Mu'Tezile'Nin "El-Menzile Beyne'l Menzileteyn" Savunusu Ve Doğuşu İle İlişkisi - Hüseyin MARAZ

KELM ARATIRMALARI DERGS
Cilt: 14, Say: 1, 2016

Sayfa: 1-33
MUTEZLENN EL-MENZLE BEYNEL MENZLETEYN

SAVUNUSU VE DOUU LE LKS
Hseyin MARAZ
Ar. Gr., nn . lahiyat Fakltesi
huseyin.maraz@inonu.edu.tr
z
Bu makalede Mutezile ile el-menzile beynel menzileteyn sylemini zdeletirmenin
tutarll aklanmaya gayret edildi. Mutezile gibi bir ekoln balang hadisesi olarak Vsln
el-menzile grne yaplan vurgunun nedenine aklk getirilmeye alld. Bu olayn
gereklii, mezhep tarihilerinin verdii bilgiler nda karlatrma yaplarak test edildi. Ehli Snnet ve Mutezile arasndaki teolojik gerilimdeki yeri ve deeri tartld. Dier ynden
Mutezilenin Usl-u Hamse doktrini ierisinde yer verdii bu ilkeyi savunma kast ele alnd.
Daha ok problemin itikd ve sosyo-ahlak temellerine iaret edilerek siyasi sebebine ksmen
deinildi. Sonuta Mutezilenin bu meselede ne kadar zgn ve iyimser davrandn veya ne
oranda ktmser ve aykr olduunu tespit etmeye altk.
Anahtar Kelimler: Mutezile; El-Menzile beynel-Menzileteyn; Usl-u Hamse; tikd; SosyoAhlak.
MU'TAZILA'S DEFENCE OF AL-MANZILAH BAYN ALMANZILATAYN AND ITS ROLE ON APPEARANCE OF

THAT SCHOOL
Abstract
This article is to address the identification of consistency of Mu`tazila`s expression which is
called al-manzilah bayn al-manzilatayn. The article clarifies that why there is an emphasis on
Wil` conception of al-Manzilah that is called the originated incident of Mu`tazila School. The
authenticity of this incident is verified by comparing the knowledge which are given by
historians of Islamic sect, also, the incident is discussed as it is a reason which created tension
between followers of Sunna and Mu`tazila. On the other hand, the study discusses one of AlUsul al-Khamsa which is al-Manzilah, and its defensive intention to support Mu`tazila. The
article mostly addresses roots of problems which are related to Mu`tazila in terms of the faith
and social ethics, and it partially refers to the political reasons behind Mu`tazila. In conclusion,
we tried to identify that whether Mu`tazila is consistent and optimistic or conflictive and
pessimistic.
Keywords: Mu`tazila; Al-Manzilah Bayn al-Manzilatayn; Al-Usl al-Khamsa; Belief; SocialEthics.
MUTEZLENN EL-MENZLE BEYNEL MENZLETEYN SAVUNUSU VE DOUU LE

LKS
Giri
Toplumlara yn veren ve tarihte byk bir etkiye sahip olan sosyo-itikd
tepkiler, sadece kitlesel hareketler olarak deil, ayn zamanda daha atomize
ve yanks gl olan bir olayn ardndan ortaya kabilmektedir. Bylesi bir
diyalektik, byk gnah meselesiyle ilgili farkl gr ve dncelerin
ortaya k srecinde de btn boyutlaryla kendini gstermitir. Bunu
hazrlayan temel dinamiklerden biri Hz. Osmann ldrlmesiyle yaanan
sosyo-politik krizlerin etkisidir.1 zellikle Cemel vakas ve Sffn sava
sonucunda Mslman corafya, bugn dahi etkileri srmekte olan derin
siyas ve itikd tartmalarn ierisine srklenmitir. Meydana gelen bu
hadiselerin ardndan, sz konusu savalarda yer alan kimselerin itikd
durumlarnn ne olaca sorusu zihinleri ziyadesiyle megul etmitir.2
Bu tr sansasyonel olaylarn ardndan kendisiyle bantl itikd, siyas ve
sosyo-ahlak birok gr ve dncenin ortaya kmas olaan bir
durumdur. Ayn zamanda bu tr olaylar, birey ve toplum vicdanna etki
edecek ve onu ynlendirecek gtedir. Dolaysyla tarihin akn etkileyecek
apta gelien olaylar, ilerinde, farkl grup ve frkalarn nev-nema
bulmasna frsat tanyacak nveler barndrr. Bylece yzyllarca srecek
olan fikri ayrmann temeli, bu tarz olaylarn brakt etkiye bal olarak
atlm olur. Bu srete Mslman toplum ierisinde yer alan ahs ve
gruplarn gndemini oluturan temel konulardan biri hi phesiz byk
gnah tartmasdr.3
Bu tartmann taraflar, slam corafyasnda etkisi gl bir ekilde
hissedilen kaos ve istikrarszla dnce ve grleriyle katlan kesimleri
el-Makds, el-Bear, Ahsenut-Teksim f-Marifetil-Eklim, (Kahire: Mektebetu-Medbli,

1991), s. 38.
Ayrnt iin bkz. Abdlkhir el-Badd, el-Fark beynel-Firak (Mezhepler Arasndaki
Farklar), ev. Ethem Ruhi Flal, (Ankara: Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, 2005), s. 8586; Ahmet Akbulut, Sahabe Dnemi ktidar Kavgas, (Ankara: Otto Yaynlar, 2015), s. 223224; Bu kimselerin itikad konumlar zerine sahabe, tabiin ve Ehl-i Snnetin ortak
kanaati kendilerinde mevcut olan iman nedeniyle bu ahslar, muvahhid mmindirler.
Fakat azalar ile iledikleri gnahlarndan dolay fasktrlar. Zira iman ile amelin mahalli
ayrdr. Hariciler bilindii zere kfir olduklarn savunurken; Vsl b. Ata ise, elMenzile (iman ve kfrn her ikisine edeer ekim (incizab)=nc halin imkn)
gryle ne mmin ne kfir olduklarn savunmutur. Bkz. sferayn, Eb Muzaffer,
et-Tebsr fd-Dn, thk. Keml Yusf el-Ht, (Beyrut: Alemul-Kutub, 1983), s. 67.
Vsl b. Ata ve Mutezilenin dier nderleri lmle sonulanan savalar neticesinde
hayatn kaybeden sahabenin itikad olarak konumunu tartmlardr. zellikle Vsl b.
Atann tutumu el-menziletu beynel-menzileteyn gr ile paralellik arz etmektedir.
Ona gre Hz. Ali ve kartlarndan kimin hakl kimin haksz olduu bilinemez. Yalnzca
iki taraftan birinin hakl olduu, dierinin sapkn olduu bilinen husustur. Dolaysyla
hangi tarafn hakl olduunu kestirmek zor olduundan bunlar hakknda kesin bir
hkm vermek olanakszdr. Buna ilaveten Amr b. Ubeyd, Hz. Alinin daha hakl
olduunu kabul etmitir. Drar b. Amra gre, hangi tarafn daha hakl olduu
bilinemeyecek bir husustur. Ayrnt iin bkz. Ebul-Hasen Musa b. en-Nevbaht, KitabuFiraku-ia, (stanbul: Matbaatd-Devletil-Usmniyye, 1931), s. 11-12.
Kelm Aratrmalar Dergisi

Journal of Kalm Researches
[KADER-e-ISSN: 1309-2030]
C.: 14,
V.: 14,
S.: 1
I.: 1
2016
[2]
Hseyin MARAZ
oluturmaktadr. Bu srete Mutezile ekolnn douu, byk gnah

meselesine zm olarak ileri srd el-menziletu beynel menzileteyn
gryle ilikilendirilmitir. Oysa bu mesele, ilim meclislerinde
tartlmakta olan bir konudur. Tm frka ve ahslar zm bulmak iin
grlerini zgrce ifade etmektedir. Herkesin bir ekilde mdahil olduu
olaan bir tartmay, Mutezilenin doumu olarak aktarmak ne derece
tutarldr? Byle bir ortamda mevcut grnden dolay Mutezile ekoln
zellikle Ehl-i Snnet olmak zere dier frkalarla attrmann ne tr hakl
gerekesi olabilir? Bu balamda Vsl b. Ata ve Hasan el-Basr diyalounun
ardndan Mutezilenin sapkn ve bidati mezhepler arasnda tarihte yerini
almas nasl aklanabilir? Bu tr deer biici tutumlarn birok faktrn gz
ard edilip tek bir nedene bal olarak tarihsel hafzaya kaydedilmesi ne
anlama gelmektedir? Zira byk gnah, sadece itikd bir mesele deil ayn
zamanda sosyo-ahlak ve siyas balamlar olan bir konudur. Bu dorultuda
elinizdeki alma, konunun bu iki boyutunu btnlk ierisinde
incelemektedir.
1. El-Menzile Beynel Menzileteyn Dncesinin Mutezile

ile likisinde eliik Noktalar
Mutezilenin aniden/srpriz bir ekilde gelien bir olay zerine mi yoksa
tedrici bir hareket olarak m zuhr ettii tartlan konular arasndadr.
Bunun cevabn verebilmek iin Mutezilenin douuna ve isimlenmesine
neden olarak gsterilen olayn iki farkl anlatmna yer vermemiz
gerekmektedir. Bu minvalde ilk nce, ehristnnin (h.548/m.1153) elMilelinde hiss/somut itizl vurgusuyla olayn nasl aktarldna yer
vereceiz. Olay, bu eserde u ekilde nakledilmektedir:
Hasan el-Basrnin (h.110/m.728) yanna bir gn bir adam gelerek Ey mam!
Zamanmzda byk gnah ileyen kimseleri kfir kabul eden bir grup
ortaya kt. Onlar byk gnahn, sahibini dinden kardn iddia eden
Hriclerdir. Bunun dnda bir baka grupta kebire ileyenin halini Allaha
irca ediyor, iman ile birlikte gnahn zarar vermeyeceini sylyor. Bu
kimseler ise Mrcie denen snftr. Hasan el-Basr bu konuda ne diyeceini
dnrken rencisi Vsl b. Ata (h. 131/m. 748) hemen atlarak: Ben
byk gnah ileyen kimsenin mutlak manada mmin veya kfir olduu
kanaatinde deilim. Bu kimse el-menzile beynel-menzileteyn yani ne kfir
ne de mmin konumundadr. Dorusu bu kimse fsktr, der. Bu diyaloun
ardndan o, hocasnn halkasn terk ederek mescidin bir baka kesine
ekilmi ve dncelerini yaymaya balamtr. 4 Dikkat edildii zere Hasan
4
Bkz. ehristn, Ebl-Feth Muhammed b. Abdulkerim, el-Milel ven-Nihal, thk. Ahmed

Fehmi Muhammed, (Beyrut: Drul-Kutubil-lmiyye, 2009), I, 42; Olayn benzer
aktarm iin bkz. Kd Abdulcabbar, el-Munye vel-Emel, cem. Ahmed b. Yahya elMurtaz, (Kahire: Ismuddin Muhammed Ali, 1985), s. 153; Kad Abdulcabbar, Ahmed
el-Hmedn el-Esedebd, erhul-Uslil-Hamse, tlk. Ahmed Hseyin b. Eb Him, tsh.
Semir Mustafa Rabab, (Beyrut: Dru-hyi-Tursil-Arab, 2001), s. 86.

C.: 14,
V.: 14,
S.: 1
I.: 1
2016
[3]

LKS
el-Basr bizzat olayn ierisinde ve sorunun dorudan muhatabdr. Bu

husus aklda tutularak olayn dier versiyonuna geebiliriz.
ehristnden yz yl nce yaam olan Baddnin el-Fraknda
(h.420/m.1029) ise olay farkl ekilde nakledilir. Olay rgsnde
fiziksel/meknsal bir ayrlktan ziyade fikr bir ayrma unsuru dikkat
ekmektedir. Hatta mnfk grne sahip olann Hasan el-Basr olduu
sylenmeyerek bir topluluun dncesi olarak ifade edilmektedir.
Badd, ehristn gibi meclise gelen bir ahsn sorusu zerine yaanan
sreci vaka kurgusuyla anlatmaz. Sadece farkl grlerin olduu bir
ortamda Vsl b. Atann kendi grn aklamakla dier btn frkalarn
grne kar ktn syler. Daha sonra Hasan el-Basrnin bu bidati
iitmesi neticesinde meclisini terk etmesini kendisinden istediini belirtir.5
Badd kanalyla gelen bilgide Hasan el-Basr, Vsl b. Atann ileri
srd gr sonradan iitmitir. O anda olaya bizzat mdahil deildir.
Fakat Hasan el-Basr byk gnah meselesiyle ilgili farkl birok grn
farkndadr. Ancak bunlar ierisinde Vsl b. Atann gr vurgulu bir
ekilde alt izilerek sapknlkta ncelenmitir. Dikkat edildii zere bu
hadisenin tarih kaynaklar arasnda gsterilen ehristn ve Baddnin
eserlerinde ortak bir fikir olumamtr. ehristn itizl hareketinin
balangcyla ilikili somut bir ayrla iaret etmektedir. Yani bir yerden
baka bir yere intikal eklinde gerekleen (meclis ierisinde baka
yer/revak) bir durum sz konusudur. Ayn meclisin ierisinde bir baka
yerde, yeni bir ders halkas oluturulmu ve manevi itizl bu ekilde
balamtr. Baddde ise dorudan hissi bir itizl eilimi gze
arpmamaktadr. Onun aktarmnda vurgulu bir ekilde manevi itizl
hissettirilmektedir. Vsl b. Atann k itikadi bir ayrlk olarak
anlatlmakta bu ekilde mmetin icman terk olgusu ilenmektedir.6
Sonuta olay, her iki anlatmda Mutezilenin balang hadisesi olarak
nakledilmitir. Bu ise Mutezilenin kendinden nceki olay ve tarihi
kaytlarla ilgisinin kesilmek istendiine ynelik iddiaya sevk etmitir. 7
Bilindii zere Mutezilenin tarih sahnesine kna delil olarak birok
olaya gndermede bulunulur. Ancak almamzn bizi ilgilendiren yn
olmas hasebiyle sadece el-menzile etrafnda incelemede bulunacaz.
nk her bir olaya ayr ayr deinmenin, aratrmann maksadyla
eliecei kanaatini tayoruz. Bunun iin ilk nce Vsl b. Ata zelinde
6
7
Badd, el-Fark beynel-Firak (Mezhepler Arasndaki Farklar), s. 85-86; Baddnin dier

eseri el-Milelinde de benzer bir aktarm sz konusudur. Karlatrma iin bkz. Badadi,
Kitbul-Milel ven-Nihl, thk. Albert Nasr Nader, (Beyrut: Drul-Merk, 1970), s. 83.
Abdurrahman Slim, et-Tarhus-Siys lil-Mutezile, (Kahire: Drus-Sekfe, 1989), s. 54.
Ali e-ab, v. dr., el-Mutezile-beynel-Fikr-vel-Amel, (Tunus: irketut-Tnusiyye, 1979),
s. 19.

