosti ljudi.
Esej o istoriaru Branku Petranoviu
zasvodnjava trei deo knjige Nagovetaj
PRIKAZI I KRITIKE
nove istorije i govori o oveku i nauniku

epohe promena. Istie u punom svetlu
njegovu naunu doslednost i prihvatanje
injenice da naunik stalno mora da napreduje s pojavom novih teorijsko-metodolokih inovacija, novih izvora i literature. Petranovi je istakao okosnicu razvoja jugoslovenske istoriograje bez ideolokih i nacionalnih matrica. Prepoznao
je, da je primarno za istorijsku nauku da
se istorijski problemi heuristiki zasnuju
na proverenim istorijskim izvorima i svedoanstvima, ne samo jugoslovenskim
ve i stranim. Na prvo mesto je stavio
istoriju drutva i privrede. Zatim je pomicao predmet istraivanja za koji bi se
danas moglo rei da je bio koncept ili bar
anticipacija totalne istorije.
etvrti deo knjige, Dijalog prolosti
i sadanjosti, sastoji se od osam intervjua
i lanaka objavljenih u dnevnim novi-
nama i nedeljnim asopisima. U njima su

sadrana nastojanja naunikaistoriara
za vaspostavljanjem naune istorije danas na prostorima uzburkanog Balkana,
jer je to egzistencijalno pitanje. Ovo zbog
toga to istorijska nauka i istoriar imaju
znaajnu drutvenu ulogu: da vladajuoj
politikoj eliti prezentiraju kritika nauna znanja, objektivnost, racionalnost i
istinitost, koju ona treba da iskoristi u
izgradnji drutvenog progresa, graanske tolerancije i humaniteta.
Posle knjiga Izazov istorije III i
Istoriografija pod nadzorom, Prilozi
istoriji istoriografije III, koautorstvo sa
Ljubodragom Dimiem, ore Stankovi je knjigom Istorijski stereotipi i nauno znanje uinio smeo iskorak ka utemeljenju moderne srpske istorijske nauke.
Duan BAJAGI
Dr Milica Milenkovi, dr Toma Milenkovi, Zapoljavanje u Srbiji. Od

zaetka do osloboenja zemlje 1944, knjiga I, Republiki zavod za trite
rada, Beograd 2002, str. 344
Istraivanja o socijalno ekonomskom poloaju radnike klase u Srbiji i na
jugoslovenskom prostoru u celini tokom
XX veka gotovo da su prestala da budu
tema istoriograje u Srbiji u poslednjih
dvadeset godina. Teme o tzv. nacionalnom pitanju, unutranjo-politikim i meunarodnim odnosima stekle su potpunu
dominaciju. Zbog toga knjiga dr Milice
Milenkovi i dr Tome Milenkovia Zapoljavanje u Srbiji. Od zaetka do osloboenja zemlje 1944, predstavlja pravo
osveenje i skree panju na fenomen
nezaposlenosti kao glavnu karakteristiku

ekonomskog sistema Srbije i Jugoslavije
u itavom meuratnom periodu.
Polazei od injenice da je fenomen
nezaposlenosti star koliko i ljudska civilizacija autori su se u prvom delu knjige
osvrnuli na oblike dravnog i drutvenog
pomaganja siromanih u starom Rimu,
Vizantiji, srednjovekovnoj Srbiji i Otomanskoj imperiji. Praksa pomaganja sirotinje u gradovima karakterisala je pomenute civilizacije, s tim to je bila najrazvijenija u Rimskom carstvu gde je na
243
TOKOVI ISTORIJE
prelazu iz stare u novu eru institucija

pomaganja sirotinje prela u pravi sistem
besplatne podele ita i novca siromanima svakog meseca. Pet vekova je Rim
izdravao sirotinju po gradovima.
Osvrui se na poetke modernog
radnikog zakonodavstva u Evropi autori
posebnu panju itaoca skreu na pojavu
moderne ideje o osiguranju i zatiti radnika u meunarodnim razmerama poetkom XIX veka, koju je formulisao Robert
Oven, a kasnije preuzela Prva i Druga
internacionala. Osnivanje Meunarodnog
udruenja za zakonsku zatitu radnika
1900. godine imalo je veliki znaaj za
kasniji razvitak radnikog zakonodavstva
u Evropi.
Predmet knjige Zapoljavanje u
Srbiji vezan je za pitanja posredovanja
rada i pruanja pomoi nezaposlenim radnicima, kao i za zatitu i osiguranje radnika u Srbiji od sticanja nezavisnosti do
zavretka Drugog svetskog rada. Autori
su imali da savladaju veliki problem nedostatka i parcijalnosti istorijske grae o
datom predmetu istraivanja, koji meutim nije bitnije uticao na pouzdanost istoriografske rekonstrukcije jer je kompenzovan raznovrsnou izvora i njihovom
minucioznom komparacijom.
Do Prvog svetskog rata drava u
Srbiji nije materijalno pomagala nezaposlene radnike. Odnosi izmeu poslodavaca i zaposlenih bili su regulisani Uredbom o esnama iz 1847. godine i Pravilima o odnosima slugu i njihovih gazda
iz 1887, kao i Pravilima o posrednicima
za nabavljanje slugu i slube iz iste godine. Ove pravne regulative primenjivane
su na sve radnike zaposlene u industriji,
zanatstvu i trgovini, a nezaposleni su tre244
12/2004.
tirani kao kriminalci i skitnice. Prve radnike institucije u Srbiji stvorene su

1854. godine u Topolivnici u Kragujevcu,
kada su na inicijativu njenog direktora
arla Zubrija osnovana Bolesnika kasa i
Radniki fond.
Posredovanje rada i pruanje pomoi
nezaposlenim radnicima u Srbiji do Prvog svetskog rata vrili su sindikati
(Glavni radniki savez osnovan je 1903),
ali samo za sindikalno organizovane radnike kojih je do 1913. godine bilo 4.227.
Pred Prvi svetski rat Srbija je imala 500
preduzea i 20.000 industrijskih radnika.
Pored sindikalnih berzi rada u Srbiji
su do Prvog svetskog rata postojale i privatne. Njihova delatnost bila je pravno
regulisana 1887. godine. Sindikalci su
privatne berze rada smatrali razbijakim, nemoralnim i trajkbreherskim institucijama.
U toku Prvog svetskog rata gotovo
sve ratujue zemlje da bi pridobile radniku klasu za uee u ratu i podnoenje
velikih ratnih rtava obeavale su socijalnu reformu i uklanjanje velikih socijalnih nepravdi. S druge strane, radikalizacija radnike klase u Evropi koja se
ogledala u poveanju broja lanova socijalistikih partija i sindikalnih organizacija, kao i u viestrukom umnoavanju
radnikih trajkova, bila je podstaknuta i
ruskom Oktobarskom revolucijom.
U takvoj istorijskoj situaciji evropska socijaldemokratija inicirala je meunarodno radniko zakonodavstvo koje je
trebalo da obezbedi zatitu zdravlja radnika, ouvanje porodinog ivota i obrazovanje za radniku klasu. Osiguranje
protiv nezaposlenosti bilo je istaknuto u
prvi plan.
PRIKAZI I KRITIKE
Ove inicijative realizovane su na

