You are on page 1of 37

Bab 1

Besaran Fisika dan Satuannya


Ayo Uji Pemahaman Anda
1. (13,35 0,05) cm
2. (a) (1,670 0,005) cm
(b) (6,230 0,005) cm
3. (a) 6,5 + 43 x 0,01 = (6,930 0,005) mm
(b) 4,0 + 11 x 0,01 = (4,110 0,005) mm
4. (a) 4200 m = 4,2 103 m
Bilangan penting = 4,2
Orde besar = 103
(b) 5807,6 m = 5,8076 103 m
Bilangan penting = 5,8076
Orde besar = 103
(c) 200 300 000 m = 2,003 108 m
Bilangan penting = 2,003
Orde besar = 108
(d) 0,007 kg = 7 10-3 kg
Bilangan penting = 0,007
Orde besar = 10-3
(e) 0,006 300 kg = 6,300 10-3 kg
Bilangan penting = 6,300
Orde besar = 10-3
(f) 0,000 000 54 kg = 5,4 10-7 kg
Bilangan penting = 5,4
Orde besar = 10-7
5. (a) 4 angka penting
(b) 5 angka penting
(c) 2 angka penting
(d) 2 angka penting

6. (a) 43,35
(b) 88,0
(c) 0,090
(d) 225
7. (a) 24,286 + 2,343 + 3,21 = 30,24 m
(b) 3,67 x 104 + 2,54 x 103 = 36,7 x 103 + 2,54 x 103 = (36,7 + 2,54) x 103
= 39,2 104 g
(c) 297,15 13,5 = 283,7 m
(d) 6,35 x 103 5665 = (6,35 5,665) x 103 = 0,69 103 m
(e) 0,012 kg + 30 g = 12 g + 30 g = 42 g
8. (a) 2,5 m x 3,14 m = 7,9 m2
2 AP

3 AP

2 AP;

(AP = angka penting)

(b) 2,5 m x 4,20 m x 0,305 m = 10,5


2 AP

3 AP

hasil antara dari 2 AP

x 0,3052 m3 = 3,2 m3
4 AP

(c) 323,75 N : 5,0 m2 = 65 N/m2


5 AP
(d)

2 AP

2 AP

3 cm 5,2 cm 15,6

cm 7,4 cm = 7,0 cm
2,10 cm
2,10

9. massa = 2,1 x 25 g = 525 g = 530 g = 5,3 x 102 g


10. suhu rata-rata =

21 21,2 21,11
21
3

11. R1 = 36 5%; R2 = 75 5%;


(a) R1 =
R2 =

5
36 1,8
100
5
75 3,75
100

(b) R1 seri dengan R2; R = R1 + R2 = 36 + 75 = 111


R = R1 + R2 = 1,8 = 3,75 = 5,55
Hambatan total = R R = (111 5,55) = (111 6)
Ketidakpastian R total = 6
Persen =

6
100% 5%
111

12. L = (90,0 0,1) cm = (90,0 0,1) x 10-2 m

2 AP

T = (3,00 0,05) s
L 2
L
42L
;T 42 ;g 2
g
g
T

T 2

Karena L dan T dalam 3 AP, maka ambil = 3,142 (4 AP)


g

42L
T2

4(3,14)2(90,0x102 )
3,949 m/s2 (4 AP; hasil antara)
(3,00)2

g L
42L
T
42LT 2 ;

2
2
T
g
L
T
0,1x102

0,05

2
g =
0,0344 3,44%
2
3,00
90,0x10

Sesuai persamaan (1-5), 3,44% dekat dengan 1%, sehingga berhak atas 3 angka
penting.
g =

3,44
3,949 0,1358 m/s2
100

Jadi, g = (3,949 0,1358) m/s2 = (3,95 0,14) m/s2 dalam 3 AP


13. L = 100,00 cm (sL = 0,04 cm); T = 2,00 s (sT = 0,05 s)
g

42L
g = 42LT-2;
T2
2

g
s

s
1 L 2 T
g
L

0,05
0,04

2,00
100,00

g
= 0,05000 = 0,05000 100% = 5% dekat dengan 1%, sehingga berhak atas 3
g

angka penting.
g = 4(3,142)2(100,00 cm)(2,005)-2 = 987,2164 cm s-2 = 9,87 m s-2
g = 5%(9,87 m s-2) = 0,4935 m s-2
Jadi, g = (9,87 0,49) m s-2
14. (a). 45 000 mg = 45 000 10-6 kg = 0,045 kg
(b) 200 dm3 = 200 10-3 m3 = 0,200 m3
(c) 0,8

g
kg
-1
3 kg
2 kg
3 = (8 10 ) 10
3 = 8 10
3 = 800
cm
m
m
m3

15. (a) [Luas] = [p][] = L.L = L2


(b) [p] = [m][v] = [M][L.T-1] = MLT-1
(c) [p] =

[F] M.L.T 2

ML1T 2
2
[A]
L

[w] M.L.T 2

ML2T 2
(d) [s] =
[V]
L3

16.

v = P + Qt + Rt2; [v] = [P] + [Q].T + [R].T2


[P] = [v] = L.T-1 = m s-1
[Q] = [v].T-1 = [L.T-1][T-1] = L.T-2 satuan m s-2
[R] = [v].T-2 = [L.T-1][T-2] = L.T-3 satuan m s-3

17. [p] = [m][v] = [M][L.T-1] = MLT-1


[I] = [F][t] = [MLT-2][T] = MLT-1
[p] = [I]. Jadi, momentum dan impuls adalah besaran vektor yang setara.
18. (a) a =

m
M
;LT 2 L1T 2 ; tidak sama, sehingga persamaan pasti salah
; LT-2 =
F
MLT 2

(b) v2 = vo2 + 2as; (L.T-1)2 = (L.T-1)2 + [L.T-2][L]


