Mikoaj Melanowicz

LITERATURA JAPOSKA
Od VI do poowy XIX wieku

Wydawnictwo Naukowe PWN

Warszawa 1994

S3

Projekt okadki
RADEK DBNIAK

Portrety rysunkowe

Redaktor
EWA BLUSZCZ

Redaktor techniczny
ANNA GRZEGOROWSKA

Korektor
WADYSAWA WONIAK

62)1185

Zdjcia wykona
MIKOAJ MELANOWICZ

Ksika dotowana przez ROTARY CLUB

okrg Osaka i Wakayama nr 2640

Copyright by Mikoaj Melanowicz

Warszawa 1993

ISBN 83-01-11218-2 (tom 1)

ISBN 83-01-10679-4 (cao)

a*

. /U /q V

SPIS TRECI

S K R T Y ..................................................................................................................................

10

W S T P ......................................................................................................................................

11

Kraj i jego n a z w a ............................................................ *..............................................

Jzyk i p is m o ..................................................................................................................
Transkrypcja......................................................................................................................
Pierwsze opracowania literaturyjaposkie i eu rop ejsk ie...............................
Cechy szczeglne literatury ja p o sk ie j......................................................................
Rozwj i podzia na okresy 20. Zakres geograficzny 21. Warunki
spoeczno-polityczne powstawania literatury 21. Wpywy z kontynentu
azjatyckiego 22 .
P r zy p isy ...............................................................................................................................

11.
12
14
15
18

24

KSZTATOW ANIE SI RODZAJW I G A TUN K W LITERACKICH

Od literatury ustnej do p is a n e j...................................................................................
Formy p o e ty c k ie ............................................................................................................
Waka 26: Chka 27, Tanka 29, Sedka 35, Katauta 35. Kay: 36, Saibara
39, Kagurauta 41, Imay 44. Renga 46: Haikai i haiku 51, Senry 53.
P r o z a ...................................................................................................................................
Wczesne formy 55: Norito 55, Semmy 55, Fudoki 56, Setsuwa 57,
Mity 60, Legendy 63, Monogatari opowiadanie opow iepowie
63, Nikki 65, Zuihitsu 65, Rekishi-monogatari 66 , Gunki-monogatari 68 ,
Otogizshi 71, Kanazshi 72, Ukiyozshi 72, Kusazshi 73, Gkan 73,
Yomihon 74, Sharebon 75, Ninjbon 75, Kokkeibon 76.
Miniaturyzacja formy poetyckiej i brak cigoci formy powieciowej . . . .
P r z y p isy ..............................................................................................................................
NARA -

25
25

55

77
81

VIII WIEK

Rozkwit stolicy i walka o w a d z ...............................................................................

Zabytki p im ien n ictw a..................................................................................................
Kojiki 88 . Nihongi 92. Fudoki 93. M an'ydsh 95.

83
88

Poeci M a r iy s h ....................................................................................................
Tabela chronologiczna 96. Yryaku 98. Nukata-no Okimi 99. Kakinomoto-no Hitomaro 100. Yamabe-no Akahito 107. Otomo-no Tabito 108.
Yamanoe-no Okura 109. Takahashi-no Mushimaro 112. Otomo-no
Sakanoe 113. Otomo-no Yakamochi 113.
Przypisy ..........................................................................................................................

96

116

HEIAN - POEZJA I PROZA ARYSTOKRATW

Charakterystyka okresu H e ia n ..............................................................................
YPimiennictwo i wpywy chiskie 119, Rozwj buddyzmu ezoteryczne
go 121 .
Sylwetki uczonych b u d d y st w .................................................................................
Kkai 122. Sugawara-no Michizane 124. Keikai 125.
Poezja i krytyka p o e z ji.................................................................................................
Ryjinhish 127. Tsurayuki o sztuce poetyckiej 127. Narihira i Komachi
poeci rokkasen 132.
K okin sh ...........................................................................................................................
Sylwetki poetw IX-XI w ie k u .................................................................................
Ki-no Tomonori 140. Ki-no Tsurayuki 142. Dama Ise 145. Minamoto-no
Shitag 146. Fujiwara-no Kint 146. Izumi Shikibu 149. Akazome Emon
151.
Proza powstanie i rozwj p o w ie c i.....................................................................
Taketori-monogatari 151. Ise-monogatari 152. Heich-monogatari 153.
Yamato-monogatari 153. Utsubo-monogatari 154. Ochikubo-monogatari
155. Genji-monogatari 156. Opowieci epigoskie 165. Literatura pamit
nikarska (nikki-bungaku) dzienniki liryczne (nikki) 166. Szkice zwane
zuihitsu 169. Opowieci historyczne 170. Obrazki z ycia gminu 171.
Sylwetki p isa r e k .................................................................................... ........................
Matka Michitsuny 172. Sei Shnagon 172. Murasaki Shikibu 174.
Pocztki teorii p o w ie c i..............................................................................................
Murasaki Shikibu o sztuce powieciowej 178.
Mumyzshi o piknie opowieci i kobiet okresu d w o rsk ieg o ...................
M ono-no aware i upywanie c z a s u ...........................................................................
P rzy p isy ............................................................................................................................

118

122
125

138
140

151

172
175
185
188
192

KAMAKURA I M UROMACHI - X II-X V I WIEK

Sytuacja polityczna i sp o eczn a .................................................................................
Rozwj kultury redniowiecznej..............................................................................
R e lig ia ...............................................................................................................................
Sinto 203. Amidyzm 204. Nichiren 207. Zen 207. Dgen 208. Soseki 212.
Ikky Sjun 213.
Proza
redniow iecza.................................................................................................
Opowieci wojenne 214. Heike-monogatari 215. Taiheiki 222. Gikeiki 223.
Soga-monogatari 224. Opowieci historyczne i historiozofia 225. Szki
ce (zuihitsu) 226. Hjki 227. Tsurezuregusa 227. Dzienniki liryczne

197
199
203

213

(nikki) 228. Dama Nij: Mwi nie pytana 229. Opisy podry 233.
Opowieci anegdotyczne 234. Bajki (otogizshi) 236.
Poezja redniowieczna Shinkokinwakash........................................................
Sylwetki poetw ..........................................................................................................
Saigy 239. Fujiwara-no Shunzei 241. Fujiwara-no Teika 244. Fujiwarano Ietaka 246.
Twrcy renga i h a ik a i.................................................................................................
Gusai 247. Nij Yoshimoto 247. Shinkei 248. Sgi 249. Yamazaki Skan
249. Arakida Moritake 250.
Podstawowe pojcia estetyczne wliteraturze redniow iecza............................
Makoto 250. Miyabi 251. Aware, mono-no aware 252. okashi 252. Yugen
253. Yen 253. En 254. Wabi 254. Sabi 255. Ushin 255. Mushin 256.
Znaczenie kategorii miyabi, yugen i sabi/.................................................................
Czas jest ruchem, czas jest dziaaniem koncepcja czasu w redniowieczu
Przypisy ..........................................................................................................................

237
239

247

250

257
259
262

POEZJA DRO G YCIA O D OG LD U DO KONTEMPLACJI WIATA

Poezja najdaw niejsza....................................................................................................
Okres przedklasyczny (6 8 6 -7 8 4 )..............................................................................
Okres klasycznywczesny (od koca okresu Nara do XI w ie k u ).....................
Okres klasycznyrodkowy (1 0 8 6 -1 2 4 1 )..............................................................
Pny klasycyzm (1 2 4 1 -1 3 5 0 )....................................................................................
Sylwetki poetw i p isa rz y ...........................................................................................
Kygoku Tamekane 294. Yoshida Kenk 295. Kitabatake Chikafusa 296.
Kamo-no Chmei 297. Abutsu 298. Ichij Kaneyoshi 299.
Przypisy ..........................................................................................................................

265
273
278
284
288
294

300

^TEATR^
U rde teatru . . V / . ..............................................................................................
Kagura 302. Gigaku 306. Bugaku 308. SangakiJ i shin-sarugaku 310.
Sarugaku i dengaku 312. Prototypy(o rennen 315.
Przestrze sceniczna i aktorzy . . . . . T~r-r-r-r-^ . . ..................................
K atajiutaihayashi 319.(Yokyoku - sztuki n 320/\^
Kana m i .................................................................. .......................................................
Z e a m i....................................................................................................................
Zeami twrczo dramatyczna 329. Zeami pisma teoretyczne 332.
Zenchiku .
...................... 7 T T T > * .......................................................
^tukLno-1 kygeiCU^??11^ tQ^ci sceniczne ; ......................................................
Kygen (szalone sowa, fa rsa )....................................................................................
Zgei (rne sz tu k i)............................ ... .
............................................................
' K om pozy^^
........................................................
Sztuka no pt. Teika 350. ^
Przypisy ..........................................................................................................................

302

316
322
326
339
340
340
341
342
355

EDO - XVII-XIX WIEK

Cechy szczeglne e p o k i..............................................................................................
Polityka wewntrzna i przerwanie stosunkw z zagranic 356. Problem
wolnoci i typ bohatera 357. Ksika towarem 357.
Gwne tendencje i formy literatury E d o ..............................................................
Dominujce znaczenie neokonfucjanizmu 358. Poezja dworska i studia
humanistyczne 359. Proza w XVIII wieku miejsce akcji i bohater 362.
Poezja popularna haikai i h a ik u ........................................................................
Od teimori do danrin 364. Szkoa shmon i nastpcy 364. Kyka-kyku-senryu 366. Kanshi poezja w jzyku chiskim 366. Poeci haikai 366.
Proza wczesnego okresu Edo (XVII-XVIII wiek) od kanazshi do
u k iy o z sh i.................................................................................................................
Proza odzwierciedlajca ycie i aspiracje mieszczan 377. Ejima Kiseki
typizacja postaci literackich 377. Kanazshi 378. Ukiyozshi 383. Ihara
Saikaku 384. Ejima Kiseki i wydawnictwo Hachimonjiya 392.
Proza pnego okresu E d o .......................................................................................
Midzy dydaktyzmem a jarmarczn rozrywk 395. Santo Kyden 400.
Jippensha Ikku 403. Takizawa Bakin 405. Shikitei Samba 407. Tamenaga
Shunsui 409. Ryutei Tanehiko 409.
Dramat mieszczaski teatr kabuki i b u n ra k u ..................................................
Powstanie i rozwj 411. Chikamatsu Monzaemon 414. Takeda Izumo
418. Miyoshi Shraku 419. Namiki Gohei 419. Tsuruya Namboku 419.
Kawatake Mokuami 420. Scenawidowniadekoracjekurtyny 421.
Typy rlstyle gry stereotypowe zachowania 428. Dramaturgia kabuki:
typy scen 431. Klasyfikacja sztuk kabuki 434. Kabuki-juhachiban 439.
Repertuar w teatrze kabuki i bunraku 441. Dramaty napisane dla teatru
kabuki 442.
Dramaty kabuki z repertuaru n i kygen (n-torimono)..............................
Musume-dojoji 448. Momijigari 449. Sud-otoshi 449. Kuramajishi 450.
Saikaku gonin onna 451.
Dramaty kabuki przyswojone z bunraku (tzw. gidayu-kygen, maruhon-kabuki lub m aruhon-mono)................................................................................
Sonezaki-shinju 452. Ikudama-shinju 453. Kuruwa-bunsho 454. Kokuseriya-kassen 455. Koi-minato Hakata-no hitofushi 456. Heike-nyogo-no shima
457. Shinju-ten-no Amijima 457. Hiragana-seisuiki 459. Koi-hakke hashiragoyomi 460. Shin-Usuyuki-monogatari 461. Natsu-matsuri Naniwa-kagami 463. Sugawara-denju tenarai-kagami 464. Yoshitsune sembonzakura 466. Kanadhon-chiishingura 469. Ichinotani-futabagunki 472. Koi-hikyakuYamato-brai 475. Imoseyama-onna-teikin 476. Shimpan-utazaimon A li. Ise-ondo koi-no netaba 478. Ehon-taikdki A19. Shdutsushi
asagao-nikki 480.
Studia sinologiczne i poezja c h i s k a .....................................................................
Etyka i estetyka m ieszcza n .......................................................................................

356

358

364

376

395

411

447

452

481
485

Shingaku popularna odmiana etyki konfucjaskiej 485. Estetyka

okresu Edo. Ukiyo 488. Kanzen-chaku 489. Etyka samurajska bushido i hagakure 490.
P rzy p isy ............................................................................................................................

494

B ibliografia......................................................................................................................

501

Indeks autorw, terminw itytuw japoskich, chiskich i koreaskich . .

507

Indeks wybranych terminw i nazw w zapisie ja p o sk im ................................

538

Spis

537

ilu stracji................................................................................................................

SKRTY

FGS
G
GYS
K.
KHBT
M.
NKBT
NST
SKS

=
=
=
=
=
=
=
=
=

Fugashu
Goshuishu
Gyokuyshu
Kokinshu (Kokinwakashu)
Koten-haibungaku-taikei
Man'yshu
Nihon-koten-bungaku-taikei
Nihon-shis-taikei
Shinkokinshu (Shinkokinwakashu)

Przekady: o ile inaczej nie podano, tumaczem cytatw jest Mikoaj Melanowicz.
Zgodnie z japoskim zwyczajem imiona nastpuj po nazwiskach, z ktrymi od
najdawniejszych czasw czone s za pomoc partykuy dzierawczej -no. Stosowanie
tej partykuy w nazwiskach od XIII wieku staje si niekonsekwentne, a od XVII wieku
rzadkoci.

WSTP

KRAJ I JEGO NAZWA

Rozcigajce si u wschodnich wybrzey Azji wyspy japoskie
urzekaj dzi nie tylko urozmaiconym piknem przyrody, lecz take
a moe przede wszystkim wytworami umysw i rk ich
mieszkacw. Od najdawniejszych czasw Japoczycy wykazywali
wyjtkowe zdolnoci asymilacji obcych kultur. Dlatego te wspist
niej dzi w Japonii trzy gwne nurty cywilizacyjne: rodzimy, chiski
oraz zachodni, to znaczy europejsko-amerykaski.
Japoczycy przez kilkanacie wiekw yli niezalenie, wolni od
najazdw z zewntrz. Pozwolio to wytworzy instytucje i uksztato
wa obyczaje sprzyjajce umacnianiu poczucia ssiedzkiej, rodowej
i narodowej wizi. Nawet wielkie przemiany polityczne i umysowe nie
powodoway zrywania z przeszoci i budowania wszystkiego od
nowa. Dziki trwaoci wzorcw dziaania jednostek w obrbie
wsplnot i caego spoeczestwa, sprawdzonych w cigu wiekw
dowiadcze, dziki poczuciu wizi i wzajemnej odpowiedzialnoci,
dziki tradycji rzetelnoci i solidnego speniania obowizkw, Japonia
urosa w drugiej poowie XX wieku do rangi jednej z najwikszych
potg ekonomicznych i przemysowych wiata. Zwrcia na siebie
uwag rwnie osigniciami swej kultury teatru, filmu, drzewo
rytu, sztuk uytkowych i literatury.
Pooenie Archipelagu Japoskiego na wschodnim kracu Azji
znalazo wyraz w nazwie kraju, brzmicej Nippon lub Nihon, ktra
w poetyckim tumaczeniu znaczy Kraj Wschodzcego Soca.
Nazwa skada si z dwu chiskich ideogramw: ni (soce) i hon
(pocztek, rdo). Polska nazwa pochodzi od podobnie brzmicych
nazw w innych jzykach europejskich, midzy innymi w angielskim
11

Japan, rosyjskim Japonija, w hiszpaskim Japon, ktre maj wsplne

rdo w chiskiej wymowie znakw.

JZYK I PISMO
Jzyk japoski, ktrym mwi ponad 120 milionw ludzi, naley do
jzykw wschodnioazjatyckich o nie ustalonej przynalenoci gene
tycznej. Pod wzgldem budowy najbliszy jest koreaskiemu i jzyko
wi ainu. Z jzykami atajskimi czy go pewna ilo cech struktural
nych. Warto pamita, e mimo rozpowszechnionego mniemania, j
zyk japoski nie jest spokrewniony ani nie jest podobny do chiskie
go. S to dwa rne, odlege od siebie pod wzgldem pochodzenia, jak
i budowy jzyki. czy je tylko pewien zasb sownictwa przejtego
przez Japoni z Chin, a take zapoyczone znaki pisma chiskiego.
Tak wic jzyk japoski potwierdza wspistnienie w Japonii trzech
nurtw cywilizacyjnych. W skad zasobu leksykalnego bowiem wcho
dz oryginalne sowa japoskie (np. tsuki ksiyc, yama gra), sino-japoskie, to znaczy pochodzenia chiskiego, lecz wymawiane po
japosku (np. getsu-gatsu ksiyc, miesic; san gra) i zapoy
czenia z jzykw europejskich, zwaszcza z angielskiego, a ponadto
z niderlandzkiego, hiszpaskiego, portugalskiego i francuskiego (np.
tabako tyto, papierosy od portugalskiego tabaco).
lady wspomnianych nurtw cywilizacyjnych odnale mona
rwnie w systemie pisma i penicej wan rol transkrypcji aci
skiej. U rde systemu znajduje si pismo chiskie, zoone z ideogramw, czyli umownych znakw wyraajcych okrelon rzecz, poj
cie, cech lub czynno. Zostao zapoyczone z Chin w pierwszych wie
kach nowej ery, a szerzej zastosowane dopiero wraz z przyjciem bud
dyzmu w VI i VII wieku. Ideogramy nazywane s kanji (znaki chi
skie).
Drugim elementem systemu pisma s znaki fonetyczne (kana\
a wic rodzime pismo japoskie, powstae w IX-X wieku wskutek
uproszczenia ideogramw kanji. Znaki fonetyczne maj dwie odmiany
graficzne, w ktrych skad wchodzi po 48 sylabogramw: jedna to
hiragana uywana gwnie do zapisywania partyku i kocwek
gramatycznych i katakana suca do transkrybowania obcych
wyrazw.
12

1. Mikaeri-amida-nyorai Budda Amida spogldajcy za siebie z trosk o wiernych,

ktrym wskazuje drog do Raju Zachodniego. Rzeba znajdujca si w wityni
Eikando w Kioto

13

Alfabet aciski nazywa si rmaji (rzymskie znaki) i suy przede

wszystkim do transkrybowania sw japoskich w sownikach
obcojzycznych i na drogowskazach.
Te formy pisma mog wystpowa wsplnie w jednym tekcie.
Jzyk japoski ma stosunkowo przejrzyst struktur gramatyczn.
Odmiennie od polskiego, nie ma wyranego rozrnienia liczby
mnogiej od pojedynczej ani w formach rzeczownikw i przymiot
nikw, ani w koniugacji czasownikw z przymiotnikami. Nie ma te
odmiany przez przypadki ich odpowiedniki tworzone s za pomoc
okrelonych partyku.
Bardzo zoone s jednak formy, aspekty i tryby czasownikw
suce rwnie do wyraania szacunku i stopnia zalenoci midzy
odbiorc a nadawc wypowiedzi, a take pozwalajce niekiedy
rozrni pe rozmwcw.
Histori jzyka japoskiego dzielimy na cztery okresy: starojaposki (ok. III-XI w.), redniojaposki (XII-XVI w.), nowojaposki
(XVII-XIX w.) i okres wspczesny ponaddialektalnego jzyka oglno
narodowego. Stadiom rozwoju jzyka odpowiadaj zmiany w formie
i treci literatury.
TRANSKRYPCJA
W tekcie ksiki wyrazy japoskie s zapisane w stosowanej szero
ko w wiecie transkrypcji midzynarodowej, bazujcej na systemie
opracowanym przez amerykaskiego misjonarza J.C. Hepburna
(1815-1911).
Zgodnie z jej zasadami, samogoski oraz wikszo spgosek
wymawia si podobnie jak w jzyku polskim. Przy zbiegu kilku
samogosek kada z nich winna by wymawiana z osobna, np. ai
a + i (mio), Yukio Juki + o (imi mskie). Samogoski dugie
wyrnione s za pomoc umieszczonej nad nimi poziomej kreski, np.
ryu rjuu (szkoa, styl), sato satoo (cukier). Japoska samogoska
u jest wska, w wymowie troch zbliona do polskiej y. Samogoska n
(n w jzyku japoskim jest zgoskotwrcze, wymawiane i piewane
jako sylaba) wystpujca przed spgoskami dwuwargowymi b, m,
p zmienia si w m, co wynika z fonetycznego upodobnienia do
wargowego charakteru nastpnikw, np. bunpd bump (gramatyka),
renmei remmei (zwizek).
14

2. Przykad pisma kanji (znaki chiskie) i hiragana (alfabet sylabiczny). Napis na murze
wityni Higashi-honganji w Kioto gosi: Umareta igi-to ikiru yorokobi-o mitsukeyo
(Szukajmy sensu narodzin i radoci ycia)

Nastpujce goski zapisywane s w tej transkrypcji odmiennie od

polskich zwyczajw fonetycznych:
sh ; ch ; ts ts, c; j d; z dz; y j; w u
Niektre popularne nazwy japoskie wystpuj w pisowni spol
szczonej, np. Tokio, Kioto, Jokohama, Kobe, Osaka, Hirosima, gejsza.
PIERWSZE OPRACOWANIA LITERATURY
- JAPOSKIE I EUROPEJSKIE
Przejrzyste ujcie w ramach jednej ksiki kilkunastu wiekw
rozwoju literatury japoskiej sprawia wiele trudnoci nie tylko
autorom europejskim czy amerykaskim, lecz take japoskim. Dotd
ukazao si wiele zarysw i kilka wielotomowych opracowa w jzyku
japoskim, sumujcych rnorodne podejcia do historii literatury
Japonii. Najczciej podmiotem dyskusji i sporw s sprawy pod
stawowe, a mianowicie organizacja materiau i podzia na okresy.
Opracowania rozwoju tradycyjnej poezji japoskiej ukazyway si ju
w redniowieczu i w czasach nowoytnych, natomiast caociowe
ujcia poezji, prozy i dramatu zaczto wydawa dopiero w czasach
15

wspczesnych, w XIX i XX wieku, a cilej od roku 1890, pod

wpywem Europy. Chodzi tu mianowicie o Nihon-bungakushi (Historia
literatury japoskiej, 1890) Mikami Sanji i Takatsu Shozaburo, z kt
rej korzysta William George Aston opracowujc pierwsz w Euro
pie histori japoskiej literatury1. W obu wypadkach za podstaw
periodyzacji wzito przemiany polityczne, a mwic cilej, epoki
noszce nazwy gwnych orodkw wadzy (Nara, Heian etc.). Z kolei
Sakai Khei w Shinsen-kokubungaku-tsushi (Nowy wybr: pene dzieje
literatury narodowej, 1926) dzieli histori literatury rwnie wedle
powyszej zasady, nazywajc tokijsk podobnie jak Aston naj
nowsz epok, rozpoczynajc si od roku 1868.
Z drugiej strony Haga Yaichi i Tachibana Senzabur w Kokubungaku-tokuhon (Podrcznik literatury narodowej, 1890) i w Kokubungakushi-juko (Dziesi wykadw z historii literatury narodowej,
1899) oraz Fujioka Sakutar w cenionych Kokubungashi-kowa (Wy
kady z historii literatury narodowej, 1908) dziel histori na staroyt
no {joko\ redniowiecze (chuko), pne redniowiecze wczesne
czasy nowoytne (kinko) i czasy nowoytne (kinsei).
Onoe Hachir w Nihon-bungaku-shinshi (Nowa historia literatury
japoskiej, 1928) uwzgldnia gwne nurty mylowe i nastroje, wy
rnia okresy: dominacji uczu (w staroytnoci), nastpnie dominacji
zasad religii buddyjskiej (w redniowieczu), zasad etycznych (w czasach
nowoytnych) oraz najrozmaitszych izmw we wspczesnoci od
pocztkw Meiji, czyli od drugiej poowy XIX wieku.
Natomiast Tsuda Skichi w Bungaku-ni arawaretaru waga kokumin-shiso-no kenkyu (Studia nad myl naszego narodu odzwierciedlo
n w literaturze, 1930-1935)2 wyrnia literatur arystokratyczn,
samurajsk i literatur zwykych ludzi, czyli mieszczask3.
Wspomniane powyej koncepcje podziau dziejw literatury ja
poskiej na etapy rozwojowe s aktualne do dzi, ale s te przed
miotem sporw, co nie przeszkadza, eby z pewnymi zmianami byy
uwzgldniane w podrcznikach i innych opracowaniach. Wielu literaturoznawcw wyrnia okres literatury staroytnej (jddai), a nastpnie
dzieli histori na Nara, Heian i Edo, zgodnie z kolejnoci zmian
orodkw wadzy politycznej. Natomiast Hisamatsu Senichi4, a take
autorzy siedmiotomowej (cznie z suplementem) Historii literatury
japoskiej5 oraz autorzy wydanej przez wydawnictwo Gakutsha
szeciotomowej Penej historii literatury japoskiej6 przyjmuj podzia
16

czasowy literatury na staroytno (jddai), redniowiecze ssiadujce

ze staroytnoci (<chko = nakamukashi), ktre bdziemy nazywa
wczesnym redniowieczem obejmujcym okres od IX do XII wieku,
a nastpnie redniowiecze (chse) bliskie czasom nowoytnym, nowoytno (ikinsei), wspczesno (kindai) i teraniejszo (gendai).
Przyjcie powyszej terminologii nie oznacza powaniejszych
zmian w rzeczywistym porzdkowaniu materiau. Kada z wymie
nionych epok odpowiada w zasadzie niezmiennie jednej z epok
wyrnionych ze wzgldw politycznych czy raczej z punktu widzenia
dominacji orodkw stoecznych. Mona bowiem mie wtpliwoci,
czy prby periodyzacji oparte wycznie na analizie dzie literackich
wiele by zmieniy.
Wielu autorw prbuje odej od zwyczajowych podziaw
dziejw literatury, a wic zrezygnowa z politycznych i spoecznych
wyznacznikw epok na korzy gwnych wydarze literackich.
Takim przykadem jest podejcie Kat Shichi w Nihon-bungakushi-josetsu (Wstpne rozwaania nad histori literatury japoskiej)7,
gdzie wyrnia on epok Man'ysh, epok Genji-monogatari i Konjaku-monogatari oraz epok no i kyogen, dostrzegajc midzy nimi
okresy zwrotw czy przeomw.
Jak dotd nie ma wzorcowego podrcznika w jzykach europej
skich. Monumentalne dzieo Donalda Keenea nie jest jeszcze za
koczone, ukazay si bowiem trzy tomy powicone japoskiej
literaturze nowoytnej i wspczesnej8, pozostae tomy s w przy
gotowaniu. A tymczasem A History o f Japanese Literature (1889)
Williama Georgea Astona ma ponad sto lat (1865-1939), a Geschichte
der Japanischen Literatur (1906) Karla Florenza o kilka lat mniej.
Historia literatury chiskiej i japoskiej Juliana Adolfa wicickiego
z 1901 roku zostaa opracowana na podstawie ksiek Astona
(IK4I 1911), Chamberlainea (1850-1935), Rosnyego, Bousqueta i in
nych g. Nic odpowiadaj one ju dzisiejszemu stanowi bada nad
literatur japosk i nie s wznawiane. Podobnie dzieje si z ksi
kami Michela Revona Antologie de la littrature japonaise (Pary
I()I0), Paula Adlera i Revona Japanische Literatur oraz Georgesa
Ionncau Histoire de la littrature Japonaise contemporaine (Pary
1940), Studenci japonistyki lcora^stoj^ wnie z opracowa japoNkich, w tym rwnie z przeldpt
[plj^cji podrcznikw na jzyk
angielski, np. autorstwa E d ^ rd a \^ u tz a ig \i Jinichi Konishiego10.

W Polsce nie ma przewodnika, z ktrego czytelnicy literatury

japoskiej mogliby czerpa podstawowe informacje o pisarzach
i dzieach literackich Japonii. Dlatego tym wiksza odpowiedzialno
spoczywa na autorze tej ksiki, ktry adresuje j nie tylko do
studentw japonistyki, lecz take do wszystkich mionikw kultury
japoskiej. Historyczno-literackiemu porzdkowaniu faktw towa
rzyszy wic prba interpretacji dzie. Nie pomija si te elementarnych
informacji pozaliterackich. Autor chciaby, aby w tej ksice obraz
literatury rysowa si jako cz kulturalnej panoramy Japonii
kraju, ktry wci odkrywamy od nowa, majc nadziej, e Japo
czycy wiedz co wicej o yciu w spoeczestwie, a take znaj co,
czego my nie znamy, a co moemy pozna tylko porednio, zgbiajc
tajemnice kultury japoskiej.

CECHY SZCZEGLNE LITERATURY JAPOSKIEJ

Autorzy opracowa dotyczcych dziejw literatury japoskiej
czsto wypowiadaj si na temat cech szczeglnych tej literatury.
N a przykad Jinichi Konishi11 stwierdza, e w porwnaniu z innymi
literaturami wiata japosk wyrnia krtko formy dodajmy
poetyckiej. Powieci bywaj rwnie dugie jak gdzie indziej.
Wyjania si jednak, e klasyczne powieci s zoone w gruncie rzeczy
z opowiada, cilej lub luniej ze sob zwizanych.
Dramat i proz japosk rni od europejskiej rwnie brak
wyrazistych opozycji (typu protagonista i antagonista). Postacie po
prostu si uzupeniaj, a nie s przeciwstawiane sobie. W strukturze
dziea nie ma te konceptualnego rozdziau midzy wiatem ludzkim
a przyrodniczym, podobnie jak niewielka jest rola rnic i sprzecz
noci klasowych. Wystpuj te tendencje do zharmonizowania
dziaa jednostki z wymaganiami grupy.
Trzeci zesp cech szczeglnych mona okreli emocjonalizmem,
to znaczy przewag liryki nad epik. Dowodem na to moe by zanik
poezji epickiej we wczesnym okresie literatury Yamato. Wiele na
rodw posiadao poezj epick w okresie formowania si literatury.
W Japonii natomiast, poza ludem Ajnu, nie napisano poematw
duszych od dugiej pieni Kakinomoto Hitomaro, czyli Elegii
18

na Amier ksicia Takechi, liczcej 149 wersw. W Japonii nie powstao

dzieo na miar sumeryjskiego Gilgamesza (XX w. p.n.e.), greckiej
Iliady i Odysei (VIII w. p.n.e.), indyjskiej Mahabharaty (IV w. p.n.e.
- IV w. nowej ery), perskiej Szahname (X w. n.e.) czy choby staroangiclskiego Beowulf (V w.). Mwic o Japonii mamy na myli
literatur politycznego i kulturalnego centrum, spisan z ustnych
przekazw, a nastpnie tworzon przede wszystkim w prowincji Yamato w okresie najwczeniejszym. Ajnowie bowiem, ktrzy mieszkali
w pnocnej czci Archipelagu Japoskiego od czasw prehisto
rycznych, stworzyli dugie poematy, przekazywane ustnie, a nastpnie
zarejestrowane pismem japoskim i przeoone na japoski. Mowa tu
Iliw nic o yukarach yukar lub ykar znaczy piewy w jzyku
Ajnw Sachaliskich czyli o ustnej poezji heroicznej, opiewajcej
czyny bogw i ludzi. Zachoway si yukary o dugoci kilku do kilku
dziesiciu tysicy wersw. Tak dugie poematy nie przechoway si ani
w Chinach, ani w Korei. Znacznie te krtsze s poematy, ktre
pochodz z poudniowych wysp Archipelagu Ryky, to znaczy
z grupy wysp Yaeyama, gdzie przetrway utwory o dugoci 495 i 291
worNw.
Nie wiadomo, jakie byy przyczyny takiego rozwoju formy
duglogo wiersza poematu epickiego i eposu na dugim acuchu
wyNp, od brzegw Tajwanu po Sachalin i Kuryle. Im dalej na pnoc
od centrum kulturowego, tym poematy byy dusze. Oddalenie od
Yamato w stron poudniow tylko w niewielkim stopniu sprzyjao
pielgnowaniu duszej formy wiersza na Okinawie i na Amami
poematy s nieco dusze, jednak nie odbiegaj zbyt wyranie od
Yamato.
Oczywicie, nie koczy si tu na formalnych rnicach zewntrz
nych: albowiem im forma wiersza bya dusza, tym sabsze byy
akcenty indywidualizacji i emocjonalnego przeywania wiata przez
twrcw wierszy. Mona wic powiedzie, e poezja Ajnw zachowaa
warto przede wszystkim dziki epice, poezja japoska natomiast
wywodzca si gwnie z Yamato ceniona jest za liryk, za wy
raono w niej radoci i smutki mioci, za kontemplacj przyrody, za
melancholi wywoan upywaniem czasu, a take za powcigliwo
i zwarto formy. Wyrnia si te szeroki zasig spoeczny od
dziaywania poezji w Japonii, sprzyjajcy upowszechnianiu delikat
noci, wspczucia i zamylenia nad tajemnic i piknem wiata,
19

poezji przynoszcej oczyszczenie ducha i wyraajcej poczucie

godnoci. Literatura bowiem swe podstawowe funkcje penia w Ja
ponii przede wszystkim dziki poezji. Poezja bya tym, czym dzi chce
by caa literatura poszukiwaniem drogi ycia i odkrywaniem sensu
w otaczajcym wiecie.
ROZWJ I PODZIA NA OKRESY

Literatura japoska rozwijaa si od okoo VI wieku w jzyku

mwionym i pisanym japoskim i we wczeniejszych okresach
w klasycznym jzyku chiskim. Spord najstarszych jej utworw
zachoway si tylko niektre mity, legendy, modlitwy i wiersze
w kronikach pt. Kojiki, czyli ksiga dawnych wydarze (712, poi. wyd.
1986) i Nihongi, inaczej Nihonshoki (Kronika japoska, 720), jak
rwnie w opisach ziem i obyczajw (fudoki, po 713 roku). Za
chowane utwory wiadcz o tym, e przed ich spisaniem istniaa
w Japonii bogata literatura przekazywana ustnie z pokolenia na
pokolenie, midzy innymi przez opowiadaczy zawodowych (kataribe)
i innych ludzi obdarzonych dobr pamici. Najstarsze utwory za
pisano znakami chiskimi po japosku (Kojiki) i po chisku (Nihongi).
Wczesn poezj rodzim zapisano rwnie za pomoc znakw
chiskich po japosku i zebrano w antologii pt. Mariyoshu (Dziesi
tysicy lici, ok. 781 r.).
Historia literatury japoskiej dzieli si tradycyjnie na nastpujce
okresy, ktrych nazwy s identyczne z nazwami geograficznymi
orodkw wadzy i kultury:
1. Yamato i Nara (VI-VIII w.)
2. Heian (IX-XII w.)
3. Kamakura-Muromachi (XIII-XVI w.)
4. Edo (XVII-XIX w.)
5. okres tokijski (od drugiej poowy XIX w.) tej nazwy
okresu uywa si dzi raczej rzadko.
Stosuje si rwnie podzia historyczny na:
1. staroytno jodai, kodai (do XII w.)
2. redniowiecze chusei (do XVI w.)
3. nowoytno kinsei (do drugiej poowy XIX w.)
4. wspczesno dzielon na kindai (do II wojny wiatowej)
20

i gendai (po II wojnie wiatowej), okres znany rwnie jako

sengo (powojenny).
Trzeci typ podziau na okresy uwzgldnia rol klas spoecznych
dominujcych w twrczoci i odbiorze literatury. Wyrnia si tu
nastpujce epoki:
1. dworsk (do XII w.)
2. samurajsk (do XVI w.)
3. mieszczask (do koca XIX w.)
4. buruazyjn i oglnonarodow.
Powysze trzy sposoby podziau na epoki wzajemnie si uzupemaji), nic ma wic powodu rezygnowa z ktregokolwiek podziau,
mimo wielu wtpliwoci, jakie budz te periodyzacje, narzucone
prnccNom literackim z zewntrz.
ZAKRES GEOGRAFICZNY

Litorutura japoska rozwijaa si w zasadzie na obszarze pastwa

jltpoNkiego, tj. na Archipelagu Japoskim od Hokkaid na pnocy
po Okinuw na poudniu. W staroytnoci, do przeniesienia stolicy do
lleilin-kyO w 794 roku, gwnym orodkiem rozwoju kultury japoNkioj bya prowincja Yamato, pniej Kansai (Kioto, Osaka). Litera
tura powNtawaa rwnie na wyspie Kiusiu, w prowincjach wschod
nich (dzisiejsze Kant) oraz w prowincji Izumo.
WARUNKI SPOECZNO-POLITYCZNE
POWSTAWANIA LITERATURY

Nie wiadomo dokadnie, kiedy ludzie zamieszkali na Archipelagu

Japoskim. Najstarsze lady osadnictwa pochodz z neolitu, tj. z lat
HM)() do 300 p.n.e. lub nawet wczeniejszych. Powstaa wtedy kultura
lOmon (wzorw sznurowych), z ktrej przetrway elementy ceramiki
zdobionej wzorami odcinitych sznurw. Lud tego okresu wytwarza
rwnie przedmioty uytkowe i kultowe z rogw, koci i muszli,
zbiera naturalne pody przyrody, zajmowa si prymitywnym rol
nictwem. Z kolei lud, ktry w III i II w. p.n.e. wytworzy kultur yayoi,
prowadzi ycie osiade w wikszych skupiskach kierowanych przez
naczelnikw majcych wadz religijn i polityczn. Wyksztaciy si
21

wtedy zbiorowe obrzdy i zabawy utagaki, zwane te kagai, poczone

z tacami i piewaniem pieni. Uwaa si, e z tych pierwotnych form
ekspresji narodzia si literatura. Na pocztku tej epoki, z kontynentu,
a cilej mwic z Chin i z Korei, na pnocn cz Kiusiu, a take
prawdopodobnie na zachodnie wybrzea Honsiu (m. in. Izumo), dotar
a umiejtno uprawy ryu oraz wyrabiania przedmiotw z brzu
i elaza. Dziki szybkiemu wykorzystaniu bardziej zaawansowanych
narzdzi i broni, prowincja Yamato rozszerzya swe wpywy rwnie
na ssiednie tereny i staa si wanym orodkiem politycznym i kul
turalnym. W V wieku nastpia swego rodzaju rewolucja techniczna.
Mona te mwi o przewrocie umysowym w VII i VIII wieku,
wywoanym przez asymilacj buddyzmu z Korei (w 552 lub 538 roku)
oraz przyswojenie pisma i pimiennictwa znacznie bardziej rozwinitej
cywilizacji Pastwa rodka. Od okresu Yamato, zwanego te Asuka
(VI-VII w.), kultura nabraa wyranego zabarwienia kontynentalnego.
W tym czasie wadcy Japonii, wraz z objciem wadzy, przenosili
swoje siedziby w poudniowo-zachodniej czci kraju. N a przykad
cesarz Nintoku (pocztek V w.) rezydowa w miejscowoci Naniwa
(dzisiejsze miasto Osaka), cesarzowa Suiko (panowaa w latach
592-628) w miejscowoci Asuka, natomiast cesarz Tenchi (668-671)
w Omi, a ich nastpcy w prowincji Yamato. Za cesarzowej Gemmei
(707-715) zbudowano stolic Nara (zwan wwczas rwnie Heij-ky) wedug wzorw Czanganu, stolicy chiskiej dynastii Tang.
WPYWY Z KONTYNENTU AZJATYCKIEGO

Decydujce znaczenie dla rozwoju japoskiej kultury w tym

okresie miao przyswojenie pisma chiskiego w V-VI wieku oraz
pimiennictwa z tego kraju. Nie oznacza to, e w rozwoju cywilizacji
japoskiej rola Korei bya maa. Japoczycy zaczli czyta poezj,
dziea historyczne, ksigi buddyjskie, konfucjaskie i taoistyczne. Do
Chin wypyway poselstwa zoone najczciej z kilkudziesiciu lub
kilkuset osb jednoczenie, cho nie wszyscy dopywali szczliwie do
celu. Do Japonii za przybywali rzemielnicy z Korei, ktrym zapew
niano dobre warunki pracy. Ksi Shtoku (574-622) patrono
wa budowie klasztoru buddyjskiego Hryji (607-670), dzi najstar
szej budowli drewnianej na wiecie. Powstay te liczne witynie
ozdobione rzebami panteonu buddyjskiego, np. Tdaiji, Yakushiji
22

3, hi^oila Wschodnia z 730 r. w klasztorze Yakushiji w Narze

i Tshdaiji w Narze. Od okresu historycznego Tempy (729-748) ta

epoka rozkwitu architektury, rzeby sakralnej i pimiennictwa otrzy
maa rwnie nazw kultury Tempy, czyli niebiaskiego pokoju
(Tempyd-bunka).

PRZYPISY
I William George Aston, A History o f Japanese Literature, Londyn 1899.
2 Zob. Skichi Tsuda, An Inquiry into the Japanese M ind As Mirrored in Literature,

przekad Fukumatsu Matsuda, Japan Society for the Promotion of Science, Tokio 1970.
3 Zob. te Nihon-bungakushi (Historia literatury japoskiej), 1. 1, s. 1-2, Gakutsha,
Tokio 1978.
4Hisamatsu Senichi, Nihon-bungakushi-tssetsu (Oglnie przyjty pogld na
histori literatury japoskiej), YOhikaku, Tokio 1979.
5 Autorami Nihon-bungakushi s: Hisamatsu Senichi, Gomi Chiei, Ikeda Kikan,
Akiyama Ken, Ichiko Teiji, Asao Isoji i Yoshida Seiichi, Shibund, Tokio 1964 (1977).
6Autorami Nihon-bungaku-zenshi (Gakutsha, Tokio 1978) s: Ichiko Teiji,
Akiyama Ken, kubo Tadashi, Kubota Jun, Tsutsumi Seiji, Miyoshi Yukio.
7 Kat Shichi, Nihon-bungakushi-josetsu, Heibonsha, Tokio 1979; zob. te adapta
cj angielsk pt. A History o f Japanese Literature (III tomy), Paul Norbury Publications
1979, MacMillan Press 1983, Kodansha International, Tokio, Nowy Jork, San
Francisco 1983.
8Donald Keene, World within Walls. Japanese Literature o f the Pre-Modern Era
1600-1867, Seeker and Warburg, Londyn 1976; Donald Keene, Dawn to the West.
Japanase Literature in the Modern Era. Fiction; Donald Keene, Dawn to the West.
Japanase Literature in the Modern Era. Poetry, Drama, Criticism, Holt, Rinehart and
Winston, Nowy Jork 1984 (oba tomy Dawn to the West cznie licz okoo 2000
stron).
9 Basil Hall Chamberlain, The Classical Poetry o f the Japanase, Londyn 1880; L. de
Rosny, La civilisation japonaise, Pary 1883, Introduction itude de la littrature
japonaise, Pary 1986; Georges H. Bousquet, Le Japon de nos jours, Pary 1877; Dr
Tomitsu Okosaki, Geschichte der japanischen Nationalliteratur von, den ltesten Zeiten
bis zur Gegenwart, Lipsk 1899.
10 Edward Putzar, Japanese Literature. A Historical Outline, The University of
Arizona Press, Tucson 1973; Jinichi Konishi, A History o f Japanese Literature,
Princeton University Press, Princeton 1984.
I I Jinichi Konishi, A History o f Japanese Literature. Volume One. The Archaic and
Ancient Ages, przekad Aileen Gatten i Nicholas Teele, Princeton University Press,
Princeton 1984.

KSZTATOWANIE SI RODZAJW
I GATUNKW LITERACKICH

OD LITERATURY USTNEJ DO PISANEJ

W najdawniejszym okresie przedpimiennym (przed VI w.) nie
rozrniano, jak si wydaje, w formach ekspresji sownej, wypowiedzi

0 cha rak terze lirycznym od epickich. Przykadem takiej mieszanej for

my !>yly utagaki\ czyli obrzdy czce dziaania magiczne z pieniami
1 tacami, ktrym towarzyszyy sowa w postaci wierszy, opowiada
1 najprawdopodobniej, dialogw. Rwnie w pniejszych modlit
wach norlto i reskryptach cesarskich semmy mona doszukiwa si
pomloN/anych elementw poezji lirycznej i prozy epickiej w tym
Marnym IckAcic.
Norlto byo form dialogu midzy ludmi i bstwami, semmy
nalonilaNi
midzy wadcami i podwadnymi. Stopniowo wyiMlrhlliy si i wyksztaciy formy epickie, takie jak krtkie opowieci
mllyo/.lio (shlnwa), legendarne (densetsu) i opowiadania anegdoI ytv.no (setsuwa). Powstay rwnie formy liryczne, zwane pieniami
in/u), Japoskimi pieniami (waka) lub piewanymi pieniami
(koyO)*, Zachowane utwory z tego wczesnego okresu s najprawdo
podobniej zabytkami ludowej twrczoci zbiorowej. Natomiast liryka
autorska, indywidualna zacza powstawa od VII wieku wraz
f (panowaniem przez autorw umiejtnoci pisania po japosku.
/ logo okresu zachoway si nazwiska i niektre wiersze kilku poetw.

FORMY POETYCKIE
Dawno formy poetyckie, ktre uksztatoway si przed epok
Nara, miay budow sylabiczn. Ich gwn zasad organizacyjn
byl rylm regularnych, powtarzajcych si fraz picio- i siedmio25

sylabowych. Typowymi formami wiersza noszcego w Japonii

nazw pieni (uta, waka) s przede wszystkim: chka, czyli duga
pie ( 5 + 7 + 5 + 7 ... 5 + 7 + 7 sylab), tanka, czyli krtka pie
(5 + 7 + 5) (7 + 7), sedoka, czyli pie z powtrzonym pocztkiem
(5 + 7 + 7 + 5 + 7 + 7), i katauta, czyli pie czstkowa (5 + 7 + 7).
Tanka stao si gwn form klasycznej poezji japoskiej i jest
uprawiane do dzi. Inne formy spord wymienionych nie cieszyy si
takim powodzeniem jak tanka i w X w. obumary. Interesujcym
zjawiskiem jest zanik w IX-X wieku dugiej pieni, a wraz z nim
zaamanie si rozwoju poezji epickiej w Japonii. W epoce Nara
Japoczycy uprawiali rwnie poezj chisk w jzyku chiskim
(kanshi), czsto nieco znieksztaconym. Najstarszym przykadem takiej
poezji jest zbir pt. Kaifuso (Dawne ulubione strofy, 751).
WAKA

Waka to dosownie ,japoska pie. W tym samym znaczeniu

uywa si rwnie terminw uta (pie, wiersz tradycyjny w formie
tanka), yamato-uta (pie Yamato) i tanka (krtka pie). Waka
obejmuje form tanka i powsta wczeniej chka (duga pie),
sedoka (pie z powtrzonym pocztkiem), katauta (pie czst
kowa) i shiku (czterowers). Nie nale do niej kanshi (wiersz
chiski). Wyczone s te z jej zakresu powstae pniej renga
(pieni wizane), haikai (artobliwe), kyka (szalone pieni),
senry (epigramy humorystyczne i satyryczne), haiku (epigramy wywo
dzce si z haikai), shintaishi (wiersz w nowym stylu) oraz shi
(wiersz, poezja). W gruncie rzeczy waka to gatunek japoskiej
liryki klasycznej.
Historia waka jest duga, liczy sobie okoo 15 wiekw, przy czym
pierwsze zabytki pimiennictwa pochodz z VIII wieku, tzn. z 712
roku, w ktrym zanotowano w kronice Kojiki 111 pieni reprezen
tujcych najstarsz poezj. W drugiej poowie VIII wieku powstaa
wielka antologia poezji pt. Man'ysh, zawierajca waka i kayd
z okresu czterech wiekw okoo 700 poetw pochodzcych z rnych
warstw spoecznych, od cesarzy po lud, okoo 4500 utworw, w tym
262 chka i 51 sedoka. Nie ma w niej w ogle katauta ani shiku,
natomiast zdecydowan przewag stanowi tanka.
Od X wieku podobne antologie zaczy powstawa na rozkaz i pod
patronatem cesarzy. Ukazao si ich 21, z ktrych pierwsz i najznako26

I I loi yil|l
najNtarszy drewniany klasztor wiata znajdujcy si we wsi Ikaruga
W Nin/o Miumii rodkowa (Chumon) z rzebami stranikw z 711 r. W gbi
pagoda (gojunot)

IllHn/i} jen! Kokinshu (Zbir pieni dawnych i dzisiejszych, 905 r.),

/ i w I i m I I I I utworw, gwnie tanka, okoo 120 autorw; do
i/mll ori nule/i} chdka i sedoka. W pniejszych antologiach nie
M|Mlykmny ju form waka innych ni tanka, zatem dalsza historia
|tnw,)l Jnportskicj ogranicza si do historii jednej formy tanka.
( liiihn lub nafjauUi znaczy duga pie. Jest to forma poetycka,
klrtlitj budowa oparta jest na powtarzajcym si dowoln ilo razy
uUnil/le nylab 5 I- 7 i ktra zakoczona jest wersem 7-sylabowym.
NiiJkilN/ii pie skada si z siedmiu wersw, a znana jako najdusza
III W I4Y wersw. Sicdmiowersowa pie zbudowana jest nastpujco:
I 7 I 5 I 7 I 5 + 7 -I- 7 sylab.
J>lii|u pie" jako utwr poezji melicznej kayd wiele tego
i nilftujii ul worw przekazay najstarsze kroniki i antologia MaWydshu
w lUtjNtitrNZoj swej postaci nie posiada jeszcze formy cakowicie
llkwlitllowiinoj; cechuje j nieregularny izosylabizm, brak jeszcze staej
ftlU)rimq|l fraz (wersw) krtkich (5) i dugich (7), na jej kocu nie
27

ma jeszcze pieni-refleksu (hanka), charakterystycznej dla pniejszej

chka.
Jednake pocztki przyszych regu organizacji materiau dwi
kowego chka ju s w kay widoczne. W okresie powstawania
Man'ysh, w poowie VIII wieku, ustalaj si frazy 5- i 7-sylabowe
oraz wzorzec alternacji wersw nierwnosylabowych (5 + 7); kszta
tuje si i wyodrbnia hanka (inaczej: kaeshiuta) i w ten sposb powstaje
wzorzec formalny dugiej pieni 3.
Tematyk chka stanowi krajobrazy, zdarzenia historyczne lub
legendarne, uczucia i przeycia, myli i refleksje. Na przykad chka
poety Yamanoe-no Okura (660-733) s czsto opisem stanu myli,
zawieraj refleksje nad nietrwaoci ycia ludzkiego. Takahashi-no
Mushimaro (pocztek VIII w.) za opisuje rne zdarzenia legendarne,
baniowe i historyczne, wic jego dugie pieni maj charakter
wyranie epicki. Wybitny poeta Kakinomoto-no Hitomaro (przeom
VII i VIII w.) tworzy chka przesycone lirycznym nastrojem
i uczuciem. Yamabe-no Akahito (pierwsza poowa VIII w.) odtwarza
w chka obrazy przyrody.
We wszystkich wypadkach jest to opis do monotonny, o charak
terze refleksyjnym i epickim. Poza nielicznymi wypadkami, chka
znajduje si na pograniczu liryki i epiki, tzn. w jednym i tym samym
utworze wystpuj fragmenty i epickie, i liryczne. Mimo do uroz
maiconej tematyki jednostajny rytm utworw okrelia regularno
powtarzajcych si zespow fraz 5 4- 7-sylabowych. Zmiany, jakie
zaszy w wiekach pniejszych (zamiast 5-1-7 wystpuje odwrcenie:
7 + 5), nie wpyny na jednostajno rytmu chka. Przeciwnie, zmiany
te okazay si w tym sensie niezbyt korzystne i bardziej ograniczay
swobod wyraania myli i opisu zdarze, bowiem w wypadku
nastpstwa sylab 7 + 5, drugi wers jest lekki i nazbyt pogbiajcy
wraenie elegancji, wdziku i pynnoci. Pomniejszyy wic si i dyna-mik ekspresji. Prby zmian w budowie dugiej pieni szy najcz
ciej w kierunku wzbogacenia repertuaru ozdobnikw, do ktrych
naleay m.in. tsuiku (kuplet, dystych, antyteza), makurakotoba (sowo-poduszka, epitet ozdobny) czy jo (wstp, rozbudowany epitet
ozdobny). Mistrzami chka pod tym wzgldem byli Yamanoe-no
Okura, Takahashi-no Mushimaro, Kakinomoto-no Hitomaro i inni.
Chka dojrzao i przeyo swj rozkwit w VIII w. i w tyme wieku
zaczo traci na znaczeniu, a w X wieku zostao zapomniane. Uwaa
28

Nlf, to wana przyczyna tkwia w samej formie, jednak problem wydaje

Mi hardziej skomplikowany i wielostronnie, kulturowo i spoecznie
uwarunkowany. Warto zwrci uwag, e form dugiej pieni
tHlimJdtjomy w rccytatywie chralnym dramatu n oraz w niektrych
tltWOMOh dramatycznych jruri (teatr lalek) i kabuki (teatr mieszcza
ski).
Tanku lub mljlkauta znaczy dosownie krtka pie. Oba terminy
Hf rwnoznaczne, pierwszy jest odczytaniem sinojaposkim, drugi
(Myitojupoitakim tych samych ideogramw chiskich jest jedn
/ form wiersza japoskiego, gwn reprezentantk pieni japoHkoir (waka). Tanka jest najbardziej popularn i ywotn form
w |mKV/JI japoskiej, dawnej i wspczesnej.
W poezji tradycyjnej podstawowym czynnikiem organizujcym
mow poetyck by i jest sylabizm i rytm powstajcy na skutek
allomacji fraz (wersw) o ustalonej i w zasadzie niezmiennej poprzez
wlokl llnAci sylab. Rym natomiast nie jest jej elementem konstytu
tywnym, Thnka od pocztku istnienia a po dni dzisiejsze zachowuje
Mwj siary wzorzec sylabiczny, modyfikowany tylko nieznacznie
W
okoo dwunastu wiekw. Niezmienna pozostaje liczba sylab
W wltfiN/.u (31) i ich rozczonkowanie na pi fraz (ku fraza,
hWmV1) 5- i 7-syIabowych oraz cezura, najczciej po trzeciej frazie.
IMerWN/.a cz przed cezur nosi nazw kami-no ku (grna strofa),
tli liga ozA
shimo-no ku (dolna strofa).
l ak wic wzorzec klasycznej formy tanka jest nastpujcy: 5 + 7 +
I S I 7 I 7 rwna si 31 sylab.
Kok oro (owa
5 Powiem wam
Ika-naru mono-o 7 czym jest to
Iii liaran.
5 co sercem zwiecie.
Numlo-ni kakishi 7 To szum wiatru w gaziach sosny
iniilNiika/o-no oto 7 namalowanej tuszem
/J>

IkkyO, 1394-1481

Ilinka josl jedn z najstarszych form lirycznych w Japonii. Do

kadny c/as jej powstania jest trudny do okrelenia, natomiast
w plorwN/ych japoskich zabytkach z VIII wieku jest ju form
dt|i /nli|, Przypuszcza si, e trzy procesy zoyy si na jej powstanie:
I Do Islniojijcogo wczeniej czterowiersza (shiku) zaczto dodawa
piilly wers, pocztkowo jako powtrzenie czwartego (w najstarszych
tanka werw piijly jest po prostu powtrzeniem wersu czwartego).
29

2. W 6-wersowej formie poetyckiej seddka wypada trzeci wers, ktry

w seddka czsto rwny by pod wzgldem swych cech formalnych
i treciowych wersowi szstemu. 3. Autonomizuje si 5-wersowe
zakoczenie choka (duga pie), nazywane pieni-refleksem
(hanka albo kaeshiuta), i zaczyna funkcjonowa jako samodzielny
utwr o formie tanka. Zjawisko to obserwujemy na przykadzie pieni
kay, zapisanych w Kojiki, Nihongi i Man'ydsh4. Mona wic przyj,
e trzy procesy le u podstaw uksztatowania si formy tanka, ktra
od wieku VIII do XIV zapanowaa w japoskim wiecie poetyckim
i, cho jej znaczenie zmalao nieco na skutek powstania i rozwoju
nowych form (np. renga, haiku), nie zanika, przeciwnie uprawiana
jest do dnia dzisiejszego. Posiada dzi swoich mistrzw, szkoy i grupy
twrcze, liczne periodyki jej wycznie powicone, ceniona jest
i ubiana przez szerokie rzesze spoeczestwa japoskiego. W tej
zwartej formie poeci japoscy wyraaj najsubtelniejsze uczucia
i przeycia czowieka, zmiany zachodzce w przyrodzie, jej pikno
i urod. Najstarsze tanka miay gwnie charakter liryki miosnej,
ktrej nieobce byy motywy pracy na roli przy uprawie ryu, pieni
biesiadnych, pieni opiewajcych przyrod i harmoni jej zjawisk
z yciem i uczuciami czowieka. Grna strofa (kami-no ku) sta
nowi zazwyczaj cz opisujc zewntrzne wygldy otaczajcego
wiata, zdarzenia itp., natomiast dolna strofa (shimo-no ku) jest
rodzajem refleksji, podsumowania, pointy czy zdania wykrzynikowego, wyraajcego zachwyt, smutek czy rozpacz czowieka w zwizku
z przedmiotem lub zjawiskiem wskazanym bezporednio, aluzyjnie lub
symbolicznie w poprzedniej czci wiersza.
Omoitsutsu
Gdybym w swych mylach
nurebaya hito-no
ujrzaa naraz posta
mietsuran,
ukochanego,
yume-to shiriseba, a byoby to we nie,
samezaramashi-o
nie chciaabym si obudzi
Ono-no Komachi (834-900), ze zbioru Kokinsh (Zbir pie
ni dawnych i dzisiejszych, tum. W. Kotaski)5

Miwataseba
yamamoto kasumu
Minasegawa.
Ybe-wa aki-to
nani omoiken

Jak okiem sign

u stp gr we mgle wiosennej
Rzeka Minase.
Czemu kiedy mylano
e wieczory jesieni najpikniejsze?