C.: 14,
V.: 14,
S.: 1
I.: 1
2016
[4]
Hseyin MARAZ
Mutezilenin balangc olarak takdim edilen olayda eliik olduunu

dndmz birka hususa iaret ederek olay irdelemek istiyoruz.8
1. Yukarda sunduumuz rivayeti nakledenler arasnda grld zere
sadece ehristn n plana kmaktadr. Yani o, bu haberde tek kalmtr.
Btn kaynaklar Mutezilenin douunu ehristnnin el-Milel ven Nihal
adl eserinde anlatt bu olaya dayandrmlardr.9 Baddnin el-Firaknda
ise farkl bir slup tercih edilmitir. Sadece byk gnah ileyen hakknda
be farkl gre yer verilmitir. Vsl b. Atann bu frkalardan ayr bir
grle ortaya kt (fsk) iin Hasan el-Basr tarafndan kovulduu
aktarlr. Olayn aktarmnda Vsl b. Atann bu k dierlerine nazaran
daha korkun bir fikir olarak lanse edilmektedir.10
2. Mutezile adnn verilmesine neden olan olay, byle bir senaryo ile
aktarp kken itibariyle Mutezileyi ayrlk ve sapkn11 olarak gstermek
dorusu ilkeli bir tavr deildir. Buna ilave olarak hem Mutezile hem de
Ehl-i Snnet kanadnn yapt tarihi hata, isimlenme ve balang
hadisesinin ameli bir tartma deil; itikd bir ayrma olarak
aktarlmasdr. Ayn zamanda bu hadisenin byk gnah meselesiyle ilgili
Mrcie ve Havricin grleri karsnda Ehl-i Snnet ve Vsl b. Ata
arasnda cereyan eden bir ihtilaf gibi yanstlmasdr.12 Bu durum, ister
istemez rivayete phe ile yaklalmasna neden olmaktadr.
3. Soruyu soran kii, byk gnah ileyen kimselerin durumuyla ilgili iki
gre dikkat ekmitir. Hriclere gre kfir, Mrcieye gre mmin
olduu iddiasn yinelemitir. Hasan el-Basrnin mnfk olduu iddiasna
deinmemesi, mevcut grleri sadece bu iki grup ile snrlandrmas nemli
bir ayrntnn gz ard edildii izlenimini vermektedir.13 Onun halkasnda
bu mevzu konuulmaktadr. Herkes tarafndan bu meselede kanaati
bilinmektedir. Hatta toplumun zihnini epeyce megul eden bir sorun olma
kimliine sahiptir. Hasan el-Basr, kendisine ait olan mnfk sylemiyle bu
sorunu halletme uras ierisindedir. Fakat bu anlatmda o, olaydan bihaber bir durumda gsterilmitir.
4. Hasan el-Basrnin sorulan soru karsnda bir mddet susup cevap
vermek iin dnmeye balad srada Vsl b. Atann mehur cevab
gelmitir. Onun kendine ait gr hazr ve biliniyor iken bir sre bekleme
ihtiyac duymas ne ile aklanabilir? Burada aka sezilmektedir ki Hasan
9
10
11
12
13
Watta gre bu rivayet muhtemelen uydurmadr. Ayrnt iin bkz. W. Montgomery

Watt, The Formative Period of Islamic Thought (slam Dncesinin Teekkl Devri), ev.
Ethem Ruhi Flal, (Ankara: Sarka Yaynlar, 2010), s. 320.
ehristn, el-Milel ven-Nihal, I, 42; Kd Abdulcabbar, el-Munye vel-Emel, s. 153.
Badd, el-Fark beynel-Firak (Mezhepler Arasndaki Farklar), s. 85-86.
Badd, el-Fark beynel-Firak (Mezhepler Arasndaki Farklar), s. 86.
Abdurrahman
Bedev,
et-Tursul-Yunniyye
fil-Hadretil-slmiyye,
(Kahire:
Mektebetun-Nahda, 1940), s. 180.
ehristn, el-Milel ven-Nihal, I, 42.

C.: 14,
V.: 14,
S.: 1
I.: 1
2016
[5]

LKS
el-Basrye mnfk cevab yaktrlamamaktadr. Bir ekilde olayn asl

kahraman olmaktan karlmtr.14 Olay rgsnde olumsuz bir tablo
izilerek Ehl-i Snnetin taassupta ileri giden limleri tarafndan Mutezile
kart propagandann temsili argman haline dntrlmtr. 15
Oysaki byk gnah meselesi ile ilgili herkesin karar ve duruu net bir
ekilde bilinmektedir. Hatta Vsl b. Ata, Hasan el-Basr gibi byk gnah
sahibini mnfk olarak niteleyen Amr b. Ubeydi (h.144/m.761) aralarnda
gerekleen bir diyalog neticesinde kendi grne meylettirmitir. 16
Grld gibi byk gnah meselesini zmek iin tm gruplarn bir
ekilde gr beyan ettii hatta bu gruplarn, Hasan el-Basr gibi halkalar
tesis edip bu sorunu tartt sylenebilir. Buradan hareketle Mutezilenin
balangcn byle bir senaryo ile zdeletirmek pek de tutarl
grnmemektedir. Ayn zamanda aniden gelien bir olayn ardndan byle
bir reaksiyonun olmas ve tarihte derin etkileri olacak bir kopuun
14
15
16
Bu sylediimizle balantl olarak Sabn, el-Bidyesinde daha sonra Hasan el-Basrnin

bu grnden vazgetiini bildirir. Ayrnt iin bkz. Nureddin es-Sabn, KitblBidye minel-Kifye-fl-Hidyeti fi-Uslid-Dn, thk. Fethullah Huleyf, (skenderiye:
Drul-Mearif, 1969), s. 140; Ahmet Akbulut, midden nakille, byk gnah ileyeni
mnafk kabul ettii iin Hasan el-Basryi Hariclerin dncesine yakn bulur. Ona
gre mnafk, Kuran bir terimdir. Byk gnah ileyeni mnafk saymak, kfir
olduunu kabul etmektir. Bu ise Haric zihniyete benzer bir algdr. Bkz. Akbulut, Sahabe
Dnemi ktidar Kavgas, s. 225.
Sleyman e-eva, Vsl b. Ata ve ruhul-Kelmiyye, (Tunus: ed-Drul-Arabiyye lilKuttb, 1993), s. 219-220.
Vsl b. Ata, Amr b. Ubeydin byk gnah ileyenin fsk olduu konusunda ne
dndn sordu? Amr b. Ubeyd, Allahn u szne istinaden bu grteyim dedi.
Namuslu kadnlara zina isnadnda bulunup, sonra bunu ispat iin drt ahit getiremeyenlere
seksen denek vurunuz ve artk onlarn ahitliini hibir zaman kabul etmeyiniz. Onlar
fsktrlar.(Nur 24/4) Sonra baka bir ayete yer verdi. Mnafklar fsklarn ta
kendileridir. (Tevbe 9/67) Elif ve lmul-trif faskta mevcuttur. Dolaysyla her mnafk
ayn zamanda fasktr. Vsl u ayeti grmedin mi diye karlk verdi. <kimler Allah'n
indirdii ile hkmetmezse zlimler onlardr. (Maide 5/45) lim ehli nasl ki byk gnah
ileyen birinin fask ismini hak ettiini kabul ediyorlarsa ayn ekilde zalim ismine
mstehak olduu hususunda da icma etmilerdir. Yine kebire sahibini u ayete
dayanarak kfre girdiini sylemedin mi? <Biliniz ki, hakikati inkr edenler zlimlerin ta
kendileridir. (Bakara 2/254) Elif ve lmul-trif u ayette bu duruma iaret eder. Kim
Allahn indirdii ile hkmetmezse o zalimlerin ta kendisisidir. Ben o kimseyi u ayete gre
mnafk diye isimlendirdim. phesiz mnafklar fasktrlar (Tevbe 9/67) Amr sustu ve
Vsl ona yle dedi. Byk gnah ileyen kimseyi isimlendirmede hangi isim daha
uygundur. mmetin zerinde ittifak ettii mi yoksa ihtilaf ettii mi daha uygundur?
Amr ona, ittifak ettii daha uygundur dedi. Vsl da ona, sen mezhepleri kebire sahibini
fask olarak isimlendirme hususunda ihtilaf ierisinde bulmadn. Sadece bunun dnda
hangi ismi vereciklerinde farkl olduklarn grdn. Haricler, mrik-fsk; ia, nimeti
inkr eden/fsk; Mrcie, mmin-fask, Hasan el-Basr mnafk-fsk< Hepsi byk
gnah ileyenin fsk olduunda birleti. Bu nedenle kebire sahibini zerinde ittifak
edilen fask ile isimlendirmek vaciptir. Bunun zerine Amr, senin grn benim
grm diyerek Vsla uydu. Bkz. Kd Abdulcabbar, erhul-Uslil-Hamse, s. 86; Kd
Abdulcabbar, el-Munye vel-Emel, s. 39-40; erif Murtaza, Ali b. El-Huseyn el-Ms,
urerul-Fevid ve Durerul-Kalid, thk. Muhammed Ebl-Fazl brahim, (y.y.: Drulhyail-Kutubil-lmiyye, 1954), I, 165-166; Muhammed Eb Zehra, Trhul-Cedel,
(Kahire: Drul-Fikril-Arab, 1934), s. 216-217.

C.: 14,
V.: 14,
S.: 1
I.: 1
2016
[6]
Hseyin MARAZ
yaanmas bu ekilde basite indirgenemez. Mutezile olgusunu, zel bir olay

sonucunda beliren deil de, tarih ve toplum realitesinin entelektel bir
karl olarak grmek daha doru bir yaklamdr. Bu ise itizl hareketin
tedrici bir oluum olduunu akla getirmektedir. Ksacas itizal, tarih
referanslar olan; dn ve fikr birikimi, itikad, sosyo-kltrel ve siyasi
etkenlere bal olarak gelien bir oluumdur.
Nitekim Mutezilenin tedrici bir ekilde tarih sahnesine kna farkl
tabakalar ihtiva eden biyografik eserlerin kaleme alnmas delil
niteliindedir. Bu mevzuyu aratran Ahmed Emin (.1954) ve talyan
msterik Nallino (.1938), Mutezil hareketi siyas ve kelam olmak zere
iki ksmda inceler. Buna gre siyas Mutezile, slam corafyas ierisinde
yaanan olaylar karsnda tarafsz kalarak bir fikir beyan etmeyen ve
eylemsizlik karar alan gruptur. Tarihilere gre Abdullah b. mer, Sad b.
Eb Vakkas, sme b. Zeyd, Muhammed b. Mesleme vs. bunlarn arasnda
zikredilmektedir. Buna karn kelam Mutezile, yaanan birok olaya
tepkisiz ve tarafsz kalmam, dnsel ve fiil hareketi ile srece mdahil
olmulardr. Vsl b. Atann k da bu tarz bir duruma denk gelmektedir.
Dolaysyla siyas Mutezile ile kelam Mutezileyi birbiriyle kartrp
buradan tarafszln bir neticesi olarak el-menzile syleminin retildiini
dnmek doru deildir. Zaten fikren bir mevzuya katk salanm ise
burada tarafsz kalndn iddia etmek tutarszlktr.17
Yukardaki veriler nda byk gnah meselesi, Mslman toplumda
gndem oluturan ciddi bir konudur. nsanlarn zihnini megul eden ve
frkalarn teolojik paradigmalarn etkileyebilecek fonksiyonel bir meseledir.
Ancak Ehl-i Snnet ve Mutezile gerilimine neden olacak trde Vsl b.
Atann kanaatiyle Mutezilenin balangcn zdeletirmenin bunu da
sapkn bir frkann doumu olarak aktarmann bir mant yoktur. Byle bir
yaklam, tarihsel dayana olmayan ciddi bir hatadr. nk Vsl b. Ata,
Mutezilenin drdnc tabakasnda zikredilmektedir. Dolaysyla itizl
dncesinin el-menzile beynel-menzileteyn sylemiyle balatlmas tarihi
olarak da mmkn deildir.18
17
18
Ali Sam en-Ner bu fikri kabul etmez ve hakiki Mutezilenin hem Muaviye hem de
Hasan b. Alinin siyaset anlayndan ayrlanlar olduunu iddia eder. Ayrntl bilgi iin
bkz. Abdurrahman Slim, et-Trhus-Siys lil-Mutezile, s. 56-58; Ayrca bkz. rfan
Abdulhamid, slamda tikd Mezhepler ve Akaid Esaslar, trc. M. Saim Yeprem, (stanbul:
Marifet Yaynlar, 1994), s. 94-100.
Kd Abdulcabbar-Ebl Ksm el-Belh-Hkim el-Cem, Fazlul-tizl ve TabaktulMutezile, thk. Fuad Seyyid, (Kahire: ed-Drut-Tnusiyye, ts.), s. 161, 229; el-Munye velEmel, s. 23; Abdurrahman Slim, et-Trhus-Siys lil-Mutezile, s. 59-60; Bununla birlikte
Hasan el-Basr hicri 110 ylnda lm; Vsl b. Ata ise hicr 80de domutur. Bu
durumda daha yirmili yalarnda itizal hareketine nclk etmitir ki bu da 100l
yllara tekabl etmektedir. Bu ise ciddi bir elikidir. Bkz. Zhd Carullah, el-Mutezile,
(Beyrut: 1974), s. 12.

C.: 14,
V.: 14,
S.: 1
I.: 1
2016
[7]

LKS
Buna ilaveten Ahmed Emine gre Vsl b. Ata veya Amr b. Ubeyd, yeni bir
kavramn icad edilmesine vesile olmamlardr. Onlar sadece eskiden oka
bilinen ve zel bir anlam olan bir sz ihya etmilerdir. Bu da
gstermektedir ki, Hasan el-Basrnin meclisinde yaanan olaydan nce bu
adla msemma bir grubun var olduu tarihi bir hakikattir. 19 yle ki bu
kavramn kullanmnda bile bir tedricilik sz konusudur. tizal, ilk nce
uzaklama ve ayrma manasyla lgavden; Cemel ve Sffn savalarna ve
sonularna mesafeli yaklaanlar ifade edecek ekilde stlah manaya bir
dnm yaamtr.20
Taber (h.310/m.923), Hz. Ali zamannda itizl eden bir grubun varlndan
haber vermekte ve bunlarn kim olduklarn sorgulayan bir diyalogu
aktarmaktadr.21 Taberden de nce olan ve bu alanda ilk kaynaklar
arasnda yer alan Nevbahtnin (h.300/m.912) Fraku-iasnda Mutezile
ismi siyas bir hareketin ierisinde yer almayanlar iin kullanlmtr. Bu
kesim sonsuza kadar Mutezilenin (ilki) ncsdr, diyerek bu bilgiyi
kayt altna almtr.22 Bunlarn dnda bir baka gr de Vsl b. Atann
itizl dncesini Ebu Haim Abdullah b. Muhammed el-Hanefiyyeden
alddr.23
Malt (h.377/m.987) ise Hasan el-Basr halkasnda byle bir olayn
yaanmadn, itizl dncesini Medineden Basraya ilk getirenin Vsl b.
Ata olduunu daha sonra Bir el-Mutemir (h.210/m.825) araclyla bu
dncenin Badata intikal edildiini syler.24 Fakat bu gr kabul
edilmemitir. nk Medine o dnemde akid ile ilgili tartma ve
aratrmalarn yapld bir yer olmaktan uzaktr. Medinenin Kuran, hadis
ve fkh ile megul olup akidev meselelerin anlalmasnda akla pek az rol
verdikleri bilinmektedir. Byle bir ortamda Kuran ve hadisi akl ltlerle
tevil eden bir grubun varl itizl bir k olarak anlalmtr. yle ki
Basra, fikr aktivitenin youn yaand bir yer olma zelliine sahiptir. 25 Bu
19
20
21
22
23
24
25
Siyas ekimelerin oka yaand ve Mslmanlar arasnda kanl mcadelelerin var

olduu bir zamanda siyas, iktisd veya toplumsal her meselenin din bir referansa
sahip olduu bilinen bir husustur. Dolaysyla siyas bir gr din bir kimlikle
btnletirip sloganlatran her grup Mutezile olarak anlmtr. Vsl b. Ata ve Hasan
el-Basr tartmas her ne kadar dn gibi grnse de derinliinde siyas bir damar vardr.
Ayrnt iin bkz. Ahmed Emin, Fecrul-slm, (Kahire: Kelimtu-Arabiyyetu, 2011), s. 330331.
Ayrntl bilgi iin bkz. Ali e-ab v.dr. el-Mutezile-beynel-Fikr-vel-Amel, s. 21-22.
Ayrnt iin bkz. Taber, Muhammed b. Cerr, Trhut-Taber, thk. Muhammed EblFazl brahim, (Kahire 1970), IV, 504.
Nevbaht, Firaku-a, s. 18.
Kd Abdulcabbar, el-Munye vel-Emel, s. 24; Ancak Vsln Basraya kelam itizl
getiremedii, sadece siyas ekimelerin dourduu fitneyi getirdiine dair bir not
dlmtr. Bkz. Ali e-ab v.dr., el-Mutezile-beynel-Fikr-vel-Amel, s. 23.
Malt, Ebul-Huseyn Abdurrahman, et-Tenbih ver-Red Alel-Ehv vel-Bida, thk.
Muhammed Zeynehum-Muhammed Azb, (Kahire: Mektebetu-Medbl, 1992), s. 32.
Muhammed Salih es-Seyyid, Amr b. Ubeyd ve ruhul-Kelmiyye, (Kahire: MektebetuNahdati-ark, 1985), s. 52.