L2T-2 = L2T-2 + L2T-2 sama, sehingga persamaan mungkin
benar
19. F G

m1m2
Fr 2
(M.L.T 2 ).L2
;G

M 1L3T 2
2
r
m1m2
M.M

20. perpindahan; s = kax.ty;


L = [L.T-2]x .[T]y
L1T0 = Lx.T-2x + y
Pangkat L: 1 = x; x = 1
Pangkat T: 0 = -2x + y; 0 = -2(1) + y; y = 2
Jadi, persamaannya adalah s = kat2
21. Tekanan hidrostatik;
p = kxgyhz;
ML-1T-2 = (ML-3)x.(LT-2)y.(L)z
M+1L-1T-2 = MxL-3x+y+z.T-2y
Pangkat M; +1 = x; x = +1
Pangkat T; -2 = -2y; y = 1

Pangkat L; -1 = -3x + y + z; -1 = -3 + 1 + z; z = 1
Jadi, persamaannya adalah p = kgh
22.

23.

24.

25. (a)

(b)

(c)

26. (a)

(b)

(c)

27. (a)

(b)

28.

S = F1 F2 = F1 + (-F2)
|F2| = F2, sehingga
S2 = F12 + F22 + 2F1F2 cos (180 )
S2 = F12 + F22 - 2F1F2 cos
S=

F12 +F22 - 2F1F2 cos (terbukti)

29. Diketahui: A = 5; B = 12; (A, B) = ; cos = cos 120 = -


Ralat soal
F1 diganti A
F2 diganti B
(a) R = A + B

R2 = A2 + B2 + 2AB cos 120 = 52 + 122 + 2(5)(12)(-)


R2 = 109
R = 109
Arah
1
B
R
12
3

; sin = 2 0,9954 = 84,5


sin sin60o
109

(b) S = A - B

S2 = A2 + B2 + 2AB cos 60 = 52 + 122 + 2(5)(12)()


R2 = 229
R = 229
Arah
1
B
S
12
3

;
sin

=
2 0,68674 = 43,4
o
sin sin120
229

(c) T = B - A

T2 = A2 + B2 + 2AB cos 60 = 52 + 122 + 2(5)(12)()


R2 = 229
R = 229
Arah x
1
5
3
B
T

2 0,2861 x = 16,6
o ; sin x =
sinx sin120
229

Jadi, arah = 120 + 16,6 = 136,6 terhadap A


30. (a) 2 m + 8 m 10 benar, sehingga mobil mungkin dapat kembali ke titik awal
keberangkatan.
(b) 5 m + 14 m 20 m salah, sehingga mobil tidak mungkin dapat kembali ke titik
awal keberangkatan.

(c) 10 m + 10 m 10 m benar, sehingga mobil mungkin dapat kembali ke titik awal


keberangkatannya.
(d) 150 m + 250 m 450 m salah, sehingga mobil tidak mungkin dapat kembali ke
titik awal berangkatnya.
31. s = 8 m arah 143 terhadap sumbu X+ (arah mendatar)
sx = 8 cos 143 = 8(-cos 37) = 8(-0,8) = -6,4 m
sy = 8 cos 143 = 8(sin 37) = 8(0,6) = 4,8 m
32. (a) A =
(b) F =

32 42 5 cm; tan =

40 3

Ay
Ax

4
(Kuadran I) = 53,13
3
Fy

(40)2 80 N; tan =

Fx

40
(Kuadran III)
40 3

= (180 + 30) = 210


By

(c) B = 122 (13)2 313 m; tan =

Bx

13
(Kuadran IV)
12

= -47,29
(d) P = (20)2 202 20 2 N; tan =

Py
Px

20
(Kuadran II)
20

= (180 45) = 135


33. F1x = +5 N; F1y = 0; F2x = +3 N; F2y = 6 N
Fx = 5 + 3 = 8 N; Fy = 0 + 6 = 6 N
F=

82 62 10 N

Arah tan =
34.

Fy
Fx

6
(Kuadran I); = 37
8

F1 = 100 N; 1 = 90
F2 = 120 N; 2 = 0
F3 = 50 N; 1 = 143
Ralat soal
Orang ketiga menarik ke arah 53 barat dari selatan dengan gaya 50 N.
F1x = 0 N; F1y = 100 N
F2x = 120 N; F2y = 0
F3x = 50 cos 143 = 50 (-cos 37) = 50(-0,8) = -40 N
F2y = 50 sin 143 = 50 (sin 37) = 50(0,6) = 30 N
Fx = 0 + 120 40 = 80 N; Fy = 100 + 0 + 30 = 130 N
F=

802 1302 10 64 169 10 233 N

Arah tan =

Fy
Fx

130
(Kuadran I); = 1,02
80

Uji Kompetensi Bab 1


I. Pilihan Ganda
1. Besaran pokok: panjang, massa, waktu, kuat arus listrik, suhu, jumlah zat, intensitas
cahaya.
Jawab C
2. 1 m3 = 1000 dm3 = 1000 L
Jawab C
3. 500 cc = 500 cm3 = 500 10-6 m3 = 5 10-4 m3
Jawab D
4. 2,47 102 km = 2,47 102(103 m) = 2,47 105 m
Jawab E
5. 1 bulan = 30 hari = 30(24 jam) = 720(3 600 s) = 72(36)103 s = 2592 103
2,6 106 s
Jawab A
6. Jarak = 20 000 tahun cahaya; 1 tahun = 365 hari
Jarak = [(2 104)(365)(24)(3 600) s] 3 108 m/s

= (1,89 106) 1011 km 2 1017 km


Jawab B
7. Ek = mv2 kg(m/s)2 = kgm2s-2
Jawab A
8. Dimensi momentum, p = mv = MLT-1
Dimensi gaya, F = MLT-2
Dimensi daya, P F.s
t