Cesarz Gotoba (1180-1239), ze zbioru Shinkokinsh (Nowy zbir pieni

dawnych i dzisiejszych)6

30

W /,wiiizk u z bardzo ograniczonym rozmiarem, rodki i formy

kuprowi
si wraz z upywem wiekw bardzo oszczdne, skrto
wi*, asocjacyjne, maj czsto bogat symbolik o wielokierunkowej
mij>witywnoci oraz odniesienia kulturowe i emocjonalne, nierzadko
u / Mi| przeadowane konwencjonalnymi ozdobnikami, nacechowanymi
wluloznaczmj wartoci emocjonaln i semantyczn. Do najczstszych
o/dohnikw nale makurakotoba (sowa-poduszki) rodzaj
Mliiln^o epitetu dla pewnych klas sw, w ktrych warto fonetyczna,
a nie semantyczna, jest decydujca, i kakekotoba sowa o pod
wjnym znaczeniu i funkcji. Popularne byy szczeglnie te makuraw ktrych sowa z biegiem czasu straciy swe pierwotne
/iim/nnie, a stosowane do automatycznie, stay si czsto nieczytelne
I niezrozumiao bez odpowiednich komentarzy, stanowic te powany
prohlom dla tumacza tej poezji.
W Nr>osobach ekspresji zachodziy pewne zmiany w cigu wiekw:
Oli rodkw prostych, naiwnych i prymitywnych, od zwykych wy
krzyknikw i wyrae przekazujcych emocje do refleksji nad zjawi
skiem lub wasnymi uczuciami, od wyrae bezporednich do wyrae
przeadowanych ozdobnikami, od emocjonalizmu do intelektualizmu
Wl/JI wiata poetyckiego. Rnice te obserwujemy ju midzy pierwuzym zbiorem Manysh (Zbir dziesiciu tysicy lici, druga poowa
VIII woku) a Kokinsh (bir pieni dawnych i dzisiejszych, pocztek
X w,) Z waniejszych modyfikacji formalnych warto zwrci uwag na
II /lii>.nionic wizi midzy kami-no ku i shimo-no ku, przejcie od cezury
po clriltfim i czwartym wersie do cezury po pierwszym lub/i trzecim,
pojawienie si licznych przykadw zmiany rytmu frazowego z 5/7-sylahowo^o na 7/5-sylabowy. Pewnym zmianom podlega rwnie
kn/lall piijtogo wersu: od zakoczenia form finitaln czasownika
(m/(uv/,onie w jzyku japoskim stoi na kocu zdania) do zakocze
1MIII) przydawkow lub nawet warunkow, od zakocze czaso' wnlkowych nastpuje w licznych przypadkach przejcie do rzeczow
nik owych zakocze wersu. Zachodziy rwnie zmiany w ujciu
|il /.UcInIiiwlanego wiata; w jednej epoce lub prdzie szczegln wag
przywizywao si do wdziku i elegancji, sublimacji i przepychu,
W htiinj znowu
do wyraania emocji i przedstawiania wiata
W NpoNI) stonowany.
W najwczeniejszym okresie, w tak zwanej epoce Yamato i N ara
(lio VIII wieku), historia tanka wie si cile ze staroytnymi kayd,
31

czyli ustnie przekazywan poezj meliczn, w ktrej bior po

cztek formy pniejszej literatury pisanej, z tym rwnie tanka.
Najstarsze utwory i formy poetyckie, przekazywane dotd z ust
do ust, po raz pierwszy zanotowane zostay po adaptowaniu pisma
chiskiego do specyfiki japoskiej. Miao to miejsce w VI-VII
wieku, cho zetknicie z pismem chiskim nastpio o kilka wie
kw wczeniej. Pierwsze zachowane zabytki pochodz jak po
wiedzielimy z wieku VIII. S to kroniki i zapiski historyczne
(Kojiki 712, Nihongi 720), opisy ziem (kofudoki) i wielki zbir
poezji z okresu czterech wiekw Marydsh, w ktrym zachowa
y si najstarsze wiersze japoskie. W tym pierwszym okresie for
my wiersza japoskiego nie s jeszcze cakowicie wyksztacone.
Najczstsz zasad organizacji wiersza jest nieregularny izosylabizm, ktry stopniowo traci na znaczeniu na rzecz rytmu fraz 5i 7-sylabowych. Wystpuje jeszcze forma dugiej pieni, lecz roz
pocz si ju proces autonomizacji pieni-refleksu (hanka). For
ma sedoka jest do rzadka, tanka natomiast jest do licznie repre
zentowana, cho jej budowa sylabiczna jeszcze nie jest konsekwentna.
W zbiorze Marydsh zdecydowanie przewaa ilociowo tanka
(na okoo 4500 utworw tylko 262 to chka, a 61 to sedoka), ktra
przesdza o lirycznym charakterze caego zbioru. Oprcz twr
cw anonimowych s tu utwory wielu wybitnych poetw, jak np.
Kakinomoto-no Hitomaro, Yamanoe-no Okura, Otomo-no Yakamochi i innych. W poezji VIII wieku ustali si ju specyficzny wzorzec
przeywania wiata, ktry zdecydowa o ksztacie poezji japoskiej
pniejszych wiekw.
Drugi okres Heian, od IX do XII wieku, zwany jest klasycznym.
Charakteryzuje si ju refleksyjnoci i intelektualizacj poezji, w od
rnieniu od bezporednioci i emocjonalizmu Marydsh. Z gwnych
zbiorw poezji (= tanka) tego okresu wymieni naley: Kokinsh,
Gosensh (Zbir pniej opracowany, 951), Shish (Pokosie, X wiek),
Kirysh (Zbir zotych lici, 1124-1127) Shikash (Zbir kwiatw
sw, okoo 1151-1154) i Senzaish (Zbir tysiclecia, ok. 1188 r.).
Gwni poeci okresu to: Ki-no Tsurayuki, Ki-no Tomonori, Oshikchi-no Mitsune, Ariwara-no Narihira, Ono-no Komachi, Izumi
Shikibu, Sone-no Yoshitada, Fujiwara-no Kint i inni. W tym okresie
dojrzao i dominowao tanka. Nastpi take cakowity rozdzia
formalny waka i kay. Komponowanie tanka stao si niemal rodkiem
32

\ Pawilon Wielkiego Buddy Daibutsuden klasztoru Todaiji w Narze. Mieci

ponad 16-metrowej wysokoci posg z brzu z 752 r.

komunikacji oraz wanym elementem ycia towarzyskiego i oby

czajowego na dworze cesarskim i dworach monowadcw. Kompo
nowali cesarze, damy dworu, urzdnicy, dworzanie. Urzdzano
Npccjalne konkursy poetyckie, opracowywano antologie pod pa
tronatem cesarza, dziaa nawet specjalny urzd do spraw poezji na
dworze cesarskim. W przebogatej kulturze dworskiej okresu Heian
poezja (czytaj: tanka) rozwijaa si i penia wielorakie funkcje, nie
Npotykane w tym stopniu w innych kulturach wiata.
Trzeci okres (Kamakura i Muromachi) trwa od powstania zbioru
Shinkokinshu (Nowy zbir pieni dawnych i dzisiejszych, 1205) do
powstania i uksztatowania si w XV i XVI wieku nowej formy
poetyckiej, tak zwanych poematw wizanych, acuchowych, wy
wodzcych si zreszt z tanka.
Trzeci po Mariydshu i Kokinshu co do rangi literackiej i roli
w historii literatury zbir poezji Shinkokinshu jest szczytowym osig
niciem poezji dworskiej i formy tanka. Sprawno techniczna kompo
zycji tanka posuna si o krok dalej, stajc si nierzadko popisem
zrcznoci werbalnej. Doszy te nowe cechy tajemniczoci i sugeNlywnoci (zwane yugen), ewokacyjnoci i asocjacyjnoci (yojo) czy
zmysowej fantazji i ulotnego czaru (yen) porwnywalne z cechami
33

wspczesnej poezji symbolicznej. Wraz z upadkiem znaczenia arysto

kracji dworskiej w poezji odzwierciedla si wyranie tsknota
do dawnych czasw, a dominant nastrojow staje si smutek
i znuenie.
Smtek jednako
bezbarwnie si przejawia
wszdy, jak tutaj
w jesienn noc, na grze
porosej cyprysami...
Jakuren, 7-1202, ze zbioru Shinkokinshu,
tum. W. Kotaski7

Pospny wieczr
gdy na pustego pola
skraju, na drzewie
siedzcy gob gono
zwouje towarzyszy ...
Saigy, 1118-1190, ze zbioru Shinkokinshu,
tum. W. Kotaski8

Do najwybitniejszych zbiorw tanka tego okresu nale rwnie:

Gyokuydshu (Zbir drogocennych lici, 1313 lub 1314 rok), Fugashu
(Zbir wierszy wytwornych, 1344-1346) i inne. Najwybitniejszymi
przedstawicielami okresu s Fujiwara-no Teika, mnich Saigy, cesarz
Gotoba, Fujiwara-no Ariie, Fujiwara-no Ietaka (Karyu) i mnich
Jakuren.
Czwarty okres (Edo, od XVIII do pocztku XIX wieku) nie
przynosi wybitnych osigni tanka na miar wymienionych wyej
zbiorw. W kulturze mieszczaskiej tego okresu najwikszym po
wodzeniem cieszy si haiku; tanka jednak, zachowujc w zasadzie styl
tradycyjny, nie zostaje zapomniana. Prby odnowy tej formy s
gwnie rezultatem przetwarzania i odkrywania na nowo poezji
Mariydshu,> Kokinshii lub Shinkokinshu. Te rne stylistycznie
i treciowo zbiory decyduj o zrnicowaniu szk i stylw tanka
w tym okresie, charakteryzujcym si rozkwitem studiw nad literatu
r klasyczn, a zwaszcza tanka. Dziaaj tacy poeci i filologowie, jak:
Keichu (1640-1701), Kada-no Azumamaro (1669-1736), Kamo-no
Mabuchi (1697-1769), M otoori-no Norinaga (1730-1801), Ozawa
Roan (1723-1801), Rykan (1758-1831), Kagawa Kageki (1768-1843)
i wielu innych.
34

W plutym okresie (wspczesno, od poowy XIX wieku) poezja

jnpuNkn rozwija si w znacznym stopniu pod wpywem Europy.
I*Hliliik formy tradycyjne tanka i haiku cho czsto poddawane
ONlrtiJ kryy c c nie trac na znaczeniu. Tanka, nieco odwieona
Hnwym Nlownictwem i tematyk ycia codziennego (rwnie z ycia
MWyklyoh, biednych ludzi), posiada swoich mionikw i twrcw. Do
ihilii (I/,tutejszego zachowuje obok wiersza wolnego ywotno i nic nie
WNka/.uJe, by w najbliszym czasie staa si tylko zabytkiem przen/hiAd. D o najwybitniejszych twrcw tanka nale: Yosano Tekkan,
YONaiU) Akiko, Sasaki Nobutsuna, Ishikawa Takuboku, Kitahara
I liikiinIiDi Wakayama Bokusui, Sait Mokichi, It Sachio, Shaku
( linku I wielu innych.
Sdfika znaczy dosownie pie z powtrzonym pocztkiem lub
ploArt z przydan gow. Nazw sw zawdzicza formie powtrzono|i.o lorcotu, to znaczy drugi tercet jest formalnie identyczny i niejako
ilmlllliy do gowy, tj. do pierwszego tercetu. Sedka skada si
/ M/oAolu fraz rwnoznacznych tu z wersami o nastpujcej iloci
nylab w ka/.dej: 5 7 7 5 7 7. W rezultacie skada si z dwu pieni
fragmentarycznych katauta. Z szeciowersowych form warto
WNpomnio jeszcze bussokusekika lub bussokuseki-no uta, czyli pieni
(zapinano) na kamieniu (z rzebami) stp Buddy, pieni pochwalne na
r/!t# lltulcly w formie tanka z dodanym szstym wersem. Form
Wiloka znajduje si tylko w najstarszych zabytkach pimiennictwa
J lt p o lsk ie g o , w kronikach Kojiki i Nohongi i w antologii Maydshu
(fi * ul wory). Zachowane przykady wiadcz o jej dialogowym poi lind/nniii, przy czym najstarsze sedka s to dialogi dwu osb i nale
<ln iiHlnej poezji melicznej, natomiast pniejsze nale do literatury
plNanoj. Wraz z zanikiem funkcji pierwotnej sedka nie znajduj
u/nania u piszcych i zanikaj.
'& X

Kdtanta dosownie znaczy pie czciowa, p pieni, ,jedna

pieni" lub pie fragmentaryczna. W staroytnej Japonii
li|wersowa forma wiersza (5/7/7 sylab) wystpuje gwnie w poezji
nwlic/.nej kayo, zwykle jako cz dialogu poetyckiego. Samodzielnie
WVwls'|)U.ilc sugeruje niepeno wypowiedzi. Chocia katauta naleaa
iln Ibrm popieranych przez Gagakury (Urzd Muzyki), pniej
nazywany Outadokoro (Urzd Poezji), zanika we wczesnym okresie
35

ksztatowania si literatury japoskiej. Nie wystpuje w wielkich

antologiach poetyckich; nieliczne przykady tej formy znajdujemy
w najstarszych kronikach japoskich.
KAYO

Kayd (pie, ballada) oznacza japosk literatur przeka

zywan ustnie, przeznaczon do piewu lub recytacji. W sensie wskim
s to wszelkie utaimono (rzeczy piewane, recytowane), w sensie
szerokim obejmuje take katarimono (rzeczy opowiadane). Utaimono
posiada do bogat lini melodyczn, z punktu widzenia literackiego
jest liryk (meliczn), ktra powstawaa w kadej epoce i w kadym
miejscu wrd ludu. Bya rdem jzyka poetyckiego i form poety
ckich literatury pisanej9. Spord najstarszych utaimono najwiksze
zainteresowanie historykw literatury budz: saibara, kagurauta
i imay, ktre zostan omwione nieco dalej. Katarimono za
o do jednostajnej melodii i wyranie akcentowanym rytmie wypo
wiedzi wybijajcym sens sw z punktu widzenia literackiego jest
epik, ktrej teksty przekazywali z pokolenia na pokolenie dziedziczni,
zawodowi opowiadacze. W staroytnoci opowiadali i recytowali
oni mity i legendy, modlitwy norito, reskrypty cesarskie semmyo;
w redniowieczu opowieci o rodzie Taira, o wojnach i bitwach,
0 nietrwaoci ycia ludzkiego; w czasach nowoytnych ballady
jruri (prekursor pniejszego teatru lalkowego) przy akompaniamen
cie instrumentu biwa (lutnia), pniej ballady naniwa-bushi przy
akompaniamencie trj strunowego samisenu. Katarimono byo rdem
prozy literackiej: monogatari i shosetsu, czyli opowieci, opowiada
1 powieci.
Kayd podzieli mona w sposb wieloraki, w zalenoci od punktu
widzenia10, np. na pieni miejskie i wiejskie, pieni pracy, zabawy
i biesiadne, pieni religijne i wieckie itp. S te ballady i pieni ludowe,
a take przeboje warstw wyszych. Gatunki i formy kayd podlegay
cigym i czsto do szybkim zmianom; pieni miejskie przenikay na
wie, ludowe (min'yo) przejmowane i przeksztacane byy przez
warstwy szlacheckie i mieszczaskie, religijne staway si wieckimi
i odwrotnie. Obecnie ze wzgldu na rdo i funkcj wyrnia si
nastpujce gatunki: kayd, shoka, ryukoka, min'yo i doyo.
Nazw shoka (pie, piew) okrelano dawniej pieni wokalne
36

w odrnieniu od instrumentalnych; wspczenie terminem tym

okrela si pieni europejskie w odrnieniu od czysto japoskich;
w wszym sensie i bardziej pospolitym shka oznacza proste melo
dycznie pieni europejskie lub powstae pod wpywem kultury euro
pejskiej, np. pieni szkolne.
Rykdka (pieni modne, popularne, przeboje) powstaj gwnie
w miecie i std przenikaj na wie. Dawniej popularyzowane byy
przez teatr mieszczaski kabuki, teatr lalek jruri i przez gejsze
piewajce je w herbaciarniach i domach rozrywki. N a przykad
w okresie Heian (IX-XII wiek) takimi przebojami byy zogei roz
maite sztuki wykonywane przez kurtyzany.
Miriyd to pieni ludowe, a doyo pieni dla dzieci ludo
wego, jak i miejskiego pochodzenia. Najwicej jest tu pieni zabaw,
pieni o porach roku, pogodzie i krajobrazie, o zwierztach i rolinach.
Wiele kay z czasw najdawniejszych przekazuj nam najstarsze
kroniki japoskie (Kojiki, Nihongi), pierwsze zbiory poetyckie oraz
zbir pieni z notacj melodyczn Kinkafu (Notacja pieni na koto)
/, okresu Nara i Heian, ukoczony w 1002 r.
Wrd najstarszych kay znajduj si pieni-rozmowy (danka)
as okresu panowania cesarzowej Suiko (592-628) i wiele pieni dla
dzieci z okresu panowania cesarza Jomei (629-641). W tym czasie
z formy nieregularnej stopniowo wyksztaca si forma regularna,
/budowana z fraz 5- i 7-sylabowych. W okresie Nara (VIII wiek) form
podstawow w kay jest ju dojrzae tanka. W pocztkach okresu
I leian do najbardziej reprezentatywnych form kay nale: kagurauta
pieni sakralne towarzyszce tacom, wykonywane na dworze
cesarskim i w wityniach sintoistycznych; saibara (muzyka zachca
jca konie do wyruszenia w drog) bardzo popularne w tym czasie
ludowe, piewane na dworze przy akompaniamencie muzyki instru
mentalnej; azumaasobiuta (pieni zabaw ze Wschodu) piewy
!o\varzyszce tacom pochodzcym ze wschodnich prowincji japo
skich, ktre piewano podczas obrzdw religijnych; juzokuuta
(pieni obyczajowe) rwnie ludowego pochodzenia, zwizane
z rnymi obyczajami ludowymi. Wyej wymienione trzy gatunki s
podobne do siebie pod wzgldem formy wiersza nieregularnego.
Spotyka si wrd nich take wiersze wolne oraz rne formy
wystpujce rwnie w waka. Niema popularnoci ciesz si te
/japonizowane hymny buddyjskie, tzw. wasan.
37

W pnym okresie Heian na dworze popularne stay si rei

(recytacja) wiersze chiskie recytowane w wymowie japoskiej
przy akompaniamencie muzyki, oraz rne formy tzw. kouta (maa
pie, maa ballada), piosenek bezporednio ludowego pocho
dzenia, do ktrych zalicza si zgei (rozmaite sztuki), jak rwnie
imay (obecny styl, styl nowoczesny), ktrych nazwa wskazuje na
opozycj do starszych kagura i saibara. Imayd byy bardzo popularne
w XI wieku, piewali je zawodowi wykonawcy na bankietach i w czasie
ceremonii dworskich. Istnieje pogld, e jednym ze rde ich powsta
nia s zjaponizowane hymny buddyjskie wasan. Rozwj tych ostatnich
powanie wpyn na zmian formy kay, ktrych rytm w XI wieku
uksztatowa si na podstawie 7- i 5-sylabowych fraz, spotykanych
sporadycznie ju wczeniej w kagura i saibara. Pod koniec Heian stao
si to (7 + 5) podstawowym wzorcem sylabicznym dla kay, a zwasz
cza typu imayd, przyczyniajc si do powstania odrbnej od tanka
formy kay.
W nastpnych epokach Kamakura i Muromachi zdobywaj
popularno istniejce wczeniej, a take powstajce nowe gatunki
i formy kay, jak enkyoku (melodie biesiadne) i shirabyshi (zwyky
rytm, zwyke uderzenia rytmiczne, sam rytm bez melodii), cile
ze sob zwizane, na ktrych rozwj duy wpyw wywary inkantacje
buddyjskie pochodzenia indyjskiego (tzw. shmyo\ a take heikyoku
(melodie do opowieci o rodzie Taira), czyli historie opowiadane
przy akompaniamencie biwa (japoska lutnia), ktre w okresie M uro
machi wzbogacaj wtki dramatyczne, i staj si jednym z wa
nych elementw ksztatujcych si form teatralnych: dengaku-no no,
ennen-no no, sarugaku-no no, kowakamai, ktre s rdem dramatu no.
Popularno zyskuj koutai (mae przy piewy, mae recitativa),
krtkie pieni towarzyszce tacom dengaku (muzyka pl), sarugaku
(mapia muzyka) i sdka (szybkie pieni) oraz kobushi (melodyjki)
towarzyszce tacom kdwaka. Pord szlachty rycerskiej znajduj
uznanie rozmaite pieni ludowe i nowe formy kouta. Wszystkie te
gatunki kay tak pod wzgldem muzycznym, jak i literackim ulegy
silnym wpywom buddyjskim, jak zreszt i caa literatura rednio
wiecza.
W okresie Edo przywieziony z Ryky do Japonii instrument
muzyczny samisen przyczyni si znacznie do oywienia i odnowy
kay. Powsta te nowy wzorzec sylabiczny kay: 7/3 + 4/ 7/3 + 4/
38

7 /3 + 4/5, bdcy przeksztaceniem wzorca sylabicznego pieni

z Ryukyu (8 /8 /8 /5), ktry wraz z nowym instrumentem rozprzest
rzeni si po caym kraju. Powstay pieni czone kumiuta
wykonywane przy akompaniamencie samisenu, ktre byy po
prostu poczeniem znanych kouta w wiksz cao. Day one
pocztek kamigatauta (pieni z grnych stron, tj. z Kio to i Osaki),
z ktrych zrodziy si w okresie Edo (w Tokio) ballady nagauta.
Z tradycji dawnych ballad jruri w okresie rozkwitu teatru lalek rodz
si nowe ballady i nowe style, z ktrych znane do dzi to: tokiwazu (od
nazwiska twrcy; muzyka i tekst tej ballady s w tonie powanym
0 mioci i wojnie), tomimoto (od nazwiska twrcy, rozwina si
z tokiwazu), kiyomoto (od nazwiska twrcy; lekkie wesoe ballady
wyrose z tradycji tomimoto) i shinnai (od imienia twrcy; ballady
wyrniajce si zmysowym piknem i tragizmem tematyki).
Wymienione tu trzy formy nale do katarimono, ale przesycone s
gbokim liryzmem i bogat melodyk, wic nazywa si je czsto
pieniowymi jruri (uta-jruri). Ballady nagauta z Edo wykonywane
byy w teatrze kabuki; ballady jruri pierwotnie w teatrze lalek.
Z czasem nastpio zblienie tych form, jednak rni si one przede
wszystkim tym, e jruri zawieray tekst dziejcego si na scenie
dramatu, nagauta za nie, a wic nagauta bya form bardziej
pieniow i liryczn ni jruri.
Historia kay nie ogranicza si do wymienionych gatunkw i form,
ale omwione wyej odegray najwiksz rol w historii literatury
1muzyki japoskiej. Nie koczy si te na wieku XIX. Niemniej jednak
w wieku XX rodzi si nowe zjawisko, a mianowicie teksty kay
i w duym stopniu ich wykonawstwo przechodzi w rce profesjona
listw, ktrzy powielaj raczej wzory stworzone przez literatur pisan
i nie wnosz nic nowego do jej dziejw.
Saibara (muzyka zachcajca konie do wyruszenia w drog)
starojaposkie pieni ludowe przyjte na dwr i przystosowane do
stylu dworskiego zarwno pod wzgldem jzykowym, jak i muzy
cznym. Rozwijay si rwnolegle do pieni sakralnych kagura-uta.
Pierwonie byy to kay typu fuzoku-uta (pieni obyczajowe).
Pochodzenie nazwy saibara nie jest zupenie jasne; istnieje kilka
hipotez, przy czym dwie s oglnie przyjte. 1. Saibara byy to pieni
piewane przez odwocych daniny z prowincji do skarbca i spichrzy

stolicy, std te ideogramy, ktrymi zapisane jest to sowo, znacz:

muzyka zachcania, poganiania koni. 2. Saibara byy pieniami
w stylu muzyki chiskiej z epoki T an g (618-906), znanej pod japosk
nazw saibaraku (te same ideogramy co w wyrazie saibara). Termin
saibara po raz pierwszy pojawia si w Sandai-jitsuroku (Kronika trzech
okresw, 901 rok), w ktrej pod dat 23 X 859 r. wspomina si, e
ksiniczka Hiroi uczya si saibara. Natomiast fuzoku-uta, ktre stay
si podstaw dla saibara, wprowadzone zostay na dwr cesarski
znacznie wczeniej. Przypuszcza si, e pieni saibara powstay
i uksztatoway si w kocu VII wieku, a od VIII do X wieku byy
starannie pielgnowane na dworze. Sposb piewania ostatecznie
ustalono na pocztku X w. Dokona tego jakoby Fujiwara-no
Tadafusa. W zapisie tego okresu wyrane s wpywy muzyki chiskiej
z epoki T'ang.
Teksty pieni saibara (okoo 60 zachowanych), ktrymi interesuj
si zazwyczaj badacze literatury, pochodz z VII-VIII wieku. Dlatego
te uwaa si je za jeden z najstarszych gatunkw japoskiej poezji
melicznej. Forma wiersza jest w wikszoci nieregularna; wystpuje te
tanka obok wiersza zblionego do choka. Dominuj frazy (wersy) 5i 7-sylabowe, cho nierzadko spotyka si 2-, 3-, 6- i 8-sylabowe. Czste
powtrzenia (wersw, czci wersw), paralelizm i aliteracja wiadcz
o ludowym, a nie dworskim pochodzeniu tekstw. Wiersze podzielono
na strofy (da), a najliczniej reprezentowane s utwory dwu- i trjstroficzne, czsto o wyranym podziale dialogowym (najwicej strof,
tzn. siedem, zawiera Takasago). Jzyk pieni saibara jest czysto
japoski, bez sinicyzmw. Teksty zanotowane s znakami chiskimi
sucymi do oddania wartoci fonetycznej sw japoskich, a nie
znaczenia (tzw. mariydgana). Saibara pochodzce z rnych prowincji,
czsto odlegych od stolicy, s proste, nieskomplikowane pod wzgl
dem formalnym i treciowym. S wrd nich pieni miosne, pieni
pracy, pieni o podry, artobliwe, biesiadne, yczenia szczcia,
pieni dziecice. art i drwina, rubaszno i naiwno stanow ton
podstawowy. Cechy te widocznie pocigay i bawiy wczesnych
dworzan. W okresie Heian (IX-XII wiek) saibara stay si ulu
bion rozrywk na bankietach dworskich i festynach przywitynnych.
Z najstarszych komentarzy wymieni naley: Rydjin-guansln (Wybr
wasnych uwag o pieniach, 1477 ?) autora Ichij-no Kanera, Saibara-ko (Rozwaania o saibara) wybitnego filologa Kamo-no Mabuchi
40

(1697-1769) i Saibara-fuiriaya (Muzyka i ozdoby poetyckie w saibara,

1834) filologa i poety Tachibana-no Moribe (1781-1849).
Przykady saibara:
Waga koma (Mj konik)
Ide waga koma
hayaku yukikose
Matsuchiyama
aware
Matsuchiyama
hare
Matsuchiyama
matsuran hito-o
yukite haya
aware
yukite haya mimu11

6
7
5
3
5
2
5
7
5
3
7

Wio, mj koniku!
przebywaj szybko (gry)
Matsuchiyama
hej-e hej!
Matsuchiyama
hej, o hej!
Matsuchiyama
Mia tam czeka na mnie,
ruszaje wawiej,
hej-e hej!
bo chciabym wnet j zobaczy.

Asukai
Asukai-ni
yadori subeshi
ya-oke
kage-wa yoshi
mimoi-mo samushi
mimakusa-mo yoshi12

5
7
3
5
7
7

Tu w Asukai
na spoczynek si zatrzymam,
oh, hej!
I cie tu upragniony
I woda zimna,
I dla koni dobra pasza.

Kagurauta (pieni kagura) to, w szerokim sensie, wszelkie kayd

piewane w obecnoci boga; w wszym sakralne kayd
o specjalnej ustalonej formie, piewane na dworze cesarskim. Z punktu
widzenia literatury japoskiej najwiksze znaczenie maj te drugie,
tzw. dworskie pieni kagura (kyuchu-kagura\ w odrnieniu od
wiejskich (sato-kagura).
Sowo kagura (tace i muzyka sakralna) w postaci graficznej skada
si z dwu ideogramw: pierwszy znaczy bg, bstwo (jap. kami,
chisko-jap. shin), drugi za przyjemno, odpoczynek (chisko-jap. raku), muzyka (chisko-jap. gaku\ radowa si, cieszy,
radosny (jap. tanoshimu, tanoshii). Zgodnie z zasad naleaoby
poczenie obu ideogramw odczyta shinraku (rado bogw, rado
wa boga) lub shingaku (muzyka bogw, muzyka dla bogw). Ale
nazw t odczytuje si jako kagura. Mimo istnienia kilku hipotez
wyjaniajcych ten fakt, najczciej przyjmowana jest nastpujca:
wyraz kagura jest skrtem od kamikura (miejsce przebywania boga).
Dlaczego muzyk i taniec wykonane w obecnoci boga nazywano
41

kagura nie wiadomo. Najbardziej trafne wyjanienie jest na

stpujce: podstawow rzecz w kagura stanowi tzw. torimono (rzecz
trzymana w rku), przedmiot najczciej laska drewniana czy
gazka drzewa trzymany w rku przez wodzireja. Przedmiot ten
jako miejsce, do ktrego przychodzi i w ktrym przebywa czasowo
bstwo, nazywano kamikura (ideogramy w tym wypadku znacz
obecno boga), a wic tym miejscem, czyli symboliczn wi
tyni, moga by gazka sakaki lub kadego innego drzewa, zgodnie
bowiem z pierwotnymi wierzeniami bogowie zamieszkiwali lasy
(i drzewa). W nastpnej fazie zakres znaczeniowy kagura rozszerzy si:
kagura stao si nazw caego obrzdu taneczno-muzycznego. W cza
sie tego rodzaju obrzdu zapraszano bogw, by zstpili do siedzib
ludzi, piewano pieni i wykonywano tace. Bawiono bogw i rado
wano si ich obecnoci. W podobny sposb odprowadzano ich do
niebios. Cay ten ceremonia nazywano kamiasobi (zabawy dla
bogw). Kiedy zwrcono wiksz uwag na symbolik, a zwaszcza
na torimono (jako miejsce czasowego przebywania boga, kamiku
ra = kagura), zaczto cay obrzd nazywa kagura i zapisywa zna
kami chiskimi oznaczajcymi radowanie boga lub muzyka
bogw.
Tace i pieni kagura pocztkowo wykonywano na terenie wity
sintoistycznych, nastpnie zebrano, dokonano selekcji i przystosowano
do potrzeb i smaku dworzan. Niejednokrotnie zmieniano teksty,
zmieniano te i melodie nie wiadomo wic, w jakim stopniu
zachowaa si pierwotna posta najstarszych wiejskich kagura.
Z repertuaru sownego wybrano tylko kayo i te tylko w historii
literatury japoskiej nosz nazw kagurauta.
Pieni kagura mona podzieli na trzy grupy, zgodnie z po
rzdkiem obrzdowego ceremoniau, ktry rozpoczyna si zazwyczaj
wieczorem wraz z rozpalaniem ognisk i koczy si rano:
1. Pieni torimono. Pojawiaj si w tych pieniach aluzje lub nazwy
przedmiotw trzymanych w rku ( = torimono) i sugeruj zstpienie
bstwa. Tekst pieni w swej zasadniczej czci ma form tanka,
a ozdobniki poetyckie raczej nie pochodz z repertuaru pieni lu
dowych, ale nie s zbyt pnego pochodzenia. Przypuszcza si
wic, e teksty zostay napisane przez poetw dworskich w VIII-IX
wieku.
2. Pieni saibari. Stanowi bardzo wan cz obrzdu kagura,
42

ktrej tace i pieni uprzyjemniaj pobyt boga wrd ludzi i wy

raaj rado i zadowolenie czowieka. Tre i forma tych pieni
zachoway wyranie charakter ludowy. S tu tzw. wielkie saibari
(osaibari) i mae saibari (kosaibari). Forma wiersza wielkich saibari
sprawia wraenie nieregularnej, ale wystarczy wyeliminowa po
wtrzenia i wykrzykniki, by otrzyma regularn posta tanka. Mae
saibari natomiast od pocztku miay posta nieregularnego wiersza
w formie i treci s ludowymi pieniami z prowincji, zebranymi
i przystosowanymi do kagura. Wrd tekstw kosaibari znajdujemy
niektre bardzo podobne do saibara, co ma wiadczy o tym, e te
same pieni ludowe przejte zostay i uksztatowane w stylu saibara
z jednej strony i kagura z drugiej strony. Prefiks o (duy)
sugeruje styl paacowy, dworsk elegancj, natomiast ko (may) po
spolito, prostot, ludowy charakter. I na tym te polega rnica
midzy outa i kouta.
Pod koniec drugiej czci obrzdu piewano pieni w zwolnionym
tempie, wyraajce yczenia dugich lat ycia i szczcia. By to raczej
pewien rodzaj zakl powtarzano bowiem rytmicznie gwnie
sowa: senzai (tysic lat) i manzai (dziesi tysicy lat), tzw.
senzai-no ho. Po tym nastpoway tzw. hayauta (szybkie pieni)
prowadzce do czci trzeciej.
3.
Hoshi (gwiazda). Jest to grupa pieni towarzyszcych po
wrotowi bstwa do swego siedliska. piewano je o wicie przy
gwiedzie porannej. Na tym si widowisko jeszcze nie koczyo,
wykonywano nastpnie rne mieszane tace (tzw. zdka, pieni
mieszane), ktre w zasadzie do kagurauta nie nale.
Liczba zachowanych kagurauta jest stosunkowo dua (kilkaset),
a podstawowe zbiory pochodz z X-XII wieku. Pieni te zapisane s
znakami chiskimi z uwzgldnieniem tylko ich wartoci fonetycznej
(maygana). Podstawowe dzi ju klasyczne komentarze
pozostawili: Ichij-no Kanera (Ryojin-guansh, Wybr wasnych uwag
o pieniach, 1477?) i Kamo-no Mabuchi (Kagurauta-ko, Rozwaania
o kagurauta, 1766).
Przykad kagurauta:
Suekata (Drugi gos):

Kamigaki-no
5 Za boskim ogrodzeniem,
mimuro-no yama-no 7 gdzie bogw siedlisko,
sakakiba-wa
5 wite drzewo na wzgrzu:
43

kami-no mimae-ni
shigeriainikeri
shigeriainikeri
Motokata (Pierwszy gos):
Sakakiba-ni
yufutorishidete
ta-ga yo-ni-ka
kami-no mimuro-to
iwai somekemu

7 przed bogw obliczem

8 jake gsto porasta (ziemi)
8 jake gsto porasta (ziemi)
5
7
5
7
7

Na gazce sakaki
ptno biae wieszamy
i wszyscy, jak tu jestemy,
cze mu oddajemy,
bo to jest dom boga.

5
7
5
7
7

Jak wite drzewo sakaki,

na ktrym szron wiele razy
osiad, lecz nie zmrozi,
tak bd y w rozkwicie
sudzy bogw naszych.

Suekata:

Shimoya tabi
okedo karesenu
sakakiba-no
tachisakayubeki
kami-no kine-kamo13

Imay znaczy styl teraniejszy, wspczesny. Jest to, jak ju

powiedzielimy, jeden z gatunkw japoskiej poezji melicznej kay.
W sensie szerokim oznacza nowe, modne pieni nalece do rednio
wiecznych zgei (rozmaite sztuki). W wskim sensie s to gwnie
kay o strofie cztero wersowej: kady wers skada si z fraz 7i 5-sylabowych (w klasycznej tanka jest 5 + 7). Spotykane s od
chylenia od tego wzorca, bywaj pieni 5-wersowe i frazy skadajce
si z 8 + 5 i 7 + 7 sylab. Imay wyrosy z tradycji japoskich hymnw
buddyjskich (wasan), ktre w X wieku zyskay wiksz popularno
ni hymny pisane w jzyku chiskim (kansan).
Sowa imay zaczto uywa w X wieku dla odrnienia od
starych pieni kagura i saibara, a spopularyzowao si ono w okre
sie rozkwitu tego gatunku, tzn. za cesarza Gosuzaku (1036-1045).
Pojawio si wtedy wielu wybitnych twrcw i wykonawcw, za
imay weszy do programu rozrywkowego kurtyzan i wdrownych
piewakw oraz chtnie byy piewane i recytowane przez dworzan.
Wraz z rei (recytacja) stay si jedn z gwnych form popi
sowych w czasach dorocznych festiwali pieni i taca na dworze
cesarskim i przeksztaciy si w oficjalne, dworskie kay, ktre
piewano przy akompaniamencie fletu i instrumentw strunowych
obok kagura i saibara. Zyskay z czasem patronat monych ro
dw, ktre przekazyway tradycj imay nastpnym pokoleniom
i strzegy stylw wykonawstwa, swoistych dla poszczeglnych
szk. Z kocem XII wieku rozpoczyna si schyek imay. W okresie
44

6 . Zota Kaplica Kondo w wityni Tshdaiji zaoonej w 759 r. przez mnicha

z Chin, Ganjina. Jedna z najcenniejszych budowli w Narze

Kamakura (XIII-XIV w.) towarzyszyy one popularnym wwczas ta

com (utamai i ennenmai), a w kocu Muromachi (w XVI wieku) ulegy
zapomnieniu; tylko specjalici i nieliczni mionicy kultywowali imay
z XI-XII wieku. Gatunek ten przetrwa do drugiej poowy XIX wieku
i odegra niema rol w powstaniu i ksztatowaniu si nowej poezji ja
poskiej (tzw. shintaishi wiersz w nowym stylu, pniejszy shi
wiersz).
W przeciwiestwie do waka w imay powan rol odgrywa ywy
jzyk mwiony, charakteryzujcy si nowymi formami czasownikowy
mi i pewn iloci sownictwa pochodzenia chiskiego. Teksty imay
zapisane s mieszanym pismem chisko-japoskim, tzn. obok chi
skich ideogramw wystpuj znaki fonetycznego sylabariusza japo
skiego, podobnie zreszt jak w japoskim pimie wspczesnym.
Tre imay jest bardzo rnorodna. S wrd nich hmonka,
inaczej hmon-no uta (pieni z buddyjskich pism), wywodzce si
bezporednio z hymnw buddyjskich. Gosiy one prawd i po
pularyzoway zasady i nauki buddyjskie ze znanych pism buddyjskich
w przystpnym, rytmicznym jzyku. S take tzw. kamiuta (pieni
45

o bogach shintd) z pogranicza imayd i innych rozmaitych sztuk.

Opiewaj one chwa bstw i dzieje wity sintoistycznych. Tema
tyka ich jest zbliona z jednej strony do kagura-uta, z drugiej do
oryginalnych pieni ludowych (miriyd).
Wiadomo, e imayd byy to pieni modne, czasem szokujce swoim
nowym charakterem, ale take lekkie, najatwiej przemawiajce do
wczesnego modego pokolenia. Imayd o tematyce wieckiej prze
trwao mniej ni np. hdmonka. S one rozproszone po rnych
zbiorach poezji kay, jak na przykad Rydjinhishd (Tajemny wybr
piknych pieni, druga poowa XII wieku), w zbiorach waka oraz
w szeregu dzie pisanych proz14.
Przykad homonka:
Hotoke-wa tsune-ni
imasedomo
utsutsu-naranu-zo
aware-naru
hito-no oto senu
akatsuki-ni
honoka yume-ni
mietamau15

7 + 5 Chocia Buddha zawsze istnieje, ale

jake to smutne, e nie pord nas,
7+ 5
Tylko o witaniu, gdy ludzie w ciszy
7 + 5 pogreni,
ukazuje si we nie zamglony,
7 + 5 daleki.
RENGA

Nowa forma poetycka renga (pieni czone) powstaa w toku

zabawy. Uczestnicy spotkania w salonie lub komnacie witynnej
odpowiadali strof poetyck na wiersz wypowiedziany wczeniej.
Arystokraci przywykli w cigu wiekw do korespondencji uprawianej
za pomoc krtkich pieni, uczestniczyli bowiem w swoistej grze
towarzyskiej lub oficjalnej, od ktrej wyniku zaleaa pozycja na
dworze, a najczciej stosunki z ukochan lub ukochanym. U rde
renga znajduje si wic poszukiwanie rozrywki, dlatego improwizo
wane wiersze nie musiay odpowiada klasycznym reguom, byy bliej
ycia uczestnikw zabawy anieli klasycznych wzorcw.
Nazwa renga obejmuje krtk pie wizan (tan-renga), upra
wian gwnie w epoce Heian (IX-XII wiek) oraz dug pie
wizan (<chd-renga), inaczej zwan acuchow pieni wizan
(kusari-renga), uprawian w okresie od Kamakura do pocztku Edo
(XII-XVII wiek).
Tan-renga wywodzi si z dialogu poetyckiego, w ktrym jedna
46

osoba wypowiadaa jedn, a druga nastpn strof tanka, tzn. do tzw.

strofy grnej (5 + 7 + 5 sylab) dodawano doln (7 + 7) lub
odwrotnie. Poniewa dialog taki mia charakter zabawowy, dbano
bardzo o dowcip i celno odpowiedzi na wyzwanie rzucone przez
wypowiadajcego pierwsz strof. Cho-renga natomiast jest rezultatem
przeduenia dialogu16. Do pierwszej strofy, zwanej tu hokku (strofa
rozpoczynajca), dodawano drug, zwan wakiku (boczna strofa),
a nastpnie trzeci, czyli daisanku (strofa trzecia), do ktrej do
czepiano czwart itd. Z czasem ustaliy si kanony liczbowe strof
pieni wizanej (36, 44, 50, 100, 1000 a nawet 10000). Najbardziej
cenion i wzorcow staa si pie o 100 strofach.
W kompozycji takiego poematu brao udzia kilka lub nawet
kilkanacie osb. Powstaway te pieni czone przez jednego autora
i wtedy nazywano je dokugin (piew solowy), dwu autorw rydgin,9
trzech autorw sangin. Z czasem wytworzono cise zasady i reguy
wizania strof. Na przykad w hokku wprowadzono realia z otoczenia,
sugerujc zwaszcza por roku, w wakiku naleao zareagowa,
ustosunkowa si do obrazw i sw odnoszcych si do danej pory
roku. Najwaniejsz i chyba najbardziej interesujc spraw w renga
jest sposb powizania nastpujcej, doczepionej strofy (tsukeku)
z poprzedzajc (maeku), tym bardziej e granica pocze wci si
przesuwaa na zasadzie ogniw acucha. Na przykad czwarta strofa
czy si z trzeci i pit, ale nie wie si z drug ani z szst, wedug
wzoru: (A + B) (B + C) (C + D) (D + E) (E + F) itd.
czenie strof odbywao si na zasadzie analogii (np. czerwie -czerwie), antytezy (np. ranek i wieczr) i opozycji (np. wiato
i ciemno). W ramach poszczeglnych kategorii cznikiem moe by
czas, przestrze, dany zmys, pewne figury retoryczne itp.
Nad tokiem improwizacji czuwa najbardziej dowiadczony
mistrz - poeta (rentatsu-shi), a komponowane wiersze zapisywa
sekretarz na specjalnym papierze (kaishi), wpisujc na kadej stro
nie okrelon liczb wierszy. Renga komponowano nie tylko dla
zabawy i przyjemnoci, lecz take z pobudek religijnych i obyczajo
wych. Z czasem bya to te forma zapisu wspomnie i zadumy. Dla
tego wiele jest odmian pieni wizanych. Obok zwykych, nie wyr
niajcych si jak szczegln cech, s midzy nimi tzw. kammuri-renga (renga z koron) strofy takiego poematu rozpoczynay
si kolejnymi znakami sylabariusza (iroha-renga) lub imion bstw
47

(imydgo-renga), albo te nazwami synnych miejscowoci (meisho-renga), itp.

Pie wizana nie jest poematem powiconym jednemu
tematowi, myli, uczuciu czy zdarzeniu. Tok kompozycyjny 100-strofowej renga opiera si na biegu skojarze. Jest to wic sztuka
komponowania wariacji, zmian zachodzcych w rytmie przechodzenia
od jednej strofy do drugiej. Jednak cao nie stanowi zbioru zupenie
lunych strof. Pewien nastrj i rytm zmieniajcego si, falujcego
uczucia decyduje o jednoci utworu. Kada strofa, autonomiczna
i skoczona, jednoczenie wzbogaca si ssiadujc z inn. Dopo
wiedzenia i napicia powstajce midzy nimi s obukierunkowe,
zachodzce zwizki treciowe, ideowe lub brzmieniowe.
Przykad: Minase-sangin-hyakuin (Sto strof trzech poetw w Minase, 1488)11. W improwizacji uczestnicz poeci w nastpujcej kolejno
ci: Sogi, Shohaku i Socho.
1.

Yuki nagara
Ach, c za wieczr!
yamamoto kasumu
U stp gr wiosenna mga
yube-kana
Cho nieg jeszcze.
Strofa ta spenia podstawowe warunki kompozycji hokku: opiewa
aktualn por roku, wiosn (kasumu mgli si, zasnuwa mg
wiosenn) i krajobraz znajdujcy si w dali przed oczyma poety. Po
nadto wywouje wraenie tajemniczej gbi (yugen)9 midzy innymi na
skutek powolnego i wzniosego rytmu. Dziki zamkniciu strofy za po
moc kireji (znaku przecinajcego, koczcego), ktrym w tym wypad
ku jest wykrzyknik ,,/cana (ach), tworzy samodzieln, w peni sko
czon cao. Dodatkowym walorem strofy jest nawizanie (honkadori)
do znanego wiersza cesarza Gotoby z Nowego zbioru pieni dawnych
i wspczesnych, rozpoczynajcego si od frazy Miwataseba..!
(Jak okiem sign u stp gr we mgle wiosennej, Rzeka Minase...).
Takie wywoanie znakw tradycji daje poczucie gbi czasu.
2. Yuku mizu toku
Wody w dal odpywaj
ume niou sato
- kraina pachnca liwami
W hokku mielimy krajobraz oddalony, tu nastpuje przyblienie
i przejcie od wrae wzrokowych do wchowych (zapach wiosny).
Topniej niegi na szczycie gry, wody spywaj, u podna za ju
kwitn liwy. Rwnie na kocu tej strofy jest kireji w postaci
zakoczenia rzeczownikowego, podczas gdy standardowe zdanie
japoskie koczy si orzeczeniem.
48

3. Kawaku/o-ni
hltnmura yanagi
lutni miolc

W nadrzecznym wietrze
kpa wierzb zieleniejcych
- pokazaa si wiosna

Zakoczenie na form -te (miete) czasu przeszego w postaci

konokNywncj ma sugerowa tutaj skoczono myli oraz oczekiwanie
nowego zwrotu treciowego w nastpnej strofie.
4. I*unc sasu oto-mo
Nhiruki akegata

Plusk pyncej odzi

wyraniejszy o wicie

Zostay tu uchwycone dwiki, jakich nie byo w poprzednich

strofach, a czas ograniczony do witu wiosennego, gdy cichy plusk
wody staje si dononiejszy.
5. Tsuki-ya nao
kiri wataru yo-ni
nokoruran

Moe to ksiyc
w noc zamglon
jeszcze pozosta?

Poeta nawizuje formalnie do daisan (3) i zgodnie z regu koczy

strof sufiksem czasownikowym -ran wyraajcym niepewno. Czy
rzeczywicie przysza wiosna, czy moe to ksiyc jeszcze pozosta na
niebie i poprzez mg rozjania mrok nocy? Z kolei ksiyc zamglon
noc (nota bene kiri to mga jesienna!) pozwala na przejcie w na
stpnej strofie do krajobrazu jesiennego, do chodu i szronu, uschych
traw; nastpuje wic nieoczekiwany przeskok tylko dlatego, e
z ksiycem i zamglon noc skojarzya si poecie jesie.
Historia renga. W dialogu poetyckim posugiwano si pocztkowo
pieni fragmentaryczn katauta, lecz wraz z zaniechaniem kom
ponowania katauta i sedka zaczto dzieli tanka na dwie czci i zaba
wia si dopowiadaniem drugiej strofy do wpierw wypowiedzianej
pierwszej. Tan-renga okresu wczesnego (Heian) bya najczciej
improwizacj artobliw, dowcipn. Oto najstarszy dialog przypisy
wany legendarnym postaciom Yamato Takeru i Hitomoshibito (czo
wiek rozniecajcy ogie), zamieszczony w Kojiki (712) oraz Nihongi
(720) i bdcy przykadem pieni zoonej w dwu katauta:
Niibari
Tsukuba-o sugite
ikuya-ka netsuru
Kaga nabetc
yo-ni-wa kokonoya
hi-ni-wa tok a-o

Ile to ju nocy
przespalimy w drodze
po przejciu Niibari i Tsukuba?
Dni ja razem zestawiem:
nocy wyszo dziewi,
ach, a dni ju dziesi!18
49

Od nazwy wasnej miejscowoci Tsukuba w prowincji Hitachi,

pojawiajcej si w tym wierszu, form renga nazywano czsto Tsukuba-no michi (droga do Tsukuby).
Najstarszy dialog wywodzcy si z tanka, midzy mniszk a poet
Otomo-no Yakamochi (VIII wiek), zanotowany w Marydsh
(M. 1635):
Saogawa-no
mizu-o sekiagete
ueshi ta-o
Karu wasaii-wa
hitori-naru beshi

Wody Rzeki Sao

spitrzono, pole
ryem obsadzono! (mniszka)
A po zciu ten ry mody
bd pewnie jad samotnie19.
Otomo-no Yakamochi

Rozkwit twrczoci tego rodzaju przypada na poow i koniec

epoki Heian. Pod koniec Heian (XII wiek) spotykamy ju spora
dycznie przypadki czenia wicej ni dwu strof w jedn cao
nazywan kusari-renga (acuchowa pie wizana). N a charakter
wczesnej renga duy wpyw wywara poetyka Shinkokinwakash
(Nowy zbir poezji dawnej i wspczesnej, 1205), tym bardziej e
twrcami jej byli czsto najwybitniejsi poeci tanka. Pod koniec XIII
i w XIV wieku popularyzuje si renga plebejska, tzw. jige-renga
(pieni czone pozadworskie, ludowe)20. Powstaway one gwnie
podczas rnych uroczystoci przywitynnych i byy form gry
i zabawy. Dziki wybitnym mistrzom, ktrzy zrezygnowali z czstej
poprzednio formy zagadek, gatunek ten wyzwoli si z elementw
wulgarnych i prymitywnych i uksztatowa wasny styl literacki.
Pocztkowo dziaay liczne niezalene grupy i szkoy hodujce swym
wasnym zasadom i reguom. Dopiero mistrz Gusai (Kysei, 1284
-1378), poeta plebejskiej renga, i Nij-no Yoshimoto (1320-1388),
wpywowy przedstawiciel dworskiej, eleganckiej renga, doprowadzaj
do zjednoczenia licznych tendencji tego gatunku i wnosz duy wkad
w uksztatowanie si dojrzaej formy literackiej.
Gusai i Yoshimoto zgromadzili dawne oraz wspczesne renga,
opracowali ich obszerny zbir pt. Tsukubash (Zbir Tsukuba, 1356)
i ustalili reguy kompozycji (shikimoku). S te autorami wielu cenio
nych pism powiconych problemom historycznym i teoretycznym
pieni wizanych.
Na przeomie XIV i XV wieku, wraz ze zwrceniem gwnej uwagi
na sprawno techniczn formy nastpi te schyek tej sztuki i jej
50

popularnoci. Jednak w latach trzydziestych i czterdziestych XV wieku

pojawili si znowu wielcy mistrzowie (Takayama Sgei, Shinkei i inni),
dziki ktrym renga, zwaszcza nawizujca do klasycznej poezji
dworskiej (chodzi tu o tzw. styl ushin-yiigen z sercem i tajemn
gbi), przeywa renesans. Powstao wiele cennych dzie z zakresu
teorii poezji redniowiecznej, do ktrych naley Sasamegoto (Szept,
1463) wybitnego poety Shinkeia (1406-1475), postulujcego umiar,
chd i spokj w ujmowaniu wiata w strofach renga.
Sgi (1421-1502) za, najwybitniejszy spord twrcw pieni
wizanych, uczyni renga sztuk doskona. Zredagowa kilka zbio
rw renga, spord ktrych najbardziej znany jest Shinsen-tsukubashii
(Nowy wybr: zbir Tsukuba, 1495). Wraz z uczniami Socho i Shhaku stworzy synny poemat 100-strofowy Minase-sangin-hyakuin (Sto
Nimf trzech poetw w Minase, 1488).
W nastpnych dziesicioleciach nastpi upadek renga, a w po
cztkach XVII wieku popularno zdoby nowy styl poetycki zwany
haikai (art). Natomiast zwyczaj czenia strof oraz improwizacji
zbiorowej przetrwa do dzi.
Ilaikai i haiku. Haikai znaczy zabawne, artobliwe, mieszne,
art. Jest to termin stosowany w znaczeniu japoskiej pieni
artobliwej (skrt od haikai-no renga). W wskim sensie znaczy haiku,
czyli strofy wywodzce si z haikai, 17-zgoskowe epigramaty21.
W redniowiecznej poezji japoskiej terminem haikai okrelano
WHzyNtkie wiersze (pieni), ktre nie byy powane, eleganckie czy
d w o rsk ie . Pod koniec redniowiecza (XVI wiek) du popularno
zdobya haikai-no renga (artobliwa pie wizana). Staa si ona
/ czasom form niezalen, wyodrbnion z renga, tote samo sowo
haikai zaczo oznacza dowcipne, artobliwe i mieszne hokku, renku
(,Nimfy wizane) oraz haibun (proza przeplatana haikai lub w stylu
V)alkal), Z chwil usamodzielnienia si poszczeglnych strof pieni
wlif/imej" tj. hokku, renku (sekwencja strof) i ageku (strofa
/.a utykajca, kocowa) powstaje nowa forma wierszowa, czsto
nazywana haiku. Termin ten stopniowo upowszechnia si i ogranicza
nw | zakres zna c z en io w y do hokku, czyli strofy zaczynajcej, a od
koca XIX w. oznacza 17-zgoskowe epigramaty o budowie 5 + 7 + 5
Mylni), wywodzce si z hokku.
Powstanie i przemiany historyczne haikai. Renga, z ktrej wyrosa
51

haikai, bya pocztkowo dowcipn i artobliw form dialogow,

swego rodzaju zabaw sown. Wraz z jej sublimacj w rodowisku
dworskim upodobnia si stylem i smakiem do kunsztownej poezji
dworskiej. Jej odmian krotochwiln zaczto nazywa po prostu
haikai. W wielkim zbiorze renga z XIV wieku (Tsukubashu) prze
widziano odrbn ksig dla haikai, uwaajc je za odmian renga.
Natomiast ju pod koniec XV w. w zbiorze Shinsen-Tsukubashu,
reprezentujcym szczytowe osignicia tej formy, nie zamieszczono ju
artobliwych renga, uznajc je za form odrbn, nie nalec do
renga. N a pocztku XVI wieku, w atmosferze pogoni za rozrywk
i zabaw, haikai zdobya wielu zwolennikw. Poeta Yamazaki Skan
(XV-XVI wiek) opracowuje antologi Shinsen-inu-Tsukubashu (Nowy
wybr: psi zbir Tsukuba, 1539), Arakida Moritake (1473-1549)
tworzy Dokugin-senku (Tysic strof jednego pieniarza, 1540). Haikai
staje si autonomiczn form przypominajc wizane w acuch
fraszki. Staje si ona wyrazem reakcji na tradycyjn elegancj i uczono poezji dworskiej, wyrazem buntu niezwykle miaego, wyraane
go nierzadko jzykiem wrcz wulgarnym.
W nowych warunkach pokoju i stabilizacji (od XVII wieku) haikai
zacza stopniowo odpowiada aspiracjom literackim samurajw,
a zwaszcza nowej warstwy mieszczastwa.
W latach osiemdziesitych XVIII wieku odnotowa naley ruch
odrodzenia haikai zainicjowany przez uczniw i zwolennikw poety
Bash (16441694), dziaajcych na prowincji. By to rodzaj buntu
przeciw miernocie masowej haikai i wyraz tsknoty do starej kultury.
Z teori i praktyk Bash faktycznie odnowicieli czyo niewiele:
rzeczywisto dla nich bya fikcyjnym wiatem estetycznym, uksztato
wanym wedle zasad wysublimowanego smaku literackiego. Najwybit
niejszy poeta tego okresu, Yosa Buson (1716-1783), gosi potrzeb
oczyszczenia przedstawionej rzeczywistoci z pospolitoci i wulga
ryzmw. Poszukiwania stylistyczne tej grupy przyczyniy si do
rozlunienia rygorw formalnych. Eksperymenty Yosy Busona oka
zay si tak miae, e mona uzna go za prekursora poezji wsp
czesnej. Jednak w nastpnych pokoleniach haikai bya nadal bardziej
narzdziem rozrywki i zabawy ni ambitn form literack. Wyjtek
stanowi tu Kobayashi Issa (1763-1827). Na odrodzenie tego gatunku
trzeba byo czeka do koca XIX wieku (Masaoka Shiki, 1867-1902).
Haikai nadal yje, stanowi wany nurt zarwno w literaturze XX
52

wieku, jak te w wiadomoci i praktyce szerokich krgw spo

eczestwa japoskiego.
Senryii. Odmian satyryczn haikai jest senryu, forma popularna
od poowy XVIII wieku, metrycznie identyczna z haiku, ktra nazw
otrzymaa w XIX wieku od imienia poety Karai Senryu (1718-1790).
Od komicznej haikai rni si tematyk i jzykiem, wyraa bowiem
myli i uczucia, a take obserwacje z ycia zwykych ludzi w jzyku
mwionym, czsto wulgarnym. Senryu powstaway spontanicznie
i najczciej pozostaway anonimowe na og znane s nazwiska
tych poetw, ktrzy zbierali senryu i wydawali antologie tej formy
poetyckiej, jak na przykad Momen (zm. 1788), redaktor pierwszego
omu pt. Yanagidaru (Wierzbowa beczuka)22. Wiersze senryu s
miniaturowymi obrazkami z ycia ludzkiego, jakby wyjtymi z potoku
zabawnych lub bolesnych zdarze.
Katab-o
Katsugu yube-no
Fugu-kana

Nioscy trumn
szczliwi biesiadnicy
wczorajszej uczty.

Senryu kydkashut NKBT 57, s. 49

W powyszych siedemnastu sylabach zawarto epizod nieco

duszej anegdoty o prawdziwej uczcie, jak byo spoywanie wyjt
kowo smacznej i cenionej ryby fugu (najeka), zawierajcej mierteln
trucizn. Bd kucharza, nieumiejtnie usuwajcego pcherzyk z truji|Ci) substancj, moe dla konsumujcych skoczy si tragicznie. To
N/czcic, e nie trafi mi si ten trujcy ksek zapewne myl
nioscy trumn z wczorajszym wspbiesiadnikiem.
Twrcami senryu byli czsto ludzie niewyksztaceni, nie znajcy
ozdobnikw poezji waka, renga lub nawet haikai, albo te j parodiu
jcy. Ju niektrzy wspczeni Matsuo Bash i jego uczniowie, tacy
(>k Kikaku, Onitsura, Hagiwara Seisensui, a zwaszcza Kobayashi
NNa, ukadali wiersze o troskach, kopotach, o goryczy i niesprawie
dliwoci w wiecie ludzi. Tego typu wtki i motywy zostay pod
chwycone i wzbogacone przez autorw senryu. W odrnieniu od
haiku, bdcej na og sposobem wejrzenia w wiat przyrody, twrcy
senryu interesowali si przede wszystkim yciem ludzkim. Ukazywanej
w haiku absolutnej doskonaoci przyrody przeciwstawiali niedoN konao wiata ludzi, z jego przywarami, brzydot i zem.
53

Wtkw religijnych w senryu raczej unikano. Religi traktowano

jako przesd, a bstwa wymieniano raczej w kontekcie krzywd
i z gorycz.
Tsujikiri-o
Czcigodny Jiz
Mite owashimasu spoglda obojtnie
Jizsama
na ludzk krzywd.
NKBT 57, s. 47

Zdarzao si, e na rozstajnych drogach, na bezludnych przed

mieciach samuraje sprawdzali jako mieczy i wasnych umiejtnoci
na przygodnych wdrowcach, chopach i wczgach. Przy skrzyo
waniach drg stoj do dzi opiekunowie ciarnych kobiet, wdrow
cw i dzieci, bodhisattwowie Jiz (sanskr. Ksitigarbha). Autor po
wyszego senryu z ironi konstatuje, e boscy opiekunowie obojtnie
patrz na zabjstwa, nie broni sabych ani nie karz pyszakw
i zbrodniarzy.
W wikszoci senryu burzy si idealne, romantyczne pikno,
charakterystyczne dla haiku, wykpiwa tradycj i parodiuje wiat,
w ktrym kryje si tyle brzydoty i za. Senryu nie wymagaj od
czytelnikw wysiku intelektualnego, nie ma w nich odlegych skoja
rze lub aluzji zestawienia realiw i sytuacji paradoksalnych s
atwe do rozpoznania.
Nagabanashi
Tombo-no tomaru
yari-no saki

Duga rozmowa
waka siada odpocz
na ostrzu wczni.
NKBT 57, s. 53

Samuraje w Edo spotkali si przypadkowo na ulicy i zaczli

rozmawia. Nie spiesz si donikd, wic stoj w bezruchu i gaworz.
Dlatego waka wczni wzia za ga drzewa lub koek w pocie...
Nyb-to
Sdan-o shite
Giri-o kaki

Za rad ony
nie pomogem bliniemu,
gdy by w potrzebie.
NKBT 57, s. 258

W senryu, jak w zwierciadle, odbija si wiato i mrok, prawda

i fasz, pikno i brzydota. Nie ma w nich prb upikszania wiata.
Wszystko, co dla haiku byo tabu, a wic brzydota i wulgarno
codziennoci, stao si poywk dla rozkwitu satyrycznej formy
senryu.
54

PROZA
Pord najstarszych form prozy na uwag zasuguj oryginalne
teksty rytualne (norito), zapewne z norito wywodzce si reskrypty
cesarskie (,semmyd), opisy ziem i obyczajw (fudoki) i kroniki
historyczne (ki). Niezalenie od oficjalnego poparcia ze strony dworu
powstaway i wzbogacay si, przekazywane z pokolenia na pokolenie,
opowieci mityczne (mity = shinwa) i legendy o bohaterach (densetsu),
a take inne opowiastki o bliej nie okrelonym charakterze
i rnorakim pochodzeniu, ktre otrzymay ogln nazw setsuwa
(opowiadania objaniajce, anegdotyczne).
WCZESNE FORMY

Norito (sowa obwieszczane, sowa-yczenia) s sintoistycznymi tekstami rytualnymi, rodzajem modlitw i zakl, ktre prze
kazywano ustnie w postaci niezmienionej prawdopodobnie od
pierwszych wiekw naszej ery. Ostatecznie norito uksztatoway si
w VII-VIII wieku. Znamy je w postaci zapisanej w dziele kronikar
skim pt. Engishiki (Przepisy ery Engi, 927). Teksty norito wygaszano
podczas ceremonii religijnych i nadzwyczajnych uroczystoci na
dworze cesarskim. Pod wzgldem formy wypowiedzi skadaj si
z trzech czci: 1. wstpu, czyli wezwania do zgromadzonych, aby
z czci wysuchali sw do nich skierowanych; 2. tekstu podstawowe
go, ktry rozpoczyna si powoaniem si na wol bstwa lub boskiego
cesarza; 3. zamknicia, w ktrym najczciej wylicza si ofiary, jakie
naley zoy i czynnoci, jakich naley dopeni, aby zapanoway
pokj i szczcie powszechne.
Warto literacka norito jest dua: jest to proza uroczysta, ryt
miczna, o licznych ozdobnikach. Reprezentuje najstarsz zachowan
Warstw jzyka japoskiego o znikomych wpywach chiszczyzny.
Semmyd lub mikotonori (sowa cesarskie) to reskrypty cesar
skie w jzyku japoskim, ktre opracowano wzorujc si chyba na
norito w specjalnym biurze w Ministerstwie Urzdw Centralnych
i wygaszano w imieniu cesarza, podajc je do wiadomoci funkcjona
riuszy dworskich. Semmyd stanowiy form komunikacji midzy
wadc a poddanymi. Peniy funkcje praktyczne, najczciej poli
55

tyczne, rzadziej dzikczynne. Umacniay boskie pochodzenie cesarza

oraz podstawowe prawdy konfucjaskie i buddyjskie. Semmy pisano
znakami chiskimi w ich funkcji fonetycznej (tzw. semmygaki).
Najcenniejsze 62 teksty zachoway si w Shokunihongi (Cig dalszy
kroniki japoskiej, 797 r.). Charakteryzuj si do regularn kompo
zycj, stylem uroczystym, mieszanym sownictwem japosko-chiskim. Tre gwna zachowanych reskryptw semmyd dotyczy in
tronizacji, detronizacji, wyboru maonki cesarza, narodzin ksicia
krwi, mierci w rodzinie cesarskiej, rozpoczcia nowej ery, kontaktw
z kontynentem, nagrd i kar.
Fudoki (opisy ziem i obyczajw) opisy prowincji, ich cech
naturalnych i kulturowych, zawieraj pewn liczb starych wierszy
kay i opowiada typu setsuwa. Warto literack maj tylko najstar
sze, tzw. kofudoki (stare fu d o k f). Byy one form raportw
0 pochodzeniu nazw, zasobnoci ziem etc., sporzdzanych przez
urzdy okrgowe na polecenie administracji centralnej. Zarzdzenie
w sprawie przygotowania takich raportw wydano w 713 roku, tzn.
w okresie opracowywania historii kraju, m.in. w celu uzasadnienia
podstaw wadzy cesarskiej za pomoc tradycji sigajcej epoki
bogw. Spord licznych opisw ziem zachoway si tylko Izumo-fudoki (Opis ziem i obyczajw prowincji Izumo).
W rozporzdzeniu (z 713 r.) da si od kompilatorw fudoki
informacji o: 1. nazwach okrgw i wiosek; 2. podach, bogactwach,
produktach okrgu; 3. stanie gleb; 4. o nazwach gr, rzek, dolin itp.
wraz z doborem ideogramw o dobrym znaczeniu i wyjanieniem
etymologii. dano take: 5. zebrania poda dziwnych i intere
sujcych historii przekazywanych ustnie przez starych ludzi.
Zainteresowanie nazwami wypywao z wiary w magiczn ich
warto23. Dziki przywizywaniu wagi do nazw i ich pochodzenia
zebrano wiele setsuwa osnutych na kanwie etymologii ludowej. Po
chodzenie (<engi) nazwy miao okrela teraniejszo i rzutowa na
przyszo. Wyjaniajc za pochodzenie opierano si na sowach
1 czynach z legendarnych opowieci o czasach zagospodarowywania
ziem przez przodkw, ktrzy stali si przedmiotem kultu. Szczeglnie
ceniono te nazwy, ktre wizay si z czynami lub sowami cesarza czy
jego wity z czasw ich pobytu lub przejazdu przez dane ziemie.
Z najstarszych fudoki przetrway tylko opisy prowincji Izumo
56

(w caoci), Harima, Hitachi, Hizen, Bungo (niepene) oraz krtkie

fragmenty kilkudziesiciu innych. W wikszoci fudoki spisane s
w urzdowym jzyku chiskim (kambun), fragmenty za, bdce
przekazem starej poezji, po japosku. W fudoki zachowao si wiele
pieni ludowych (zwaszcza w Hitachi-fudoki\ a take lokalnych
setsuwa, ktre mona uwaa za pierwowzr opowieci literackich.
W znacznej czci setsuwa z Izumo-fudoki (733 r.) przetrwali lokalni
bogowie i legendarni bohaterowie, co wiadczy o epoce nikych jeszcze
wpyww centralnego rodu cesarskiego. Do bardzo znanych prze
kazw z Izumo-fudoki naley m.in. opowie o tzw. przyciganiu
krainy (kunihiki), bdca echem wczesnego okresu podbojw i za
gospodarowywania rolniczego nowych terenw. Z kolei w bani
0 zabiciu rekina, ktry poar dziewczyn, odczytujemy obraz staro
ytnego czowieka, arliwie pragncego zadouczynienia za krzywd
1 znajdujcego potwierdzenie swej wiary w pomoc bogw.
W innych fudoki (Harima, Hizen, Bungo) pojawia si topos ogl
dania kraju (kunimi) przez cesarzy i jego dostojnikw, znany z innych
zabytkw pimiennictwa. Czstymi za bohaterami setsuwa s tu
cesarze odbywajcy przemarsz przez krainy opisywane. Wtki po
chway kraju i krajobrazu, danin, podboju innych ludw wyranie
odrniaj te fudoki od treci Izumo-fudoki. Ale i w tych znale
mona stare lokalne podania o wdrwkach boga-przodka z gry
Tsukuba (w Hitachi), o przysidze jelenia (z Bungo), e nie bdzie jad
pdw ryu, o bohaterskich kolonizatorach, walczcych i pokonujcych boga-wa (smoka), ktry utrudnia osiedlenie si i upraw
ziemi. Jest te urzekajca ba o dziewczynie, ktra przemienia si
w sosn. W Harima-fudoki (z r. 715) miejscowy bg bierze udzia
w podboju i uprawie nowych ziem, cesarz natomiast dokonuje
przegldu (ogldania) krainy i popiera jej rozwj. We fragmen
tarycznie zachowanym Tango-fudoki znajdujemy popularn pniej
ba o chopcu znad zatoki, Urashimako, ktrego boginka zawioda
do paacu niebos.
Niezalenie od wartoci artystycznych, fudoki stanowi bogate
rdo do bada nad genez form i wtkw literackich. Korzysta
z nich take geografia historyczna, etnografia i jzykoznawstwo.
Setsuwa24 (powiastka, opowiadanie, historyjka, bajka) jest to
krtkie opowiadanie, czsto anegdotyczne i z moraem, przekazujce
57

zasyszane zdarzenia niezwyke, zaskakujce i zabawne. Do setsuwa

zalicza si stare przypowieci, banie, legendy, ywoty witobliwych
mw i inne opowiastki. Wiele tego rodzaju powiastek, bdcych
jednym ze rde opowiadania, zachowao si w zabytkach pimien
nictwa z VIII w. Pniej, od IX w. zaczy powstawa zbiory setsuwa.
Motywy setsuwa w postaci przeksztaconej wystpuj zarwno
w nowelach, powieciach, poezji, jak i w dramacie, a do najpopular
niejszych naley ww. opowie o Urashimie chopcu znad zatoki
(Urashimako) oraz opowie o szacie z pir (hagoromo).
redniowieczne zbiory opowieci typu setsuwa, o duej r
norodnoci objtociowej, treciowej i tematycznej, wywodz si
z tradycji ustnej oraz licznych japoskich i chiskich rde
pisanych. Dzieli si je zazwyczaj na trzy dziay tematyczne: religijne
(buddyjskie), wieckie oraz mieszane.
Najstarszym zbiorem jest Nihon-rydiki (lub reiiki), czyli japoskie
zapiski o duchach spisane przez mnicha Kykaia ok. 821-822 r. Zbir
wzorowany jest na chiskich opowieciach buddyjskich (m.in. na
Ming-pao-ki z VII w.), ktrych rda sigaj Indii. Nihon-rydiki
zapisano w jzyku chiskim, w duej czci opierajc si na wersjach
opowieci przekazywanych w Japonii ustnie. Zbir ten zapocztkowa
gatunek opowieci o zdarzeniach cudownych i nadnaturalnych,
spisywanych prostym i zrozumiaym jzykiem, a ilustrujcych pod
stawowe prawdy i wskazania buddyjskie.
Z kolei Samb-ekotoba (Opowieci ilustrowane o trzech skarbach,
984) zawieraj setsuwa buddyjskie, historyjki o narodzeniu Buddy,
rozwoju buddyzmu w Japonii, rnych wityniach, witach i uro
czystociach buddyjskich. Stanowi przystpny wykad podstaw bud
dyzmu, specjalnie przygotowany dla ksiniczki krwi, crki cesarza
Reizei. Zbir skada si z 62 opowieci w trzech ksigach.
Od drugiej poowy X wieku powstao wiele zbiorw opowieci
o odrodzeniu i odrodzonych w raju (tzw. ojoden), pisanych gwnie po
chisku, jak np. Nihon-ojd-gokurakuki (Japoska kronika o odro
dzeniu si w raju, 985-986) i Hokke-genki (Kronika dobroczynnych
skutkw Sutry Lotosu, 1041).25
W XII wieku do literatury setsuwa wchodz elementy japoskiego
jzyka potocznego, dziki czemu opowieci ywo odzwierciedlaj
obyczaje i zachowania wszystkich warstw spoecznych. Zbiory staj si
wielotematyczne, wzrasta jednoczenie rola opowieci wieckich.
58

W dalszym jednak cigu powstaj zbiory przypowieci i anegdot

buddyjskich, zwaszcza w formie zapisw kaza lub notatek do
wykorzystania podczas kaza. Do takich nale m.in. Uchigikishu
(Zbir opowieci zasyszanych, XII w.), Hdbutsushii (Zbir rzeczy
drogocennych, ok. 1178-1179), Senjushd (Wybr z wyboru, ok.
1241-1258), Hosshinshu (Zbir opowieci o nawrceniu, 1208-1216).
Dziea tego rodzaju powstaway rwnie w epoce Tokugawa (XVII-XIX w.).
Tradycj zbiorw wieckich set suwa rozpoczynaj Yamato-monogatari (Opowieci z Yamato, poowa X w.), zawierajce elementy
uta-monogatari (opowieci o pieniach). Skadaj si one ze 173
opowiastek anegdotycznych rnej dugoci. Z koca X i z drugiej
poowy XI w. nie przetrwao nic godnego uwagi. Natomiast okoo
1077 roku powsta monumentalny zbir setsuwa pt. Konjaku-monogatari (Opowieci o dawnych zdarzeniach)26 zawierajcy ponad
1000 utworw uporzdkowanych w trzech dziaach wedle pochodze
nia i tematyki: opowieci indyjskie (ks. 1-5), chiskie (ks. 6-10)
i japoskie (ks. 11-31). Tematyka utworw dotyczy klasztorw
buddyjskich, dziejw sekt, witych pism, ycia pomiertnego, mo
nych rodw, rycerstwa, zabobonw, moralnoci, przestpstw i wy
krocze. Niektre zawieraj ostr krytyk warstw uprzywilejowanych,
informuj o yciu chopw, rybakw, grnikw, rozbjnikw i innych.
Pisane s jzykiem prostym o licznych sinicyzmach charakterystycz
nych zreszt dla wczesnej mowy japoskiej.
W latach 1213-1219 powsta nastpny wysoko ceniony zbir
pt. Uji-shui-monogatari (Pokosie z Uji opowieci)27. Ukad zbioru
jest do swobodny, brak w nim wyranego porzdku. Wikszo
ze 197 opowieci znajduje si take w innych zbiorach, tylko dla 50
brak paralel w pimiennictwie prawdopodobnie pochodz z trady
cji ustnej. Warto literacka Uji-shui jest wiksza ni Konjaku.
Dydaktyzm charakterystyczny dla zbiorw poprzednich
w Uji-shiii jest stosunkowo niky, cho wikszo opowieci koczy si
moraem. Cechuje go rubaszny, a niekiedy wrcz wulgarny humor
oraz przesdy charakterystyczne dla wszystkich warstw spoecznych
w tej epoce w Japonii. W sumie Pokosie z Uji daje realistyczny obraz
pomijanego w literaturze dworskiej aspektu ycia pokazuje sabo
ci, uomnoci, zachcianki, podania, przyziemne tsknoty i pragnie
nia ludzkie. Anonimowy narrator patrzy na nie tolerancyjnie i z hu
morem.
59

W XII wieku powstao jeszcze kilka zbiorw godnych uwagi.