Mirovnoj konferenciji u Parizu na kojoj
su usvojene radnike odredbe Mirovnog ugovora i osnivanjem Meunarodne
organizacije rada. Sve lanice Drutva
naroda bile su lanice MOR-a, a time i
Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca. Zakonom iz 1926. godine Kraljevina SHS
ratikovala je neke konvencije MOR-a,
meu kojima se nalazila i konvencija o
nezaposlenosti. Meutim, sve do Drugog
svetskog rata Jugoslavija nije ratikovala
konvenciju MOR-a o osmoasovnom
radnom vremenu.
Sa zavretkom Prvog svetskog rata
Kraljevina SHS suoila se sa masama
nezaposlenih demobilisanih vojnika
radnika. Da bi ublailo posledice rata u
Srbiji Ministarstvo za socijalnu politiku
Kraljevine SHS, osnovano decembra
1918, davalo je sindikatima u toku 1919.
godine manje sume novca da ih razdeli
nezaposlenim sindikalno organizovanim
radnicima.
Razmatrajui pitanje posredovanja
rada i pomoi nezaposlenima u Srbiji u
periodu izmeu dva svetska rata, autori
poloaj radnike klase posmatraju kroz
prizmu statusa i ivotne drame nezaposlenih. ak i procenu privrednog razvoja
vre putem kriterijuma porasta ili pada
broja nezaposlenih na berzama rada.
Ovakav pristup ima nauno opravdanje u
oblasti socijalne istorije kada se primenjuje na analizu perifernog evropskog
drutva koga su karakterisali ogromna
rezervna armija radnika i nedostatak nansijskog kapitala. Broj i poloaj nezaposlenih radnika u takvom drutvu najupeatljivije oslikava nivo njegove razvijenosti.
Autori naglaavaju da je donoenjem

Obznane od strane Vlade Kraljevine SHS
1920. godine zadat udarac ne samo Komunistikoj partiji Jugoslavije, ve i radnikom i sindikalnom pokretu u celini.
Obznana je po svojoj sutini i posledicama bila antiradnika, a ne samo antikomunistika mera (71). Nekoliko dana po
donoenju Obznane poslodavci su otkazali zakljuene kolektivne ugovore ili su
prestali da ih potuju. Prestali su da se
potuju i gotovo svi zakonski propisi o
zatiti i inspekciji rada. Radnici su otputani bez zakonskog roka, a nadnice su
obarane. Autori sa pravom istiu da se
radniki pokret u Srbiji nikada nije oporavio od udaraca koje mu je nanela Obznana i da je to imalo veliki uticaj na razvoj sindikalnog pokreta u celom meuratnom periodu.
U Beogradu je 1919. godine otvorena Sredina berza rada, kao prva javna
berza rada u Srbiji, osnovana od strane
Ministarstva za socijalnu politiku Kraljevine SHS. Ona nije bila dravna institucija jer je njome rukovodio upravni odbor
sastavljen od predstavnika radnike i
poslodavake komore. Pri njoj su proradila i dva azila za putujue nezaposlene
radnike i javna kuhinja u kojima su nezaposleni radnici dobijali besplatan smetaj
i hranu. Sredinoj berzi rada najee su
se obraali sindikalno neorganizovani radnici, jer je 80% sindikalno organizovanih radnika trailo posao preko sindikalnih berzi rada. Sindikalne organizacije
su pruale i skromnu novanu pomo
svojim nezaposlenim lanovima.
Vlada Kraljevine SHS je 1919. godine donela Uredbu o radnom vremenu u
industrijskim, zanatskim, rudarskim i
245
TOKOVI ISTORIJE
saobraajnim preduzeima kojom je uvedeno osmoasovno radno vreme u celoj

Kraljevini. Narodna skuptina Kraljevine SHS je 1921. godine usvojila Zakon
o zatiti radnika kojim su osnovane dravne berze rada kao pomoni organi Ministarstva za socijalnu politiku i iji se rad
nansirao iz budeta. Meutim, Zakonom nije bilo predvieno da nezaposlene
radnike izdrava drava.
Iako je Vidovdanskim ustavom i
lanom 2. Zakona o osiguranju radnika
bilo predvieno zakonsko osiguranje radnika u nezaposlenosti, ono je uvedeno tek
Uredbom o zbrinjavanju nezaposlenih
radnika 1937. godine. Njome su redovne
pomoi uslovljene uplaivanjem prinosa
za nezaposlenost. Visina redovne pomoi
odreivala se prema nadninom razredu u
kojem je uplaivan prinos za nezaposlenost. Pored uvoenja obaveznog osiguranja radnika i nametenika u nezaposlenosti ovom uredbom dati su i propisi o
podizanju radnikih stanova i zgrada za
zbrinjavanja nezaposlenih.
Iste godine doneta je i Uredba o minimalnim nadnicama, kolektivnim ugovorima i arbitrai.
Pomo nezaposlenima preko dravne (javne) berze rada od 1923. godine nansirano je putem prireza koji su plaali
radnici i poslodavci. Prirez je prvih devet
godina iznosio 1,8% od jednodnevne obezbeene nadnice, zatim je 1932. udvostruen, da bi 1937. bio utvren u visini
20% od iznosa prinosa za osiguranje u
bolesti, utvrenog Zakonom o osiguranju
radnika.
Na ovaj nain je nansirana redovna
pomo nezaposlenim radnicima koja se
nikad nije izdavala za due od 12 nedelja.
246
12/2004.
Nezaposleni radnici dobijali su preko