MLT L ML2T-3
2

Jawab C
9. Dimensi daya, ML2T-3 (cara sama dengan nomor 8)
Jawab D
10. Dimensi momentum, MLT-1 (cara sama dengan nomor 8)
Jawab C
11.

x
y
z
m
M
kpxy A z ; ML1T 2 ML3 L2
t
T

M1T-1L0 = Mx + yT-2xL-x 3y + 2z
Pangkat T; -1 = -2x; x =
Pangkat M; 1 = x + y; 1 = + y; y =
Pangkat L; 0 = -x 3y+ 2z; 0 = - - 1 + 2z; z = 1
Jawab B
12. sudah jelas
Jawab E
13. x = xo x
xo = (0,2 + 5 0,01) cm = (0,2 + 0,05) cm = 0,25 cm
x = xo x = (0,250 0,005) cm
Jawab D
14. mikrometer sekrup, x = 0,01 mm = 0,005 mm
x = 5,5 mm + (37 x 0,01 mm) = 5,87 mm
x relatif =

0,005
x100% = 0,085%
5,87

Jawab A
15. 0,07060 m memiliki 4 angka penting

Jawab C
16. Luas = 12,61 x 5,2 m2 = 65,572 m2 = 66 m2 (2 AP)
Jawab E
17. R1 = 400 1%; R1 = 1%(400) = 4
R2 = 600 1%; R2 = 1%(600) = 6
R3 = 100 0,5%; R3 = 0,5%(100) = 0,5
R1R 2

Rx = R ; Rx = ..?
3
Rx =

400(600)
2400
100
R

3
x
1
2
Rx = R1R2R3-1; R R R R
x
1
2
3

R x
1% 1% 0,5% 2,5% ; Rx = 2,5%(2400 ) = 60
Rx

Jawab B
18. Nilai benar g 9,80 m/s2
Murid D menghasilkan pengukuran berulang yang baik yang berarti tepat (presisi),
tetapi nilainya jauh dari nilai benar, g = 9,80 m/s2 (berarti tidak teliti atau tidak akurat)
Jawab D
19. T = 5,00 s (sT = 0,10 s); L = 100,0 cm (sL = 3,0 cm)
L
;g 42LT 2
g

T = 2

g
s

s
1 L 2 T
g
L

3,0
0,10

100,0
5,00

0,05 5%

Jawab E
q q

20. F = 1 2 2 sumbu tegak F dan sumbu mendatar r-2


4 r
tan =

1
1100 500
q1q2

3
, dari grafik tan =
2
(r ) 400 200
4

Jadi, 3 =
Jawab C

q1q2
62,6x106 106,2x106 177x1012 1,8x1010
qq
; 1 2
4
12
12 3,14

21. D + A + B = C
Jawab B
F3x = 50 cos 143 = 50 (-cos 37) = 50(-0,8) = -40 N
F2y = 50 sin 143 = 50 (sin 37) = 50(0,6) = 30 N
22. F Fx = F cos ; Fy = F sin
P = 10 N Px = 0; Py = -10
Rx = F cos
Ry = F sin 10
Diketahui R = 20 N arah OA atau = 0, artinya Rx = R = 20 N dan Ry = 0
Jadi, F sin 10 = 0; F sin = 10
F cos = 20
F sin 10 1

; tan
F cos 20 2

Jadi, sin =

1 1

5
5 5

Jawab C
23. A = 40; B = 20; = 60 cos 60 =
|A B| =

1
A 2 +B2 - 2AB cos 402+202 - 2(40)(20)
2

= 20 22 +12 - 2 20 3
Jawab B
24. P = D; (P, Q) = 90

tan =

Q
1; 45o
P

tan =

Q
1; 45o
P

(P + Q, P - Q) = + = 45 + 45 = 90

Jawab D
25. Diketahui: P dan Q dengan P = Q = x. Misal (P, Q) =
P Q 1

2;
P Q 2

P 2 Q 2 2PQ cos
P Q 2PQ cos
2

2
2

2x2 1 cos 2 1
x2 x2 2x2 cos 2

; 2x2 1 cos 4 2

x2 x2 2x2 cos 2
2

1 + cos = 2 2 cos ; 3 cos = 1; cos =

1
3

Jawab A
26. 60 + 120 + 180 240; 360 240. Jadi, mungkin
Jawab C
27. Diketahui: 1 petak = 1 N

F1x = 6; F1y = 0; F2x = 2; F2y = 6


Fx = 6 + 2 = 8; Fy = 0 + 6 = 6
F Fx2 +Fy2 82 +62 10 N

Jawab C
28.

Diketahui A = 8 km; C = 6 km
R = A + C; R = ?
Ax = 0; Ay = -8; Cx = 6 cos 30 = 33; Cy = 6 sin 30 = 3
Rx = 0 + 33 = 33; Ry = -8 + 3 = -5

3 3

R R x2 +R y2

+ -5 27+25 2 13 km
2

Jawab C
29.