Jikkinsh (Wybr dziesiciu poucze, 1252) dawa przykady ilustru
jce waciwe, poprawne zachowanie ku nauce niszych warstw
samurajskich. Natomiast w 700 systematycznie uoonych krtkich
utworach Kokon-chomonju (Zbir opowieci zasyszanych dawnych
i dzisiejszych, 1254) wystpuj wszelkie moliwe tematy literatury
setsuwa stosunkowo duo miejsca zajmuj setsuwa owiecone
(wedle sw kompilatora, Tachibana Narisue).
W ostatnich latach badacze japoscy zwrcili uwag na zbir
niedawno odnaleziony (1943 r.), zatytuowany Kobon-setsuwashu
(Zbir setsuwa stara ksiga) i opatrzony komentarzem dopiero
w 1967 r. Zawiera on opowieci gwnie japoskie, rozpoczynajce si
tak sam formu, jak w Konjaku, a mianowicie: Ima-wa mukashi...
(Dawno temu...).
Najbardziej typowe i znane setsuwa rozpoczynaj si zwykle
sowami: Dawno temu... czy: To byo rwnie dawno temu...,
i kocz si czsto (np. w Konjaku) stwierdzeniem, e opowie zostaa
przekazana z dawnych czasw. A nawet gdy brak tych formu,
anonimowy narrator sugeruje, e zdarzenie, o ktrym opowiada,
pochodzi z czasw minionych. Wystpujce postacie charakteryzuje
brak rysunku psychologicznego o ich stanach wewntrznych mona
sdzi tylko na podstawie gestw i dziaania, ktre czsto podlega
ocenie narratora. Zbiory setsuwa stanowiy i stanowi bogate rdo
wiadomoci o epoce; s take niewyczerpan kolekcj wtkw dla
wspczesnych pisarzy.
Mity. Wrd mitw spisanych w Kojiki i Nihongi i innych
wczesnych zabytkach s mity kosmo- i geogeniczne, przyrodnicze,
cywilizacyjne i bohaterskie. Przedstawiaj one najstarsze wyobraenia
Japoczykw o pochodzeniu nieba, ziemi, przyrody, bogw, kraju,
ludzi, przodkw cesarskich. Obie kroniki rozpoczynaj si od mitw
stworzenia. W Kojiki opowie koncentruje si wok pary bstw
Izanagi i Izanami, a nastpnie bogini soca Amaterasu. Genealogia
bstw, poprzedzajca pojawienie si wspomnianych gwnych bo
haterw, pozwala zrekonstruowa wyobraenia o procesie stworzenia
nieba i ziemi. Bogowie w wikszoci nie s szczeglnie aktywni, lecz
w ich imionach zawarte s pewne znaczenia pozwalajce wyobrazi
sobie stworzenie nieba, ziemi i Japonii.
60

7. Latarnia z brzu stojca przed Daibutsuden w Narze. Skarb narodowy

W Nihongi natomiast proces stworzenia wiata wyglda troch

inaczej ni w Kojiki. Wykorzystuje si tu elementy chiskich wy
obrae, znanych m.in. z Huai-nan-tsy (jap. Enanji, Filozof z Huai-nan), dziea z okresu wczesnej dynastii Han (II w. p.n.e.). W odr
nieniu od Kojiki tutaj niebo i ziemia wykluwaj si z chaosu, zgodnie
z myl taoistw, modn w Epoce Szeciu Dynastii w Chinach. Trzeba
pamita, e taoizm znalaz podatny grunt w Japonii od czasw
cesarzowej Suiko (VI-VII w.). W dalszej czci Nihongi pojawiaj si
motywy typowe dla kraju morskiego i wyobrae staroytnych
Japoczykw. Pierwsze bstwo, Kuni-no Tokotachi, odpowiadajce
w hierarchii bstw Ame-no Minaka-nushi w Kojiki, rodzi si z trzciny.
Mity stworzenia wiata, przedstawione w Kojiki i Nihongi,
w porwnaniu z mitami innych ludw, s bardzo proste. Bardziej
szczegowo przedstawiaj one powstanie kraju i pochodzenie przod
kw cesarskich z takim zreszt zamiarem zostay opracowane.
Gwny akcent kadzie si tu na par bstw Izanagi i Izanami, ich lub
i akt podzenia. W t opowie wczono te stare setsuwa, ludowe
obyczaje i przesdy.
Kolejny zesp opowieci mitycznych dotyczy bogini soca
Amaterasu, a take boga ksiyca Tsukuyomiego i boga burzy
Susanoo, zrodzonych podczas ablucji Izanagiego, ktry wczeniej
skala siebie odwiedzajc Izanami w Krainie Zmarych.
Mitw przyrodniczych w czystej postaci jest bardzo mao, cho
niektre epizody mona interpretowa z tego punktu widzenia, tym
bardziej e wielu bogw nosi imiona symbolizujce rne zjawiska
przyrody. Mit o ukryciu si Amaterasu w Niebiaskiej Pieczarze
(Ame-no iwayado) mona interpretowa jako mit przyrodniczy
i zarazem cywilizacyjny.
Stosunkowo duo jest mitw o charakterze cywilizacyjnym,
dotyczcych zwaszcza obrzdw i zwyczajw towarzyszcych na
rodzinom lub mierci czowieka. Nie ma tu jednak opowieci tra
gicznych ani dramatycznych, ilustrujcych poczucie grzechu czy
konflikt midzy czowiekiem a bogiem.
W mitach bohaterskich bogowie s waleczni a o ich sile
decyduje mio i rozsdek. Takim bstwem jest Susanoo, ktry
uratowa ksiniczk Kushinada-hime i jej rodzicw, oraz wyideali
zowany budowniczy kraju, Okuni-nushi, wywodzcy si z mitw
prowincji Izumo.
62

Legendy. Najwicej zachowao si legend o bohaterach. Repre

zentatywnym przykadem jest opowie o legendarnym pierwszym
cesarzu Jimmu. Interesujce s rwnie historie o walecznym Yamato
Takeru, a take o cesarzowej Jingu. Te legendarne opowieci maj
charakter oficjalny, pastwowotwrczy. Tym atwiej doszukiwa si
w nich bliskich paraleli historycznych.
M ONOGATARI OPOW IADANIE - OPOWIE - POWIE

Powstanie japoskiego alfabetu fonetycznego (kana) w poowie IX

wieku uatwio upowszechnienie si umiejtnoci pisania wrd kobiet,
zwaszcza dam dworu. Przyczynio si te do uksztatowania si
nowych form narracyjnych, wywodzcych si gwnie z rodzimej
tradycji ustnej. Mona wic powiedzie, e jednym z najwaniejszych
wydarze epoki dworskiej byo ostateczne uformowanie si w wieku
X monogatari (dos. opowiadanie o rzeczach i sprawach), czyli
opowieci. S jednak wrd zachowanych opowieci utwory, ktre
mona nazwa opowiadaniem, nowel lub powieci. Pochodzenie
monogatari nie jest jednoznacznie wyjanione, nie ma jednak wtpli
woci, e wywodz si one z tradycji ustnych opowieci (mitw, legend,
bani), opowiastek setsuwa i anegdot wyjaniajcych okolicznoci
powstania wierszy.
Do wsplnych wszystkim odmianom cech gatunkowych monoga
tari nale:28 1) istnienie bohatera jako gwnego elementu sta
nowicego o jednoci kompozycyjnej dziea, 2) koncentracja zain
teresowania narratora na zdarzeniach nie tylko z ycia postaci
gwnych, lecz take na zdarzeniach bardzo luno z nimi zwizanych,
3) materia z mitw, legend, a take zdarze rzeczywistych suy
najczciej do konstruowania wiata fikcyjnego (nie dotyczy to
opowieci historycznych), 4) zdarzenia przedstawione s w formie
narracji (relacji) o czasie minionym; nie dziej si bezporednio,
5) schemat fabularny moe by stosunkowo prosty, lecz najczciej jest
wypeniony licznymi wtkami pobocznymi, tworzcymi czsto
odrbne caoci, 6) w zwizku z tym brak jest dominanty fabularnej,
a centralny punkt widzenia narratora przesuwa si czsto wraz ze
zmian wydarzenia, 7) poniewa wystpuje wiele wtkw pozornie lub
prawie nie wicych si z bohaterem opowieci, a luno sugeruj63

cych zwizek z nim, czytelnik lub suchacz przeczuwa, e wiat gwnej

postaci jest znacznie szerszy i bogatszy od przedstawionego, tym
bardziej e narrator nie zarysowuje wyranie granic przestrzennych
i czasowych dziaalnoci bohatera. Tak wic wielo wtkw i na
kadanie si wielu paszczyzn nie podporzdkowanych jednej perspek
tywie pozostawiaj liczne puste miejsca sprzyjajce domysom i std
sugerowaniu innych dodatkowych zdarze, pominitych w opowieci
narratora.
Uwaa si, e gwnym rdem pierwotnych monogatari jest ustna
tradycja rodzima: mity, legendy, opowieci o minionych zdarzeniach.
Zostaa ona zapisana wraz z wyksztaceniem si pisma dostosowanego
do jzyka japoskiego. Tak powstay opowieci zapisane, ktre
z czasem stay si znowu rdem opowieci przekazywanych ustnie
dla i przez nie umiejcych czyta. Wedle pewnych hipotez, we
wczesnym okresie dworskim opowiaday je kobiety (damy dworu),
zmieniajc szczegy i ksztatujc je zgodnie z wasn erudycj
i upodobaniami lub potrzebami suchaczy. Std te kobietom przy
pisuje si du rol w rozwoju monogatari. Poniewa narracji to
warzyszy pokaz obrazkw, opowie relacjonowano zwartymi epizo
dami. Mniejsz te rol zwracano na identyfikacj postaci opisy
wanej czy wypowiadajcej kwesti za pomoc nazwiska. Te
mu celowi suy zaimek lub tytu dworski odnoszcy si do obra
zu. Dlatego przypuszcza si, e wtrny ustny przekaz opowieci
zapisanych wywar duy wpyw na znan dzi form monogatari.
Poniewa opowieci nie byy ani kronikami (ki), ani biografiami
w jzyku chiskim (den), przekazujcymi faktyczne zdarzenia, uzna
no je, ze wzgldu na element fikcji, za form rozrywki dla kobiet.
Rzeczywicie, damy dworu okresu Heian chtnie czytay wspczesne
sobie romanse, kopioway je i same zaczy pisa. Uwaa si, e
pocztkowo arystokraci zamawiali tego rodzaju romanse u uczo
nych konfucjanistw dla swoich crek. Tak powstao wiele opowieci,
z ktrych wikszo zagina.
W zwizku z tym, e w pierwszym stadium autorami opowieci fik
cyjnych byli mczyni znajcy literatur chisk, nie wyklucza si te
pewnego wpywu opowieci chiskich okresu Szeciu Dynastii, epok
Sui i T an g (tj. od III do X wieku). By to jednak czynnik drugorzdny,
a japoska opowie i powie klasyczna jest tworem oryginalnym.
W powstaniu gatunku monogatari i w jego ksztacie formalnym
64

du rol odegray tzw. opowieci do pieni (uta-monogatari),

ktre genetycznie wi si z notami i anegdotami informujcymi
0 genezie i okolicznociach powstania wiersza, oraz z utagatari , czyli
mwieniem o pieniach. Rozszerzone i poczone w tego rodzaju
zbir anegdoty (kotobagaki ), wraz z wierszami stanowi form przej
ciow midzy poezj a opowieci monogatari, w ktrej bohaterami
s raczej poszczeglne wiersze im bowiem podporzdkowana jest
anegdota majca wszelkie cechy prawdziwego zdarzenia z ycia
codziennego.
W okresie Heian (X-XI wiek) uksztatoway si opowieci fikcyj
ne, czyli romanse denki-monogatari o skomplikowanej fabule
1 zaskakujcych, niezwykych i nierzeczywistych zdarzeniach. Wielu
japoskich badaczy posuguje si ponadto okreleniami opowie
realistyczna (np. powie Genji-monogatari) i anegdotyczna ( Yamato-monogatari). Ponadto, w kocu Heian i w Kamakura powstay dwie
odrbne formy opowieci, tj. historyczne (rekishi-monogatari) i opowie
ci o wojnach (gunki-monogatari). W sumie istnieje sze gwnych
odmian tego gatunku.
NIKKI

Nikki (dziennik), nikki-bungaku (literatura pamitnikarska),

czyli dzienniki majce warto literack, s jednym z gatunkw
japoskiej prozy artystycznej o dugiej tradycji i duej roli w historii
i (era tury. Ni kki dziel si na urzdowe i prywatne. Wrd prywatnych
wyrnia si zabytki pisane w jzyku chiskim oraz japoskim.
Historyk literatury japoskiej zajmuje si gwnie tymi ostatnimi,
ktrych pierwszy okres rozkwitu przypada na wiek X i XI. Wrd
dziennikw literackich s utwory o charakterze zapiskw z podry
( 'Ibsa-nikki,
Sarashina-nikki ), notatnikw poetyckich (Ise-nikki,
llcichu-nikki) i opowieci (Izumi Shikibu-nikki, Kagerd-nikki, Takamltsu-nikki)29.
ZUIHITSU

Zulhitsu (jap. podug pdzla, ac. silva rerum, ang. stray notes, an
essay, a miscellany, poi. szkice) jest japoskim gatunkiem prozy
iwoiNtyc/ncj, odznaczajcym si brakiem jednolitej kompozycji caoci
65

utworu i wyrazistej myli przewodniej. Jest on natomiast cigiem

lunych notatek, szkicw, zasyszanych historii i zdarze, aforyzmw,
anegdot, przelotnych myli, a nawet nazw rzeczy czy zjawisk, ktre
zwrciy z jakiego powodu uwag autora. Forma ta przypomina
szkicownik literata utrwalajcego na gorco spostrzeenia i myli.
Najpierw nazywano j manroku, mampitsu lub maki, co znaczy lune
notatki, zapiski, pniej natomiast zuikanroku lub zuisdroku
(lune notatki, impresje, eseje). Natomiast nazwa zuihitsu w tytule
dziea pojawia si w XV wieku w utworze Ichij Kanera
pt. Tdsai-zuihitsu (Lune notatki o Tsai).
Pierwszym w literaturze japoskiej dojrzaym przykadem zuihitsu
jest Makura-no sshi (Notatnik spod wezgowia lub Notatnik osobisty,
ang. The Pillow Book, pocztek XI wieku), ktry sta si wzorcem dla
pniejszych dzie tego gatunku30.
REKISHI - MONOGATARI

Rekishi-monogatari31 (opowieci historyczne) s odmian

redniowiecznych japoskich opowieci opartych na materiale hi
storycznym, a zarazem rodzajem kronik narodowych pisanych
w jzyku japoskim pismem fonetycznym kana.
O
powstaniu i charakterze gatunku zadecydowao kilka czyn
nikw, z ktrych naley wzi pod uwag cztery.
1. Opracowywanie japoskich kronik historycznych w jzyku
chiskim zostao przerwane w pierwszych latach X wieku. Przedtem,
oprcz Kojiki, czyli kroniki dawnych wydarze (712) powstao Sze
historii narodowych (Rikkokushi), obejmujcych dzieje kraju od okoo
885 roku. Sandai-jitsuroku (Wierna kronika trzech pokole, 901) jest
ostatnim dzieem w tej serii. Zamiary opracowania nowej historii
narodowej w jzyku chiskim nie zostay zrealizowane. W tej sytuacji
powstaa pustka do wypenienia.
2. Rozkwit literatury w jzyku rodzimym oraz zmniejszenie, od
X wieku, zainteresowania Chinami obniyy rol chiszczyzny jako
jzyka oficjalnych dokumentw i kronik. Japonizacja form kultury
dworskiej, jej przepych i bogactwo utrudniy ich rejestracj i opis
w nieadekwatnym, martwym jzyku chiskim.
3. Z drugiej strony w poowie XI wieku dworskie opowieci
wstpiy w okres epigoski, oddaliy si od opisu rzeczywistych
66

i prawdopodobnych zjawisk i w rezultacie straciy na popularnoci.

W tej sytuacji zrodzio si zainteresowanie faktami historycznymi jako
materiaem literackim.
4. Wskutek osabienia ekonomicznego podupado znaczenie
dworu. Wzrosy nastroje pesymistyczne i towarzyszca im nostalgia za
czasami minionej wietnoci. To rwnie pobudzio zainteresowanie
histori.
Powysze czynniki zoyy si na powstanie nowej formy pro
zatorskiej, a mianowicie historycznej kroniki literackiej. Pierwszy
/reszt utwr tego gatunku podejmuje rejestracj zdarze od pierWN/.cgo pokolenia wadcw, nie objtych kronik Sandai-jitsuroku.
Tytu tego dziea Opowie o rozkwicie rwnie jest sympto
matyczny.
Mimo nazwy opowie/powie, dziea tego gatunku nie s
powieciami (opowieciami), s natomiast historiami o wartoci litera
ckiej. Gwne za cechy rekishi-monogatari to:
1. Wierno faktom historycznym nie wyczajca niewiadomych
pomyek czy faszywych interpretacji; materia uoony w kolejnoci
pokole panujcych cesarzy (tzw. yotsugi-monogatari);
2, Zastosowanie literackich rodkw przekazu;
V Relacj o zdarzeniach cechuje konkretyzm (figuratywno)
I wielowymiarowo;
4, Postawa narratora jest obiektywna, krytyka i pochway
w /amierzeniu wolne od stronniczoci;
>. Pisarz /wizany zasad wiernoci faktom nie moe ich zmienia
dla celw wyrazu literackiego, moe natomiast odpowiednio je
dobiera;
fi, ( 'harakterystyczn form jest dialog.
Do reprezentatywnych dzie tego gatunku naley Eiga-monogatari
)powie o rozkwicie, cz. I ok. 1030 r., cz. II ok. 1092 r.), ktra jest
frul/ajom kroniki dworskiej pisanej po japosku, majcej walory
lltHarklo i faktograficzne.
I >n opowieci historycznych zalicza si take zwierciada, czyli
|H#i<tfli|ily wydarze historycznych w formie poredniej midzy kro
niki) a opowieci, jak np. Okagami (Wielkie zwierciado, ok. 1119)
Mlffl|imi|i|00 czasy od IX w. do roku 1025, spisane w formie wspomnie
tlWII Marcw,

67

GUNKI-MONOGATARI

Gunki-monogatari, zwane te senki-monogatari (opowieci wojenne)

s odmian opowieci przedstawiajcych wojny i bitwy na tle innych
wydarze epoki; przypominaj epos rycerski, ktrego bohaterami s
rody lub klany warstwy samurajskiej32.
Prekursorami gatunku s proste opisy i kroniki zamieszek i bun
tw (np. Shdmonki, X w.) w jzyku chiskim, bdce rozwiniciem
bitewnych epizodw znajdujcych si w kronikach Kojiki (712)
i Nihongi (720). Ulegy te wpywom opowieci i dziennikw dwor
skich. W warstwie jzykowej cz wdzik i agodno rodzimej mowy
z surowym rytmem literackiej chiszczyzny. Gunki-monogatari s
rezultatem stopienia podupadej kultury dworskiej i modej kultury
warstwy wojownikw. W opisie heroicznych i tragicznych wydarze
znajduj si rwnie poetyckie spostrzeenia i refleksje, nastrojowe
partie nacechowane dworsk elegancj. Nale do wielkich osigni
japoskiej kultury redniowiecznej.
N a tle podstawowego materiau, ktrym s bitwy i wojny, przed
stawione s inne drobniejsze zdarzenia, przemiany w przyrodzie
i w stosunkach i przeyciach ludzkich. Tok narracyjny obfituje
w liczne zmiany zdarzenia narastaj i komplikuj si. Na pod
stawowy wtek nakadaj si liczne epizody poboczne, dodatki
i uzupenienia, przypominajce czsto zbir wzajemnie powizanych
krtszych lub duszych opowiastek. Kompozycja typowego utworu
gunki-monogatari ma charakter rozwijajcy si liczba wtkw
stopniowo narasta, fabua si komplikuje, narracja za przebiega
paralelnie na kilku paszczyznach. To samo dzieo w rnych odpisach
wystpuje w kilku wersjach rnice s do znaczne, a czas
powstania trudny do okrelenia.
Wikszo zdarze i bohaterw gunki-monogatari jest historyczna,
forma ich przedstawienia czsto bliska kroniki i biografii historycznej.
Nie brak te elementw fikcyjnych, zwaszcza niezwykych czynw
popularnych postaci lub rodw. Std te niektre utwory lub ich
czci maj wszelkie cechy sagi rodowej lub narodowej, ktra przed
spisaniem bya przekazywana ustnie przez opowiadaczy z towarzysze
niem muzyki, gwnie lutni biwa. Tego rodzaju sagi i opowieci cieszy
y si duym powodzeniem, z biegiem lat przybray form i tre
odpowiadajc odczuciom i gustom czsto niepimiennych suchaczy.
68

N ( IIIiwnr woJAclu do Daibutsuden (Pawilon Wielkiego Buddy) w Todaiji

69

Podobnie jak opowie dworska jest zwizana genetycznie z prze

kazem ustnym, tak i opowieci wojenne wyrosy gwnie z tradycji
redniowiecznych wdrownych opowiadaczy (przypomnie tu warto
o wzmiance na temat heikyoku w rozdziale powiconym kayd).
Charakteryzuje je troska o form: w tekstach opowieci wystpuj
liczne porwnania, przenonie i hiperbole.
Anonimowy autor zajmuje postaw obiektywistyczn. Opisuje
zewntrzn stron zjawisk i rzeczy, nie wgbia si w wewntrzne stany
bohaterw. Stwarza raczej typy postaci wyrniajce si wygldem,
pochodzeniem, czynami. W opisie i dziaaniu postaci przejawia si kult
starej kultury, tsknota za staroytnoci w obliczu tragicznej wsp
czesnoci.
Warto gunki-monogatari w historii literatury japoskiej jest dua.
Stanowi one wane ogniwo midzy proz dworsk okresu Heian
a literatur mieszczask okresu Tokugawa. S cenion form epiki
narodowej, najlepszym reprezentantem literatury redniowiecznej jesz
cze silnie zwizanej z myl, form i wraliwoci arystokracji dwor
skiej, nios zarodki powieci i dramatu epoki nowoytnej oraz
wzbogacaj jej rda.
Dziea prekursorskie (Shomonki, Mutsuwaki) cechuje prostota
opisu i niewielka warto literacka. Pierwsze z nich traktuje o buncie
Taira-no Masakado, jego klsce i wspczuciu zwykych ludzi wobec
pokonanego. Mutsuwaki natomiast powicone jest poprzedzajcym
dziewiciu latom i ma charakter opowieci bohaterskiej o Minamoto-no Yoriyoshim, dowdcy ekspedycji karnej. Opowie przytacza
wiele dziwnych wieci z terenw przygranicznych.
Do dzie schykowych tego gatunku nale Gikeiki (Zapiski
o Yoshitsune, XV w.) i Soga-monogatari (Opowieci o rodzie Soga,
XIV-XV w.). Koncentruj si one na dziejach jednostek, a nie na ro
dach i epokach i z tego wzgldu czsto nie s zaliczane do pojmowane
go wsko gatunku gunki-monogatari. Natomiast do dzie najbardziej
reprezentatywnych nale: Hogen-monogatari (Opowie o erze Hogen, 1220?), Heike-monogatari (Opowie o rodzie Taira, okoo
1240 r.), Gempei-seisuiki (Zapiski o rozkwicie i upadku rodw Minamoto i Taira) i Taiheiki (Zapiski o wielkim pokoju, XIV w.).
Pod koniec redniowiecza pojawiy si proste jzykowo i stylistycz
nie opowiadania, ktre otrzymay nazw otogizshi, w ktrych wy
korzystywano wtki dworskie, samurajskie, plebejskie i ludowe.
70

OTO G IZ0SH I

Otogizoshi (ksiki rozrywkowe, bajki, ang. a book o f fairy

tales, nursery tales)33 s form literatury rozrywkowej z XV-XVII
wieku. Te krtkie opowiadania, czsto barwnie ilustrowane, suyy do
indywidualnego czytania lub do suchania. W znacznej czci przypo
minaj bajki dla dzieci. Drukiem ukazao si okoo 300 tytuw,
a ponad sto istnieje w rkopisach. Termin otogizoshi pochodzi z XVII
wieku, od nazwy biblioteczki wydawniczej ( otogibunko, otogizoshi),
publikujcej krtkie utwory proz pochodzce, wedle przypuszcze,
z okresu Muromachi (XV-XVI wiek). Daty powstania i nazwiska
autorw s nieznane. Przypuszcza si, e otogizoshi pisali podupadli
dworzanie, mnisi, pustelnicy, samuraje, a nawet mieszczanie. Std te
cechuj je stereotypowe, proste wyraenia, ubogie sownictwo, nie
wielka liczba ozdobnikw, prosta konstrukcja. Dla lepszego zro
zumienia posugiwano si czsto ilustracj i form nadajc si do
ustnego wygoszenia lub odczytania. Nowi czytelnicy epoki zamieszek
i wojen nie mieli czasu ani przygotowania do smakowania klasycznych
lub pseudoklasycznych monogatari o skomplikowanych perypetiach,
przeplatanych poezj, lirycznymi opisami przyrody lub drobiazgowym
rysunkiem psychiki bohaterw i realiw ich rodowiska. W pisanych
dla nich utworach pocztkowo w przerbkach starych opowieci
literackich autorzy faworyzowali akcj i konflikt. Wykorzystali
elementy treciowe i formalne wszystkich znanych przedtem odmian
prozy artystycznej i ludowej. Szczeglnie chtnie sigali po historie
o zemcie, duchach oraz o ludziach, ktrzy si wzbogacili, awansowali
do wysokich rang lub stali si bstwami. Du rol w otogizoshi
odgrywa art i plebejski humor.
Otogizoshi s w literaturze japoskiej wstpnym etapem umaNowienia powieci, rozszerzenia krgw jej odbiorcw przez dosto
sowanie utworw do niskiego poziomu czytelnikw. Dlatego mao jest
wrd otogizoshi utworw artystycznie wybitnych. Odegray one
jotlnak powan rol w rozwoju czytelnictwa, peniy zarwno funkcje
rozrywkowe, jak i dydaktyczne, i stay si pomostem ku prozie
popularnej epoki nastpnej, to jest okresu prymatu kultury mieszczaMkloJ, Li|czij si bezporednio z pierwsz form prozatorsk XVII
woku, a mianowicie z kanazoshi.

71

KANAZOSHI

Kanazdshi (zeszyty pisane alfabetem). W okresie Edo od

pocztku XVII wieku do lat 1680 rozwijaa si proza popularna
podobna w formie i treci do otogizdshi, a wyrniajca si pismem
fonetycznym kana, a wic atwym do odczytania przez nie znajcych
znakw ideograficznych (mana). Od tej formy zapisu wydawane
drukiem ksieczki otrzymay nazw kanazdshi (zeszyty pisane
alfabetem /cawa)34. Dziki postpowi sztuki drukarskiej35 w po
owie XVII wieku kanazdshi stay si bardzo poczytne: suyy gwnie
celom owiatowym, informacyjnym i rozrywkowym. Wrd kanazdshi
byy przewodniki geograficzne i informatory o kurtyzanach (hyobanki), zawierajce m.in. opinie o ich reputacji i urodzie. Byy rwnie
dyskusje midzy przedstawicielami sintoizmu, konfucjanizmu i bud
dyzmu oraz opowiadania o yciu samurajw i mieszczan36. Kanazdshi
miay tak zrnicowan tre i form, e trudno uzasadni, i stanowi
one okrelony gatunek literacki nazwa kanazdshi nie ograniczaa
treci ani stylu wydawanych broszur i ksiek, a nawet sposobu
zapisu. Znaki chiskie zaczy stopniowo przenika do ksiek pisa
nych alfabetem fonetycznym. Dopiero w latach osiemdziesitych
XVII wieku pojawiy si stosunkowo jednorodne opowiadania
i powieci o cechach realistycznych. Otrzymay one pniej, na
pocztku XVIII wieku, nazw ukiyozoshi (zeszyty, ksiki o ulotnym
wiecie).
UKIYOZOSHI

Ukiyozoshi (ksiki o ulotnym wiecie) jako gatunek beletrystyki

XVII i XVIII wieku wywodz si bezpordnio z kanazdshi i obejmuj
gwnie opowiadania i powieci o yciu erotycznym, a take za
wodowym mieszczan kupcw i rzemielnikw, a take samurajw.
S te opowieci niesamowite, trawestacje klasykw i wspczesnych
sztuk teatralnych. Do ukiyozoshi nale rwnie ksiki wydawane
przez dom wydawniczy Hachimonjiya w XVIII wieku (tzw. hachimonjiyabon\ przeznaczone dla szerokiej publicznoci. Poniewa
ksika zacza przynosi zysk, pisarze otrzymywali honoraria uza
lenione od sprzedanego nakadu ksiek, musieli wic schlebia
gustom masowego czytelnika. Zakres pojcia ukiyozoshi ustalono
72

biorc za podstaw ca twrczo prozatorsk Ihary Saikaku (od

roku 1782), to znaczy powieci i opowiadania o yciu erotycznym,
a take o powodzeniu i klskach w dziaalnoci rzemielnikw
i kupcw, utwory o tematyce samurajskiej, jak rwnie banie i opo
wiadania ludowe z rnych prowincji japoskich. Do ukiyozdshi
nale' wic koshoku-mono (rzeczy erotyczne), chnin-mono (rzeczy
0 mieszczanach), jak te buke-mono (rzeczy o samurajach)37.
KUSAZOSHI

Kusazshi (ksiki ilustrowane) gwny gatunek literatury

rozrywkowej w kocu XVIII i na pocztku XIX wieku obejmuje
akahon (czerwone ksiki), kurohon (czarne ksiki), aohon (zielo
ne ksiki), kibyshi (te okadki) i gkan (ksigi poczone).
Iyy one ulubion rozrywk mieszczan, odpowiaday ich niewy
szukanym gustom. N a kadej stronie ksiki tekstom towarzyszyy
ilustracje uatwiajce zrozumienie treci bez uwanego wczytywania
si w drobne pismo. Kolory, jakimi znakowano okadki, miay
wskazywa okrelony typ literatury, np. akahon przeznaczone byy
raczej dla kobiet i dzieci, a wic zawieray gwnie bajki. Kurohon
1 aohon, midzy ktrymi nie byo szczeglnej rnicy jakociowej,
zawieray gwnie wtki streszczanych sztuk jruri i kabuki, fragmenty
opowieci wojennych. Z biegiem czasu ulegy one wydueniu, a fabua
skomplikowaniu. Zaczli je czyta rwnie doroli mczyni. Po roku
1775 przeistoczyy si w kibyshi, czsto ilustrowane przez wybitnych
mistrzw ukiyoe. Ich twrcy stali si bardzo popularni (np. Santo
Kyden). Szczeglnym powodzeniem cieszyy si kibyshi o zemstach
i waniach rodowych. W celu peniejszego przedstawienia powika
nych zdarze zwikszono liczb zeszytw jednego tomiku w ten
sposb kibyshi (po roku 1806) otrzymay nazw gkan. Skompliko
wanie perypetii bohaterw, wyduenie powieci i nazwanie jej gkan
oznacza rwnie zmian jakociow.
GOKAN

Gkan38 (ksigi poczone) to najbardziej rozwinita forma

opowieci ilustrowanych, wybitnie rozrywkowych, w ktrej obraz
i sowo stanowiy jedno. Na stronach kiek pojawiy si kolejne sce
73

ny sekwencji obrazkowych, jak w dzisiejszym filmie. Towarzyszcy

obrazkowi tekst zapisywano drobnymi literami (hiragana) zarwno
dialogi, opis, jak i narracj. Dla zwrcenia uwagi nabywcy, na
okadkach umieszczano barwn ilustracj (drzeworyt nishikiezuri),
sugerujc gwny wtek powieciowy. Wczeniejsze kibydhi wy
rniay si pikantnymi i dowcipnymi sytuacjami, nie stroniy te od
krytycyzmu, jednak wskutek ingerencji cenzury musiano zrezygnowa
z erotyzmu i krytycyzmu na rzecz wartoci moralizujcych. Dlatego
w gokan przedstawiajc popularne historie o zemstach chwalono cnot
synowskiej mioci i lojalnoci. Dla uprawdopodobnienia moralnego
przesania znacznie skomplikowano fabu. Opowiadanie treci sztuk
teatralnych i smutnych przey miosnych, trawestacje powieci
chiskich, a take opowiadania o czarach i magii przez dugie lata XIX
wieku do Restauracji Meiji w roku 1868 przycigay licznych
czytelnikw. Gokan pisali najwybitniejsi pisarze pnego okresu
Edo: Shikitei Samba, Santo Kyoden, Ryutei Tanehiko i Kyokutei
Bakin.
YOM IHON

Yomihon (ksiki do czytania). W odrnieniu od ksiek do

ogldania, jakimi w znacznym stopniu byy kusazoshi, powstay
ambitniejsze yomihon, czyli ksiki do czytania w okresie komer
cjalizacji ukiyozoshi, to znaczy w okresie dziaalnoci Hachimonjiya
(pierwsza poowa XVIII wieku). Yomihon39 rniy si od innych
utworw beletrystyki rozrywkowej (gesaku-bungaku) spjn narracj,
eleganckim jzykiem, tematyk nadnaturaln i historyczn. N a ich
rozwj duy wpyw wywary opowiadania i powieci chiskie (pai-hua). Wykorzystanie motyww chiskich, dawnych opowieci o kar
mie i nirwanie buddyjskiej sprzyjao powstaniu rozbudowanej kom
pozycji o bogatych elementach fantastycznych. Najwybitniejsi twrcy
yomihon byli mistrzami zmylenia, a wic romantycznych przygd, do
ktrych materia czerpano z biografii postaci historycznych i z kronik.
Fabua i nowatorskie pomysy podporzdkowywano okrelonej myli
ideologii, zasadom etycznym, koncepcji losu i historii. Dydaktyzm
i tendencyjno yomihon wypyway zatem z okrelonej postawy
buddyjskiej lub konfucjaskiej autora. Podstawow zasad obowi
zujc twrcw bya pochwaa dobra i ganienie za (kanzen-choaku).
74

Najwybitniejszymi twrcami yomihon byli: Tsuga Teish, Ueda Akinari, Takebe Ayatari, Kyokutei Bakin, Ryutei Tanehiko i Shikitei
Samba.
SHAREBON

Sharebon (ksiki frywolne) gatunek prozy typowy dla p

nego okresu Edo cechuje go prostota fabuy i stylu, bogactwo
dialogw, a take umiejscowienie akcji w dzielnicach rozrywkowych
miast40. Bohaterami s na og kobiety lekkich obyczajw i ich
klienci. Sharebon popularyzoway idea ycia mieszczanina jako
znawcy (tsu) zasad zachowania si w dzielnicach rozrywki, w teatrze
itp. Poczucie smaku, elegancji i humoru, umiejtno lekkiego trak
towania nawet spraw powanych i przykrych byy oznakami czowie
ka obytego, znawcy ycia i obyczajw (tsiijin), a take mody (share).
Forma tej prozy wywodzi si z prb naladowania erotycznych
historyjek chiskich w dowcipnym opisie ycia w dzielnicach rozrywki
(yuri). Pisarze sharebon wymiewali wic ludzi nieokrzesanych, niedou
czonych, znajcych si na rzeczy raczej po ebkach, a wic nie
mogcych osign wymarzonego obycia i elegancji (tsii).
Powstajce w II poowie XVIII wieku sharebon cechuje inteligen
tny dowcip, wtki zaczerpnite z dzie klasycznych lub ustnej tradycji
literackiej i wykorzystane w opisie dzielnic rozrywki. Pod koniec
XVIII wieku, gwnie w miecie Edo, rozwija si proza realistyczna,
w ktrej ywy dialog odgrywa du rol. Znacznie bardziej szczego
we ni dotd s rysunki charakterw ludzkich. Pod koniec popularno
ci tego gatunku autorzy koncentrowali si na stosunkach midzy
mczyznami i kobietami, przedstawiali przeycia miosne, wykorzys
tywali wtki i pomysy z yomihon. W ten sposb powstaa nowa
odmiana prozy, ktra otrzymaa nazw ninjdbon. Najwybitniejszymi
iwrcami sharebon byli: Santo Kyden, Shikitei Samba i Jippensha
Ikku.
n in jOb o n

Ninjdbon (ksiki o namitnociach) to nazwa realistycznych

powieci o mioci i romantycznych przygodach, ktre pojawiy si po
sharebon w pierwszej poowie XIX wieku. Bohaterami ninjdbon byli
gwnie modzi mczyni i kobiety, ktrych rozmaite przygody i zbo
75

czenia erotyczne przedstawiano na tle obyczajw miasta. W odr

nieniu od sharebon bohaterowie przeywaj przygody poza dziel
nicami rozrywkowymi. Ninjdbon zyskay du popularno jako
powieci obyczajowe (sewa-yomihon obyczajowe ksiki do czyta
nia) wrd kobiet i dziewczt, ktre tym atwiej mogy si z bohater
kami identyfikowa, poniewa pochodziy one z podobnych rodowisk
i nie naleay do grupy kobiet powoanych do niesienia rozrywki
w domach rozkoszy.
W ninjobon wyksztaci si nowoczesny styl powieciopisarski,
w ktrym umiejtnie poczono dialogi z narracj i opisem, a take
literack japoszczyzn z mow potoczn Edo. Ten styl wywar duy
wpyw na powstanie obyczajowych powieci grupy Ken'yiisha w kocu
XIX wieku.
Charakterystyk ninjobon opieramy na analizie twrczoci Tamenagi Shunsuia z okresu 18301843. Wczeniejsze ksiki o na
mitnociach niewiele rniy si od ukiyozoshi byy opowieciami
fikcyjnymi o yciu w krgach muzyki i teatru. Ksigarze nazywali je
wtedy chuhon (rednie ksiki) lub chugata-eiri-yomihon, czyli ilust
rowanymi ksikami do czytania redniej wielkoci41. Dopiero gdy
Shunsui nazwa swoje utwory ninjo-mono (rzeczy o namitnociach),
powstaa nazwa ninjdbon na podobiestwo istniejcej ju nazwy
kokkeibon (ksiki humorystyczne).
KOKKEIBON

Kokkeibon (ksiki humorystyczne), jako wyodrbniony gatunek

prozy, rozwin si na pocztku XIX wieku. Pocztkowo nosi nazw
chuhon (rednie ksiki), podobnie jak ninjdbon. Wczeniej, w XVIII
wieku, ukazyway si z rzadka dydaktyczne kokkeibon, wyraajce
w popularnej wersji zasady etyki konfuncjaskiej Ishidy Baigana
(1685 1744), jego filozofii ycia zwanej shingaku (nauki serca)42.
Elementy dydaktyczne ulegy stopniowo redukcji, lecz w okresie
popularnoci sharebon i kibyoshi, zaspokajajcych rwnie zapo
trzebowanie na art i humor, dawne dydaktyczne kokkeibon nie
znajdoway ju uznania u czytelnikw. Dopiero na przeomie XVIII
i XIX wieku, gdy wskutek ogranicze swobd wydawniczych w ra
mach reform Kansei, sharebon i kibyoshi straciy na popularnoci,
odywa kokkeibon ksiki wyspecjalizowane w rozmieszaniu
76

czytelnikw. W kokkeibon realistyczny opis podry przejty

z kanazshi i dchuki (zapiski z podry) umiejtnie jest prze
platany dialogami odzwierciedlajcymi yw mow warstw rednich
i uboszych oraz wyolbrzymione cechy tych klas. Autorzy kokkeibon
przedstawiali poczucie wyszoci mieszczan, typowe dla noworyszy,
budzce miech czytelnikw. Przejli bowiem wszystkie znane w li
teraturze chwyty wywoujce miech, wczyli rwnie techniki
rakugo (opowiastek anegdotycznych). Wprowadzali swych bohaterw
na uczszczane szlaki, do powszechnie odwiedzanych ani, salonw
fryzjerskich, do teatru. Akcentowali dekadenckie, wyrafinowane
przejawy ycia mieszczan, posugujc si rwnie stylem modnych
wwczas fars (chaban-kyogen). Najwybitniejszymi twrcami kokkeibon
byli Jippensha Ikku, Shikitei Samba, a w okresie Meiji Kanagaki
Robun.

MINIATURYZACJA FORMY POETYCKIEJ

I BRAK CIGOCI
FORMY POWIECIOWEJ
Z przedstawionych dotd faktw moemy wycign wniosek, e
Japoczycy z niewiadomych powodw wybrali pieni krtkie
jak westchnienie jako form ekspresji dozna ludzkich. Ani eposy, ani
poematy epickie nie zrodziy si z zaczynu, jakim byy niewtpliwie
dugie pieni. Co wicej, kilkudziesiciowersowa chka (pie du
ga) przestaa poetw interesowa ju w VIII i IX wieku, to znaczy
wtedy, gdy niektrzy poeci dworscy uwierzyli, e to jzyk chiski
bdzie rodkiem przekazu uczu i myli. Doznali jednak zawodu,
poniewa w jzyku chiskim mogli jedynie odtwarza stereotypy
i powiela cytaty chiskie wasnych uczu wyrazi precyzyjnie nie
mogli. Poezja w jzyku ojczystym powrcia do ask na dworze
u progu X wieku, lecz ju wtedy suya przede wszystkim ekspresji
przeywania chwili w potoku zdarze. aden z poetw nie prbowa
opiewa bohaterw narodowych, wielkich mioci i legendarnych
postaci w formie dugich pieni. Poeci IX i X wieku yli jakby
mgnieniem chwili i dawali temu wyraz w krtkich pieniach.
Spord kilku form uprawianych w epoce Man'ysh wybrali t jedn
77

jako najbardziej stosown, jako najlepszy rodek do wyraania uczu

i utrwalania obserwacji natury. W toku rozwoju odnotowujemy wic
zjawisko zuboenia repertuaru form i miniaturyzacji formy ekspresji
zamiast powikszenia liczby form poetyckich nastpio zmniej
szenie i rezygnacja z ju znanych. Teraz zabiegi poetw poszy
w kierunku doskonalenia jzyka i rodkw aluzji literackiej w tej
jedynej trzydziestojednosylabowej formie tanka.
Nawet wtedy, gdy powstay pierwsze pieni czone ze strof
grnych i dolnych tanka nie przyczyniy si one do odrodzenia
dugich poematw, lecz raczej do udoskonalenia form krtszych od
tanka. Renga zrodziy si z pragnienia wypenienia czasu zabaw.
Naturalnie, w takiej grze towarzyskiej, w ktrej wymieniano impro
wizowane strofy, du rol odgrywaa znajomo tradycji i zasad
kompozycji krtkich pieni. Nie trzeba byo jednak cile stosowa
si do kanonw obowizujcych w tanka, mona byo wprowadzi
sowa i zwroty nie akceptowane podczas wymiany wierszy midzy
kochankami lub urzdnikami dworu. Proces ksztatowania si renga
we wczesnym redniowieczu i w czasach nowoytnych doprowadzi do
wyodrbnienia si strof rozpoczynajcych i nastpnych oraz do
powstania siedemnastosylabowej haiku formy krtszej od tanka
i koreaskiej sidzo.
Dopiero tumaczenie poezji europejskiej w drugiej poowie XIX
wieku dao impuls do komponowania wierszy duszych od haiku
i tanka pocztkowo zachowano rytm poczonych czstek (fraz)
picio- i siedmiosylabowych.
Prcz miniaturyzacji wiersza klasycznego i nowoytnego, zagad
kowy jest rwnie proces rozwoju prozy artystycznej, przede wszyst
kim powieci. Jak zauwaylimy, w Japonii powstaa powie zwa
na monogatari w epoce dominacji warstwy arystokratycznej.
Powstaa najwczeniej ze wszystkich krajw Azji, wczeniej ni w s
siadujcej Korei i w Chinach. W okresie od X do XII wieku bowiem
wyksztacia si duga forma prozatorska, jakiej nie byo gdzie indziej.
Powstay Utsubo, Ochikubo, Genji, Nezame, Torikaebaya i inne mono
gatari. Lune szkice (zuihitsu) i dzienniki (nikki) uzupeniay od
tworzony przez nie obraz ycia na dworach arystokratycznych,
i przyczyniy si do utrwalenia i spopularyzowania emocjonalno-estetycznej wizji wiata, typowej rwnie dla lirycznych obrazkw
krtkich pieni. Widzenie wiata z raczej wskiej perspektywy
78

9. Fushimi-inari-jinja witynia powicona bogini zbiorw Inari.

Schody i brama wejciowa

sprzyjao skupieniu si na wybranych sylwetkach i zdarzeniach wy

tworzya si te epizodyczna kompozycja powieciowa.
Kiedy rozgorzay konflikty i wojny midzy klanami w czasach
samurajskich, powstaa proza odzwierciedlajca los ludzi gunki-monogatari (opowieci wojenne) utrwaliy bowiem historie klanw
skazanych na zagad. Stay si one odpowiednikiem europejskiego
eposu rycerskiego. Nastpio wic jakby cofnicie si do czasu
homeryckiego, z t jednak rnic, e opowiedzianego proz. Poza
krgiem obserwacji pisarzy pozostao ycie ludzi w domach i dwor
kach, a take mio midzy mczyzn i kobiet, opiewan w eposie
uropejskim. Zainteresowanie opowieci wojenn wygasa jednak
w XV i XVI wieku. Wraz z rozszerzeniem si oddziaywania sztuk
scenicznych, a zwaszcza teatru no, w yciu i rozrywkach samurajw
/malaa rola czytania opowieci. Rozpocz si ju od XIII wieku
- czas przyswajania i przetwarzania dbr kultury wytworzonych
przez arystokracj. W dziedzinie prozy nie powstaj porwnywalne do
dworskich formy opowieci. Obserwujemy wic zjawisko, ktre mona
nazwa przerwaniem cigu rozwojowego prozy artystycznej. Brak
79

cigoci jest ewidentny w XV i XVI wieku w odrnieniu od

zastpowania opowieci dworskich wojennymi w wieku XIII. Oto
w wieku XVI powstay otogizdshi, a w XVII kanazoshi formy na
og raczej krtkie, infantylne, ktrych autorzy erowali na opo
wieciach dworskich, wojennych i ludowych jakby wyczerpaa si
wielka energia twrcza arystokracji, a inne warstwy spoeczne nadal
przyswajay wytworzone przez nich wzorce estetyczne, jakby nadal
si uczyy od podstaw czyta i pisa i jeszcze nie odkryy w sobie
potrzeby i zdolnoci ekspresji wasnych dozna. Dopiero w kocu
XVII wieku powstaj powieci wyraajce aspiracje mieszczan nie
stety, s one dalekim odblaskiem wielkoci prozy dworskiej. Koshoku
ichidai otoko (ycie miosne pewnego mczyzny, 1682) Ihary Saikaku
liczb rozdziaw i tematem przygd miosnych przypomina Opowie
0 ksiciu Genji Murasaki Shikibu, ale w niczym poza tym. Saikaku,
wielce ceniony pisarz epoki mieszczaskiej, nie dorwnuje Murasaki
umiejtnoci opisu gbi i intensywnoci przey bohaterw oraz
przedstawienia patosu ycia i kontemplatywnoci otaczajcego wiata.
Tym bardziej nieporwnywalne s pniejsze powieci okresu Edo,
ktre ostatecznie podporzdkowane zostay wymaganiom rozrywki
1 atwego zysku wydawcw, ksigarzy i autorw. Dominuje wic ju
radowanie si doczesnym yciem, bez wgldu w dramat przemijania
i upadku jak w opowieciach samurajskich czy wczucia si
w nietrwa urod tego wiata.
Opowie dworska miaa szans i bya po czci sztuk na
miar poezji waka, natomiast sshi (zoshi) i hon (bon) straciy wszelkie
szanse rywalizowania z teatrem no i z poezj waka. Stay si czci
niskiej i taniej rozrywki, ktr mczyznom nawet zajmowa si nie
wypadao. Nieliczne prby nobilitacji twrczoci prozatorskiej przez
dodanie do tytuu sowa monogatari (opowie) nie podwayy
zasady. Czerpanie inspiracji z Chin, a zwaszcza z prozy w kolokwial
nym jzyku pai-hua, nie przyczynio si do przywrcenia prozie
artyzmu czasw redniowiecznych. Dopiero impulsy napywajce
z Europy w drugiej poowie XIX wieku umoliwiy powstanie form
powieciowych (shosetsu) porwnywalnych do osigni europejskich
i przyczyniajcych si do nobilitacji tego gatunku literackiego w Japo
nii.

80

PRZYPISY
1 Konishi, op. cit., s. 124; Nihon-bungaku-shi - jodai, Shibundo, op. cit., s. 304.
2Ichiko et al., Nihon-bungaku-zenshi, t. 1, ss. 166-190.
3
Moliwo wpywu chiskich luan, czyli swoistych zakocze poematw fu
i koreaskiego hugu stanowicych ostatni cz poematw hjangga rozwaa Konishi
(op. cit., s. 332).
4Naley tu przytoczy pogld tych badaczy, ktrzy uwaaj, e poezja japoska
wywodzi si z dialogu prowadzonego za pomoc wymiany strof katauta. Po uksztato
waniu si katauta miayby powsta sedoka, a na kocu tanka, tzn. za panowania
cesarzowej Suiko w pocztkach VII w. (Zob. Kobayashi Yukio et al., Nihon-bungaku-no
rekishi, t. 1, ss. 166-184).
5 Wiesaw Kotaski, Dziesi tysicy lici, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe,
Warszawa 1961, s. 138.
6 Nihon-koten-bungaku-taikei (=N K B T ), s. 45.
7 W. Kotaski, Dziesi tysicy lici, op. cit., s. 289.
8 ibidem, s. 290.
9Zob. Nakanishi Susumu, Kamigami-to ningen (Bogowie i ludzie) w serii Nihon-no
koten (Klasyka japoska), Kdansha, 1975, s. 82 nn.
10Zob. Tsuchihashi Yutaka, Kaisetsu (Objanienia) do Kodaikayoshu (Zbir
staroytnych kayo), NKBT 3.
11 Kodaikaydshu, op.cit., s. 380 oraz Karonshu (Zbir rozwaa o pieniach)
w: NKBT 65 (Wakakuhon), s. 33.
12Kodaikaydshu, op.cit., s. 384.
13 ibidem, s. 297.
14Tokue Gensei, Kay-bungaku (Literatura kayo), w: Chusei-nihon-bungaku
(redniowieczna literatura japoska), Yuhikaku, 1978, ss. 200-219.
15 Ryjinhish (Tajemny wybr pieni) Hmonka (Pieni z buddyjskich pism),
w NKBT 73, s. 347.
16Earl Miner, Japanese Linked Poetry. An Account with Translations o f Renga and
llaikai Sequences, Princeton University Press, Princeton 1979. Zob. te Okuda Isao,
Renga in the Medieval Period, w: Acta Asiatica 37, The Toho Gakkai, Tokio 1979,
nn. 29-46.
17 Rengashu (Zbir pieni czonych), NKBT 39, s. 345. Zob. te przekad E. Miner,
Japanese Linked Poetry, op. cit., ss. 184-225.
l 8 Por. te przekad W. Kotaskiego, K ojiki..., Zwj wtry, rozdzia 46, s. 76.
. 19 M an'ydshu, NKBT 5, s. 345.
20Jednym z najwczeniejszych przykadw ludowej i plebejskiej zabawy s impro
wizacje renga podczas kwitnienia wini (hana-no moto-renga), z poowy epoki Kamakura
(zob. Shimazu Tadao, Renga, w: Ariyoshi Tamotsu, Chusei-nihon-bungakushi, Yuikaku,
Tokio 1978, s. 43).
21
Zob. W. Kotaski, Japoski siedemnastozgoskowiec haiku, Poezja, stycze
1975; A. uawska-Umeda (przekady, Wstp), M. Melanowicz (Posowie), Haiku,
Ossolineum, 1983; Kenneth Yasuda, The Japanese Haiku. Its Essential Nature, History
and Possibilities in English, with Selected Examples, Tuttle, Rutland... (1957) 1973.

81

22
R. H. Blyth, Senryu. Japanese Satirical Verses, The Hokuseido Press, Tokio
1949.
23Nakanishi Susumu, Bungaku-no tanj (Narodziny literatury), w: Jodai-nihon-bungakushi, Yuhikaku, Tokio 1979.
24Nishio Kichi, Chusei-setsuwa-bungakuron (Rozwaania o redniowiecznej litera
turze anegdotycznej), Hanawa-shob, Tokio 1972.
25 Murakami Manabu, Setsuw a Tales and Hijiri Ascetics, Acta Asiatica 37, The
Toho Gakkai, Tokio 1979.
26Wstp i komentarze Yamady Yoshio et al. do zbioru Konjaku-monogatari
(Opowieci dawne i wspczesne), NKBT 22-26, dobrze wprowadzaj w problematyk
gatunku setsuwa.
27 Obszerne omwienie cech gatunkowych i histori setsuwa daje D. E. Mills
w: A Collection o f Tales from Uji. A Study and Translation o f Uji Shiii Monogatari,
Cambridge 1970.
28 Korzystam tu m.in. z ksiki Mitani Eiichi Monogatari-bungaku-shiron (Roz
waania o literaturze opowieciowej), Yuseido, Tokio (1952) 1964.
29 Suzuki Tomotar, Kawaguchi Hisao, Endo Yoshimoto, Nishishita Kyichi,
Wstpy do Tosa-nikki, Kagero-nikki, Izumi Shikibu-nikki,Sarashina-nikki, NKBT 20.
30Ikeda Kikan et al., Wstpy do Makura-no sdshi, Murasaki Shikibu-nikki,
NKBT 19.
31 Wstp do A Tale o f Flowering Fortunes. Annales o f Japanese Aristocratic Life in
the Heian Period, przekad i komentarze William H. i Helen Craig McCullough,
Stanford University Press, California 1980.
32 Zob. Wstpy Edwarda Seidenstickera, Hiroshi Kitagawy i Brucea T. Tsuchidy
do The Tale o f Heike. Heike Monogatari, University of Tokyo Press, Tokio 1975.
33Ichiko Teiji, Wstp do Otogizoshi, NKBT 38.
34Na temat znaczenia terminu kanazoshi zob. Maeda Kingoro i Morita Takashi,
Wstp do Kanazoshi (Zeszyty pisane alfabetem), NKBT 90.
35 O pocztkach druku w Japonii zob. m.in. Nihon-bungaku-no rekishi, op. cit.,
s. 78 nn.
36 Donald Keene, World Within Walls, op. cit., s. 149 nn.
37Teruoka Yasutaka, Genroku-no enjatachi (Aktorzy ery Genroku), Asahi-sensho,
Tokio 1976; Koshokumono-no sekai (wiat literatury erotycznej), 2 t., NHK Books,
Tokio 1979; Genroku-bungei-no fukkd (Odrodzenie literatury Genroku), Shibund
Tokio 1966.
38 Zob. m.in. Itasaka Gen, Chonin-bunka-no kaika (Cywilizacja mieszczaska),
Kdansha, Tokio 1975, s. 167 nn.
39 Itasaka Gen, op. cit., s. 86 .
40Mizuno Minoru, Wstp do Kibydshi-sharebon-shu. (Zbir tych okadek
i ksiek frywolnych), NKBT 59.
41Hisamatsu Senichi (red.), Nihon-bungakushi Kinsei (op. cit.) ss. 856-860 nn.
42 Kato Shuichi, A History o f Japanese Literature, vol. 2, The Years o f Isolation,
Kodansha International., Tokio 1983, s. 142.

NARA - VIII WIEK

ROZKWIT STOLICY
I WALKA O WADZ
Okres N ara jest por zbiorw wielkiego urodzaju ziarna
literatury bowiem zostay zasiane znacznie wczeniej, w okresie
Yamato. Pierwsze kieki i listki pokazay si te kilka wiekw
wczeniej. Nawet pierwsze decyzje o potrzebie zebrania owocw
twrczoci zapady przed ustanowieniem stolicy w Narze.
Nara to take czas stabilizacji po wiekach walk i przeprowadzek
prowadzonych i dokonanych jeszcze w okresach Asuka (za cesa
rzowej Suiko) i Hakuh (za cesarza Temmu). Promulgacja kodeksu
Taiho1 w roku 702 zamkna okres przejciowy. Wadczyni Gemmei
(707-715) w roku 708 wydaa dekret o budowie stolicy w dolinie Heij,
a ju w roku 710 odbya si przeprowadzka z Fujiwary do Nary
stolicy zwanej te Stolic Pokoju (Heijo). Chocia budowano j
wedug planu stolicy T'angw Cz'anganu to jednak chisk
symetri nieco pogwacono odchodzc od wzoru prostokta. Miasto
podzielono na lew i praw stron, midzy ktrymi biega aleja
Suzaku-dji, a ca powierzchni poprzecinano krzyujcymi si pod
kij tern prostym ulicami. W rodku wydzielono 128 hektarw na
Miasto w Miecie, czyli Paac Cesarski (Daidairi). Zbudowano wielkie
pitrowe bramy, jak Rashmon poudniow bram miasta
i Suzakumon poudniow bram Paacu Cesarskiego.
Do Nary przeniosy swe siedziby klasztory. Powstay kompleksy
budynkw witynnych, ktre w kulturze odegray wielk rol. Byy to
midzy innymi: Saidaiji, Hokkeji, Tshdaiji, Daianji, Gankji,
Yakushiji, Kfukuji i Tdaiji. Kapani i mnisi wraz z arystokracj
tworzyli do liczn i najbardziej wpywow warstw mieszkacw
(okoo 10 procent) w okoo 200-tysicznej Narze. We wczesnym
83

okresie liczn grup stanowili rzemielnicy, budowlani, rzebiarze,

ogrodnicy take pochodzenia koreaskiego i chiskiego. Dziki
nim N ara staa si orodkiem kulturalnym skupiajcym du liczb
ludzi wyksztaconych, staa si orodkiem promieniujcym na otacza
jce i dalsze prowincje, poczone ze stolic siedmioma traktami, m.in.
Tkaid, Tsand, Hokurikud i Nankaid. Rozstawiane na traktach
stacje pocztowe (umaya) uatwiay szybkie poczenia ze stolic,
potrzebne po to, by zaopatrywa dwr w luksusowe towary z Chin
przez port Naniwa (Osaka), a miasto w surowce, materiay i ywno.
N ara utrzymywaa regularne stosunki z Chinami dwr wysya
oficjalne misje co kilkanacie lat, natomiast mnisi i uczeni wybierali si
w niebezpieczn podr znacznie czciej. Chcc dotrze do rda
wiedzy musieli te ponosi wielkie ofiary wiele statkw nigdy nie
docierao do celu.
W okresach Asuka i Hakuh podrnicy przywozili z Chin
wszystko, co wizao si z now religi buddyjsk. W okresie Nara
natomiast niepotrzebna staa si ju motywacja religijna po prostu
przywoono ksigi, przedmioty i nowinki chiskie, a take wiedz
uzyskiwan po wielu latach studiw w chiskich klasztorach. Niemal
wszystko, co pochodzio z Chin, spotykao si z aprobat. Byo
synonimem elegancji. Narasta wic czas gbokiej sinizacji ycia
w stolicy. Te nastroje umiejtnie podsycali i rozbudzali mnisi,
a klasztory buddyjskie, uczestniczce w dorocznych ceremoniach
dworskich, bogaciy si i umacniay szybko dziki donacjom pa
stwowym. Tdaiji i inne witynie stay si wpywowymi orodkami
kulturalnymi i gospodarczymi, od ktrych dominacji w kocu bdzie
ucieka cesarz Kammu (w 784 roku przenis dwr do Nagaoki).
Wikszo wity naleaa do jednej z szeciu szk (sanron
trzy traktaty2, jojitsu urzeczywistniania si, hossd przeja
wy zasad, kusha pojemny skarbiec, kegon obfito, ritsu
dyscyplina), kontynuujcych chiskie tradycje hinajany i pewnych
nauk mahajamy. Mnisi zamknici w klasztorach, raczej oderwani od
wiata, studiowali sutry, zajmowali si metafizyk wiedz o pustce
i niewypowiedzialnoci wiata rzeczywistego (sanron), momentem jako
jedyn realnoci bytu (jojitsu), tez o istnieniu absolutnej wia
domoci wyaniajcej z siebie zasady (hossd), kwesti absolutu-kosmosu identycznego z Budd Roshana (kegon).
Pewna cz wyksztaconych mnichw wyrniaa si dziaalnoci

10. Zota Kaplica Kond z VII wieku w klasztorze Hryuji. Zwieczenia dachu
charakterystyczne dla epoki Asuka

spoeczn, jak np. Gyki (668-749), pochodzenia koreaskiego, ktry

zajmowa si budow wity, mostw, grobli, leczy chorych i po
maga biednym. Drug wielk postaci by Chiczyk z pochodzenia,
(Janjin (688-763), ktry zainicjowa skadanie lubw przez kandyda
tw na mnichw, zaoy w Japonii szko dyscypliny (754 rok)
i naucza zasad zachowania si, wrd ktrych bodaj najwaniejsz
bya troska o to, co ywe. Mnichw obowizywao rwnie ogra
niczenie snu, strojenia si, spoywania misa, suchania muzyki,
kamania, obmawiania etc. Gyki i Ganjin byli wielkimi znawcami
zasad buddyjskich i potrafili je gosi w sposb zrozumiay zwykym
ludziom. Oni te przygotowali warunki do popularyzacji myli bud
dyjskiej w pniejszych wiekach, m.in. dziki zaakceptowaniu wierze
rodzimych.
Moda na buddyzm wysza poza mury stoeczne do dworw
arystokratycji prowincjonalnej, ktra podobnie jak midzy innymi
cesarz zacza rywalizowa w fundowaniu wity i posgw.
Przepisywanie sutr stao si te jedn z drg do zbawienia. Wielu
85

arystokratw stawiao kamienne stupy ku czci swych bliskich zmar

ych. Nie tylko wic przykad z gry, z centrum politycznego, sprzyja
szerzeniu importowanej religii. Du rol odgrywaa atrakcyjno
bogatej doktryny, rytuau i efektywnej organizacji kocielnej. Ta obca
religia nie tpia kultw rodzimych ani praktyk szamaskich. Prze
ciwnie, to lokalne praktyki ulegy wzbogaceniu przez asymilacj
pewnych elementw buddyjskich i taoistycznych. Poczyy si drogi
poszukiwania zbawienia, mdroci, niemiertelnoci przez szamanw,
wdrownych mnichw i pustelnikw.
Dziki wspomnianej modzie najwicej zabytkw w okresie Nara
pozostawi po sobie buddyzm, tzn. koci buddyjski i twrcy in
spirowani myl buddyjsk. Wielkie witynie zbudowano w stylu
chiskim. Tylko Shsdin3 skarbiec wityni Tdaiji skon
struowano w rodzimym stylu azekurazukuri, majcym swe rda
w czasach yayoi. Wielk warto maj te rzeby, gwnie sakralne,
czce style chiskie, koreaskie, hinduskie, a moe nawet perskie.
Wikszo dzie tworzyli rzemielnicy i artyci koreascy i chiscy. Ich
dziea pozostay anonimowe. Nawet nie wiadomo, czyim jest dzieem
Wielki Budda Wajroczana prawdopodobnie Koreaczyka, znanego
w Japonii jako Kuninaka-no Kimimaro. Do dzi wytwory z brzu,
drewna, gliny, laki i kamienia zdobi liczne witynie, np. wykonana
z laki bogini Fukukenjaku-kannon w kaplicy Hokkedo, zwanej te
Pawilonem Trzeciego Miesica (Sangatsud) wraz z rzebami w glinie
Gakk (bodhisattwa wiata Ksiycowego) i Nikk (bodhisattwa
wiata Sonecznego) nale do najlepszych dzie okresu. Z drewna
wykonana jest jedenastogowa Kannon z Yakushiji, a z tzw. suchej
laki (kanshitsu) przepikny Posg Stojcej Ashury przecho
wywany w Muzeum Kfukuji, ceniony za wyrazist ekspresj kadego
z trzech lic; tu pikno ludzkiej twarzy w niczym nie przypomina
stereotypu demonw ashura. Dwaj Krlowie (Ni) w rodkowej
Bramie Hryuji, Tysicrka Kannon w Fujiwaradera, Kannon
0 Jedenastu Twarzach w Shdrinji, Dwunastu Boskich Generaw to
tylko niektre arcydziea epoki.
W Narze i okolicach wykonywano latarnie (np. latarnia z brzu na
podwrzu Daibutsuden), tkano i farbowano tkaniny, z ktrych pewne
okazy zachoway si w Shsin. Obrazy malowane na cianach
1 parawanach lub na papierze pady ofiar poarw. Tylko nieliczne
przykady ocalay. Duo wicej zachowao si tekstw kaligrafo
86

wanych przez mnichw i arystokratw, poniewa sutry i inne

dokumenty miay wiele kopii. Przepisywano je w celach praktycznych,
lecz zwj papierowy zapisany przez cesarzow Kmy (701-760) nosi
wszelkie cechy kaligrafii ozdobnej.
Jzykiem oficjalnym by chiski. W jzyku tym sporzdzano
dokumenty, listy urzdowe, spisywano kroniki. Skrybami byli gwnie
Koreaczycy i Chiczycy, dlatego atwiej im byo pisa po chisku ni
stara si zanotowa brzmienie sw i zda japoskich. Japoczycy,
ktrzy chcieli lub musieli pisa, nie mogli obej si bez znajomoci
chiszczyzny. W okresie N ara twrczo literack uprawiano ju
w obu jzykach: chiskim i japoskim, w obu sytuacjach posugujc
si ideogramami chiskimi w pimie. Z licznych prb komponowania
wierszy po chisku zachowa si zbir szedziesiciu czterech autorw
pt. Kaijuso (Dawne ulubione strofy, 751) z koca VII i pocztku VIII
wieku (do roku 751), wiadczcy raczej o naladownictwie chiskich
poetw anieli o rodzimych treciach i wasnej inwencji. Tym niemniej
Kaifus dowodzi, i Japoczycy pilnie uczyli si jzyka i tradycji
chiskiej. Uczonymi w pimie byli gwnie urzdnicy ksztaceni wedle
wzorw chiskich w kilku systemach szkolnictwa. W Ministerstwie
Ceremonii by Departament Nauki (Daigakury), w ktrym kszta
cono w specjalizacjach historii i literatury (Kidend), nauk konfucjaskich (Mygyd), prawa (Mybd) i matematyki (Sand). Kszta
ceniem astrologw, wrbitw i obserwujcych ciaa niebieskie specja
listw przygotowujcych kalendarze zajmowa si Departament
Ommyry w Ministerstwie Urzdw Centralnych. Nauczano rw
nie medycyny w Departamencie Ten'yakury w Ministerstwie
Dworu Cesarskiego. Szkoa medyczna ksztacca znachorw,
magw, zielarzy, a take specjalistw akupunktury penia te funkcje
usugowe dla dworu, dziki czemu moga si rozwija, podobnie jak
astrologia. W Departamencie Nauki natomiast panowa zastj.
Humanistyka otrzymaa pewien impuls dopiero w okresie Heian, gdy
powstay rodowe szkoy prywatne.
Zatem twrcy literatury i kompilatorzy ksztacili si we wspo
mnianych szkoach, w klasztorach, a take na studiach zagranicznych
w Chinach. Oni wanie byli twrcami podstawowych zbiorw
i kronik, a take utworw oryginalnych, spord ktrych najwyszym
poziomem wyrnia si poezja dworska w jzyku japoskim.
Stabilizacja polityzna w okresie N ara bya raczej pozorem ni
87

faktem. W tej to epoce rozkwitu kultury toczya si nadal walka

o wpywy i wadz. Cesarze wielokrotnie na pewien czas opuszczali to
miasto, by uciec od knowa, spiskw i krwawych rozpraw (m.in.
cesarz Shmu, 724-749). Nie by wic to czas spokojny, gwnie
z powodu prb przejcia faktycznej wadzy w kraju przez Fujiwarw.
Ostatecznie dwr cesarski opuci stolic w roku 784 i przenis si do
Nagaoki, gdzie budowano now stolic, by po dziesiciu latach to
miejsce rwnie opuci i rozpocz budow Heian. Obu przeprowa
dzek dokona cesarz Kammu (781-806), wic nie ma przeszkd, by
zamkn okres Nara na roku 794, a nie dziesi lat wczeniej.
Nagaok dopiero budowano, centrum kulturalnym nadal pozostaa
Nara, gdzie rzdzili raczej zwierzchnicy kocioa buddyjskiego, od
ktrych cesarz uwolni si opuszczajc to miasto4.