C.: 14,
V.: 14,
S.: 1
I.: 1
2016
[8]
Hseyin MARAZ
durum Mutezilenin douunun sadece el-menzile (sylemi) olmadn

ayn zamanda slam beldelerinde mevcut dn ve fikr anlayn kategorik bir
ayrma zorlayan etkisini akla getirmektedir.
Kd Abdulcabbar ise itizl hareketini Vsl b. Atadan ok ncesine atfeder
ve onunla ilikilendirilmesini doru bulmaz. Ona gre bu gr Ali b. Ebi
Talibe kadar uzanmaktadr. Hriclerin byk gnah sahibini tekfir ettii,
Mrcienin buna tepki olarak mmin olarak kabul ettii iddetli
tartmalarn yaand bir dnemde el-menzile gndemin baskn konusu
olmutur. Dolaysyla ierii hakknda yabanc olunan bir mevzu deildir. 26
Kd, tarihsel olarak Ali b. Ebi Talibe iaret eder ve zerinde icma edilen
grn el-menziletu beynel-menzileteyn olduunu syler. nk sahabe
zellikle de Ali b. Ebi Talib byk gnah ileyen bir kimseye sayg
gstermemi, onlar tahkir ve teln etmilerdir. Kd, byk gnah ileyen
kimseye kar olmas gereken tavr, sahabe duruu olarak grr. Bu
karma, Eb Hanfenin u szne atfen ular. ayet Ali b. Ebi Talibin
isyankrlar hakkndaki tutumu olmasayd, dorusu biz onlar hakknda nasl
davranacamz bilemezdik.27
Kd, bu tavrn kebire (byk gnah) ileyen hakknda ayn ekilde
srdrlmesi gerektiine inanr. Byk gnah sahibi hakknda farkl
grlerin ortaya kmasn daha sonraki bir dnemde olduunu vurgular.
Buna gre byk gnah ileyen mminin ismi zerinde (fsk) ittifakn
olduu zatnda bilinen bir husustur. Vsl b. Atann yapt ise bu gr
desteklemek olmutur. Ona gre el-menziletu beynel-menzileteyn, tredi
bir gr deildir. Daha ziyade kkl bir kabuldr. 28
Tam da buraya bir parantez aarak olduka farkl bir gre dikkat
ekmekte yarar olduunu dnyoruz. Muhammed Ebu Zehra (.1974),
el-mam es-Sadk adl eserinde tarih verilerin aksine farkl bir gre yer
vermitir. Bu almada byk gnah ileyen kimsenin gnah miktarnca
azap grecei fikrini Mutezilenin genel kanaati olarak aktarmtr. Dikkat
edildii zere bu iddia, Ehl-i Snnetin gryle ayn dorultudadr. Ebu
Zehra, byk gnah sahibinin ebed olarak cehennemde kalaca iddiasn
sadece Vsl b. Ata ile ilikilendirir. Sz konusu kii Vsla gre ne mmin
ne de kfirdir. Bu durumda byk gnah ileyen bir mmin, Allahn
26
27
28
Kd Abdulcabbar, Fazlul-tizl, s. 161.

Kd Abdulcabbar, erhul-Uslil-Hamse, s. 88.
Kd Abdulcabbar, Fazlul-tizl, s. 161; Kd Abdulcabbarn byle bir iddiada bulunma
sebebi de sorgulanmtr. Buna gtren sebeplerden biri olarak yle bir durum
zikredilmitir. Bilindii zere o, ii-Bveyhoullar zamannda yaamtr. Bu dnem
Mutezilenin yeniden canland ve devlet ierisinde nemli bir yer edindii dnemdir.
Bu yzden Mutezil limler, el-menzile gr de dhil her meselenin kayna olarak
Hz. Aliyi grmek istemilerdir. Bu sayede ia ile Mutezile arasnda sk bir ban tesis
edilmesine olanak salanmtr. Ayrnt iin bkz. eva, Vsl b. Ata ve ruhulKelmiyye, s. 130, 131, 223; Mutezilenin kendilerine nisbet ettii isimler ile ilgili ayrntl
bir tabaka iin bkz. Kd Abdulcabbar, Fazlul-tizl, s. 214.

C.: 14,
V.: 14,
S.: 1
I.: 1
2016
[9]

LKS
verdii isimle isimlendirilmelidir. O halde bu kimse iin en uygun isim

fsktr. Muhammed Ebu Zehraya gre bu ifade de herhangi bir arlk
yoktur. Hatta herkese kabul edilen bir realite olduu sylenebilir. Fakat
snr aan ey, kebire sahibinin ebed olarak cehennemde kalaca
iddiasdr. Ona gre bu ar olan ksm, Mutezilenin genel kabuln
yanstmamaktadr.29
Muhammed Ebu Zehra el-menziletu beynel-menzileteyn grn,
Mutezilenin tamamna nisbet etmez ve Vsl b. Atay bu grnde yalnz
brakr. Ancak daha sonra nasl Mutezilenin temel ilkesi haline
dntyle ilgili bir bilgi vermez. Yine bu iddiaya delil olacak bir
kaynaa iaret etmez. Bu yzden yeterli delili iermemesi bu gre
temkinle yaklalmasn gerekli klmaktadr. nk bu iddia ilk nce
mezhebe ait olan metinlerle elimektedir. yle ki sz konusu sylem,
Mutezilenin be prensip zerine kurulu olan teolojik doktrininden biridir.
Bu ilkeler, ekol iin usl niteliindedir ve kendilerine aidiyetin baca
ltdr. Tabi unu da esefle belirtmek gerekir ki, Mutezil mirasn
tamamna yakn gnmze ulamamtr. Bu iddiay test etme imknndan
mahrum olduumuz iin mevcut tarih dokman referans kaynamzdr.
Bununla birlikte Mutezilenin karsnda yer alan Ehl-i Snnete ait
metinlerde yine buna benzer bir bilgiye yer verilmemitir. Bu noktada
icmann mezhepler tarihi eserleri ve tarihilerin bahsettii zerinde
olduunu syleyebiliriz. Zira sadece ehristn deil, Kd Abdulcabbar da
Hasan el-Basrnin meclisinden ayrl hadisesine iaret eder.30
Bununla birlikte Kd, Mutezilenin balang hadisesiyle ilgili farkl
olaylara gndermelerde de bulunur. Her eyden nce o, itizl isminin
Kuran kaynakl vg szc olduunu belirtir. Byle bir ismin
29
30
Muhammed Ebu Zehra, el-mm es-Sdk, (Kahire: ts.), s. 150; Mutezilenin ok az bir
ksmnn ebed bir azabn varln kabul etmedii ynnde iddia iin ayrca bkz. Ebu'l
Hasen Ali b. ez-Zan, el-zh f-Uslid-Dn, thk. Isam es-Seyyid Mahmud, (Riyad:
2003), s. 533.
Kd Abdulcabbar, erhul-Uslil-Hamse, s. 88; ehristn, el-Milel, I, 42. Bu balamda
dikkat eken bir husus da udur. bn Furek Vsln baz kitaplarnda mevcut grnn
aksine ifadelerde bulunduunu iletir. Ehli kbleden olan gnahkr bir kimse iman
sebebiyle sevilir ve kendisiyle dost olunur. Gnahndan dolay ona dmanlk yaplmaz.
nk kendisine dmanla, sadece kfr ierisinde olan kimse layktr. Ayrnt iin
bkz. bn Furek, Ebu Bekr Muhammed b. el-Hasan, Mcerredu-Maklti-eyh Ebil-Hasen
el-Er, thk. Daniel Gimaret, (Beyrut: Drul-Merk, 1987), s. 154; Bu ise Mutezili
mirasn ierisinde sanldnn aksine deiik dnce ve grler olabilecei kanaatine
bizi sevk etmektedir. Ne yazk ki mezhebe ait klliyatn tamamna yakn elimize
ulamadndan bunu teyit etme imknndan mahrumuz. Vsl b. Atann bu mevzu ile
alakal kitaplar arasnda unlar zikredilmektedir. Kitbul-Menzileti beynelMenzileteyn,el-Hutebu ft-Tevhdi vel-Adl ve et-Tevbe li-ennehu-Yetallagu-bi-MesriMurtekibil-Kebirati z-harace-mined-duny ale-tevbetin ev ayr-i tevbetin. Ancak bu
kitaplar elimizde mevcut olmadndan Vsla ait grleri daha ok ekoln kendi
limleri ile Ehl-i Snnetin firak yazarlarndan elde ediyoruz. Bu eksiklik ister istemez
objektif bir deerlendirme imkn sunmamaktadr. Ayrntl bilgi iin bkz. ev, Vsl b.
Ata ve-ruhul-Kelmiyye, s. 92.

C.: 14,
V.: 14,
S.: 1
I.: 1
2016
[10]
Hseyin MARAZ
konulmasna ise Amr b. Ubeydin, Hasan el-Basrnin meclisinden ayrlna

sebep olan Katdenin (h. 90/m.708) ahsna ynelik mehur Amr, Mutezil
oldu szne atfta bulunur. 31 Bu bilgiye gre isimlenme hadisesinin
taraflar arasnda Vsl b. Ata ile Hasan el- Basr yer almaz. Daha sonraki bir
srece iaret edilerek her ikisinin el-menzile ile olan bants tamamen yok
olmutur. Buna gre Katde, Hasan el-Basrnin lm zere meclisin
hocalk krssn devralr. Onunla beraber Amr, meclisin dier staddr.
Daha sonra Amr b. Ubeyd ile arasnda ciddi bir ayrma olur. Amr, Hasan
el-Basrnin meclisine devam eden birka kii ile ayrlarak kendi grubunu
oluturur. Meclise gelen Katde, Amr b. Ubeydin kendisinden ayrlarak
baka bir meclis oluturduunu renince Mutezilenin yapt nedir? der
ve isimlendirme bu ekilde gerekleir.32
Grld zere burada ayrln sebebi byk gnah tartmas deildir.
ki ahs arasnda ortaya kan fikr ayrmann daha sonra fiziksel bir
ayrla tekabl etmesidir. Hasan el-Basrnin meclisini ilk terk eden ve
kendi ekoln oluturma uranda olan Amr b. Ubeyddir. Anlalan o dur
ki, Mutezilenin kelam bir ekol vasfn daha sonraki bir srete kazanmtr.
Vsl b. Ata zamannda bir mezhep olarak belirginlemeye balamtr.
tizal fikri ise ekoln kendi mntesiplerince tarih sreci olan bir vakadr.33
simlenme sreciyle ilgili elikili bilgileri bir tarafa brakrsak el-menziletu
beynel-menzileteyn sylemini Mutezileden ayr dnmek pek mmkn
gzkmemektedir. Nitekim ekol, kendini bu prensiple zdeletirmektedir.
Hatta dier isimlere nazaran itizl fikrini, tevhid ve adaletin bir
simgesi/alameti olarak grmlerdir. Bu durumda yaplmas gereken
mevzunun bizzat ierisinde olan Hasan el-Basryi Mutezileye dhil
etmektir. Onun Mutezilenin nc tabakasndan olduu hem ekol hem de
tarihiler tarafndan iddia edilmektedir. Aka sezilmektedir ki, Mutezile
Hasan el-Basryi kendi saflarnda grmek istemektedir.34 Olasdr ki, bu
hadise, ekoln kendi i meselesi olarak takdim edilmek istenmitir.
Sonu olarak Mutezilenin ortaya k hadisesiyle ilikili eliik olan
noktalar madde ierisinde zetleyebiliriz.
1. Vsl b. Atann mescidin bir kesine ekilmesi farkl bir teolojik
sylemin olumasn salayacak dzeyde bir olay deildir.
31
32
33
34
Kd Abdulcabbar, el-Muht bit-Teklf, cem. Hasen b. Ahmed bn Metteveyh thk. mer

es-Seyyid Azmi-Ahmed Fuad el-Ahvan, (Kahire: ed-Drul-Msryye, 1965), I, 422; Raid
el-Hayyn, Muteziletul-Basra ve Badat, (Londra: Drul-Hikme, 1997), s. 9, 34, 41, 80.
erif Murtaz, urerul-Fevid ve Durerul-Ferid, I, 167; Seyyid, Amr b. Ubeyd ve ruhulKelmiyye, s. 48-51; Hayyn, Muteziletul-Basra ve Badat, s. 80.
Ebu Zehra, el-mm es-Sdk, s. 149
Kd Abdulcabbar, el-Munye vel-Emel s. 24; Hayyn, Muteziletul-Basra ve Badat, s. 9,
34, 41; Muhammed Ebu Zehra, Tarhul-Mezahibil-slmiyye (slamda tikd Siyas ve
Fkh Mezhepler Tarihi), ev. Sbatullah Kaya, (Ankara: Anka Yaynlar, ts.), s. 135.

C.: 14,
V.: 14,
S.: 1
I.: 1
2016
[11]

LKS
2. tizl hadisesinin aktr olarak kimi rivayetlerin Vsl b. Atay,

kimilerinin Amr b. Ubeydi veya Katdeyi gstermeleri bir elikinin
varln hissettirmektedir.
3. Birok eserde Ehl-i tizl olarak nitelenen kimselerin varl birtakm
ilkeleri olan bir gruba iaret etmektedir. Bu bakmdan olay, sadece bir
yerden baka bir yere intikale indirgenmemelidir. Bu da aka
gstermektedir ki itizl, salt fiziksel bir hareket deildir.35
uras bir hakikat ki, Mutezile sz konusu olduunda objektif bir
deerlendirmenin
her
zaman
mmkn
olmad
dikkatlerden
kamamaktadr. Mutezile adna konumalarn genelde Ehl-i Snnet ulemas
tarafndan yaplmas buna neden olan faktrlerden birisidir. Nitekim
kendisini haktan sapm bir frka olarak gsterilmesine neden olan bir olay
ile ilikilendirilmeyi Mutezile dhil hibir frkann kabul etmeyecei
aikrdr. Oysa Mutezile, tm mezheplerin ortak bir karar olarak elmenzile/fask isimlendirmesini kabul etmektedir. Ayrmann sebebi ise
onlara gre teorik olarak zihinlerde yerleik olan bu ismin, pratikte ciddi
fikr ve itikd farkllamalara neden olmasdr. Bu balamda bir sonraki
balmzda bu ayrmann teorik ve pratik yansmalarn ele alacaz.
2. Ortak Teorik Dnceden Farkl Pratik Syleme Fsk

Fskn asl, kt bir tarzda (ale vechil-fesad) bir eyden kmay ve ayrlmay
ifade eder. Fare gizlendii deliinden kp insanlarn arasna kart ve
huzursuzlua neden olduu iin fuveysika olarak isimlendirilmitir.36
Fsn insanlarn arasna onlar rahatsz edecek bir gnah ile kmas, bu
anlamna benzer bir duruma iaret etmektedir.37 Yine hurma kabuunu
yarp ktnda, fesegat er-rutbet anil-gari denilmitir. Btn bu
kullanmlar kelimenin lugav anlam dikkate alnarak yaplmaktadr.38
Kuranda ise bu kavram, fakl anlamlara gelecek ekilde kullanlmtr.
Kfr39, masiyet40, kizb41, ism42, seyyiat43 haktan sapma44 vs. bunlardan
bazsdr. Birbirinden farkl kavramlarn ortak anlamn ifade eden fsk bu
ynyle kfr veya gnah ilemekle Allahn emrinden kmaktr.
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
Ahmed Emin Fecrul-slm, s. 328.

el-Ezher, Ebu Mansur Muhammed b. Ahmed, Tehzbul-Lua, thk. Abdulazim Mahmud,
(Kahire: ts.), VIII, 414; bn Manzur Ebul-Fazl Cemaleddin Muhammed b. Mkerrem,
Lisnul-Arab, (Beyrut: Drus-Sadr, ts.), X, 308.
bn Manzur, Lisnul-Arab, X, 308.
Ezher, Tehzbul-Lua, VIII, 414; Ebul-Bek el-Kefev, Eyyb b. Musa, el-Klliyyat, thk.
Adnan Dervi-Muhammed el-Msri, (Beyrut: 1998), s. 693; Zebd, Muhammed Murtaza,
Tcul-Ars-min-Cevhiril-Kamus, thk. Abdlkerim el-zbav, (Kuveyt: et-Tursul-Arab,
1990), XXVI, 303.
Secde 32/18.
Maide 5/25.
Nur 24/4.
Hucurat 49/6.
Bakara 2/282.
Bakara 2/197.