dravne (javne) berze rada i vanrednu pomo. Nju je primao relativno veliki broj
nezaposlenih radnika ali u malim iznosima. I redovna i vanredna novana pomo nezaposlenima bila je daleko ispod
egzistencijalnog minimuma.
Pomo u naturi je podrazumevala
najee prenoite i hranu u radnikim
prihvatilitima. Najbrojniji koristici radnikih sklonita bili su mladi (izmeu 20
30 godina) nekvalikovani i kvalikovani nezaposleni radnici.
Osim pomenutih dravne (javne)
berze rada su izdavale i putnu pomo i
pomo u obliku 50% povlastice za voznu
kartu nezaposlenim radnicima koji su
putovali po zemlji u potrazi za poslom.
Transformacija berzi rada od dravnih ka javnim u Jugoslaviji izvrena je
1927. godine kada je doneta Uredba (Pravilnik) o organizaciji posredovanja rada,
davanju neposredne pomoi besposlenim radnicima, kao i davanju jeftinih zajmova za podizanje radnikih stanova.
Zakonski uslovi za dobijanje nezaposlenike pomoi ovom Uredbom su
pogorani. Meutim, sluba za posredovanje rada organizovana je i ekasnije i
oivela je. Sluba za posredovanje rada
reorganizovana je kao javna samoupravna radniko-poslodavaka organizacija
za posredovanje rada i pomaganje nezaposlenim radnicima. Ipak, drava je u
njima zadrala snane upravne i kontrolne funkcije. Prijavljivanje nezaposlenih
radnika berzama rada i potranja radne
snage preko njih nisu bili obavezni.
Od sredine dvadesetih godina stopa
nezaposlenosti u Jugoslaviji je konstantno rasla da bi kulminaciju doivela
PRIKAZI I KRITIKE
poetkom tridesetih godina u vreme

velike ekonomske krize. U periodu 1928.
1938. godine broj nezaposlenih poveao se za 6,17 puta.
Svetska ekonomska kriza poela je u
Jugoslaviji tek poetkom tridesetih godina i prvo je pogodila drvnu industriju.
Radikalno je bio smanjen izvoz poljoprivrednih i stoarskih proizvoda, glavnih
stavki u jugoslovenskom izvozu, to je
dovelo do velikog pada cena tih proizvoda na domaem tritu i sloma trgovine
itaricama. Smanjeni su dravni prihodi.
Stvoren je veliki raspon izmeu cena poljoprivrednih i industrijskih proizvoda.
Selo je doivelo katastrofu. Seljaci su se
zaduivali, ali dugove nisu mogli da vrate.
Pohrlili su u gradove gde je ve bilo puno
nezaposlenih radnika. Veina radnika prihvatala je poslove pod bilo kakvim uslovima i za izuzetno niske nadnice.
U vreme kada se privredna kriza u
Jugoslaviji nalazila na vrhuncu 1932/33.
godine skoro su prestale da vae zatitne
odredbe radnikog socijalnog zakonodavstva. Poslodavci su otputali skuplje
kvalikovane radnike i na njihova mesta
dovodili nekvalikovane radnike, ene i
decu, kao jeftiniju radnu snagu. Rauna
se da je u rudarstvu radilo 83,2%, a u drvnoj industriji 68% seljaka koji su tu, kao
jeftinija radna snaga dovedeni na mesto
otputenih kvalikovanih i polukvalikovanih radnika (200). Radno vreme se
produilo i na 14 sati. O propisanom
dnevnom, nedeljnom i godinjem odmoru, nije moglo da bude ni rei, o radnikim poverenicima i potovanju ostalih
zatitnih odredaba radnikog zakonodavstva takoe. Poslodavci su postali svemoni, a radnici, praktino nezatieni i
nemoni. Inspekcija rada je tu mogla

malo da pomogne. Radnici se ak nisu ni
alili na svoj bedan poloaj, jer su pred
fabrikim kapijama ekale desetine i stotine nezaposlenih radnika, spremnih da
odmah uskoe na eventualno upranjeno
radno mesto (200).
U takvoj ekonomskoj situaciji poslodavci su traili reformu socijalnog zakonodavstva da bi se oslobodili obaveza
osiguranja. Zahtevali su da se radno vreme produi na 10 12 sati dnevno i da se
poslodavci oslobode svih obaveza plaanja osiguranja radnika, a da radnici sami
plaaju svoje osiguranje. Zatim, da se
eliminiu svi posrednici izmeu rada i kapitala i da se zaposlenje radnika prepusti
slobodnoj pogodbi zainteresovanih
strana.
Autori naglaavaju da je motiv poslodavaca bio da se kriza iskoristi za redukciju prava koja je radnika klasa izborila kroz radniko zakonodavstvo i da ona
ostanu smanjena i kada kriza proe.
Sve radnike i sindikalne institucije
upele su sve snage da mobiliu javnost za
ouvanje radnikog zakonodavstva. Traili su da se umesto pomaganja nezaposlenih, uvede obavezno zakonsko osiguranje radnika u nezaposlenosti.
Meutim, do pogoranja radnikog
zakonodavstva nije dolo zbog intervencije MOR-a, jer je Jugoslavija 1927. i
1929. godine ratikovala veinu konvencija MOR-a.
Pomo nezaposlenima poetkom tridesetih godina uglavnom se svodila na
deljenje besplatne hrane, kao to je inila
organizacija Nasuni hleb. Optina grada Beograda osnovala je Akcioni odbor
za zimsku pomo nezaposlenim radnici247
TOKOVI ISTORIJE
ma koji je organizovao javne kuhinje. Sa

pravom se konstatuje da je radniko osiguranje u nezaposlenostina ovaj nain
zamenjeno milostinjom.
Autori posebno istiu znaaj sindikalnih berzi rada koje su svojim lanovima izdavale mnogo vee sume pomoi nego javne berze rada iako su sindikati bili siromani. Tom optem visokom sindikalnom proseku mnogo su
doprineli graki radnici i privatni nametenici.
Graki radnici, koji su bili najobrazovaniji i procentualno sindikalno organizovani u najveem broju, iskazivali su
najveu meusobnu solidarnost meu radnikom klasom Jugoslavije u meuratnom periodu. Posle Prvog svetskog rata
nezaposlenost meu njima je bila velika.
Meutim, nezaposleni graki radnici nisu vrili pritisak na postojea radna mesta
i nisu obarali nadnice. Zahvaljujui visokoj solidarnosti meu tamparskim radnicima zaposleni su davali 3050% od
svojih nadnica za izdravanje nezaposle-
12/2004.
nih drugova ili su im ustupali svoja radna