ZABYTKI PIMIENNICTWA
KOJIKI

Kojiki9 czyli Ksiga dawnych wydarze (712 rok) to najstarsze

zachowane dzieo pimiennictwa japoskiego. Opracowane zostao
przez zesp pod redakcj O-no Yasumaro (zm. 723) na polecenie
dworu cesarzowej Gemmei. Jest usystematyzowanym zbiorem mitw,
legend, pieni, genealogii i semihistorycznych i historycznyh zapiskw
do okresu panowania cesarzowej Suiko (593-628).
Zgodnie ze Wstpem w jzyku chiskim, przypisywanym O-no
Yasumaro, cesarz Temmu (panowa 673-686) poleci Hieda-no Are
(pe nie ustalona) nauczy si na pami genealogii rodu cesarskiego
i innych rodw oraz starych opowieci i pieni z zamiarem ich
spisania; lecz cesarz Temmu zmar i dziea nie doprowadzi do koca.
Podja je cesarzowa-wadczyni Gemmei (panowaa 707-715). Polecia
zapisa opowieci i fakty zapamitane przez Hieda-no Are poprawia
jc faszywe mniemania i ze tradycje rodw w celu ukazania w po
danym wietle rodu cesarskiego. Oprcz ustnych przekazw wy
korzystano rwnie rda pisane, ktre zaginy.
Dzieo skada si z trzech ksig. Pierwsza zawiera mity i legendy,
poczynajc od bstwa Ame-no Minaka-nushi do Ugayafukiaezu,
88

druga od legendarnego cesarza Jimmu (jakoby 669 r. p.n.e.) do

cesarza Ojin, ostatnia od cesarza Nintoku do cesarzowej Suiko.
Cho opracowaniu Kojiki przywiecay cele polityczne (umocnienie
wiary w boskie pochodzenia cesarzy), a nie literackie czy tylko
kronikarskie, to jednak powstao dzieo wane rwnie w historii
literatury. Od XIII wieku do II wojny wiatowej Kojiki uwaano za
dzieo historyczne i wit ksig sintoizmu, w ktrej doszukiwano si
wartoci moralnych. Utrudniao to badania naukowe nad tym tek
stem. Dzi Kojiki jest przedmiotem wszechstronnych studiw zarwno
historycznych, jak i literaturoznawczych rwnie w Polsce (prof. W.
Kotaski5, przekad i liczne studia).
Kojiki, czyli Ksiga dawnych wydarze
Zwj I ustp 21

Rzek wwczas Porywczy Niepohamowany M

do wieccej na Niebie:
Moje zamiary byy czyste i uczciwe,
std te za potomstwo,
ktre si rodzio z mej przyczyny,
obraem sobie wte dziewczta.
Jest wic dla mnie jasne,
e to wanie ja zwyciyem.
Po tych sowach ogarnity nieodpartym poczuciem,
e jednak odnis zwycistwo,
pozrywa groble na nawodnionych polach ryowych
nalecych do wieccej na Niebie,
zasypa rowy doprowadzajce wod do jej upraw
i zanieczyci kaem izb,
gdzie spoywaa wiee pody z pl swoich.
A cho tak sobie poczyna,
wiecca na Niebie nie poczytaa mu
tego za przewinienia mwic:
Wyglda to wprawdzie jak ka,
ale moe mj dostojny brat tak wymiotowa,
gdzie popado, po pijanemu.
Pozrywa te groble na polach ryowych
i zasypa rowy doprowadzajce do nich wod
z pewnoci dlatego, e mj dostojny brat
uwaa budowanie takich urzdze za marnowanie ziemi.
Cho przedstawia to w jak najyczliwszych sowach,
nie zaprzesta bynajmniej swych ohydnych czynw.
Jego sprawki staway si nawet coraz bardziej dokuczliwe.
Gdy wiecca na Niebie siedziaa w witej tkalni
i dogldaa tkania boskich szat,
89

Niepohamowany M przedziurawi strop owej tkalni

i wrzuci do wntrza niebiaskiego srokatego rebca,
ktrego odar okrutnie ze skry.
Na ten widok niebiaskie tkaczki wpady w popoch,
poprzebijay sobie ona czenkami tkackimi i poumieray.
***
wiecca na Niebie patrzya na to ze zgroz,
a potem odkrya wejcie do niebiaskiej jaskini
i schowaa si w niej.
Natenczas zapad zmrok
w kadym zaktku Przestworza Wysokich Niebios,
a w krainie Pord Uprawnych Pl
zapanowaa wszdy ciemno.
I tak nastaa wieczna noc ...
Gosy dziesitkw tysicy duchw rozebrzmiay wwczas
jak brzczenie rojw much latem
i wydarzyy si wok dziesitki tysicy nieszcz.
Osiemset dziesitkw tysicy duchw przeto zgromadzio si
w oysku Rzeki Spokoju Niebios
i zadao rady od Ducha z Nadmiarem Pomysw,
ktry jest dzieckiem Najwyszej witej Mocy yciodajnej.
Nakaza on sprowadzi z Krainy Wiecznotrwaoci
ptaki wywodzce dugie trele, aby pieway.
Nakaza te wzi z grnego biegu Rzeki Spokoju Niebios
kowado z twardego kamienia,
nabra kruszczu w niebiaskiej kopalni,
wezwa kowala, Niebiaskiego Pachoa Spawajcego na Gorco,
a take zleci jemu i Zmylnej Biaogowie Wygadzajcej
na Twardym Brusie, by wykonali zwierciado ze spiu.
Nakaza te wezwa dostojnego Rodzica Szlachetnych Kamieni,
by przygotowa szczcionone krzywulce ze szlachetnych
kamieni, ktre si setkami nanie na postronki.
Nakaza te poleci dostojnemu aobnikowi Niebiaskiemu
i dostojnemu Dawcy Bogatych Obiat,
by dostarczyli w caoci opatk jelenia
z Niebiaskiego Wzgrza Orgii
i wzili stamtd czeremch,
potem za przygotowali wrb.
I wycignito z korzeniami bujnie wyrosy krzew szczcia
z Niebiaskiego Wzgrza Orgii,
na grnych gazkach przyczepiono nanizane setkami
na postronki szczcionone krzywulce ze szlachetnych kamieni,
na rednich gazkach umocowano omiogranne zwierciado,
90

na dolnych za gazkach zawieszono

bia tkanin bawenian i niebieskaw tkanin konopn
gadkie by kojco gaskay ducha.
Ten obwieszony rnociami krzak dziery
dostojny Dawca Bogatych Obiat,
jako najwitszy przybytek ofiarowywany duchowi,
by we zstpi,
a dostojny aobnik Niebiaski
odprawi kornie mody sowami podniosych zakl.
Jednoczenie Niebiaski M z Si w Rkach
ukry si przy wejciu do niebiaskiej jaskini,
a Niebiaska Bystra Dziewczyna zawizaa rkawy gieza
niebiaskim widakiem z Niebiaskiego Wzgrza Orgii,
przystroia gow gazkami niebiaskiej trzmieliny,
wzia do rki listki trawiastego bambusu
z Niebiaskiego Wzgrza Orgii,
przewrcia przed niebiask jaskini
kad drewnian do gry dnem, wstpia na ni
i tupic rozgonie zachowywaa si
jak nawiedzona przez duchy:
obnaya piersi, a opask spdnicy przesuna poniej brzucha.
Na ten widok osiemset dziesitkw tysicy duchw
jednoczenie wybuchno miechem,
a si zatrzso Przestworze Wysokich Niebios.
***
Wwczas wiecca na Niebie zdjta zdziwieniem
odsuna nieco na bok gaz zagradzajcy wejcie
do niebiaskiej jaskini, tak e powstaa szpara,
i odezwaa si z wntrza w te sowa:
Sdziam, e skoro si schowam,
ciemniej przestworza niebios
i pociemnieje caa Kraina Pord Uprawnych Pl;
tymczasem Bystra Dziewczyna oddaje si plsom,
a osiemset dziesitkw tysicy duchw
gono si mieje ...
Odpowiedziaa jej wtedy Niebiaska Bystra Dziewczyna:
Jest tu duch bardziej czcigodny ni ty, dostojna,
a przeto radujemy si, miejemy i taczymy.
Takie byy jej sowa.
Tymczasem dostojny aobnik Niebiaski
i dostojny Dawca Bogatych Obiat
wysunli do przodu owo zwierciado
umocowane na gazkach krzaku szczcia
91

i pokazali je ze czci wieccej na Niebie.

Ogarnita coraz wikszym zdziwieniem wiecca na Niebie
wysuna si teraz poza wierzeje jaskini,
eby si nieco rozejrze, a wtedy Niebiaski M z Si w Rkach,
ktry tam si ukry,
chwyci j za do i wycign na zewntrz.
Zaraz te dostojny Dawca Bogatych Obiat
rozcign za jej plecami powrso
czone z kilku pomniejszych,
ktrych koce zwisay niczym chwosty,
i rzek: Odtd ju ci nie wolno tam powrci!
A rzecz oczywista, e odkd wiecca na Niebie wysza z jaskini,
zarwno Przestworze Wysokich Niebios,
jak i Kraina Pord Uprawnych Pl
ponownie rozwidniy si i przejaniay.
Tum. W. Kotaski

NIHONGI

Nihongi lub Nihonshoki (Kronika japoska, 720), pierwsza z szeciu

oficjalnych kronik japoskich (rikkokushi), wzorowana jest w zna
cznym stopniu na chiskich zapiskach historycznych6. Skada si z 30
ksig. W pierwszej czci zawiera mity i legendy (13 ksig), w dalszych
bardziej wiarygodne dane kronikarskie, uzupeniane komentarzami
w stylu kronik chiskich. Siedemnasta ksiga szczegowo przedstawia
stosunki, jakie utrzymywaa Japonia z Pwyspem Koreaskim,
a w ksidze dziewitnastej zawarte s relacje o pocztkach buddyzmu
w Japonii. W nastpnych ksigach opis staje si coraz bardziej
kronikarski, pozbawiony opowieci setsuwa. Ostatnia ksiga powi
cona jest wadczyni Jit (panowaa 686-697).
Nihongi opracowano na podstawie materiaw z Kojiki, oficjalnych
zapiskw dworskich, pamitnikw indywidualnych, kronik korea
skich i innych rde. W pracach nad Nihongi brao udzia prawdo
podobnie kilku autorw. Dlatego dzieo to nie jest jednolite pod
wzgldem stylu i doboru materiau. Nihongi stao si wzorem dla
pniejszych kronik oficjalnych, tak zwanych rikkokushi (Sze historii
narodowych), a mianowicie: Shoku-nihongi (Cig dalszy kroniki
japoskiej, 797), Nihon-kki (Pniejsza kronika japoska, 841),
Shoku-nihon-koki (Cig dalszy pnej kroniki japoskiej, 869),
Nihon-montoku-tenn-jitsuroku (Japoska wierna kronika z okre
su Montoku, 871-878), Sandai-jitsuroku (Wierna kronika trzech
pokole, 901).
92

FUD O K I

Fudoki7 (opisy ziem i obyczajw) opracowywano w urzdach

prowincjonalnych w VIII wieku na polecenie wydane przez cesarza
w 713 roku. Z najstarszych fudoki przetrway w caoci tylko opisy
prowincji Izumo (Izumo-fudoki, 733), w postaci niepenej opisy
prowincji Harima, Hitachi, Hizen i Bungo. Fudoki pisano w urzdo
wym jzyku chiskim, tylko wiersze, banie i legendy zanotowano po
japosku. W baniach (setsuwa) z Izumo-fudoki przetrwali lokalni
bogowie i legendarni bohaterowie, wiadczcy o nikych jeszcze
wpywach w Izumo rodu panujcego w Yamato. Do znanych przeka
zw naley midzy innymi opowie o tak zwanym przyciganiu
krainy (ikunihiki), bdce echem wczesnego okresu podbojw i zago
spodarowywania kraju. W innych fudoki pojawia si topos ogldania
kraju (kunimi) przez cesarzy i ich dostojnikw. Bohaterami setsuwa s
tu cesarze odbywajcy przemarsz przez opisywane prowincje. Wtki
pochway kraju, danin, podboju innych ludw wyranie odrniaj te
fudoki od treci Izumo-fudoki. Ale i w tych fudoki zachoway si stare
podania i banie, jak na przykad o dziewczynie, ktra przemienia si
w sosn (Bungo-fudoki). We fragmentarycznie zachowanym Tango-fudoki znajdujemy popularn ba o chopcu znad zatoki Urashimako, ktrego boginka zawioda do paacu niebios.
Niezalenie od pewnych wartoci artystycznych, fudoki stanowi
bogate rdo do bada nad genez form i wtkw literackich;
z opisw ziem i obyczajw korzysta rwnie geografia historyczna,
etnografia i jzykoznawstwo.
W Izumo-fudoki tylko nazwy wasne i niektre inne zachowano
w japoskim brzmieniu, natomiast tekst podstawowy spisano po
chisku. Dzieo zawiera oglny opis prowincji Izumo, stanowicej
cz dzisiejszej prefektury Shimane, omwienie dziewiciu powiatw
oraz zakoczenie. W opisie uwzgldniono nastpujce powiaty: Ou,
Shimane, Aika, Tatenui, Izumo, Kamudo, Iishi, Nita i Ohara.
We wstpnej czci wyjania si pooenie prowincji, pochodzenie
jej nazwy, a take wylicza podzia administracyjny na dziewi
powiatw, 62 osady, 181 si, cztery dodatkowe osady (amaribe), czyli
wioski zamieszkae przez kast eta, siedem wiosek witynnych (kamube) i sze stacji pocztowych (umaya).
W opisie powiatu znajdujemy informacje o podziale administracyj
93

nym, o pochodzeniu nazw powiatw, osad i si, a take o ich

geograficznym pooeniu, o wityniach sintoistycznych, grach, rze
kach, wyspach, florze i faunie.
W czci kocowej podane s informacje o stanie drg prowincji
i o rozmieszczeniu wojska (gundan), stacjach sygnalizacyjnych (tobuhi)
i stranicach (mamori). Jest te data zakoczenia opisu prowincji:
pity rok Tempy, drugi miesic, trzydziesty dzie, czyli rok 733. S
te podpisy osb odpowiedzialnych za przygotowanie Izumo-fudoki:
Aika-no kri-no hito, Miyake-no omi M atatari i Izumo-no omi
Hiroshima. Pierwszy z nich pochodzi z powiatu Aika i by od
powiedzialny za przepisanie, drugi natomiast piastowa znacznie
wysze funkcje (naczelnik prowincji kuni-no miyatsuko i powiatu
ou-miyatsuk) i odpowiada za ca prac nad opisem ziem i obyzajw prowincji Izumo.
Z punktu widzenia literackiego znaczn warto maj przytoczone
w tym dziele legendy o kunihiki, czyli przyciganiu kraju i po
wikszaniu jego powierzchni, o dziewczynie poartej przez rekina,
0 grocie wielkiego boga Sada, o jednookim diable-ludojadzie i inne
podania o pochodzeniu nazw.
Opowie o tragicznym spotkaniu dziewczyny z rekinem znaj
dujemy w czci powiconej opisowi osady Yasuki. Oto w roku 674
crka Mimaro, penicego obowizki opowiadacza i kronikarza
(katari-no omi), zostaa zaatakowana przez rekina i zgina. Ojciec
wycign jej ciao na brzeg i rozpacza dniami i nocami. Chodzi tam
1 z powrotem, wzywa o pomst do niebios oszalay z blu. Zanosi
mody do bogw niebiaskich i ziemskich, do 399 wity prowincji.
Wtedy nadpyno ponad sto rekinw patrolujcych sprawc tra
gedii. Ojciec bez zwoki wymierzy cios oszczepem w rodkowego
rekina i zabi go. Porba na kawaki i z jego wntrza wydoby cz
ydki swej crki. Niestety, bogowie nie przywrcili ycia crce.
Pomogli tylko dokona zemsty na sprawcy nieszczcia.
A oto przykad opisu wioski witynnej, to znaczy sioa otaczajce
go wityni i paccego podatki na rzecz tej wityni.
witynna wioska Imube: znajduje si w odlegoci 21 sato8 i 260 ashi
prosto na zachd od urzdu powiatowego (kri-no miyake). A wiosk t
nazwano tak dlatego, e namiestnik prowincji w drodze do paacu cesarskiego
z zamiarem zoenia hodu cesarzowi, zatrzyma si tutaj dla dopenienia
obrzdu oczyszczenia (misogi-no imi). Tutaj wanie nad rzek tryskaj z ziemi
94

gorce rda. Wok gorcych rde s pikne gry i morze. Dlatego

mczyni i kobiety, starzy i modzi podaj w te strony pieszo lub
przypywaj morzem, czsto zbieraj si tutaj na targ, gromady ludzi tocz si
i mieszaj, piewaj swobodnie, tacz i pij wino. Jeli kto raz wykpie si
w tym rdle, to wypiknieje; jeli wykpie si w nim dwukrotnie, wyleczy
wszystkie choroby. Nigdy jeszcze, od najdawniejszych czasw poczynajc, nie
zdarzyo si, by wody te ludziom nie pomogy. I dlatego miejscowi nazywaj je
boskim rdem9.
Fragment z Izumo-fudoki
MAN'YOSH

Man'ysh (Dziesi tysicy lici, ok. 781) jest zbiorem poezji w 20

ksigach, zawierajcych 260 chka, 60 sedka i ok. 4200 tanka z okoo
czterech wiekw rozwoju poezji japoskiej, a ponadto kilka wierszy
chiskich oraz bogate informacje w jzyku chiskim na temat oko
licznoci powstania utworw. Dokadna data opracowania antologii,
jak te nazwiska kompilatorw nie s znane. Prawdopodobnie po
wstawaa stopniowo w poowie VIII wieku, a gwn rol w jej
uksztatowaniu odegra poeta Otomo(-no) Yakamochi (716-785).
Wszystkie wczeniejsze zbiory, stanowice rdo dla Man'ysh,
zaginy, dlatego czas powstania wikszoci starych utworw jest
trudny do okrelenia. Najwczeniejszy wiersz (M. 11,85) przypisywany
bywa maonce cesarza Nintoku, Iwanohime (IV wiek), ostatni da
towany wiersz powsta w 759 roku. Jego autorem jest Yakamochi.
Ukad materiau nie jest jednolity ukad chronologiczny krzy
uje si z klasyfikacj tematyczn. W pierwszych ksigach wprowadza
si trzy podstawowe kategorie: banka (elegie), smon (prywatne wiersze-listy, gwnie poezja miosna) i zka (rne pieni). W ostat
nich trzech ksigach zawarte s gwnie wiersze Yakamochiego
i innych poetw z krgu jego rodu.
Tematyka wierszy jest bardzo zrnicowana, obejmuje wszelkie
Sprawy z bliskiego otoczenia czowieka. Szczeglnie cenne i liczne s
wiersze o mioci i przyrodzie, a take o wiernoci, mierci, pracy
i podrach. Podstawowym tematem jest mio. Otwarcie opiewa si
tu uczucie midzy mem i on, rodzicami i dziemi w odrnieniu
od pniejszych antologii. Wtkiem towarzyszcym jest przyroda, jej
pikno i bogactwo. Wiele utworw wyraa pierwotn rado ycia
i poczucia jednoci ze wiatem natury. Znaczcym wtkiem jest rw
nie czas i jego upywanie, zagraajce trwaoci ycia i mioci. Prze
95

mijanie napawa wielu poetw melancholi, nawet rozpacz z powodu

staroci, smutkiem z powodu zniszcze dawnych stolic i dworw.
Rwnie zrnicowane s rodki ekspresji. W antologii s utwory
naiwne i niedojrzae, a take wysoce wysublimowane. Jedne wyraaj
proste zdumienie i zachwyt nad wiatem, inne s przykadem wy
szukanej retoryki.
Autorami wikszoci wierszy s cesarze, urzdnicy, a take przed
stawiciele niszych warstw spoecznych. S rwnie w antologii pieni
ludowe ze wschodnich prowincji (-azuma-uta), czyli z okolic dzisiej
szego Tokio. Wszystkie utwory, anonimowe i autorskie, reprezentuj
cztery okresy rozwoju poezji. Pierwszy okres (do 672) nosi nazw
wczesnej epoki Man'y i obejmuje gwnie utwory urzdnikw dwor
skich czasu ksztatowania si pastwa w nowym systemie administra
cyjnym i prawnym. Wikszo utworw zachowuje prosty naiwny styl
poezji ustnej, jak np. wiersz cesarza Yryaku (M.I,1). Dojrzaoci
wyrnia si liryka osobista poetki Nukada-no Gkimi (ur. okoo 630).
W drugim okresie (673-709) poeci dobieraj sownictwo staranniej,
z wikszym poczuciem artystycznego efektu. Doskonal form
poetyck. wiadczy o tym twrczo wybitnych poetw: Kakinomoto-no Hitomaro (VII w.) i Takechi-no Kurohito (?).
W trzecim okresie (710-733) twor utalentowani poeci o wyranie
uksztatowanych osobowociach twrczych: Otomo-no Tabito (665-731), Yamanoe-no Okura (660-7733), Yamabe-no Akahito (ok. 724-749), Takahashi-no Mushimaro (?), Kasa-no Kanamura (?) i inni.

POECI MAN YOSHU

TABELA CHRONOLOGICZNA

1. Epoka literatury ustnej

Nale do niej poeci okresu Yamato, w ktrym siedzib cesarzy
przenoszono wraz ze zmian panujcego lub z innych wanych
powodw. I tak np. w roku 667 stolic przeniesiono do Otsu na okres
szeciu lat. Wczeniej (IV, VII w.) cesarze rezydowali w Naniwie (dzi
Osaka) i w Asuka (V w.). W tym okresie oprcz poezji anonimowej
wyrnia si twrczo nastpujcych poetw:
96

b 5a= fm=
ni>
c u <t
* h H

) JH* * & (D
%x to W #p

#
& U % *
|t ?>
T 3 *
** to

&

z -o m *
%
$
M* * ? #
-fi- D t>
_
b
m c
i D

c
I
i

L
fc
**
# T
&

'a2
fc*

3g

TJ;
o
&
b

&
b
bf

>

fu

f =
m.%
f

#?.
*=
%
tt h
i
-r

J%
*
*
-*;**
ffi
*; :
sfcS
O
55
*!

1
IB fu
%
s
d
b
r
fi PJ
pj ii
Mi

m
3* A

i=i
5
A
#
JK
%
# #
Ufc
ff*
5W
K *db.
R
0'
75 ar
@9
* # n
g
3SL

it

&

Pf P

f3

35 &

*
Si
Vc

ft
*
ffl
jn
m{i
m.

ffi

351
p

ffr-

MM &

i
* I
*
g
l i t

m
&

7G

&

&

i
.1

11. Man'ydsh. Wiersz nr 1 w pisowni oryginalnej manygana (z prawej) i w pisowni

wspczesnej, w ktrej oprcz znakw chiskich wystpuj litery alfabetu sylabicznego
hiragana

Yryaku (cesarz z V w.)

Jomei (cesarz z VII w.)
Arima-no Miko (VII w.)
Nukada-no Okimi (VII w.)
2.
Czas dojrzewania formy poetyckiej pny okres Yamato
(673-709)
W tym okresie miay miejsce zamieszki zwane Jinshin-no ran
(672 r.). Wtedy to stolic przeniesiono do Kiyomihara w okolicy Asuka
(672 r.), a nastpnie do Fujiwara-ky (694 r.). Najwybitniejszymi
poetami okresu byli:
Kakinomoto-no Hitomaro (VII w.)
Takechi-no Kurohito (VII w.)
97

3. Czas dziaalnoci utalentowanych poetw Nara

Ustanowiono wtedy pierwsz sta stolic w Heijo-ky, zwan
pniej N ara (710-784). Dziewitnacie lat pniej ma miejsce in
cydent Nagaya (Nagaya-no hen w roku 729). Najwybitniejszymi
poetami tego okresu byli:
Yamabe-no Akahito (ok. 724-749)
Takahashi-no Mushimaro (?)
Otomo-no Tabito (665-731)
Yamanoe-no Okura (660-?733)
4. Dojrzao sztuki poetyckiej kocowe lata epoki Nara
Okres rozpoczyna rebelia Fujiwara-no Hirotsugu w 740 roku,
gubernatora Tsukushi (na wyspie Kiusiu) z siedzib w Dazaifu,
pokonanego i citego w nastpnym roku. Z powodu walk politycz
nych czasowo przeniesiono stolic z Nary do miejscowoci Kuni
w ssiadujcej prowincji Yamashiro. Wanym wydarzeniem okresu
byo te otwarcie oczu Wielkiego Buddy, czyli powicenie mo
numentalnego posgu Wielkiego Buddy w wityni Tdaiji (Wielka
witynia Wschodu) w Narze w roku 752. Najwybitniejszymi poetami
okresu byli:
Otomo-no Yakamochi (?785)
Otomo-no Sakanoe-no Iratsume (VIII w.)
Kasa-no Iratsume (VIII w.)
Iratsume w jzyku starojaposkim oznaczao crk, a wic dwie
ostatnie poetki byy crkami Otomo-no Sakanoe i Kasy. Ich imion
w dokumentach nie znaleziono.
YRYAKU

Cesarzowi Yryaku (?418-?479) przypisywany jest najstarszy

wiersz japoski, nie wyrniajcy si jeszcze walorami artystycznymi,
nie pozbawiony jednak swoistego uroku prostoty. Najprawdopo
dobniej napisany zosta przez anonimowego autora w bliej nie
okrelonym czasie. Forma utworu niewtpliwie wiadczy o pierwot
nym etapie rozwoju poezji. Wiersz ukazuje przywdc naczelnika
zwanego pniej cesarzem jako modzieca, ktry umila sobie
czas w podry rozmawiajc z dziewczyn, ktr przypadkowo
spotka. Nalega wykorzystujc swoje wadcze atrybuty by mu

98

powiedziaa, gdzie mieszka i jakie nosi imi. Gdyby tak uczynia,

wiadczyoby to o tym, e modzieniec jej si podoba.
Wspomniany wiersz zamieszczony jest pod numerem jeden
w ksidze pierwszej (M. 1 ,1) w Mariydshu z informacj, i autorem jest
pan najjaniej panujcy w paacu Asakura w Hatsuse.
Ko-mo-yo
Miko mochi
Fukushi-mo-yo
Mibukushi mochi
Kono oka-ni
Na tsumasu ko
Ie kikana
Norasane
Sora mitsu
Yamato-no kuni-wa
Oshinabete
Ware-koso ore
Shikinabete
Ware-koso mase
Ware-ni koso-wa
Norame
Ie-o-mo- na-o-mo

Twj koszyczek,
pikny masz koszyczek,
i opatk,
pikn masz opatk
dziewczyno na wzgrzu
zrywajca zioa!
Powiedz mi, prosz,
gdzie jest twj dom!
Sigajcy nieba
Cay ten kraj Yamato
jest w moim wadaniu.
To ja jestem panem,
ktry tutaj rzdzi.
To ja jestem panem.
Zatem powiesz mi chyba,
gdzie jest twj dom
i jak brzmi imi twoje!

NUKATA-NO OKIMI

Nukata-no Okimi (ok. 660-690) jej imi wymawiane bywa

Nukada daa pocztek nie koczcemu si w Japonii sporowi o to,
czy wiosna jest pikniejsza, czy jesie w poemacie o wionie i jesieni
(M. I, 16). N ukata opowiada si za jesieni woli gry okryte
kncymi i czerwieniejcymi limi od panoszcej si wszdzie zieleni
chaszczy wiosennych. W odrnieniu od nieregularnego wiersza
Yuryaku, poetka osiga tu form wzorcowej pieni dugiej, o regular
nej prozodii, pozbawionej jeszcze pieni refleksu. W jednym tylko
miejscu posuguje si epitetem staym makurakotoba (fuyugomori
- zamykajca zim epitet stay do wiosny). Tego rodzaju
ozdobnik (sora mitsu wypeniajca niebo epitet do Yamato)
wystpuje ju w wierszu Yuryaku.
Fuyugomori
Haru sarikureba

Cho wiosna w kocu

uwolni si od zimy,
99

Nakazarishi
Tori-mo kinakinu
Sakazarishi
Hana-mo sakeredo
Yama-o shigemi
Irete-mo torazu
Kusa fukami
Torite-mo mizu
Akiyama-no
ko-mo ha-o mite-wa
Momiji-oba
Torite-mo shinobu
Aoki-oba
Okite-zo nageku
Soko-shi urameshi
Akiyama ware-wa

a nieme ptaki
rozpoczn gone piewy,
cho martwe kwiaty
przystroj si barwami,
gry pokryj chaszcze
i nic w nich nie znajdziesz
bo trawa zgstnieje
i kwiatw nie obaczysz.
W grach jesieni
licie na drzewach czerwone,
podziwu-m dla nich pena,
gdy bior je do rki.
A wzdycham tsknie,
gdy widz lici ziele.
I myl jake pikne
s gry jesieni.
Nukata, M. I, 16

Niewtpliwie, brak pieni-refleksu na zakoczenie wiersza moe

wiadczy o tym, e forma chka ze strof hanka na kocu ukszta
towaa si pniej, po czasach dziaalnoci ksiniczki Nukaty, a wic
w okresie panowania Tenchi. Nie wyklucza si te wpywu chiskiego
na zwyczaj ozdabiania wiersza choka refleksyjn krtk pieni (w
Chinach poemat o nazwie fu ozdabiano wierszem tsy lub fan-tsy
powtrzone sowa).
KAKINOM OTO-NO HITOMARO

Kakinomoto-no Hitomaro (ok. 660-710) uznany jest za najwybit

niejszego poet antologii Mariyshu, a mimo to niewiele informacji
0 jego yciu zachowao si w innych rdach poza antologi. Daty
urodzin i mierci s nieznane. Wiadomo, e przebywa na dworach
cesarzowej Jit (687-696) i cesarza Mommu (697-707). Zmar w wieku
okoo pidziesiciu lat wkrtce po przeniesieniu stolicy z Fujiwary do
Nary w roku 710. Jego rodzina mieszkaa przez wiele pokole
w Ichinomoto, na poudnie od Nary przypuszczalnie Hitomaro
rwnie wychowa si w tych okolicach. By zapewne jeszcze dzie
ckiem, gdy wybucha wojna domowa Jinshin (672 r.) w czasie
krtkiego panowania cesarza Kbun (671-672) i zakoczya si wraz
z przejciem wadzy przez jego wuja, cesarza Temmu. Hitomaro suy
u arcyksicia Kusakabe (662-689), syna cesarza Temmu (673-686)
1matki cesarzowej panujcej Jit, zmar jednak nim wstpi na tron.
100

12. Kakinomoto-no Hitomaro (VII w.)

Historia pamita o nim chyba tylko dziki elegii powiconej mu przez

Hitomaro (M aydshu, II, 102). Po mierci arcyksicia Hitomaro
przeszed na sub do Takechi (zm. 696), drugiego syna Temmu.
Pniej peni szereg funkcji na dworze, a take w jednym z urzdw
prowincjonalnych. Przypuszczalnie by blisko zwizany z cesarzow
Jit i cesarzem Mommu. Suy im jako poeta nadworny, towarzyszy
w podrach, komponowa wiersze upamitniajce radosne i smutne
zdarzenia czonkw rodziny cesarskiej. Podrowa po Kii, odwiedzi
opustoszay paac w Yoshino, przebywa w prowincji Sanuki na
>Sikoku, a na koniec w Iwami, w dzisiejszej prefekturze Shimane, gdzie
prawdopodobnie zmar w roku 710. Jego pierwsza ona, ktrej imi
nie jest znane, bya dam dworu i zmara przed nim. Wiadomo, e bya
cenion poetk, wymieniaa wiersze z mem. Pod koniec ycia,
w Iwami, Hitomaro oeni si po raz drugi z kobiet o imieniu
Yonami-no Otome, ktra rwnie pisaa wiersze. Hitomaro nie nalea
do elity dworskiej ze wzgldu na wiejskie pochodzenie nie mg
przekroczy progu szstej rangi, powyej ktrej godnoci dworskie
101

rozdzielali midzy sob wpywowi arystokraci. Otrzyma tytu asomi

(iason), drugi z omiu godnoci kabane przyznawanych wtedy wpy
wowym rodom wasalnym. Nie wiadomo jednak, jakie zajmowa
stanowisko suc na prowincji.
O tym, e przebywa na prowincji, dowiadujemy si z poematw
0 rozstaniu z on w czasie wyjazdu z Iwami do stolicy (M. II,
131-133,135-137). Nie ma, co prawda, pewnoci, czy chodzi o t sam
on w obu wierszach o rozstaniu, ze wzgldu na panujcy wwczas
zwyczaj wieloestwa. W kadym razie Hitomaro pisa o sobie
1 swoich bliskich, pisa o ludziach yjcych na dworze, jak i poza
dworem, a take o ruinach stolicy w Omi i o skaach z Iwami. Ale
zawsze mocniej podkrela sprawy wsplne ludziom anieli dzielce
i wyrniajce poszczeglne jednostki spoecznoci.
Trudno dzi stwierdzi, ile utworw napisa Hitomaro. Niektre s
mu przypisywane, cho s wtpliwego pochodzenia. Bezspornie, jest
autorem okoo 20 choka i 70 tanka pomieszczonych w Man'ydsh.
Ponadto znaczna liczba wierszy zachowaa si w tzw. Zbiorze Hito
maro (36 sedka i ok. 350 tanka), opracowanym w okresie Heian.
Najwczeniejsza z jego pieni odnosi si do roku 689. Jest to elegia
napisana po mierci ksicia Kusakabe-no ji (662-689).
Najduszym poematem w Man'ydsh jest pie Hitomaro
o sprowadzeniu zwok ksicia Takechi do paacu w Kinoe (M. II:
189-201). Poemat rozpoczyna si od nastpujcej konstatacji:
Kakemaku-mo
Yuyushiki-ka-mo
Iwamaku-mo
Aya-ni kashikoki
Asuka-no
Makami-no hara-ni
Hisakata-no
Amatsu mikado-o
Kashikoku-mo
Sadametamaite
Kamusabu-to
Iwagakurimasu
Yasumishishi...

Straszno jest nawet

zaczyna takie pieni...
Trwog przejmuje,
gdy to ukada w sowa!
Zmary nasz wadca
wyznaczy w swej mdroci
paac cesarski
na pierwszy swj spoczynek
w kraju Asuka
wrd rwniny Makami
A potem w skay
kryje si niczym bstwo...

Fragment, tum. W. Kotaski, Dziesi tysicy lici, s. 80

Oto Takechi, syn cesarza Temmu, dowodzi w wojnie Jinshin

(672 r.), by te premierem i arcyksiciem za rzdw jego matki, cesa
102

rzowej Jit. Zmar jednak w roku 696 zanim wstpi na tron. Poeta nie
opisuje jednak obrzdw pogrzebowych wykorzystuje motywy
reminiscencji i w dalszej czci poematu opiewa czyny chwalebne,
mdre dowodzenie podczas bitwy, a take waleczno ksicia w bitwie
przeciw buntownikom za panowania cesarzy Temmu i Jit. W kocu
zapanowaa powszechna szczliwo, a tymczasem
... nam wypado
obrci dzisiaj paac
naszego ksicia
w pomiertn ju kaplic...
W 149 wersach tej chdka pojawiaj si epizody z rnego czasu
i miejsca. Akcja toczy si z przeskokami, a postaci nie s wskazywane
po imieniu, co utrudnia zrozumienie historii bdcej tem poematu.
Hitomaro opisywa wic wydarzenia z ycia dworskiego, a take
podre w orszaku cesarskim i wdrwki prywatne. Opiewa rozsta
nia, a take mio i pikno przyrody. W tym celu posugiwa si
trzema formami poetyckimi: chdka, tanka i sedka osigajc
najwysze mistrzostwo. Wykorzystywa znane wczeniej rwnie
w poezji ludowej chwyty poetyckie, takie jak stae epitety makurakotoba, frazy wstpne jo i paralelizmy. Pisa utwory konwencjonalne
nawizujce do odlegej tradycji i nowatorskie, wiadczce
o wielkim talencie poety. Odzwierciedlaj one rozkwit kultury ary
stokratycznej w okresie Asuka (VI-VII w.) elegancj jzyka i g
bi uczu. W rezultacie, poezja Hitomaro naley do najwikszych
osigni literackich Japonii. Okoo pidziesiciu lat po mierci
Hitomaro poeta Otomo-no Yakamochi mwi o nim z wielkim
uznaniem. Ki-no Tsurayuki we Wstpie do Kokinshu (905) nazwa
go geniuszem poezji.
Hitomaro wsawi si gwnie dziki elegiom i mistrzostwu formy
chdka. Wielkiej wartoci i pikna s rwnie jego tanka. Dla obu
form czerpa inspiracje z dawnej anonimowej poezji, a dziki temu
wiele archaicznych strof przetrwao w jego wierszach zebranych
w Mayshu i w Zbiorze Hitomaro.
Jedn z najbardziej plastycznych wizji jest obraz mczyzny
lecego wrd ska na wyspie Samine w prowincji Sanuki w wierszu
pt. Widzc zmarego mczyzn... (M. II, 220-22). Wiersz ten prawdo
podobnie przedstawia skutki tajfunu, jakie poeta oglda w okolicach
Morza Wewntrznego. W Japonii nieczsto pisano wiersze o ciaach
103

zmarych. Japoczycy obawiali si rytualnego skalania przez kontakt

ze zmarym, dlatego odprawiali egzorcyzmy oczyszczajce. Wiersz
Hitomaro mg suy rwnie takim celom. T tez moe potwierdza
forma drugiej osoby w epizodzie, w ktrym narrator zwraca si do
zmarego. Mwi do niego tak, jakby martwy czowiek by istot yw,
pogron tylko we nie. Interesuje si te on zmarego. Hitomaro
jak zwyk to czyni w innych wierszach zakada, e ten
mczyzna rwnie musia mie kochajc on. Lecz jego ona nawet
nie wie o mierci ma, ani tym bardziej o tym, gdzie znajduje si jego
ciao. Poeta sugeruje w ten sposb ignorancj czowieka nawet
w sprawach dla niego podstawowych. N arrator mimo szczerych
chci rwnie nie moe powiadomi jej o mierci ma.
Ten fragment ma tre nastpujc:
Ie shiraba
Gdybym wiedzia, gdzie twj dom
Yukite-mo tsugen
poszedbym bliskich zawiadomi.
Tsuma shiraba
Gdyby twoja ona wiedziaa,
Ki-mo towamashi-o
przyszaby ci odszuka.
Tamahoko-no
Lecz nie znajc nawet drogi
Michi dani shirazu
tak prostej jak drogocenna wcznia
Oboboshiku
musi niecierpliwie czeka
Machi ka kouran
i tskni za tob.
Hashiki tsumara-wa
Mia, ktra bya twoj on...
M. II, 220-222

Wiersz koczy si dwiema pieniami-refleksami. Ostatnia

ukazuje los czowieka: oto na brzegu ley czowiek na miertelnym
wezgowiu, a wzburzone fale rozbijaj si o skay. W oryginale brzmi
to tak: Okitsunami/Kiyoru ariso-o/shiki-tae-no/M akura-to makite/naseru kimi-ka-mo. (M. II, 222).
Wiersz o zmarym na brzegu morza dzieli si w zasadzie na trzy
czci jak wikszo poematw epickich Hitomaro. Jest tu wstp,
dramatyczny rodek i zakoczenie.
Jedenastowersowy wstp rozpoczyna si tak: O drogocenna
kraino Sanuki! /Jeste tam, gdzie wodorosty s jak klejnoty! Jest to
apostrofa, ktra przywodzi na myl znane nam Adama Mickiewicza
Litwo! ojczyzno moja! z Pana Tadeusza, a take ody Pindara
i Drydena. Mona przypuszcza, e Hitomaro wzorowa si na tek
stach modlitw norito, zbudowanych zazwyczaj z trzech czci, przy
czym na pocztku byo wezwanie do zgromadzonych, by z czci
wysuchali modlitwy. Kunikara-ka/ miredomo akanu To dlate
104

go, e jeste drogocenna, patrzc nie zaznaje znuenia! czytamy

dalej w inwokacji.
Wstpne wersy daj poczucie uczestniczenia w jakim wicie na
cze kraju, rytuale ogldania krainy przez cesarzy lub inne oso
bistoci. Nie brak tutaj rwnie typowej dla Hitomaro subtelnej
ironii. Sarnin wystpujca w poowie poematu jest wysp
o piknej nazwie stwierdza narrator (poeta?), ale te jest wysp
niebezpieczn, zabjcz. Z t konstatacj wie si motyw witoci
ziemi i cigoci czasu. Poeta po prostu sugeruje, e jeli musimy
umrze a przecie nie mamy innego wyjcia to Samine, wyspa
o nie tylko piknej nazwie, jest godnym miejscem dla czowieczej
mierci. Nie wraca ju poeta do spokoju, jaki emanuje z czci
pierwszej. Drug cz dramatyczn zamyka oglnoludzka konstata
cja, ktra moe by wyrniona jako cz trzecia. Nastpuje uniwersalizacja sytuacji jednostkowej. Kadziesz sw gow /na wezgowiu
skalnego oa/ na krtym brzegu/ podczas gdy rozszalae fale/
podchodz wci do morza.
Z kolei poemat na temat ruin stolicy w Omi (M. I, 29-31)
rozpoczyna si odniesieniem do pierwszej epoki cesarza Jimmu,
legendarnego wadcy Japonii, a nastpnie do cesarza Techni (662-671). Hitomaro odnotowuje fakt przeniesienia stolicy do Omi (rok
667), jakby przeniesionej po to, by zostaa pi lat pniej zniszczona
w wojnie Jinshin w roku 672. Na kocu, w hanka, Hitomaro stwierdza:
Sasanami-no
Cho wody w Sasanami
Shiga-no owada
w zatoce Shiga
Yodomu-to-mo
spokojnie czekaj
Mukashi-no hito-ni
na ludzi jak dawniej,
Mata-mo awame ya-mo.
czy jednak znw ich spotkaj kie
dykolwiek?
M. I, 31

W poprzedzajcych strofach przedstawia dowody cigoci panu

jcej dynastii, od wadcw najdawniejszych po wspczesnych, lecz
radowa si z tego powodu nie pozwala mu poczucie utraty czego
bardzo wanego. Jak w wielu innych hoka, tak i tutaj poeta
rozpoczyna utwr od opisu dziaa i osigni, a koczy wyraajc
smutek bohatera lirycznego. W pierwszej hanka autor odda do
skonale ton alu i opuszczenia, nie tracc wtku pochway cesarstwa.
W drugiej hanka dostrzegamy agodn ironi, w ktrej celowa
Hitomaro. W wierszu jest mowa o poniesionej stracie przez przyldek
105

i wody jeziora Biwa (nad tym jeziorem znajdowaa si miejscowo

Sasanami), ktre si smuc po odejciu stamtd ludzi wraz z prze
niesieniem stolicy. To miejsce, ktre byo dawniej stolic, poroso
zielskiem. Poeta odwraca sytuacj zamiast powiedzie, e czowiek
si smuci, wczuwa si raczej w smutek opuszczonej przez ludzi
przyrody. Przeniesienie odczuwania ludzkiej tragedii na natur
i histori daje poecie okazj stworzenia ironicznego dystansu wobec
rzeczywistej straty i ukazania jej w wymiarach uniwersalnych.
Pie K a k in om oto-n o a so m i H ito m a ro udajcego si z p ro w in cji Iw a m i
do sto lic y , na sk u te k czeg o p rz e y w a ro z k ze sw on,, (M. II, 48):

Morze Iwami
wrd ska pokrytych bluszczem...
Na rafach morskich
tak licznych tu, w pobliu
przyldka Kara jest las alg gbinowych,
a skay brzegw
porasta morska trawa.
Algi gboko,
a ja gboko tskni
do pieszczot nocnych,
mikkich jak traw tych chwiej ba,
lecz jake mao
z ni nocy jam przepdzi...
Ciko si rozsta
bluszcz skale odj trudno...
Dzi tu, zbkany,
przeywam bl serdeczny,
ch ycia trac,
z tsknot si ogldam...
Std, z gr Watari,
wida na morzu odzie,
lecz w zkych lici
bezadnym opadaniu
trudno ju dojrze
rkawy szat mej ony...
Cho mi to przykre,
nie widz ju jej skinie...
Zniky jak miesic
wrd chmur przewitujcy
ponad Yakami,
gdziem najpierw ni si cieszy,
zgasy jak soce
u kraca niebios drogi...
106

I cho mczyzn
sdziem si surowym,
rkaw mej szaty
z tkaniny delikatnej
przemk od ez zupenie.
Tum. W. Kotaski Dziesi tysicy lici, s. 79, 80

YAMABE-NO AKAHITO

Yamabe-no Akahito (VIII w.), zwany geniuszem poezji (kasei), by

urzdnikiem niskiego stopnia na dworze, nosi tytu sukune. Przy
puszczalnie peni rol poety nadwornego w wicie cesarza Shmu
(724-748), poniewa napisa wiele wierszy towarzyszc cesarzowi
w czasie podry. Zwiedzi znaczn cz kraju. O jego yciu niewiele
wicej wiadomo. Nie zachoway si nawet daty jego narodzin i mierci.
Dziaa w okresie Tempy (729-748), wyrnianym ze wzgldu na
rozkwit rzeby, architektury, malarstwa i rzemiosa.
W Marydsh zachowao si 13 chdka i 37 tanka Akahito, gwnie
powiconych opisowi i opiewaniu przyrody. Wyjtek stanowi trzy
lamenty pieni powicone zmarym. Zapewne aden z wczeniej
szych poetw nie przewysza Yamabe-no Akahito w umiejtnoci
przedstawiania przyrody, ktrej by celnym obserwatorem i wra
liwym piewc. Gona jest jego duga pie powicona grze Fuji,
pokazujca wielko i majestatyczno tego wygasego lub drzemi
cego wulkanu, budzcego lk i cze Japoczykw od czasw his
torycznych.
Y am abe-no sukune A k a h ito , u rzeczon y w idokiem g ry Fuji, u o y ten
p o e m a t w raz z p rzy p ie w e m , (M. III, 80-81):

W kierunku gry Fuji,

wznoszcej si w Suruga,
kiedy spogldam,
przestrze mnie dzieli niebios
od jej szlachetnych
i boskich ksztatw, ktre
pomne s czasw
rozdziau nieba i ziemi...
Szczyt ten zakrywa
wiato wdrowca-soca;
nie dojrzysz na nim
powiaty ksiycowej,
i biae chmurki
107

nie wa si std odej,

i nieg tu pada
doprawdy bez ustanku...
Po wieki wiekw
opiewa ci bd,
o, wzniosy szczycie Fuji!
Z zatoki Tago
wreszcie si wynurzyem...
I oto widz:
Zanioso biaym niegiem
zbocza wyniosej Fuji!
Tum. W. Kotaski, Dziesi tysicy lici, s. 86-88

Ostatnia strofa powyszej dugiej pieni, zwana tu przypiewem

(ikaeshi-uta, hanka\ dobrze reprezentuje styl krtkich pieni tego
poety, a mianowicie prostot i malarsk obrazowo osigan bez
artystycznych ozdobnikw, tzn. takich figur, jak makurakatoba lub jo.
Nie mog znale wonnych kwiatw liwy,
ktre przyjacielowi chciaam pokaza
bo spad tutaj nieg.
I nie potrafi rozrni,
gdzie liwy kwiat, a gdzie niegu biel.
Prostota i bezporednio wyrazu zblia jego poezj do pieni
ludowej, z typow dla niej tsknot do stron rodzinnnych. Akahito
ceniono wic za prostot, subtelno opisu i sprawno techniczn.
Wiek pniej Ki-no Tsurayuki we Wstpie do Kokinshii napisa:
Nie mona umieci Hitomaro nad Akahito, lub Akahito pod
Hitomaro. Z tego powodu w literaturze niemal jednym tchem
wymienia si nazwiska obu poetw jako rwnych sobie geniuszem.
W nastpnych wiekach wielu poetw czerpao natchnienie z jego
pieni: na przykad odnowiciel krtkiej pieni, Masaoka Shiki
(1867-1902), ceni przede wszystkim obiektywizujcy opis przyrody
w poezji Akahito, jednego z twrcw niemiertelnej tradycji pieni
japoskich.
OTOM O-NO TABITO

Otomo-no Tabito (665-731) peni wiele godnoci wojsko

wych i cywilnych, otrzyma tytu dainagon (Wielkiego Radcy Dworu)
w 727 roku i wyjecha jako namiestnik na Kiusiu, gdzie mg goci
108

u siebie m.in. Yamanoe-no Okura i innych poetw epoki. Do stolicy

powrci w roku 730. Wyjazd na Kiusiu by niewtpliwie honorowym
zesaniem dla ludzi niewygodnych na dworze, czsto bardzo utalen
towanych, lecz nalecych do klanu przegrywajcego w politycznych
utarczkach.
Tabito by czowiekiem wyksztaconym, zna niele jzyk chiski,
pisa te po chisku. Poezj komponowa gwnie podczas pobytu na
Kiusiu. Wrd kilku jego choka i ok. szedziesiciu tanka najlicz
niejsze s utwory o tsknocie za stolic. Wyraa te smutek po mierci
ony, lecz nie szczdzi te uwagi uciechom pisa o piciu wina,
tworzy obrazki piknych kobiet by moe pod wpywem chiskim.
Najpikniejsze s jego wiersze o winie, (M. III, 101-113):
T rzyn acie s t r o f na p o ch w a l wina sa k e
Wybr

By si nie snuy
po gowie myli bahe,
najlepiej chyba
bdzie wychyli kielich
czystej ryowej sake.
O, jake trafne
sowo wielkiego mdrca
zamierzchych czasw,
co nazwa ongi wino
mianem mdrego ma!
Jedyn rzecz
za ktr wci tsknio
tych synnych siedmiu
ascetw z dawnych czasw,
byozdaje siwino ...
Zamiast na trzewo
ple niestworzone rzeczy,
po stokro lepiej
popi ryowej sake
i pijanemu paka...
Tum. W. Kotaski, Dziesi tysicy lici, ss. 88-90

YAM ANOE-NO OKURA

Yamanoe-no Okura (660-733) by jednym z najbardziej wykszta

conych poetw Mariyshu. Wanie dziki zdolnociom i pracowitoci,
109

a nie wpywom rodziny, w czterdziestym drugim roku ycia zosta

czonkiem oficjalnego poselstwa wysanego na dwr Tangw w Chi
nach w roku 701. Kiedy wrci z Chin, nie wiadomo, lecz na pewno
przebywa tam kilka lat. Po powrocie zosta gubernatorem prowincji
Hki w San'ind, w dzisiejszej prefekturze Shimane. By te nauczy
cielem arcyksicia, przyszego cesarza Shmu, a potem znw musia
uda si na prowincj jako gubernator Chikuzen na Kiusiu. Podlega
wtedy subowo poecie Otomo-no Tabito, kierujcemu wwczas
urzdem w Dazaifu, i utrzymywa z nim stosunki towarzyskie. Yamonoe wrci do stolicy w roku 732 i prawdopodobnie zmar w roku
nastpnym.
Dziki studiom i pobytowi w Chinach dobrze pozna kultur
chisk. Jako czowiek niezbyt wysokiego urodzenia doznawa wielu
krzywd ze strony wczesnej administracji, opanowanej przez szlacht
dworsk wywodzc si z wpywowych rodw. Pozna sprzecznoci
i niesprawiedliwo spoeczn i odway si nawet je krytykowa. Jako
buddysta darzy wiat gbokim wspczuciem. Pisa o chorobach,
starzeniu si i mierci.
W M yyshu jest 10 chka, jedna seddka, 51 tanka, a take
(w 16-tej ksidze) seria dziesiciu utworw znanych jako wiersze
rybakw Shiga w prowincji Chikuzen, ktrych autorem jest prawdo
podobnie Okura. Zachoway si te dwa wiersze i kilka fragmentw
proz w jzyku chiskim. Z informacji zawartej w Maydshu wia
domo, e Okura opracowa antologi pt. Ruiju-karin (Las pieni
uporzdkowanych), lecz dzieo to nie zachowao si. Komponowaniem
poezji zajmowa si gwnie w Chikuzen. Wiersze, ktre przetrway,
wiadcz o oryginalnoci i potwierdzaj jego duy indywidualny
wkad do literatury japoskiej. By niewtpliwie jednym z najwybit
niejszych poetw M aydshu, ktrego twrczo wyrnia si pesy
mizmem, a take wieoci i ostroci spojrzenia na ycie. Sam
zreszt dowiadczy nie tylko niesprawiedliwoci, lecz take choroby.
Chocia wnis do japoskiej poezji pewne elementy poezji chiskiej,
to jednak jego poezja bardziej wynika z bolesnych czsto osobistych
dowiadcze ni z tradycji rodzimej.
Do najbardziej znanych i cenionych nale wiersze o wasnej cho
robie, a take o dzieciach i mioci do ony. Wspczeni poeci
opiewali pikno przyrody oraz radoci i smutki mioci, Okura
repertuar tematw poetyckich uzupenia sprawami spoecznymi
110

i spostrzeeniami dotyczcymi ciarw ycia codziennego, (M. V, 803,

VI, 978).
Jak bardzo poezja Okury rni si od elegancji i wyrafinowania
twrczoci innych wspczesnych mu, najlepiej wiadczy Dialog o n
dzy, (M. V, 100-101), skadajcy si z dwugosu:
D ialog o n d zy pie duga w ra z z k r tk

W noce, gdy wicher

w zawody z deszczem hula,
w noce, gdy z deszczem
na przemian niegiem miecie,
gdy zimno strasznie
i
nie ma na to rady
odamek solnej
bryy rozgryzam w zbach
lub mty winne
podgrzane ykam chciwie;
zakaszl czasem,
to znw pocign nosem.
Sw niepozorn
w zadumie gadz brod,
chepliwie mylc:
tak nie jest wytrzymay
prcz mnie nikt chyba...
Lecz nadal jest mi zimno...
Cho wcigam na eb
konopn mocniej derk,
cho kad na grzbiet
pciennych pacht bez liku,
lecz mimo wszystko
wci czuj zimno nocy...
Biedniejszym przecie
ode mnie jeste czekiem,
rodzicom twoim
dokucza gd i zimno,
a ona z dziemi
zapewne paczc ebrze.
I w chwilach takich
czy czynisz co, by nadal
utrzyma ndzne ycie?
Po troch duszej drugiej wypowiedzi cao zamyka hanka
(pie-refleks) w nastpujcym brzmieniu:

111

Cho wiat uwaam,

za zy i bezlitosny,
nie mog jednak
odlecie std, niestety,
bo ptakiem wszak nie jestem...
Tum. W. Kotaski, Dziesi tysicy lici, s. 97

TAKAHASHI-NO MUSHIM ARO

Takahashi-no Mushimaro (zm. ok. 750) w swych pieniach

zachowa wiele wtkw zapoyczonych z poda i ballad. Wiadomo, e
okoo roku 720 by niskim urzdnikiem pastwowym na prowincji.
Prawdopodobnie zebra wtedy pieni ze* wschodu (azuma-uta), za
mieszczone w Mayoshu (M. XIV). Urzdowa w prowincji Hitachi
w okresie opracowywania opisu ziem i obyczajw tej krainy, std te
przypisuje mu si autorstwo Fudoki z Hitachi, czyli opisw ziem
i obyczajw krainy Hitachi (dzi s to okolice prefektury Ibaraki).
Zachowao si jego czternacie hka i ok. dwudziestu tanka,
w wikszoci o charakterze epickim. Pisa te o podrach posugujc
si czsto figurami retorycznymi. Spord jego choka najbardziej
znane to: Chopiec Urashima z Mizunoe, Patrzc na dziewczyn idc
Wielkim Mostem w Kawachi, Kukuka, a take poemat napisany
z okazji wejcia na gr Tsukuba w celu wzicia udziau w kagai, czyli
w poetyckim spotkaniu towarzyskim. Przytaczamy fragment pieni
o dziewicy Unai (M. IX, 1809-11).
N a d g robem d zie w ic y Unai. P o e m a t w ra z z p rzy p iew e m
Fragment

Ju od lat omiu,
od tak modego wieku,
dziewcz Unai
z osady Ashinoya
rozpuszcza wosy
jako przystoi pannie,
i odtd nawet
ssiedzi jej nie widz...
W przytulnym mieszka
schronieniu jak jedwabnik
a zalotnicy,
liczni jak koki w potach, tsknili nawet
za samym jej widokiem.
Tum. W. Kotaski, Dziesi tysicy lici, s. 103

112

TO M O-NO SAKANOE

Otomo-no Sakanoe (zm. po 750), znana te jako Sakanoue-noIratsume, jedna z siedemdziesiciu poetek odnotowanych w Mariydsh, bya przyrodni siostr Otomo-no Tabito i teciow Otomo-no
Yakamochi. Mieszkaa gwnie w Narze, pniej na Kiusiu opiekujc
si Tabito i jego dziemi. Uwaa si, e dziki temu wywara wpyw na
Yakamochiego. Przez pewien okres penia rol przewodni w rodzie
Otomo.
Sakanoe jest znana dzi z szeciu choka, siedemdziesiciu siedmiu
tanka i jednej sedka,, skomponowanych w latach 730-750. Pisaa
gwnie o przyrodzie i mioci, tworzya take wiersze o charakterze
elegijnym. W jednym z wierszy opakuje na przykad mier mniszki
Rigen w roku 735, przybyej z pastwa Silla jak stwierdza poetka
rozcigajcego si jak sznur morwowy. Autorka nie kryje tutaj
pochodzenia mniszki z kwitncej krainy koreaskiej. Wysnuwa std
wniosek, e z powodu odlegoci musiaa bardzo tskni do stron
rodzinnych i przeywa osamotnienie. Smutku mniszki poetka do
myla si teraz, kiedy jej przyjaciele opakuj strat.
Utwory Sakanoe wiadcz o gbokiej uczuciowoci i wraliwoci,
przejawiajcej si zwaszcza w lirykach miosnych. Obejmuj szeroki
zakres tematyczny i rnorodno nastrojow. wiadcz o tym, e
Sakanoe umiaa dobrze naladowa dawne wiersze i prowadzi gr
intelektualn z tradycj. Mona dzi z przekonaniem powiedzie, e
redaktor w monumentalnym zbiorze zamieci jej wiersze nie tylko ze
wzgldu na bliskie zwizki rodzinne, lecz take na jej talent.
O t o m o -n o y a k a m o c h i

Otomo-no Yakamochi (ok. 716-785) syn Tabito z rodu Otomo,

ktry w VIII wieku straci swoje wpywy i zosta odsunity od wa
niejszych funkcji politycznych. Dawniej rd Otomo, zwizany blisko
z dworem, dostarcza nie tylko stranikw odpowiedzialnych bezpo
rednio za bezpieczestwo cesarzy, lecz, nalec do elity woj
skowej, wyda te wielu sawnych ludzi. Wrd przodkw Yakamo
chiego by pose do kraju Silla w roku 530, mistrzowie w sztuce skra
dania si i szpiegowania (jak Suguri), a take poeci i uczeni. Yakamo
chi nalea do ludzi nieprzecitnego umysu, wyksztaconych w dzie113

dinie literatury, sztuki i historii. I by moe by najznakomitszym

przedstawicielem swego rodu.
Modo spdzi z ojcem na Kiusiu, wrci w roku 730. Pisa zacz
do wczenie, prawdopodobnie w szesnastym roku ycia. Wczenie
te si dosta do stray paacowej i szybko awansowa. Wyrnia si
urokiem osobistym, mia te niemae powodzenie u kobiet. Z przygd
miosnych czerpa natchnienie do poezji. Mimo licznych zalet, nie byo
mu dane doczeka si wysokich stanowisk jego rd odchodzi
w cie politycznych splendorw bowiem okoo roku 746 Yakamochi otrzyma stanowisko rzdowe na prowincji, w pobliu granic
pastwa. Po powrocie do stolicy pi lat pniej pisa jeszcze wiersze
do roku 759. Prawdopodobnie w tym te czasie rozpocz prac nad
antologi poezji japoskiej.
Yakamochi w odrnieniu od innych wymienionych poetw
Mariydshu potrafi czciej i gbiej zaglda do wasnej duszy,
zaduma si nad samym sob i nad zdarzeniami najbliszego wiata
To on wnis do poezji japoskiej subiektywizm. T cech tym
trudniej dostrzec, e by on poet wszechstronnym pisa elegie,
a z drugiej strony wiersze na temat odkrycia zota w Michinoku
(M. XVIII, 4094-97), czyli w pnocno-wschodniej Japonii.
Opisywa wasny ogrd, zaleca si za pomoc wierszy do starszej
crki damy Otomo-no Sakanoe, pisa o smutkach z powodu mierci
ukochanej, posya wiersze do nieznanej z imienia modej kobiety, albo
wyraa tsknot za zbiegym sokoem. W wielu poematach dostrzega
si postaw mwic dzisiejszym jzykiem patriotyczn i oby
watelsk. Wieki przetrway poniewa byy piewane nawet w czasie
drugiej wojny wiatowej strofy wyjte z poematu o odkryciu zota
w powiecie Oda w pnocno-wschodniej Japonii w momencie jak
najbardziej waciwym, a mianowicie w czasie, gdy zabrako zota na
wykoczenie wiekopomnego dziea posgu Wielkiego Buddy
w Narze. Nawet fakt odkrycia zota wiadczy tutaj o mdroci
i wielkoci poczyna najjaniej panujcego wadcy. Wspomniany
fragment brzmi nastpujco:
Umi yukaba
mitsuku kabane
Yama yukaba
kusamusu kabane
114

Gdy popyniemy w morze,

poton nasze ciaa.
Gdy pjdziemy w gry,
porosn traw nasze ciaa.

Okimi-no
he-ni koso shiname

U boku Wadcy i Pana

umrze zawsze gotowi.
(M. XVIII, 4094)

Lament, (M. XIX, 4214-16), skomponowany dla zicia

Fujiwara-no Toyonari (704-765), ktremu umara matka Yakamochi rozpoczyna od wstpu typowego dla pieni dugich Hitomaro,
lecz bardzo szybko przechodzi do spraw osobistych. Mwi o wasnej
subie dla cesarza, cho to nie ma wikszego zwizku z Fujiwar ani
jego matk. W trzeciej czci poematu, w kilku wersach (55-61),
przechodzi do spraw publicznych, by potem znw wrci do wtku
prywatnego i wyrazi al wyciskajcy z oczu zy. Obraz stranika
z dala od stolicy Toyonari przebywa na zesaniu w Dazaifu
w Tsukushi zawiera sens podwjnej straty: mier matki Toyonariego i jego izolacj od stolicy, w ktrej przebywali bliscy. Poecie udaje
si poczy harmonijnie sprawy oglne, publiczne z prywatnymi.
czy motywy tak doskonale wyraone w poezji przez Okur ndz
ludzkiego bytowania ze sprawami publicznymi, a mianowicie
chwa ludzkiego i boskiego kraju Yamato, opiewanymi przez Hito
maro. Jednak Yakamochiego wydaje si bardziej interesowa krg
spraw osobistych, cho nie potrafi opowiedzie si po jednej lub po
drugiej stronie ani nie poszed w lad poetyki Okury, ani Hitomaro.
Prawdopodobnie Yakamochi przeywa wiat mniej intensywnie
ni Okura i sabiej skupia si na przedmiocie budzcym emocje
Hitomaro.
Mimo wszystko poezja Yakamochiego ma rwnie zalety, jakich
trudno dopatrze si u Hitomaro czy Okury. Do tych cech wyr
niajcych naley zaliczy niewtpliwie nastrojowo, gitko jzy
kow i pynno stylu, a take jakby ciszon refleksj rwnie nad
nietrwaoci ycia ludzkiego dajce poczucie wieoci ekspresji.
Przykadem takiej stylistycznej harmonii mog by liryki z cyklu
Haru-no hi (Wiosenny dzie, M. XIX, 4290-92).
Haru-no no-ni
kasumi tanabiki
uraganashi.
Kono ykage-ni
uguisu naku-mo
Waga yado-no
isasa muratake

Po wiosennych polach
mga kadzie si smug
smutku na sercu.
W blasku wieczornej zorzy
pobrzmiewa piew sowika.
Z mojego ogrodu
od kpy bambusowej
115

fuku kaze-no
oto-no kasokeki
kono yube-ka-mo
Uraura-ni
tereru harubi-ni
hibari agari
Kokoro kanashi-mo
hitori-shi omoeba

dochodzi szelest
szemrzcych w mroku lici.
Ach! ten wiosenny wieczr!
Wiosenny dzionek!
W pogodnym blasku nieba
skowronek piewa.
Smutno mi, gdy pomyl,
jake on jest samotny!

Tego rodzaju krtkie pieni s zarazem prywatne, jak te prze

znaczone dla szerszego krgu czytelnikw. To wanie ta prywatno
nie publiczno czy obywatelsko Hitomaro wyznacza
drog rozwoju japoskiej poezji dworskiej, ktrej cechy skrystalizuj
si w zbiorze Kokinshu (905). W wierszach skierowanych do crki
Sakanoe dostrzegamy pocztki wdziku i galanterii dworskiej poezji
miosnej okresu Heian X i XI wieku. Rwnie posugiwanie si
obrazami zbudowanymi na zasadzie antytezy zblia Yakamochiego do
nadchodzcej epoki. Przykadem takiego wiersza jest krtka pie na
temat wasnego ogrodu (M. XIX, 4140).
Waga sono-no
sumomo-no hana-ka
niwa-ni furu
hadare-no imada
nokoritaru-ka-mo

Czy s to kwiaty
z damaszki w mym ogrodzie?
Czy padajce
patki niegu zostay
i pokrywaj ziemi?

PRZYPISY
1J. Tubielewicz, Historia Japonii, Ossolineum, W rocaw... 1984; J. W. Hall, Japonia,
Pastwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1979; Naoki Kjir, Kodai-kokka-no
seiritsu (Powstanie staroytnego pastwa), w: Nihon-no rekishi, t. 2, Chukronsha,
Tokio 1965; Kasai Masaaki, Nihon-bunkashi (Historia kultury japoskiej), Perikansha,
Tokio 1987; Nakanishi Susumu, Kamigami-to ningen (Bogowie i ludzie), Kdansha-gendai-shinsho, Tokio 1975.
2W. Kotaski, Zarys dziejw religii w Japonii, Ksika i Wiedza, Warszawa 1963,
ss. 59-61.
3W. Kotaski, Sztuka Japonii, WAIF, Warszawa 1974, s. 104.
4Na temat kultury staroytnej Japonii zob. N. Jofan, Dawna kultura Japonii,
przekad K. Okazaki, PIW, Warszawa 1977; J. Edward Kidder, Japan before Buddhism,
F.A. Praeger, Nowy Jork 1966; Ryusaku Tsunoda, Japan in the Chinese Dynastic
Histories, Perkins Oriental Books, Kioto 1968.
116

5
W. Kotaski (przykad, Wstp, komentarze), Kojiki, czyli Ksiga dawnych
wydarze, PIW, Warszawa 1986; Zob. te W. Kotaski, Dziesi tysicy lici. Antologia
literatury japoskiej, PWN, Warszawa 1961.
Nihongi Chronicles o f Japan from the Earliest Times to A.D. 697. Translated from
Ilie original Chinese and Japanese by W. G. Aston (pierwodruk 1896), Tuttle, Rutland
1972.
7Jinichi Konishi, A History o f Japanese Literature, op. cit., ss. 252-253.
HStarojaposkie jednostki miary: 1 sato = 535 m, 1 ashi = 1,75 m, 1 saka =
m 30 cm.
9Fudoki, NKBT 2, ss. 110-111; Izumo-fudoki; zob. te przekad K.A. Popowa,
Moskwa 1966; Kobayashi Yukio et al., Nihon-bungaku-no rekishi, t. 1: Kami-to
kami-o nmtsuru mono (Czciciele bogw), Kadokawa, Tokio 1967; t. 2: Takagi Ichinosuke
et al., Mariydbito-no sekai (wiat ludzi Man'ydshu); Ichiko Teiji, Nihon-bungaku-zenshl Jodai, t. 1, Gakutosha Tokio 1978; A. Guskina, Wstp tumaczki do przekadu
Mariyshu (3 tomy), Gawnaja Redakcija Wostocznoj Litieratury, Moskwa 1971-72;
lliroaki Sato, Burton Watson, An Anthology o f Japanese Poetry. From the Country o f
Fight Island, Columbia University Press, Nowy Jork 1986, ss. 13-104; J. L. Pierson,
The Manyosu, Leyden 1929-1964; Man'ydshu, NKBT, tomy 4, 5, 6, 7 (Wstp
i komcnatrze).