R = F1 + F2 + F3
F1x = -2; F1y = 7
F2x = -6; F2y = 8
F3x = 3; F3y = -3
Rx = -5; Ry = 12
R R x2 +R 2y

5 2 +122 13 N

Jawab D
30. Diketahui:
F1 = 20 N; 0; F1x = 20; F1y = 0
F2 = 203 N; 90; F2x = 0; F2y = 203
F3 = 30 N; 60; F3x = 15; F3y = 153
Fx = 20 + 0 + 15 = 35;
Fy = 0 + 203 + 153 = 353
Besar
F Fx2 +Fy2

2
35 + 35 3 70 N
2

Arah
tan =

Fy
Fx

Jawab B
II. Esai

35 3
3 = 60
35

Tingkat 1 Pengaplikasikan Skill


A. Pengukuran
1. L = x + x = (11,45 0,05) cm
2. L = x + x = (1,680 + 0,005) cm
3. mikrometer sekrup; x = 0,005 mm
(a) 3,5 mm lebih 45 0,01 mm = 0,45 mm
Jadi, L = (3,5 + 0,45) mm 0,005 mm = (3,950 0,005) mm
(b) 1,5 mm lebih 17 0,01 = 0,17 mm
Jadi, L = (1,5 + 0,17) mm 0,005 mm = (1,670 0,005) mm
(c) 5 mm lebih 40 0,01 = 0,40 mm
Jadi, L = (5 + 0,40) mm 0,005 mm = (5,400 0,005) mm
4. x

11,38 11,28 11,32 11,42 11,30


11,34
5
1
N

sx

N xi2 xi
; N = 5; N 1 = 4
N 1
2

xi2 11,382 11,282 11,322 11,422 11,302 642,992

11,38 11,28 11,32 11,42 11,30 3214,89


2

Jadi, sx

1 5 642,992 3214,89
0,0265
5
4

sx
0,0265
100%
100% 0,2%
x
11,34

0,2% dekat dengan 0,1%, sehingga berhak atas 4 angka penting.


Hasil diameter = x sx = (11,34 0,03) mm
5. Hasil pengukuran selang waktu dari 20 kali ayunan adalah
20T = 40,0; 40,1; 39,8; 39,8; 39,9
T = 2,000; 2,005; 1,990; 1,990; 1,995
Ti 9,980

1,996
5
5

Ti2 2,0002 2,0052 1,9902 1,9902 1,9952 19,9203

T
i

2,000 2,005 1,990 1,990 1,995 9,980


2

1
sT
N

N Ti2 Ti
1 5 19,9203 9,980

0,003317
N 1
5
4
2

sT
0,003317
100%
100% 0,17%
T
1,996

0,17% dekat dengan 0,1%, sehingga berhak atas 4 angka penting.


Jadi, periode bandul T = T sT = (1,996 0,003) detik
6. Temannya ragu karena dua nol dalam 500 g tidak terdefinisi dengan jelas, apakah
termasuk angka penting atau bukan. Untuk mengatasi masalah ini, maka harus ditulis
dengan menggunakan notasi ilmiah.
500 g = 5,00 102 g berarti 3 angka penting
500 g = 5,0 102 g berarti 2 angka penting
500 g = 5 102 g berarti 1 angka penting
7. (a) 125,97 g + 8,15 g = 134,12 g
(b) 112,6 m + 8,005 m + 13,48 m = 134,085 m = 134,1 m
(c) 78,05 cm2 32,046 cm2 = 46,004 cm2 = 46,00 cm2
(d) 1,6 kg + 23 kg 0,005 kg = 24,595 kg = 25 kg
(e) 14,0 cm 5,2 cm = 72,80 cm2 = 73 cm2
(f) 0,1682 m 8,2 m = 1,379 m2 = 1,4 m2
(g)

54,5 J
78,75 79 J/s
1,2 s

(h)

180 N 35 m
N.m
1050
1000 N m/s = 1 103 N m/s
6s
s

7,500 103 kg
(i) 5,0 101 m 5,0 m 4 m 0,075 102 kg/m3

= 0,1 102 kg/m3 = 1 101 kg/m3


8. (a) (2,46 + 5,4) 103 g = 7,86 103 g = 7,9 103 g
(b) (5,80 109) + (3,20 109) = (5,80 + 0,320) 109 = 6,12 109 s
(c) (5,87 10-6) + (2,83 10-6) = 3,04 10-6 m
(d) (8,12 107) + (6,30 106) = (8,12 0,630) 107 = 7,49 107 g
(e) (5,60 10-7 m) : (2,8 10-12 s) = 2,0 105 m/s
(f) (9,2 10-4 km)(1,5 10-3 km) = 13,8 10-7 km2 = 1,4 10-6 km2

9. 90 lembar = 1,35 cm; tebal kertas =

1
1,35 cm = 0,015 cm = 1,50 10-2 m
90

10. Sisi persegi, a = 15,300 cm


Keliling persegi = 4a = 4(15,300 cm) = 61,200 cm
Luas persegi = a2 = (15,300 cm)2 = 234,09 cm2
m 4,500 103 g

0,64 101 g/cm3 = 6,4 g/cm3


11. =
V 7,0 102 cm3

12. massa air dalam tangki = 51,7 kg 3,66 kg = 48,04 kg = 48,0 kg


13. siswa yang hasil pengukuran panjangnya 63,58 cm
Data: 63,65 cm; 63,64 cn; 63,66 cm; 63,66 cm
L

L i 63,65 63,64 63,66 63,66

63,65 cm
N
4

14. (a) t = (0,5) = 0,25C


(b) t = 100C sehingga

t 0,25

100% 0,25%
t
100

(c) ketelitian = 100% - 0,25% = 99,75%


15. t = (0,1) 0,05 sekon
(a) ketelitian 96% berarti kesalahan relatif
Jadi,
(b)

t
100% 4%
t

0,05
100 4 ; t = 1,25 s
t

t
100% 1% (dari 100% - 99% = 1%)
t
0,05 100%
1% ; t = 5,00 s
t

16. Ketelitian 99% berarti kesalahan relatif

d
100% 1%
d

d kira-kira 25 mm d 100 = 25 mm; d = 0,25 mm


mistar, L = 0,5 cm = 5 mm
jangka sorong, L = 0,5 mm
Jadi, jelas mistar mauoun jangka sorong tidak dapat digunakan untuk mengukur tebal
papan.
17. R1 = (28,4 0,1); R2 = (4,25 0,01); R3 = (56,605 0,001); R4 = (90,75 0,01)
Empat resistor tersebut dirangkai secara seri

Ditanya: Rtotal berikut ketidakpastiannya = .?