C.: 14,
V.: 14,
S.: 1
I.: 1
2016
[12]
Hseyin MARAZ
Bu balamda stlah ve dn anlamyla fsk, Allaha itaatten sapmay, emrini

terketmeyi ifade eden bir kavramdr.45 Bu anlamn en somut karl fskn,
yolcularn gitmek istedikleri yere gtren yoldan sapmalar anlamnda
kullanmdr.46 Kuranda buna benzer kullanma, eytann, secde emrine
aykr davranarak Allahn emrinden kmas anlatlrken47<
<
denilerek deinilmitir.48 Fskn bir baka anlam ise Allahn emrini terk
etmek ve hakikatten ayrlmaktr.49 Dolaysyla itaatten ayrlp,
gnaha/masiyete meyletmek fsk olarak isimlendirilmitir.50 Bununla birlikte
gnahkr kimse, Allahn emrinden kt iin fsk; bir eyi asli yerinden
ettii iin zalim; zsel yapsna ve varolusal niteliklerine aykr davrand
iin de zorba (cir) olarak nitelenmitir.51
Fskn kmak/huruc anlam olduu kadar ayn zamanda, girmek/dhl
manas da vardr. nk gnah ileyen kimse Allahn dostluk ve ilgisinden
kp, dmanlk ve honutsuzluuna girmitir. Ayrca lehine olan sevab
hak etmekten kp, cezay hak etme durumuna gemitir. 52 Kfir bu nedenle
fask diye isimlendirilir. nk akln zorunlu kld ve ftratn gerektirdii
hkmleri(den) ihlal etmitir/kmtr.53 Bu sebeple her kfr, fsktr. Fakat
her fsk, kfr deildir.54 Ksacas kelimenin lgavi kkndeki kmak
(huruc) anlam eri stlahtaki tanmna yansmtr.
Fskn lugav ve stlahi anlamna dair bu aklamalarn ardndan el-menzile
beynel menzileteyn teorisinin Mutezile iin nemine deinebiliriz.
Bilindii zere el-menzile Mutezilenin be temel esasndan biridir. Onlar,
Usl-u Hamse bal altnda kavramlatrdklar ilkeleri benimsemeyi
kendilerine aidiyetin temel art olarak grmlerdir. man esaslarnn farkl
bir tezahr olarak benimsedikleri ve sistemletirdikleri bu ilkeler, onlarn
dn ve aksiyonel paradigmalarn oluturmutur. Bylece onlar, bu
prensipleri savunmada gsterdikleri abayla kendilerini dier mezhep, frka
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
Ezher, Tehzbul-Lua, VIII, 414; Zebd, Tcul-Ars, XXVI, 302; bn Manzur, LisnulArab, X, 308.
Zebd, Tcul-Ars, XXVI, 303.
Kehf, 18/50.
Ezher, Tehzbul-Lua, VIII, 414; Zebd, Tcul-Arus, XXVI, 302, 303.
bn Manzur, Lisnul-Arab X, 308; Ebul-Bek el-Kefev, el-Klliyyat, s. 692-693; Zebd,
Tcul-Ars, XXVI, 303.
Ezher, Tehzbul-Lua, VIII, 414; bn Manzur, Lisnul-Arab, X, 308; Zebd, Tcul-Ars,
XXVI, 302-303.
bn Furek, Mcerredu-Makalat, s. 157.
Ebul-Kasm Bust, Kitbul-Bahs an-Edilletit-Tekfr vet-Tefs, thk. Wilferd MadelungSabine Schmidtke, (Tahran 2003), s. 3.
Zebidi, Tacul-Arus, XXVI, 302.
bn Furek, Ebu Bekir Muhammed b. el-Hasen, Kitabul-Hudd fil-Usl, tkd. ve tlk.
Muhammed Sleyman, (Beyrut: Darul-Garbil-slamiyyi, 1999), s. 110.

C.: 14,
V.: 14,
S.: 1
I.: 1
2016
[13]

LKS
ve retilerden ayran zgnl salamlardr.55 Mutezile ekol ayrca

tevhid, adalet, el-menzile beynel menzileteyn, emri bil-maruf nehyi anil
mnker ve vad ve vadden oluan ilkelerden birini kabul etmeyen kimsenin
mslman olamayacan syler. Onlara gre bir kimse, btn bu ilkeleri
kabul eder sonra byk bir gnah ilerse yine mmin olma vasfn
kaybeder.56 Dikkat edildii zere el-menzile ilkesi dier btn prensiplerin
varln bir bakma etkileyecek gtedir.
Byk gnah meselesi, genel itibariyle kelam kitaplarnn esma ve ahkm
blmnde ele alnan bir konudur.57 Bu balamda Mutezileyi dier
frkalardan farkl klan el-menzile beynel menzileteyn ilkesi, lgatte iki
menzile/ey arasnda bir yer anlamna gelir. ki eyden her birine eit
ekilde eilim gstermek (incizab-edeer ekim)tir. Istlah anlam ise
byk gnah ileyen kimse hakknda iki isim arasnda bir isim; iki hkm
arasnda tek hkmn varlna hkmetmektir. Buna gre sz konusu kimse,
mmin ve kfirin dnda nc bir hal 58 olarak fsktr. Bu bakmdan elmenzile beynel-menzileteyn ilkesini konumak aslnda sabit isimler ve
hkmler arasndan kan yeni bir halin varlndan bahsetmektir. O halde
iki isim arasnda yer alabilecek tek isim fsktr. Yine iki hkm arasnda
fsn tek bir hkm vardr. Buna gre ona, ne kfirin hkm ne de
mminin hkm uygulanabilir. Bu kimse mminin hak ettii mkfata asla
ulaamayacak; kfirin hak ettii iddetli azab onun hissettii oranda
duyumsamayacaktr. Dolaysyla fsk, tevbe etmeden lrse daha hafif bir
azaba urayarak kfir ve mminin tbi olduu hkmn dnda
tutulacaktr.59
Mutezilenin byle bir gre sahip olmasnn nedenleri yzyllarca
tartlan konular arasndadr. Zira bu denli fonksiyonel olan bir sylemin
farkl birtakm referanslar olmaldr. Her eyden nce problemin kayna
55
56
57
58
59
Hayyt el-Mutezil, Ebil Hasen Abdirrahman b. Muhammed b. Osman, Kitbul-ntisr

fir-Red Al-bnir-Ravendl-Mulhid, thk. H. S. Nyberg, (Beyrut: Mektebetu-DrulArabiyye, 1993), s. 126; Ahmed evki brahim el-Amerrec, el-Mutezile f-Badad ve
Eseruhum fl-Haytil-Fikriyye ves-Siysiyye, (Kahire 2000), s. 31,32.
Nasruddn et-Tsi, Telhsul-Muhassal, (Tahran: Drul-Ezvi, 1980), s. 404.
Kd Abdulcabbar, erhul-Uslil-Hamse, s. 86, 471.
Akl ve manta son derece nem veren bir ekoln akln temel ilkelerinden olan nc
halin imknszl ilkesine aykr bir teori ileri srmeleri tesadf deildir. Onlara gre
el-menzile ahlak ve sosyal ynyle yaptrm ilkesidir. Adeta gnah ileyen kimseye
hemen gnahndan pimanlk duyarak geri dnmesini ve mslman cemiyet
ierisindeki konumunu korumasn deklere etmektedir. Bkz. Recep Alpyal, Din
Felsefesi Asndan Mutezile Gelen-Eki, (stanbul: z Yaynclk, 2014), II, 585.
Kd Abdulcebbar, erhul-Uslil-Hamse, s. 471; eva, Vsl b. Ata ve Arauhl-Kelamiyye,
ss. 231-232; Mutezile ierisinde bunun dnda farkl grlerin olduu da
nakledilmitir. Bu balamda Nesef, kebire sahibinin affedilmesinin hikmet asndan
caiz olduunu Mutezile ierisinde kabul edenlerin olduunu syler. Fakat Kuran,
kendisi ile tehdit edilen azabn mutlak surette gerekleeceini bildirdiinden onlarn,
kat olan bu seenei tercih ettiklerini iletir. Bkz Nesef, Ebl-Mun Meymn b.
Muhammed, Tabsratul-Edille fi-Uslid-Dn, thk. Hseyin Atay-aban Ali Dzgn,
(Ankara: Diyanet leri Bakanl Yaynlar, 2003), II, 372.

C.: 14,
V.: 14,
S.: 1
I.: 1
2016
[14]
Hseyin MARAZ
bireysel bir dncenin rn olabilir. Vsl b. Ata, Kuran ve snnette,

mmin, kfir ve mnfklar ile ilgili hkmlerin60 byk gnah ileyenin
durumuyla uyumadn grd. Byle bir kimsenin mmin, kfir veya
mnfk olamayacan syledi. Dolaysyla bu kimse hakknda farkl bir
hkmn gerektii dncesindeydi. Byk gnah sahibi, itikd konumlar
ierisinde her birine ait benzerlikler tayordu. Fsk ismi, kfir veya mmin
btn itikd hkmlerin dnda fakat bir adan bunlara ait ortak
zellikleri tayan bir isim olarak el-menzile sylemiyle ilkeselleti.61 nk
byk gnah ileyen kimse itikd olarak mmine, amel adan da kfire
benzer. Fakat o, akidev olarak kfire benzemedii iin kfir, ameli lde
mmine benzemedii iin mmin deildir. O halde kendisi iin en uygun
tbir, fskndan dolay fsk eklinde olmaldr.62
Bunun yannda bir baka iddia ise Mutezilenin, felsefe ile megul olmas
neticesinde Yunan filozoflarnn63 ahlak bir ilke olarak kabul ettikleri ve
altn orta isimlendirmesini yaptklar el-menzile gryle tanm
olmasdr. Bu gre dayanak oluturacak bilgiyi buradan iktibas etmeleri
mmkndr.64 Burada yadrganacak bir taraf da yoktur. Fakat bundan daha
ncelikli olan ngr yukarda deinildii zere slamn kendi
kaynaklarndan byle bir bilgiye ulatdr. Nitekim Kurann birok ayeti
orta yola davet eden bir hitab iermektedir. rnein< ve bylece sizin
dengeli ve ll bir toplum olmanz istedik ki (hayatnzla) tm insanln
huzurunda hakikatin ahitleri olmanz65 vb. ayetlerde orta yol ars
yaplmaktadr. Dolaysyla Kurann orta yol ars ile filozoflarn altn
orta sylemi Mutezilenin el-menzile grne sahip olmasnda iki
60
61
62
63
64
65
Mutezile fask isimlendirmesini Kurann yapm olduu taksime dayandrr. Hucrat

suresinin yedinci ayetinde, kfr, fsk ve isyan eklinde gnah trnden
bahsedilmektedir. Bkz. Abdussettar er-Rvi, el-Akl vel-Hrriyye-Dirsetn f-Fikril-Kd
Abdilcabbaril-Mutezil, (Beyrut, 1980), s. 381; Sz konusu ayette<kfr, yoldan kmay ve
isyan size irkin gsterdi anlamnda bir ifade, gnahlarn deersel bir farklla sahip
olduuna delildir. Bu son ayette vurgulanmak istenen, her bir gnah trnn,
dierinden kendisini ayrtracak niteliklere sahip olduudur. Fsk olan bir gnah kfr
olan dier gnahtan farkl olabilir. Yine kk olan bir gnah, fsk ve kfrn dnda bir
zellie sahiptir. Bu ayet, Kdya gre gnahlar ierisinde kklerin olmayacan
iddia edenlerin szlerini geersiz klar. Bkz. Kd Abdulcabbar, Mtebihul-Kuran, II,
622.
Hayyt Kitbul-ntisr, s. 167.
Faysal Bedir Avn, lmul-Kelm ve Medrisuhu, (Kahire: Drus Sekafe, ts.), s. 223-224;
rnein Aristotelesin ahlak retisinde altn orta nemli bir kavramdr. Aristodan
itibaren klasikleerek gelen bu kavram daha sonra bni Rdn hikmet, ecaat, adalet ve
iffetten oluan erdemlerin orta noktasn temsil eden mutedil davranlar izahnda da
kullanlmtr. Bkz. Bekir Karla, bn Rd, TDV slam Ansiklopedisi (DA), XX, 266.
Carullah, el-Mutezile, s. 55-56; Mutezilenin iman anlay ile Ali b. Eb Talibin iman
tanm arasnda bir fark yoktur. Hz. Ali, iman ve slm bir kabul eder ve iman, tasdik,
ikrar ve amel olmak zere unsurun birleimi olarak tanmlar. man-amel arasndaki
ba en salam ekilde koruyacak olan da el-menzile grdr. nk Mutezilede
amel olmakszn imann bir deeri bu anlamyla yoktur. Bkz. Kasm Habb Cbir, elFelsefetu vel-tizl-f-Nehcil-Bela, (Beyrut 1987), s. 95.
Bakara 2/143; Benzer anlamlar iin bkz. Maide 5/77; Secde 35/32.

C.: 14,
V.: 14,
S.: 1
I.: 1
2016
[15]

LKS
nemli faktr olabilir. Bu ekilde meselenin akl ve dn kayna, felsefe ile

din arasnda bir uzla yoluyla temellendirilmitir, diyebiliriz. Bu adan
dnldnde el-menzile gr, kastl bir sylem grnts
vermemektedir. Daha ok nazar ve itihad bir karm olarak kendini
gstermektedir.66
Buna ilaveten Peygamberin, ilerin en hayrls (farkl olanlarn ierisinden)
en mudetil/dengeli olandr67 sz Mutezile, zellikle Hasan el-Basr ve
tm Mslman gruplarca nemli bir ilke konumuna ykseltilmitir. Bu
kural hayatlarnda uygulamalar bize, Mutezilenin, Hasan el-Basr ile
kader sorunu hari birok konuda benzer fikirde olduu ipucunu
vermektedir. Bunlardan biri phesiz el-menzile grdr. Ancak Hasan
el-Basr, byk gnah ileyen kimse hakknda hkmn pratik yansmasn
kabul etmemitir. Fakat teorik olarak bu ilkeyi benimsemi olmas uzak bir
ihtimal deildir. Dolaysyla bu gr, dnsel adan tm gruplarca
bilinmektedir. Fikir ayrlnn ise bu ilkenin nasl tatbik edilecei
hususunda olduu grlmektedir. Bu nedenle asl itibariyle itikd olsa da,
dnyevi etkisi siyas ve itima olan bir prensip nitelii tamaktadr. Bu ise
teoride deil; pratikte bir ayrmann var olduu izlenimini vermektedir.68
Bu yzden Vsl b. Atann yeni bir ey icat etmedii, aksine kebire sahibini
fsk eklinde adlandrmann, dnemin tabiin ve selefin gr olduu
ynndedir. Onlara gre byle bir kimse gnah ile fasktr. Fakat bu
gnah, onun iman ve slma aidiyetini nefyetmez. 69 Vsl b. Atann
buradaki fonksiyonu mevcut olan grlere art olarak kendi grn
cretle eklemesidir. O, byk gnah hakknda ortaya att zmn,
esasnda zerinde icma edilen bir gr olduunu dnr. Dolaysyla
onun k bir icat veya bidat deil, mevcut grler zerinden bir yorum
gelitirmek ve onlara aklk getirmektir. Bu adan dnldnde elmenzile, teorik ortak bir kanaat zerinde gelitirilen zgn bir fikirdir.70
Mutezile kanad bu sebeple el-menziletu beynel-menzileteyni mmetin
tandk olduu bir gr olarak aktarmaktadr. Bunun karsnda Ehl-i
Snnet, hakikati sabit olan iki gr arasnda -nc bir fikir olarak
66
67
68
69
70
Carullah, el-Mutezile, s. 56; Ayrca bkz. Kemal Ik, Mutezilenin lk Kurucusu Vsl b.
Ata ve Byk Gnah Meselesi, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, XXIV (1981):
344.
Beyhk, ubul-mn, V, 396.
Carullah, el-Mutezile, s. 55-56; Esasnda slam corafyas ierisindeki gr ayrlklarnn
temeli, sadece itikd bir ayrma olarak anlalmamaldr. Hemen hepsi hakknda
derinlemesine bir inceleme yapldnda siyas-sosyal bir damarn varl kendini
gsterecektir. Bugn dahi siyaset, birey ve kitle inan ve davranlarn etkileyecek gce
sahiptir. Dolaysyla bir gruba ait olma, birey bilincinin ekillenmesinde nemli bir
faktrdr. Bkz. Ahmed Emin, Duhl-slm, (Kahire: Mektebetun-Nahda, 2001), III, 6.
Adil el-Aw, el-Mutezile vel-Fikrul-Hurr, (Dmak: el-Ehli, ts.), s. 168.