HEIAN POEZJA I PROZA ARYSTOKRATW

CHARAKTERYSTYKA OKRESU HEIAN

Kultura epoki nazywanej w Japonii pn staroytnoci (kodai-koki) lub wczesnym redniowieczem (chusei lub chuko\ rozwijaa si
gwnie w Heian-ky, czyli Stolicy Pokoju i Spokoju, w nowym
rodowisku geograficznym, a mianowicie w obfitej w wod dolinie
otoczonej grami poronitymi lasem. Po upadku wpywowego
w okresie N ara rodu Otomo gwn rol polityczn odgrywa rd
Fujiwarw, sprawujcy w X i XI wieku kontrol nad prawie wszy
stkimi wanymi ogniwami centralnej administracji, wcznie z urz
dem cesarza. W epoce N ara Japonii udao si prawdopodobnie do
dokadnie przyswoi chiski system polityczny i przej od organizacji
rodowej do zbiurokratyzowanej administracji pastwowej, a co naj
waniejsze zdoano osign wysoki stopie rozwoju kulturalnego.
Jednak wzorce chiskie, dominujce w epoce Nara, ulegy teraz
w znacznym stopniu przetworzeniu i dostosowaniu do potrzeb i wy
gd japoskich. Pozosta skomplikowany ceremonia i formy urzdo
wania zapoyczone z Chin. O polityce kraju znw zaczy decydowa
raczej mone rody, majce bardziej na uwadze wasne partykularne
interesy ni potrzeby caego kraju. Zmiany w systemie wasnoci ziemi
uprawnej, ktrym towarzyszyo pomniejszenie si wpyww do skarb
ca centralnego, osabiy wadz cesarza. Natomiast koncentracja
nieopodatkowanych pl ryowych w rkach niektrych rodw i kla
sztorw suya umocnieniu zarwno ich pozycji politycznej, jak
i rozwojowi kultury. Gwni wytwrcy podstaw ich bogactwa, upra
wiajcy pola ryowe chopi, yli nadal w ndzy, z dala od przepychu
mono wadco w, rezydujcych gwnie w stolicy.
118

Dostrzegalne zmiany w charakterze kultury okresu nastpiy w IX

wieku. Wtedy to m.in. powstay nowe sekty buddyjskie, takie jak
shingon i tendal W yciu codziennym dawne przesdy, czsto wsparte
uczonymi ksigami chiskiej wiedzy magicznej, ograniczay swobod
dziaania i mylenia, osabiay te zainteresowanie naukami przy
rodniczymi.
Doszo te do zaamania si wczeniej oywionych kontaktw
z Chinami. Zrezygnowano z wysyania ambasadorw i poselstw do
Chin (894 r.) i dlatego coraz mniej Japoczykw wybierao si
w niebezpieczn podr na kontynent azjatycki. Mona wic twier
dzi, e dopiero w okresie osabienia wizi z Chinami rozpocz si
naprawd okres asymilacji i japonizacji obcych wartoci i kszta
towania si oryginalnej japoskiej kultury dworskiej.
W dziedzinie architektury wyksztaci si nowy styl (shinden-zukuri), charakteryzujcy si lejszymi strukturami pawilonowymi
z licznymi galeriami i ogrodami, w odrnieniu od raczej monumen
talnej architektury okresu N ara (VIII w.) reprezentowanej przez
witynie i klasztory. Rozwino si malarstwo zwane japoskim
(yamatoe), dworska muzyka (gagaku\ kaligrafia (shodo) i inne umiejt
noci artystyczne, a take studia humanistyczne. W tej epoce agod
nych obyczajw, dworskiego przepychu, sublimacji gustu i pielg
nowania umiejtnoci artystycznych literatura pikna staa si jedn
z najbujniej rozwijajcych si dziedzin kultury. Dworzanie, wywodz
c y si z bogatych rodw, yli w przepychu. Pielgnowali rne formy
sztuki, jak przyrzdzanie wonnoci, kaligrafowanie, pisanie wierszy.
Nic nie wiadomo, by Japoczycy w tym czasie szczeglnie interesowali
si wiatem zewntrznym i chcieli poznawa odlege krainy, a wrcz
przeciwnie, dworzanie bardzo bolenie przeywali kade dobrowolne
lub najczciej przymusowe rozstanie si ze stolic Heian-ky w przy
padku zesania lub skierowania do objcia jednego z prowincjonal
nych urzdw. Stolica Pokoju i Spokoju bya nie tylko w ich
odczuciach jednym z najwspanialszych centrw kulturalnych red
niowiecznego wiata1.
PIMIENNICTW O I WPYWY CHISKIE

N a pocztku IX wieku pimiennictwo japoskie rozwijao si

pod duym wpywem chiskim. Twrcami byli zazwyczaj mczy
119

ni piszcy po chisku. Powstaway wtedy gwnie kroniki histo

ryczne, zasugujce na uwag przede wszystkim historykw, w mniej
szym stopniu badaczy literatury. Znajomo przynajmniej tytuw
niektrych kronik jest nieodzowna dla rozumienia rwnie procesw
literackich. Do takich kronik niewtpliwie nale: Shokunihongi (Cig
dalszy kroniki japoskiej, 797), Nihonkoki (Pna kronika japoska,
841), Shokunihonkki (Cig dalszy pnej kroniki japoskiej, 869),
Montokujitsuroku (Wierne zapiski ery Montoku, 879), Sandaijitsuroku
(Wierne zapiski trzech pokole, 901).
Nieporwnanie wiksze znaczenie dla literaturoznawcy maj zbio
ry krtkich opowiastek i bani setsuwa, ktrych najlepszym reprezen
tantem jest Nihonrydiki, czyli Japoska ksiga o duchach i dziwach
(822). Due znaczenie w tej epoce miay oficjalne zbiory poezji
w jzyku chiskim, opracowywane na polecenie i pod patronatem
urzdw cesarskich. Ceniono zwaszcza trzy takie zbiory, a miano
wicie: Ryounshu (Nowy zbir wierszy przewyszajcych chmury, 814),
Bunkashureishu (Zbir dobrych i piknych utworw, 818) oraz
Keikokushu (Zbir poezji o rzdzeniu krajem, 827). Wiersze po
chisku pisali gwnie mnisi buddyjscy, ktrzy rwnie s autorami
wielu rozwaa i traktatw religijnych, a take literaturoznawczych.
N a przykad Kukai (774-835), twrca sekty shingon, jest rwnie
autorem rozwaa o poezji: Bunkyohifuron (Zwierciado kompozycji,
czyli o tajemnych rodkach, 819) i Bumpitsuganjinshu (Wybr oczu
i serca, czyli o sztuce kompozycji, 820)2.
Wybitnym humanist epoki by znawca literatury chiskiej,
Sugawara Michizane, ktry pisa rwnie po chisku. Do znawcw
chiszczyzny nalea mnich buddyjski Keikai, znany dzi dziki
obszernemu dzieu Nihon-ryoiki czyli Japoska ksiga o duchach
i dziwach, spisanemu po chisku.
Do wyjtkowo krytycznych umysw epoki wypada zaliczy dok
tora nauk Miyoshi-no Kiyotsura (847-918) podobnie jak
Michizane zajmujcego si polityk. Kiyotsura po skoczeniu nauki
peni funkcje ministra za cesarzy Seiwa, Yzei, Koko, Uda i Daigo,
napisa te histori pierwszych wspomnianych trzech wadcw. W pe
wnym sensie przewidzia kopoty, jakie spotkay pniej Michizane
w zwizku z tym, e czy funkcje naukowe z ministerialnymi. Z tej
ostatniej radzi mu zrezygnowa. Poza tym, w roku 914 przedstawi
120

cesarzowi Daigo memoria w dwunastu rozdziaach na temat nie

zbdnych reform w administracji i rzdzie (Iken-fuji Pogldy
przedstawione wadcy). Nalea do wielkich uczonych i politykw ery
Engi (901-922).
ROZWJ BUDDYZM U EZOTERYCZNEGO

W odrnieniu od okresu N ara due orodki klasztorne powstay

w pobliu miasta, a nie w jego centrum. Na grze Heizan zbudowano
Enryakuji, w pobliu Otsu powstaa Miidera. Due znaczenie mia
w tej epoce kompleks klasztorny Kongbuji na grze Kyasan,
w dzisiejszej prefekturze Wakayama. W Heian, jak i w innych
miastach rozpoczli dziaalno uczniowie klasztorw w Narze, mi
dzy innymi uczniowie Ganjina, ktrzy stali si reformatorami buddyz
mu. Do najwybitniejszych naleeli: Kukai, znany pomiertnie jako
Kb-daishi, oraz Saich, o pomiertnym imieniu Dengyd-daishi
(taishi/daishi znaczy wielki mistrz). Kukai i Saich, niezadowoleni ze
stanu japoskiego buddyzmu, szukali wiedzy w Chinach, a po
powrocie stworzyli nowe szkoy: Kukai sekt shingon (prawdziwe
sowa), a Saich tendai (od nazwy chiskiej gry T'ien-t'ai).
Podstaw pierwszej byy nauki tajemne (mikkyo) Buddy Absolutu,
wyprowadzone z Sutry Wielkiego Soca (Dainichi-kyd). Podstaw
systemu wierze byo przekonanie o tym, e wszechwiat jest abso
lutnym ciaem Buddy. Mwic inaczej, w kadej drobinie wiata
widziano przejaw Buddy Absolutu. Do takiego stanu utosamienia si
z Budd prowadz rne, czsto magiczne praktyki sowa, gesty
i myli, zgodne z okrelonymi reguami. Wierni tej filozofii raczej nie
rozumieli, po prostu nauk Kukaia identyfikowali z rnymi symbo
lami i zaklciami. Ta filozofia o Wielkim Socu pozwolia na
wczenie elementw shint do wierze buddyjskich i powstania tzw.
shingon-shintd (dos. prawdziwe sowa drogi bogw) lub rydbu-shinto
(iryobu dwuetapowo). Z pojciem Buddy Dainichi atwo Japo
czykom si skojarzya Amaterasu, czyli wiecca na Niebie, ktra staa
si w tym rozumieniu jego hipostaz. W podobny sposb rwnie
bstwa lokalne uzyskiway nowe imiona buddyjskie. W ich nazwach
jako drugi czon wystpowao sowo gongen (przejawiony, wcielo
ny) lub myjin (Jasne bstwo)3.
121

Podstaw nauk w sekcie tendai bya Sutra Kwiatu Lotosu (Renge-kyo), z ktrej wyprowadzono twierdzenie, e byt empiryczny jest
identyczny z Budd, a to znaczy, e Budda przejawia si we wszystkim.
Podobnie ujmowano to w naukach sekty shingon. Zrozumienie tej
prawdy rwna si osigniciu stanu Buddy. Aby czowiek mg sta si
Budd, musi rygorystycznie przestrzega rytuau i wyzwoli w ten
sposb siy magiczne. W rezultacie, w tej sekcie wyksztaciy si
rozmaite obrzdki: misteria ognia (goma\ rne rodzaje chrztu (kanjo).
Powstaa te bogata symbolika sw, gestw, przedmiotw. Te zewn
trzne objawy praktyk religijnych przyczyniy si do popularnoci sekty
tendai i zblienia z sintoizmem. Wiele bstw sintoistycznych weszo
rwnie do panteonu buddyjskiego jako wcielenia Buddy.
Synkretyzm, bdcy cech obu sekt, przyczyni si do znacznego
upowszechnienia wierze buddyjskich. Odtd obawiajcy si porzu
cenia zdradzenia bstw rodowych przez przyjcie wiary buddyj
skiej, mogli wierzy w bstwa sintoistyczne i w Budd. Sowo
buddyjskie w ten sposb trafio rwnie do niepimiennych ludzi,
zwaszcza e pojawili si nauczyciele wiary posugujcy si nie tylko
sowem, lecz take tacem podczas wdrwki po kraju. Dziki temu
wszystkie dziedziny kultury Heian zostay przesycone wiar i filozofi
buddyjsk. Dziaalno takich ulicznych nauczycieli jak Kuya
(903-972) zwiastowaa ju now fal w buddaizacji Japonii. Kuya
bowiem obiecywa prostsz drog do zbawienia, nie wymagajc
znajomoci skomplikowanych i tajemnych praktyk. Wystarczyo
powtarzanie formuy chwaa Buddzie Amidzie, aby zapewni sobie
miejsce w raju. W ten sposb w drugiej poowie Heian, gdy szerzyo si
poczucie beznadziejnoci w zwizku z upadkiem prawa (imappo),
ksztatoway si podstawy amidyzmu, popularnego w pnym rednio
wieczu, w epoce Kamakura i Muromachi.

SYLWETKI UCZONYCH BUDDYSTW

KOKAI
Kukai (744-835), buddyjski kapan, znany take pod imieniem
pomiertnym Kb-daishi, twrca sekty shingon (prawdziwe sowa),
122

13. Dachy wity buddyjskich. Toji witynia Wschodu sekty Prawdziwego Sowa
z 796 roku, rozsawiona przez mnicha i uczonego KukaPa

by le jednym z najwybitniejszych pisarzy i uczonych w Japonii IX

wieku. Urodzi si w prowincji Sanuki na Sikoku w rodzinie Saeki.
Matka pochodzia z rodu Ato. Jako dziecko nosi imi Mana i od
wczesnych lat przyswaja nauki Konfucjusza. Po wyjedzie do Nary
zacz poznawa rwnie pisma buddyjskie. Podj te studia wy
szego stopnia w zakresie klasykw konfucjaskich, lecz wkrtce
zdecydowa si powici buddyzmowi. Po podry do prowincji Awa
i Tosa na Sikoku w celach religijnych, w dziewitnastym roku ycia
zgoli gow i przyj imi Kykai. Dopiero po wstpieniu do
klasztoru Tdaiji w Narze otrzyma imi Kukai. Majc trzydzieci lat,
w roku 804 towarzyszy poselstwu japoskiemu do Chin i dotar do
stoecznego Cz'anganu. Wtedy to pozna bliej tajniki sekty Prawdzi
wego Sowa nauki pobiera od opata Hui-kuo. Po powrocie do
Japonii w 806 roku zacz szerzy nauki shingon, a w roku 816 zaoy
wityni Kongbuji na grze Kya. Poniewa przywiz z Chin
bogat kolekcj ksig religijnych, a take zbiory chiskiej poezji
i prace z zakresu poetyki, mg zajmowa si rwnie twrczoci
123

literack. W zaoonej przez siebie szkole Shugeishuchiin (Akademia

Wszystkich Umiejtnoci i Wszelkiej Mdroci) uczy religii i literatury
nie tylko synw arystokratw, lecz take ludzi pochodzcych z ni
szych warstw, wbrew dotychczasowym zasadom.
Jako czowiek wielce wyksztacony i dysponujcy dobrym sma
kiem artystycznym, przyczyni si rwnie do rozwoju literatury. Jego
rozprawy o chiskiej poetyce i krytyce literackiej nale do osigni
epokowych (Bunkydhifuron Zwierciado kompozycji, czyli o tajem
nych rodkach, 819). Pisa take wiersze w jzyku chiskim i ja
poskim. Niemniej ceniona jest jego kaligrafia zosta zaliczony do
Sampitsu, czyli Trzech Mistrzw Kaligrafii wraz z cesarzem Saga
(810-823) i Tachibana-no Hayanarim (IX wieku).
Wok Kukaia powstao wiele legend, dlatego czsto trudno jest
odrni prawd od fikcji. Nie ma jednak wtpliwoci, e by on
wybitn indywidualnoci swego czasu i odegra wielk rol w roz
woju kulturalnym Japonii. I by moe to on jak chce legenda
stworzy sylabariusz japoski (kana), system pisma tak wany dla
rozkwitu pimiennictwa japoskiego w X i XI wieku.
SUGAWARA-NO MICHIZANE

Sugawara-no Michizane (845-903), trzeci syn Sugawara-no

Koreyoshiego, w wieku dwudziestu piciu lat zosta studentem (monjosho) uczelni wyszej (daigaku) i specjalizowa si w literaturze (monj)
i historii (kiden). W roku 877 zosta profesorem tej uczelni, nalecej do
Daigakury (Departamentu Szk Wyszych). Peni wiele funkcji
i szybko awansowa dziki inteligencji i duej wiedzy. Cieszy si
wzgldami cesarza Udy. W roku 894 wyjecha do Chin na czele
poselstwa. Mia tam okazj pozna niesnaski i rozkad chiskiej
administracji. Po powrocie wystpi z wnioskiem o zaniechanie
wysyania misji do Chin. Wniosek zosta przyjty. Cesarz Uda
mianowa go Wielkim Ministrem Prawej Strony rzadko si
zdarzao, eby takie stanowisko otrzymywa uczony (przedtem tylko
Kibi-no Makibi, 693-775). Wskutek oszczerstwa popad w nieask
i wyjecha na honorowe zesanie do delegatury rzdu w Dazaifu na
Kiusiu w charakterze penicego obowizki dyrektora biura. Zmar
dwa lata pniej. Zosta deifikowany jako Temman-tenjin po to, eby
124

jego gniewny duch nie szuka zemsty. Sta si w ten sposb bstwem
- patronem nauki i kaligrafii, czczonym w wielu wityniach.
Rzeczywicie, Michizane by wybitnym uczonym4. Zna dobrze
literatur chisk, pracowa nad histori oficjaln Japonii (Ruijkokushi Systematyczna historia narodowa, 892), wsppracowa te
przy redagowaniu Sandaijitsuroku (Wierne zapiski trzech pokole,
901). Pisa te po chisku wierszem i proz. Jego pisma znajduj si
w Kankebunsd (Szkice literackie rodu Sugawara) i Kankeks (Pne
szkice literackie rodu Sugawara). Wiersze japoskie Sugawara s
zawarte w Sandaish (Zbir trzech pokole, tzn. Kokin, Gosen i Shi),
Shinkokinsh i w innych zbiorach.
KEIKAI

Keikai (IX wiek), znany jako prawdopodobny autor Nihonrydiki

(Japoska ksiga o duchach i dziwach, 822), by duchownym bud
dyjskim. Pisa po chisku. Wierzy w buddyjsk ide zapaty, poka
dajc w niej najwiksze nadzieje na popraw stanu ycia na tym
wiecie. O istnieniu tego mnicha wiadomo z informacji umieszczonej
pod nagwkiem jednego z rozdziaw Nihonryiki, gdzie stwierdza
H\%i tekst zosta napisany przez duchownego Keikaia z Yakushiji
w Nurze. We wstpie do dziea Keikai sugeruje, e korzysta z chis
kich zbiorw opowieci z poowy VII i VIII wieku. Jednak na 111
opowiada w Nihonryiki5 tylko dziesi procent ma chiskie po^ (jhoil/cnic. O wartoci opowiastek decyduj zdarzenia, konkrety
I barwno opisu raczej ni buddyjskie interpretacje. Mona wic
przypuszcza, e Keikai spisa je dla celw popularyzacji prawdo
podobnie jako podstaw dla duchownych wygaszajcych kazania.
(7,ytli ten tekst mogli tylko ludzie wyksztaceni, poniewa niewielu
wtedy potrafio czyta chiski tekst, opatrzony w znaki uatwiajce
przeksztacenie zda zgodnie z gramatyk jzyka japoskiego.

POEZJA I KRYTYKA POEZJI

Dopiero w X wieku nastpio odrodzenie ywszego zainteresowa
niu poezji) rodzimi}. Dziki temu powstaa pierwsza oficjalna antologia
125

poezji japoskiej pt. Kokinwakashu, w skrcie Kokinshu (Zbir pieni

dawnych i dzisiejszych, po 905 roku). Wczeniej, to znaczy od okoo
880 roku przyj si na dworze zwyczaj organizowania konfrontacji
(turniejw) poetyckich (utaawase) jako formy rozrywki towarzyskiej,
w ktrej bray udzia rwnie kobiety. Kilkanacie turniejw przeszo
do historii jako wane wydarzenia6, a powstae wtedy wiersze
zachoway si do dzisiaj. W historii literatury jednak znacznie waniej
sze s antologie oficjalne, opracowywane na polecenie dworu cesar
skiego. cznie powstao 21 antologii. Do najwaniejszych nale:
Kokinshu (905), Gosenwakashu (Zbir pieni japoskich pniej wy
branych, 951), Shuiwakashii (Pokosie zbir pieni japoskich, 1005)
i w nastpnym okresie Shinkokinwakashu (Nowy zbir pieni dawnych
i dzisiejszych, 1205).
Wanym zabytkiem wierszowanym z tego okresu jest Wakanrdeishii (Zbir wierszy japoskich i chiskich do recytacji, 1013)7.
Zbir ten zawiera teksty rwnie pochodzenia ludowego, piewane lub
recytowane w XI wieku, ktre zyskay znaczn popularno na
dworze.
Rozwina si te krytyka poezji (karon), ktrej interesujcym
przykadem jest Shinsenzuino (Nowy zbir interpretacji trudnych strof,
1009) i Wakakuhon (Dziewi stopni stylu poezji, 1009-1041).
W poowie okresu Heian, to znaczy w X wieku i na pocztku XI
wieku, du rol odgrywali poeci i krytycy z rodw Minamoto
i Fujiwara, midzy innymi Minamoto-no Shitagau (Shitag, 911-983)
i Fujiwara-no Kint (966-1041), autorzy cenionych traktatw na
temat poezji. Kint wymaga od dobrej poezji harmonii wdziku
serca, pomysu i ksztatu (zob. Shinsenzuino). Dzieli on styl ekspresji
waka na dziesi odmian, spord ktrych najwyej ceni styl suges
tywny, a mwic cilej, styl, ktry zawieraby yoj (dos. wicej
uczucia ni wyraaj sowa), to znaczy nastrj, efekt artystyczny
niewyraalny bezporednio sowami. W nastpnym pokoleniu yoj
ulego poczeniu z podstawowymi dla redniowiecza kategoriami
estetycznymi, a mianowicie z yugen i yoen 8.
Spord wielu wybitnych poetw koca epoki jedni sigali po
wzorce w przeszo, inni byli rzecznikami odnowy. Zwolennikiem
odnowy rodkw poezji by midzy innymi uczony i poeta Minamoto
Tsunenobu (1016-1097), a jego syn Minamoto-no Toshiyori (daty
narodzin i mierci niepewne) wybra wiersze do Kin'yowakashu
126

(Zote licie zbir poezji japoskiej, 1124). Toshiyori rwnie da

rozlunienia skostniaych zasad kompozycji i doboru sw. W twr
czoci poetyckiej odwiey zwaszcza rodki opisu krajobrazu. Dziki
temu jego poezja m.in. zbir Samboku-kikashu (Rozproszone
drzewa zbir dziwnych pieni, 1128) wywara wpyw na
pniejszych poetw, np. na Saigy. Dziki poczeniu stylw obu
szk wyksztacia si poezja mistrzw redniowiecza, midzy innymi
poety Fujiwara-no Toshinari (Shunzei) i Saigy.
Dla obrazu poezji tego okresu due znaczenie ma zbir po
pularnych pieni (kayd) pt. Ryjinhish.
RYOJINHISHO

Ryjinhish (Tajemny wybr pieni, ok. 1171) przekazuje nastroje

i uczucia zwykych ludzi spoza krgu arystokracji dworskiej. Jest
zbiorem pieni i ballad piewanych i modnych pod koniec Heian.
Pochodzenie zebranych tu pieni jest rne. czy je jednak wsplna
nazwa imay-uta (lub w skrcie: imay), czyli pieni w dzisiejszym
stylu w odrnieniu od staroytnych pieni kay, a mianowicie
sakralnych kagura-uta, ludowych azuma-uta, obyczajowych Juzoku-uta
i piewanych jakoby przez poganiaczy koni saibara. Pocztkowo
pieni zachowane w Ryjinhisk pieway wdrowne trupy lalkarzy
(kugutsu) i kobiety bawice goci w zajazdach. Z czasem teksty pieni
'ulegy ujednoliceniu i od XI wieku stay si modne rwnie wrd
arystokracji. Chtnie je piewano podczas przyj i zabaw. Ich
mionikiem by rwnie cesarz Goshirakawa (panowa 1156-1158),
ktry postanowi uchroni je od zapomnienia. Dlatego zredagowa
dwa zbiory po dziesi ksig i nazwa je Ryjinhish. Odzwierciedlaj
one rwnie gusta i zwyczaje ludzi z gminu, budziy wic i budz due
zainteresowanie w XX wieku, cho zachowaa si tylko cz zbioru.
TSURAYUKI O SZTUCE POETYCKIEJ

We Wstpie do Kokinshu (905)9 Ki-no Tsurayuki sformuowa

ekspresyjn teori japoskiej poezji dworskiej. Wstp rozpoczyna si
sowami: Yamato-uta-wa hito-no kokoro-o tane-to shite, yorozu-no
kotonoha-to-zo narerikeru 10. Zdanie to mona zrozumie w sposb
127

nastpujcy: Poezja japoska wyrasta z nasienia serc ludzkich

i rozkwita w postaci niezliczonych lici sw. A dalej czytamy:
Yononaka-ni aru hito, koto waza shigeki mono nareba, kokoro-ni
omou koto-o miru mono, kiku mono-ni tsukete iidaseru nari 119czyli:
Poniewa ludzie na wiecie dowiadczaj wielu spraw i zdarze,
w poezji wypowiadaj to, co czuj w sercu, i to, co widz i sysz 12.
Zdaniem Tsurayukiego na wiersz skadaj si wic trzy elementy,
to znaczy ludzkie uczucia (kokoro serce), nasienie z serc (tane),
a take sowa (kotonoha licie sw) oraz wydarzenia (kotowaza)
wywoujce wzruszenia. A zatem za pomoc sw s wyraane uczucia,
ktre poeta przeywa. Czowiek, podobnie jak inne stworzenia,
instynktownie pragnie da upust uczuciom. W kolejnym zdaniu
bowiem Tsurayuki stwierdza: Syszc piew gajwki wrd kwiatw,
kumkanie aby w wodzie, zadajemy sobie pytanie, czy jest jakie
w ogle stworzenie, ktre nie piewaoby pieni. (Hana-ni naku
uguisu, mizu-ni sumu kawazu-no koe-o kibeba, iki-to shiikeru mono,
izure-ka uta-o yomazarikeru) 13.
Pragnienie wyraenia uczu powstaje wskutek kontaktu z przy
rod lub jest skutkiem zdarze zachodzcych w yciu. Wedle Tsurayu
kiego zmiany pr roku, na przykad kwitnce liwy wiosn, piewajce
kukuki latem etc., wywouj najczciej uczucia poetyckie. Czowieka
wzrusza piew ptaka w gaziach liwy, kwiaty wini w wiosenny
poranek albo szelest opadajcych lici w jesienny wieczr. Czowiek
moe poczu potrzeb wypowiedzenia si wierszem, gdy yczy cesa
rzowi dugich lat ycia albo gdy tskni za kim udrczony mioci,
albo te boleje nad przemijaniem chwili, dnia czy miesica.
Tsurayuki wylicza motywy skaniajce do piewania pieni i zdaje
si twierdzi, e kade autentyczne przeycie moe si przerodzi
w poezj. W Dzienniku z Tosa (935) Tsurayuki ilustruje przykadem
proces powstawania wiersza. Opowiada np. o tym, jak pikno przy
rody gboko poruszyo pasaera, ktry nie mogc si oprze jej
urokowi improwizowa wiersz:
Jak wzrokiem sign,
na kadym sosny szczycie
siedz urawie ...
Jedne z drugimi mio
od tysicy lat czy.
Tum. W. Kotaski, Dziesi tysicy
lici, s. 157

128

Mona przypuszcza, e intensywne uczucie decyduje o tym, i

wzruszenie przeradza si w wiersz: zwyczajne uczucie natomiast
wyraa si na og proz. Cytowany wyej wiersz wedug Tsurayukiego nie jest najlepszym przykadem dobrej poezji, poniewa nie
dorwnuje piknu krajobrazu, o jakim mwi. Wanym kryterium
jakoci wiersza jest bowiem zgodno z prawdziwym doznaniem.
Innym przykadem rodzenia si wiersza z przeycia jest epizod
mwicy o starej kobiecie z Awaji, ktra zbliajc si do Naniwy,
pooonej niedaleko stolicy, zapiewaa wiersz z powodu silnego
wzruszenia.
Te sytuacje z Dziennika z Tosy, a take z Opowieci z Ise (IX wiek)
ilustruj goszone przez Tsurayukiego warunki powstawania wiersza:
spontaniczno i autentyczno przeycia, ktre zapewniaj dost
pno poezji nawet czowiekowi, ktry nigdy nie uczy si sztuki jej
komponowania, podobnie jak tej starej kobiecie z Awaji, po ktrej
zreszt nikt si tej umiejtnoci nie spodziewa.
Tsurayuki uwaa, e to raczej niedoskonao przeycia a nie
braki warsztatowe s przyczyn niedoskonaoci wiersza. Mwi
o tym oceniajc wiersze mnicha Henj (okoo 816-890), ktry jak
twierdzi Tsurayuki stworzy wasny styl, ale zabrako mu praw
dziwego uczucia: Jego poezja przypomina podziwianie portretu
kobiety. Serce widza poruszaj tylko pozory. (Sunawachi spj
Henj-wa uta-no sama-wa etaredomo, makoto sukunashi. Tatoeba
e-ni kakeru ouna-o mite, itazura-ni kokoro-o ugokasu-ga gotoshi) 14.
Z tej oceny wynika, e doznania poety nie byy dostatecznie silne,
a w rezultacie motywacja wiersza okazaa si zbyt wta. Wiersz, ktry
mia by o kobiecie, okaza si wierszem o jej wizerunku (mowa
o wierszu Asamidori ito yorikakete shiratsuyu-).
Prawdziwe uczucie w literaturze ma swj rodowd w dalekiej
przeszoci twierdzi Tsurayuki. W teraniejszoci natomiast przy
wizuje si zbyt du wag do pozorw. Innymi sowy, przyczyn
saboci poezji wspczesnej (IX i X wieku) twierdzi Tsurayuki
- jest lubowanie si w pozorach i utrata wraliwoci, a take brak
prawdziwego uczucia w twrczoci wielu poetw. Zalet natomiast
jest wyszukana forma. A przecie na pocztku nie istniaa ustalona
forma poetycka, dopiero za czasw boga Susanoo jak twierdzi
Tsurayuki zaczto ukada wiersze trzydziestojednosylabowe. Sta
roytni Japoczycy nie znali wic wczeniej adnych form poetyckich
129

sucych wyraaniu uczu. Pniej te, wskutek jeszcze niedoskonaej

formy, wypowiadano si nieporadnie. Jednak w ostatnim okresie,
dziki udoskonaleniu si formy, zaczto porzdkowa przeycia i wy
biera tylko uczucia dojrzae. Forma to u Tsurayukiego wy
gld, ksztat (sama). Ze wzgldu na t wieloznaczn form (sama),
Tsurayuki dzieli poezj na sze kategorii: wyrnia poezj alego
ryczn, wyliczajc, metaforyczn, aluzyjn, bezporedni i poezj
uroczyst. Ki-no Tsurayuki po prostu przej podzia ze Wstpu do
chiskiej Ksigi pieni, gdzie rwnie miesza si podzia tematyczny
z formalnym. Sama oznacza te oglne wraenie, wywoane przez
wiersz, a wic obejmuje cechy formalne wiersza, jak te impresyjne.
Zreszt do impresyjnych jakoci Tsurayuki odwouje si najczciej,
gdy wymienia i omawia najsynniejszych poetw. Na przykad mwi,
e poezja Narihiry jest zbyt bogata w uczucia, a uboga w sowa.
Przypomina zwidy kwiat, ktry jeszcze pachnie, cho straci ju
barw (sono kokoro amarite, kotoba tarazu. Shiboneru hana-no iro
nakute, nioi nokoreru-ga gotoshi)15. Narihira, podobnie jak wielu
dawnych poetw, uleg uczuciu, ktrego nie potrafi adekwatnie
wyrazi sowami. Dla Tsurayukiego styl Narihiry jest naiwny i zblio
ny do prozy, jak na przykad w nastpujcym wierszu:
e jest to droga,
na ktr w kocu wstpi,
z dawna wiedziaem,
lecz na myl mi nie przyszo,
e wczoraj w dzi si zamieni.
Tum. W. Kotaski, Dziesi
tysicy lici, s. 143

Wedug Tsurayukiego niedostatkiem poezji N arihiry'jest brak

metafor i ywych obrazw. Przykadem podobnych niedostatkw jest
rwnie poezja Bunya-no Yasuhide (IX w.), ktremu nie udao si
stworzy doskonaej formy poetyckiej. Dostrzega si u niego brak
rwnowagi midzy sowami a uczuciem twierdzi Tsurayuki.
O
brak siy oskara poezj Ono-no Komachi i porwnuje j do
zasmuconej damy (Poezji tej brak siy by moe dlatego, e wysza
ona spod pira kobiety). Wytyka te skromno poezji Otomo-no
Kuronushi (IX wiek), porwnujc t skromno do prostoty wiej
skiego motywu: drwala z adunkiem drewna na plecach. Wad
130

niejasnoci ma rwnie jedyny zachowany wiersz Kisena, w ktrym

mowa jest o domu poety.
Wiersz wedug Tsurayukiego nie moe by wieloznaczny,
lecz winien cechowa si delikatnoci i dobrze wywaon form
impresyjn. Tak poezj tworzya niewtpliwie Komachi. Zachowanie
rwnowagi midzy sowem i uczuciem, technik i tematem, jasnoci
i niejasnoci, si i agodnoci jest podstaw harmonii, a tym samym
koniecznym warunkiem dobrego wiersza. Tsurayuki o poezji pisa
jako jej twrca. Zastanawia si przede wszystkim nad tym, czy poecie
udao si dobrze wyrazi uczucia, czy nie. Nie wypowiada si na temat
pikna dostrzeganego przez czytelnika. Uwaa, e autentyczne prze
ycia, wyraone w adekwatnej i doskonaej formie, s warunkiem
dobrej poezji i dobrego jej twrcy.
Tsurayuki nie przeciwstawia treci poezji wiata pozapoetyckiego
to znaczy nie uznawa dwoistoci literatury i rzeczywistoci,
poniewa sdzi, e prawda przedstawiona w poezji jest te prawd
o przeyciach twrcy, a przeycia twrcy odzwierciedlaj prawdziwie
rzeczywisto pozapoetyck. To przewiadczenie jest chyba jednym
z najsabszych punktw w pogldach Tsurayukiego na sztuk poety
ck. Dodajmy, e Tsurayuki nie przedstawia argumentw na sprawdzalno prawdy poetyckiej.
Ze Wstpu do Kokinshu dowiadujemy si, e poezja sprawia
ludziom przyjemno. Peni wic funkcj rozrywkow. Ludzie od
czuwaj przyjemno dziki temu, e pisz, czytaj lub suchaj
wierszy. Uwaa te, e poezja peni funkcj ekspresyjn, tzn. jest
rodkiem wyraania uczu i myli. Dostrzega te publiczn funkcj
poezji. By przekonany, e poezja moe suy uatwianiu poro
zumienia midzy ludmi, a tym samym moe suy dobremu rzdze
niu pastwem. Poezja moe bez uycia siy porusza niebo i ziemi,
obcowa z niewidzialnymi duchami i bogami, agodzi napicia
midzy kobiet a mczyzn, zmikcza serca najnieustpliwszych
wojownikw. (Chikara-o-mo irezu shite, ametsuchi-o ugokashi, meni mienu onikami-o-mo aware-to omowase, otoko ona-no naka-o-mo
yawarage, takeki mononofu-no kokoro-o-mo nagusamuru wa uta
nari)16.
W Kokinshu nie ma wprawdzie poezji dydaktycznej, lecz Tsurayuki
- zapewne pod wpywem lektur chiskiej krytyki i poezji uznaje
dydaktyczn i publiczn funkcj poezji. Jednak przede wszystkim dla
131

niego jest ona zapisem wzrusze serca. Wzrusza si moe kady

czowiek i kady moe komponowa wiersze, jeli przyywa dosta
tecznie silnie. Zachowaa si tylko najstarsza cz twrczoci
Tsurayukiego. Jest ona wiadectwem ekspresji uczu i umiejtnoci
zachowania harmonii midzy czowiekiem i wiatem, a take midzy
stylem i treci przey.
NARIHIRA I KOMACHI - POECI ROKKASEN

We Wstpie do Kokinshu Ki-no Tsurayuki do Szeciu Mistrzw

Poezji IX wieku zaliczy: Ariwara-no Narihir, Henj, Kisena,
Otomo-no Kuronushiego, Bunya-no Yasuhide i Ono-no Komachi,
ktrzy dziaali w latach 850-880, tzn. w okresie powolnego odradzania
si poezji rodzimej i osabienia mody na chiszczyzn. Improwizowa
nie wierszy podczas przyj organizowanych przez cesarzy stao si
zwyczajem, a poezja rodkiem podtrzymywania wizw towa
rzyskich. Wtek stosunkw midzyludzkich, zwaszcza uczu mioci
midzy mczyzn a kobiet, najczciej przewija si w twrczoci
Ariwara-no Narihiry (825-880) i Ono-no Komachi (IX w., dokadne
daty nie znane).
Ariwara-no Narihira (825-880) by poet wczesnego okresu kul
tury dworskiej, o ktrego yciu niewiele wiadomo. W tradycji za
chowa si jego obraz jako czowieka ambitnego i utalentowanego,
a take wzorowego amanta dworskiego 17. Przetrwao te o nim wiele
legend. Anegdoty wchodzce w skad Opowieci z Ise (X w.) rwnie
dotycz chyba jego miosnych i poetyckich przygd. Podobnie jak
wielu innych zdolnych arystokratw tej epoki Narihira nie mg
zrobi kariery urzdniczej lub politycznej na dworze w zwizku
z dominacj klanu Fujiwarw, natomiast mg si powici literatu
rze.
By synem cesarza Heizei i crki cesarza Kammu. Wraz ze
starszym bratem otrzyma nazwisko Ariwara i zosta wyczony
z rejestrw rodziny cesarskiej, podobnie jak to si stao z bohaterem
Opowieci o ksiciu Genji. W ten sposb powstrzymywano nadmierne
rozrastanie si rodu cesarskiego.
Narihira we Wstpie do Kokinshu zosta zaliczony do Szeciu
Mistrzw Poezji i porwnany do zwidych kwiatw, ktre straciy
barw, lecz pozostawiy zapach. Lecz perfekcja w przedstawianiu
132

mioci i nastrojw serca ludzkiego podobay si arystokracji do tego

stopnia, e nastpne pokolenia wzoroway si na wierszach Narihiry.
W Kokinshii zachowao si trzydzieci wierszy, ponadto w innych
antologiach cesarskich i w Zbiorze Narihiry (Narihira-shu) jest okoo
szedziesiciu utworw, ktre zalicza si do dorobku tego dworza
nina i poety.
W liryce miosnej Narihiry ekspresji uczu i nastrojw kryje
si czsto swoista filozofia przeywania mioci. Oto synna odpowied
Narihiry na wiersz (K.XIII,645) przesany mu przez kapank z Ise,
jakoby po wsplnie spdzonej nocy:
Kakikurasu
Kokoro-no yami-ni
Madoiniki
Yume utsutsu-to-wa
Yohito sadame-yo

Zbdziem
w olepiajcym mroku
swego serca.
Mio jest snem czy jaw?
Niech wiatowiec odpowie.
K.XIII,646

Ciemnoci serca s tutaj metafor sugerujc przywizanie do

wiata doczesnego, a przede wszystkim do mioci. Poeta przyznaje, e
zgubi si w mroku i straci orientacj. Podobnie jak kapanka z Ise,
nie wie, czy ni, czy te przeywa (mio) na jawie. Zwraca si do
znawcw mioci, by mu odpowiedzieli i wyprowadzili go z bdu.
Jednoczenie sugeruje, e mio, ktra bya rzeczywistoci w chwili
jej przeywania, teraz staa si iluzj.
Narihira, podobnie jak Komachi, wyraa w poezji przede wszy
stkim emocje i namitnoci kochankw. Nierzadko te zdarzao mu si
zaduma nad sensem przey i zdarze. I nad przemijalnoci ycia.
Dzi zdumiewajco szybko odchodzi w dalek przeszo stwier
dza poeta w wierszu Tsui-ni yuku... (K.XVI,861). ycie czowieka
pynie zgodnie z naturalnym, ale jake wrogim czowiekowi, rytmem
czasu. Pojmowanie czasu poeta wyraa w swej najgoniejszej krtkiej
pieni, kto wie, moe w najbardziej znanym wierszu epoki dworskiej
(K.XV,747).
Tsuki-ya aranu
Haru-ya mukashi-no
Haru naranu
Waga mi hitotsu-wa
Moto-no mi-ni shite

Czy to ten ksiyc

czy wiosna jest ta sama
z minionych lat?
Jedynie ja przetrwaem
i jestem jakim byem.
K.XV,747

133

Wiersz wyraa centraln tez dojrzaej poezji dworskiej, a miano

wicie pene zrozumienie rozbienoci midzy ludzkimi przekonaniami
a rzeczywistoci, midzy rytuaem witowania kwitnienia kwia
tw, wschodzenia ksiyca w peni a spustoszeniem powodowanym
w yciu czowieka przez czas. Mimo to nie bez gorzkiej ironii
poeta stwierdza, e tylko czowiek zachowuje stao w tym
zmieniajcym si wiecie, e tylko czowiek zatrzymuje w sobie co
trwaego i niezmiennego. Moe jest tak z powodu ludzkiego przywi
zania do iluzji, a moe tylko dziki temu, e czowiek jest szalecem
nie godzcym si na podporzdkowanie si prawu przemijania.
W poezji Narihiry s oznaki niepokoju i wtpliwoci w stosunku
do siebie samego, do wasnych czynw i wasnej roli na tym wiecie.
Dziki temu najlepsze jego utwory wyrniaj si gbi myli i inten
sywnoci uczucia. Ki-no Tsurayuki stwierdzi, e Narihira ma zbyt
wiele serca, a za mao sw (kokoro amarite, kotoba tarazu),
i chyba mia racj. By moe Narihira mia znacznie wicej do
powiedzenia. Ale y w czasach, w ktrych bardzo jeszcze zoony
system pisma nie uatwia ekspresji autentycznych odczu i myli.
Duga forma wiersza ju wtedy obumara. Poezja o tematyce publicz
nej rwnie, a co najgorsze, rd Ariwarw straci wpywy i znaczenie
pod presj Fujiwarw. Mimo to, Narihira sta si wielkim artyst
dziki temu, e potrafi w swej poezji odzwierciedli formujce si
normy kultury epoki dworskiej.
Kimi-ya kon...

Suma-no ama-no...

Akatsuki-no...

Czy ty dzi przyjdziesz,

czy ja do ciebie pjd
wci jeszcze nie wiem,
wic idc spa do siebie
drzwi na klucz nie zamykam...
Dym ognisk w Suma,
gdzie sl rybacy warz,
kazi powietrze,
lecz myli moje biegn
nie tam, dokd si snuje!
Wczesnym witaniem
swe pirka bekas muska
po setki razy...
I nocy, gdy nie przyszed,
dzi liczba ju jest dua...
Tum. W. Kotaski, Dziesi
tysicy lici, s. 140

134

Ono-no Komachi (7834-900), podobnie jak Narihira, jest poetk

z IX wieku, o ktrej yciu niewiele pewnego wiadomo, chocia legend
powstao wiele. Wedle jednych rde Komachi pochodzia z rodziny
Ono-no Takamura (802-852), czowieka wielce wyksztaconego w za
kresie sztuki wojennej i literatury. Wedle innych rde moga by
crk Ono-no Yoshizane, naczelnika prowincji Dewa. Jest jeszcze
kilka innych hipotez na temat jej pochodzenia i ewentualnego zwizku
nazwiska z funkcj penion na dworze. Poza tym, jest wiele miejs
cowoci w Japonii, w ktrych czci si miejsce jej narodzin i mierci, co
moe by dowodem na istnienie licznych Komachi, to znaczy Maych
Machi, czyli dam dworu lub dworek (uneme). Jedno jest pewne
Komachi musiaa by kobiet niezwykej urody, dobrego wy
chowania i wyksztacenia. Legenda gosi, e wielokrotnie odrzucaa
propozycje maeskie w oczekiwaniu na lepsz parti, a w kocu
musiaa si zadowoli zwykym myliwym. Stracia potem ma i syna,
a po ich mierci zostaa ebraczk. Tyle gosi legenda. O istnieniu
Komachi-poetki wiadcz gwnie wiersze, ktre wymieniaa z wy
bitnymi poetami epoki (Bunya-no Yasuhide, Ariwara-no Narihira,
Henjd).
W Kokinshii jest siedemnacie jej wierszy, w innych antologiach
ponad pidziesit, nie liczc utworw jej przypisywanych. Kompo
nowaa gwnie liryki miosne, nasycone namitnym uczuciem, wy
rniajce si subtelnym rysunkiem psychologicznym. Dziki temu
staa si wzorem dla przyszych dworskich poetw lubujcych si
w utrwalaniu ulotnych chwil przywizania, przygd miosnych i na
dziei mioci dozgonnej. Posugiwaa si metaforami i innymi figurami
retorycznymi, jak np. kakekotoba (sowa o podwjnej funkcji i zna
czeniu) i makurakotoba (epitety stae).
Nikt przed Komachi nie pisa tak otwarcie o palcych serce
uczuciach mioci18.
Hito-ni awan
Tsuki-no naki-ni-wa
Omoiokite
Mune hashirioi-ni
Kokoro yakeori

Chcc pj do niego
w noc bezksiycow
budz si stskniona
z ogniem palcym piersi
i ju zwglonym sercem.
K.XIX,1030

W ciemnnoci rodz si pomienie, a sen ustpuje koszmarom

ycia. Mimo siy ekspresji, rodki jzykowe s bardzo oszczdne, jakby
135

celowo ograniczone po to, eby ukry lub stumi uczucie, tak jak to
tylko potrafi kobieta. Komachi zatem czy dwa wane rda wielkiej
poezji: gbokie osobiste przeycie i sprawno artystyczn. Dla niej,
jak i jej rwnienikw, swego rodzaju odkryciem byo uwiadomienie
sobie prawdy o tym, e intymne dowiadczenie moe mie w poezji
znaczenie uniwersalne. W jej twrczoci wyczuwa si te zgod na
buddyjsk koncepcj wiata jako iluzji, w ktrej ludzkie doznania
rwnie maj charakter iluzoryczny. Lecz ani buddyzm, ani jakie
kolwiek inne zasady etyczne nie powstrzymyway jej przed pogoni za
gbokimi przeyciami miosnymi jak twierdzi legenda i sugeruj jej
wiersze. Nie krya jednak alu do mczyzn, ktrych mio bywaa
nazbyt przemijajca i iluzoryczna. W wierszu Iro miede... (K.XV, 797)
kwiat symbolizuje mczyzn, a jego powienie mwi o nie
wiernoci.
Iro miede
Utsurou mono-wa
Yo-no naka-no
Hito-no kokoro-no
hana-ni-zo arikeru

Nie pokazujc
barw zmienia si i blednie
na tym wiecie
tylko jeden jedyny
kwiat serce mczyzny.
K.XV,797

W tym wierszu dwa najwaniejsze sowa to: iro, czyli barwa,

kolor, namitno zmysowa, i kokoro, czyli serce, a wic ta
podstawowa prawda, ktr w kolor moe zafaszowa.
Komachi w tym wierszu prowadzi gr intelektualn wykorzystujc
wspomnian buddyjsk koncepcj iluzorycznoci wiata i przey
ludzkich. Jednak niestao i fasz mczyzn nie jest dla niej iluzj, jest
najprawdziwsz prawd, poniewa rzeczywisto ich serc okazuje si
zwodnicza. Natomiast rzeczywistoci godn akceptacji s spenione
pragnienia miosne, co w sposb oczywisty kci si z buddyjskim
stosunkiem do przywizania i namitnoci.
Yumeji-ni-wa
Ashi-mo yasumezu
Kayoedomo
Utsutsu-ni hitome
Mishi goto-wa arazu

Cho snw drogami

bez wytchnienia co nocy
chodz do ciebie,
oddaabym te noce
za jedno spojrzenie na jawie.
K.XIII,658

Nie wiadomo, czy Komachi wierzya w to, e we nie dusza moe

opuci ciao i odwiedzi osob kochajc, o czym zawiadcza
136

14. Ono-no Komachi (IX wiek)

137

Opowie o ksiciu Genji. W powyszym wierszu od czstych spotka

we nie (yume) woli jednak spotkanie na jawie (utsutsu). Zarwno
yume, jak i utsutsu s ulubionymi sowami nie tylko Komachi, lecz
take wielu innych poetw japoskich w okresie dominacji kultury
dworskiej.
Ach, barwy kwiatw
Hana-no iro-wa
odeszy ju na zawsze
Utsurinikeri-na
Itazura-ni
yjc na prno!
Waga mi-yo-ni furu Pada deszcz na me ycie...
Nagame seshi ma-ni Przegapiam t chwil...
K.II,113

Omoitsutsu
Nurebaya hito-no
Mietsuran
Yume-to shiriseba
Samezaramashi-o

Gdybym w swych mylach

ujrzaa naraz posta
ukochanego,
a byoby to we nie,
nie chciaabym si zbudzi!

K.XII,552
Tum. W. Kotaski, Dziesi tysicy lici, s. 138

KOKINSHU
Powstanie pierwszej antologii cesarskiej pt. Kokinwakashu (Zbir
japoskich pieni dawnych i dziesiejszych, 905-914), znanej pod
skrconym tytuem Kokinshu, byo wanym wydarzeniem w rozwoju
poezji dworskiej. Zapocztkowao bowiem seri zbiorw cesarskich
(ichokusenshii) 19.
Zbir Kokinshu obj reprezentatywnych poetw IX wieku, m.in.
Ariwara-no Narihir i Ono-no Komachi. Redaktorem dziea by m. in.
Ki-no Tsurayuki (ok. 872-945), autor Tosa-nikki (Dziennik z Tosa,
935), wszechstronnie utalentowany artystokrata, znajcy rwnie do
brze literatur chisk. W pracach redakcyjnych brali udzia rwnie
Ki-no Tomonori (zm. 907?), Oshikchi-no Mitsune (daty nieznane)
i Mibu-no Tadamine (ok. 850 ok. 920). Tsurayuki ponadto opatrzy
antologi wstpem w jzyku japoskim, o ktrym bya ju mowa,
a Tomonori posowiem w jzyku chiskim.

138

ii'

IO

a z sb
&
i
0
w

Wt
0 co
U
tio
& 3 o>
bW fz t * 0 b
lio <DZ 'Mi
ft i f\
h r. 0
C*> )sh> L ab* ft
O ' ic it*\ e> if
1
/Mw
7>*%
o
t
f# b
X Z * *> *
$ \z

CD
/\z
N V
t 0
0 Sr
bo
rz d* b
CD
X
i*
V *
V
U ii
1 HI

>

3*

/*

Z
*l

i)
iz t t
i
j*
2f

sl

i)

>>
to*

ii X
0
tz tl
0

fc

**

i?

jo *

i "

>

ii

fi

i f

t
\Z
tf
(i
> 0o
-5)
c

&
fi

tr

<>.%>
t
tai*
0 %

f
i
i

?)
t

fi
t-

L'B;
j> - c

ifa
.
f
i:
i

&
C
$

iH:

ft

>

>

\,vfc p>
O*
C
P
t
l
b
%
% t
#> 0

ft

i > $D
%

H#
i

*>

<>

&

>

t
tr

(t
<D
Sr
t
ft
ii

>

<D
>

<

{; t
f#

p
0
At
*
C
*
3

li

ft

t
co

4> AN

(C
o
ft

X>

5
Sr

>
ft
b

(f
t

b
-r

V"

&

>

fi co

ft

o*

i i>

CD

{Z
is

CD

-k
<D

A
S

ft

co

t4-l
L
T

r,

Sr

it

&

o
*>

?>
i

(C

CD
>

ft
<

15. Kokinsh - fragment Wstpu do antologii poety Ki-no Tsurayuki. Cech stylu jest rzadkie wystpowanie znakw chiskich, prawie
cay tekst zapisany jest alfabetem hiragana

Kokinsh zawiera 1111 wierszy, w tym pi choka, cztery sedoka

i 1102 tanka. Skada si z dwudziestu ksig, uporzdkowanych wedug
kategorii pr roku: Wiosna - ksigi I-II, Lato - III, Jesie
- IV-V, Zima VI. W ksigach VII-X s wiersze na temat ycze,
rozstania, podry oraz tzw. akrostychy. Ksigi XI-XV zawieraj
wiersze miosne, XVI-XX wiersze rne. Nie s wic one uoone
chronologicznie, mimo e pochodz z kilku stuleci. S w zbiorze pieni
anonimowe z VIII i pocztku IX wieku, wiersze poetw rokkasen
139

(Szeciu Mistrzw Poezji) z IX wieku i najliczniej reprezentowane

utwory redaktorw i im wspczesnych poetw z koca IX i pocztku
X wieku, ktrzy przywizywali szczegln wag do dworskiej elegancji
(miyabi), do waciwego stylu (sama) i czystoci brzmienia. Ich pena
elegancji i subtelnych odcieni poezja, wykorzystujca wszystkie do
stpne wwczas rodki zdobnicze, takie jak kakekotoba (sowa o po
dwjnym znaczeniu i funkcji) i engo (skojarzenia sowne), rnia si od
prostoty Mariyshu doskonaoci techniczn i zawartoci inte
lektualn. Jej styl, a take ukad zbioru stay si wzorcem dla
pniejszych poetw i kompilatorw antologii cesarskich.

SYLWETKI POETW IX-XI WIEKU

KI-NO TOMONORI

Ki-no Tomonori, poeta z koca IX wieku, by prawdopodobnie

synem Ki-no Aritomo i kuzynem Ki-no Tsurayuki. Do czterdziestego
roku ycia nie mg uzyska oficjalnego stanowiska, w zwizku z tym
zwraca si o pomoc do Fujiwara-no Shihei (Tokihira, 871-909),
wielkiego ministra lewej strony, i zapewne dziki temu w roku 897
otrzyma stanowisko urzdnicze na prowincji, w Tosa. Pniej suy
te w Ministerstwie Urzdw Centralnych. W zaawansowanym wieku
wraz z Ki-no Tsurayuki i innymi poetami zosta powoany do
zespou opracowujcego antologi Kokinshu (905 r.). Zmar przed
zakoczeniem tej pracy, o czym wiadcz wiersze powicone jego
pamici, skomponowane przez Ki-no Tsurayukiego i Mibu-no Tadamine, zamieszczone w 16-tej ksidze tej antologii.
Tomonoriego uwaano za poet wybitnego, chocia wiersze za
chowane w Kokinshu nie dorwnuj utworom Tsurayukiego czy
Oshikchi-no Mitsune (X w.). 64 wiersze Tomonoriego zachoway si
w antologiach oficjalnych. Istnieje te Zbir Tomonoriego (Tomonori-shu).
Poezj Tomonoriego ceniono za szczero i ciepo uczu, jasno
stylu i prostot ekspresji. Zgodnie z mod epoki, Tomonori przy
wizywa te du wag do rodkw wyrazu. Dobrym przykadem
inwencji technicznej jest wiersz Hisakata-no... (K.II,84), podobny do
140

utworu Narihiry na temat ksiyca (K.VIII,968), lecz bardziej wy

szukany pod wzgldem stylistycznym.
Hisakata-no
Hikari nodokeki
Haru-no hi-ni
Shizugokoro naku
Hana-no chiruran

Odwiecznym rytmem
wiato napenia ciepem
ten wiosenny dzie...
W sercu tli si niepokj,
gdy opadaj kwiaty.

Wiersz rozpoczyna si staym epitetem (makurakotoba\ umieszcza

nym zwykle przed takimi wyrazami, jak hikari (wiato), sora (niebo)
czy tsuki (ksiyc). Chodzi tu mianowicie o wyraenie hisakata-no,
tumaczone tutaj jako odwieczny rytm, a dosownie znaczce na
caym niebie, dajce w tym wypadku poczucie wypenienia wiatem
caego krajobrazu w cigu dnia. W tym wierszu moe rwnie znaczy
po prostu dzienne wiato.
Drugim wanym rodkiem stylistycznym jest rozpoczynanie po
szczeglnych wersw (fraz) od goski h: hisakata hikari haru
- hana (z wyjtkiem czwartego wersu). Przedostatni wers rozpoczyna
si nieregularnie. W ten sposb poeta umacnia wraenie harmonii
panujcej w przyrodzie, w ktrej wszystko toczy si normalnie,
zgodnie z oczekiwaniami kierowanymi do wiosny. Tylko w sercu
czowieka jest jaki niepokj (wers rozpoczyna si od s) na widok
opadajcych patkw kwiatu wini. Zatem w przyrodzie wszystko jest
stae nawet zmiany s regularne, powtarzane cyklicznie. Tylko serce
czowieka wydaje si nie podlega tej zasadzie.
Tomonori, mimo e komponowa rwnie liryki miosne na
podobiestwo wierszy Komachi (np. K.XII,615; XIII,667), to jednak
rni si od niej, a take zapewne od Narihiry, stosunkiem do sztuki
poetyckiej. By wiadomy znaczenia tej sztuki jako rodka sucego
nie tylko wyraaniu uczu, lecz take odkrywaniu prawd, ktre
w czystej postaci s w yciu niewidoczne. To spostrzeenie potwierdza
wiersz Fukikureba...
Fukikureba
Mi-ni-mo shimikeru
Akikaze-o
Iro naki mono-to
Omoikeru kana.

O, wietrze jesieni!
Porywem swym do gbi
serce przenikasz!
Dlaczego ja mylaem,
e jest bez barw mioci?
Kokinrokujo, IX, 264

141

W tej krtkiej pieni poczucie fizycznego blu, zadanego przez

jesienny wiatr, jest rwnoczenie przenoni przeycia zwizanego
z mioci. Zatem i wiatr jesienny, i mio przenikaj ciao poety
i zadaj mu bl. Dlaczego wic mylimy powtpiewa poeta e
wiatr i mio s bezbarwne? A przecie mio jest barw, bowiem
japoskie iro znaczy zarwno barw, jak i mio cielesn. Wobec tego
wiatr te musi mie t cech, skoro powoduje podobne przeycie.
Zestawienie mioci i wiatru jesiennego, a take obdarzenie tych
zjawisk cechami, ktrych w nich nie dostrzegamy, pozwala zauway,
e w yciu czowieka mio jest podobna do wiatru jesiennego.
Inochi-ya-wa
Nani-zo-wa tsuyu-no
Adamono-no
Au-ni-shi kaeba
oshikaranaku-ni

Co warte jest ycie?