mesta 23 dana nedeljno. Na taj nain
ouvana je povoljna tarifa, a nezaposleni
graki radnici bili su materijalno zbrinuti. U tarifom obuhvaenim tamparijama
(a to su bila sva vea tamparska preduzea), mogli su da budu zaposleni samo
sindikalno organizovani radnici i to posredstvom svoje sindikalne organizacije.
Klasno svesni i profesionalno solidarni graki radnici zahvaljujui solidarnosti i vrstoj organizaciji svog sindikata uspeli su da kontroliu profesionalno
trite rada i ouvaju dobre zarade, to im
je omoguilo da neprekidno vode brigu o
nezaposlenim graarima. Sindikalno
organizovani kvalikovani graki radnici uplaivali su u sindikalne fondove
osiguranje za sluaj nezaposlenosti i potpore za nezaposlene su stoga bile prilino
visoke i podmirivale minimum egzistencijalnih potreba nezaposlenih.
Dr Marija OBRADOVI
Alija Izetbegovi, Sjeanja, TKD ahinpai, Sarajevo, 2001, str. 503

Nedavna smrt Alije Izetbegovia i
uvek aktuelna svakodnevica dogaaja u
Bosni i Hercegovini povod su da se potpunije sagleda ivot ovog oveka. Njegovi memoari, objavljeni pre tri godine,
imaju u tom smislu naroitu vanost.
Izetbegovieva Sjeanja uz sav teret subjektivnog u njima ukazuju se kao nezaobilazno svedoanstvo o ljudima, dogaajima i vremenu u dugom rasponu novije
istorije Balkana. Ona donose i linu po248
vest nastanka i razvoja jedne posebne

ivotne i politike lozoje i senzibiliteta. Autor ve u pristupnoj rei upozorava na subjektivan odnos prema stvarnosti u svojim memoarima. Oni nisu historija, niti historiju trebaju pisati uesnici, insistirao je Izetbegovi (11). Nama
se, pak, dragocenim za istoriju u ovim
memoarima ine upravo mesta u kojima
je autor najvie ponirao u svoju nutrinu i
emocije.
PRIKAZI I KRITIKE
Kvalitetno opremljena, u lepoj tampi i povezu, knjiga je dopunjena fotograjama i registrom imena i geografskih
pojmova. Pristupnoj rei autora sledi
Kratka povijest Bosne i Hercegovine
(1319), u ijem podnaslovu stoji da je
napisana prema Povijesti Bosne Noela
Malcolma. Uinilo nam se da nasumice
poreane Malkolmove istorijske injenice i dravno-pravni argumenti stoje
usiljeno i u izvesnom neskladu prema zaokruenoj celini Memoara.
Shodno memoarskom obrascu pripovedanje je postavljeno hronoloki, poev od porodinih korena i mladosti o
kojima je autor pisao u prvom poglavlju
(Mladost i prva robija, 2135). Njegova
porodica je po oevoj liniji poticala iz
Beograda koji su, kao muslimani, morali
da napuste 1868. godine. Njegov djed,
(po njemu je dobio ime), Alija Izetbegovi, bio je gradonaelnik amca u Prvom
svetskom ratu i jo uvek se u to vreme
sporio oko vlasnitva nad nekim posedom na Adi ciganliji. U okviru Priloga
(Razgovori A. I. sa Abdulahom Sidranom, 405), kojima je autor dopunio svoje memoare, nalazimo jo poneto o njegovom dedi:
Poslije atentata na Ferdinanda
1914. austrijska vlast je uzela taoce u skoro svim veim mjestima Bosne i Hercegovine, srpske taoce. Nije to uspjela uiniti jedino u amcu, jer se moj djed usprotivio. Traio je da on ide sa tim ljudima. To je vaan moment u mom linom
ivotu, a evo zato je vaan: mene su etnici 1944. uhapsili u blizini Gradaca (...)
umalo nisam izgubio glavu. Meutim,
jedna grupa Srba je dola da intervenira
kod tadanjeg komandanta pukovnika
Keserovia, naelnika glavnog etnikog

taba. Ispriali su mu priu kako je moj
djed 1914. spasio 40 Srba (...) Zahvaljujui toj okolnosti, ja sam izvukao ivu
glavu.
Za krhku ziku konstituciju Izetbegovi kae da je nasledio od majke. Od
oca je povukao introvertnost Izetbegovia koji su vie utljivi i povueni
ljudi. Vie puta u Sjeanjima Izetbegovi je isticao da se vrstina njegovih
ivotnih ubeenja temeljila na iskrenom i
dubokom religioznom oseanju koje je
poneo iz roditeljskog doma. Svemir bez
Boga inio mu se besmislen (23).
U ovom poglavlju Izetbegovi iznosi
i svoj doivljaj Kraljevine Jugoslavije,
kao drave u slubi srpske hegemonije i
ugnjetavanja. Po njemu, svuda na vlasti
bili su Srbi, a sa naroitom ozlojeenou
Izetbegovi pie o prinudnoj optenarodnoj alosti posle ubistva kralja Aleksandra u Marseju. Crne zastave bile su
istaknute est meseci: gradovi su pola
godine liili na crna straila (25). Uenje
istorije u koli zapostavio je jer mu je predavao neki Srbijanac, koji je govorio
ekavskim narejem i esto pravio neslane
ale na raun nekog uenika muslimana.
Pred kraj Kraljevine Izetbegovi je
doao u dodir sa grupom poznatom kao
Mladi muslimani. Tokom rata bio je u
sastavu muslimanskih milicija u bosanskoj Posavini i istonoj Bosni (u prilogu
je i fotograja iz tog vremena). Posle rata,
kao istaknuti lan organizacije Mladih
muslimana, bio je uhapen. U zatvoru,
zapravo u razliitim radnim logorima,
proveo je tri godine (od marta 1946. do
marta 1949).
Po izlasku iz zatvora oenio se i
zapoeo studije agronomije. Posle tri
249
TOKOVI ISTORIJE
godine studija i trinaest poloenih ispita,