R = R1 + R2 + R3 + R4 = 180,005
N = 4, N - 1 = 3
R = R1 + R2 + R3 + R4 = 0,121
R
0,121

100% 0,07% dekat dengan 1%, sehingga berhak atas 4 angka


R 180,005

penting.
Rtotal = R + R = (180,0 0,121)
18. Bola, diameter, d = (10,00 0,05) mm
(a) V =

4 3 4 d 3 1 3
r = ( ) = d ; d = diameter
3
3 2
6

V
d
0,05
3
3
0,0150 1,5%
V
d
10,00

(b) Ketidakpastian relatif 1,5% dekat dengan 1% sehingga berhak atas 3 angka
penting.
(c) V =

1
(3,142)(10,00)3 = 523,7 mm3
6

V = 0,0150V = 0,0150(523,7) = 7,855 mm3


Jadi, V = (524 8) mm3
dalam 3 angka penting
19. T 2
(a) T 2

m
; T = (0,0825 0,0025) s; m = (15,02 0,05) kg
k
42m
42m
;k
k
T2

k m
T

2.
k
m
T
k 0,05
0,0025

2.
0,0639 6,39% 6,4%
k 15,02
0,0825

(b)

k
= 6,4% dekat dengan 10%, sehingga berhak atas 2 angka penting.
k
k 42mT 2 4(3,14)2(15,02)(0,0825)2 87032 N/m

k = 6,4%k = 6,4%(87032) = 5570 N/m


Jadi, k = (87032 5570) N/m

= (87000 5600) N/m


= (8,7 0,6) 104 N/m dalam 2 angka penting.
20. R = 10 ; L1 = 60,52 cm; L2 = 39,49 cm; sL = 0,08 cm
L1

x = L R , dengan R dianggap konstanta.


2
2

x
s
s
1 L 1 L
x
L 1
L 2

0,08
0,08

60,52 39,49

2,4 103

x
2,4 103 100% = 0,24% dekat dengan 0,1% sehingga berhak atas 4 angka
x

penting.
x=

60,52
(10 ) = 15,33
39,49

x = 2,4 10-3(15,33) = 0,037


Jadi, x = (15,33 0,04) dalam 4 angka penting.
B. Besaran dan Satuan
21. x meter (m); t sekon (s); v dalam m/s; a dalam m/s2
(a)
(b)

v2 (m/ s)2

m/ s2
x
m
x
m

s2 s
2
a
m/ s

(c) at2 =

m 2
s m
s2

22. (a) 5,2 ton = 5,2 103 kg = 5200 kg


(b) 150 mg = 150 10-6 kg = 1,5 10-4 kg
(c) 2500 g = 2500 10-3 k = 2,5 kg
(d) 0,5 hm2 = 0,5 104 m2 = 5 103 m2
(e) 400 cm2 = 400 10-4 m2 = 4 10-2 m2
(f) 24 000 mm2 = 24 000 10-6 m2 = 2,4 10-2 m2
(g) 5000 dm3 = 5000 10-3 m3 = 5 m3
(h) 7500 cm3 = 7500 10-6 m3 = 7,5 10-3 m3

103 kg
13,6 103 kg/m3
6
3
10
m

23. (a) 13,6 g/cm3 = 13,6

(b) 0,5 g/cm3 = 0,5 103 kg/m3 = 500 kg/m3


1000 m
25 m/s
3600 s

(c) 90 km/jam = 90

5 m
37,5 m/s
18 s

(d) 135 km/jam = 135

1N
800 N/m2
4
2
10
m

(e) 0,08 N/cm2 = 0,08

1N
7 106 N/m2
4
2
10
m

(f) 700 N/cm2 = 700

(g) 700 N cm = 700(1 N 10-2 m) = 7 N m


(h) 1 kW jam = 1(1000 W)(3600 s) = 3,6 106 Ws
24. (a) 1 tahun = 1(365)(24)(3600) s = 3,15 107 s
6,2 1023 molekul
1,97 1016
7
molekul 3,15 10 s
tahun 2 1016 tahun

s 1 tahun

NA

(b) lama = v

25. (a) [Ep] = [massa][percepatan][tinggi]


= M(LT-2)(L) = ML2T-2
[gaya][jarak] MLT

[waktu]
T

(b) [Daya] =

L ML T
2

(c) [Ek] = [massa][kelajuan]2 = M(LT-1)2 = ML2T-2


(d) [momen inersia] = [massa][jarak]2 = M(L)2 = ML2
26. v = Pt + Qt2 +Rt3; LT-1 = [P]T + [Q]T2 + [R]T3
[P] =

LT 1
LT 2 satuan m s-2
T

[Q] =

LT 1
LT 3 satuan m s-3
2
T

[R] =

LT 1
LT 4 satuan m s-4
T3

27. (a)

[volume] L3

L3T 1
[menit]
T

(b)

[perpindahan]
L

T2
[percepatan] LT 2

2
3
4 2
(c) [gaya][volume] MLT L ML T

(d) [massa jenis][kelajuan]2 ML3 LT 1 ML1T 2


2

28. Dimensi T = [T]


1

2 2
g
T = 2
[T] . LT ;T T 1 (salah)
L
L
1

T = 2

L
2
[T] . L 2 ;T T (benar)
g
LT

Jadi, rumus yang benar adalah T = 2

L
.
g

29. Dimensi vo = LT-1


1

2 2
2g
(a) vo
(LT-1) LT ;LT 1 T 1 (salah)
h
L
1

2h
2
(b) vo
(LT-1) L 2 ;LT 1 T (salah)
g
LT
1

(c) vo 2gh (LT-1) LT 2(L) 2 ;LT 1 LT 1 (benar)


Jadi, rumus yang benar adalah vo 2gh .
30. T = 2
[k]

31. (i)

m
42m
42m
;k
T2 =
k
k
T2

[m] M

MT 2
[T]2 T 2

(ii)
(a)

(b)

(c)

(d)

(e)

(f)

32. (a) C + B = A, karena vektor A yang menutup


(b) Ralat soal: vektor diberi nama

G + D + E = F, karena vektor F yang menuturp.