C.: 14,
V.: 14,
S.: 1
I.: 1
2016
[16]
Hseyin MARAZ
beliren- tredi ve sapkn bir gr olduunu iddia etmektedir.71 Bu

aklamalar gsteriyor ki, Mutezileye gre, Vsl b. Ata mmetin daha
nceden sylemedii bir sz retmi deildir. ayet farkl bir gr ortaya
koymu olsayd mmetin icmana aykr davranm olurdu. Fakat o, byk
gnah ileyen kimseyi fsk olarak isimlendirmede mmeti, ortak bir karar
ierisinde bulmutur. Bylece ittifak edilen gr benimseyip desteklemi;
aykr dnceleri ise reddetmitir.72 Esasnda el-menzile sylemi Hric ve
Mrcie zihniyetine bir red hviyetindedir. Ayn zamanda ahlak deerlerin
toplumsallamas adna sadece itikd deil, fkh/amel ve ahlak yn ar
basan reaksiyonel bir yaklamdr.73
Buna ramen var olan grler ierisinde farkl bir gr olarak Vsl b.
Atann sylemi, kelam ve mezhepler tarihi eserlerinde ucube bir k olarak
takdim edilmitir. Elbette buna sebep, Mutezileye kar olan acmasz
husumettir. Oysaki objektif olarak dnem incelendiinde Hasan el-Basrye
muhalif olan sadece Vsl b. Ata deildir. Mrcie ve Hricler mevcut
grleriyle ona, son derece kart bir duru ierisindedirler. Fakat bu nokta
yeterince dikkate alnmam Mutezile kartl hadiseyi yanl okumaya
sevk etmitir. Mutezile kanad ise mmetin icmana aykr davrand
ithamn tamamen reddetmektedir. Hayyat, bu noktay vurgulama
sadedinde u aklamay yapmtr. Dinde bir eyin doru olduu zorunlu
olarak nasl biliniyorsa Mutezilenin el-menziletu beynel-menzileteyn
grnn doruluu da ayn ekilde bilinir.74 Bu ifadeye gre isabetli olan
Mutezilenin iddia ettiidir. mmetin icma yine bu dorultudadr. Bunun
aksini iddia etmek Mutezileyi deil, mmetin ortak kararn hie
saymaktr.75
Grld zere Mutezile nazarnda gnahkr iin el-menzile konumu,
mmetin ortak vicdann yanstmaktadr. Buna karn itikad ekoller ve baz
etkin simalar, byk gnah ileyen birine hangi ismin verilecei hususunda
ortak bir karar ierisinde deillerdir. Bu kimse, Hriclere gre kfirdir.
Vsl b. Ata ve Mutezileye gre fsktr, Mrcieye gre mmindir. Hasan
el-Basr ve mensuplarna gre mnfktr. Ehl-i Snnete gre gnahkr
mmindir. iada nimete nankrlk eden (kfir) fsk biridir.76 Ancak btn
bu frka ve ahslarn birletii tek bir nokta vardr. Byk gnah ileyen
71
72
73
74
75
76
Bu gre tepki olarak Ear alim bn Furek, Mutezilenin el-menzile grn,

mmetin icmana aykrlk olarak deerlendirir. Ona gre Vsl b. Ata, bu fikri ortaya
atmadan nce byk gnah ileyen kimse hakknda iki gr vard. Bazsna gre bu
kimse kfir; dier bazsna gre fask mmindir. Vsla kadar hi kimse ne mmindir ne
de kfirdir tarznda bir iddia ile ortaya kmamtr. bn Furek, Mcerredu-Maklt, s. 154.
Kd Abdulcabbar, el-Munye vel-Emel, s. 40; Hayyt, Kitabul-ntisr, s. 165; ev, Vsl
b. Ata ve Aruhul-Kelmiyye, s. 225.
Seyyid, Amr b. Ubeyd ve ruhl-Kelmiyye, s. 146.
Hayyt, Kitbul-ntisr, s. 167.
Nesef, Tabsratul-Edille, II, 371.
Bu taksimat iin bkz. Kd Abdulcabbar, el-Munye vel-Emel, s. 40; erhul-Uslil-Hamse,
s. 86; Nesef, Tabsratul-Edille, II, 368-369.

C.: 14,
V.: 14,
S.: 1
I.: 1
2016
[17]

LKS
kimse fsk (gnahkr) ve fcir (sapkn)dr. Bu kimsenin, dn ve mezheb

kimlii ne olursa olsun iledii su, fsk olarak isimlendirilir.77
Vsl b. Ata, byk gnah sahibinin fsk olduu hususunda tm
mezheplerin icma ettii grndedir. O, mmetin icmayla belirlenen bu
ismin Kurann bildirdiiyle uyum ierisinde olduunu dnr. 78 Bylece
Vsl, ittifak edilen noktay kendi grne dayanak yapmakta, ihtilaf edilen
konularda kendi zgnln ortaya koymaktadr. Bu durum
gstermektedir ki Vsl, iinde yaad toplumun kltrel yapsn dikkate
alm, dncesini bu dorultuda meydana getirmitir. Bu ise iinde
yaanlan toplumun ferdin bilin dnyasna olan etkisini akla
getirmektedir.79
Anlalan o dur ki, byk gnah ileyen biri iman ve gnah bir arada olan
ayn zamanda slama aidiyetini bildiren; fakat eylemiyle iman elien bir
kimsedir. Zihinsel olarak orta bir konumun varl kendini
hissettirmektedir. Yani teorik olarak bu kimsenin fsk olduu btn itikd
mezhepler tarafndan kabul edilen bir husustur. Ancak isimlendirmenin
pratikte ne olaca ayrmann asl konusudur. Mutezile, teoriyi pratik
isimlendirmeye aktararak fsk gr ile temayz etmitir.80
Bu adan Vsl b. Atann, farkl bir gr ortaya atarak slam mmeti
ierisindeki ayrl krkledii tarznda bir yaklam doru
grnmemektedir. Byle bir fikrin kabul edilip edilmemesi bir tarafa o
dnemin artlar ierisinde dnldnde pratik bir zm sunma
gayreti olduu yadsnamaz. 81 Zaten islam toplumu ierisinde farkl itikd
fikir ve kabullerin varl, ciddi bir ayrmann olduunu gstermektedir. Bu
durumda herkesin hakikat diye sarld fikri doru kabul ettii aikrdr.
Belki burada Vsl b. Atann mevcut anlaylara tepki olarak ne o ne o
kuraln benimseyerek bir uzla salamay dnd sylenebilir.82 Ne
yazk ki daha sonraki srete bu duruun, kat bir itikd domaya
dnmesi ise (her byk gnaha ebedi cehennem vurgusu) slam mmeti
tarafndan hakl bir tepkiyle karlanmtr.
Sonu olarak Mutezilenin be esasndan biri olan el-menziletu beynelmenzileteyn, tarihsel kkleri olan bir sylemdir. Bu adan hem sosyopolitik hem de kelam bir dzlemde bu ilkenin Mutezile ile ilgisi
kurulmutur. Bu da meselenin birden ok boyutu olduunu gstermektedir.
77
78
79
80
81
82
Mesd, Ebl-Hasan Ali b. El-Huseyn, Murcuz-Zeheb, haz. Kemal Hasen Meri,

(Beyrut: Mektebetul-Asriyye, 2005), III, 185.
Kd Abdulcabbar, el-Munye vel-Emel, s. 40; el-Hayyt, Kitbul-ntisr, s. 165; ev,
Vsl b. Ata ve ruhul-Kelmiyye, s. 217.
Muharrem Akolu, Kebire ve man Balamnda Haricilik-Mutezile likisi Erciyes
niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 23 (2007/2): 331.
Kd Abdulcabbar, Fazlul-tizl, 115.
Ali Sm en-Ner, Neetul-Fikril-Felsef fil-slm, (Kahire: Drul-Merif, 1973), I, 388389.

C.: 14,
V.: 14,
S.: 1
I.: 1
2016
[18]
Hseyin MARAZ
yle ki toplumsal artlarn rn olarak salt fkh veya itikd bir hkm
deildir. Zira ilke konumuna sahip bir sylemin sadece itikd bir kaygyla
ortaya ktn dnmek bize doru deerlendirme imkn tanmad gibi
tarihi verilerle sabit siyas, ahlak ve sosyal birok faktr gz ard etmemiz
anlamna gelecektir. Siyas bir ayrmann uzants olarak meseleyi
incelemenin uzun soluklu bir alma olduunu dndmzden bir
sonraki balkta byk gnah probleminin daha ok ahlak ve sosyal
boyutunu ele alacaz.
3. Fsk Tanmlamasnn
Yansmalar
tikd
Adan
Sosyo-Ahlak
phesiz bir problemin ortaya kmasna etki eden birok faktr olabilir. Bu
bizzat kiinin veya bir grubun kendi inan ve kabulleri olabildii gibi siyas
ve sosyal realitenin mevcut yaps da olabilir. slam toplumunda yaanan
fikr ve itikd ayrmann temelinde sadece dn bir takm faktrler deil,
bunun yannda siyas ve sosyal olaylarn etkisi olduka byktr. yle ki
daha sonra birok mezhep ve ekoln domasna neden olacak olan bu tr
olaylarn brakt itikd-siyas sylemlerdir. Daha da iddial bir ekilde
tarihte farkl gr ve dncede olan frkalarn ontolojik kaynanda
Hriclerin, Mrcie, Mutezile ve iann etkisi olduu rahatlkla
sylenebilir. Dikkat edildiinde gnmzde dahi btn itikd frka ve
gruplarn baland asl kaynan, bu drt ekolden biri olduu
grlecektir.83 Bu ekollerin birbirlerinden farkn ortaya koyan en nemli
konulardan biri hi phesiz byk gnah ileyen kimsenin ismi ve hkm
hakkndaki grleridir.
Esas itibariyle byk gnah sorunu, Mslmanlar arasnda yaanan siyas
ve sosyal tartmalarn bir uzants olarak grlebilir. Dolaysyla sadece
fkh bir tartma olarak alglanmamaldr.84 Bu dorultuda ncelikle byk
gnahtan ne kastedildii olduka nemlidir. nk zaman ierisinde
yaanan siyasi ayrma ve sosyal kaos, slam mmeti ierisinde birlii
zedelemi, bir ok farkl dnce ve yorumun filizlenmesine zemin
hazrlamtr.85 Bu balamda mevcut siyas ve sosyal yap gz nne
alndnda konuyla alakal tartmalarn odanda iki gnah ne
kmaktadr. Birincisi hak ve hakikat iddias ile yola kp, her iki tarafn
mslman olduu savalarn sebep olduu katl/ldrme suudur. Dieri
de, ynetim ve brokraside otoriter olan belli zmrelerin ierisine dt
israf, elence ve haz unsurunun sonucu olan znadr.86
83
84
85
86
Makds, Ahsenut-Teksm fi-Marifetil-Eklm, s. 38.

Hayyn, Muteziletul-Basra ve Badat, s. 9.
Ayrntl bir tasnif iin bkz. el-Badd, el-Fark beynel-Firak (Mezhepler Arasndaki
Farklar), s. 15-22; rfan Abdulhamid, slamda tikd Mezhepler, s. 100-103.
Muhammed Ali Eb Reyyn, Trhul-Fikril-Felsef fl-slm, (Beyrut: Drul-FikrilArab, 1983), s. 157.

C.: 14,
V.: 14,
S.: 1
I.: 1
2016
[19]

LKS
zellikle bu iki gnah eidi siyas ve toplumsal karmaann baskn

faktrdr. Dnemin tartma ortamnda kastedilen sularn bireysel
ykmllkten ziyade (namaz, oru gibi) toplumsal yansmas gl bir
ekilde hissedilen ve ahlak dejenerasyona neden olan gnah eitleri (sosyal
zulm) olduu aktr.87 Bu anlamyla fsk tabiri, toplumun/kltrn
allagelmi kurallarna uymayan tarzda oluan eylemler iin kullanlmtr.
Toplumsal uzlay tehdit eden her trl olumsuz fiil, fskn kapsam
ierisinde deerlendirilmitir. Fakat bu anlamndan te, er/dn gnahlara
hamledilmesi noktasnda mmetin icmas vardr.88 Ancak genel anlamda
kavramn dn emir ve nehiylere hasredilmesi ise ok ynl bir kullanma
sahip olduu gereini deitirmez.
Bu minvalde Vsl b. Atay fask grne iten faktrleri ilk nce itikdamel bir nedene dayandrarak aktaracaz. Daha sonra bu meselenin
sylem baznda sosyo-ahlak bir tepki olduuna iaret edeceiz. Vsl b. Ata,
ilk nce itikd-amel lde bir bant kurma dncesindedir. Ona gre
iman, bir takm hasletlerin toplamndan ibarettir. man oluturan bu
unsurlar, kalp ile iman, dil ile ikrr ve organlar ile ameldir. man bu
durumda tek bana yeterli deildir. Tasdikin yannda vaciplerin yerine
getirilmesi, kabihten de kanlmas gerekmektedir. Mmin olmann tek
lt bu unsurun birlikte bulunmasdr. Mmin hayr zellikleri bir
araya geldii iin vgy hak etmitir. Fask ise hayr hasletlerine sahip
olmad iin vgye layk deildir. Fakat o, mutlak kfr ierisinde de
deildir. yle ki onda ahadet gibi baz hayr olan ameller mevcuttur. Ancak
dnyadan tevbe etmeden ayrld taktirde ahirette cennet ve cehennemin
dnda alternatif bir mekan olmad iin ebed bir cezaya mstehak
olacaktr. Fakat azabnda kfire oranla bir hafifletmeye gidilecektir. 89
Hafif ancak ebedi azap, byk gnah ileyen hakknda Mutezilenin
Hricler ile ayn tutumu sergilemeleri neticesinde ortaya atlm bir zm
grnts vermektedir.90 Ancak tevbeye ar vurgu yaplmas, insann
gnah meleke haline getirmemesi maksadn anlatr niteliktedir. Nitekim
imana gnahn bitimemesi, tevbe ile gerekli slahn yaplmas zorunludur.
nk Mutezile dncesinde insann yararl eylemleri zerinde gnahn
yok edici etkisi hkimdir. Buna sebep daha nce getii zere iman, itaat ile
87
88
89
90
zellikle Basra, o dnemde en fazla ahlak ve hukuk sapmann yaand bir yer
konumundadr. Bkz. Ali e-ab v.dr., el-Mutezile-beynel-Fikr-vel-Amel, s. 11-12.
Albert Nasr Nader, Felsefetul-Mutezile, (Badat: 1951), II, 116.
Kd Abdulcabbar, el-Munye vel-Emel, s. 153.
Ahmed Mahmd Subh, F-lmil-Kelm (Mutezile), (Beyrut: Drun-Nahdatil-Arabiyye,
1985), s. 163; Muhammed brahim el-Feyym, el-Mutezile Tekvnul-Aklil-Arab, (Kahire:
Drul-Fikril-Arab, 2002), s. 34-35; Kemal Ik, Mutezilenin Douu ve Kelmi Grleri,
(Ankara: Ankara niversitesi Yaynlar, 1967), s. 33.

C.: 14,
V.: 14,
S.: 1
I.: 1
2016
[20]
Hseyin MARAZ
zdeletirmi olmalardr. Dolaysyla itaatin olmamas hali, imann

etkisizlemesi demektir.91
Gnahn varl halinde mkellefi mkfata ulatracak g (iman)
etkisizlemitir. Grld kadaryla Mutezil dncede iman, insann
tasarruflarna istikamet verir ve gnaha kar ftr bir diren oluturur.
Eylem ve itaatte grlen aksaklk ise imann direnten yoksun olduunu
gsterir. Dolaysyla ahirette mkellef, kendisine sevab temin edecek
asldan yoksun olduu iin kalc bir azaba maruz kalacaktr. Allahn, srf
hak ettikleri iin gnahkrlar cezalandrmas, bu adan ahlak deeri olan
bir gerekliliktir.92 Bu bakmdan iyi olan geliigzel balama deil, hakkn
eksiksiz olarak hak sahibine iade edilmesidir. Bu aklamalardan anlalan o
ki, Mutezile, ahlak bir endieyle bu tarz bir dnceye mracaat etmitir.93
nk onlar, sadece kulun pozitif deiimi neticesinde Allahn tavrnn
deiecei ilkesini gzetmilerdir.94 Kula ait deiim gereklemeden
(kararllk ve pimanlk yani tevbe) Allahn byk gnah ileyeni affetmesi
bu anlaya dayanarak ilkesel olarak mmkn deildir.
Baka bir ynden yle bir aklama ekleyebiliriz. Mutezileye gre imann,
haklarn temini noktasnda son derece ilevsel olan, slam toplumuna aidiyet
bilincini zihinlerde yerleik hale getiren bir anlam olmaldr. Bunu
salamann tek yolu, salih ameli imana dhil etmek ve adalet vasfn
iselletirmektir. Yani vacipleri yerine getirme ve ktlklerden kanma
hususunda adaleti gzetmi olmaktr. yle ki Vsl b. Ata, nifak, kfr,
iman ve fskn keyfiyeti noktasndan yaklaarak btncl bir tanm yapmay
hedeflemi olmaldr. nk Mutezileye gre iman, dnyada mmine bir
takm bireysel ve sosyal haklar tanrken, ahirette mkfatn hak edilmesinde
tek bana fonksiyonel deildir. Bunu aklar mahiyette Kd Abdulcabbar,
cennetin sadece iman ile hak edilemeyecei bunun yannda salih amelin de
olmas gerektii kanaatindedir.95
Bunun doal yansmas, iman ile amel arasnda zorunlu bir ban var
olmasdr. Dolaysyla Mutezile, iman amele; ameli el-vad vel-vad
ilkesine balayarak aksiyonel bir itikd sylem oluturmutur. El-menzile
beynel-menzileteyn prensibi, mmin ile kfir arasnda salt itikd bir deer
hkm deildir. Daha ok amelin belirleyici olduu bir lttr. nk
Mutezile iman, itaat niteliindeki eylemlerin toplamndan ibaret grr.
91
92
93
94
95
bn Teymiyye, eyhul-slm Ahmed b. Abdulhalim, erhul-Akidetil-sfahniyye, thk.