prebacio se na pravni fakultet i zavrio ga
u najkraem roku (195456). Prvobitne
studije prirodnih nauka ostavile su traga u
Izetbegovievoj erudiciji. Tako se, u njegovoj knjizi, uz citate Kurana, nalaze i
uzgredni komentari iz klasine njutnovske i Ajntajnove zike, pominju se i
Kant, Hegel, pengler... Omiljeni pisac
bio mu je Dostojevski.
Drugo poglavlje Sarajevski proces
(3562) skoro je itavo posveeno naslovljenom dogaaju. Vreme izmeu
1956, kada je zavrio prava, i 1983. godine, kada je proces zapoeo, dato je u
samo nekoliko stranica knjige. Autor nas
turo obavetava da je sedam godina proveo kao ef jednog gradilita na hidrocentrali Perua kod Nikia. Samo toliko, da
bi odmah preao na posledice pojavljivanja Islamske deklaracije, iji je neveliki tekst (oko 40 strana) Izetbegovi
1970. godine redigovao i poslao u svijet. Revnosni be-ha kadrovici kasnije su
ovaj spis protumaili kao poziv na ruenje ustavnog poretka u zemlji. Autor
smatra da je ovo tumaenje bilo suvie
proizvoljno, jer pozivajui muslimane na
politiku akciju ni na jednom mestu nije
pomenuo da to treba da bude u Jugoslaviji. Evo kako on objanjava osnovnu
ideju teksta:
(...) samo islam moe zagrijati matu muslimanskih masa i osposobiti ih da
uine neto u vlastitoj povesti. Ideje sa
Zapada to ne mogu. Poruka je bila napadana kao fundamentalistika, to je ona
u posebnom smislu i bila zahtijevala je
vraanje izvorima. Iako je osuivala autoritarne reime, traila poveanje izdataka za obrazovanje, zalagala se za novi
250
12/2004.
poloaj ene, nenasilje i prava manjina

Deklaracija je na Zapadu primana sa velikom rezervom. Mislim da joj nisu mogli
oprostiti injenicu to je islam stavljala u
srce problema (35).
U optunici, Deklaracija dobija
konotacije koje su bile inkriminisane na
osnovu l. 114 (udruenje radi ruenja
dravnog poretka) i l. 133 KZ SFRJ
(verbalni delikt). Suenje je, po autoru,
provedeno uz niz procesnih povreda i uz
otvoreno nasilje i pretnje nad svedocima.
Od 36 svedoka, ije su izjave neposredno
teretile Izetbegovia i druge okrivljene,
ak 21 svedok je na sudu promenio iskaz
dat policiji. Izvrgavanje ruglu institucije
suda od samih sudija deavalo se kada su
pri ovakvom nesaglasju iskaza usvajani
oni koji su dati u istrazi, a ne na sudu.
Izricanje presude ljudima iz Izetbegovieve grupe, avgusta 1983. godine,
pratio je publicitet, reirana publika koja
je aplaudirala i lmske kamere koje su
sve zabeleile. Krajem te godine Izetbegovi je prebaen u Fou gde je upuen
na izdravanje etrnaestogodinje robije.
Izdrao je 6 godina, do novembra 1988,
kada je odlukom Predsednitva SFRJ bio
osloboen.
Tree poglavlje (Osnivanje stranke i
pokuaj preustroja Jugoslavije, 63104)
ve dodiruje aktuelna pitanja najnovije
politike i, naalost, vojne istorije jugoslovenskih naroda. Sled dogaaja izloen
je od osnivanja politike partije SDA
marta 1990. godine i njenog uspeha na izborima, do kasnijih meunacionalnih sukoba koji su se pretvorili u uasan graanski rat. Izetbegovi pomalo otkriva i o
politikoj i besednikoj vetini koju je
morao da razvija neposredno posle izla-
PRIKAZI I KRITIKE
ska sa dugogodinje robije. Istie da je

posle izborne pobede insistirao na tome
da ne bude nikakvog revanizma prema
onima koji su uestvovali u montiranju
procesa 1983. godine.
Prve varnice izmeu nacionalnih
stranaka nastale su ve pri sastavu prve
viestranake vlade u BiH. Iako nalazi
zamerke i HDZ-u, Izetbegovi smatra da
krivica za razdor u BiH lei prije svega
na SDS-u. U ovom poglavlju dodatno se
razvija teza o srpskom hegemonu, koji
je u temelje Jugoslavije bio ugraen od
poetka. Polazina krivica je na srpskoj
strani, a ratni dogaaji se dalje obrazlau
po inerciji zapoetih sukoba. Ovim dogaajima, u rasponu od poetnih vojnih
operacija aprila 1992, do pada Republike
Srpske Krajine i uspene hrvatsko-muslimanske ofanzive, 1995. godine, posveeno je etvrto poglavlje (Iz ratnog dnevnika, 105206).
Pomenuti dogaaji osvetljeni su sa
dosta izvorne grae (slubene vojne zapovesti, poverljivi podaci, saoptenja za
tampu, intervjui) koja je inkorporirana u
tekst. Naroiti znaaj za istoriju ima lina
povest Izetbegovia o njegovom kratkotrajnom zarobljavanju, maja 1992. godine, i dogaajima u Dobrovoljakoj ulici u
Sarajevu. Sopstvenom vienju okolnosti
koje su pratile tragediju Srebrenice autor
je posvetio peto poglavlje (Srebrenica,
207223).
Problem opkoljenih enklava u istonoj Bosni obrazloen je u irem kontekstu problema koje su muslimanske vlasti
imale sa OUN. Zahtev za ukidanje embarga na oruje koji je bio nametnut vlastima u Sarajevu, predstavnici UN su vezivali sa ostajanjem njihovih trupa u
zatienim enklavama. Ukoliko bi se podigao embargo, Unprofor bi napustio Srebrenicu, epu i Gorade a takav rizik muslimanske vlasti nisu mogle da dozvole.
esto poglavlje (Ratovati i pregovarati, 223257) sadri saeto vienje pregovarakih pokuaja koji su preduzimani
za sve vreme trajanja rata. U izmenjenim
okolnostima koje su nastupile u jesen
1995. godine pregovori su konano mogli
da budu privedeni svrsi. Izetbegovi navodi da Holbruk i Amerikanci nisu dozvoljavali da ravnotea snaga u BiH bude
naruena eventualnim zauzimanjem Banjaluke. Po njemu, u tom smislu bilo je
indikativno i to to amerika avijacija nije
reagovala protiv srpskih borbenih galebova, koji su u kritinim trenucima oktobra 1995. godine i bombardovali nadirue
muslimansko-hrvatske jedinice. Reenost
da se konano postigne mir bila je prisutna kod sve tri strane usledili su konani pregovori u Dejtonu. Njima je posveeno sedmo poglavlje (259299) Dejtonski dnevnik.
Pripovest o Dejtonu delom ima karakter dnevnika sa turim belekama o
dogaajima iz dana u dan. Izetbegovi je
deo i portre glavnih uesnika u pregovorima. Evo nekoliko karakteristinih mesta iz opisa biveg predsednika bive
SRJ:
Nisam siguran da dobro poznajem
Miloevia, ali esto mi se inilo da su on
i njegova politika dvije razliite stvari.
Teko sam mogao uskladiti ono ta on
radi sa utiskom o njemu kao ovjeku. Jer,
on nije odbojna linost. Istina, uvijek je
pomalo pijan ili se tako doima i raspoloen za razgovor. Izgleda da vjeruje
u ono to govori. Autor navodi da se
251
TOKOVI ISTORIJE
Miloevi, posle neoekivanog pristanka