Nie jest przecie trwalsze
od kropli rosy!
Zamienibym je bez alu
na spotkanie z kochan.
K.XII,615

Shita-ni-nomi
Koureba kurushi
Tama-no o-no
Taete midaren
Hito-na togame-so

Nie mog duej

ukrywa swej mioci.
Zerw wic sznur
niech korale si rozsypi
i nikt za to nie gani.
K.XIII,667

Poeta konstatuje, e moe odda wasne ycie za jedno spotkanie

z ukochan, poniewa i tak ycie nie jest trwalsze od kropli rosy.
Mio traktuje jako warto najwysz. Nie moe duej ukrywa
przed innymi swej mioci. Chciaby zapewne piewa o niej pieni.
Niech wic nikt go nie gani za to, e nie bdzie ju jej skrywa w sercu,
poniewa kocha w ukryciu jest cierpieniem.
KI-NO TSURAYUKI

Ki-no Tsurayuki (ok. 868-945 lub 946), jeden z najwybitniejszych

poetw IX wieku, by synem poety Ki-no Mochiyuki (IX w.), studio
wa poezj i proz chisk zgodnie z tradycj rodu Ki. Bra udzia
w synnych turniejach poetyckich waka wykazujc si duym talentem.
W czasie gdy peni obowizki kierownika biblioteki paacowej, zosta
powoany przez cesarza na redaktora (senja) antologii Kokinshii, ktr
pniej opatrzy wstpem wiadczcym o duej znajomoci historii,
142

jak i teorii poezji. Salon poetycki Sanekaty z Fuji warw sta si

miejscem wielkiej aktywnoci tego poety. Tsurayuki piastowa kilka
innych funkcji dworskich, m. in. od 907 roku w biurze kuchni cesar
skiej. Towarzyszy w podrach cesarza Uda, m.in. nad rzek Oi,
i uwieczni t ostatni podr w dziesiciu wierszach.
Due znaczenie dla literatury miao mianowanie Tsurayukiego
gubernatorem prowincji Tosa, gdzie spdzi pi lat, i na zlecenie
wadcy opracowa wybr nacelniejszych wierszy z Kokinshu,
pt. Shinsen-wakashu (Nowy wybr, czyli zbir pieni japoskich, 935).
W czasie pobytu w Tosa zmarli wspierajcy go cesarze Daigo i Uda,
a take radca dworu Fujiwara-no Kanesuke. Zmar rwnie twrca
salonu literackiego, minister Fujiwara-no Sanekata. W smutnym wic
nastroju po powrocie do stolicy napisa Tosa-nikki (Dziennik z Tosa,
935), zawierajcy spostrzeenia z prowincji i doznania czowieka, ktry
ponis wielk strat.
Tsurayuki dosuy si jeszcze wprawdzie paru innych stanowisk
i pitej niszej rangi, upowaniajcej go do wstpu na dwr cesarski
(ok. 940 r.), ale uczucie rozczarowania pozostao.
W cigu dugiego ycia nie dosuy si wysokiej pozycji na dworze
cesarskim; peni na og funkcje skromne, nie dajce moliwoci
wpywania na polityk i administracj. Lecz jego zasugi literackie s
ogromne: opracowanie antologii Kokinshu, napisanie Wstpu do tej
antologii, a take pierwszego pamitnika w jzyku japoskim (Dziennik z Tosa), ktry naley dzi do trwaych osigni klasycznej prozy
japoskiej. Zapewne to ministrowie czciej zabiegali o spotkania
z Tsurayukim ni on zabiega o ich wzgldy. By bowiem niekwe
stionowanym autorytetem w zakresie literatury narodowej i chiskiej,
umia doradzi w sprawach praktycznych kompozycji literackiej,
potrafi ocenia wiersze, chtnie wic zapraszano go do modnych
salonw. Przyczyni si take do usprawnienia tzw. pisma kobiecego,
czyli alfabetu sylabicznego, wytworzonego w IX wieku i zdobywaj
cego powoli zwolennikw nie tylko wrd kobiet, lecz take pord
mczyzn.
Wstp do Kokinshu, okrelajcy istot i wczesne ideay poezji,
sia si jednak gwnym powodem do chway pomiertnej. Od
Wstpu bowiem rozpoczyna si rodzima krytyka i teoria poezji
w Japonii.
Wasna twrczo poetycka Tsuaryukiego, inna w stylu i treci od
143

poezji Tomonoriego, ma charakter raczej intelektualny ni emocjo

nalny. Dojrzaa pod wzgldem rodkw technicznych, jzyka i nie
kiedy subtelnego dowcipu, wiadczcego o pewnym krytycznym dys
tansie wobec wasnej twrczoci, reprezentuje podstawowe cechy
Kokinshu, rnice ten zbir od Mayoshu.
Tsurayuki naley do tych poetw dworskich w Japonii, ktrych
wyrniali najczciej pniejsi kompilatorzy i zamieszczali ich wiersze
w zbiorach. Dziki temu zachowao si okoo 450 utworw Tsurayukiego, z czego ponad sto pieni krtkich w Kokinshu. Istnieje te
odrbny, opracowany pomiertnie Tsurayuki-shii (Zbir Tsurayukiego). Za osignicia literackie Tsurayuki zosta uznany za jednego
z tzw. Trzydziestu Szeciu Mistrzw Poezji.
Tsurayuki przywizywa du wag do formy i stylu (sama)
w poezji. N a przykad w wierszu Asushiranu... (K. XVI, 838), po
wiconym pamici Tomonoriego, posuy si kontrastem jutra
(asu) i dzi (kyd) jako podstaw kompozycji. Czsto do krtkich
pieni wprowadza form rozumowania, czyli swoicie logiczn
struktur zwizku zalenoci i wynikania (czste poniewa, cho
cia, wydawaoby si, e).
Tsurayuki napisa we Wstpie, e wszystkie istoty ywe sponta
nicznie piewaj pieni i tworz poezj. Jego wiersze wiadcz raczej
o tym, e techniczne umiejtnoci i artystyczne pikno zaczy ogra
nicza jego wasne moliwoci wypowiedzi spontanicznej. Mona
nawet uwaa, e to w wieku IX, i to gwnie dziki Tsurayukiemu,
uksztatoway si estetyczne podstawy poezji japoskiej. Nie oznacza
to jednak, e w poezji Tsuraykiego nie znajdziemy zupenie auten
tycznego przeycia. Oto na przykad trzydzieci lat po Kokinshu,
w Tosa-nikki poeta szczerze wyraa wasne doznania. Wypowiada
raczej wasne smutki z powodu utraty crki na Sikoku anieli
popisuje si piknem formy.
Aru mono-to
Wasuretsutsu nao
Naki hito-o
Izura-to tou-zo
Kanashikarikeru

Zapominajc
o tym, e ju nie yje,
ni std, ni zowd
Gdzie jeste, crko? pytam.
I znw zapadam w bole.
Tosa-nikki, NKBT 20, s.29

Niewtpliwie, Tsurayuki nie tylko wypowiedzia myl, lecz take

udowodni w praktyce, e poezja wspiera si na artystycznych
144

kanonach, ktrych mona si nauczy i nastpnie wykorzysta kom

ponujc pieni. W ten sposb otworzy drog dla rozwoju teorii
i krytyki poezji, a take drog ku wielkiemu upowszechnieniu wierszopisarstwa w coraz to nowych krgach spoeczestwa japoskiego.
DAMA ISE

Urodziwa dama dworu, znana jako Dama Ise (zm. ok. 939 r.), ya
i komponowaa wiersze za panowania cesarzy Uda i Daigo (887-930).
Wywodzia si z pnocnej gazi rodu Fuijwara, a jej dziadek,
Fuijwara-no Iemune, znany jest jako zaoyciel Hkaiji w Hino,
buddyjskiej wityni o duym znaczeniu w historii sztuki japoskiej ze
wzgldu na znajdujcy si tam posg Buddy Amidy i malarstwo
cienne. Jej ojciec, Fujiwara-no Tsugukage, by gubernatorem w pro
wincjach Yamato i Ise. Nalea do warstwy prowincjonalnych dygni
tarzy, ktra wydaa wiele utalentowanych literatek tego okresu.
Nazwano j Dam Ise ze wzgldu na tytu i stanowisko ojca jako
gubernatora prowincji Ise.
Dama Ise po nieszczliwej przygodzie miosnej ze starszym
bratem cesarza, Fujiwara-no Nakahira, odtrcia kilku mczyzn
ubiegajcych si o jej wzgldy i suya nadal w paacu cesarskim.
Pniej zwrcia na siebie uwag cesarza Uda i nawet urodzia mu
syna, ktry zmar przedwczenie. Wiadomo, e pniej urodzia jeszcze
^crk ksiciu Atsuyoshiemu, czwartemu synowi Uda, lecz ksi
Atsuyoshi zmar w roku 930, a Ise pozostaa bez opieki. Odtd jej losy
byy nieznane.
Wraz z Ono-no Komachi naley do najwybitniejszych poetek
Kokinshu. Uczestniczya w turniejach poetyckich (m. in. w roku 913)
razem z Ki-no Tsurayuki i Oshikchi-no Mitsune. Interesowaa si te
retoryk i form poezji.
Wiersze Ise charakteryzuj si wyrafinowanym stylem. W oficjal
nych antologiach, takich jak Kokinshu i Gosenshu (Zbir pieni pniej
wybranych, 951) zachowao si 180 wierszy, co wiadczy o jej duej
popularnoci i znaczeniu w okresie dworskim. Zaliczono j nawet do
Trzydziestu Szeciu Mistrzw Poezji. Jej styl dobrze ilustruje wiersz,
w ktrym porwnuje miosne uczucia do wypalonych i wysuszonych
pl zim.
145

Fuyugare-no
Nobe-to wagami-o
Omoiseba
Moete-mo haru-o
Matamashi mono-o

Moje uczucia
wypalone jak pola
wyschnite zim.
Czy mog mie nadziej
e ponc doczekam wiosny?
K.XV,791

M INAM OTO-NO SHITAGO

Minamoto-no Shitag (911-983), poeta i filolog, uznawany jest za

autora wielu opowieci (Taketori-monogatari Opowie o zbieraczu
bambusu; Utsubo-monogatari Opowie o dziupli), czasami uwaa
nych te za anonimowe. Wiadomo, e napisa co najmniej pidziesit
wierszy, zamieszczonych w oficjalnych zbiorach. Jest te autorem
wierszy na temat imion koni, zachowanych w zbiorze pt. Minamoto-no
Shitago uma-no ke-no awase (Zestawienie maci koni Minamoto-no
Shitag) i innych utworw rozproszonych w antologiach.
Shitag by potomkiem cesarza Saga i synem Minamoto-no
Kozoru. Wczenie straci rodzicw. Studiowa literatur do czterdzie
stego trzeciego roku ycia na wyszej uczelni. Peni wiele funkcji
w rezydencji arcyksicia i na prowincji. Uwaa jednak, e nie otrzyma
pozycji godnej jego kwalifikacji prawdopodobnie z winy dominuj
cego rodu Fujiwarw. Niezadowolenie wyrazi w poezji pisanej po
chisku zgodnie z tradycj sankcjonujc krytyk spoeczn
w Chinach. N a zlecenie cesarza Murakami bra udzia w redagowaniu
zbioru Gosenshu (Zbir pieni pniej wybranych, 951). Pracowa wiele
lat nad odczytaniem i interpretacj Man'yoshu. Jest rwnie autorem
sownika wyrazw chiskich i japoskich, uoonych wedug okre
lonych kategorii. Sownik nosi tytu Wamyo-ruijushd (Wybr sy
stematyczny wyrazw japoskich, 931-938). Shitag ceniony jest
rwnie za wiersze o yciu codziennym, penym trudw i cierpie.
Dziki tej tematyce zaliczono go do poetw wystpujcych przeciw
konwencjonalizmowi Kokinshu. Do tej samej grupy poetw niekon
wencjonalnych naley rwnie Sone-no Yoshitada (X wiek), ceniony
odnowiciel sownictwa w poezji japoskiej X wieku.
FUJIWARA-NO KINTO

Fujiwara-no Kinto (966-1041) by synem kanclerza Yoritady,

nalea wic do wyszych warstw arsytokracji. Wychowa si w prze
146

pych u. Pocztkowo szybko awansowa dochodzc do bardzo wysokiej

Starszej Drugiej Rangi, umoliwiajcej penienie funkcji ministerial
nych. Pniej jednak nie wiodo mu si tak dobrze, jak wielu innym
czonkom tej wpywowej wwczas rodziny. By niezadowolony, ponie
wa nie otrzyma stanowiska ministerialnego, chocia uwaa, e na
nic zasuguje. Majc pidziesit osiem lat zrezygnowa ze suby
dworskiej, zosta mnichem buddyjskim i zamieszka w odosobnieniu
w grach koo Kioto. Tam te powici si twrczoci literackiej.
Kint by czowiekiem wyksztaconym, zna si nie tylko na
literaturze rodzimej, lecz take na chiskiej oraz na muzyce. Pisa
wiersze po japosku i po chisku, zajmowa si te krytyk poezji.
Cieszy si duym uznaniem jako poeta i sta si autorytetem w kr
gach artystycznych. y i dziaa w czasach wielkiego rozkwitu
literatury i sztuki. Na dworze cesarskim w okresie dominacji
Fujiwara-no Michinagi w subie cesarzowych rywalizoway ze
sob pisarki: Sei Shnagon i Murasaki Shikibu, twrczoci literack
zajmowaa si rwnie Izumi Shikibu wsptwrczynie zotego
wieku w japoskiej literaturze dworskiej.
Wkad Kint do literatury jest duy, zwaszcza w zakresie poezji
i jej krytyki. Oto w Waka-kuhon (Dziewi stopni stylu poezji,
1009 1041)20 podzieli waka na dziewi kategorii jakociowych
i poda po dwa przykady wzite z Kokinshu. Najwysze poetyckie
osignicie zilustrowa wierszami opiewajcymi krajobrazy. Przytoczy
>,tylko wiersze miosne i dwa wiersze na temat staroci i smutkw ycia.
Ta postawa Kint wiadczy o zasadniczej zmianie gustw w cigu stu
lat od opracowania Kokinshu, w ktrym dominowaa poezja miosna.
Kint szczeglne miejsce przyzna wierszowi opiewajcemu gry
w Yoshino, ktrego autorem by Mibu-no Tadamine (Shiiishu Po
kosie, 71005), i anonimowemu wierszowi opiewajcemu Zatok Akashi (Kokinshu). W obu utworach wystpuje mga sowo-klucz,
ktre w jzyku japoskim brzmi odmiennie dla mgy wiosennej
(kasumi) i jesiennej (kiri). Oba sowa w pniejszej poezji symbolizowa
y pory roku.
Kint opracowa Wakanreishu (Zbir wierszy japoskich i chi
skich do recytacji, 1013), czyli antologi zawierajc 588 wierszy
w jzyku chiskim i 216 w jzyku japoskim (waka). Do tego czasu
poezj chisk zazwyczaj wydawano w oddzielnych zbiorach, jak np.
w Kaifuso (Dawne ulubione strofy, 751). W M aydshu znajduj si

147

tylko cztery poematy chiskie. W Wakanreishu Kint poczy oba

rodzaje poezji, co wicej, dokona japonizacji wierszy chiskich. Po
prostu cytowa fragmenty tych wierszy, najczciej w postaci dwu
wersw po siedem sylab. Odczytywa je tak, jakby to byy samodzielne
pieni japoskie, tzn. w dosownym tumaczeniu na japoski (ten
sposb czytania nazywa si kundoku), cho byy zapisane po chisku.
W ten sposb nastpio zblienie obu typw poezji, a nawet uto
samienie chiskiej poezji z japosk. A poniewa wiersze chiskie
z tego zbioru nie tylko recytowano, lecz take piewano do akom
paniamentu instrumentw muzycznych oraz cytowano na obrazach
malarskich i kopiowano w postaci kaligraficznej, stay si one spjn
czci artystycznej kultury okresu Heian. Kto z chiskich poetw by
najczciej cytowany i piewany, najlepiej wiadczy zawarto Wakanrdeishu. Oto na 588 wierszy w jzyku chiskim 354 pochodzio spod
pira cilej spod pdzla Japoczykw. Natomiast spord
oryginalnych 234 wierszy chiskich 139 pochodzio z twrczoci Po
Chii-i (Po Cii-i), znanego w Japonii jako Haku Rakuten (= Po
Lo-tien, 772-846). W zbiorze nie byo ani jednego wiersza wielkich
poetw, cenionych zwaszcza w Chinach, a mianowicie Li Tai-po
(699-762) i Tu Fu (712-770). Pod tym wzgldem gusta Japoczykw
rniy si od upodoba Chiczykw. Wydaje si, e Kint wybra
takie wiersze w jzyku chiskim, ktre najbardziej odpowiaday
tradycji, reprezentowanej zwaszcza przez Tsurayukiego, i uoy je
w porzdku zblionym do ukadu materiau w Kokinshii.
Kint opracowa rwnie zbir utworw Trzydziestu Szeciu
Mistrzw Poezji (Sanjurokuninsen, ok. 1008-1010). Jest te autorem
Shinsenzuind (Nowy wybr interpretacji trudnych strof, 1009), jednego
z najwaniejszych traktatw z zakresu teorii poezji czasw dworskich.
Kint przypisuje si te opracowanie oficjalnej antologii Shiiishu.
Z jego wasnej twrczoci poetyckiej zachowao si okoo dziewi
dziesiciu wierszy w antologiach oficjalnych, a take indywidualny
zbir pt. Kintd-kydshu (Zbir starszego radcy Kint). Wikszo
wierszy Kint powicona jest obserwacjom z ycia codziennego
arystokracji dworskiej, rzadsze s utwory refleksyjne. W teorii poezji
Kint naladowa i rozwija myli Tsurayukiego, zawarte we Wst
pie do Kokinshii, kadc nacisk na znaczenie formy i sugestywnoci.
Stworzy podstawy dla stylu poezji typowej dla Shinkokinshu, czyli
Nowego Kokinshii.
148

IZUMI SHIKIBU

Izumi Shikibu (ur. ok. 970 - zm. ok. 1030) bya pikn kobiet
i utalentowan poetk. Kochana przez wielu mczyzn, staa si
bohaterk wielu legend. Bya crk Oe-no Masamune, gubernatora
prowincji Echizen. Okoo dwudziestego roku ycia wysza za m za
Tachibana-no Michisada, gubernatora Izumi, dlatego pniej na
zwano j Izumi zgodnie ze stanowiskiem i tytuem ma. Z Michisad miaa crk, znan jako poetka Koshikibu. Z mem jednak si
rozstaa i wrcia do stolicy, gdzie utrzymywaa stosunki z ksiciem
Tametak, trzecim synem eks-cesarza Reizei, a po przedwczesnej
mierci ksicia (w 25 roku ycia) z jego modszym bratem
Atsumichim, o czym dowiadujemy si z Izumi Shikibu-nikki (Dziennik
l/umi Shikibu). Jej mio do Atsumichiego bya chyba bardzo
namitna, poniewa po jego mierci (w 26 roku ycia) swj gboki
smutek wyrazia w 120 wierszach zachowanych w Izumi Shikibu-zokushu (Cig dalszy zbioru Izumi Shikibu). Bdc dam dworu
u cesarzowej Shshi, maonki drugiego stopnia (<chugu) cesarza Ichij
(987 1011), poznaa wielk pisark Murasaki Shikibu, ktra wczeniej
zostaa powoana do suby u Shoshi. Pniej Izumi znw wysza za
m, tym razem za Yasumas z Fujiwarw i towarzyszya mu
w podry do prowincji Tango, gdzie peni obowizki gubernatora.
O tej podry mwi wiersz jej crki Koshikibu, zawarty w Hyakunin-isshu (Po jednym wierszu od stu poetw). Z ostatnich lat jej ycia wia
domo jedynie o mierci crki i o niezbyt zgodnym yciu z Yasumas.
Poezja Izumi Shikibu jest gboko emocjonalna i rni si od
konwencjonalnych wierszy gwnego nurtu X wieku. Wyrnia si te
swobod ekspresji i nowatorstwem. W oficjalnych antologiach rzadko
si spotyka aluzje do fizycznych kontaktw midzy kochankami.
Izumi natomiast oczekuje dotyku rk ukochanego, rozczesujcego
czarne dugie wosy w Kurogami-no... (Czarnych wosw...), za
mieszczonym w Goshuishu (Pne pokosie zbir pieni japo
skich, 1086).
Kurogami-no
Lec samotnie
Midarete shirazu zapomniaam, e wosy
Uchifuseba
mam rozpuszczone...
Mazu kakiyarishi Stskniona za mczyzn,
hito-zo koishiki
ktry je rozczesywa...
G.XIII,755

149

Izumi Shikibu bya wyksztacon, bardzo inteligentn poetk.

Piszc o uczuciach posugiwaa si po mistrzowsku ozdobnikami
poetyckimi. Ceniono j wic i za to, e wykraczaa poza indywidualn
sfer namitnoci, opisywanych lub sugerowanych. W intymnej sytua
cji dwojga kochankw utrwalia bowiem pewne stae cechy kultury
dworskiej i jzyka, jakim si jej twrcy posugiwali.
Tamakura-no
Spaam w
ramionach
Sode-ni-mo shimo-wa a teraz na
rkawach
Okikeru-o
szron osiad gsty.
Kesa uchimireba
Patrz: w wietle poranka
Shirotae-ni shite
bieleje jak
ptno.
Izumi Shikibu-nikki, NKBT 20, s. 426

Kochankowie sypiali w swoich ramionach za poduszk suyy

im rce partnerw. Sytuacj t okrela sowo tamakura, pochodzce od
te (rce) i makura (poduszka). O rkawy (sode) szaty ocierano zy
szczcia i czciej smutku rozstania. S to sytuacje stae,
powtarzalne w poezji dworskiej. W tym wierszu (Tamakura-no...)
kobieta z tsknot wspomina swego ukochanego w zimowy poranek.
Dostrzega na rkawach szron, ktry tutaj oznacza zmroone zy.
Wyraenie tamakura-no sode bardzo podobao si czytelnikom i su
chaczom na dworze, poniewa ewokowao ono wiele znacze. T
sytuacj, po mistrzowsku okrelon, wzmacnia stay epitet (makurakotoba) do rkawa, a mianowicie shirotae-ni shite, czyli jest biae jak
ptno, bieleje jak ptno.
Izumi pisaa te utwory pene zadumy i rozmyla religijnych.
Ukazaa w nich pen gotowo przyjcia buddyjskiej mdroci za
wasn, np. w wierszu Kuraki yori... (Z ciemnoci...).
Kuraki yori
Kuraki michi-ni-zo
Irinu beki
Haruka-ni terase
Yama-no ha-no tsuki

Teraz gdy musz

z ciemnoci w drog ciemn
skierowa kroki,
rozjanij dal przede mn,
ksiycu znad gr grzbietw.
Shuishu, XX,1342

W tym gonym wierszu pobrzmiewa zdanie z Sutry Lotosu,

mwice o dugiej nocy nioscej przeklstwa naszemu losowi21,
zakoczone dramatycznym wnioskiem wypywajcym z oceny tej
sytuacji: z ciemnoci wchodzimy w ciemno. Izumi Shikibu tak
klarownie, jak mao kto wyrazia brak buddyjskiego przygotowania
150

do udania si w drog ku mierci. Jednoczenie odnotowaa sw

skonno do pokadania nadziei w przyrodzie tutaj w opiewanym
tak chtnie ksiycu.
AKAZOME EM ON

Akazome Emon (zm. po 1041 roku jako buddyjska mniszka) bya

prawdopodobnie crk Akazome-no Tokimochi, a imi Emon otrzy
maa od urzdowego tytuu Tokimochiego. Bdc on poety i sinologa Oe-no Masahira (952-1012) urodzia syna Takachika i crk
K-no Jiju. Wielki uczony Oe-no Masafusa (1041-1111) jest jej
prawnukiem.
Emon suya u Rinshi, ony polityka Fujiwara-no Michinaga;
suya rwnie u jego crki Jtmonin, ktra bya maonk cesarza
Ichijo i przed zgoleniem gowy i odejciem do klasztoru nosia imi
Akiko. Crka Emon penia sub na dworze Michinagi zanim zostaa
on dworzanina Takashima-no Naritomi.
Podobnie jak Izumi Shikibu, ktr znaa osobicie, nazywano j
geniuszem poezji. Pisaa o uczuciach macierzyskich, wyraaa al
po mierci ma w sposb spokojny, umiarkowany. Jest autork
ponad dziewidziesiciu wierszy zamieszczonych w Shuishu i w innych
oficjalnych i prywatnych antologiach, a take w dzienniku podry
pt. Owari-kik (Zapiski z podry do Owari). Nie rozstrzygnito dotd
sporu o jej autorstwo Eiga-monogatari (Opowie o chwale). Wedle
jednej z hipotez bya autork lub wspautork tej opowieci histo
rycznej, powiconej gwnie czasom wpyww rodu Fuji wara.

PROZA POWSTANIE I ROZWJ POWIECI

TAKETORI-MONOGATARI

Najstarszym zabytkiem japoskiej prozy artystycznej jest opo

wiadanie ramowe pt. Taketori-monogatari (Opowie o zbieraczu
bambusw, X wiek)22, pikna opowie o ksiycowej dziewczynie
imieniem Kaguyahime, czyli wietlana, ktr znalaz w kolanku
bambusa ubogi drwal, wystpujcy w tytule jako zbieracz bam
busw.
151

Bohaterka opowiadania, ktr zaopiekowali si drwal i jego ona,

bardzo szybko wyrosa na pikn pann. O jej rk zabiega wielu
przystojnych i wpywowych modziecw. Jednak Kaguyahime stawia
im bardzo trudne warunki, czsto niemoliwe do wypenienia i w ten
sposb odrzuca ich zaloty. Pi opowiada wtrconych w ramy
opowieci o ksiniczce ukazuje piciu modziecw i ich prby
pozyskania danego przez Kaguyahime skarbu i w kocu pr
by oszukania dziewczyny. Okazuje si jednak, e wietlana przebywa
na ziemi tymczasowo, zesana tu z bliej nie wyjanionych przyczyn.
Na koniec, mimo prb staruszkw (jej przybranych rodzicw) za
trzymania jej na Ziemi, ksiniczka wraca do swej ksiycowej stolicy.
W kompozycji tego opowiadania mona wyrni trzy elementy:
dojrzewanie bohaterki, zaloty i odejcie bohaterki do nieba (na
Ksiyc). Najszerzej anonimowy autor potraktowa okres dojrzewania
wietlanej jako piknej dziewczyny i rywalizacj o zdobycie jej rki.
wietlana, wychowana jako istota ludzka, po perypetiach ziemskich
wraca jednak do krgu istot niebiaskich. I tak koczy si to
opowiadanie, ktre do dzi prowokuje do nowych interpretacji.
ISE-MONOGATARI

W wieku X powstay rwnie opowieci do pieni (uta-monogatari\ ktre w odrnieniu od fantystycznoci fabuy Taketori-monogatari s prawdopodobnie opowieciami zwizanymi z oko
licznociami powstania wiersza lub kilku wierszy.
W uta-monogatari szczegln wag przywizuje si do przyto
czonych wierszy, mniej wane w nich s zdarzenia fabularne. Re
prezentatywnym przykadem tej liryczno-epickiej formy s Ise-monogatari (Opowieci z Ise)23 nieznanego autora. Czas powstania tych
opowieci jest nieznany, chocia przyjmuje si, e zrb utworu powsta
przed Kokinshu, tzn. przed 905 rokiem, poniewa podstaw dla
Ise-monogatari stawi prawdopodobnie zbir poezji Ariwara-no Narihiry.
Prawie kady z 125 epizodw skadajcych si na Ise-monogatari
rozpoczyna si od formuy Mukashi otoko arikeri... (Dawno temu
by mczyzna...) lub jej wariantw. I cho kady epizod jest
niezaleny i skoczony, to jednak sprawy przedstawiane, tzn. opisane
okolicznoci powstania wiersza, ukadaj si w pewien schemat
152

biograficzny zawierajcy zdarzenia z ycia mczyzny, poczynajc od

lat dojrzewania a koczc na mierci. Wiersze, bdce jakby bohatera
mi krtkich powiastek lirycznych, subtelnie wyraaj powikania
miosne amanta w realnych sytuacjach midzyludzkich. Wedug trydycyjnego pogldu, tym mczyzn w Ise-monogatari jest poeta Ariwara-no Narihira, rwnie znany z urody amant IX wieku.
HEICHU-MONOGATARI

Z kolei Heichu-monogatari (Opowie o Heichu, ok. 959-965)

skada si z 38 opowiastek (setsuwa) i zawiera ponad 150 wierszy.
Element narracyjny jest tu bardziej rozwinity kada cz moe
by uwaana za krtkie opowiadanie o jednej z wielu przygd
miosnych pewnego mczyzny, ktrego osoba czy epizody w ca
o kompozycyjn. Materia zosta uporzdkowany wedle biegu pr
roku, a wic podobnie jak w wielu zbiorach japoskiej poezji. Mona
wic uzna, e uta-monogatari reprezentuj wczesny etap rozwoju
monogatarU w ktrej wiersz i narracja proz odgrywaj prawie
rwnorzdne role. Epizody za skadajce si na poszczeglne dziea s
oryginaln form, w ktrej nastpio poczenie liryki i epiki.
YAMATO-MONOGATARI

Rwnie utwr Yamato-monogatari (Opowieci z Yamato, X w.)24

skada si z krtkich opowieci przedstawiajcych najczciej okolicz
noci powstania wierszy. Spord ponad 170 epizodw cz pochodzi
z pocztkw IX wieku, wikszo powstao na pocztku X wieku.
Przypuszcza si, e autorami znacznej czci tych anegdotycznych
setsuwa s poeci i inni sawni ludzie yjcy w czasie opracowywania
zbioru Gosenshu (951). Zamiast enigmatycznego pewien mczyzna
wymienia si tutaj czsto bohatera danego epizodu z nazwiska
i imienia. Z porwnania wynika, e tej samej postaci dotyczy na og
kilka opowiada zamieszczonych jedno po drugim lub rozrzuconych
w kilku miejscach zbioru. W odrnieniu od Ise-monogatari, w tym
utworze autorw bardziej interesuj anegdoty i rozwj wydarze
anieli wiersz i okolicznoci jego powstania. Dlatego te Yamato-monogatari zalicza si do gatunku zbiorw setsuwa, czyli opowiada
i powiastek anegdotycznych.
153

Do najbardziej znanych setsuwa naley historia dziewczyny

(Unaiotome), ktra nie moga si zdecydowa na wybr jednego z dwu
kochajcych j chopcw i dlatego postanowia umrze w nurtach
rzeki. Znan bani jest rwnie opowie o Grze Porzuconych
Staruch (Ubasuteyama).
Po romantycznej Taketori-monogatari, w drugiej poowie X wieku
pojawiy si opowieci o zdarzeniach znacznie bardziej prawdo
podobnych, nadal jednak du rol odgryway w nich elementy
fantastyczne. Obszerne i powikane opowieci przycigay uwag
czytelnika nie tylko nieprawdopodobnymi przygodami bohatera, lecz
take zdarzeniami z rzeczywistego ycia arystokracji i posiadaczy
ziemskich. W tego rodzaju opowieciach blask i przepych dworu nie
przesoniy cakowicie wiata pozadworskiego. Punkt widzenia narra
tora jest w nich umieszczony poza dworem cesarskim i poza naj
bliszym jego otoczeniem. Mona wic przypuszcza, e Utsubo-monogatari i Ochikubo-monogatari jeszcze odzwierciedlaj wiele
wtkw z tradycji ustnej, zawieraj bowiem wiele zdarze i toposw
prowincjonalnych, uporzdkowanych przez ludzi wyksztaconych
i obeznanych z yciem dworu cesarskiego. Czy autorami byli mczy
ni, czy te kobiety, dokadnie nie wiadomo.
UTSUBO-MONOGATARI

Utsubo-monogatari (Opowie o dziupli, ok. 970-983)25 jest rw

nie utworem anonimowym, cho od dawna przypuszcza si, e mg
t opowie napisa Minamoto-no Shitag. Styl utworu nie jest
jednolity, s rwnie powtrzenia wtkw, dlatego przyjmujemy, e
opowie powstawaa w cigu duszego czasu i jest dzieem kilku
autorw, co najwyej opracowanym ostatecznie przez jedn osob.
Opowie, zoona z 20 ksig, rozpoczyna si od wyprawy Kiyowara-no Toshikage, syna cesarza, do Chin, jego przygd w nieznanym
kraju (dawniej uwaano, e chodzio tu o Persj, dzi przypuszcza si,
e bohater dotar do Annamu), gdzie nauczy si gra na koto
u synnego mistrza i wrci z cudownym instrumentem do Japonii.
W kolejnym wtku bohaterami s potomkowie podrnika: jego
jedyna crka i jej syn Fujiwara-no Nakatada, ktry od matki nauczy
si gra na cudownym instrumencie i dziki temu zyska saw
i zaszczyty oczywicie po wielu perypetiach i kopotach (np. bohater
154

z matk mieszka przez pewien czas w dziupli). Jest to wic jedno

czenie opowie o instrumencie muzycznym i rodzie podtrzymujcym
muzyczne tradycje, przeplatana licznymi dygresjami pozwalajcymi
pozna rywalizacj o majtki i wadz w sferach arystokracji i na
dworze cesarskim. Du rol w pierwszej czci odgrywa opowie
o zalotach i rywalizacji o rk przepiknej ksiniczki Atemiya, ktrej
Nakatadzie zdoby si nie udaje. W kocowej czci utworu Inumiya,
crka Nakatady, rwnie zyska saw piknej i utalentowanej dziew
czyny, ktra nauczya si gra na koto przywiezionym z dalekich
krajw przez jej dziadka.
W kompozycji tego utworu wida pewne wpywy Taketori-monogatari, niektrzy uwaaj nawet, e Utsubo jest rozwiniciem tego
opowiadania, poszerzonym o opis ycia arystokracji, lecz trudno
zgodzi si z takim pogldem. To prawda, e pierwsza cz Utsubo
ma charakter fantastyczny i nierealistyczny, jednak im bliej koca,
tym opowie staje si blisza prawdy o yciu arystokracji. Mona te
powiedzie, e Utsubo jest dzieem okresu przejciowego, dzielcego
pierwsze opowieci fantastyczne od dojrzaego realistycznego obrazu
ycia dworu w Genji-monogatari.
OCHIKUBO-M ONOGATARI

Ochikubo-monogatari (Opowie o Ochikubo)26. Nieznany jest

autor Ochikubo-monogatari, podobnie jak nie jest wyjaniona do
koca data powstania tego utworu. Najprawdopodobniej ta opowie
0 japoskim Kopciuszku pochodzi ze wspomnianego okresu przej
ciowego, poprzedzajcego bezporednio Genji-monogatari.
Pod wzgldem kompozycyjnym, jednoci stylu i jasnoci tematu
jest dzieem dojrzalszym od opowieci Utsubo, cho w rodowisku
dworskim nie bya wysoko ceniona. Bohaterk opowieci jest Ochiku
bo, crka radcy dworu Tadayoriego, le traktowana przez macoch,
ktra kazaa jej mieszka w piwnicy (ochikubo znaczy pomieszczenie
pooone niej od pozostaych) i dlatego otrzymaa przydomek Damy
Ochikubo, czyli jakby Damy z Piwnicznej Izby. O jej istnieniu
1 urodzie dowiedzia si syn Ministra Prawej Strony (Sakon-shsho)
i zabiega o jej wzgldy. Modzi wyznaj sobie mio i po perypetiach,
zwizanych m.in. z cakowicie odmiennymi planami macochy, przy
chodzi szczliwe zakoczenie, gdy zakochani pobieraj si i odnosz
155

rwnie sukcesy na dworze cesarskim. Za mococha i jej stronnictwo

przegrywaj i spotyka ich zasuona kara. Oprcz historii miosnej s
w Ochikubo historyjki humorystyczne, brak tu natomiast zupenie
elementw fantastycznych. Akcja toczy si najczciej w domach
arystokratw. Postacie jednak s paskie, reprezentuj raczej typy
o wyranie opisanych tylko cechach zewntrznych.
GENJI-MONOGATARI

Na pocztku XI wieku powstao Genji-monogatari21, najwybitniej

sze dzieo prozatorskie okresu, uznawane dzi za pierwsz dojrza
psychologiczn powie wiata. Autork tej powieci jest Murasaki
Shikibu (ok. 970, 973 lub 978 ok. 1016), o ktrej yciu niewiele
wiadomo. Nie ma jednak wtpliwoci, e pochodzia z rodu Fuji wa
rw, a jej ojciec mia na imi Tametoki z linii Fuyutsugu. Od
dziecistwa bya bardzo uzdolniona. Wraz z ojcem przebywaa
w Echizen (996 r.), a po powrocie do stolicy wysza za Fujiwara
Nobutak, ktry po kilku latach maestwa zmar (w 1001 roku).
Murasaki od ok. 1007 do 1010 roku suya na dworze cesarza Ichij
jako dama w orszaku Jtmonin (Akiko, Shshi). W czasie tej suby
otrzymaa prawdopodobnie przydomek Murasaki Shikibu, a w ka
dym razie jej imi nie jest znane. Usugujc swej pani braa udzia
w dworskich rozrywkach, w turniejach poetyckich, w przyjciach,
suchaa plotek i czytaa popularne w tym czasie opowieci. Potrafia
te czyta i pisa po chisku, cho chiszczyzna bya gwnie
przedmiotem edukacji mczyzn z wyszych sfer. Dlatego zapewne
damy dworu chtnie pisay sylabariuszem, przepisujc zasyszane
opowieci lub je kopiujc. Doskonaliy w ten sposb znajomo
rodzimego jzyka. Piszc pamitniki chtnie zwierzay si ze swych
rozterek i radoci, wtpliwoci i przemyle, i nauczyy si w ten
sposb opisywa wewntrzne stany ducha. Ta umiejtno, nabyta
dziki pisaniu pamitnikw, miaa bardzo due znaczenie dla rozwoju
opowieci. Mona wic powiedzie, bez ryzyka bdu, e to wanie
dziki kobietom opowie osigna tak wysoki poziom artystyczny,
ktry docenili szybko wspczeni i potwierdzili potomni.
Kompozycja. Genji-monogatari skada si z 54 ksig (maki) daw
niej oddzielnie oprawianych, przedstawiajcych wydarzenia z okoo

siedemdziesiciu piciu lat, w ktrych brao udzia ok. 430 postaci,

w znacznej czci spowinowaconych ze sob i precyzyjnie usytuowa
nych przez autork w czasie i hierarchii spoecznej i urzdniczej. Cho
poszczeglne ksigi s tak zbudowane, e mog by czytane i oceniane
jako samodzielne caoci, utwr nie jest jednak zbiorem luno ze
stawionych opowiada.
Powie mona podzieli na kilka gwnych czci: pocztkow,
o modoci bohatera Hikaru, czyli Promienistego (ksigi 1-11); rod
kow, traktujc o jego niepowodzeniach i o powrocie Hikaru do
zaszczytw na dworze (ksigi 12-41); kocow, o drugim pokoleniu po
mierci Ksicia Promienistego (ksigi 42-54). Zatem od pierwszego
rozdziau pt. Kiritsubo do 41. pt. Maboroshi gwnym bohaterem jest
Hikaru Genji. Zdarzenia od 42. rozdziau rozpoczynaj si osiem lat
pniej, po mierci Hikaru, i przedstawiaj dojrzewanie Kaoru, syna
Genjiego. Ostatnie dziesi rozdziaw, ktrych akcja toczy si gw
nie w miejscowoci Uji koo Heian, nosz nazw Uji-juchd (Dziesi
zwojw z Uji). W tych ostatnich rozdziaach na plan pierwszy wysuwa
si rwnie ksi Niou, rywal Kaoru, konkurujcy o wzgldy
powabnych crek ksicia Hachi, a zwaszcza intrygujcej melancho
lijnym czarem Ukifune. Nikt z przedstawicieli modszego pokolenia
nie dorwnuje Genjiemu pod wzgldem urody, charakteru, umie
jtnoci, a zwaszcza sztuki kochania. Ani Kaoru, ani Niou nie udaje
si przey naprawd odwzajemnionej wielkiej mioci.
Bohater i kobiety. Bohater tytuowy Genji urodzi si z matki
Kiritsubo i ojca cesarza. By pikny jak klejnot. Wskutek intryg
rywalek jego matki Hikaru straci prawo do tronu i otrzyma nazwisko
Genji (rd rdowy) jako ksi poddany cesarzowi. Piknego
chopca zaczto nazywa Hikaru-no kimi, czyli Ksiciem Promie
nistym. Hikaru by nie tylko urodziwy, lecz take odznacza si
wybornym smakiem i umiejtnociami wyrniajcymi go spord
przecitnych arystokratw i dworzan. A nade wszystko potrafi
kocha i przeywa swoje mioci, jakby byy jedynymi i niepowta
rzalnymi zdarzeniami w jego yciu. By wic Promienisty w oczach
kobiet idealnym amantem, co nie oznacza wcale, e przeywa wy
cznie tryumfalne zwycistwa i tylko radoci, nie oznacza te, by
wszystkie kobiety, ktre obdarza swoim zainteresowaniem, osigay
szczcie. Poczynajc od jego oficjalnej ony, Aoi-no Ue, ktr mu
157

wybrano i z nim oeniono, gdy by jeszcze chopcem, a koczc choby

na Nyosan (San-no Miya), ulubionej crce eks-cesarza Suzaku i trze
ciej w kolejnoci onie Genjiego, wszystkie kobiety Promienistego
przeywaj rozterki i zawody z powodu zwizku, jaki im narzucono
lub z tego powodu, e nie byy tak kochane, jakby pragny.
Wiele kobiet tej powieci, kochajcych lub kochanych, pozostaje
gboko w pamici czytelnika. Na pocztku bohater kieruje swe
modziecze tsknoty do Fujitsubo, modej ony cesarza (ojca boha
tera), gdy przypomina mu ona matk (Kiritsubo), zmar z udrki,
ktrej przyczyn byo zawistne rodowisko dworskie. Okae si, e ich
zwizek mia nie tylko platoniczny charakter. Syn Fujitsubo przy
szy nastpca tronu (Reizei) jest waciwie synem pocztym
w grzechu z Genjim. Los pniej odpaci Genjiemu za to, co uczyni
swojemu ojcu. Trzydzieci lat pniej Genji dowie si, e jego syn
Kaoru jest waciwie dzieckiem jego przyjaciela, Kashiwagi, i wasnej
modej ony, ksinej Nyosan.
Najwiksz mioci darzy Genji kobiet, ktr sobie wychowa
od jej wczesnych lat dziewczcych. Bya ni crka brata Fujitsubo,
0 imieniu Murasaki-no Ue, ktr wzi za on po mierci Aoi. Prawo
1 konwenanse pozostawiay mczyznom du swobod, nie dopusz
czay jednak do zastpienia oficjalnej ony jedn z licznych kochanek.
Dlatego te Genji, mimo e nie kocha Aoi, nie mg wzi Murasaki
za on wczeniej. Murasaki, idealna kobieta i ona, urodziwa,
dostatecznie wyksztacona, wraliwa i posuszna kobieta nie moga
jednak ze wiata dozna swego ma wyrugowa innych kobiet ani te
zapewni sobie jego wiernoci po swojej mierci. Nie tylko przypadek
i nie tylko los krzyowa cieki ycia Promienistego z wielu jeszcze
innymi kobietami. Po prostu w obyczajach arystokratw wierno
wobec jednej kobiety bywaa traktowana jako sprawa co najmniej
zastanawiajca, jeli nie zasugiwaa w danym przypadku na po
tpienie. By moe rywalizacja rodw o wpywy na dworze nie
tolerowaa pustki wok wpywowych arystokratw. A w grze
politycznej urodziwe crki byy mocnymi atutami. Nigdy jednak
nie chodzio o liczb, nie byo wic ani haremw, ani eunu
chw. Cesarz mg mie kilka on rnego stopnia. Niektrzy ary
stokraci rwnie nie poprzestawali na jednej onie. Tym bardziej nikt
nie mg ograniczy zwizkw o charakterze przelotnym, o jakich roz
mawiaj Genji z przyjacielem T-no Chuj w deszczow noc (rozdzia
158

drugi). Przeywa wic Genji wiele romantycznych przygd z kobietami

z niszej warstwy, a w cisej tajemnicy z cudzymi onami lub
naonicami. Jest w yciu Promienistego Utsusemi, ona prowincjo
nalnego urzdnika, jest Yugao najpierw kochanka przyjaciela
T-no Chuj, a take ekscentryczna ksiniczka Suetsumuhana, ksi
niczka Oborozukiyo i wiele innych. Po mierci ony Aoi i polubieniu
Murasaki, gdy Genji przeywa trudny okres zesania do miejscowoci
nadmorskiej Suma, spotka Akashi-no Ue i przywiz j potem do
stolicy, a z tego zwizku urodzia si pniej ksiniczka Akashi
(Akashi-no Kimi). Uwag Genjiego zwrci jeszcze Tamakatsura (Tamakazura), crka Yugao i T-no Chuj, adoptowana przez Genjiego.
Po mierci Murasaki, a nastpnie po odejciu do klasztoru w modym
wieku trzeciej ony, Nyosan-no Miya, Genji przeywa uczucie samo
tnoci i zacz myle o mierci. Tak waciwie koczy si cz
gwna, podstawowa Opowieci o ksiciu Genji.
Po mierci, zaledwie w powieci zasugerowanej, nigdzie konkretnie
nie przedstawionej ani nie stwierdzonej, pojawiaj si na kartach
powieci kobiety z otoczenia ksicia Kaoru, faktycznie syna Nyosan
i Kashiwagi, ktry z kolei by synem T-no Chuj. O wzgldy
najbardziej intrygujcej z dziewczt zabiega rwnie ksi Niou,
wnuk Genjiego, a syn cesarza i ksiniczki Akashi (warto przy tym
zwrci uwag na liczne paralele fabularne, jak np. zestawienie Genji
T-no Chuj i Kaoru i Niou). W tej ponurej atmosferze dziesiciu
ksig z Uji najwicej uwag bohaterw, jak te czytelnikw przyciga
Ukifune, ukochana dziewczyna Kaoru, pasierbica tajemniczego ksicia-pustelnika. W atmosferze zgonw lub domniemanych zgonw,
w smutku wioski pooonej nad rzek, ktrej szum wywoywa u bo
haterw nastrj smutku i melancholii, Ukifune zostaje rwnie kocha
nk Niou. Kiedy obaj decyduj si j przenie do stolicy, a ona nie
potrafi dokona wyboru, postanawia rzuci si do rzeki i zgin. Przy
jaciele nic nie wiedz, e czy ich rwnie wsplna dziewczyna, a kie
dy si dowiaduj, odpychaj j od siebie. Po jej znikniciu obaj trak
tuj j jako zmar, lecz Kaoru dowiaduje si, e w miejscowoci Ono
mieszka kto, kto mgby by Ukifune, i podejmuje poszukiwania.
Temat. Genji-monogatari jest wielk panoram ycia na dworze
cesarskim i w stolicy Heian w X wieku, skonstruowan wok kilku
centralnych tematw. W zalenoci od podejcia badawczego i wy
159

znawanych pogldw rozmaicie formuowano te centralne tematy.

Wyrniano midzy innymi: 1) temat potgi rodu Fujiwarw, a wic
historyczn warto powieci, 2) temat nietrwaoci ycia ludzkiego
w rozumieniu buddyjskim, 3) temat codziennego i duchowego ycia
arystokracji dworskiej, 4) temat bogactwa stosunkw midzy kobiet
i mczyzn, traktujc Genji-monogatari jako najdoskonalszy z ro
mansw, jakie kiedykolwiek powstay w dawnej Japonii, 5) temat
kultu pikna i dobrego smaku w yciu arystokracji. Dzieo to
analizowano wic z punktu widzenia buddyzmu i etyki konfucjaskiej,
a take z punktu widzenia historyczno-faktograficznego. Na jego
temat napisano tysice ksiek, nie mwic o dziesitkach tysicy
powaniejszych artykuw. Najciekawszym traktatem o tej powieci
bya Genji-monogatari-tama-no ogushi (Opowie o ksiciu Genji, czyli
drogocenny grzebie, 1758) filologa Motooriego Norinagi (1730-1801),
w ktrym wyprowadza on z materii powieciowej i definiuje kategori
estetyczn mono-no aware jako najlepiej okrelajc cel i temat
powieci Murasaki Shikibu. Wedug Motooriego, Murasaki Shikibu
piszc t powie wcale nie kierowaa si zasadami buddyjskimi czy
konfucjaskimi. Po prostu przedstawia w powieci mono-no aware
(patos rzeczy), czyli ludzkie odczuwanie czy po prostu przeywanie
konkretnego wiata, w jakim yli jej bohaterowie. Ukazaa autentycz
ne emocje, ani dobre, ani ze, po prostu ludzkie, bdce wyrazem
napicia powstajcego midzy czowiekiem a rzecz, czyli czowiekiem
a wiatem, i midzy ludmi.
Elementy teorii powieci w Genji-monogatari. Fragment 25. roz
dziau (ok. 6 stron) pt. Hotaru (wietliki) powicony jest sztuce
powieciowej. Jest to pierwszy w historii literatury japoskiej przykad
refleksji teoretycznej o powieci i zasuguje na szczegln uwag. Z tej
rozmowy (midzy Hikaru a Tamakasur) o opowieciach dowia
dujemy si, jak Murasaki Shikibu pojmowaa cele i budow opowieci.
Wedug niej opowie przekazuje obraz wiata od czasw najdawniej
szych do wspczesnoci, ze zwrceniem szczeglnej uwagi na to, co
przepenia serca pisarza wzruszeniem. Autor omija oczywicie wiele
historycznych szczegw, stwarzajc po prostu oglny obraz wiata.
Mimo e posuguje si w tym celu zmyleniem (usof itsuwari), prze
kazuje jednak prawd o rzeczywistoci. Usprawiedliwienie i wyjanie
nie tego kamstwa w powieci, a co za tym idzie, podjcie problemu
160

stosunku midzy fikcyjnym wiatem przedstawionym a rzeczywistym

wiatem pozaliterackim, wydaje si najciekawszym i najwaniejszym
wtkiem tej rozmowy o sztuce powieciowej.
Opowie o ksiciu Genji
Fragment pt. wietliki 28

Pora deszczowa w tym roku trwaa znacznie duej ni zazwyczaj, niebo

nie przejaniao si nawet na krtk chwil, tote damy w paacu Rokujin,
ktrym czas duy si nad wyraz, spdzay dzie za dniem pochonite lektur
ilustrowanych opowieci. Dama Akashi z duym smakiem przepisywaa,
ilustrowaa obrazkami i wysyaa zwoje opowieci swojej crce, ksiniczce
Akashi. Natomiast mieszkajca w zachodnim skrzydle paacu Tamakazura,
ktra bdc do niedawna w Tsukushi nie miaa ku temu okazji, czytaa
i kopiowaa je z jeszcze wikszym zapaem bez chwili odpoczynku od witu do
nocy. Wiele te miaa przy sobie dworek, ktre celoway w tej sztuce. Wrd
spisanych i ilustrowanych opowieci o osobliwych sprawach ludzi, moe
prawdziwych, a moe i zmylonych, nie byo historii jak uwaaa
Tamakazura ktre przypominayby jej wasne nieszczsne ycie. W duchu,
co prawda, porwnywaa swoje udrki z powodu owego Tayu-no Gen
z Tsukushi z niebezpieczestwami, na jakie bya naraona ksiniczka
z Opowieci z Sumiyoshi29, uciekajca przed Kazue-no Kami; czua wszelako,
e s przecie rnice midzy ni a bohaterk opowieci, dzi jeszcze zapewne
tak samo gonej, jak dawniej.
Ksi Genji zobaczy ilustrowane opowieci, porozrzucane po pokoju
Tamakazury, rozemia si i powiedzia: To straszne! Czy was ju nigdy nie
znuy przepisywanie i czytanie? Wy, kobiety, zrodziycie si zapewne tylko po
to, by was oszukiwano. Mao bowiem znajdziecie prawdy w tych opowie
ciach. Nie wtpi, e sama rwnie wiesz o tym, a jednak caym sercem
oddajesz si tym gupim i bezsensownym historiom i traktujesz je powanie,
w t parn czerwcow por wci je przepisujesz i nie zdajesz sobie nawet
sprawy z tego, e wosy twoje s w cakowitym nieadzie.
Po tych sowach znw powiedzia: Chocia,, gdyby nie te stare
opowieci, w czym bymy zaiste, znaleli pocieszenie w takich chwilach nudy
i bezczynnoci, od ktrych nie masz ucieczki. Przyznaj, e nawet te fikcyjne
opowieci przedstawiaj take rzeczywiste ludzkie uczucia, tote czytelnik
nieraz myli: Zaprawd, tak mogo si zdarzy, tym bardziej e poszczeglne
czci utworu przechodz pynnie od jednej do nastpnej i cho czytajcy wie,
e wszystko jest czystym wymysem, wzrusza si niepotrzebnie lub widzc jak
pikna i urodziwa ksiniczka pogra si w smtnej zadumie, pragnie
bezwiednie jej wspczu. A nawet kiedy czyta je z myl, e nigdy nie mogy
si na tym wiecie zdarzy takie rzeczy, to i wtedy ogarnia go jednak
zdumienie, poniewa opisane s one z wielk pewnoci i przesad; dopiero
gdy posucha opowieci jeszcze raz w spokoju i zastanowi si, poczuje si
oburzony i zawiedziony. Mimo tego zdarza si, e czytelnik nieoczekiwanie
161

w
natrafia w tego rodzaju opowieciach na rzeczy prawdziwie zajmujce.
Ostatnimi czasy, gdy przysuchuj si jak damy i inne dworki czytaj
i opowiadaj maej ksiniczce Akashi, niejednokrotnie podziwiam i myl, jak
dobrych mamy dzisiaj twrcw opowieci. A przecie myl, e opowieci s
wytworem ludzi celujcych w opowiadaniu rnych kamstw. Powiedz mi, czy
nie mam w istocie racji?
Naprawd, tylko ludzie przywykli do opowiadania kamstw dopatruj
si w tym rda opowieci. Co do mnie, uwaam, e opowieci przedstawiaj
rzeczy, ktre naprawd si zdarzyy rzeka odsuwajc od siebie tusz
i przerywajc przepisywanie.
Waciwie niezbyt elegancko postpiem pomniejszajc ich warto.
A przecie to wanie opowieci przekazuj nam obraz wiata od czasw
boskich. Kroniki japoskie bowiem przedstawiaj tylko jedn stron ycia
przeszoci. Zaiste, opowieci zawieraj wszelakiego rodzaju szczegy zgodnie
z prawd rzeczy i czynw ludzi. Ksi rozemia si i cign dalej.
Autor nie opowiada w nich o konkretnych zdarzeniach z ycia okrelonego
czowieka, a po prostu spisuje to, co jego serce przepenia wzruszeniem;
pragnie bowiem przekaza innym pokoleniom zarwno dobre jak i ze,
zarwno to, co oglda nie zaznawszy przesytu, i co bardzo czsto sysza
0 yciu ludzi na tym wiecie. Gdy na przykad autor zamierza pisa o dobrych
sprawach, wybiera tylko dodatnie cechy czowieka, kiedy indziej za, idc na
spotkanie pragnie czytelnika i suchacza, zbiera ze i osobliwe przymioty
1 zdarzenia, ale jednoczenie wszystkie te sprawy ze i dobre o ktrych
opowiada, nie pochodz znikd indziej jak tylko z tego wiata, w ktrym
yjemy. Oczywicie, opowieci chiskie rni si od naszych sposobem
budowy, cho tak samo oparte s na rzeczywistych zdarzeniach. To zro
zumiae, bowiem nawet gdy przedmiotem opisu s sprawy tego samego kraju,
Yamato, opowieci nie s jednakowe; dawne rni si zapewne od wspczes
nych. Ponadto istnieje wielka rnica midzy gbokimi a pytkimi dzieami.
Wobec tego twierdzenie, e wszystkie one s kamliwym wymysem, byoby
niezgodne z prawd. Przecie nawet Prawo, ktre przekaza nam Budda
w najwyszym swoim miosierdziu, zawiera dziedzin zwan Prawdami
Przystosowanymi, wic nie rozumiejce umysy maj nieraz wtpliwoci
z powodu wystpujcych tu i wdzie rnic w wyjanianiu prawdy. Te
pozorne sprzecznoci s szczeglnie liczne w sutrach Mahajany, lecz przecie
wszystkie prowadz do tego samego celu, natomiast rnica midzy stanem
buddy (ibodai) i doczesnym podaniem (bonno) odpowiada rnicy wy
stpujcej midzy dobrymi i zymi cechami ludzi w opowieciach. Gdy w tym
duchu rozpatrzymy dzieo literackie, okae si, e nie zawiera ono niczego
zbdnego.
Tak wic ksi nie szczdzc sw wyjania, e rwnie opowieci su
poytecznym celom.
Jednake podj znw ksi ciekaw jestem, czy ktra ze starych
opowieci przedstawia czowieka tak idiotycznie szczerego i naiwnego, jakim
ja jestem? A z drugiej strony pord wyniosych i stronicych od ludzi
162

ksiniczek z opowieci nie znajdziesz chyba tak obojtnej i nieczuej jak ty

wobec mnie. Jake bym pragn, eby o nas napisano dla nastpnych pokole
w opowieci, jakiej nikt jeszcze dotd nie stworzy.
Gdy ksi przysun si do Tamakazury i jej to powiedzia, zakrya twarz
rkawem szaty i odrzeka:
- Cho nie ma o tym w opowieciach, jestem jednak przekonana, e tak
osobliwe sprawy mogyby z pewnoci zosta opisane.
- Sdzisz, e nasze stosunki s tak osobliwe? Zaiste, mam wraenie, e
nikt oprcz ciebie nie odnosi si do mnie tak obojtnie.
Siedzc blisko niej ksi wydawa si szczerze rozbawiony i nieskrpo
wany.
- Nie wiedzc co pocz, stare ksigi przegldam, lecz nie znajduj
wzmianki o dziecku nieposusznym rodzicom. Rwnie w pouczeniach Buddy
nieposuszestwo wobec rodzica zostao surowo potpione powiedzia
ksi lecz Tamakazura nie odsonia twarzy, zacz wic gadzi jej wosy,
szczerze aujc swych sw, a wreszcie usysza, co mu rzeka:
- Cho przeszukaam stare ksigi, w istocie nie znalazam w nich o tym,
e bywali na wiecie ojcowie o takich sercach jak twoje.
Ksi zawstydzi si serdecznie i pohamowa swe nazbyt swobodne dotd
zachowanie; i zamyli si, pytajc siebie w duchu, jaka przyszo czeka
w kocu Tamakazur?
*
Murasaki-no Ue zacza czyta opowieci pod pretekstem dokonywania
wyboru dla ksiniczki Akashi i odtd nie potrafia si od nich oderwa.
Ksi przegldajc u niej ilustrowany zwj Opowieci z Kumano30 powie
dzia:
- Jake piknie wykonane s te obrazy! Na jednym z nich namalo
wana jest maa ksiniczka w spokojnym poobiednim nie, Murasaki za
przyglda si jej i zapewne przypomina wasn odleg ju przeszo. Czy
sdzia, pani, e nawet takie dzieci mog w tej opowieci przeywa
romantyczne przygody? Co prawda, byem zapewne wyjtkiem i przykadem
dla innych w swej cierpliwoci serca oczekujcego na chwil, kiedy doroniesz
rzek do Murasaki. Rzeczywicie, w yciu ksicia byo wiele takich
niezwykych przygd nalecych zapewne do rzadkoci w wiecie.
- Mam nadziej, e nie pozwalasz czyta swawolnych opowieci maej
ksiniczce powiedzia z myl o crce. Chocia nie przejawia ona
jeszcze zainteresowania historiami o dziewcztach, u ktrych przebudziy si
tajemne tsknoty, to jednak byoby okropne, gdyby ksiniczka ju teraz
zacza myle, e takie rzeczy bywaj na wiecie rzek ksi. Murasaki za
pomylaa: Tego ju za wiele, bo gdyby to usyszaa Tamakazura, z przek
sem by pomylaa, e ksi swoj rzeczywist crk otacza szczegln trosk,
i powiedziaa:
- Jake byoby mi przykro, gdybym miaa przyglda si, jak ksiniczka
naladuje bohaterki prne, bez serca i wyobrani. A do takich zapewne
naley crka ksicia Fujiwary z opowieci pt. W dziupli. Brak jej wdziku, cho
niewtpliwie jest rozgarnita i dzielna; wydaje mi si, e ona wie jak dba
163

IZ lt
f *
> Ji*' L(
Jt i Io %
i.g *p
^
-Ft;5
^ tiA *>w '
.^ ^
o <o

.'-' *
t
t
co lt
* 0
3f* ^
t ,

^
4

i 4- I

&?

i&*B#ti "^5

JL
#&
K,
5
f
i
ft
o

f
'L'
JL
m
l(
,;

>
(bs
J* i:
fc C
*>2
*5
'
J"1^
i *
^
?
&
^ 2

i f

*> ' | ,
*% T
' t S
b 4>T X
*
& # r

*
(O
ift*
5
?
^
'
i*P2
0
'

4
t
*
ii
f
i
*^8

A
5
L
t
'g
#>2

4
i'
L
i,
5
x

jjft*
^
S i zSJ
Pij
>
#1*
t" (7)

L 3

K
s
^
v
L

^
*& f- &w >w w i
*
> *>
L
L i: >
i
*
^ i"C 4
'
'g t t i 5 t ) |t
-
a
X\r-y H^. h
c f Hi 4
ii
5R
<
SrS i>2 i6w a i S
L
'ii jgfei 2 1*'E *j? J s< -c
*
g &
i ?> i L 6
' * 1
<D t Pft*
fig fc * 2i >
* J i
*
i i f l:
U /iS t>

0
fe

' H i ) 5II S * is
1]
( f i -v * /z
* J
^* %
mt
'5 m *> iO e 2cr
tfc * /g
<
'S.
if i
T CD
i
i>
<o
<D
i
k\
W o6 \ , ("
MX t>s
7*5 >
z
<>" ri*
<i /*
> 5
*
'&
i ii
* S ! *a>
* ' \
' S cf
' i]|
'<g
flif* i? 35 4
S

$t,'p <0
s 3 gL co
l , fa"
b
& / /55 fo ii a? - r a>
HS
ta
* \
J>*

3:
^
S

'o
<fT
D& ^ 5 Za '
L
c 2 ia>=:
r
"i Zi ai
'
V'
^
* t>0 *T
C S
A c ^ * a
(2
A
%

t * ITf p*x <?!* *

t
*i
? * 0
Ji* ^ o
1 :2
iL
*
16.

l 4
fy
l.*
i?

* ifet
/
ti
\.

Genji-monogatari pocztkowy fragment rozwaa o sztuce powie

ciowej z rozdziau pt. wietliki

0 swoje sprawy, ale jej odpowiedzi na zaloty mczyzn zbyt chodne

1 opryskliwe s pozbawione cech kobiecoci, jest wic bohaterk przedsta
wion jednostronnie.
Syszc to Genji, powiedzia:

W rzeczywistym wiecie takie kobiety te zapewne bywaj. Dowiad

czone i niezalene, majce zawsze wasne zdanie, nie przywizuj wagi do
waciwego stosunku wobec mczyzn. Wychowane zostay co prawda z wiel
k trosk przez znakomitych rodzicw. S czsto naiwne jak dzieci, co zreszt
ma by oznak dobrego wychowania. Wiadomo jednak, e to prowadzi
czsto do zapnienia w rozwoju, tote wielu zadaje sobie pytanie, jak
wygldao dawniej staranne wychowanie i zaczyna zastanawia si nawet nad
wychowywaniem samych rodzicw, a wszystko to staje si szczeglnie przykre
164

dla crek. Mimo to rodzice widzc, e wygld i zachowanie dziecka w oczach

innych odpowiada ich pozycji, tym bardziej nie auj trudw, nie kryjc
dumy ze swego dziea. Wszyscy za dokoa z niesmakiem przysuchuj si
i jednoczenie nie szczdz najwyszych pochwa, chocia w zachowaniu crki
i wypowiedzianych przez ni sowach niczego na miar pochwa nie znajduj,
c/Aij( si przeto wielce zawiedzeni. Nie mona wic w adnym razie dopuci,
by suba chwalia crk powiedzia midzy innymi ksi, ktry podkrela
czsto z trosk, e tylko ksiniczki [Akashi] nie naley w ogle aja za jej
psoty. Istnieje wiele starych opowieci, w ktrych macocha podle postpuje
wobcc dziecka, a poniewa ksi uwaa, e byoby Murasaki przykro,
gdyby jej o tym zbytecznie przypomina, dlatego te przeprowadza surow
Nolekcj dzie, kaza je przepisywa a nawet wykonywa nowe ilustracje
- opuszczajc nieodpowiednie epizody.
OPOWIECI EPIGOSKIE

Pod koniec okresu Heian powstao wiele utworw naladujcych

Opowie o ksiciu Genji. Do najbardziej znanych nale: Sagoromo-monogatari (Opowie o Sagoromo, 1045-1058) i Hamamatsu-chunagon-monogatari (Opowie o radcy dworu Hamamatsu, ok. 1058)31,
oraz Yowa-no nezame (Przebudzenie si o pnocy, po 1058) i Torikaebaya-monogatari (Opowie o przemiecach, XII w.). Miay one do
bogat i skomplikowan fabu, czsto zbudowan z wtkw dziw
nych przygd miosnych, roje sennych i nieprawdopodobnych zda
rze. Uwaa si, e w ten sposb odzwierciedlay one dekadenckie
nastroje dworzan. W tym epigoskim okresie na wyrnienie zasuguje
ponadto zbir opowiada pt. Tsutsumi-chunagon-monogatari (Opowie
ci Radcy Tsutsumi)32 zamykajcy ponad dwa wieki rozwoju opowie
ci dworskich.
Warto jeszcze pamita o tym, e opowieci po Genji-monogatari
oddaliy si do wyranie od realnego ycia obyczajowego i spo
ecznego epoki. Zapewne z myl o zainteresowaniu czytelnikw
sigano przede wszystkim do zdarze wykraczajcych poza nudn
rzeczywisto, napawajc raczej niepokojem. W sferze fabularnej
inwencja czsto polegaa na rnych kombinacjach postaci lub zdarze
wzorowanych na Genji-monogatari. Na przykad Sagoromo jest prb
poczenia cech Hikaru i Kaoru. Postacie kobiece rwnie brano
z powieci Murasaki Shikibu, a nie z nowych warunkw obycza
jowych i spoecznych. Oczywicie, nie tylko Opowie o ksiciu Genji
bya dla naladowcw wzorem. Sigano rwnie do bogatej w wtki
Utsubo-monogatari, wprowadzajc elementy nierealne do obrazu ycia
165

arystokracji. Pewnym novum by ton nostalgii, wywoany odcho

dzcym lub ju minionym wiatem, i przeywane przez bohaterw
poczucie melancholii. Godna uwagi jest rwnie jako stylistyczno-jzykowa epigoskich opowieci, wykorzystujcych buddyjsk koncepcj metempsychozy (irinne-tensh), jak np. w Hamamatsu-chunagonmonogatari. Nadal motyw mioci midzy mczyzn a kobiet od
grywa podstawow rol, jednak najczciej historie byy smutne,
poniewa bohater rzadko zdobywa kobiet, ktr kocha i ktrej
pragn. Wzorem dla autorw byy najczciej niepowodzenia Kaoru
z Dziesiciu ksig z Uji (np. w Hamamatsu-chunagon-monogatari,
a take w Yowa-no nezame).
Mimo naladowczego charakteru, opowieci pnego okresu
Heian zasuguj na pewno na uwag badaczy, choby z tego powodu,
e dokonuje si w nich pogbienie psychologicznego rysunku postaci
(zob. zwaszcza Yowa-no nezame). Mona wic powiedzie, e od
emocjonalnej koncepcji wiata powieciowego w kocu X wieku i na
pocztku XI wieku, ktr wyraa najlepiej kategoria aware, nastpia
zmiana ku wizji estetycznej i udziwnionej (czsto za pomoc tajemnic)
na przeomie Heian i Kamakura, jak np. w bardzo dobrze skom
ponowanych dziesiciu opowiadaniach pt. Tsutsumi-chunagon, z kt
rych jedynie Osaka koenu gon-chunagon (O tym jak to nominalny
radca nie przeby Przeczy Spotka) jest do cile datowane
(r. 1055). Wiadomo te, e autork tego opowiadania jest pewna dama
dworu o przydomku Koshikibu. Nie znamy czasu powstania pozo
staych dziewiciu opowiada. Rwnie nie ma zgodnoci, dlaczego
tom nosi taki a nie inny tytu. W kadym razie Opowieci radcy
Tsutsumi nale do najlepszych opowiada dawnej Japonii, a spord
nich Mushi mezuru himegimi (O damie, ktra lubia robaki) przed
stawia niezwyky dla tamtych czasw obraz kobiety pasjonujcej si
odkrywaniem prawdy i dlatego budzcej raczej zgorszenie ni podziw.
LITERATURA PAMITNIKARSKA (NIKKI-BUNGAKU) DZIENNIKI LIRYCZNE (NIKKI)

Kilka wiekw wczeniej dzienniki pisano w jzyku chiskim,

natomiast w wieku X damy dworu zaczy notowa swoje spostrzee
nia i przeycia po japosku. Dziki temu przetrwao kilka pamitni
kw godnych uwagi jako dziea literackie 33.

Dojrza literatur pamitnikarsk w jzyku japoskim rozpo

czyna jednak mczyzna, Ki-no Tsurayuki, dzieem pt. Tosa-nikki
(Dziennik z Tosa, 934). Dziennik z Tosa jest relacj z podry
powrotnej namiestnika z prowincji Tosa do solicy Heian. Autor
wiadomie popeni tu mistyfikacj, napisa bowiem we wstpie, e ten
dziennik pisze kobieta. Dlaczego to uczyni? Ot zgodnie z obowi
zujcym wwczas zwyczajem mczyni, a zwaszcza urzdnicy pa
stwowi, posugiwali si uczon chiszczyzn. Dziki temu zabiegowi
Ki-no Tsurayuki mg swobodnie wyrazi swoje dowiadczenia pis
mem kobiecym (<onnade), tzn. sylabowym pismem fonetycznym (kana).
Jako dziennik 55 dni podry zawiera rne spostrzeenia i myli,
a jedynym wtkiem czcym wiele epizodw w cao jest bolesne
wspomnienie zmarej i pochowanej w Tosa creczki. Wzruszenia
autora najlepiej wyraaj wiersze w sumie okoo 57 krtkich pieni
godnych poety, ktry dokona wyboru wierszy antologii Kokinshii,
a take napisa do niej wstp majcy dotd due znaczenie w rozwoju
teorii poezji japoskiej. Niewtpliwie, dziki wspomnianym pracom
Ki-no Tsurayuki rozbudzi zainteresowanie rodzimym jzykiem jako
narzdziem literackim. I by moe by to jego najwikszy wkad do
rozwoju pimiennictwa japoskiego. Po Dzienniku z Tosa powstao
wiele innych dziennikw, opowieci i szkicw pisanych po japosku
z zastosowaniem sylabariusza, pozwalajcego precyzyjniej wyraa
uczucia i opisywa specyficznie japoskie obyczaje, ludzi i przyrod.
Kager-nikki (Dziennik ulotnych chwil, 974) ma form wspomnie
osobistych i moe by uznany za najstarsz powie autobiograficzn
Japonii. Jest bowiem opowieci-wyznaniem obejmujcym dowiad
czenia 21 lat ycia (954-974) damy dworu z rodu Fuji warw, znanej
pod kryptonimem Matki Michitsuny (937?-995). Ta kronika jej
mioci, tsknoty i smutkw oraz niepewnoci, cigego oczekiwania
i zazdroci, jest najlepszym przykadem pamitnika lirycznego. O d
znacza si bowiem subtelnym rysunkiem stanw wewntrznych auto
rki oraz celnymi spotrzeeniami. Autorka wyraa w nim rwnie
przewiadczenie o niesprawiedliwoci, na jak s naraone kobiety
w systemie wieloestwa. Autorka, ona (jedna z on) znanego
arystokraty Fujiwara(-no) Kaneie i matka Michitsuny, a przede
wszystkim jedna z kobiet yjcych w spoeczestwie dworskim epoki
Heian, snuje rozwaania nad swoim yciem. Spoglda wstecz i widzi
167

w nim szczliwe lata kobiety kochanej, nastpnie niespokojny i irytu

jcy czas samotnoci w okresie zdrady ma i w kocu pogodzenie si
z samotnoci i skupienie uwagi na synu, ktry rs i stawa si jej
nieodcznym towarzyszem 34.
Izumi Shikibu-nikki (Dziennik Izumi Shikibu, 1002-1003). Autorka
tego dziennika, znana poetka, podobnie jak matka Michitsuny, nie
wprowadza dat na pocztku epizodw. Informacje o czasie zdarze
i notowanych spostrzee wplecione s do tekstu. Dziennik zawiera
relacje o romantycznych przeyciach autorki (mio do ksicia
Atsumichiego i konieczno rozstania), a take wiersze o mioci, ktre
byy form wczesnej korespondencji miosnej lub gry towarzyskiej.
Murasaki Shikibu-nikki (Dziennik Murasaki Shikibu, 1008-1010).
Dziennik autorki Opowieci o ksiciu Genji, przedstawia zdarzenia,
w ktrych Murasaki uczestniczya lub o ktrych syszaa na dworze
cesarskim. Mao jest w nim elementw autobiograficznych. Zawiera
natomiast gbok ocen sprzecznoci w yciu dworskim, poniewa
autorka zachowuje tu postaw krytycznego obserwatora i kronikarza.
Sarashina-nikki (Dziennik z Sarashiny, 1059-1062). Autork tego
dziennika jest crka Sugawary Takasue, ktra spisaa swoje wspom
nienia z odbytej w dziecistwie podry do stolicy. Wiele uwagi
powica wraeniom z lektury wymienia kilka popularnych ww
czas dzie, gwnie opowieci, ktre czytaa z duym upodobaniem.
Wraz z upywem lat crka Sugawary staa si zwolenniczk buddyj
skiej sekty jodo (Czysta Ziemia) i zacza powica wicej czasu religii,
kiedy nabraa przekonania, e ycie jest smutne i bolesne35.
Jijitsu-monogatari (opowieci o faktach). Pod koniec Heian
pojawio si wiele opowieci o faktach i zdarzeniach historycznych.
Zainteresowanie histori wywaro rwnie wpyw na form pamit
nikw literackich, ktre zaczy przypomina raczej opowieci. Termin
opowie (monogatari) bywa stosowany wymiennie z dziennikiem
(nikki) w tytule tego samego dziea, jak np. w Takamura-nikki lub
Takamura-monogatari. W zwizku z zainteresowaniem faktami ulega
jednak osabieniu aktywna rola podmiotu na rzecz opisu zewntrz
nego wiata, jak np. w Sanuki-no Suke-no nikki (Dziennik Sanuki-no
Suk, 1108?), przedstawiajcym zdarzenia z otoczenia cesarza Horika168

wain. Nieznana z nazwiska autorka (Sanuki-no Suk jest tytuem)

z gbok sympati notuje szczegy znane tylko osobom pielg
nujcym cesarza w chorobie. Dziennik zatem jest nie tylko wzruszaj
cym notatnikiem z oa mierci cesarza, zawiera te wiele szczegw
interesujcych historykw.
Natomiast Minamoto Ienaga-nikki (Dziennik Minamoto Ienaga)
jest notatnikiem spostrzee dworzanina w subie eks-cesarza Gotoby
(1180-1239), zawierajcym rwnie dane dotyczce opracowania
Nowego zbioru japoskich pieni dawnych i dzisiejszych. Dziennik ten,
jak i nastpne pamitniki redniowieczne (.Izayoi-nikki, Nakatsukasa-naishi-nikki, Towazugatari), naley waciwie ju do nastpnej epoki
literatury i koczy tradycj formy lirycznych pamitnikw dworskich,
tworzcych bardzo wany nurt prozy artystycznej epoki Heian. Ich
warto w literaturze jest jak ju zauwaylimy bardzo dua,
poniewa dziki nim opowiadania, opowieci i powieci osigny
wyjtkowo wysoki poziom artystyczny. Autorki i czytelniczki pa
mitnikw nauczyy si obserwowa przejawy ycia wewntrznego
czowieka, a nastpnie opisywa je nie tylko w pamitnikach, lecz
take w opowieciach.
SZKICE ZWANE ZUIHITSU

Powstay rwnie w poowie okresu Heian. Twrczyni tego

gatunku bya dama dworu Sei Shnagon (ur. ok. 965), o ktrej
yciu niewiele wiadomo. Pochodzia raczej ze redniej warstwy arysto
kracji prowincjonalnej i penia sub u cesarzowej Sadako (crka
Michitaki) w ostatnim dziesicioleciu X w. Jedynym jej zachowanym
dzieem jest Makura-no sdshi (dos.: Notatki spod wezgowia, 996,
1001, 1017), pierwszy przykad zuihitsu36.
Makura-no sdshi jest obszernym i lunym zbiorem krtkich histo
ryjek, szkicw, anegdot i spostrzee. Autorka wylicza w nim m.in.
rzeczy niemie albo przyjemne. W krtkich lirycznych szkicach przed
stawia pikno przyrody, czar otaczajcego wiata i patos przemijania
rzeczy. Posuguje si czystym i piknym jzykiem japoskim, przejrzy
stym i zwartym, w odrnieniu od skomplikowanych dugich kompo
zycji zdaniowych Murasaki Shikibu w Genji-monogatari.
Sei Shnagon posuguje si wic form wyliczania i opisu rzeczy
i zjawisk, form krtkich opowieci anegdotycznych setsuwa i lirycz
169

nych obrazkw pisanych proz. Wcza do tekstu stare wiersze,

rozmyla nad zachowaniem ludzi i nad sob, patrzy z subtelnym
humorem na wady i nierzadko je wykpiwa. Daje si pozna jako
osoba przenikliwego umysu i do citego jzyka. Jest na pewno
wraliw obserwatork ludzi i przyrody, a jej dzieo naley do
najwybitniejszych osigni literatury japoskiej.
Makura-no sdshi Notatnik osobisty
Szkic I

Wiosn cudne s zorze...