(c) L + M + N + P = Q, sebab Q yang menutup.
(d)

Mulai dari A memutar searah dengan jarum, lalu kembali ke titik A


W+VU+T+S+X=0
U=W+V+T+S+X
33. (a) Ax = 20 cos 37 = 20(0,8) = 16 m; Ay = 20 sin 37 = 20(0,6) = 12 m
(b) Bx = 30 cos 60 = 15 m; By = 30 sin 60 = 153 m
(c) Cx = 40 cos 150 = 40(-3 ) = -203 m; Cy = 40 sin 150 = 40(0,5) = 20 m
(d) Dx = 10 cos 217 = 10 cos (180 + 37) = 10(-cos 37) = 10(-0,8) = -8 m
Dy = 10 sin 217 = 10 (-sin 37) = 10(-0,6) = -6 m
(e) Ex = 50 cos (-45) = 50(2) = 252 m
Ey = 50 sin (-45) = 50(-2) = -252 m
(f) Fx = 36 cos (330) = 36 cos (360 - 30) = 36 cos 30 = 36(3) = 183 m
Fy = 36 sin (330) = 36(-sin 30) = 36(-) = -18 m
34.

(a) (C, D) = = 120; cos = cos 120 = -


Besar

R=C+D
R=

1
42 +52 2(4)(5)( ) 21
2

Arah
C
R
4
21

sin sinD
sin sin60
1
4
3
2 3
2
2

sin

21
21
7

= 49
Arah terhadap sumbu X+, yaitu R = 270 = 270 49 = 221
(b) S = C D; (C, -D) = 60;

S=

1
42 +52 2(4)(5)( ) 61 m
2

C
R
4
61

o
1
sin s sin 180 60
sin s
3
2
sin s

2 3
61

26o

Arah s = 90 + s = 90 + 26 = 116
(c) T = D + C
Dengan cara yang sama dengan (a) dan (b): T = 61 m; s = 296,33
35. A = 3 m; B = 4 m
R = A + B; besar dan arah R
(a) = 0 R = A + B = 7 m, arah = 0
(b) = (A, B) = 60; cos = cos 60 =
R=

A 2 +B2 2ABcos

R=

1
32 +42 2(3)(4)( ) 37
2

1
4
3
B
R
Bsin 4sin60o
2

sin

35o
sin sin
R
37
37

(c) Dengan cara yang sama, R = 5 m; = 53


(d) Dengan cara yang sama, R = 13 m; = 74
(e) Dengan cara yang sama, R = -1 m; = 180
36. B = 2A; |A + B| = 6|A - B|; cos = .?
A 2 +B2 2ABcos = 6 A 2 +B2 2ABcos
A 2 +4A 2 2A(2A )cos =

6 2
A +4A 2 4A 2 cos
4

3 2
A 5 - 4 cos
2
10 8 cos 15 12 cos

A 2 5 +4 cos

20 cos = 5; cos =
37. Misalnya dua vektor tersebut adalah A dan B, maka A = B = 5 m; = ?
(a) R = 53 m
R=A+B
R 2 A 2+B2 2ABcos

25(3) = 52 + 52 + 2(5)(5) cos ;


cos =

75 50 1
= 60
50
2

(b) R = 5 m, dengan cara yang sama, = 120


(c) R = 310 m, dengan cara yang sama, = 37
(d) R = 52 m, dengan cara yang sama, = 90
38. R = P + Q, S = P Q, Buktikan bahwa R2 + S2 = 2(P2 + Q2)
Misalkan
P = Px, Py

Q = Qx, Qy
Rx = Px + Qx; Ry = Py + Qy; Sx = Sx - Sx; Sy = Sy - Sy
R2 + S2 = (Rx2 + Ry2) + (Sx2 + Sy2)
= (Px + Qx)2 + (Py + Qy)2 + (Px - Qx)2 + (Py Qy)2
= (Px2 + Qx2 + 2PxQx) + (Py2 + Qy2 + 2PyQy) + (Px2 + Qx2 - 2PxQy)
+ (Py2 + Qy2 - 2PyQy)
= (Px2 + Py2) + (Qx2 + Qy2) + (Px2 + Py2) + (Qx2 + Qy2)
= P2 + Q2 + P2 + Q2
R2 + S2 = 2(P2 + Q2) terbukti
39. Misal, ketiga vektor yang besarnya 3 N itu adalah A, B, dan C. Jadi, A = B = C = 3 N.
R=A+B+C
(a) R terbesar, jika A, B, dan C searah, sehingga
Rmaks = 3 + 3 + 3 = 9 N

(b) Nilai terkecil, Rmin = 0, yaitu jika (A, B) = (B, C) = (C, A) = 120

(c) R = 3, jika dua vektor dan vektor ketiga berlawanan arah

40. A = 30 N; B = 40 N; R = A + B
(a) Rmaks = 30 + 40 = 70 N
(b) Rmin = 40 - 30 = 10 N
(c) (i) 30 N + 5 N 40 N, salah tidak dapat seimbang

(ii) 30 N + 10 N 40 N, benar dapat seimbang


(iii) 30 N + 30 N 40 N, benar dapat seimbang
(iv) 30 N + 40 N 50 N, benar dapat seimbang
(v) 30 N + 40 N 70 N, benar dapat seimbang
(vi) 30 N + 40 N 75 N, salah tidak dapat seimbang
41. (a) Besar, A =