da muslimanskoj strani prepusti Sarajevo, izlazei iz sobe, obratio njemu i Silajdiu: Lako je vama, dobili ste Sarajevo,
a meni sada valja ljem na glavu pa meu
one budale. Pomenutim reima on je
ciljao na Krajinika i Koljevia, koji su u
drugoj zgradi nestrpljivo oekivali rezultat (268).
Za Tumana kae da ga nikad nije
voleo: bilo je neto skorojevikog u njegovom ponaanju, a njegov protkol bio je
na granici kia. Tuman je, po njemu,
uvijek htio da uzme komad Bosne vei
ili manji. U politici se jako povodio za
sporazumom Cvetkovi Maek smatrajui takav model najprihvatljivijim za
hrvatske interese.
12/2004.
Podrobno opisujui glavne momente

pregovora, poglavlje se zavrava konanim stavljanjem potpisa na ugovor, a u
osmom, poslednjem poglavlju Izetbegovi donosi svoje vienje politikih i
meuetnikih okolnosti nastalih kao posledica potpisanog ugovora (Nakon Daytona, 301399). Poslednji dogaaji koje
Izetbegovi opisuje su iz 2000. godine,
vezani za njegovo povlaenje sa poloaja
lana Predsednitva BiH. Memoari su
dopunjeni Prilozima (400481) u kojima
se nalaze razliiti dokumenti, napisi iz
tampe, intervjui i predavanja koja je
Izetbegovi odrao u arapskom svetu i u
Zapadnoj Evropi.
Aleksandar R. MILETI
Profesor dr Mihajlo emeriki, Prizren i okolina 10191941. godina,

knj. 13, Igp Prvo slovo Beograd 2003, str. 1200
Trotomno delo dr Mihajla emerikia, profesora Medicinskog fakulteta u
Beogradu, Prizren i okolina 10191941.
izuzetno je znaajan tekst koji na specian nain obrauje istoriju ovoj najjunijeg grada Kosova i Metohije, od njegovog prvog pomena 1019. do 1941. godine. Ono je dobrim delom istraivakog
karaktera, zasnovano na starim ali i na
najnovijim izvorima, zatim istorijskoj literaturi koja je bila od velike pomoi
autoru. U prikazima pojedinih dogaaja
iz istorije Prizrena i okoline, delo ima
hroniarski i putopisni karakter.
Ovo trotomno delo nastalo je kao
plod skoro pedesetogodinjeg rada autora. Sam autor kazuje da je zapisivao sve
podatke o ljudima, porodicama, obia252
jima, starim zanatima, prosvetnom i verskom ivotu i mnogim dogaajima. Pored toga, emeriki je prikupio i mnogo
znaajnih dokumenata, snimaka, rukopisa, pisama i druge grae vezane za predmet ovog rada.
U prikupljanju grae autoru su
mnogo pomogli prijatelji i zemljaci svojim kazivanjima, dokumentima, spisima i
fotograjama. Od ogromnog znaaja bili
su prvorazredni izvori: Duanov zakonik,
Peki pomenik, Arhangelska povelja cara
Duana i Hilandarska povelja Stefana
Deanskog, zatim vizantijski izvori: Povelja vizantijskog cara Vasilija Drugog iz
1019. godine i turski izvori. Autor je koristio vie od sto autora, kako onih najstarijih, tako i onih iz novijeg perioda.
PRIKAZI I KRITIKE
Pomenimo neke: arhimandrita Visokih