Coraz to wyraniejsze staj si zarysy gr, z lekka rowiej, a fioletowawe
chmurki cieniutkimi smugami cign si po niebiosach.
Latem za noc...
Jakie to oczywiste, gdy mowa o nocy ksiycowej... Ale nawet ciemna noc
zwaszcza gdy wietliki caymi chmarami lataj na wszystkie strony... Albo
te, gdy cho jeden lub dwa wiecc leciuteko pyn w powietrzu to
rwnie jest przepikne. I pikne jest take, gdy deszcz noc pada.
Jesieni znw wieczpry...
Na gr grzebienie coraz to bliej, coraz bliej spada promienne, zachodzce
soce... Wzrusza mnie wtedy nawet widok wron, co spiesz lotnie do swoich
siedlisk, po kilka lub parami. A jeszcze bardziej pikne widowisko, gdy dugi
klucz dzikich gsi wida malejcy na nieboskonie. Gdy za soce ju zapadnie
poszum wiatru i owadw granie... Zaiste, czy da si to opisa?
Zim wreszcie wczesny ranek...
Gdy wanie wtedy spadnie nieg, nawet nie trzeba wspomina, e to budzi
zachwyt. Rwnie, gdy szron obieli wszystko dookoa. Ale nawet, gdy nie ma
ni niegu, ni szronu, a jest dotkliwie zimno, to chwila, gdy wnosz ci do
komnaty rozpalone w popiechu wgle tak samo nadzwyczaj przyjemna.
Gdy za ju dzie nadejdzie, i bardzo, ale to bardzo powoli si ociepla, to
nawet ogie w naczyniu z wglem drzewnym zdaje si zmienia w biay popi
i bardzo jest wtedy niemio.
Tum. W. Kotaski, Dziesi tysicy lici, s. 195

OPOWIECI HISTORYCZNE

Tym terminem zaczto okrela historyczne opowieci pisane

w klasycznym jzyku japoskim w XI i XII wieku. Zawarte w nich
opisy ceremonii, dane o narodzinach przyszych osobistoci i wadcw,
ich maestwach i awansach s w zasadzie zgodne z faktami.
Natomiast nawietlenie tych zdarze wiadczy o znacznym wpywie
170

opowieci fikcyjnych. Liczne s tu rwnie anegdoty i wiersze wzmac

niajce emocjonalny, osobisty stosunek autora do historii.
Do najwybitniejszych opowieci historycznych nale: Eiga-monogatari (Opowie o chwale, 1030-1092)37 nieznanego a u to ra , Okagami
(Wielkie zwierciado, XI w.) najgoniejsze z serii zwierciade
historycznych, powicone wydarzeniom z lat 850-1025, Imakagami
(Zwierciado wspczesnoci, 71170) oraz Mizukagami (Zwierciado
wody, XII w.).
Opowie o chwale. Opowie traktujca o latach 850-1092, skada
si z 40 rozdziaw i koncentruje si na przywdcy rodu Fujiwarw
w tym okresie, tzn. na wybitnym polityku o imieniu Michinaga.
Opowie o chwale jest w pewnym sensie powieciow kontynuacj
szeciu historii narodowych, rozpoczynajcych si od Nohongi,
a koczcych na Sandai-jitsuroku. Podejmuje bowiem opowie
0 przeszoci, poczwszy od cesarza Uda (889-897), nie objtego ju
zapisem w ostatniej z historii narodowych. Narracja, cho w zasadzie
jest oparta na faktach, zawiera wiele elementw fikcyjnych. Skoncen
trowana jest na postaci Fujiwara Michinagi i jego sukcesach, jednak
nie zawsze ukazuje go w najkorzystniejszym wietle, a poza tym gos
chwalcego autora (lub autorw) nie zawsze jest przekonujcy.
Zwierciada. Tego samego polityka ukazuje rwnie Okagami
(Wielkie zwierciado), moe najciekawsze dzieo spord opowieci
historycznych zarwno pod wzgldem literackim, jak i historycznym.
Okagami38 skada si z 6 rozdziaw zbudowanych na zasadzie pyta
1 odpowiedzi, tzn. dialogu prowadzonym midzy modym samurajem
a dwu starymi mczyznami, ktrych nazwa by mona mdrcami. Ci
starcy licz sobie po 140 i 150 lat, dlatego znaczn cz faktw znaj
z wasnego ycia. W zwizku z tym, e wersje wydarze s rne
u rnych wiadkw i mdrcw, a ponadto poddane s rwnie
krytycznej ocenie przez modego suchacza, przedstawiony portret
epoki jest bardzo wyrazisty i interesujcy.
OBRAZKI Z YCIA GM INU

Rwnie pod koniec tej epoki powsta wielki zbir krtkich

opowiada i facecji setsuwa pt. Konjaku-monogatari (Opowieci wsp
czesne i dawne, ok. 1120)39. Trzydzieci jeden ksig tego zbioru
171

zawiera tysic krtkich utworw podzielonych na trzy grupy w zale

noci od pochodzenia: indyjsk, chisk i japosk. S wrd nich
opowieci o tematyce wieckiej, jak rwnie religijnej, zwaszcza
wyjaniajce rne aspekty buddyzmu. Ich warto literacka jest
zrnicowana, podobnie jak informacyjna, Konjaku daje bowiem
w pewnym zakresie obraz ycia chopw, rybakw i rzemielnikw,
ludzi biednych i pokrzywdzonych, o ktrych literatura dworska
cakowicie milczaa. Jest ponadto ogromn skarbnic wtkw i moty
ww, zdarze zabawnych i groteskowych, ktre w pniejszych
wiekach wywieray znaczny wpyw na literatur, zwaszcza popularn.

SYLWETKI PISAREK
MATKA MICHITSUNY

Michitsuna-no Haha (7937-995), czyli M atka Michitsuny, jest

cenion poetk i autork Kager-nikki (Dziennika ulotnych chwil).
Bya crk Tomoyasu z Fujiwarw, gubernatora prowincji Ise. Wrd
krewnych miaa wielu poetw i innych znakomitoci. Utrzymywaa
stosunki z licznymi osobistociami i miaa na nie pewien wpyw,
poniewa naleaa pono do najpikniejszych kobiet X wieku. Bya te
utalentowan poetk, chtnie zapraszan do wczesnych salonw.
Zostaa drug on Fujiwara-no Kaneie, wyrniajcego si arysto
kraty, ktry osign nawet stanowisko rzdowe sessh-kampaku
(kanclerza-regenta). Urodzia mu syna o imieniu Michitsuna. Jednak
jej imi nie jest znane. Wanie Kager-nikki jest kronik wydarze
z jej ycia w okresie od 972 do 976 roku. Zachowao si te 36 jej
wierszy w oficjalnych antologiach, m. in. w Shuishu (Pokosie).
SEI SHONAGON

Sei Shnagon (ok. 965-1024), crka Kiyohara-no Motosuke i pra

wnuczka Fukayabu, dwu znanych poetw. Wczenie otrzymaa wy
ksztacenie literackie. Jej imi nic jest znane. Obecne nazwisko
pochodzi od sinojaposkiego odczytania znaku fcij/o z nazwiska
Kiyohara (te: Kiyowara), imi natomiast od tytuu dworskiego
shonanagon (modszy radca). Z jej wasnej twrczoci, a take
172

17. Kostium damy dworu czasw Heian (uchikake). Tak ubieray si Murasaki Shikibu
i Sei Shnagon. Zdjcie przedstawia epizod z procesji dworskiej Jidai-matsuri (wito
Historii) w Kioto, 22 padziernika, dla uczczenia rocznicy zaoenia Starej Stolicy

173

z genealogii rodu Kiyohara mona wycign wnioski, e polubia

Tachibana-no Norimitsu, urodzia mu syna Norinag, a nastpnie
rozesza si z mem. Okoo roku 993 wstpia na sub do Teishi,
maonki cesarza Ichij i crki Michinagi z Fujiwarw. Dziki poczuciu
humoru, ostremu dowcipowi i wiedzy zdobya du popularno
w kwaterach dam dworu. Po mierci ojca Michitaki w roku 995 Teishi
na zawsze stracia wpywy i musiaa si zadowoli bardzo skromnymi
warunkami ycia. Sei Shnagon odesza wic ze suby na dworze.
Powtrnie wysza za m za Muneyo z Fujiwarw, gubernatora
prowincji Settsu. Prawdopodobnie z tego maestwa miaa jeszcze
crk Koma-no Mybu. Po mierci ma ya samotnie. Umara jako
mniszka buddyjska w Kioto, gdzie jej ojciec mia rezydencj.
Dowcip i inteligencj, z ktrych bya znana na dworze, wykorzy
staa w pamitniku Makura-no sdshi (Notatnik osobisty), ktry sta si
wzorcem nowej formy literackiej, znanej jako zuihitsu (podug p
dzla). Stosunkowo mao zachowao si wierszy z jej bogatego
dorobku: okoo trzydziestu krtkich pieni w zbiorze Sei Shnagon,
szesnacie wierszy w Makura-no sshi oraz czternacie w zbiorach
oficjalnych i innych.
MURASAKI SHIKIBU

Murasaki Shikibu (?978?1016), pisarka i poetka, jest ceniona

przede wszystkim jako autorka Opowieci o ksiciu Genji. Wedle jednej
z hipotez miaa dwadziecia sze lat w roku 1008 i pochodzia
z rodziny Fujiwara-no Yoshitady, szstego syna Fuyutsugu (775-826).
Jej ojciec, Fujiwara-no Tametoki, by uczonym konfucjaskim, ktry
pisa wiersze po japosku i po chisku. M atka natomiast bya crk
Fujiwara-no Tamenobu. W jej rodzinie wiele osb cieszyo si uzna
niem za talent poetycki, m. in. starszy brat Nobunori. Imi pisarki nie
jest znane. Ze wzgldu na stanowisko i tytu ojca (shikibu-no j)
nazwano j Shikibu, a cilej T-no Shikibu, przy czym To jest
sinojaposkim odczytaniem czci nazwiska Fuji(wara). Ostatecznie
pisark znamy pod przydomkiem Murasaki, identycznym z imieniem
gwnej bohaterki jej gonej powieci.
Murasaki nauczya si czyta po japosku i chisku. Chtnie
sigaa do poezji Po Ciu-i i do ksiek o tematyce buddyjskiej. Bya
chyba przedwczenie dojrzaa i wszechstronnie utalentowana malo
174

waa, kaligrafowaa, graa na instrumencie koto. Majc okoo osiem

nastu lat, w roku 996 wyjechaa do Echizen, gdzie ojciec obj
stanowisko gubernatora prowincji. Po powrocie do stolicy rok pniej
dwudziestoletnia Murasaki polubia Nobutak z Fujiwarw m
czyzn starszego od niej o dwadziecia siedem lat. Na rok przed jego
mierci Shikibu urodzia mu crk Kenshi, znan pniej jako
Daini-no Sammi. Jak legenda gosi, z alu po stracie ma chciaa
zosta mniszk. Zaniechaa tego zamiaru, lecz odtd poddawaa si
nastrojom smutku i rozmylaniom o mioci i szczciu kobiety.
W tym nastroju zacza pisa Opowie o ksiciu Genji. Uwaa si, e
znaczn cz Opowieci... napisaa przed wstpieniem na sub do
paacu cesarskiego, poniewa od roku 1008 jej romantyczn opowie
ju czytano w krgach arystokracji. Zreszt dam dworu u Shshi
(crki Michinagi) zostaa dziki sawie autorki Opowieci o ksiciu
Genji. Cieszya si na dworze uznaniem, ale te spotykaa si z zazdro
ci w wiecie uciech, ceremonii i prnoci. Dziki subie u cesarzowej
Shshi moga dobrze podpatrze blaski i cienie ycia dworskiego,
i zarejestrowa je w powieci i pamitniku. Po mierci cesarza Ichij (w
roku 1011) pozostaa jeszcze w subie Shshi. Ostatnia wiadomo
o niej pochodzi z roku 1013, miaa wtedy okoo trzydziestu piciu lat.
Zmara prawdopodobnie wkrtce po mierci brata.
Prcz Opowieci o ksiciu Genji napisaa Dziennik i wiele wierszy
zachowanych w Murasaki Shikibu-shii (Zbir M.S.), w oficjalnych
antologiach, a najwicej w tekcie Opowieci o ksiciu Genji, w ktrym
liczba pieni krtkich jest imponujca, siga bowiem 800 utworw
o bardzo szerokiej gamie tematycznej.

POCZTKI TEORII POWIECI

Podobnie jak przedmowa Ki-no Tsurayukiego do Zbioru japo
skich pieni dawnych i dziesiejszych (Kokinshii40, po 905 r.) jest
pierwszym w Japonii przykadem teorii poezji japoskiej, tak roz
mowa na temat opowieci w 25-tej ksidze Opowieci o ksiciu
Genji41 moe by uznana za pierwszy w Japonii a rwnie na
wiecie przykad nieoficjalnej krytyki literackiej zajmujcej si
form powieciow. Fragment wspomnianego rozdziau zawiera bo
wiem pogld Murasaki Shikibu na sztuk powieciow i jej znaczenie.
175

Stwierdzamy zatem, e do czasu powstania przedmowy do Kokinshu (ok. 905 r.) poezja bya jedyn japosk form literack, tzn. e
w tym czasie nie byo jeszcze japoskiej prozy artystycznej ani
dramatu. Uprawiana wtedy twrczo prozatorska bya albo chiska,
albo wzorowana na chiskiej. Nie moga wic by oceniana wedug
tych samych kryteriw ani opisywana za pomoc tych samych
terminw, co poezja japoska. Czy to oznacza, e wstp do Kokinshu
Ki-no Tsurayakiego by jedynym przykadem rozwaa na temat
literatury i sztuki w ogle w pierwszych latach X wieku?
Oczywicie nie. Pisma teoretyczne, czy mwic skromniej: ich
pierwociny gwnie na temat poezji zaczy powstawa w Japo
nii dziki znajomoci chiskich rozpraw. Japoczycy bowiem w IX
i X w. poznawali chiskie szkice o charakterze teoretyzujcym, zwane
lun (jap. ron) 42, ktre pobudzay myl japosk w rnych dziedzi
nach, nie tylko w zakresie poezji. Wiadomo, e pisano tego rodzaju
rozprawki o muzyce. Zawieray one spostrzeenia i informacje o r
nych kategoriach i instrumentach muzycznych. Powstaway te prace
o ogrodach ozdobnych i innych sztukach. Najwicej uwagi po
wicono poezji pisanej przez Japoczykw po chisku.
Pierwszym wybitnym mylicielem, ktry zapocztkowa systema
tyczne studia nad poezj, by Kukai (774-835), mnich, zaoyciel sekty
buddyjskiej Prawdziwego Sowa (;shingon). Jemu te tradycja przy
pisuje wynalazek japoskiego alfabetu sylabicznego. Wanie Kukai
pozostawi kilka prac powiconych poezji, jak np. Bunkyd-hifuron 43
(Zwierciado literatury, czyli o tajemnicach kompozycji) i Bumpitsuganshinshd44, (Sztuka kompozycji, czyli wybr oczu i serca). To
ostatnie dzieo, oparte na pierwszym, jest rodzajem podrcznika
kompozycji dla pocztkujcych poetw piszcych po chisku.
Jak wspomniaem, w pracach tych Kukai zajmowa si tylko
poezj chisk, przykady rwnie czerpa z literatury kontynentalnej,
wic przytoczone zasady i wskazwki stosuj si wycznie do poezji
pisanej w tym jzyku w Japonii. Niemniej pisma Kukaia nakoniy
poetw japoskich, piszcych po japosku, do zastanowienia si nad
ksztatem, treci, a take wartoci poezji tworzonej w jzyku
rodzimym. Prb japonizacji chiskich zasad poetyki podj poeta
Fujiwara H am anari45 (733-799), autor Kakyd-hydshiki46 czyli Wska
zwek do kanonu pieni, pierwszej z czterech wanych poetyk norma
tywnych opracowanych w Japonii w okresie rozkwitu kultury dwor
176

skiej47. Jego wstp do tego dziea sta si zapewne wzorcem dla synnej
przedmowy Ki-no Tsurayukiego do Kokinshii, std te praca
Hamanariego zasuguje na wiksz uwag ni w dotychczasowych
historiach literatury japoskiej.
eby nie przedua listy pierwszych prac krytycznych, stwierdzi
naley, e w nurcie zobiektywizowanej refleksji teoretycznej Japo
czykw wyrniay si pod wzgldem jakoci i iloci rozwaania
o rodzimej poezji zwane karon4S, czyli teoria pieni. Brak byo
natomiast jakichkolwiek zainteresowa form i funkcj prozy. Z tych
dwu faktw mona by wycign wniosek: brak refleksji teoretycznej
na temat prozy artystycznej moe wiadczy o drugorzdnej roli tego
gatunku w spoeczestwie okresu dworskiego (IX-XII w.), o negatyw
nym traktowaniu tej formy jeszcze nawet w okresie jej bujnego
rozkwitu w drugiej poowie X wieku. Opowie (opowiadanie, po
wie) wci traktowano jako co gorszego od poezji, m. in. chyba
rwnie dlatego, e nie wyraaa ona uczu i nastrojw czowieka,
czyli nie speniaa tej emocjonalnej funkcji tak dobrze jak poezja. To
niedocenianie ekspresywnej funkcji prozy, a tym samym niedocenianie
jej znaczenia spoecznego, stao si bezporednim powodem do za
brania gosu przez Murasaki Shikibu w 25-tej ksidze pt. wietliki
(Hotaru) 49 Opowieci o ksiciu Genji. Murasaki znaa zapewne obiego
we u podoa konfucjaskie i po trosze buddyjskie oceny lub
wypowiedzi uczonych w pimie na temat opowieci. Przykadem
takiego stosunku do opowieci (monogatari) jest opinia Minamoto-no
Tamenoriego50 zachowana w zbiorze opowiastek buddyjskich pt.
Sambd-ekotoba51 (Ilustrowane opowieci o Trzech Drogocennociach,
984): Monogatari-to iite onna-no onkokoro-o yaru mono nari
(Opowie to taki utwr, ktry zabawia kobiety). Autor zbioru
wylicza tytuy szeregu opowieci i stwierdza, e s przeszkod na
drodze do poznania prawdy buddyjskiej. Wedug niego skupiaj zbyt
wiele uwagi na tematach doczesnych, a zwaszcza na namitnociach
czowieka. Autor tej wypowiedzi nie mia najlepszego zdania ani
o (o)powieciach, ani o kobietach, skoro wyranie stwierdza, e
opowieci przynosz szkod wierze buddyjskiej, a jednoczenie, e tego
rodzaju pisma upodobay sobie szczeglnie kobiety.
W tym wietle nic wic dziwnego, e Murasaki jako wybitna
reprezentantka kobiet podejmuje w tak zdecydowany sposb
obron powieci w swym monumentalnym dziele.
177

MURASAKI SHIKIBU O SZTUCE POWIECIOWEJ

Fragment 25-go rozdziau powicony sztuce powieciowej jest

krtki, liczy bowiem w oryginale sze, siedem stron druku, w prze
kadzie troch wicej stron maszynopisu. Wypowied ta wczona jest
w prawdopodobn sytuacj fabularn, nie stanowi wic niezalenej od
wiata przedstawionego w Genji-monogatari rozprawki czy komen
tarza. A rozpoczyna si tak: Nagaame, rei-no toshi-yori-mo itaku
shite, haruru kata naku, tsurezure nareba, onkatagata emonogatari
nado-no susabi-nite, akashi kurashitamau 52. Mona to przeoy
nastpujco: Pora deszczowa w tym roku trwaa znacznie duej ni
zazwyczaj, niebo nie przejaniao si nawet na krtk chwil, tote
damy (w paacu Rokujin), ktrym czas duy si nad wyraz, spdzay
dzie za dniem pochonite czytaniem opowieci.
Oto dowiadujemy si, e damy dworu dla zabicia nudy w por
deszczow czytay i przepisyway ilustrowane opowieci, by zachowa
egzemplarz dla siebie lub posa crce czy przyjacice mieszkajcej
z dala od stolicy. Opowieci su wic tutaj pocieszeniu si w chwilach
nudy i bezczynnoci, co stwierdza rwnie H ikaru53, bohater opo
wieci, po chwili zastanowienia si, po to zapewne, by stpi nieco
ostrze krytyki wypowiedzianej kilka zda wczeniej wobec czytajcej
dziewczyny imieniem T am akazura54. W dalszej czci wypowiedzi
Hikaru Genji przyznaje ponadto co wicej: Kochi naku-mo, kikoeotoshikeru-kana. Kamiyo-yori yo-ni aru koto-o, shirushiokikeru na-nari. Nihongi-nado-wa, tada katasoba-zo-kashi. Korera-ni-koso michimichishiku kuwashiki koto-wa arame 55. (Waciwie niezbyt ele
gancko postpiem pomniejszajc ich warto. A przecie to wanie
opowieci przekazuj nam obraz wiata od czasw boskich. Kroniki
japoskie bowiem przedstawiaj tylko jedn stron ycia w przeszoci.
Zaiste, opowieci zawieraj wszelakiego rodzaju szczegy zgodnie
z prawd rzeczy i czynw ludzi.)
Skoro opowieci przekazuj to, co byo w wiecie od epoki
bogw (dosowny przekad), to przecie s one nie tylko rodkiem do
zabicia czasu, o czym si par zda wczeniej mwi, lecz take
przekazuj nam prawd o ludziach dawnych czasw. Do kwestii
prawdy wrcimy pniej.
Mimo obiegowego pogldu, opowie niekoniecznie jak si
okazuje jest przeszkod na drodze do wiary buddyjskiej, o czym
178

wiadczy dalszy fragment dyskusji. W jej toku okazuje si, e opowie

nie tylko nie szkodzi, lecz moe pomaga w postpowaniu i deniu do
podstawowych prawd buddyjskich. Oto Murasaki Shikibu ustami
swego bohatera polemizuje z negatywnymi opiniami o powieci. Twier
dzenie, e wszystkie one s kamliwym wymysem byoby niezgodne
z prawd pisze Murasaki i na obron swego twierdzenia przywouje
koncepcj tzw. Prawd Przystosowanych prawd o czynach pozornie
niezgodnych z podstawowymi zasadami buddyjskimi. Te pozorne
sprzecznoci midzy prawdami s szczeglnie liczne w sutrach mahajany, lecz przecie wszystkie one prowadz do tego samego celu,
natomiast rnica midzy stanem buddy (bodai) 56 i doczesnym poda
niem (ibonno) 57 odpowiada rnicy wystpujcej midzy dobrymi i zymi
cechami ludzi w opowieciach. Gdy w tym duchu rozpatrzymy dzieo
literackie, okae si, e nie zawiera ono niczego zbdnego.
Z tego wywodu wynika, e opowieci nie s ani niczym grzesznym,
godnym potpienia (skoro s porwnywane do nauk buddyjskich), ani
nie s zbdne w yciu spoeczestwa Heian, e su rwnie poy
tecznym celom.
Czy omwione dotd cele stawiane opowieciom rni si czym
zasadniczym od celw stawianych poezji japoskiej, oczywicie, w uj
ciu wczesnych krytykw i poetw, np. Tsurayukiego?
Po pierwsze, poezja wedug Tsurayukiego i jego nastpcw miaa
wyraa uczucia czowieka jak najwierniej. Po drugie a, miaa peni
funkcje publiczne, uatwia tworzenie pokojowego, dobrze rzdzonego
pastwa, przyczyniajc si do lepszego wzajemnego zrozumienia
midzy ludmi.
Wobec tego czemu ma suy (o)powie w wietle omawianej tu
wypowiedzi Murasaki Shikibu? Z sytuacji, w jakiej toczy si dialog (i
z bezporednich wypowiedzi), mona wycign wniosek, e powie
suy rozproszeniu nudy, pocieszeniu serca, a wic spenia przede
wszystkim cele rozrywkowe, podobnie jak dzisiaj powie popularna.
Nie wyklucza si jednak oddziaywania wychowawczego, co prawda,
ograniczonego tylko do dziewczt, ktre mogyby si wzorowa na
dobrych przykadach bohaterek opowieci.
Jake byoby mi przykro, gdybym miaa przyglda si, jak
ksiniczka naladuje bohaterki prne, bez serca i wyobrani. Nie
ma wic wtpliwoci, e w tym sensie powie spenia rwnie cele
dydaktyczne. Suy zwaszcza wychowaniu dziewczt.
179

Z drugiej strony, jeli wemiemy pod uwag teksty opowieci

i dziennikw powstaych w X i XI wieku, to stwierdzimy, e zawarte
w nich jest to samo silne zainteresowanie ideaami estetycznymi, co
w poezji. I mimo e proza wci odgrywaa rol drugorzdn (rol
pierwszorzdn odgrywa poezja), to jednak oba gatunki wzajemnie si
uzupeniay. W niektrych opowieciach, zwaszcza w najstarszych
odmianach, czono elementy liryczne z epickimi w jedn cao
liryczno-epick (np. Ise-monogatari Opowieci z Ise, X w.). Proza
suya opisowi i narracji. Za pomoc wiersza, gwnie krtkiej
pieni, wyraano uczucia. W innych opowieciach, rwnie w Opowie
ci o ksiciu GenjU zawsze kiedy trzeba byo wyraa intensywne
uczucia, posugiwano si wierszem tanka (krtka pie). O tym
wiadcz prawie wszystkie monogatari X, XI i XII wieku.
Gwny problem w dyskusji na temat sztuki powieciowej, prze
prowadzonej w Genji-monogatari, wie si z refleksj nad stosunkiem
wiata opowieci do realnej rzeczywistoci poaliterackiej.
Reakcja Hikaru na widok czytajcej i kopiujcej opowieci modej
kobiety, Tamakazury, ktra zapomniaa nawet o swoim wygldzie,
bya bardzo gwatowna: ...Wy, kobiety, zrodziycie si zape
wne tylko po to, by was oszukiwano. Mao bowiem znajdzie
cie prawdy w tych opowieciach. wiadczy to o tym, e niewtpliwie
w pimiennictwie szukano prawdy. Tego warunku w tym ujciu nie
speniay opowieci. W ten sposb Murasaki wyrazia ustami bohatera
Hikaru znany i rozpowszechniony w jej czasach pogld na modne
w X wieku opowieci, romanse, opowiadania przygodowe, ktrych
wwczas powstao wiele, a przetrwaa niewielka czstka. Mowa tu
o opowieciach, ktre z zalkowych historyjek spotykanych
w Kojiki, czyli w ksidze mitw i legend, przeksztaciy si w zo
one i dugie dziea. W tego rodzaju dzieach anonimowi autorzy
starali si przedstawi wizj otaczajcego, a take wyobraonego
wiata.
Bohater powieci, w ktrego usta Murasaki Shikibu woya ten
pogld, szybko si jednak reflektuje, przyznaje pewne wartoci tym
starym opowieciom i stwierdza: Przyznaj, e nawet te fikcyjne
opowieci przedstawiaj take rzeczywiste ludzkie uczucia, tote
czytelnik nieraz myli: zaprawd, tak mogo si zdarzy, tym bardziej
e poszczeglne czci utworu przechodz pynnie od jednej
do nastpnej, i cho czytajcy wie, e wszystko jest czystym wy
180

mysem, wzrusza si niepotrzebnie, lub widzc jak pikna i urodziwa

ksiniczka pogra si w smtnej zadumie, pragnie bezwiednie jej
wspczu.
Z powyszych przytocze widzimy, e w tej dyskusji o faszu
i prawdzie w powieci autorka najwyej ceni to, co dla poezji byo
najwaniejsze, a mianowicie odzwierciedlanie i wywoywanie uczu.
Autorka przyznaje, e mimo zmylenia (itsuwari, uso\ opowieci
przedstawiaj wycinek wiata w takiej postaci, w jakiej jawi si on
w uczuciowym przeyciu i nastroju. Mona by z tego wysnu wniosek,
e opowieci mwi prawd o wiecie subiektywnym, a wic s niejako
wyrazem podwjnego odbicia (w zrozumieniu zblionym do Pla
toskiego, z t rnic, e u Japoczykw akcent pada na uczucia,
a wic na obecno tego wiata jedynie w przeywaniu). Mona si
zastanawia, dlaczego Murasaki kadzie nacisk na rzeczywiste ludzkie
uczucia (iaware-o mise). Czy miaoby to oznacza, e bya zwolen
niczk powieci psychologicznej? Niekoniecznie. Po prostu zarwno
dla poetw i krytykw poezji a wic i dla Murasaki wiat
przeyty (gboko przeywany aware) by tym jedynym praw
dziwym wiatem. Rzeczywisto zmysowa, konkretna i uchwytna bya
zatem jedyn i niepodzieln zarwno ta odzwierciedlona w poezji,
jak i istniejca obiektywnie. Mimo wszystko w okresie powstania
Genji-monogatari nastpio ju rozszczepienie w wiadomoci za
czto dostrzega wiat obiektywny, istniejcy niezalenie od wy
obraonego. Wedug U edy58, ten wyobraony wiat, zmylenie (uso,
itsuwari, kamstwo), a wic fikcja, powstay jakoby w wyniku nie
zadowolenia jednostki z siebie samej, a take z otaczajcego j wiata.
To jakoby miao doprowadzi do tworzenia zmylonych ludzi i zmy
lonych zdarze.
Jest to wedug Uedy jeden z waniejszych czynnikw
powstania powieci w Japonii. Naley si jednak zastanowi, czy
tworzenie fikcyjnych wiatw jest niemoliwe w poezji? Moe rzeczy
wicie jest to niemoliwe w poezji japoskiej ze wzgldu na zanik ju
od IX wieku poezji epickiej i w ogle formy duszej. W Europie mamy
doskonae przykady odzwierciedlania fikcyjnych zdarze w formie
wierszowanej. Mimo to moemy si chyba zgodzi, e u rde
i podstaw powieci jest niewtpliwie zmylenie, fikcja. Brak jednak
dowodw na to, e samo niezadowolenie z siebie samego i ze wiata,
w jakim yli przodkowie dzisiejszych Japoczykw, przyczynio si
181

w sposb decydujcy do powstania znakomitej powieci, nigdzie

w wiecie nie rozwinitej tak doskonale w tak wczesnym okresie jak
w Japonii.
Hikaru Genji, po przyznaniu opowieciom pewnego stopnia praw
dziwoci i pochwale wspczesnego mu pisarstwa, nadal pozostaje
przy swoim zdaniu i stwierdza, jak przystao mczynie wychowa
nemu na dobrych wzorach tekstach konfucjaskich i poezji: A
przecie myl, e opowieci s wytworem ludzi celujcych w opowia
daniu rnych kamstw. Lecz riposta ze strony modej mioniczki
opowieci jest celna i nie przebierajca w rodkach: Naprawd, tylko
ludzie przywykli do opowiadania kamstw dopatruj si w tym rda
opowieci. Co do mnie, uwaam, e opowieci przedstawiaj rzeczy,
ktre naprawd si zdarzyy rzeka Tamakazura odsuwajc od
siebie tusz i przerywajc przepisywanie.
Pod naciskiem argumentw modej damy Hikaru, Genji wycofuje
si z poprzedniego stanowiska, eby wyrazi pogld autorki na sztuk
powieciow i przyznaje, e:
1. opowieci przekazuj nam obraz wiata od najdawniejszych
czasw;
2. zawieraj one wszelkiego rodzaju szczegy zgodnie z prawd
rzeczy i czynw ludzi;
3. autor opowieci ukazuje to, co jego serce przepenia wzrusze
niem, natomiast nie zajmuje si szczegami historycznymi, wycin
kowymi, lecz daje caociowy obraz wiata;
4. autor pragnie przekaza inn$m pokoleniom zarwno wiadomo
ci dobre, jak i ze spord tego, co widzia i sysza o yciu;
5. autor wyjania rwnie technik tworzenia dobrych lub zych
bohaterw, twierdzc e przykady zachowa, przymioty bohaterw
bierze po prostu z tego wiata, w jakim yje;
6. porwnujc z chiskimi opowieciami, ktre si rni od
japoskich, mimo e tak samo oparte s na rzeczywistych zdarzeniach,
potwierdza rnorodno opowieci japoskich, odmienno dawnych
i dzisiejszych, wyrnia gbokie i pytkie, dochodzc do wniosku,
e nie wszyskie opowieci s kamliwym wymysem.
Po powyszych argumentach przytacza koronny dowd na obron
(o)powieci, porwnujc je z nauk Buddy, w ktrej s rwnie tzw.
Prawdy Przystosowane, o ktrych bya ju mowa wyej. Prawdy tego
rodzaju wyglday jakby na odstpstwo od prawdy. Odpowiadaj one
182

soragoto (okamanie, zmylenie) w literaturze. Jedne i drugie prowadz

do tego samego celu. Natomiast stan owiecenia i stan doczesnego
podania w naukach Buddy odpowiadaj dobrym i zym cechom
w opowieciach.
Gdy w tym duchu rozpatrzymy dzieo literackie, okae si, e nie
zawiera ono niczego zbdnego (Yoku ieba, subete nanigoto-mo
manashikarazu narinu-ya 59.)
Na tej podstawie moemy stwierdzi, e pierwsz osob, ktra
wystpia w obronie powieci w dawnej Japonii, bya Murasaki
Shikibu, autorka monumentalnej, pierwszej w wiecie powieci.
Ocena powieci. Wspomniany poprzednio M akoto Ueda bar
dziej z domysu ni z bezporedniej wypowiedzi Murasaki w zwiz
ku z wymienionymi przez ksicia dwu typami opowieci wyjania, e
pytkie (niskie) to opowieci fantastyczne, pene tajemniczoci, za
skoczenia, nie oddajce poczucia realnoci ycia. Natomiast opowieci
gbokie (wysze), znacznie bardziej cenione przez bohatera interesu
jcej nas tutaj powieci, i chyba rwnie przez jej autork, cechuje
duy stopie realnoci czy prawdziwoci. S to opowieci dajce iluzj
ycia dziki temu, e zawieraj aware, czyli dziki tym walorom, ktre
oddaje si czsto wyraeniem patos rzeczy. Z lektury Genji-monogatari i prac na temat tej powieci autorstwa Motooriego Norinagi
(1730-1801)60 wiemy, e aware (mono-no aware) w odniesieniu do
wiata przedstawionego w powieci oznacza pewien typ wraliwoci,
to znaczy sposb przeywania wiata przyrody i ludzi, ktry to wiat
pozna mona najgbiej w jego przemijaniu, umieraniu. Std te Ueda
sugeruje, e ten patos jest bliski poczucia tragizmu, poniewa na
ycie patrzy si tu jako na ruch ku mierci61. Poniewa dotykamy tu
spraw wybiegajcych daleko poza zakres omawianego tekstu, gdy
tekst ten nie upowania do tak daleko idcych wnioskw, wic
poprzestajemy tylko na przytoczeniu tej interesujcej cho miaej
i kontrowersyjnej opinii Uedy. Tym niemniej, do oceny wartoci
zjawisk w Genji-monogatari czsto posugiwano si aware, pojciem
o niejasnym zakresie i treci. Pniej aware lub mono-no aware stao si
wykrystalizowan kategori estetyczn w krytyce literackiej, np.
w pracach ww. filologa Motooriego Norinagi.
Kolejna sprawa wymagajca wyjanienia wie si z pojmowaniem
dobra i za. Czytajc poniszy fragment zastanawiamy si, co znaczy
183

dobre czy ze: Gdy na przykad autor zamierza pisa o dobrych

sprawach, wybiera tylko dodatnie cechy czowieka, kiedy indziej, idc
na spotkanie pragnie czytelnika i suchacza, zbiera ze i osobliwe
przymioty i zdarzenia, ale jednoczenie wszystkie te sprawy dobre
i ze o ktrych opowiada, nie pochodz znikd indziej jak tylko
z tego wiata, w ktrym yjemy.
Z analizy tekstw z okresu Heian (IX-XII w.), gwnie Genji-monogatari, wiadomo, e yoki hito (dos. dobrzy ludzie) znaczyo
tyle, co dobrze urodzeni, ale jednoczenie odnosio si do osb
nacechowanych wraliwoci uczuciow i artystyczn. Innymi sowy,
dobrzy ludzie to take kobiety i mczyni piknie wygldajcy
i wyksztaceni w sztukach. Chodzi tu o cechy przede wszystkim
z zakresu kategorii estetycznych, dopiero na drugim miejscu etyki.
Czowiek a wic take, lub przede wszystkim, bohater powieci
oceniany jest wedle kryteriw moralno- czy raczej etyczno-estetycznych. Czytajc Genji-monogatari mamy wraenie, e w ocenie
czowieka i jego czynw decyduj przede wszystkim kryteria estetycz
ne. Moliwe, e to growanie estetyki nad etyk u wyznawcw kultu
pikna byo dowodem zwyrodnienia dworzan X-XI w.? Czy moe
po prostu byo jedynie hiperboliczn form opisu tego nieco przeestetyzowanego wiata? Tak czy inaczej problem zwizku etyki z este
tyk stanie si bardzo wany (specyficznie japoski?) rwnie w bli
szych nam wiekach, w ostatnich dziesicioleciach. Mona zaoy, e
zaczo si to od Genji-monogatari, ktra to powie zgodnie
z definicj wzit z teje powieci przekazuje nam obraz wiata
z dawnych czasw, wiata, w ktrym zasady estetyczne stanowiy
podstaw oceny w stosunkach midzyludzkich dworzan. Charakter
pisma, jakim amant napisa wiersz, mg przesdzi o dalszych jego
stosunkach z kobiet. Takie to byo spoeczestwo. Zatem okrele
dobry czy zy nie mona odczytywa dosownie w duchu chrzeci
jaskim.
Niewiele interesujcych spostrzee na temat powieci (monogatari)
znajdujemy w innych dzieach okresu Heian. Wspomnie wypada
Makura-no sshi (Notatnik osobisty, X w.) Sei Shnagon i dziennik
pt. Sarashina-nikki (Dziennik z Sarashiny, 1059-1062), ktrego auto
rk bya crka Sugawara-no Takasue.
W krtkim epizodzie, rozpoczynajcym si od Monogatari-wa...
(Opowie...) Sei Shnagon oceniajc wyliczane opowieci posuguje
184

si okreleniami okashi (zabawny), nikushi (nieznony) w znaczeniu

yoshi (dobry, wspaniay), ashi (zy). Demonstruje typow dla wczes
nych dam dworu krytyk impresyjn, oceniajc gwnie postpowanie
i wygld bohaterw* W ten sposb porednio potwierdza fakt iden
tycznego traktowania postaci fikcyjnych i rzeczywistych. Losem po
staci z Genji- monogatari przejmuje si i pasjonuje inna dama, bohater
ka Dziennika z Sarashiny, nieznana nawet z imienia kobieta, wy
stpujca w historii pod kryptonimem Crka Sugawara-no Takasue.

MUMYOZOSHI - O PIK NIE OPOWIECI I KOBIET

OKRESU DW ORSKIEGO
Kolejna po Murasaki Shikibu znaczca wypowied na temat
powieci w Japonii pojawia si w utworze o charaktrze krytyczno-eseistycznym pt. Mumyzshi (Ksiga bez tytuu)62 nieznanego au
tora. Anonimowa autorka Mumyzshi przedstawia si jako staruszka,
bya dama dworu, ktra zostaa mniszk. Prawdopodobnie pocho
dzia ona z krgu wybitnego poety Fujiwara-no Teiki (1162-1241) lub
Fujiwara-no Takanobu (1142-1205)63, albo te znaa obu jedno
czenie. Std istnieje moliwo, e bya ona crk poety Fujiwara-no
Toshinariego (1114-1204). Dat powstania Mumyzshi okrela si na
ostatnie lata wieku XII (ok. 1196) i pocztek wieku XIII (do ok. 1202).
Ksiga bez tytuu spisana zostaa w formie relacji wiadka, starej
mniszki, z rozmw prowadzonych przez mode damy, ktre spotkaa
w pewnej wityni. Wspomniane kobiety zastanawiaj si nad tym, co
jest najcenniejsze na wiecie. Opowiadaj kolejno o ksiycu, listach,
snach, zach, sutrach. Warto zwrci uwag, e adna z nich nie
wymienia takich wartoci materialnych, jak zoto czy pola ryowe.
W kocu jedna z nich podaje przykad monogatari i odtd rozmawiaj
tylko o tym. Gwnym tematem staje si Opowie o ksiciu Genji.
Bohaterki rozmawiaj o poszczeglnych ksigach, o postaciach li
terackich i bez zastrzee uznaj ten utwr za wybitne osignicie.
Zastanawiaj si te krytycznie nad innymi opowieciami dworskimi
okresu schykowego, m.in. Sagoromo-monogatari (Opowie o Sagoromo, ok. 1070), Hamamatsu-chunagon-monogatari (Opowieci radcy
dworu Hamamatsu, ok. 1062-1063), Yowa-no nezame (Przebudzenie si
185

pord nocy, koniec XI w.) czy (Ima) torikaebaya (Gdybym ich mg

teraz przemieni..., pocztek XII w.).
W Ksidze bez tytuu dla okrelenia wartoci i pikna poszczegl
nych czci opowieci czy zdarze i zachowa bohaterw uywa si
najczciej dwu terminw, a mianowicie aware i en64, dziki czemu
dzieli si tu pikno na emocjonalne (krg aware) i zmysowe (krg en).
Wyrnia si szczeglnie cenne epizody (midokoro aru) oceniajc
i okrelajc je sentymentalnie i nastrojowo. Nierzadko rozmwczynie
podkrelaj warto czystoci moralnej czowieka, zalety wspczujcej
mioci. I w tym wypadku rwnie terminem okrelajcym wysoko
cenione zalety jest aware lub mono-no aware. Niewtpliwie, autorka
wykazuje due zrozumienie dla powieci i ocenia j z duym zna
wstwem. Wedle niej gatunek monogatari swoje powstanie zawdzicza
kobietom, w odrnieniu od poezji oficjalnej, tworzonej gwnie przez
mczyzn.
Nastpna cz utworu powicona jest ocenie kobiet okresu
dworskiego, tak wybitnych poetek i pisarek, jak Ono-no Komachi, Sei
Shonagon, Izumi Shikibu, Koshikibu N aishi65 czy Murasaki Shikibu.
Autorka podkrela ich zalety, czysto charakteru, wielko talentu
jako artystek. Mona wic ten fragment potraktowa jako istotn
gloss do caej poprzedniej rozmowy na temat opowieci.
Czytajc uwanie te rozmowy o literaturze cilej o powieci
spostrzegamy, e krytyka opowieci wzorowana jest na krytyce
poezji i nauce o poezji, waciwie nie wnosi nic nowego do tego, co
zostao powiedziane o monogatari w ogle w Opowieci o ksiciu Genji.
Najwicej materiau dostarcza dla badaczy recepcji i roli Opowieci
o ksiciu Genji okoo sto lat po napisaniu dziea przez Murasaki.
Dla lepszego zorientowania si w charakterze omawianej tu Ksigi
bez tytuu, przytoczymy fragment pocztkowy dyskusji na temat
Genji-monogatari.
Ktra ksiga jest najlepsza i wywouje najgbsze wraenie? kto
zapyta.
adna nie przewysza Ksigi o Kiritsubo.
Od pocztkowych sw: W jakich to byo czasach? do upicia w kok
wosw u Genjiego na gowie na znak dojrzaoci, sowa i zdania oraz caa
tre rozdziau nasycona jest wzruszajcym patosem (aware) smutku (oryg.:
Kotoba tsuzuki, arisama-o hajime, aware-ni kanashiki koto kono maki-ni
komorite haberu zo-kashi).
186

Rozmowa w noc ksiycow o rnych kobietach (am ayo-shina-sadam e)

z K si g i H ah akigi zawiera wiele godnych pochway rzeczy.
K siga Yugao wydaje si by nasycon tak gbokim patosem (aware), e
wywouje nasze bolesne wspczucie. w ito czerw ien iejcych lici (M om ij-no
ga ) i w ito w ini (H ana-no en) to rozdziay czarujce (en) i interesujce, tak
dobre, e trudno to wypowiedzie 66.
Autorka w ocenie posuguje si ponadto takimi okreleniami, jak
omoshiroku medetashi interesujcy i godny uznania, en-ni okashiki
czarujcy i zabawny, ureshiki radujcy, radosny, midokoro
ari godny uwagi, ito aware na jest wielce wzruszajcy, ito
aware naru koto bakari nari s tu tylko wielce wzruszajce
sprawy, kotobazukai-mo nanigoto-mo aredo i styl jzyka, i wszy
stko jest wspaniae.
Czytajc teksty, ktre mona zaliczy do japoskiej tradycyjnej
krytyki literackiej, spostrzegamy, e najwyej cenionym gatunkiem
literackim bya poezja. W zwizku z tym krytyka literacka rwnie
bya pierwotnie krytyk poezji. W konsekwencji elementy teorii prozy
artystycznej wywodz si z rozwaa o poezji, co oznacza, e piszcy
o prozie posugiwali si terminologi i kategoriami zapoyczonymi
z repertuaru krytyki i teorii poezji. Innymi sowy, jeden gatunek by
okrelany i opisywany za pomoc terminw z zakresu drugiego
gatunku. Zreszt, do XIX w. krytyka literacka dotyczca prozy
artystycznej bya tak niewielk czstk caego pimiennictwa kry
tycznego, e zajmowanie si ni mona by uzna za czynno nie
majc adnego znaczenia dla badacza literatury japoskiej. Jednak ze
wzgldu na wielkie znaczenie prozy w rozwoju literatury japoskiej
poczynajc od X wieku i ze wzgldu na fakt, e w gruncie rzeczy
pierwsza powie wiata powstaa raczej w Japonii ni w Chinach czy
Grecji, wszelkie przejawy autowiadomoci twrcw tak wybitnej
prozy nabieraj szczeglnego znaczenia dla teoretyka literatury.
Z lektury tekstw krytycznych wynika te, e japoska krytyka
literacka zarwno prozy jak i poezji bya przede wszystkim
techniczna, czy powiedzmy inaczej praktycystyczna. Autorami
tekstw krytycznych byli poeci, ktrzy czsto jako redaktorzy
zbiorw wypowiadali swoje opinie na temat roli poezji, zasad
kompozycji, zwracajc si do praktykujcych, czyli piszcych wiersze
poetw. Milczco zakadano nieodzowno istnienia i uprawiania
poezji, std te nie byo potrzeby uzasadniania jej racji bytu, wyjania
187

nia jej wartoci, funkcji oraz budowy w kategoriach oderwanych od

bezporedniej praktyki. Std z natury rzeczy mao miejsca w tej
krytyce powicano rozwaaniom abstrakcyjnym.
Druga grupa prac teoretycznych ma charakter krytyki moralizujcej, oceniajcej dziea z punktu widzenia ideologii konfucjaskiej,
buddyjskiej czy nawet sintoistycznej czsto w poczeniu z estetycz
nym punktem widzenia. Ten ostatni typ przewaa w tekstach krytycz
nych na temat prozy i uzyska pene rozwinicie w okresie nowoyt
nym dziki studiom filologicznym wybitnych badaczy i mionikw
rodzimej tradycji (np. Motooriego Norinagi, 17301801). Pocztki tej
refleksji teoretycznej w Japonii odnajdujemy w omwionych tekstach
Genji-monogatari i Mumydzshi z XI i XII w.

M ONO-NO AWARE I UPYWANIE CZASU

Oto jak Ivan Morris, autor wiata Ksicia Promienistego, wyja
nia pojcie aware:
Tak wysoko w czasach Murasaki ceniony przyjty wzorzec
wraliwoci okrela pojcie aware, jedno z tych nieprzetumaczalnych
(...) sw, sucych do zdefiniowania estetyki japoskiej. W naj
szerszym rozumieniu by to wykrzyknik lub przymiotnik odnoszcy
si do waciwoci emocjonalnych wrodzonych przedmiotom, ludziom,
przyrodzie i sztuce, a w przenoni stosowany do wewntrznej reakcji
czowieka na emocjonalne aspekty wiata zewntrznego. W literaturze
epoki Heian stosowany jest w niezwykle szerokiej gamie znaczeniowej,
(...) najbardziej charakterystycznym wypadkiem uywania tego pojcia
w Opowieci o ksiciu Genji jest stosowanie go dla okrelenia patosu
waciwego piknu wiata zewntrznego, piknu nieuchronnie ska
zanemu na przemijanie, podobnie jak na przemijanie skazany jest ten,
ktry na nie patrzy. Buddyjskie koncepcje o efemerycznoci wszyst
kich rzeczy ywych wywary wpyw na takie wanie uksztatowanie
znaczenia tego pojcia, ale w aware nacisk kadzie si zawsze nie tyle
na religijne zrozumienie, co na bezporednie doznanie emocjonalne.
Aware nigdy nie wyzbyo si swego najprostszego sensu: wykrzyknika
w rodzaju Ach!.
188

Czsto sowo to pojawia si we frazie mono-no aware, ktra

z grubsza odpowiada pojciu lacrimae rerum patos rzeczy. Kiedy
ludzie dostrzegaj zwizek midzy piknem a smutkiem wiata,
odczuwaj najdotkliwiej sens mono-no aware. Wraliwego obserwatora
doprowadza do ez pikno przyrody lub jego ucielenienie w sztuce (...)
nie tylko dlatego, e samo w sobie jest tak wzruszajce, ale dlatego, e
w obliczu tego pikna czowiek ze szczegln ostroci uwiadamia
sobie efemeryczny charakter wszystkiego, co yje na tym wiecie.
W Opowieci o ksiciu Genji jedna scena po drugiej osiga emocjonal
ny szczyt w przedstawieniu cisego zwizku midzy przyjemnoci
estetyczn a alem. Tak wic gdy Genji noc odwiedza cesarza Reizei,
ktry wstpi do klasztoru, obaj panowie zasiadaj na werandzie
i z nostalgi rozprawiaj o dawnych czasach i o ludziach od dawna ju
nie yjcych, podczas gdy jeden z dworzan gra na lutni przy
akompaniamencie owadw bzykajcych wrd sosen; ca scen
opromienia powiata ksiyca, przywodzc na myl przekraczajcy
niemal granice ludzkiej wytrzymaoci sens mono-no aware 67.
Jednak wbrew tej i innym opiniom aware nie oznacza tylko
smutnych uczu. Aware rodzi si bowiem wtedy, gdy czowiek rozr
nia sens rzeczy i zna istot. Wobec tego, bez zetknicia si danego
czowieka z istot bytu nie jest moliwe mono-no aware. W tym
rozumieniu mono-no aware-o shiru, czyli poznawa mono-no aware
oznacza zdolno do uwiadomienia sobie istoty bytu (rzeczy) w toku
przeywania.
Co zatem jest ow istot bytu? Oto bohaterowie Genji-monogatari czsto w kontakcie z krajobrazem, z rzeczami ich otaczajcymi
i z ludmi nie tylko przeywaj pikno wiata, lecz poddaj si
wspomnieniom. Na widok ksiyca w okrelonej porze, kwiatu wistarii
czy powoju powracaj myl w przeszo, zapadaj w stan kon
templacyjny, zdaj sobie wtedy spraw z tego, e od owego wieczoru
czy ranka, gdy biesiadowali czy rozstawali si pod tym drzewem,
mino ju kilkanacie lat. Mimo e jesienie czy wiosny wci
powracaj, to jednak chwile i zdarzenia przeywane przez czowieka
zapadaj w coraz to odleglejsz dal i nie mog powrci wraz
z nastaniem nowej pory roku. Mog jedynie by przywoane we
wspomnieniu (kaiso) i trwa w chwili obecnej, w samym rodku teraz
(nakaima), tu i teraz. Spokojne zamylenie si, zatopienie kontempla
cyjne w tej niepowtarzalnej chwili, uwiadamianie sobie zmian zacho
189

dzcych w yciu czowieka i jego otoczeniu mimo przyrodniczej

cyklicznoci to niezbdne warunki powstania emocji zwanych
w Genji-monogatari patosem rzeczy, czyli mono-no aware. Przeywa
nie wspomnie z przeszoci ma zazwyczaj zabarwienie smutne. W tym
rozumieniu wspomnienie (kaiso) to czynno, to dziaanie zawiera
jce ziarna emocjonalnej ekstazy, czyli aware. Bowiem kaiso (wspom
nienie) to nie tylko dotarcie do przeszoci to po prostu przywoanie
przeszoci w teraniejszo. Dzieje si to wszystko w wiadomoci
czowieka, wdrujcej midzy przywoan przeszoci a teraniej
szoci. Dziki przeszoci moliwe si staje nowe spojrzenie na
teraniejszo. Dziki teraniejszoci przeszo ukazuje si w nowym
wietle. Bohater Genji-monogatari dostrzega w toku tej wdrwki
midzy teraniejszoci a przeszoci i odczuwa niemal bolenie
upyw lat i miesicy. Jego westchnienie (ach, a, aware) przeistacza
si w intensywn kontemplacj o silnym emocjonalnym zabarwieniu,
czyli w mono-no aware. Zatem aware towarzyszce wspomnieniu
(kaiso) jest czynnoci uwiadomienia sobie czasu jako wymiaru
upywajcego, odchodzcego i nigdy nie powracajcego. Ten czas
w wiecie zmysowym, przyrodniczym ujawnia si w ruchu, w zmia
nach i przeksztaceniach. Mona wic powiedzie, e aware to take
uwiadomienie sobie ustawicznej zmiennoci ycia.
Na tle wiecznej powtarzalnoci, cyklicznoci zjawisk przyrodni
czych, wanych dla rolnika nie tylko epok wczeniejszych, boha
terowie uwiadamiaj sobie nowy aspekt czasu, w ktrym odzwiercie
dlaj si zmiany rzeczy i ludzi. Bohaterowie tej opowieci przeywaj
bezporednio i gboko zmienno rwnoznaczn z bezpowrotnym
odchodzeniem rzeczy. Uwiadomienie sobie tej prawdy rozciga si
w czasie nie jest wyrazem momentalnego kontaktu z obiektem. Po
prostu, w wyniku kontaktu z przedmiotem rodzi si uczucie, ktre
przywizuje czowieka do tego jedynego fragmentu rzeczywistoci
i sprawia, e czowiek przeywa t chwil, zawierajc rwnie
wspomnienie, jakby poza biegiem przyrodniczego czasu. Nastpuje
w tym momencie w psychice zerwanie wizi z cyklicznym biegiem
czasu, z porami roku i towarzyszcymi porom obrzdami. W Opowie
ci o ksiciu Genji dzieje si tak podczas rozstania z bliskimi, podczas
poegnania kogo na zawsze. Gboki smutek po mierci ukochanej
osoby odbiera ywym zdolno wspycia ze wiatem zewntrznym.
Na przykad mier i pogrzeb Murasaki czy utrata przyjaciela
190

Kashiwagi uniemoliwiaj bohaterowi dostrzeganie otaczajcego kraj

obrazu. Nastpuje jakby przerwa, brak kontaktu z czasem przyrodni
czym. Dopiero gdy bl maleje, bohater znw wraca w nurt czasu
przyrodniczego. I wtedy bolenie dostrzega szybko upywania dni
i miesicy.
Zatem na styku nurtu czasu przyrodniczego, cyklicznego, nastra
jajcego bohatera raczej nadziej, i nurtu czasu ludzkiego, jakim jest
przeywanie bolesnych emocji po stracie osb najbliszych, rodzi si
koncepcja muj nie-trwaoci i mujokan, czyli poczucie nietrwaoci jako swoistej filozofii ycia.
Muj znaczy dosownie nie-stao, nie-trwao, innymi sowy
znaczy tyle co tsune nashi (nie ma tak, eby co byo zawsze, cigle),
sadame nashi (nie ma staoci), hakanashi (efemeryczny, nietrway) lub
nawet tsuyu (rosa).
Mujokan natomiast to poczucie nietrwaoci i przemijania rzeczy
i ludzi. Jest niewtpliwie terminem buddyjskim, ktry trafi na grunt
podatny i obj swoim zakresem zesp okrele poczucia nietrwaoci,
przeywanego przez Japoczykw przed VI wiekiem, to znaczy
w czasach, gdy tam jeszcze nie znano ksig buddyjskich. Mujokan sta
si kluczowym pojciem sucym okrelaniu istoty bytu, sta si
kategori zarazem filozoficzn, etyczn i estetyczn w pnym re
dniowieczu, w XIII i XIV wieku. Pierwszym jednak utworem lite
rackim, w ktrym ta koncepcja nietrwaoci bytu okrela postawy
bohaterw, jest Opowie o ksiciu Genji. Koncepcja muj nadaje
podtekst filozoficzny emocjonalnemu przeywaniu wiata, okrela
nemu jako mono-no aware.
Czytajc t powie spostrzegamy, e wszystko to, co poprzednio
zostao powiedziane, mieci si w jasno zakrelonym obszarze dzia
ania i przeywania wiata przez czowieka. Tym obszarem jest miyako,
czyli stolica. Zarwno przyroda, jak i czas przyrodniczy w obrbie
miyako s stworzone przez czowieka. W tym sensie s sztuczne.
Przyrod bowiem wprowadzono do miasta Heian, uksztatowano j
i oswojono, i dopiero wtedy przeywano jej urod, jej agodno.
Odczuwano harmoni zachodzc midzy yciem czowieka i tak
stworzon przyrod. Z niej te wyprowadzono zasady zachowania si
ludzi w cigu okrelonego cyklu. T przyrod wzbogacono rytmicznie
powtarzalnymi zachowaniami. W tej sztucznej naturze funkcjo
noway doroczne uroczystoci nenjii-gydji, wszelkie obrzdy i zabawy
191

zwizane z okrelonymi porami roku. Zatem w tej sztucznej prze

strzeni czas rwnie sta si tworem czowieka, rwnie sta si jakby
czym sztucznym, w tym sensie, e istniejcym o tyle, o ile istniay
okrelone zachowania czowieka. Czas naturalny, fizyczny by tam
niedostrzegan abstrakcj.
To, co bohater Opowieci o ksiciu Genji dostrzega nadzwyczaj
jasno, i to, do czego przywizuje wyjtkowo du wag, nosi nazw
pr roku (;shiki). Z kolei pory roku istniej o tyle, o ile zakwitnie
winia, liwa, brzoskwinia, zapiewa sowik czy zabrzcz cykady. Ale
nie o to tylko chodzi. Cakowite, gbokie przyycie nadejcia czy
odejcia pory roku dociera do wiadomoci najgbiej podczas usta
lonych w kalendarzu zachowa zwyczajowych, obrzdowych, este
tycznych. W pamici bohaterw dane pory roku kojarz si wanie
z owymi uroczystociami, celebrowanymi w okrelonej przestrzeni.
W takiej to wanie czasoprzestrzeni rozgrywa si dramat przemijania,
rozgrywa spektakl ekstatyczny, wywoany poczuciem pikna nietrwa
ego wiata. Zatem czas Opowieci o ksiciu Genji jest nurtem emocjo
nalnego przeywania zmiennych i nietrwaych przejaww ycia, a tak
e procesem kontemplacji nietrwaoci jako podstawowej jakoci
bytu. W jednym i drugim przypadku dzieje si to w okrelonej chwili
czasu teraniejszego, do ktrego zostaje niekiedy wprowadzone prze
ycie minione. Przyszo natomiast nie jest przedmiotem szczeglnej
troski bohatera.

PRZYPISY
1 J. Tubielewicz, Historia Japonii, op. cit.; Takeuchi Riz (red.), Nihonshi-shdjiten
(May sownik historii Japonii), Kadokawa, 1977.
2 Opracowania na temat poezji suyy te wypowiadaniu rnicy zda polemizu
jcych ze sob szk Nij i Rokuj. D o tego rodzaju prac nale m. in. Toshiyori kuden
(Nauki Toshiyoriego) Minamoto-no Toshiyori, Kigosho (Uwagi o jzyku poetyckim)
Fujiwara-no Nakamitsu, Waka-dmdsho (Wprowadzenie do poezji japoskiej) Fujiwara-no Norikane, Okugisho (Tajniki poezji japoskiej) i Waka-shogakushd (Pierwsza
ksika poezji japoskiej) Kiyosuke oraz Shuchush (Podrczne notatki, ok. 1187)
Kenj.
3 W. Kotaski, Zarys dziejw religii w Japonii, op. cit., s. 72.
4 Robert Borgen, Sugawara Michizane and the Early Heian Court, Harvard
University Press, Cambridge, 1986.

192

5 Nihonrydiki lub Nihon-reiiki (Ksiga o duchach i dziwach w Japonii), ktrej peny

tytu brzmi: Nihonkoku gempd-zeriaku-ryoiki (Ksiga o duchach i dziwach, to jest
o nagradzaniu dobra i potpianiu za w kraju Japonii). Zob. Reality and Unreality in
Setsuwa, w: Jinichi Konishi, op. cit., s. 425.
6 Zob. Utaawase-shu (Zbir z turniejw poetyckich), NKBT 74.
7 Wakanrdeishu (Zbir wierszy japoskich i chiskich do recytacji), NKBT 73
(wstpy: Kawaguchi Hisao i Shida Nobuyoshi).
8 Na temat yiigen i yden zob. rozdzia Pojcia estetyczne redniowiecza.
9 Kokinshii pena nazwa Kokinwakashu, NKBT 8 (wstp i komentarze Saeki
Umetomo); zob. te Helen Craig McCullough, Brocade by Night: Kokin Wakashu and
the Court Style in Japanese Classical Poetry, Stanford University Press, Stanford 1985;
Kokin Wakashu: The First Imperial Anthology o f Japanese Poetry, przekad i komentarze
Helen Craig McCullough, Stanford 1985.
10 Kokinshii, NKBT 8, Kanajo (Wstp pisany alfabetem), s. 93.
11 ibidem, s. 93.
12 Zob. Ueda Makoto, The Individualist View: Poetry as Self-Expression, w:
Literary and Art Theories in Japan, Press of Western Reserve University, Cleveland 1967.
13 Kanajo, Kokinshu, NKBT 8 , s. 93.
14 ibidem, s. 100 .
15 ibidem, s. 100 .
16 ibidem, s. 93.
17 Zob. Earl Miner, An Introduction to Japanese Court Poetry, Stanford University
Press, Stanford 1968, ss. 81-94.
18 ibidem, ss. 81-90.
19 Zob. Robert H. Brower, Earl Miner, Japanese Court P o etry , Stanford University
Press, Stanford 1961.
20 Wakakuhon (Pi stopni waka) Fujiwara-no Kintd, zob. Karonshii nogakushii
(Zbir rozwaa o poezji Zbir rozpraw o teatrze no), NKBT 65,
s. 31.
21 Porwnaj Earl Miner, An Introduction to Japanese Court Poetry, op. cit., s. 96.
22 Taketori-monogatari zob. przekad Donalda Keenea w: J. Thomas Rimer,
Modern Japanese Fiction and Its Tradition, Princeton University Press, Princeton, New
Jersey 1978.
23 lse-monogat.ari Tales o f Ise. Lyrical Episodes from Tenth-Century Japan,
przekad Hellen Craig McCullough, University of Tokyo Press, Tokio 1968.
24 Yamato-monogatari, zob. NKBT 9.
25Utsubo wymiawiane jest rwnie utsuho, zob. The Tale of the Cavern (Utsuho
Monogatari), przekad Ziro Uraki, Shinozaki Shorin, Tokio 1984.
26 The Tale o f the Lady Ochikubo, przekad Wilfrid Whitehouse i Eizo Yanagisawa,
Anchor Books Doubleday and Company, Garden City, Nowy Jork 1971.
27 The Tale o f Genji. A Novel in Six Parts by Lady Murasaki, tumaczenie
Arthur Waley, The Modern Library, Nowy Jork 1960; Murasaki Shikibu, The Tale of
Genji, wstp i tumaczenie Edward G. Seidensticker, Alfred A. Knopf, Nowy Jork 1977;
Ivan Morris, wiat Ksicia Promienistego, Pastwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa
1973.