Sad b. Nasr b. Muhammed, (Riyad: 2001), s. 226.
Ayrntl bilgi iin baknz. Hulusi Arslan, Mutezileye Gre yilik ve Ktlk
Problemi (doktora tezi, Kayseri niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 2000), s. 171-172.
Hulusi Arslan, Mutezileye Gre yilik ve Ktlk, s. 85, 101, 110.
Rad 13/11; Ayrnt iin bkz. Zemaher, Crullah Ebl-Ksm Mahmd b. mer, elKef, an-Hakik-i-avmizil-Tenzil ve Uynil-Ekvil, thk. Adil Ahmed AbdulmevcudAli Muhammed Muavvz, (Riyad: Mektebetul-Ubeykan, 1998), III, 338.
Kd Abdulcabbar, Mtebihul-Kuran, thk. Adnan Muhammed Zerzur, (Kahire:
Drut-Turas, 1969), I, 98.

C.: 14,
V.: 14,
S.: 1
I.: 1
2016
[21]

LKS
Farz ve nafilelerden oluan her taat, iman ismini alr. Vsl b. Ata, Ebu
Huzeyl Allaf gibi Mutezile mezhebinin ncleri bu gr paylarlar.
Ekoln sonraki yzyl limlerinden Ebu Ali (h.303/m.915) olu Ebu Haim
(h.321/m.933) ve birok Mutezil dnr, vacip kategorisinde ele alnan
dn ykmllkleri iman kapsamnda deerlendirmilerdir. Kiinin
tercihine braklm olan nfile ibadetleri ise bu kapsamn dnda
tutmulardr. Buna ilaveten iman ve slmn ayn anlam ifade ettiini
sylemilerdir. Ameli iman olarak gren bir dnce okulunun byk
gnah ileyen bir kimseye bak asnn bu dorultuda olaca pekl
malumdur.96
Mutezile ierisinde Ebu Bekr Esam (h.200/m.816) hari fsn mmin
olduu kabul edilmeyen grtr. Nasl ki Yahudi ve Hristiyana mmin
ismini veremeyeceimiz bir iman varsa fskta da mmin ismini hak
etmeyen bir iman vardr, grndedirler.97 Buna ilaveten brahim enNazzama (h.230/m.845) gre iman, byk gnahtan kanmaktr. Mkellef
asndan ierisinde vadin/tehdidin geerli olduu eyden uzak durmaktr.
Allah sz konusu olduunda her trl byk gnahtan kanmaktr. 98
Burada nemli olan bir dier husus Mutezile limlerinin iman, Allaha
iman ve Allah iin iman eklinde ikiye ayrmalardr. Hiam el-Fuvt
(h.218/m.833) ve Abbad b. Sleyman (h.250/m.864) bunlardan sadece
ikisidir. Allaha iman, terki halinde Onu inkr olan imandr. Kfr, bu
kategoriye girer. Allah iin iman ise terki, bazen kfr bazen de fsk
gerektiren imandr. Namaz, oru vb. ibadetler bu alana dhildir. Bunlar terk
etmek helal kabul edilirse kfre dnr. Terketmenin haram olduu bilinci
ile yerine getirilmezse bu durumda fsk olur.99
Burada akla yle bir soru taklabilir. Eer iman itaat ise, bu durumda
namaz terk eden biri iman m terk etmi olmaktadr? Mutezilenin iman
itaatlerin toplam olarak tanmlamas tm ibadetlerin ayn zamanda iman
olduu sonucuna gtrmektedir. Mutezile byle bir sorunun sorulma
ihtimalini gz nnde bulundurarak benzer yntemle cevap verir. Bu
dorultuda iman terk eden biri, btn ibadetleri terk etmitir. Artk bu kii
adna taatlerin bir anlam ve deeri kalmamtr. nk imann yokluu ile
birlikte taatler ifsat olmutur. Dolaysyla iman ve amel ayrm her ikisinin
yok hkmnde olduu anlamna gelmektedir.100
96
97
98
99
100
Kd Abdulcabbar, erhul-Uslil-Hamse, s. 478; erif Murtaz, Ali b. Huseyn el-Musev

el- Badd, ez-Zehiratu f-lmil-Kelm, thk. Seyyid Ahmed el-Huseyn, (Kum: 1431), s.
537.
Eari, Ebil-Hasen Ali b. smail, Makltul-slmiyyin ve htilful-Musalln, tkd. Nem
Zeruzur, (Beyrut: Mektebetl-Asriyye, 2012), I, 213.
Eari, Maklatul-slmiyyin, I, 211-213.
Eari, Maklatl-slmiyyin, I, 212.
bnul-Melhim el-Havarizm, Mahmd b. Muhammed, Kitbul-Fik f-Uslid-Dn, thk.
Faysal Bedir Avn, (Kahire: 2010), s. 621.

C.: 14,
V.: 14,
S.: 1
I.: 1
2016
[22]
Hseyin MARAZ
man-amel arasndaki ayrm kabul eden ve iman sadece tasdik olarak

tanmlayan Earilere gre101 fsk gnah ilemezden evvel nasl mmin ise
gnahtan sonra da mmindir. nk faskta mevcut olan iman, gnah
iledii srada yine kendisinde bulunmaktadr. Bu durumda gnahn varl
mmin olarak isimlendirilmesine mani deildir.102 Buradan anlalan kfr
olmayan bir gnah ile imann bir arada olmas mmkndr. nk iman ile
gnah birbirine zt olan iki deer deildir. Her ikisinin birbirini yok etmesi
bu adan imknszdr.103 Burada kriter, salt ztlk olan iman ile kfrn
birlikte olamamasdr. Bkllnye gre iki ey ancak tek bir mahalde
bulunduunda birbirini nakzeder. Ona gre gnah/fsk olan fiil ile kalpte
mevcut olan tasdikin (iman) mahalli bir deildir. Zira gnahn mahalli
organlar; imann ise kalptir. Amelin kalpte olan iman geersiz klmas bu
adan mmkn deildir. Dolaysyla gnah ileyen biri mmin olma vasfn
kaybedecek bir durum ierisinde deildir.104
Bu hususta Bakillani baka bir karm daha yapar. O ilk nce kfr
olmayan bir gnah nedeniyle bir kimseyi fsk olarak isimlendirmenin
mmkn olduunu syler. Buradan hareketle fsk birini, mevcut
imanndan dolay mmin olarak isimlendirmenin ayn ey olduunu
dnr. Dil asndan yaklaldnda farkl iki vasfn (iman-gnah) bir
arada olmas deiik isimler tremesine engel deildir. Dolaysyla byle
biri iin gnah ileyen mmin eklinde bir adlandrma yaplabilir.105
Bu dorultuda Ehl-i Snnetin genel kanaati, iman ile kfr arasnda nc
bir itikadi konumun yer almamasdr. nk iman tasdik, kfr de
yalanlamadr (tekzib). Bunun dnda nc bir hal ek ve tevakkuf halidir.
Bu ise kfrn bir baka eididir. Bir kimse dn emirlere aykr davranp
yasaklar ihlal etmeyi helal grmedike ve kmsemedike bu bir
yalanlama saylmaz. Dolaysyla mmin gnah ilemi olsa dahi baka bir
itikd snf ierisinde yer almaz.106
Kd Abdulcabbar ise fsk ile mminin mkfat ve cenneti hak etmede eit
olmadn dolaysyla aralarnda uhrev bir ayrmn mutlaka olmas
gerektiini dnr.107 Zira fsk mmin olarak kabul edilecekse kalbiyle
mmin ve ameliyle mmin eklinde iki tip insan ortaya kmaktadr. Byle
bir durumda mmin olma noktasnda her ikisi arasnda bir fark
kalmamaktadr. nk sadece kalbi ile tasdik eden biriyle bunun yannda
101
102
103
104
105
106
107
el-c, Adudiddn, Abdurrahman b. Ahmed, el-Mevkf f-lmil-Kelm, (Beyrut: AlemulKutub, ts.), s. 384; Badd, Eb Mansr Abdul-Khir Thir b. Muhammed, UsludDn, thk. Ahmed emseddin, (Beyrut: Drul-Kutubil-lmiyye, 2002), s. 273.
bn Furek, Mcerred-Makalat, s. 154.
Bkilln, Ebu Bekr Muhammed b. Tayyib, Kitabut-Temhdl-Evil ve Telhsil-Delil, thk.
maduddin Ahmed Haydar, (Beyrut: Messetul-Kutubis-Sekfiyye, 1993), s. 397
Bkilln, Kitabut-Temhd, s. 397.
Bkilln, Kitabut-Temhd, s. 397.
Sabn, Kitabul-Bidye minel-Kifye, s. 141.
Kd Abdulcabbar, Mtebihul-Kuran, II, 561.

C.: 14,
V.: 14,
S.: 1
I.: 1
2016
[23]

LKS
amelini imanna dhil eden biri ayn ismi almakta ve ayn hkme tabi
olmaktadr. Oysa fsk, ameli teoriden ayran veya kalpte olan imana aykr
eylemde bulunan kimsedir.108 Bu bakmdan byle bir kimsenin pratikte iman
ve ameli btnletiren bir mmin ile ayn konumda olmamas gerekir. Buna
mukabil iman, salt kalb bir eylem olarak kabul edildiinde sadece teoride
gereklii olan ve (amelden yoksun olduu iin) pasifize edilen bir mahiyet
arz etmektedir. Dolaysyla kalb iman ile kalb-amel iman arasnda bir
eitliin olmayaca Mutezil teolojide vurgulanmaktadr.
mann kalp-eylem boyutu Mutezile ve Ehl-i Snnet nazarnda bir takm
farklarla aklandktan sonra sz konusu mnasebetin toplumsal yorumuna
geebiliriz. Her eyden nce Vsl b. Atann, byk gnah ileyen
hakknda, Hriclerin ar/radikal tutumu ile Mrcienin olduka lml/soft
tavr arasnda mutedil bir yer ama abas ierisinde olduu sylenebilir.109
O, bu dncesiyle dnyada Hriclere kyasla daha mutedil; ahirette de
Mrcieye oranla daha kat bir portre izmitir. 110 Onun sylemi, hem Hric
hem de Mrcienin iman ve vad tasavvuruna kar bir reaksiyondur. 111
nk Mrcienin iman anlay, oulcu ve kuatc bir dnce gibi
grnse de dn pratiklerin yerine getirilmesinde bir yaptrm zorunlu
grmemektedir. Bu ise hem vadi (ebed azap ile tehdit) atl hale getirme
hem de istihkak (mkfat veya cezann hak edilmesi) kanununu dejenere
etme olarak anlalmtr.112 Mutezileye gre, Mrcienin af ve efaat
gr, insan davranlaryla ilah tasarruf ve karar arasnda bir tezat
olabilecei fikrine dayanr. nk yanl efaat anlay ve sorumluluktan
arndrlm af umudu esasnda insann bilinli ve zgr davran ile
ceza/uhrevi karln atmas demektir. Bu ise Mutezile dncesinde
vad ve vad ilkesini tehdit eden bir unsurdur.113
Bu bakmdan Mrcienin byk gnah ileyen kimse hakknda, iman
sebebiyle mmin; gnah ile fsk gr, Mutezilenin iman anlayyla
badamamaktadr. nk Mutezil anlayta imann taat olmas, eylemi
zorunlu klmaktadr. Mrcie ise imandan soyutlad amele parac
yaklaarak onu fsk kabul eder. Yani onlara gre fsk olan sadece ameldir.
Bunun anlam amelin kll olan imana bir zarar yoktur. Bu ayrm, Mutezile
ile aradaki fark ortaya koyar. Mrcieye gre amel fasktr. Mutezilede ise
ahs fasktr. Mrcienin fsk amel anlay, durumun ahirete irca edilmesi
ile sonulanmtr. ahsn ameli hakknda en doru karar verecek olan tek
merci Allahtr. Dolaysyla bireysel adan ahlakn toplumsallamasna
mani olacak bir rahatlama ve rehavete sebep olabilecek trdedir. Mutezile
108
109
110
111
112
113
Hasan Hanef, Minel-Akde ilas-Sevra, (Kahire: Mektebetu-Medbli, ts.), V, 121.

Subh, F-lmil-Kelm, II, 162; Hayyn, Muteziletul-Basra ve Badat, s. 9.
Ik, Mutezilenin Douu ve Kelam Grleri, s. 72.
eva, Vsl b. Ata ve ruhul-Kelmiyye, s. 218-219.
Hanef, Minel-Akde ilas-Sevra, V, 123; Hulusi Arslan, Mutezileye Gre yilik ve
Ktlk, s. 171.
Huseyn el-Vad, lml-Kelm vel-Felsefe, (Tunus: Drul-Cunb, 1995), s. 33.

C.: 14,
V.: 14,
S.: 1
I.: 1
2016
[24]
Hseyin MARAZ
ise bu dnyada gerekli tedbirlerin alnmas gerektii dncesindedir.

Bunun iin btn telfi imknlar zorlanmaldr. Bu sayede iman-ahlk
btnl pratikte (amel) ilevsel hale getirilmi olacaktr.
Vsl b. Ata, ahiretle ilgili kat ve tavizsiz sylemiyle Mrcienin sebep
olaca dn ve ahlak bozulmann nne gemek istemitir. nk onlar ilk
nce iman ile amelin arasn ayrarak, imann eyleme dnk yn olan dini
pratiklerin etkisini azaltmlardr. Daha sonra Allahn rahmetini taksim
etmede bir kriterin olamayacan ve herkesi kapsayacan iddia
etmilerdir. Byle bir inan, Mutezile nazarnda insanlar ktle tevik
etmekten baka bir ey deildir. Bu yzden ceza olgusu daha etkili bir
ekilde vurgulanmaldr. Bylece gnah ileme hususunda mkellefin, daha
hassas davranmas salanacaktr.114
Bu bakmdan ahirette kulun kendi ameliyle irtibatn koparan her trl
alternatif (kurtulu) teori, Mutezil dncede kabul grmemitir. nk
bir bakasnn insaf ve inayetine kurtuluu balamak dnyev alanda ahlak
bozulmalara neden olabilmektedir. Bu dorultuda Kd, bir sz aktarr ve
buna bir yorum ekler. nsanlar, af ve mafirete olan gvenleri aldatt.
Bylece onlar kendileri iin hasen/iyi olan bir son olmakszn dnyadan
ayrldlar. Onlar yle diyorlard. Rabbimiz hakknda hsn zan
ierisindeyiz. O, bu cmlenin sonuna u kayd ekler. ayet onlar, Allahn
tasarruflarna hsn zan ile yaklasalard ona itaati en iyi/hsn
addederlerdi.115 Bu cmleden hareketle Kdya gre yanl kurgulanm
kurtulu teorileri toplumda ahlak bir yozlamaya neden olacak trdedir.
Dolaysyla ilk nce yaplmas gereken bir zihniyet devrimidir. Gerek
kurtuluu salayacak en iyi, kolay ve garanti yolun, Allaha itaat olduu
zihinlere yerletirilmelidir.
Mrcieye ynelik bu aklamalardan sonra sosyo-itikd adan el-menzile
vurgusu, Hric hareketin etkisini zayflatmaya yneliktir. Bu sayede onlarn
sebep olduu zulm ve ktlk engellenmi olacaktr. nk Hric
zihniyet byk veya kk gnah ileyen kimsenin kfir olduunu ve
ldrlmesi gerektiini syleyerek itikd; malna ve rzna her trl
saldry, hak ve hukukunun pervaszca inenmesini, gasb ve talan,
hukuk temelden yoksun keyf hadd cezalarnn uygulanmasn vs. nn
aarak sosyolojik bir hata yapyordu. Bunun nne gemenin tek yolu iman
ile ameli birletirip sonu itibariyle akidev; fakat dnyev alanda pratikte
etkin olan sosyo-ahlak bir hkm tespiti yapmakt. Bu dorultuda fsk,
Hriclerin bu tr hak ihlalleri karsnda kendisine her trl
hukuksuzluun yaplmasna engel olacak bir isim hviyetindedir.116
114
115
116
Necah Muhsin, el-Fikrus-Siys indel-Mutezile (Kahire: Drul-Merif, 1996), s. 61.