Deana Savu, vizantijskog istoriara Jovana Skilicu, Georgija Ostrokog, Simu
irkovia, Gliu Elezovia, Konstantina
Jirieka, Jovanku Kali, Petra Kostia i
druge.
Delo je tampano na vie od 1.200
strana, sa preko 250 najlepih fotograja
Prizrena i okoline, prizrenskih porodica i
najpoznatijih linosti. Autor o tome kae:
"Sve to ima istorijsku, kulturnu i umetniku vrednost za Prizren i okolinu, pa i
ire, nalazi se u ovom delu.
Svaka od tri knjige je podeljena na
vie glava i poglavlja. Prva knjiga, pored
kratkog predgovora, govori o geografskim odlikama uz prostorno lociranje Prizrena i okoline, kao i Kosova i Metohije,
zatim o kontinentalnoj i mediteranskoj
klimi, o ori sa vie od 1.500 vrsta biljaka
i fauni sa brojnim ivotinjskim vrstama, o
brojnim izvorima, kladencima, rekama,
potocima, vrelima, studencima, esmama
i preko 15 jezera, te o saobraaju sa putnom mreom koja je graena od najstarijih vremena i koja je povezivala Prizren
sa mnogim tada razvijenim mestima
Srbiji.
Tu je i podela na vie istorijskih perioda: predindoevropski, vizantijski, srednjovekovni srpski, turski i period u slobodi od 1918. do 1941. godine. Autor
navodi da su predele Kosova i Metohije u
najstarijem periodu nastanjivali Dardanci
sa vie plemenskih grupa i zajednikom
materijalnom i duhovnom kulturom i jezikom. U tom periodu Prizren je bio pod
vlau makedonskog cara Samuila (976
1014), a posle toga 30 godina pod vizantijskom vlau. Potom se nalazio u okviru
srednjovekovne srpske drave pod dinas-
tijom Nemanjia, kada se intenzivno ekonomski razvijao i postao prestonica srpskih careva Duana i Uroa, sa sopstvenom kovnicom novca pod nazivom Prizrenski dinar. U njemu se razvijala trgovina; pored domaih trgovaca, naselili su
se i trgovci sa strane, posebno iz Kotora i
Dubrovnika. Postojala je i carina. Obino
je bila u rukama kefalija, a Trgom je
upravljao knez, najee rodom iz primorskih gradova. U tom periodu veinsko stanovnitvo u Prizrenu i okolini bilo
je srpsko, a bilo je i Dubrovana, Kotorana, Zadrana, Spliana, Mleana, Grka,
Florentinaca, Sasa i Arbanasa, koji su
uglavnom iveli u svojim kolonijama.
Posle bitke na Marici 1371. godine,
Turci su osvojili delove na jugu Srbije, a
Prizren je pao pod njihovu vlast tek u leto
1455, kada je postao upravno sedite Sandaka, podeljenog na pet nahija. Pod turskom vlau ostao je sve do Prvog balkanskog rata, a po zavretku Prvog svetskog rata sa podrujem Kosova i Metohije uao je u sastav novoformirane drave Srba, Hrvata i Slovenaca.
U knjizi su podrobno opisani spomenici materijalne kulture u Prizrenu i
okolini koji potiu iz neolitskog, antikog, srednjovekovnog perioda, iz vremena turske vladavine i najnovijeg doba.
Mnogi spomenici su ouvani, neki su
oteeni, a pojedini su promenili svrhu.
Posebna panja posveena je nestalom ili
unitenom spomenikom blagu, na primer nestalim ikonama iz XIV veka.
Detaljno su obraeni zanatstvo u
Prizrenu, prosvetni i crkveni ivot, imovinski oblici, naselja i stambene prilike.
Sa posebnom panjom opisana je nonja
u gradu i okolini kroz vekove itelja svih
253
TOKOVI ISTORIJE
narodnosti koji su u njemu iveli, zatim

proizvodnja namirnica, ishrana, stoarstvo, lov i ribolov, povrtarstvo, voarstvo,
vinogradarstvo i pelarstvo. Detaljno su
obraene zdravstvene prilike i neprilike u
raznim vremenskim periodima.
U drugoj knjizi dat je istorijat
Prizrena o kobnoj 1455. godini i vievekovnom ropstvu, obraeni su previranje
srpskog ivlja do 1912. godine, Prizren
od 1912. do 1915, povlaenje srpske vojske 1915, bugarska okupacija Prizrena i
okoline od 1915. do 1918, godine, kaaci, valije i mutaseri.
Veliko poglavlje knjige je putopisnog karaktera, posveeno gradu znaajnim mahalama starog dela Prizrena sa
detaljnim opisima, meu kojima su:
Varo-mahala, Sveti Vrai, uljan, Sveti
Spas, Podkaljaja, Sveta Nedelja, Terzimahala i dr. Tu su i znaajne ulice: Karaoreva, Hadi Ristieva, Deanska i
dr. U centru opisa su istorijske znamenitosti mahala i ulica koje vode poreklo od
nastarijih vremena crkve, manastiri, bogomolje, groblja, trvave, trgovi, mostovi, duani, zanatlijske radnje, kafane,
hoteli, pijace, piljarnice, uz opis njihovih
vlasnika i porodica. O nekim porodicama
su dati rodoslovi od nastarijih vremena do
dananjih dana sa biograjama.
Trea knjiga je posveena etnikom
sastavu i promeni strukture stanovnitva
tokom raznih seoba i migracija u Prizrenu
i okolini od najstarijih do najnovijih vremena. Posebno je znaajno poglavlje o
prisilnoj ili na drugi nain sprovoenoj
islamizaciji srpskog ivlja i znaajnim
muslimanima srpskog porekla, zatim o
Vlasima, Cincarima, razgledanju Maraa,
o Sredakoj upi i njenim selima, upama
Gora i Opolje. Sa mnogo detaljnih i lepih
254
12/2004.
opisa dat je pregled sela u ovim oblastima, kua, poloaja stanovnitva, nonje i
obiaja sa svim odlikama i specinostima.
Na kraju knjige dati su: pregled
znaajnih datuma iz istorije Prizrena i
okoline, turcizmi i lokalizmi na ovom podruju, pogovor, rezime na engleskom jeziku i spisak literature. Naalost, zbog
obimnosti rada nisu mogli biti ugraeni:
nauni aparat (fusnote), imenski registar,
registar geografskih pojmova, ime bi
delo dobilo na znaaju.
U naoj istoriograji do danas nije
napisana nijedna sveobuhvatna istorija
Prizrena i okoline, te ovo trotomno delo
predstavlja dragocen prilog istoriji ne
samo Prizrena i okoline, nego i Kosova i
Metohije, pa i ire, to je veoma znaajno
za srpski narod na ovim podrujima koji
je od najstarijih vremena bio na udaru
stranih zavojevaa. U tim burnim vremenima srpski narod je gubio slobodu i samostalnost, a bio je izloen i estim progonima, tako da je broj njegovih pripadnika stalno padao, da bi u najnovije vreme poetkom XXI veka doao u situaciju
da ogroman deo potpuno izgubi svoja
ognjita na kojima je vekovima iveo i
stvarao kulturno i duhovno naslee.
Ovo po mnogo emu jedinstveno
delo izazvae panju nae strune i ire
italake publike i javnosti, a autoru, profesoru emerikiu treba odati duno priznanje za ogroman trud i ovako bogat rad.
Veliko priznanje zasluuju i urednik Slobodan Jankovi Sreanin i direktor izdavakog preduzea Prvo slovo. Dragica
Radosavljevia za grandiozani izdavaki
poduhvat.
Dr arko JOVANOVI
NAUNI IVOT INSTITUTA

Scientific events of the Institute
NAUNA TRIBINA
INSTITUTA ZA SAVREMENU ISTORIJU I
INSTITUTA ZA NOVIJU ISTORIJU SRBIJE
MART JUN 2004.

I. TOKOVI ISTORIOGRAFIJE
utorak, 2. mart 2004.
Dr Kosta Nikoli
POLEMIKE O PREGLEDU ISTORIJE SKJ 1963-1964.
sreda, 17. mart 2004.