A 2x +A 2y 62 +82 10 m

Arah, tan =

Ay

Ax

8
(Kuadran II)
6

= (180 53) = 127


(b) Dengan cara yang sama, B = 10 m; = 330
(c) Dengan cara yang sama, C = 16 m; = 60
(d) Dengan cara yang sama, D = 62 m; = 225
42. Lihat gambar di soal;
Ax = -12 m; Ay = 0
Bx = 18 cos 37 = 18(0,8) = 14,4 m; By = 18 sin 37 = 18(0,6) = 10,8 m
(a) R = A + B; Rx = -12 + 14,4 = 2,4 m; Ry = 0 + 10,8 = 10,8 m
Besar, R = R x2 +R 2y 2,4 + 10,8 1,2 85 m
2

Arah, tan =

10,8
(Kuadran I) = 77,5
2,4

(b) S = A - B; Sx = -12 - 14,4 = -26,4 m; Sy = 0 - 10,8 = -10,8 m


Besar, S =

Sx2 +Sy2

Arah, tan =

26,4 2 + -10,8 2 1,2 565 m

10,8
(Kuadran III) = (180 + 22,2) = 202,2
26,4

43. Harus menggunakan metode vektor komponen


(a) A = 8 N; A = 90 Ax = 0; Ay = -8
B = 10 N; B = 0 Bx = 10; By = 0
C = 20 N; C = 53 Cx = 20 cos 53 = 12 N; Cy = 20 sin 53 = 16 N
R=A+B+C
Rx = 0 + 10 + 12 = 22 N; Ry = -8 + 0 + 16 = 8 N
R=

R x2 +R 2y

22 2 + 8 2 2 137 N

tan R =

8
(Kuadran I) R = 20
22

(b) Dengan cara yang sama (a)


A = 18 N; A = 0 Ax = 18 N; Ay = 0
B = 30 N; B = 143 atau 37 (Kuadran II)
Bx = -30 cos 37 = -(30)(0,8) = -24 N;
By = 30 sin 37 = (30)(0,6) = 18 N
C = 24 N; C = 270 Cx = 0; Cy = -24 N
Rx = 18 + -24 + 0 = -6 N
Ry = 0 + 18 + -24 = -6 N
R=

R x2 +R 2y

tan R =

6 2 + -6 2 6 2 N

6
(Kuadran III) R = (180 + 45) = 225
6

(c) A = 7 N; A = 180 Ax = -7 N; Ay = 0
B = 18 N; B = 60 Bx = 7 cos 60 =

7
7 3
N; By = 7 sin 60 =
N
2
2

C = 7 N; A = -60 Cx = 7 cos (-60) =


Rx = -7 +
Ry = 0 +

7
7 3
N; Cy = 7 sin (-60) = N
2
2

7
7
+ =0
2
2
7 3
7 3
+=0
2
2

R=0

(d) Dengan cara yang sama pada (a), (b), dan (c), R = 803 N; R = 0
44.

Ax = 40 cos 60 = 20 km; Ay = 40 sin 60 = 203 km


Bx = 10 km; By = 0
Cx = 0; Cy = -103 km
Rx = 20 + 10 + 0 = 30 km
Ry = 203 + 0 - 103 = 103 km
R=

R x2 +R y2

tan R =

30 2 + 10 3 20 3 km
2

10 3
3
(Kuadran I) R = 30

3
3

45.

R=A+B+C+D
Ax = 100 m; Ay = 0
Bx = 120 cos 60 = 60 km; By = 120 sin 60 = 603 m
Cx = 100 cos 120 = -50 m; Cy = 100 sin 120 = 503 m
Dx = -60 cos 60 = -30 m; Dy = -60 sin 60 = -303 m
Rx = 100 + 60 + (-50) + (-30) = 80 km
Ry = 0 + 603 + 503 + (-303) = 803 m
Besar, R = R x2 +R 2y 80 + 80 3 160 m
2

Arah, tan R =

80 3
(Kuadran I) R = 60
80

Tingkat II Soal Tantangan


46. t = 1 tahun = 3,15 x 107 s (baca jawaban nomor 24)
1 tahun cahaya = (3,15 x 107 s)(kecepatan cahaya)
= (3,15 x 107 s)( 3 x 108 m/s)
= 9,45 x 1015 m
Jarak Gomeisa = 250 tahun cahaya
= 250(9,45 x 1015)(10-3 km)
= 2362,5 x 1012 km
= 2,36 x 1012 km
47. R = 6,38 x 106 m sehingga ambil = 3,142
V=

4 3 4
R (3,142)(6,38 106 )3 = 1087 x 1018 m3
3
3

= 1,09 x 1021 m3
48. 1 kmol = 6 x 1026 atom; massa 1 atom karbon = 2,0 10-26 kg
Massa 5 mol atom karbon = (5 mol)

12,0 kg
60 x 10-3
1kmol

= 6,0 x 10-2 kg (dalam 2 angka penting)


Nm2
MLT L

49. vL = G M R ; [G] =
2
M2
kg
2

1 3

LT-1 = (M-1L3T-2)xMyLz
M0L1T-1 = M-x + yL3x + zT-2x
Pangkat T -1 = -2x x =
Pangkat M 0 = -x + y 0 = - + y y =
Pangkat L 1 = 3x + z; 1 =