Kd bu sz Hasan adl birinden aktarr. Ama tam ismini zikretmez. Hasan el-Basr
olabilecei kanaatini tayarak bkz. Kd Abdulcabbar, Mtebihul-Kuran, I, 205.
bn Melahim, Kitbul-Fik f-Uslid-Dn, s. 575-576, 610, 612.

C.: 14,
V.: 14,
S.: 1
I.: 1
2016
[25]

LKS
nk byk gnah ileyen her ne kadar fsk da olsa can ve mal halen
dokunulmazlar arasndadr. Bireysel ve toplumsal hak ve hukukunu
ilgilendiren hususlarda aynyla haklarn muhafaza etmektedir. Oysa
Hriclere gre, byk gnah ileyen kimse kfirdir ve mslman
haklarndan tamamyla mahrumdur. Fakat Havaricin aksine Mutezile
dncesinde kebire sahibine kfirin hkm uygulanmaz. 117 Hariclerin son
derece radikal tutumlar, kk-byk tm gnahlar isyan noktasnda
eitlemelerine neden olmutur.118 Bu fikre sahip olmalarnda blisin Allaha
isyan neticesinde ebedi bir kfr ve tekiletirmeye maruz kalmas etkili
olmutur.119 blisin tek bir gnah ile dt kfr halini gnah ileyen
kimseye kyas ederek byle bir hkme varmlardr. Elbette bu karm,
meselenin sosyo-siyasi ve kltrel balamnn dnda teolojik bir
yorumdur. Oysa Haricilik, bedev karakterin, corafi ve sosyal koullarn en
nemlisi de siyasetin etkin olduu bir zihniyet meselesidir. Buna mukabil
Mutezilenin gnah mefhumu Haricilere kyasla daha lml bir zellie
sahiptir. tekiletirme ve itikd despotizm eklinde bir saplant haline
gelmi deildir. Bu yzden Haricilerin kfr ile kk-byk btn
gnahlar eitleyen zihni yapsn Mutezilenin el-menzile gryle
zdeletirmek doru deildir. 120
Ne yazk ki Mutezilenin ebedi azap vurgusu bu meselede dn ve ahlak bir
gaye gtt gereini glgelemitir. Hatta Badd, mutedil bir zm
arama yolu olan bu gayeyi tamamen atlayarak Hricler ile Mutezileyi bir
tutan bir yaklam ierisinde olmutur. Bu nyarglar neticesinde Mutezile,
bidati ve haktan sapm frkalar arasnda tarihte yerini almtr. 121 Oysa
dn, siyas ve toplumsal faktrlerin itikd bir sylemin ekillenmesinde ne
kadar etkili olduu gzden kamamaldr. Mutezile bu duruu ile hayatn
reel gerekliinden hareket etmitir. Toplumun ierisinde mevcut olan
birbirinden farkl itikd kabullerin arasn bulma abas onlar byle bir
zm yoluna sevk etmitir.122 slam mmetinin yaad birok siyas ve
sosyal kaosun ardndan farkl dn sylemlerin olumasna adeta Mutezile
tepkisiz kalmamtr. Ancak belirtmeliyiz ki tarih, Mutezileyi bu ilke
nedeniyle kuatc bir din sylemi retememekle sulamtr.123
117
118
119
120
121
122
123
Avn, el-Uslul-Hamse, s. 71.

Nesef, Tabsratl-Edille, II, 369; Badd, Uslud-Dn, s. 266.
Ebul-Hasen Seyfuddn el-midi b. Eb Ali Muhammed b. et-Taleb, Gyetul-Merm-flmil-Kelm, thk. Hasan Mahmud Abdullah, (Kahire 1971), s. 303.
Ayrnt iin bkz. Akbulut, Sahabe Dnemi ktidar Kavgas, s. 204-205, 223-229.
Sev, Vsl b. Ata ve ruhul-Kelmiyye, s. 235-236; Adil el-Aw, el-Mutezile vel-FikrulHurr, s. 168.
Ayrnt iin bkz. Akolu, Kebire ve man Balamnda Hariclik-Mutezile likisi, 330331, 335.
Gnmzde ID gibi Haric zihniyetin temsilcisi olan gruplarn varlna ve din
pratikleri olduka softlatrp ilkesiz oulcu ve kapsayc yeni bir din anlay ile ortaya
kan akmlara ahit olduktan sonra byle bir zmn hite yadsnamayacak kalitede
olduu grlmektedir. Bir bakma dini hakiki formundan ayrp, dinin kutsallarn

C.: 14,
V.: 14,
S.: 1
I.: 1
2016
[26]
Hseyin MARAZ
Ehl-i Snnet tam da burada Mutezile ve Hric dnceye bir tepki olarak
devreye girmi, asi ve gnahkr olan mminin ebed olarak cehennemde
kalmayacan, sabit olan iman sebebiyle mmin olduunu, amelin mmin
ismine tesir etmeyeceini, af ve efaatin gnahkr mminler iin kurtulu
umudu olduunu syleyerek kendisine olan ilginin artmasnda nemli bir
avantaj salamtr.124 Onlar, Mutezile gibi kesin yarg bildiren ifadelerden
uzak durmu daha ok olaslk cmlelerini tercih ederek gnahkr
kurtarmann deiik yollarn aramtr. nk onlara gre fskta hibir
gnahn yok edemeyecei iman vardr. Bu ise onlara ebed azab
dncesine imkn tanmayan bir dayanak oluturmaktadr. Onlarn bu
duruma dair genel kanaati u sylem ile ilkesellemitir. Gnah ehli olan
birinin ne cennete ne de cehenneme mstehak olduunu iddia ederiz.
Aksine onun hkmn Allaha brakrz. Dilerse ona azab eder; isterse
affeder.125
Sonu olarak Mutezileye gre byk gnah sahibi, mmine ait hkmlerin
yokluu nedeniyle mmin; kfir veya mnfkta olmas gereken
hkmlerin yokluu nedeniyle kfir veya mnfk deildir. O halde
Mutezileye gre hem mmetin bu isimde icma hem de Allahn kitabnda
bu ad ile zikredilmesi bu kimsenin fsk olduunun delilidir. zellikle ilk
k itibariyle byle bir vurgunun konjektrel olarak acil ve pratik bir fayda
salama gayesi olduu aktr. yle ki bu meselenin arka plannda iyimser
bir kaygnn olduu tarihi verilerle sabittir. Srf olumsuz bir tablo izerek
Mutezileyi bu grnden dolay tarihin nnde sulu ilan etmek vicdan
bir duru deildir. Unutulmamaldr ki, Vsl b. Atann aykr olarak lanse
edilen k, daha ok ifrat ve tefritte ar giden iki kutbun (Hric-Mrcie)
toplumda yaratt itima ve itikd ayrlmln etkisiyle ekillenen kaosa
bilinli bir tepkidir. Bu ayrmay engellemenin yolu, amele esasl bir vurgu
ile yaptrm gl olan bir sonun kanlmaz olduunu toplum bilincine
yerletirmektir. Mutezile el-menzile sylemi ile adeta topluma unu
deklere etmektedir. Byk gnah ileyen bir mmin Hriclerin iddia ettii
gibi kfir; Mrcienin inand ekliyle mmin deildir. Burada mkellef,
kendi konumunu belirleme yeti ve iradesine sahiptir. Tevbe edip hak ederek
mkfat elde edebilir; aksi halde gnahnda srar ederse Haricilerin
ngrd son ile karlaabilir.
124
125
pervaszca kullanan, naslar istedii gibi yorumlayp batl menfaatleri uruna ideolojik
bir alete dntren zihniyetlerin sebep olduu itikd sapmalara are olabilecek
trdedir. Dolaysyla el-menzile dncesinin, salt itikd bir sylem olduu iddia
edilemez. Ayn zamanda sosyal ve siyas maslahata dnk ynleri olan ahlak bir tepki
hareketidir de.
c, el-Mevkf, s. 380; Badd, Usuld-Dn, s. 266; Nesef, Tabsrtul-Edille, II, 368;
Bkilln, Kitabut-Temhd, s. 401-402; smend, Alaaddin Muhammed b. Abdulhamid,
Lubbul-Kelm, thk. Muhammed Said zervarl, (stanbul: SAM Yaynlar, 2005), s. 166.
bn Furek, Mcerred-Makalat, s. 164.

C.: 14,
V.: 14,
S.: 1
I.: 1
2016
[27]

LKS
Sonu
Eldeki veriler btnlk ierisinde deerlendirildiinde Mutezile kelam
dncesinin ortaya k deta tiyatro sahnesini andrr nitelikte bir olay
zerine ina edilmitir. Bilinmelidir ki sosyal olaylar tek bir nedene bal
olarak aklamak her zaman tutarl sonular vermemektedir. Bunu dikkate
aldmzda, aratrmamzda tarih verilerle test edildiinde anlatld gibi
olmayan birok eliik hususun varlna ahit olduk. Buna dair en arpc
sonucun, Mutezile ile Ehl-i Snnet arasndaki gerilimin bu tarz ayrlk bir
tutumla pekitirilmek istendii ynnde bir kanaatin hsl olmasdr.
Tarihi veriler incelendiinde Mutezile, el-menziletu beynel menzileteyn
ilkesini be esasndan biri kabul eder. Byle bir grle sorunu zme ura
ierisinde olan bir ekoln kart birok dnce ve gruba etki etmesi
doaldr. nk Mutezile byk gnah meselesindeki gryle, kendisine
ynelik tepkisel fikirlerin olumasna neden olmu ve ilke kabul ettii bu
prensibin doruluu, hakikati ve ilevi etrafnda tartmalar sregelmitir.
Fakat tartma, daha ok itikd bir boyutta yrtlmtr. Oysa bu tarz
olaylarda birok nedenin birlikte ele alnmas gerektii olduka nemlidir.
Bu bakmdan meselenin itikd ynne ek olarak sosyo-politik ve ahlak
faktrlerin etkisi yadsnamaz derecededir. Fakat ekoln douunu sapkn
bir fikrin sebep olduu ayrmaya balayarak probleme dramatik ve
olumsuz bir hava katmann iyimser bir taraf da olmasa gerektir. yleki sz
konusu meclisin ierisinde bu meseleler konuulmasna ramen srpriz bir
k olarak olay senaryolatrlmtr.
Bir dier husus, el-menziletu beynel menzileteyn dncesi, herkesin
zihin ve vicdannda teorik olarak yerleikken, pratikte her bir ekol iin farkl
bir sylem ve kapsama dnmtr. Bu balamda Mutezile el-menzile
gryle ortak karar zerinde birleme arsnda bulunurken; Ehl-i
Snnet bunu, mmetin ortak vicdann terk olarak aktarmtr. Balang
itibaryla el-menzile sosyo-ahlak bir manifesto niteliine sahiptir. Ancak
bu noktada kalmamas ve daha sonraki srete salt itikda indirgenmesi
zaman ierisinde tepkiyi dourmu, mmetin Mutezileye olan nyargsyla
birlikte ayrma giderek artmtr.
Olumlu ynden baklacak olursa bu sylem pratikte ahlak bir tavr
barndrmaktadr. Herkesin bu dnyada yapt ile yzlemesi gerektiini
vurgulayan ayn zamanda toplum ierisinde ahlkn yaygnlamasn
salayan bir ilke grnm vermektedir. nk kendi yaptn sorgulama
irade ve kudretinden yoksun bir insann sadece af ve birilerinin yardmyla
kurtuluu ummas insann varolu amacna aykrdr. Bu sebeple sosyoahlak adan el-menzile, mkellefin kendine eki dzen verme imkn
tanyan bir lt sunmaktadr. Bireysel adan mkellef daha lmeden kendi
gnahyla yzleecek ve iledii gnahlar tevbe ile telafi etme yoluna
ynelecektir.

C.: 14,
V.: 14,
S.: 1
I.: 1
2016
[28]
Hseyin MARAZ
Sosyal ynyle de Mutezilenin sz konusu iddias, mutedil bir savunu,

toplumu tehdit ve dejenere eden ar taraflara kar etkili bir duru
hareketidir. Biz de ad geen ekoller zerinden tarih srete btn ar ve
aykr dn gruplarn toplumda nasl bir alg ina ettiklerini basit bir tablo ile
u ekilde yanstabiliriz.
Hricler
Vurgu
Yank
Mutezile
Mrcie
Dlayc/tekiletirici Uyarc/Dikkat ekici Deer Azaltc
Korku/Tehlike
Endie/Tedirginlik
Rahatlk/Geveme
ekilde grld gibi balangta Mutezilenin k olduka makul ve

dengeleyicidir. nk toplumun iki farkl ve zt dnceye sahip iki ar
ucun ortasnda bir denge unsuru oluturmaktadr. Buna gre Hric
harekete gre rahat bir nefes alma, Mrcie sylemine kar ciddi bir tavr
sergileme imkn salamaktadr. Fakat bu dengeleyici duru byk gnah
sahibinin uhrev kbetinin ne olaca hususunda, Hric zihniyetin
ngrd son ile ayn dzlemde yer alma noktasna kadar varmtr.
Eletirel bir bak asyla meseleyi deerlendirirsek Mutezile, tarihi srete
ciddi yanklar olan birok hata yapmtr. Bunlardan bir kan sralarsak
unlar syleyebiliriz. Onlarn tarihte nemli bir figr olarak yer alamayp,
yalnzlamalarna neden olan nemli faktrlerden biri, byk gnah
meselesinde kuatc bir dil retememeleridir. Byk gnah ileyen bir
kimsenin ebed azab hak edecei, akidev bir boyuta tand andan
itibaren ret unsuru devreye girmitir. nk byk gnahn, kulun itaati ile
birlikte Allahn rahmet ve affn yok eden bir gce sahip olmas, toplum
vicdannda ciddi sarsntlara sebep olmutur. Dier bir adan sadece siyassosyal sular zerinden gelitirilen bir sylem, ilerleyen srete alan
geniletilerek, er sularn tamam hakknda geerli bir hkm olmutur.
Bu durumda bir mr taat ve ibadetleri olan biri, bir yudum iki imesi
sonucunda tevbe etmeden lrse gemiin btn kazanmlar yok olacak ve
ebed olarak azap grecektir. Bu sonucun verdii rahatszlk, Mutezile
kart duruun baskn faktrlerinden biridir. Bu grn ar olan ebed
azap vurgusu olmasayd bugnn sorunlarna bir are olaca iten bile
deildir.
Son olarak el-menziletu beynel-menzileteyn ilkesinin teolojik alanda da
ayn tarzda geerli olmas gerektii akla gelmektedir. Fsn hak ettii azap,
mutlak ebedlik ile mutlak kurtulu arasnda olmal deil midir? Ayn
mantk gerei o, cennet ile cehennem arasnda bir yerde olmaldr. Fakat
Mutezile bu teolojik deer hkmn kabul etmemekte, insann kfir veya
mmin olarak ebed bir ceza veya dln muhatab olmas gerektiini iddia
etmektedir. Bu ise dnyev kritere uygun uhrev bir sonucun var olmamas
demektir.