Dr Mile Bjelajac
ZAPADNI ISTORIARI O RASPADU JUGOSLAVIJE
utorak, 30. mart 2004.
Dr Predrag Markovi
ISTORIOGRAFIJA POSLE DRUGOG SVETSKOG RATA
PROPUTENE ANSE
255
TOKOVI ISTORIJE
12/2004.
II. IZ AKTUELNIH ISTRAIVANJA

sreda, 14. april 2004.
Mr Olga Manojlovi
ISTRAIVANJE IDEOLOKOG I POLITIKOG U SPOMENIKOJ
ARHITEKTURI XIX I XX VEKA, KAO NAIN RAZUMEVANJA RAZVOJA
NACIONALNE SVESTI
utorak, 27. april 2004.

Mr Goran Miloradovi
IZ ISTORIJE JUGOSLOVENSKO-SOVJETSKIH ODNOSA 19451955
sreda, 12. maj 2004.
Prof. dr Milan Ristovi
JUGOSLOVENSKA POMO GRKIM KOMUNISTIMA U GRAANSKOM
RATU U GRKOJ 19461949.
III. PRIVREDNA ISTORIJA

sreda, 2. juni 2004.
Mr Dragan Petrovi
RAZVOJ I RAZMETAJ INDUSTRIJE U BEOGRADU U XIX I XX VEKU
sreda, 9. jun 2004.
Prof. dr Dragana Gnjatovi
NARODNA BANKA KRALJEVINE JUGOSLAVIJE I VELIKA PRIVREDNA
KRIZA 19291934.
utorak, 22. jun 2004.
Vladimir Cvetkovi
FRANCUSKI KAPITAL U JASENICI A.D. 19231940.
256

Ti 1-2 (2004) PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ti 1-2 (2004) PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

1

INSTITUT ZA NOVIJU ISTORIJU SRBIJE

Glavni i odgovorni urednik Editor-in chief

Redakcija Editorial board

Izdavanje asopisa nansira Ministarstvo za nauku,

PRIKAZI I KRITIKE/ Reviews and Critiqes

Radina Vueti-Mladenovi, Evropa na Kalemegdanu,

NAUNI IVOT INSTITUTA / Scientific events of the Institute

UDK 821.163.41.09-31 MICI Lj.

IDEJE ZENITISTIKOG POKRETA U SRPSKOJ

Ljubomir Mici, Barbarogenije-decivilizator, Beograd 1993 (dalje: Lj. Mici, Barbarogenije).

Ideje zenitistikog pokreta u srpskoj kulturi...

vati. Slino Miguelu de Unamunu, koji je nasuprot evropeizaciji panije predlagao

Lj. Mici, Nova umetnost, Zenit, 34. novembar 1924, 3.

Ideje zenitistikog pokreta u srpskoj kulturi...

put gaenju zenitizma. Iako su sveoveja koncepcija Dostojevskog i unekoliko

Leksikon pisaca Jugoslavije IV, Matica srpska 1997.

Ideje zenitistikog pokreta u srpskoj kulturi...

Ibid., Avala: Avalski grad.

kolena. Iz toga je proistekla njegova smrt i smrt Vile-Morgane koju je testamentom

Ideje zenitistikog pokreta u srpskoj kulturi...

stupanje na put progonstva zbog optubi da je boljevik i komunista. Ako se ostavi po

Lj. Mici, Barbarogenije, 74.

Ideje zenitistikog pokreta u srpskoj kulturi...

Lj. Mici, Delo zenitizma, Zenit 8 (1921) 2.

Ideje zenitistikog pokreta u srpskoj kulturi...

I. Suboti, Knjievnost, XXXVI, 78, 1981, 1483.

njegovo ubeenje da je Kraljevina SHS bila evropska tvorevina, skrojena za potrebe

Ibid., 49, 109.

Ideje zenitistikog pokreta u srpskoj kulturi...

The Ideas of the Zenithist Movement in the Serbian Culture

UDK 069(497.11) 192/194"

MUZEJ KNEZA PAVLA IZLAZAK BEOGRADA

M. Kaanin, Umetnike kritike, Beograd 1968, 257.

Muzej kneza Pavla izlazak Beograda na evropsku kulturnu scenu

ustupi za muzej i spajanja sa kolekcijom Historijsko-umetnikog muzeja, prerastao u

V. Popovi, N. Jevremovi, Narodni muzej u Beogradu 18441994, Beograd 1994, 21.

Muzej kneza Pavla izlazak Beograda na evropsku kulturnu scenu

ovog remek-dela, njegovu kolekciju popunjavala su i dela Rubensa, Brojgela, Pusena,

ASCG, 38-593-764, Politika, 15. januar 1936.

Politika, 22. jun 1939.

Muzej kneza Pavla izlazak Beograda na evropsku kulturnu scenu

muzeji su najvaniji uslov i najvra podloga za razvoj narodne umetnosti. Mi nismo

Muzej kneza Pavla izlazak Beograda na evropsku kulturnu scenu

Politika, 19. januar 1936.

Muzej kneza Pavla izlazak Beograda na evropsku kulturnu scenu

Politika, 20. januar 1936.

ovakve institucije, navodei primer jednog Crnogorca iz Morae, Jovana Vujisia,

Muzej kneza Pavla izlazak Beograda na evropsku kulturnu scenu

razumevanja i za potrebe strunog usavravanja, te je tako, posle odluke o osnivanju,

Od sedam meunarodnih izlobi odranih u Muzeju kneza Pavla, tri su bile od

Lj. Dimi, n. d., 186.

Muzej kneza Pavla izlazak Beograda na evropsku kulturnu scenu

Povodom ove izlobe izdat je i luksuzno opremljen katalog, tampan u Parizu, na

Izloba francuskog slikarstva XIX veka u Muzeju Kneza Pavla, 128.

Muzej kneza Pavla izlazak Beograda na evropsku kulturnu scenu

P.V, Izloba italijanskog portreta, 222.

Arhiv Narodnog muzeja, fond MKP.

Muzej kneza Pavla izlazak Beograda na evropsku kulturnu scenu

Arhiv Narodnog muzeja, fond MKP, 10. novembar 1941.

Muzej kneza Pavla izlazak Beograda na evropsku kulturnu scenu

Prince Paul`s Museum - Entering

UDK 94(497.113) 1943/1950"