3
+ z; z = -
2

Persamaannya yaitu vL = GMR- = (GMR-1)


vL = k

GM
R

L T 2

massa

1
50. = panjang L ML ; panjang kawat, L

F = gaya tegang = MLT-2; Periode, To


To = kxLyFz
T = (ML-1)xLy(MLT-2)z
M0L0T1 = Mx + zL-x + y + zT-2z
Pangkat T 1 = -2z z = -
Pangkat M 0 = x + z 0 = x - x =
Pangkat L 0 = -x + y + z; 0 = - + y - ; y = 1
Persamaan periode, To = kL1F- To = kL

m M
1
F MLT 2
3

ML T 2 ; [] = 3 ML
2
V L
A
L

51. v = kpxy; [v] = LT-1; [p] =


LT-1 = (ML-1T-2)x(ML-3)y
M0L1T-1 = Mx + yL-x 3yT-2x

Pangkat T -1= -2x x =


Pangkat M 0 = + y y = -
Persamaannya adalah v = kp- v = k

52. Lihat gambar di soal


Dx = 0; Dy = 3;
3
3
3 ; Cy = 3 sin 30 =
2
2

Cx = 3 cos 30 = 3(3) =
(a) R = 2C + D

Rx = 2Cx + Dx = 33 + 0 = 33
Ry = 2Cy + Dy = 3 + 3 = 6
R R x2 +R 2y

3 3

+ 6 3 7 m
2

(Kunci jawaban diralat)


Arah
tan =

Ry
Rx

6
2

= 49
3 3
3

(b) S = 2C D
Sx = 2Cx - Dx = 33 - 0 = 33
Sy = 2Cy - Dy = 3 - 3 = 0
Besar
S=

3 3

Sx2 +Sy2

Arah, tan =

Sy

Sx

+0 3 3

0
= 0
3 3

(c) T = C + 2D
Tx = Cx + 2Dx =

3
3
3 -0=
3
2
2

Ty = Cy + 2Dy =

3
15
+6=
2
2
2

3
3 +
2

T Tx2 +Ty2

15

3 7 (kunci jawaban diganti)

15
5
2
Arah, tan =
= 71
Tx 3 3
3
2
Ty

(d) U = C 2D
Ux = Cx - 2Dx =

3
3
3 -0=
3
2
2

Uy = Cy - 2Dy =

3
9
-6=2
2
2

3
9
3 +
2
2

U U x2 +U 2y

3 3

9
3 1
2

Arah, tan =
(Kuadran IV) = -60
Ux 3 3
3
3
2
Uy

53. R = P + Q; 2R = P + 2Q; 2R = P - Q
Bukti, (P, Q) = (P, 2Q) =
R=P+Q
R 2 P 2 +Q 2 +2PQ cos (1)

2R = P + 2Q

2
2
2R P 2+ 2Q +2P 2Q cos

4R 2 P 2 +4Q 2 +4PQ cos ..(2)

Eliminasi persamaan (1) dan (2)


4R 2 P 2 +4Q 2 +4PQ cos (dikalikan 1) 4R 2 P 2 +4Q 2 +4PQ cos
R 2 P 2 +Q 2 +2PQ cos

(dikalikan 2) 2R 2 2P 2 +2Q 2 +4PQ cos

2R2 = -P2 + 2Q2 (3)


2R = P Q

2R 2 P 2+ Q 2 - 2PQ cos
4R 2 P 2 +Q 2 - 2PQ cos .(4)

Eliminasi antara persamaan (4) dan (1)


4R 2 P 2 +Q 2 - 2PQ cos
R 2 P 2 +Q 2 +2PQ cos

5R 2 2P 2 +2Q 2 .(5)

Eliminasi antara persamaan (5) dan (3)


5R 2 2P 2 +2Q 2

2R2 = -P2 + 2Q2

3R 2 3P 2

R=P
Substitusi ke persamaan (3)
2R2 = -P2 + 2Q2 ; 2R2 = -R2 + 2Q2; 3R2 = 2Q2; Q =
Jadi, P : Q : R = R :

R 3
:R=1:
2

R 3
2

3
: 1 = 2 : 3 : 2 (ralat kunci jawaban)
2

54. Ambil sudut terhadap sumbu X+


A = 100 A = 0 Ax = 100; Ay = 0
B = 300 B = -90 Bx = 0; By = -300
C = 150 C = (180 + 30) Cx = -150 cos 30 = -753;
Cy = -150 sin 30 = -75

D = 200 D = (180 60) Dx = -200 cos 60 = -100; Ay = +200 sin 60 = 1003


Resultan
R=A+B+C+D
S = -R dengan S adalah perpindahan kelima yang mengembalikan ke titik
berangkatnya.
Rx = 100 + 0 - 753 100 = -753
Ry = 0 - 300 - 75 + 1003 = -375 + 1003
R R x2 +R 2y

75 3 + -375+100 3
2

16(875) (201,8)2 240 m

S = R = 240 m
Sx = -Rx = 753;
Sy = -Ry = 375 - 1003
Arah, tan =

Sy
Sx

375 100 3
= 57
75 3

55. Ambil sudut terhadap sumbu X+ sebagai acuan


A = 6 N A = 60 Ax = 6 cos 60 = 3 N; Ay = 6 sin 60 = 33 N
B = 3 N B = - Bx = 3 cos ; By = -3 sin
C = 4 N C = -90 Cx = 0; Cy = -4 N
D = 7 N D = 180 Dx = -7 N; Dy = 0
(a) R = A + B + C + D; R = 180; sin = .?
Rx = 3 + 3 cos + 0 + (-7) = -4 + 3 cos
Ry = 33 3 sin - 4 + 0 = 33 4 3 sin

Jadi, 33 4 3 sin = 0; sin =

3 3 4
4
3 (ralat kunci jawaban)
3
3

(b) R = .?
Di sini telah ditetapkan sebagai sudut lancip, sehingga
2

cos = + 1 sin2 1

4
3 0,917
3

Rx = -4 + 3(0,917) = -1,25
Resultan R = |Rx| = 1,25 N (ralat kunci jawaban)

You might also like