C.: 14,
V.: 14,
S.: 1
I.: 1
2016
[29]

LKS
Kaynaka
Abdurrahman Slim, et-Tarihus-Siyas lil-Mutezile, Kahire: Drus-Sekfe,
1989.
Abdlhamid, rfan, slmda tikdi Mezhepler ve Akaid Esaslar, trc. M. Saim
Yeprem, stanbul: Marifet Yaynlar, 1994.
Adil el-Awa, el-Mutezile vel-Fikrul-Hurr, Dmak: ts.
Ahmed evki brahim el-Amerrec, el-Mutezile f-Badad ve Eseruhum filHayatil-Fikriyye ves-Siysiyye, Kahire: 2000.
Ahmed Emin, Duhl-slm, Kahire: 2001.
Ahmed Emin, Fecrul-slm, Kahire: 2011.
Akbulut, Ahmet, Sahabe Dnemi ktidar Kavgas, Ankara: Otto Yaynlar, 2015.
Akolu, Muharrem Kebire ve man Balamnda Hriclik-Mutezile
likisi, Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 23 (2007/2): 317-339.
Ali e-ab-Ebu Lubbe Huseyn-Abdulmecid en-Neccr, el-Mutezile-beynelFikr-vel-Amel, Tunus: 1979.
Alpyal, Recep, Din Felsefesi Asndan Mutezile Gelen-Eki, stanbul: z
Yaynclk, 2014.
Arslan, Hulusi, Mutezileye Gre yilik ve Ktlk Problemi doktora tezi,
Kayseri niversitesi Sosyal Bilimler Enstits 2000.
Avn, Faysal Bedir, lmul-Kelm ve Medrisuhu, Kahire: Drus Sekafe, ts.
Badd, Eb Mansr Abdulkhir Thir b. Muhammed, Kitbul-Milel venNihl, thk. Albert Nasr Nader, (Beyrut: Drul-Merk, 1970.
Badd, Eb Mansr Abdulkhir Thir b. Muhammed, Uslud-Dn, thk.
Ahmed emseddin, Beyrut: Darul-Ktbil-lmiyye, 2002.
Badd, Eb Mansr Abdulkhir Thir b. Muhammed, el-Frak beynelFrak(Mezhepler Arasndaki Farklar), ev. Ethem Ruhi Flal, Ankara:
Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, 2005.
Bkilln, Ebu Bekr Muhammed b. Tayyib, Kitabut-Temhdl-Evil ve TelhsilDelil, thk. maduddn Ahmed Haydar, Beyrut: Messetul-KutubisSekfiyye, 1993.
Bedev, Abdurrahman, Et-Tursul-Yunniyye fl-Hadretil-slmiyye, nr.
Mektebetun-Nahzati, Kahire: 1940.
Beyhk Ahmed bin Huseyn, ubul-mn, thk. Abdulali Abdulhamid,
Riyad: 2003.
Bust, Ebul-Kasm, Kitabul-Bahs an-Edilletit-Tekfr vet-Tefs, thk. Wilferd
Madelung-Sabine Schmidtke, Tahran: 2003.

C.: 14,
V.: 14,
S.: 1
I.: 1
2016
[30]
Hseyin MARAZ
Cbir, Ksm Habb, el-Felsefetu-vel-tizl-fi-Nehcil-Bela, Beyrut: 1987.

Carullah, Zhd, el-Mutezile, Beyrut: 1974.
Ebul-Bek el-Kefev, Eyyb b. Musa, el-Klliyyat, thk. Adnan DerviMuhammed el-Msri, Beyrut: 1998.
el-mid, Seyfuddn b. Eb Ali Muhammed b. et-Taleb, Gyetul-Merm-flmil-Kelm, thk. Hasan Mahmud Abdullah, Kahire: 1971.
el-Ezher, Ebu Mansur Muhammed b. Ahmed, Tehzbul-Lua, thk.
Abdulazim Mahmud, Kahire: ts.
el-Hayyn, Raid, Muteziletul-Basra ve Badat, Londra: Drul-Hikme 1997.
el-Vad, Huseyn, lml-Kelm vel-Felsefe, Tunus: Drul-Cunb 1995.
en-Ner, Ali Sm, Neetul-Fikril-Felsefiyyi fl-slm, Kahire: 1973.
er-Ravi, Abdssettar, el-Akl vel-Hrriyye
Abdilcabbaril-Mutezil, Beyrut: 1980.
Dirsetn
f-Fikril-Kd
es-Sabn, Nureddin Kitbl-Bidye minel-Kifye-fil-Hidyeti fi-Uslid-Dn,

thk. Fethullah Huleyf, skenderiye: 1969.
es-Seyyid, Muhammed Salih, Amr b. Ubeyd ve ruhul-Kelmiyye, Kahire:
Mektebetu-Nahdati-ark, 1985.
Eari, Ebil-Hasen Ali b. smail, Makltul-slmiyyin ve htilful-Musalln,
tkd. Nem Zerzur, Beyrut: Mektebetul-Asriyye, 2012.
e-eva, Suleyman, Vsl bn Ata ve ruhul-Kelmiyye, Tunus: ed-DrulArabiyye lil-Kttb 1993.
et-Tsi, Nasruddn, Telhsul-Muhassal, Tahran: Drul-Ezv, 1980.
ez-Zan, Eb'l Hasen Ali, el-zh fi-Uslid-Dn, thk. sam es-Seyyid
Mahmud, Riyad: 2003.
Feyym, Muhammed brahim, el-Mutezile-Tekvnul-Aklil-Arab, Kahire:
Drul-Fikril-Arab 2002.
Hanef, Hasan Minel-Akde ilas-Sevra, Kahire: Mektebetu-Medbl, ts.
Hayyt, el-Mutezil, Ebl Hasen Abdirrahman b. Muhammed b. Osman,
Kitabul-ntisr fir-Red Ale-bnir-Ravendil-Mulhid, thk. H. S. Nyberg,
Beyrut: 1993.
Ik, Kemal Mutezilenin lk Kurucusu Vsl b. At ve Byk Gnah
Meselesi, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, XXIV (1981): 337357.
bn Furek, Eb Bekr Muhammed b. el-Hasan, Mucerredu-Maklti-eyh
Ebil- Hasen el-Ear, thk. Danyal Gimaret, Beyrut: 1987.

C.: 14,
V.: 14,
S.: 1
I.: 1
2016
[31]

LKS
bn Furek, Eb Bekr Muhammed b. el-Hasan, Kitabul-Hudd fil-Usl, tkd.

ve tlk. Muhammed Sleyman, Beyrut: Drul-Garbil-slamiyyi, 1999.
bn Manzur Ebul-Fazl Cemaleddin Muhammed b. Mkerrem, Lisnul-Arab,
Beyrut: Drus-Sadr, ts.
bnul-Melhim, el-Havarizm, Mahmud b. Muhammed, Kitbul-Fik fUslid-Dn, thk. Faysal Bedir Avn, Kahire: 2010.
bn Teymiyye, eyhul-slm Ahmed b. Abdulhalim, erhul-Akidetilsfahaniyye, thk. Said b. Nasr b. Muhammed, Riyad: 2001.
c Adudiddn, Abdurrahman b. Ahmed, el-Mevkf f-lmil-Kelm, Beyrut:
Alemul-Kutub, ts.
sferayn, Eb Muzaffer, et-Tebsr fid-Dn, thk. Keml Ysuf el-Ht, Beyrut:
1983.
Kd Abdulcabbar, Ahmed el- Hamedn el-Esedabd, Mtebihul-Kuran,
thk. Adnan Muhammed Zerzur, Kahire: Drut-Turas, 1969.
Kd Abdulcabbar, Ahmed el- Hamedn el-Esedabd, el-Munye vel-Emel,
cem. Ahmed b. Yahya el-Murtaz, thk. Isamuddin Muhammed Ali,
Kahire: 1985.
Kd Abdulcabbar, Ahmed el- Hamedn el-Esedabd, erhul-UslilHamse, tlk. Ahmed Huseyn b. Eb Him, tsh. Semir Mustafa Rabab,
Beyrut: Dru-hyi-Tursil-Arab, 2001.
Kd Abdulcabbar, Ahmed el- Hamedn el-Esedabd, el-Muht bit-Teklf,
cem. Hasen b. Ahmed bni Metteveyh thk. mer es-Seyyid AzmiAhmed Fuad el-Ahvani, Kahire: ts.
Kad Abdulcabbar-Ebl Ksm el-Belh-Hkim el-Cuem, Fazlul-tizl ve
Tabaktul-Mutezile, thk. Fuad Seyyid, Kahire: ts.
Karla, Bekir, Mutezilenin Douu ve Kelm Grleri, Ankara: Ankara
niversitesi Yaynlar, 1967.
Karla, Bekir, bn Rd, TDV slam Ansiklopedisi (DA), XX, 266.
Makdis, el-Ber, Ahsenut-Teksim f-Marifetil-Eklim, Kahire: Mektebetu
Medbl, 1991.
Malt, Abdurrahman, et-Tenbh ver-Red Alel-Ehva vel-Bida, thk.
Muhammed Zeynehum-Muhammed Azb, Kahire: Mektebetu-Medbl,
1992.
Mesd, Ebul-Hasen Ali b. El-Huseyn, Murcuz-Zeheb, hz. Kemal Hasen
Meri, Beyrut: Mektebetul-Asriyye, 2005.
Muhammed Ali Ebu Reyyn, Tarhul-Fikril-Felsef fil-slm, Beyrut: DrulFikril-Arab, 1983.

C.: 14,
V.: 14,
S.: 1
I.: 1
2016
[32]
Hseyin MARAZ
Muhammed Ebu Zehra, Tarhul-Cedel, Kahire: Drul-Fikril-Arab, 1934.

Muhammed Ebu Zehra, el-mm es-Sdk, Kahire: ts.
Muhammed Ebu Zehra, Tarhul-Mezahibil-slmiyye (slamda tikd Siyas
ve Fkh Mezhepler Tarihi), ev. Sbatullah Kaya, Ankara: Anka
Yaynlar, ts.
Nader, Albert Nasr, Felsefetul-Mutezile, Badat: 1951.
Nesef, Ebl-Mun Meymun b. Muhammed, Tabsratul-Edille f-Uslid-Dn,
thk. Hseyin Atay-aban Ali Dzgn, Ankara: Diyanet leri Bakanl
Yaynlar, 2003.
Nevbaht, Ebl-Hasen Musa, Kitabu-Firaku-ia, stanbul: MatbaattDevleti, 1931.
Subh, Ahmed Mahmd, F-lmil-Kelm (Mutezile), Beyrut: DrunNehzatil-Arabiyye, 1985.
ehristn, Ebl-Feth Muhammed b. Abdulkerim, el-Milel ven-Nihal, thk.
Ahmed Fehmi Muhammed, Beyrut: Drul-Kutubil-lmiyye, 2009.
erif Murtaza, Ali b. Huseyn el-Musev el-Badd, ez-Zehratu f-lmilKelm, thk. Seyyid Ahmed el-Huseyn, Kum: 1431.
erif Murtaza, Ali b. Huseyn el-Musev el-Badd, urerul-Fevid ve
Durerl-Kalid, thk. Muhammed Ebl-Fazl brahim, y.y.: Drul-hyailKutubil-lmiyye, 1954.
Taber, Muhammed b. Cerir, Tarhut-Taber, thk. Muhammed Ebl-Fazl
brahim, Kahire: 1970.
smend, Alaaddin Muhammed b. Abdulhamid, Lubbul-Kelm, thk.
Muhammed Said zervarl, stanbul: SAM Yaynlar, 2005.
Watt, W. Montgomery, The Formative Period of Islamic Thought (slam
Dncesinin Teekkl Devri), ev. Ethem Ruhi Flal, Ankara: Sarka
Yaynlar, 2010.
Zebd, Muhammed Murtaza, Tcul-Ars-min-Cevhiril-Kamus,
Abdlkerim el-zbav, Kuveyt: et-Tursul-Arab, 1990.
thk.
Zemaher, Crullah Ebl-Ksm Mahmd b. mer, el-Kef, an-Hakik-iavmizil-Tenzl ve Uynil-Ekvil, thk. Adil Ahmed Abdulmevcud-Ali
Muhammed Muavvz, Riyd: 1998.

C.: 14,
V.: 14,
S.: 1
I.: 1
2016
[33]

Mu'Tezile'Nin "El-Menzile Beyne'l Menzileteyn" Savunusu Ve Doğuşu İle İlişkisi - Hüseyin MARAZ

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Mu'Tezile'Nin "El-Menzile Beyne'l Menzileteyn" Savunusu Ve Doğuşu İle İlişkisi - Hüseyin MARAZ

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

KELM ARATIRMALARI DERGS

Cilt: 14, Say: 1, 2016

MUTEZLENN EL-MENZLE BEYNEL MENZLETEYN

MU'TAZILA'S DEFENCE OF AL-MANZILAH BAYN ALMANZILATAYN AND ITS ROLE ON APPEARANCE OF

MUTEZLENN EL-MENZLE BEYNEL MENZLETEYN SAVUNUSU VE DOUU LE

el-Makds, el-Bear, Ahsenut-Teksim f-Marifetil-Eklim, (Kahire: Mektebetu-Medbli,

Kelm Aratrmalar Dergisi

oluturmaktadr. Bu srete Mutezile ekolnn douu, byk gnah

1. El-Menzile Beynel Menzileteyn Dncesinin Mutezile

Bkz. ehristn, Ebl-Feth Muhammed b. Abdulkerim, el-Milel ven-Nihal, thk. Ahmed

Kelm Aratrmalar Dergisi

MUTEZLENN EL-MENZLE BEYNEL MENZLETEYN SAVUNUSU VE DOUU LE

el-Basr bizzat olayn ierisinde ve sorunun dorudan muhatabdr. Bu

Badd, el-Fark beynel-Firak (Mezhepler Arasndaki Farklar), s. 85-86; Baddnin dier

Kelm Aratrmalar Dergisi

Mutezilenin balangc olarak takdim edilen olayda eliik olduunu

Watta gre bu rivayet muhtemelen uydurmadr. Ayrnt iin bkz. W. Montgomery

Kelm Aratrmalar Dergisi

MUTEZLENN EL-MENZLE BEYNEL MENZLETEYN SAVUNUSU VE DOUU LE

el-Basrye mnfk cevab yaktrlamamaktadr. Bir ekilde olayn asl

Bu sylediimizle balantl olarak Sabn, el-Bidyesinde daha sonra Hasan el-Basrnin

Kelm Aratrmalar Dergisi

yaanmas bu ekilde basite indirgenemez. Mutezile olgusunu, zel bir olay

Kelm Aratrmalar Dergisi

MUTEZLENN EL-MENZLE BEYNEL MENZLETEYN SAVUNUSU VE DOUU LE

Siyas ekimelerin oka yaand ve Mslmanlar arasnda kanl mcadelelerin var

Kelm Aratrmalar Dergisi

durum Mutezilenin douunun sadece el-menzile (sylemi) olmadn

Kd Abdulcabbar, Fazlul-tizl, s. 161.

Kelm Aratrmalar Dergisi

MUTEZLENN EL-MENZLE BEYNEL MENZLETEYN SAVUNUSU VE DOUU LE

verdii isimle isimlendirilmelidir. O halde bu kimse iin en uygun isim

Kelm Aratrmalar Dergisi

konulmasna ise Amr b. Ubeydin, Hasan el-Basrnin meclisinden ayrlna

Kd Abdulcabbar, el-Muht bit-Teklf, cem. Hasen b. Ahmed bn Metteveyh thk. mer

Kelm Aratrmalar Dergisi

MUTEZLENN EL-MENZLE BEYNEL MENZLETEYN SAVUNUSU VE DOUU LE

2. tizl hadisesinin aktr olarak kimi rivayetlerin Vsl b. Atay,

2. Ortak Teorik Dnceden Farkl Pratik Syleme Fsk

Ahmed Emin Fecrul-slm, s. 328.

Kelm Aratrmalar Dergisi

Bu balamda stlah ve dn anlamyla fsk, Allaha itaatten sapmay, emrini

Kelm Aratrmalar Dergisi

MUTEZLENN EL-MENZLE BEYNEL MENZLETEYN SAVUNUSU VE DOUU LE

ve retilerden ayran zgnl salamlardr.55 Mutezile ekol ayrca

Hayyt el-Mutezil, Ebil Hasen Abdirrahman b. Muhammed b. Osman, Kitbul-ntisr

Kelm Aratrmalar Dergisi

bireysel bir dncenin rn olabilir. Vsl b. Ata, Kuran ve snnette,

Mutezile fask isimlendirmesini Kurann yapm olduu taksime dayandrr. Hucrat

Kelm Aratrmalar Dergisi

MUTEZLENN EL-MENZLE BEYNEL MENZLETEYN SAVUNUSU VE DOUU LE

nemli faktr olabilir. Bu ekilde meselenin akl ve dn kayna, felsefe ile

Kelm Aratrmalar Dergisi

beliren- tredi ve sapkn bir gr olduunu iddia etmektedir.71 Bu

Bu gre tepki olarak Ear alim bn Furek, Mutezilenin el-menzile grn,

Kelm Aratrmalar Dergisi

MUTEZLENN EL-MENZLE BEYNEL MENZLETEYN SAVUNUSU VE DOUU LE

kimse fsk (gnahkr) ve fcir (sapkn)dr. Bu kimsenin, dn ve mezheb

Mesd, Ebl-Hasan Ali b. El-Huseyn, Murcuz-Zeheb, haz. Kemal Hasen Meri,

Kelm Aratrmalar Dergisi

Makds, Ahsenut-Teksm fi-Marifetil-Eklm, s. 38.

Kelm Aratrmalar Dergisi

MUTEZLENN EL-MENZLE BEYNEL MENZLETEYN SAVUNUSU VE DOUU LE