193

28 Genji-monogatari, N K B T 15, s. 430.

Powyszy fragment ksigi 25 Opowieci o ksiciu Genji prezentuje pogld Murasaki

Shikibu na sztuk powieciow (monogatari opowie, powie) i stanowi jeden
z najstarszych przykadw krytyki literackiej w Japonii.
Postaci wystpujce w tym fragmencie Opowieci... Ksi Genji syn cesarza
i jego konkubiny Kiritsubo, bohater pierwszych czterdziestu ksig Opowieci... sta si
wzorcem mskiej urody, wdziku i cnt w kulturze wieku X -X I, nosi te przydomek
Hikaru Promienisty. Tamakazura crka T-no Chuj i Yugao, jedna z postaci
powieciowych z krgu Genji, obdarzona przez niego uczuciami nie tylko ojcowskimi.
Dam a Akashi crka ekscentrycznego kapana wieckiego, pochodzi z pooonej nad
morzem wioski Akashi; zaleca si do niej ksi Genji w czasie jego pobytu na
wygnaniu i uczyni j jedn ze swych on. Ksiniczka Akashi crka Genji z dam
Akashi, adoptow ana przez dam Murasaki, zostaa pniej m aonk cesarza (chugu).
Dam a Murasaki crka ksicia H ybuky, wychowanica Genji, nastpnie ukochana
druga ona ksicia Genji, bohaterka pierwszych czterdziestu ksig Opowieci..., wzr
urody i cnt kobiecych.
29 Opowie z Sumiyoshi (Sumiyoshi-monogatari) zaginiona opowie sprzed XI
wieku o le traktowanej pasierbicy. Istniejcy dzi utwr pod tym samym tytuem
pochodzi natom iast z XV wieku. Brak w nim historii o Kazue-no Kami (lub: Kazoe-no
Kami), szkaradnym starcu, za ktrego m acocha chciaa wyda bohaterk utworu.
30 Opowie z Kumano (lub: z K om ano) Kumano-no monogatari dzieo
zaginione, wspomina je rwnie Sei Shnagon w Makura-no soshi (Notatnik osobisty,
XI wiek).
31 Hamamatsu-chunagon-monogatari zob. Takamura-monogatari, Heichu-monogatari, Hamamatsu-monogatari, Kenreim onin Ukyd-no daibu-shu Shunzei-kyd jokashu9
N K B T 77.
32 The Tsutsumi Chunagon M onogatari ,, 11th-Century Short Stories o f Japan ,
przekad U m eyo Hiran, The Hokuseido Press, Tokio 1963.
33 Zob. Nikki-bungaku-josetsu (Wstp do literatury pamitnikarskiej), w: Fukuda
Hideichi, Chusei-bungaku-ronko (Rozprawy o literaturze redniowiecznej), Meiji-shoin,
T okio 1975.
34 The Gossamer Years. A D iary by a Noblewoman o f Heian Japan, przekad
Edward Seidensticker (Wstp, ss. 7-29), Ch. E. Tuttle, T okio 1964.
35 Diaries o f Court Ladies o f Old Japan, przekad Annie Shepley Omori i Kochi D oi,
(Sarashina, Murasaki Shikibu, Izumi Shikibu-nikki), Kenkyusha, Tokio (1935) 1963.
36 The Pillow Book o f Sei Shonagon, przekad Ivan Morris, Columbia University
Press, N ow y Jork 1967.
37 A Tale o f Flowering Fortunes, Annales o f Japanese Aristocratic Life in the Heian
Period, przekad William H. i Helen Craig M cCullough, Stanford University Press,
Stanford 1980. Zob. te Shomonki. The S tory o f M asakado Rebellion, przekad Judith N.
Rabinovitch, Sophia University Press, T okio 1986.
38 The Okagami. A Japanese H istorical Tale, przekad Joseph Yamagiwa, wstp
Edwin O. Reischauer, Ch. E. Tuttle, Rutland, Vermont, T okio (1966) 1977.
39 Konjaku-monogatari-shu, N K B T 22, 23, 24, 25, 26. Zob. Hiroko Kobayashi, The
Human Comedy o f Heian Japan. A Study o f the Secular Stories in the Twelfth-Century

194

Collection o f Tales Konjaku M onogatari, The Centre for East Asian Cultural Studies,
T okio 1979.
40 Na temat przedmowy do Kokinsh Ki-no Tsurayukiego pisze M akoto Ueda
w rozdziale Poetry as Emotional Expression, w: L iterary and A rt Theories in Japan,
Western Reserve University Press, Cleveland 1967, s. 1-25.
41 Genji-monogatari. Zob. Ivan Morris, wiat Ksicia Promienistego, Pastwowy
Instytut Wydawniczy, Warszawa 1973, oraz przekady: A. W aleya w latach 1927-1933,
cao jako A Tale o f Genji L ady Murasaki, i E. Seidenstickera, wyd. Knopf, N ow y Jork
1976.
42 Ron, lun teoria, dysputa, pogld, odmiana stylu w pimiennictwie
chiskim, w ktrym wyraa si wasne pogldy. N a temat pierwszych japoskich
iruktatw i prac krytycznych zob. Hilda Kato, The Mumydshd o f K am o no Chomei and
ii!> Significance in Japanese Literature, w: M onumenta N ipponica XXIII, 3-4, T okio
1968, s. 321-349.
43 Bunkyd-hifuron, traktat o poezji w 6 ksigach, opracowany przez Kkaia w
H19 r. Zawiera rozwaania, wskazwki, oceny etc. poezji pochodzcej z okresw Szeciu
I )ynastii oraz dynastii T ang w Chinach. D zieo to ceniono w redniowieczu po XII w.
jako podrcznik poetyki i kompozycji poezji. Wiele dzie, z ktrych pochodz cytaty
i pr/y kady poezji, zagino w Chinach, wic jest ono cennym rdem dla badaczy
staroytnej literatury chiskiej.
44 Bumpitsu-ganshinsh; powstao ok. 820 r., jest wyborem z Bunkyo-hifron. Zawiera
wskazwki i zasady kompozycji chiskiej dla pocztkujcych poetw.
45 Fujiwara Hamanari badacz i krytyk poezji z koca VIII w., znany jako autor
Kukyo-hyshiki (zwanego te Hamanarishiki), nastarszego japoskiego traktatu poe
tyckiego.
At' Kaky-hyshiki (W skazwki kanonu pieni, 772). Autor w tym dziele omawia
znaczenie pieni japoskich waka, ich pochodzenie, przedstawia siedem rodzajw
chorb, czyli bdw w kompozycji poezji i trzy rodzaje stylw wzorowanych na
poetach chiskich: na poparcie tez przytacza przykady poezji.
47 Naley te wspomnie tutaj o Kisen-sakushiki. Pierwotnie przypuszczano, e jest
to tekst poety Kisena (pocztek IX w.), std pochodzi tytu: Z asady kompozycji Kisena.
Faktycznie pochodzi z okresu nieco pniejszego. Skada si ze wstpu i rozdziaw
omawiajcych wady kompozycyjne, podzia poezji etc. Autor Hikohime-shiki jest
nieznany, wiadomo, e dzieo powstao przed Kokinsh, czyli przed 905 r. Zawiera m.in.
omwienie stylw pieni choka.
48 Karon teoria pieni, o poezji, teoria i krytyka poezji japoskiej pisanej
w jzyku japoskim (uta, waka).
49 Hotaru (wietliki), w 2 tomie Genji-monogatari.
50 M inam oto-no Tamenori, autor Sambo-ekotoba (? 1011).
51 Sambo-ekotoba (Ilustrowane opowieci o Trzech Drogocennociach, 984)
zbir buddyjskich opowiada anegdotycznych setsuwa.
52 Genji-monogatari, cyt. wg N K B T 15, s. 430.
53Hikaru (Promienisty) Genji jest bohaterem Opowieci o ksiciu Genji do 41-szej
ksigi pt. M aboroshi (Zjawa).
54Tamakazura (wymawiane rwnie Tamakatsura) crka T -no Chj i Ygao.
55 Mwi Hikaru Genji - N K BT, op. cit., t. 15, s. 432.

195

56 Bodai, sanskr. bodhi wiedza, zrozumienie, doskonaa mdro, owiecony

umys.
57 Bonn, sanskr. klea bl, zmartwienie, troska, kopot, czyli wszelkie ziemskie
namitnoci.
58 Makoto Ueda, Lady Murasaki on the Art of Novel. Truth and Falsehood in
Fiction, w: Literary and Art Theories in Japan, s. 26.
59 NKBT 15, s. 433.
60Mootori Norinaga (1730-1801), filolog, jzykoznawca, krytyk, wystpowa prze
ciw rozpowszechnionemu wwczas w Japonii konfucjanizmowi i gosi potrzeb
powrotu do dawnych japoskich wartoci; niektre jego interpretacje klasykw za
choway warto do dzi, m. in. nt. Genji-monogatari.
61 Makoto Ueda, op. cit., s. 31.
62 Mumydzoshi. Dalej cytuj wedug wydania w serii Shinch-nihon-koten-shusei
(Zbir japoskiej klasyki wydawnictwa Shinchsha), Tokio 1976.
63 Fujiwara-no Takanobu (1142-1205), poeta i malarz.
64 En czarujcy, pikny; w odrnieniu od aware suy okreleniu lub ewokowaniu pikna wizualnego, zewntrznej urody wiata.
65 Koshikibu-no Naishi (7-1025), crka Izumi Shikibu, rwnie poetka.
66 Przekad M. Melanowicz, Mumydzoshi, op. cit., ss. 24-25, 27-28.
67 Ivan Morris, wiat Ksicia Promienistego, Pastwowy Instytut Wydawniczy,
Warszawa 1973, s. 191.

KAMAKURA I MUROMACHI
XII-XVI WIEK

SYTUACJA POLITYCZNA I SPOECZNA

Polityczne granice epoki Kamakura (1192-1333) i Muromachi
(1336 1598) wyznaczaj daty zaoenia stolicy wojskowego rzdu
(hukitfu, siogunat) w Kamakurze w r. 1192 i objcia wadzy przez
Nioguna Tokugaw Ieyasu w roku 1603, chocia okres Muromachi
koczy si w roku 1573. Zatem do redniowiecza wczamy tutaj
trzydzieci lat walk o zjednoczenie Japonii, prowadzonych przez Od
Nobunag i Toyotomiego Hideyoshiego, zwane podokresem AzuchiMomoyama, ktry bywa te zaliczany do epoki nowoytnej.
W drugiej poowie okresu Heian w prowincjach pozastoecznych
wzmocnia si militarnie i gospodarczo warstwa szlachty zbrojnej
(bushi, samuraje), ktra w wieku XII zacza wywiera wpyw na
polityk pastwa zdominowan przez rd Fujiwarw. Przeciw pot
dze tego rodu zaczli wystpowa rwnie cesarze. Wyksztaci si
system tzw. rzdw z klasztoru (insei), polegajcy na tym, e cesarze po
abdykacji zamykali si w klasztorze zyskujc w ten sposb wiksz
swobod i skuteczno dziaania.
Rywalizacja midzy najsilniejszymi klanami wojownikw, wspiera
na przez niektre rody arystokratyczne, staa si powodem zamieszek
i wojen, m. in. w latach 1156 i 1159. Krwawa rozprawa midzy klanami
Minamotw (Genji) i Tairw (Heike) skoczya si w roku 1185
rozbiciem wojsk Heike pod Dannoura, ustanowieniem rzdw woj
skowych przez Minamoto Yoritomo w Kamakurze w roku 1192
i wprowadzeniem znowelizowanego systemu administracyjnego, ktry
przetrwa do upadku siogunatu Minamotw w roku 1333, mimo e ju
od roku 1205 w imieniu sioguna wadz sprawowa regent (shikken)
z rodu Hj.
197

Prba przejcia wadzy przez cesarza Godaigo nie powioda si. Po

kilku latach wojen znowu rzdy obj siogun tym razem Ashikaga
Takauji (1305-1385), ktry na tron wprowadzi cesarza z innej ni
Godaigo linii dynastycznej. Godaigo z dworem uciek do Yoshino,
gdzie nominalnie sprawowa wadz nad niewielkim obszarem do
mierci. Okres ten nosi nazw Namboku-ch, czyli Dynastii Pou
dniowej i Pnocnej.
Ashikagowie rezydowali w dzielnicy Muromachi w Kio to, std te
pochodzi nazwa okresu historycznego (1336-1573). Nie zdoali oni
stworzy silnej wadzy centralnej, lecz bardzo zasuyli si dla rozwoju
kultury. Do czasu wojen okresu nin (1467-1477) stracili kontrol
nad prowincjonalnymi ksitami (daimyo), ktrzy si usamodzielnili
i zaczli walczy midzy sob o wpywy. W tym okresie walczcych
krain (czy te walczcych krlestw sengoku, 1467-1568) wik
szo dawniejszych rodw i klanw, wcznie z Ashikagami, zostaa
wyeliminowana z gry o wadz w Japonii przez rywali pochodzcych
ze spoecznie niszych grup wojownikw.
W XIII-XIV wieku warstw rzdzc stali si wojownicy mieszka
jcy na wsi i bezporednio zarzdzajcy majtkami ziemskimi, ktre
byy gwnym rdem ich dochodw. W tym czasie rolnictwo
osigno wysoki poziom techniczny. Wzrosa te wiadomo gru
powa chopw, ktrzy czsto organizowali si we wsplnoty dla
obrony wasnych interesw. Ponadto, w gospodarce du rol zaczli
odgrywa rzemielnicy i kupcy, i dlatego dziki handlowi szybko
rozwijay si miasta. Mimo wyniszczajcych niektre rejony Japonii
wojen w XIV i XV wieku, rozwj ekonomiczny nie uleg zahamowa
niu. Producenci i kupcy, a zwaszcza rzemienicy tworzyli swego
rodzaju gildie (za) suce ochronie interesw i krzewieniu etyki
zawodowej. Po duszej przerwie zacz si rozwija handel z Kore
i Chinami, z ktrymi odnowiono stosunki w roku 1367. Japonia
sprzedawaa wtedy m. in. miecze, sprowadzaa natomiast monety
miedziane, jedwab, porcelan, ksiki, obrazy i inne dziea sztuki.
W XVI wieku do Japonii dotarli Portugalczycy (1542) i przywieli
bro paln, ktra z czasem spowodowaa zmian taktyki wojennej na
Archipelagu. Przyby te w roku 1549 w. Franciszek de Xavier,
a pniej inni misjonarze chrzecijascy, m. in. jezuita polski Wojciech
Mciski, ktrzy zaczli szerzy chrzecijastwo, cho nieznajomo
jzyka i brak odpowiedniej terminologii teologicznej bardzo utrudnia198

18. Zamek (shiro,-jd) w miecie Matsumoto zbudowany w XVI wieku.

Skarb narodowy

y porozumienie. Japoczycy wtedy zetknli si z europejskimi ksi

kami, drukowanymi ruchomymi czcionkami. W centralnej Japonii
w r. 1568 wadz przej Oda Nobunaga (okres Azuchi, 1573-1582),
ktry rozpocz proces jednoczenia Japonii. Jego dzieo kontynuowali
Toyotomi Hideyoshi (1582-1598, okres Momoyama) i Tokugawa
Ieysu. Na pocztku XVII wieku skoczyo si burzliwe redniowiecze,
a rozpocza si (po roku 1615) epoka stabilizacji wewntrznej czasw
nowoytnych1.

ROZWJ KULTURY REDNIOWIECZNEJ

We wczesnym okresie feudalnym, w XIII i XIV wieku, rozwijaa si
nie tylko gospodarka, lecz take kultura. Przede wszystkim nastpio
upowszechnienie si dworskiej kultury poza granicami stolicy Heian
(Kioto). Jednoczenie ksztatowaa si nowa etyka samurajska (ry
cerska), w ktrej najwaniejsz rol peniy duchowa dyscyplina,
odwaga, gbokie poczucie honoru i lojalno. W zwizku z tym
samobjstwa samurajw pocztkowo popeniane w celu uniknicia
niewoli i tortur ulegy instytucjonalizacji jako forma honorowej
mierci.
199

Podobnie jak w redniowiecznej Europie, nastpio rozbudzenie si

nastrojw religijnych, ktre przyczynio si do upowszechnienia i spo
pularyzowania buddyzmu. Powstay wtedy nowe sekty goszce bar
dziej przystpne ludowi nauki, a mianowicie sekta Czysta Ziemia
(jddd-shu), zaoona przez mnicha Hnena (1133-1212), i jddd-shinshu,
czyli prawdziwa nauka o Czystej Ziemi stworzona i spopulary
zowana przez Shinrana (1173-1262). Obie sekty reprezentuj amidyzm, czyli kierunek zalecajcy oddawanie czci przede wszystkim
Buddzie Amidzie. Narodowy i nietolerancyjny nurt buddyzmu za
pocztkowa myliciel Nichiren (1222-1282). Najwiksze jednak zna
czenie dla rozwoju kultury tego okresu mia zen (chin. czan, sanskr.
dhjana), odmiana buddyzmu, w ktrej przywizywano du wag do
medytacji, do dyscypliny dziaania i wasnego wysiku w deniu do
zbawienia, zwanego tu satori (owiecenie, przebudzenie). Nic dziw
nego, e zen zdoby najwiksz popularno wrd wojownikw,
ktrzy odkryli w tej nauce dodatkowe i bardzo wane uzasadnienie dla
ksztatowania dyscypliny wewntrznej, opanowania i doskonalenia si.
Poczenie nurtu tradycyjnego, a mianowicie wyrafinowanego
estetyzmu arystokracji, energii i aktywnoci wojownikw z filozofi
zen oraz wchonicie wielu nowoci napywajcych z Chin, przyczynio
si do wielkiego rozkwitu kultury, gwnie architektury i rzeby,
zarwno sakralnej (witynie zen w Kamakurze, Kioto i w wielu
innych orodkach), jak i wieckiej. Powstay wtedy liczne pawilony
herbaciane, czyli specyficzne altanki, w ktrych odbyway si ceremo
nie parzenia i picia herbaty. Powstaway nowe dworki samurajskie,
a take okazae zamki na wzgrzach i rwninach. Rozkwito ogrodnic
two, rozwina si ceramika, malarstwo pejzaowe i rodzajowe, a take
obrazy i cykle malarskie na zwojach (emakimono).
Mnisi zen odegrali mniejsz rol w rozwoju literatury i teatru ni
sztuk piknych, jednak ich pisma w klasycznym jzyku chiskim,
zaliczane do tzw. gozan-bungaku, czyli literatury piciu wity, s
rwnie wanym dziaem pimiennictwa japoskiego, szczeglnie cen
nym dla badaczy myli japoskiej redniowiecza.
W literaturze podobnie jak w caej kulturze tego okresu
zachoway si formy wypracowane przez arystokracj dworsk,
a jednoczenie powstay zupene nowe, typowe dla tej egoki. Odrodzia
si forma tanka, nadal powstaway monogatari, dzienniki, szkice
zuihitsu i opowiastki setsuwa. Najbardziej reprezentatywn now
200

Ibrm prozy staa si opowie wojenna (gunki-monogatari), w poezji

pie wizana (renga), a w dziedzinie widowiskowej teatr i dramat

no i farsa kyogen. We wszystkich nowych utworach wykorzystywano

motywy, epizody, a nawet rodki ekspresji wzite z literatury dworNkiej, Przeszoci interesowali si take historycy, ktrzy opra
cowywali krytycznie dzieje wasnego kraju, m. in. Jien i Kitabatake
Chlkafusa. W caym pimiennictwie okresu, w rnych dzieach
w rnym stopniu, przewijay si wtki religijne mona nawet
mwi o dominacji buddyjskiego przewiadczenia o zmiennoci i nieIrwuloci ycia.
Kultura okresu Heian w nowych warunkach dominacji wojo
wnikw nie zagina, wrcz otrzymaa nowy impuls do rozwoju.
W zetkniciu z barbarzycami ze Wschodu nastpi powrt do
rde, do opromienionego aureol wiekw okresu Nara. Jednoczenie
samuraje w zetkniciu ze szlacht dworsk i pod wpywem luksusu
zaczli ksztatowa swoje upodobania i wierzy, jak arystokraci,
w sens poezji i sztuki.
Artyci okresu zamieszek w XII-XIV w. kryli si po klasztorach
i w wikszym stopniu obserwowali natur ni czerpali mdro z ksig.
Obserwujc przyrod i ycie ludzkie oddawali si kontemplacji po
szukujc staych wartoci w zmiennej rzeczywistoci. Intuicyjne po
znawanie natury, prba zjednoczenia si z ni, przezwycienie pozo
rw kryjcych rzeczywiste wartoci wymagay od pisarzy i artystw
duej dyscypliny i przestrzegania regu. Ta tendencja czasw przeja
wiaa si nie tylko w sztukach tradycyjnych, uprawianych od wiekw,
Iccz take w nowych dziedzinach sucych organizacji spdzania
wolnego czasu, jak np. w chanoyu (ceremonia herbaty), w kado
(droga kwiatw), czyli misternej sztuce ukadania bukietw, w sztu
kach scenicznych, ktrych sublimacja nastpia w teatrze no, w wielu
grach (karty z poematami, tryktrak sugoroku, szachy shdgi i go),
w wycigach konnych, zawodach zapaniczych sumo, w pice nonej
kemari czy polo (dakkyu). Niczego nie da si chyba porwna do
muzyki i taca, towarzyszcych niemal wszystkim uroczystociom
w Japonii tego okresu. Grano nie tylko na fletach (fue, shakuhachi), na
rodzaju cytry koto, lecz take na biwa, czyli ulubionym instrumencie
wdrownych opowiadaczy XII i XIII w. Muzyka instrumentalna
suya piewom i recytacji hymnw buddyjskich wasan, pieniom
201

ii?

I M iiir '

19. Dachwki Nary. Na pierwszym planie latarnia i kaplica Kond z Trjc

Yakushi Uzdrowiciela

imayd i saibara, tancerkom shirabyoshi, popularnym tacom scenicz

nym sarugaku i dengaku.
Zmiany, jakie zaszy na przeomie XII i XIII wieku, najmniej chyba
zaznaczyy si w sztuce. Nadal kultywowano arystokratyczne wzorce
i ideay. Dopiero po wznowieniu stosunkw z Chinami nastpiy do
istotne zmiany w rozwoju rzemiosa, malarstwa i literatury, a przede
wszystkim filozofii i filologii. W XIII-XIV wieku podobnie jak
w Heian rzeba i obrazy byy produktem zamwie sekt shingon
i tendai. Cho nadal malowano portrety i wykonywano rzeby
religijne, to jednak stopniowo rezygnowano z powielania starych
wzorw. Niektrzy artyci sigali do rde chiskich, inni do narodo
wego stylu z okresu Nara. Dziki temu rzeba staa si mniej
konwencjonalna ni w Heian, a nawet nabraa cech niemal realistycz
nych, zwaszcza dziki takim twrcom, jak Unkei.
W malarstwie wzorowano si na dzieach przywoonych z Chin,
dlatego w portretowaniu duchownych, arystokratw i samurajw nie
wyzbyto si konwencjonalizmu i stylizacji. Portrety nabray ycia
202

dziki temu, e wykonywano je z natury, a nie z opisu ideau

dworskiego.
Do wybitnych osigni epoki w dziedzinie malarstwa nale
iluminowane zwoje, czyli emakimono, zrnicowane stylistycznie i tre
ciowo. Ukazuj one nie tylko sceny z ycia arystokracji (np. Makura-soshi-emaki, Murasaki Shikibu-nikki-emaki, Sanjurokkasen-emaki), lecz
take samurajstwa i warstw niszych (np. Ippen-shnin-e, Jigokusshi, Gaki-soshi, Toseiden-emaki).
Dziki miaym pomysom powsta na zwojach barwny portret
epoki. Rwnie w malarstwie tuszowym (sumie, suiboku) utrwalono
wiele zabawnych sytuacji z ycia, upodoba estetycznych i filozo
ficznych epoki. Suiboku (wodny tusz) wyrnia si drobiazgow
obserwacj natury. W okresie Muromachi du popularnoci cieszyy
si kakemono, czyli malowida do zawieszania na cianie. W rodo
wisku zenistw obrazom i rysunkom towarzyszya czsto poezja
(shijiku).
Do najwybitniejszych malarzy epoki koca redniowiecza naley
Sesshu (1420-1506) mistrz kreski wykonanej tuszem i twrca
ilustrowanych zwojw (kakemono) i obrazw na parawanach. Wyr
nia si te szkoa japoska (kano), ktr najlepiej reprezentuje
Kan Masanobu (1434-1530) i Kano Eitoku wielki mistrz barw
nych yamatoe (obrazy japoskie). Ich malarstwo odpowiadao gus
tom monowadcw magnatw okresu Momoyama wywodzcych
si czsto z niszych warstw samurajskich. Lubowano si w przepychu,
krzykliwych kolorach, wrd ktrych krlowao zoto. Malarze na
zamwienie malowali ciany i parawany (jak np. Eitoku i jego
uczniowie w zamku Azuchi dla Nobunagi). Nie obumara te technika
suiboku wywodzca si z Chin. Pod koniec epoki przybyo malarstwo
0 motywach europejskich, tzw. namban-mono, czyli rzeczy Poudnio
wych Barbarzycw, a wic przybyych z poudnia Europejczykw 2.

RELIGIA
SINTO

Charakterystyczne dla sintoistw intuicyjne pojmowanie natury

1boskoci bez dogmatw i rytuaw prawdopodobnie stworzyo poda
203

tny grunt dla zenistw odrzucajcych ksigi i wskazujcych kontemp

lacyjn drog poznania rzeczywistoci. W redniowieczu sinto byo
nadal religi ludu, uczestniczcego w witach pr roku, plonw
i innych radosnych zdarzeniach3.
W rywalizacji z buddyzmem sinto raczej przegrywao, poniewa
nie dawao ludowi gotowych jasnych formu ani bardziej rozbu
dowanych zasad moralnych i filozofii. Jednak w yciu obyczajowym
wci uczestniczyo. Bstw sitnoistycznych (kami) nie zdetronizowano
nawet w okresie najwikszego upowszechnienia amidyzmu, nichirenizmu czy zenizmu. Doszo nawet do wczenia kami do wierze
buddyjskich. Powstay w ten sposb sekty synkretyczne. Sekta tendai
w XIII w. utworzya sannd-ichijitsu-shintd (sinto Krla Gry i Jedynej
Prawdy), a sekta shingon zapocztkowaa rybu-shinto (dwoiste sinto),
zwolennicy Nichirena natomiast w pniejszym okresie, tzn. w XV
wieku, wytworzyli hokke-shinto (sinto Kwiatu Prawa). Odnotowa
naley przejawy obrony czystego, pierwotnego sinto w postaci kultu
yoshida-shinto, zainicjowanego przez Yohid Kanetomo (1435-1511),
ktry stawia kami przed buddami i bodhisattwami traktowanymi jako
manifestacje bstw sinto. Natomiast ise-shint (tzw. watari-shinto)
odrzucao wszelki zwizek midzy panteonem buddyjskim a sintoistycznym.
Kada z religii i sekt buddyjskich i sintoistycznych zajmowaa si
pewnym wycinkiem ycia Japoczyka, specjalizowaa si w czym
innym, cho wszystkie zmierzay do rzdu dusz ludzi umczonych zbyt
czstymi wojnami, zamieszkami i klskami ywioowymi.
AMIDYZM

W X wieku pewien arystokrata jak gosi legenda obra stan

duchowny, a nastpnie opuci klasztor na grze Hiei i zosta mnichem
wdrownym. Mia na imi Kuya (903-972). Chodzc od wioski do
wioski wypiewywa imi Buddy Amidy. Nazywano go jarmarcznym
witym (ichi-hijiri) ze wzgldu na to, e krzewi buddyzm wrd ludu
czsto zwracajc na siebie uwag tacem. Mwi zrozumiale, przed
stawia uproszczone formuy i w ten sposb stworzy doktryn nie
wymagajc studiw. Podstawow jej zasad bya ufna wiara, z jak
buddysta wypowiada formu inwokacji (nembutsu). Std jego od
mian buddyzmu nazwano kuya-nembutsu.
204

Inny mnich sekty tendai, Rynin (1072-1132), propagowa nembutsu (inwokacja imienia Buddy) gwnie za pomoc popularnych
pieni. Pod wpywem doktryny wzitej z nauk sekt tendai i kegon,
u zwaszcza z sutry Kegon, stworzy tzw. yiizu-nembutsu (wyzwanie
Buddy w celu wzajemnego przeniknicia), czyli wiar w komuni
duchow ludzi. Zgodnie z tym przewiadczeniem, inwokacja jednego
czowieka przenika moe do serc innych wiernych. Postawa taka bya
zgodna z doktryn wzajemnego zwizku wszystkich rzeczy, wyoon
w sutrze Kegon. T sam drog co Rynin szed mnich Ippen
(1239-1289), ktry wierzy we wszechobecn ask Amidy. Nie widzia
wic potrzeby budowania nowych wity, lecz potrzeb taczenia
i piewania na chwa Amidy w dowolnym miejscu i czasie, nawet
w wityni sinto.
Ippen (Chishin) piewa nembutsu taczc razem z ludem we wsiach
na specjalnie pobudowanych platformach-scenach. Gosi, e nieustan
nie naley pamita o mierci i wypowiada zbawienn formu
nembutsu. A poniewa nie wiadomo, kiedy mier moe nas nawiedzi,
modli si naley cay czas (ji). Jego nastpcy utworzyli sekt, ktr
nazywali jishii (sekta czasu).
Prekursorem popularyzatorw buddyzmu by Genshin (942-1017),
ktry nie opuszczajc klasztoru zastpi wszystkie skomplikowane
praktyki tendai i shingon wiar w zbawcz moc Amidy, Buddy
panujcego w Raju Zachodnim. Sw koncepcj wiary przedstawi
w Ojoydshu (Zbir podstawowych zasad zbawienia, 984), ktra staa
si jedn z najpopularniejszych ksiek w redniowieczu. Genshin
posugiwa si te malarstwem i rzeb, chcc przybliy wiernym
uroki Raju Zachodniego i przerazi okropnociami pieka. Przed
stawia take Amid wspczujcego.
Twrcy wiary w Amid zamiast trudnej nauki o doskonaleniu
wasnej osoby, ktre otwieraoby drog do zbawienia stworzyli
metod atwiejsz, umoliwiajc wejcie do raju zwanego Czyst
Ziemi (jdo). Gosili wiar w miosierdzie Buddy i bodhisattww,
zwaszcza w uosobienie miosierdzia, bodhisattw Kannon, i w uoso
bienie potgi Seishi. Wyjaniali, e przed umierajcym zjawia si
bodhisattwa Kannon z kwiatem lotosu, aby na nim umieci dusz
pobonego, a inne istoty niebiaskie piewaj hymny pochwalne
i powitalne. Czowiek odradzajcy si w wiecie czystoci i wiata
205

wprowadzony zostaje przez bodhisattww do raju przed oblicze

Buddy Amidy.
Ostatecznie twrc podstaw tej popularnej wiary we wspczuj
cego Budd jako odrbnej sekty jodoshu by Hnen (Genku,
1133-1212), mnich z gry Hiei. Gosi on, e naley ca wiar
pokada w Buddzie Amidzie, powtarzajc jego imi w formule
inwokacji: Namu Amida Butsu! ( = nembutsu\ czyli Zbaw mnie,
Buddo Amido!. Twierdzi, e wszyscy pjd do Czystej Ziemi nie
czynic nic wicej ponadto, e bd z ufnoci wzywa Amid.
W Senchakushii/Senjakushu (Zbir pism pozwalajcych wybra inwo
kacj jako najlepsz drog do Buddy, 71198) Hnen uzasadnia, e
najlepsz i najatwiejsz drog do zbawienia daje inwokacja do
Buddy.
Hnen nie da bynajmniej medytacji ani wzywania imienia
Buddy przez tych, ktrzy uprawiaj nauk i rozumiej znaczenie
wezwania Zbaw mnie, Buddo Amido!. Gosi, e jedynym warun
kiem odrodzenia si w raju jest wiara bez wtpienia, e si w nim odro
dzimy.
Taka postawa Hnena wynikaa z wywodzcej si z sekty tendai
doktryny identycznoci duszy indywidualnej z dusz Buddy. Spotkaa
si ona z licznymi krytycznymi komentarzami. Wywoaa te nieporo
zumienia midzy jego uczniami. Na przykad Shinran (1173-1263),
ktry zaoy wasn sekt jddo-shinshu, czyli prawdziw sekt Czystej
Ziemi, gosi, e nie znajcy w ogle pism witych a wic ludzie
najbardziej upoledzeni bd mogli osign zbawienie przez sam
ask Amidy. To on wypowiedzia synny paradoks: Nawet dobrzy
odrodz si w raju, a tym bardziej li! (Tannishd, III).
Najbardziej charakterystyczn postaci figuratywn dla amidyzmu
by raigo (idcy na spotkanie) Amida w orszaku bodhisattww
powoujcy wiernego do raju jodo (Czysta Ziemia). Powstao wtedy
wiele obrazw i rzeb ilustrujcych t doktryn, np. rzeba Shju-raig
(Witajcy wici) w wityni Kongbuji na grze Kyasan, lub dziea
zachowane w wityniach Chionin i Zenrinji.
Amidyzm wpyn na myl wpisan w literatur okresu Kamakura,
a mianowicie na swoisty fatalizm i rezygnacj w obliczu bezsilnoci
i przemijania. Zapanowao przekonanie, e czowiek nie moe si
zbawi wasnymi siami, dlatego musi si powierzy askawej opiece
Amidy i jego bodhisattww 4.
206

NICHIREN

W przeciwiestwie do amidyzmu, Nichiren (1222-1282)5 przy

znawa niemae znaczenie wasnemu wysikowi na drodze do zbawie
nia, pismom buddyjskim, wierzeniom ludowym i sintoizmowi. Zosta
wygnany z orodka buddyzmu na grze Hiei za zbyt zuchwae
zachowanie i krytyk sekty tendai, a pniej zesany na wyspy Izu. Na
zesaniu sformuowa pi punktw swego posannictwa. Stwierdzi
m.in., e jego religia opiera si na autorytecie Sutry Kwiatu Lotosu
Przedziwnego Prawa (.Hokke-kyo). Wierzy, e ludzie mog przyswoi
sobie nauki Buddy tylko w ich najprostszej formie, tym bardziej e
yj w wieku schyku prawa (mappo), w ktrym jedynie Sutra Lotosu
moe ich wybawi. Twierdzi te, e to wanie w Japonii musi
zwyciy prawdziwy buddyzm, tzn. ten buddyzm, ktry on gosi.
Po powrocie z zesania (1263) nadal gosi swe nauki. Przewidzia
nawet najazdy mongolskie i jako spiskowiec zosta skazany na
mier (1271). Uratowa si jednak cudem: cicie zamieniono na
zesanie na wysp Sado. Po cofniciu wyroku i przebaczeniu osiad na
zboczach gry Fuji (1271) powicajc si organizowaniu buddyj
skiego kocioa powszechnego. Jego wierni ze sowami: Chwaa Sutrze
Lotosul (Namu Myh-renge-ky!) na ustach szerzyli nieprzejednane
pogldy proroka w caej Japonii, zakcali te obrzdy innych sekt.
Przyczynili si w ten sposb do zbrojenia si amidystw i walk
religijnych, a take wojen z klasztorami w XVI wieku.
W traktacie Risshd-ankokuron (O ustaleniu tego, co suszne i uspo
kojeniu kraju, 1260) Nichiren ogosi, e prawdziwy pokj i uwolnienie
si od klsk kraj moe osign wwczas, gdy porzuci faszywe nauki
innych sekt (powd zesania na Wyspy Izu w 1261 r.). Bdc na
zesaniu na wyspie Sado napisa rozprawy Kaimokusho (Ku otwarciu
oczu, 1272) i Kanjinhonzonsho (O prawdziwym przedmiocie czci, 1273).
Pniej, po powrocie z zesania z Sado napisa jeszcze Senjinsh
(Przewidziane czasy, 1275), Hdonshd (Odpata za ask, 1276) i inne.
ZEN

Wszystko zaczyna si waciwie od mnicha sekty tendai Eisaia

(1141-1215), ktry po powrocie z Chin zacz gosi znaczenie medytacji
zen (sekta rinzai) i zakada klasztory, w ktrych wychowywali si
207

adepci przyszej sekty rinzai. W Kozengokokuron (Goszenie zen dla

ochrony kraju, po 1191) pisa, e nauka zen gosi prawd za pomoc
bezporedniego przekazu z ust do ust jak to czyni Budda.
Prawda ktrej posta nie jest jednorodna jest podstaw
normalizacji stosunkw midzy mistrzem a uczniem 6.
Natomiast mnich Dgen (1200-1253) gosi potrzeb dugich
wicze w pozycji siedzcej i w milczeniu. wiczenia tego rodzaju
prowadziy do osignicia medytacyjnej prni i w kocu do satori
(owiecenia). Wymaga wic od swoich uczniw sekt sot (sddo)
zaoy w roku 1244 duego wysiku umysowego prowadzcego do
cakowitego oderwania si od wasnego ja i osignicia intuicyjnego
zrozumienia istoty rzeczy. Dgen uwaa, e za pomoc sw nie
mona przekaza tego, co dotyczy istoty rzeczy czy Najwyszej
Rzeczywistoci. T Najwysz Prawd poznaje si w obcowaniu
ucznia z mistrzem, w kontakcie osobistym midzy nimi, prowadzcym
w mudnej codziennej pracy do kontaktu adepta z ow Prawd.
Mus Soseki (1275-1351), pomiertnie zwany Mus Kokushi,
mwi o trudnoci zdefiniowania zen, wynikajcej std, e mistrzowie
sekt zen nie maj wasnych staych doktryn. Reaguj bowiem sowami
odpowiednimi do sytuacji, zgodnie z wasnym przewiadczeniem.
Mog si wwczas powoywa zarwno na pisma konfucjanistw,
taoistw, jak i ludowe przysowia (Kdsd-meicho-zenshu, Muchu-mondo,
Mus Kokushi-hen,).
DOGEN

Dgen (1200-1253)7, mnich i myliciel zen, zaoyciel sekty sotd,

by synem Wielkiego Ministra rodka Koga-no Michichiki i crki
premiera i kanclerza Fujiwara-no Motofusy (1114-1230). Urodzi si
w Kioto, wczenie straci rodzicw. Wstrznity mierci matki
i trapiony poczuciem nietrwaoci ycia, majc czternacie lat wstpi
do klasztoru. Uda si na gr Hiei, bdc gwn kwater sekty
tendai, i zosta uczniem wczesnego przywdcy sekty, Kena. Zgoli
gow i odda si studiom doktryny buddyjskiej. Przed siedemnastym
rokiem ycia rozczarowa si do ezoterycznego buddyzmu, nauczane
go w tym klasztorze, zdecydowa si szuka prawdy u Eisaia
(1141-1215), zaoyciela sekty rinzai w Kenninji. Po mierci Eisaia
Dgen zosta uczniem Myzena, a w roku 1223 uda si do Chin, gdzie
208

20. Brama gwna Sammon z XIII wieku w wityni-klasztorze Tofukuji w Kioto

odwiedzi wiele wity, a w kocu na grze Tien-tung osign

owiecenie i wrci do Japonii (1227).
Po powrocie najpierw mieszka w Kenninji, pniej przenis si
do Anyin w Fukakusa. W roku 1233 zaoy pierwszy orodek
wicze medytacji na miejscu dawnej wityni Gokurakuji koo Kioto.
Zyska stopniowo rozgos, a take uczniw (wrd nich by mnich
Koun Ej). Z powodu gwatownych wystpie mnichw z klasztorw
na grze Hiei przeciw jego dziaalnoci, Dgen przyj (1243) za
proszenie ksicia Hatano Yoshishige i przenis si do prowincji
Echizen, gdzie zamieszka w wityni Daibutsuji, na miejscu ktrej
trzy lata pniej zaoy Eiheiji przysz sta siedzib sekty sdto
(sodo). Na wezwanie regenta Hj, Tokiyori uda si jeszcze do
Kamakury (1247), lecz odmwi przyjcia zaszczytw od Tokiyoriego,
ktry zaproponowa mu objcie kierowania wityni i zamieszkanie
w Kamakurze. Dgen wrci do Eiheiji. W dwa lata pniej cesarz
Gosaga ofiarowa mu purpurow szat (shie), bdc oznak wyso
kiego wyrnienia dla przedstawicieli duchowiestwa (zwyczaj wpro
wadzony w 1249 r.). Dgen znw odmwi, cho ostatecznie szat
przyj musia, lecz podobno nigdy jej nie nosi. Zachorowa okoo
209

1250 roku, wrci do Kioto, gdzie umar w stosunkowo modym

wieku, majc pidziesit trzy lata.
Dgen pozostawi pokany dorobek pisany, mimo e w po
cztkowym okresie ksztatowania zasad nowego nurtu w buddyzmie
do mdroci spisanych duej wagi nie przywizywa. W zwizku z tym
du cz prac spisali lub zredagowali jego uczniowie. Kiedy po
powrocie z Chin uzna, e najwaniejszym wiczeniem praktycznym
adepta zen jest medytacja na siedzco (zazen\ jej cel, znaczenie
i sposoby wyoy w pracy pt. Fukanzazengi (Powszechne szerzenie
zasad medytacji, 1227). Bardzo rnorodne pisma literackie i religijne
Dgena uczniowie zebrali w ksidze pt. Eihei-kdroku (Obszerne zapiski
z Eiheiji, XIII w.).
W pracy pt. Gakuddydjinshu (Zbir przestrg dla obierajcych
drog nauki, 1234) w dziesiciu artykuach Dgen wyoy zasady,
jakimi musz si kierowa adepci przystpujcy do nauki medytacyj
nej zen. Regulamin i zasady zachowania i wspycia w spoecznoci
religijnej i klasztornej zenistw zawar w tomie pt. Eihei-shingi (Zasady
wspycia w Eiheiji, XIII). Najbardziej jednak znanym i najwaniej
szym dzieem Dgena jest Shbgenzd (Drogocenny skarbiec Susz
nego Prawa, 1231-1253). Due znaczenie dla zrozumienia myli
Dgena ma zbir rozmw z nim, spisanych przez jego ucznia Ej
i zatytuowanych Shdbdgenz-zuimonki (Drogocenny skarbiec Susz
nego Prawa zapiski zasyszane, 1235-1238).
Dgen krytykowa koncepcj mapp (koca Prawa), dok
tryny bardzo popularnej na pocztku redniowiecza, wedle ktrej
wiat wszed w epok dekadencji i w zwizku z tym czowiek nie moe
ju osign zbawienia na drodze wasnego wysiku. Dlatego Dgen
gosi znaczenie wiary wykraczajcej poza czas i sytuacj wiary
w moliwo poznania wiecznej prawdy dziki wasnemu wysikowi.
Przeciwstawia si te synkretycznym tendencjom epoki, a mianowicie
czeniu buddyzmu z konfucjanizmem, taoizmem czy sintoizmem.
Przywizywa du wag do czystoci wiary religijnej. Odrzuca te
wszelkie denia do korzyci i sawy ziemskiej. Pogardliwie wyraa si
o autorytetach reprezentujcych arystokracj dworsk i wojskow.
W caym swym dziaaniu koncentrowa si na deniu do celu
zgodnym z zasadami zen.
W sporze o rol uczonych ksig buddyjskich w zenizmie Dgen
zaj postaw kompromisow. Uwaa, e oba rodki transmisji prawd
210

- to znaczy przekaz pochodzcy wprost z zachowania i sw mistrza

lub w postaci ksig s ze sob zwizane, nie widzia wic potrzeby
rezygnacji z tekstw pisanych. Stawia jednak warunek, by uczniowie
studiujcy sutry panowali nad nimi. Dgen rwnie skrupulatnie
studiowa fundamentalne teksty tradycji buddyzmu zwaszcza Sutr
Lotosu i nie przywizywa wagi do nazywania jego nauk now
sekt zen, poniewa uwaa, i nic nowego nie gosi, jedynie wydobywa
z tradycji nieskaone nauki Buddy. Uwaa, e czowiek powinien
poszukiwa prawdy zarwno rodkami duchowymi, jak te fizycz
nymi. Dlatego przywizywa wag do udziau caego czowieka
w procesie poznawania prawdy o istocie czowieka i wiata, w jakim
yje. Nie popiera wycznie intelektualnych opartych na myleniu
0 zagadkowych kanach wicze w sekcie rinzai. Praktykowa
z uczniami i uzasadnia w pismach wag medytacji na siedzco (zazen),
w ktrej brayby udzia ciao i duch. Nie widzia potrzeby zadawania
specjalnych tematw do rozmyla podczas zazen. W czasie medytacji
natomiast obowizywaa dyscyplina fizyczna i duchowa, moralna
1 intelektualna podobnie jak i w yciu. A wic do prawdy
(owiecenia satori\ a w konsekwencji do zrozumienia natury Buddy
(bussho) dochodzi si dziki ustawicznemu wysikowi, nieprzerwanemu
dziaaniu czowieka.
Dgen by krytykiem siebie i innych, dlatego nie obra wieckiej
kariery. Nie tylko pochodzenie by synem Wielkiego Ministra
rodka lecz take zdolnoci i wyksztacenie daway mu due szanse
w karierze dworskiej, lecz Dgen odrzuci polityk wykazujc godn
podziwu si charakteru w stosunkach z dworem cesarskim, wielkimi
wityniami i rzdem siogunw. Pod tym wzgldem postaw przy
pomina Nichirena, lecz w odrnieniu od niego polityk traktowa
jako spraw trywialn w porwnaniu z deniem do owiecenia
drogami rozwoju intelektualnego. Podstawy swych pogldw wyoy
w swoistym streszczeniu filozofii owiecenia pt. Bendowa (Rozmowy
0 doskonaleniu Drogi, 1231), a obszerniej rozwin j w Shobogenzd,
ponadto w Shobgenz-zuimonki, czyli w zbiorze kaza, wykadw
1 powiedze mistrza spisanych przez jego ucznia Kouna Ej (1198
-1280).
Do podstawowych zaoe pogldw Dgena nale:
1.
traktowanie medytacji jako jedynej praktyki religijnej na bud
dyjskiej drodze,
211

2. uznanie filozofii zen jako prawdziwej nauki Buddy przekazy

wanej z pokolenia na pokolenie,
3. rozumienie owiecenia (satori) jako przezwycienia indywidual
nej wiadomoci i osignicie ponadindywidualnej, w ktrej znikaj
wszelkie rozrnienia bytu i niebytu, istoty i wygldu, wiecznoci
i czasowoci,
4. prba przezwycienia relatywizmu wartoci (dobra i za) za
pomoc tradycjonalizmu, to znaczy oparcia si gwnie na kon
wencjach zenistycznych instytucji chiskich.
Niektre traktaty Dgena, zwaszcza Shdbdgenzd, maj warto
literack. Piszc po japosku o tym, o czym zwyczajowo pisano po
chisku, osign szczeglne napicie midzy subiektywizmem do
wiadczenia przekazanego za pomoc japoszczyzny a obiektywiz
mem uczonej dysputy, w ktrej jzyk chiski mia dugie tradycje.
SOSEKI

Mus Soseki (12751351)8, uczony mnich sekty rinzai, poeta,

twrca ogrodw, urodzi si w Ise i wychowa w prowincji Kai, od
dziecistwa przygotowywa si do kariery duchownej. Od 1292 roku
pobiera nauki w Narze, pniej suy w pierwszej wityni rinzai
Kenninji w Kioto, w trzech wityniach (Tshji, Kenchji, Engakuji)
w Kamakurze. Uczy si te pod kierunkiem przybyego z Chin I-szan
I-ninga (Ichizan Ichinei) w Kioto i Kamakurze. W 1303 roku dozna
owiecenia (satori) i wrzuci swoje ksigi buddyjskie do ognia jako
zbyteczne. Wrci do prowincji Kai (1309); pniej przez wiele lat
prowadzi ycie pustelnicze nie zabiegajc o stanowiska czy zaszczyty.
Dziki gbokiej wiedzy i mdroci zosta dostrzeony przez politykw
(Hj Sadatoki, cesarze Godaigo, Kgon i Kmyo, Ashikaga Takauji
i jego brat Tadayoshi). Swoje wpywy wykorzystywa do rozpowszech
niania zen w Japonii: nakoni Ashikag Takauji do ustanowienia
wity (ankokuji) i pagd (rishotd) w kadej prowincji, by upamitni
tych, ktrzy zginli w bitwach przeciw siogunatowi Kamakury, a take
do zbudowania klasztoru Tenryuji na zachodnim przedmieciu Kioto.
Zosta pierwszym opatem Tenryuji, ktrej budow finansowano m. in.
z handlu z Chinami, popieranego przez mnichw zen. Soseki mia
wielu uczniw (Gid Shushin, 1325-1388; Zekkai Chushin, 1336
1405), ktrzy penili kierownicze funkcje w wielkich wityniach zen
212

w Kioto i Kamakurze. Wszyscy oni znali dobrze literatur chisk

i odegrali du rol w rozwoju literatury piciu wity (gozan-hungaku), czyli poezji i prozy pisanej po chisku przez mnichw
piciu szk zen (dos. piciu wity).
Soseki zaplanowa lub zbudowa wiele piknych ogrodw, m. in.
w wityniach rinzai, Eihji (prefekturze Gifu) i Saihji (Kioto). Jest te
autorem wierszy chiskich i japoskich, rozproszonych po rnych
zbiorach. Napisa kilka cenionych rozpraw buddyjskich i literackich,
m. in. Muchu-mondo (Dialogi we nie), Rinsenji-hakun (Pouczenia
szkoy Rinsenji), Nishiyama-yawa (Rozmowy noc w Nishiyamie),
Muso-hogo (Pisma buddyjskie Mus), Shokaku-kokushi-wakashu
(Zbir poezji japoskiej mistrza narodowego Shkaku). Przyznawano
mu wielokrotnie tytu Kokushi (Czcigodny Mistrz i Kapan).

IKKYU SOJUN

Ikkyu Sjun (1394-1481), mnich sekty rinzai, jest jedn z naj

bardziej popularnych postaci w Japonii. Wiele opowieci i anegdot
przedstawia go jako czowieka ekscentrycznego, lecz chtnie po
magajcego innym (m. in. Ikkyu-banashi Opowiadania o Ikkyu,
1661-1673). Ikkyu przebywa w klasztorze od szstego roku ycia,
przejawia talent poetycki, pisa gwnie po chisku (kanshi). W Nihon-shiso-taikei9 (Zbir myli japoskiej) zamieszczono 800 wierszy
z tomu Kyunshu (Zbir szalejcych chmur). Ikkyu, wysoki rang
kapan w klasztorze Daitokuji, opiewa cnoty buddyjskie, a take
mio do kobiety, mniszki Shin, ktr spotka pod koniec swego
ycia.

PROZA REDNIOWIECZA
W wiekach rednich, od XIII do XV, powstaway nadal opowia
dania i powieci dworskie, majce charakter epigoski, a take
pamitniki i szkice literackie. Najwaniejszym gatunkiem prozy staa
si opowie wojenna zwana gunki-monogatari lub senki-monogatari.
213

OPOWIECI WOJENNE

Wczesnymi przykadami gatunku s na wp fikcyjne anonimowe

opowieci o wojnach i bitwach zawarte w Shdmonki (Zapiski o Masakado, 940), spisane w jzyku chiskim, a take niektre opowiadania
anegdotyczne (setsuwa) zamieszczone w Konjaku-monogatari. Opowie
ci wojenne jako gatunek uksztatoway si w XIII wieku 10. Poczt
kowo historie o bitwach opowiadali wdrowni opowiadacze do wtru
lutni biwa. Mwili jzykiem prostym i zrozumiaym, a take rytmiczn,
dziaajc na uczucia suchaczy form prozy poetyckiej. Oprcz opisu
wydarze przekazywali oni rwnie myli o zmiennoci losu i nietrwaoci ycia ludzkiego, zgodnie z popularn wwczas filozofi
buddyjsk. Przedstawiali gwnie przebieg wydarze prowadzcych
do upadku wielkich rodw i sojuszy wojskowych. Autorzy opowieci
czerpali materia z pisanych kronik historycznych, wczali rwnie
sekwencje epizodycznych zdarze nie zawsze cile ze sob powiza
nych i nie zawsze prawdopodobnych. Nie przywizywali te wikszej
wagi do dramatu jednostki. Najbardziej ich obchodziy losy rodw
i klanw. Zreszt epizodyczne traktowanie materiau pozwala na
liczne dygresje i przerwy podczas snucia opowieci, a take na opis
wygldu zewntrznego wybranych postaci. Rzadko sigano do stanw
ducha bohaterw ich dramatycznych przey naleao raczej
domyli si z gestw lub wygldu zewntrznego. Opis bitew jest
zwykle stylizowany, wiele te miejsca powica si drobiazgowemu
rysunkowi zbroi i broni, czy te opisom pojedynkw synnych
wojownikw.
Wydarzenia zbrojnych zamieszek w okresach Hgen (1156) i Heiji
(1159) przedstawiaj Hogen-monogatari (Opowie o erze Hgen, 71220)
i Heiji-monogatari11 (Opowie o erze Heiji, 71220). Najwyej cenione
dzieo Heike-monogatari (Opowie o rodzie Heike, 71219) przed
stawia wojn midzy rodami Taira (Heike) i Minamoto (Genji) oraz
upadek rodu Taira. T sam tematyk w formie rozbudowanej ukazuje
Gempei-seisuiki (Kronika rozkwitu i upadku Minamotw i Tairw,
71250). Wok historycznych wydarze wystpienia cesarza Godaigo
przeciw wadcom wojskowym w latach 1331-1333 osnuta jest opowie
Taiheiki (Kronika wielkiego pokoju, 1345-1371). Wojna Shkyu (1221)
jest tematem Shdkyuki (Kronika ery Shkyu, 1222).
214

W kocowym okresie rozwoju tego gatunku pojawiaj si Gikeiki

(Kronika o Yoshitsune, 1411) i Soga-monogatari (Opowie o Soga,
XIV wiek). W odrnieniu od zbiorowych bohaterw wczeniejszych
opowieci wojennych, w powyszych dwu opowieciach na plan
pierwszy wysuwa si bohater indywidualny, Yoshitsune, czyli po
krzywdzony brat Minamoto Yoritomo, oraz bracia Soga, ktrzy
mszcz si na winnym mierci ojca.
Najwybitniejsze opowieci wojenne cz w sobie inwencj opowiadaczy, ktrzy recytowali je przed zgromadzon publicznoci, z talen
tem autorw tekstu pisanego. Z powodu niejednorodnego rda
pochodzenia opowieci wojennych powstao wiele wersji tego samego
utworu. Jzyk, jakim zapisano tre opowieci musia by zrozumiay
dla wczesnych czytelnikw i suchaczy. Od jzyka opowieci dwor
skich rni si licznymi zapoyczeniami z jzyka chiskiego, w tym
czasie ju funkcjonujcymi w mowie codziennej. yw mow klasy
panujcej najlepiej odzwierciedlay dialogi. Autorami tekstw byli
najprawdopodobniej dworzanie, mnisi buddyjscy i zawodowi opowiadacze. Zapisane opowieci wojenne stay si rdem wielu dramatw
no, ktre z kolei przyczyniy si do spopularyzowania niektrych
epizodw i wtkw bohaterskich opowieci.
HEIKE-MONOGATARI

Heike-monogatari, czyli Opowie o rodzie Heike jest japoskim

eposem redniowiecznym, przedstawiajcym w dwunastu ksigach
i epilogu dziewidziesit lat (1131-1221) historii powstania i upadku
rodu Taira ( = Heike)12. Gwne epickie zdarzenia pochodz z okresu
osiemnastoletniego od objcia wadzy przez Kiyomoriego (1167) do
rozbicia wojsk Tairw pod Dannoura (1185).
Pierwszy rozdzia rozpoczyna si biciem dzwonu w Indii; ostatni,
w ktrym umiera Kenreimonin, ekscesarzowa z rodu Heike, koczy
si biciem dzwonu w wityni Jakkin koo Kioto. A midzy nimi
toczy si paraboliczna opowie o nietrwaoci ycia ludzkiego,
zilustrowana losami rodu Heike. Nastrj bezradnoci i zbliajcego si
upadku cechuje cae dzieo, nawet w rozdziaach zwyciskich pojawia
j si ze znaki, np. mier cesarza Nij wkrtce po umocnieniu si
wpyww Heike. T wielk opowie paraboliczn mona podzieli na
trzy czci zwizane kolejno z trzema postaciami: z Kiyomorim,
215

21. Biwa-hshi niewidomy muzyk z lutni biwa

216

z Yoshinak z rodu Genji i z Yoshitsune, ktry doprowadzi do

ostatecznego rozgromienia i wyniszczenia rodu Heike. Materia opo
wieci uporzdkowany jest chronologicznie wszystkie ksigi, od
drugiej do jedenastej, rozpoczynaj si nawet od dat. Dziki temu
uzyskuje si wraenie, e wszystkie zdarzenia s ze sob spjnie
powizane. Trudno jednak okreli, kto jest gwnym bohaterem,
poniewa nawet znane postaci pojawiaj si tylko wtedy, gdy zdarza
si co wyjtkowo wanego, nie wiadomo natomiast, co czyni one
w innym czasie. W rezultacie trudno tu znale bohatera indywidual
nego. Autora (czy autorw) interesuje przede wszystkim los rodu
Heike, wanie ten los, ktrego wielcy przywdcy rodu nie byli
w stanie przewidzie czy choby przeczu i powstrzyma jego nieu
chronne zblianie si przez zmian wasnego postpowania. Byli zbyt
zadufani w sobie, zbyt aroganccy (jak Kiyomori), by mc przeczuwa
to, co na przykad potrafi dostrzec jego najstarszy syn Shigemori,
ktry zreszt musia pniej cierpie, jakby pokutowa za grzechy
ojca. Rwnie Tomomori, modszy brat Shigemoriego, przeczuwa
klsk, lecz autor nie eksponuje tej postaci w opowieci. Tomomori
porusza jednak wyobrani czytelnikw Heike-monogatari, bo opiera
si wyrokowi losu do koca, do bitwy pod Dannoura i dopiero wtedy
sam sobie odebra ycie. Wczeniej wypowiedzia proste, ale jake
wstrzsajce z powodu niedomwienia zdanie: Teraz ju widziaem
wszystko na tym wiecie, co mona byo zobaczy. I mog ju umrze.
(Ksiga II, rozdzia XI). Zapewne ujrza rozkwit, a teraz widzi upadek
swego rodu, zgodnie z przewiadczeniem, e cokolwiek rozkwita,
niezawodnie szczenie (shja-hissui), bdcy mottem caego dziea.
Dla zrozumienia warstwy filozoficznej utworu wane s rwnie
pojcia inga-oho (zapata) i mujkan (uczucie nietrwaoci wszech
rzeczy). Upadek rodu Heike jest wic traktowany zgodnie z koncep
cj karmy buddyjskiej jako zapata za ze czyny popenione przez
Kiyomoriego. Nie oznacza to jednak, e Heike-monogatari zostaa
stworzona po to, aby propagowa buddyzm, ktry w tym dziele jest
tylko gwnym nurtem filozoficznym, a zarazem podstaw ideow
kompozycji utworu oraz decydujcym czynnikiem ksztatowania losu
bohaterw.
H e ik e-M o n o g a ta ri
Fragment pt. Wizyta w Ohara13

I tak oto wiosn drugiego roku ery Bunji (1186) Jego Eminencja14 wyrazi
yczenie zoenia wizyty Kenreimonin15 w jej odosobnieniu w Ohara, lecz
217

zarwno w marcu, jak i kwietniu 16 wiay nadal silne wiatry, a zimowe chody
jeszcze zupenie nie ustpiy. Nie stopnia te nieg pokrywajcy gry ani nie
stopniay lody w dolinach. Wiosna mina, nadeszo lato, skoczyy si
uroczyste ceremonie w wityni Kamo, kiedy Jego Eminencja wyruszy przed
witem w drog, kierujc si w stron grskiego uroczyska Ohara. Chocia
podr odbywa potajemnie, wrd wity znajdowali si Tokudaiji, Kazaiin
i Tsuchimikado 17, szeciu dostojnikw i omiu dworzan oraz rycerze stray
przybocznej.
Poniewa orszak wybra drog przez okolice Kurama, Jego Eminencja
zwiedzi przy okazji miejsce dawnej wityni Fudarakuji, z ktr wie si imi
poety Kiyowara-no Fukayabu, i paac cesarzowej w Ono tutaj wsiad do
lektyki i ruszy w dalsz drog. Biae chmury nad odlegymi grami przy
wodziy mu na myl opade kwiaty wini. Zieleniejce za wierzchoki drzew
budziy al z powodu bliskiego rozstania z wiosn. Min ju dwudziesty dzie
maja, lato byo w peni, wic pod stopami kady si gste trawy. Jego
Eminencja przebywa w tej okolicy po raz pierwszy, tote wszystko byo dla
nowe i obce. Zrozumia wszelako, e tdy rzadko kto przechodzi, i poczu
w sercu smutek.
U stp gr zachodnich staa maleka witynia. Bya to wanie Jakkin
cel podry. Staw i drzewa w ogrodzie zbudowanym w starodawnym stylu
zdaway si mwi o tym, e to ustronie ma swoj dug histori. wityni za
mona zapewne opisa sowami tej oto strofy: Dziurawy dach, a pod nim
mga si snuje jak dym kadzida. Drzwi wypady z zawiasw, we wntrzu
ksiyc wieci jak nocna latarnia 18.
Gstwa traw porasta ogrd, cienkie niby nici gazie wierzby paczcej
spltane byy w nieadzie, a na powierzchni stawu unosiy si z biegiem fal
wodorosty, jakby brokat kto rozesa na wodzie. Dalej pyszni si fiolet
wistarii, jej girlandy wspieray si o gazie sosny na wysepce, za patki pno
zakwitajcej wini wyglday spord zieleni wspaniaej od kwiecia wini
wczesn wiosn; poprzez chmury patkw tej ry rosncej nad brzegiem
dolecia gos grskiej kukuki, witajcej dostojnego przybysza. Jego Eminencja
popatrzy dokoa i powiedzia:
Kwiaty wini nad stawem
opady ju na wod
i znw rozkwity
na falach19
Nawet plusk wody, spadajcej ze szczelin skay skruszonej czasem,
pobrzmiewa echem pradziejw. Zieleni bluszczu ocieniony pot i pokryte
zielon smug gry w oddali tworzyy obraz, ktremu nie sprostaby aden
malarz.
Gdy Jego Eminencja podszed do siedziby Kenreimonin, ujrza bluszcz
nad okapem i wspinajcy si po nim powj, a wrd polnych koniczynek
ty liliowiec.
Tu i wdzie leay puste tykwy,
zauek Jen Juana porastay gste trawy.
218

Komosa biaa opasaa dom Juan Hiena20,

jego odrzwia przemoczy deszcz21.
Ten stary wiersz dobrze chyba oddaje obraz schroniska byej cesarzowej.
Bowiem dach pokryway z rzadka cedrowe deski. Deszcz, szron i wieczorna
rosa wciskay si do wntrza idc w zawody z powiat ksiyca, jakby nikt tu
nie mieszka. Za pawilonem Wielebnej Mniszki22 wznosiy si gry, a przed
nim bya murawa, wok za szeleci na wietrze trawiasty bambus. Tak to
bywa, gdy nie utrzymuje si z nikim stosunkw. Przykroci wtedy tak duo,
jak kolanek u tyczek wiekowych bambusw, ustawionych przy domu. Wieci
ze wiata rzadkie jak koki w pocie powiadaj ludzie. I tak zaiste byo.
Wielebna Siostra rzadko otrzymywaa wieci ze stolicy. Poza wrzaskiem map
skaczcych po gaziach na wzgrzach i odgosem toporw drwali cinajcych
drzewa na opa prawie nic tu nie dochodzio, w to opltane pnczami
i obronite chaszczami ustronie.
Po chwili Jego Eminencja zawoa: Czy jest tu kto? Czy jest tu kto?
ale nikt mu nie odpowiada. Wkrtce wysza mniszka, stara i wychuda.
A gdy Jego Eminencja zapyta: Dokd posza wielebna pani usysza:
Wielebna Siostra wysza w gry zrywa kwiaty dla Buddy.
Jakie to przykre, e odkt porzucia ten wiat i zostaa mniszk nie ma
przy sobie nikogo, ktoby czyni za ni te posugi rzek Jego Eminencja.
Wielebna Siostra miaa to szczcie i wypenia Pi Przykaza 23 i bya
wierna Dziesiciu Cnotom 24, i dlatego porzucia ten wiat i zostaa mniszk.
Dlaczego by miaa unika trudw w umartwianiu ciaa? W S u trze P r zy c z y n y
i Skutku czytamy: Jeli kto chce pozna zgromadzone w przeszoci dobre
i ze przyczyny, niech spojrzy na obecne skutki. A jeli chce zna skutki, ktre
objawi si w przyszoci, niech spojrzy na przyczyny, ktre dzisiaj tworzy.
Skoro dziki swym uczynkom Wielebna Siostra poznaje zwizki przyczynowe
przeszoci i przyszoci, nie ma powodu ubolewa nad jej obecnym losem.
W odlegych wiekach ksi Siddhartha w dziewitnastym roku ycia opuci
zamek Gaja 25, u stp gr Dandokusen 26 w Gandarze, pozszywa licie drzew
i okry nimi swoje ciao, chodzi w gry i zbiera chrust na opa, nastpnie
schodzi w dolin czerpa sobie wod. Dziki takiemu yciu w ascezie
i zgromadzonym cnotom osign w kocu najwysze poznanie Prawa i sta
si Owieconym Budd powiedziaa mniszka.
Jego Eminencja popatrzy na ni i spotrzeg, e miaa na sobie zgrzeb
szat z trudnych do rozpoznania kawakw jedwabiu i baweny, i pomyla, e
jest w tym co osobliwego, e osoba tej powierzchownoci mwi tak uczenie,
zapyta wic: Kim jeste? Lecz ona nic nie odpowiedziaa, tylko zaniosa si
paczem. Po chwili opanowaa zy i zacza mwi:
Nie miem o tym mwi27, panie, ale nazywam si Awa-no Naishi,
jestem crk nieyjcego Shinzei, modszego radcy dworu, matk moj bya
Nii. Kiedy darzye mnie, panie, wielkimi askami, a dzi zapewne mej osoby
ju nie pamitasz. Ujrzae mnie teraz star i brzydk, al i bl przeszywa mnie
do gbi rzeka i przycisna brzeg szaty do twarzy, nie mogc si uspokoi.
Zaprawd, by to widok nie do zniesienia.
Ach, to bya ty, Awa-no Naishi! Cakowicie ci zapomniaem. Wszy
219

stko, ach, wszystko wydaje si teraz snem tylko - rzek Jego Eminencja, nie
mogc powstrzyma ez. Towarzyszcy mu dworzanie i dostojnicy, poruszeni
do gbi serca, mwili:
Zaprawd, mylelimy, e ta mniszka mwi osobliwe rzeczy, a przecie
byy ku temu powody.
Jego Eminencja widzia dokoa trawy uginajce si pod ciarem rosy
i wspierajce si o ogrodzenie, za ktrym leao poletko ryowe pokryte po
brzegi wod, trudno wic byo odrni miejsca, gdzie siadaj zwykle bekasy.
Nastpnie wszed do celi wielebnej mniszki, rozsun zasony, zajrza do
wntrza, i spostrzeg obraz przedstawiajcy Trjc Wiodc do Raju. Przed
rodkowym posgiem Amidy wisiay piciokolorowe sznureczki. Po lewej
stronie obraz bodhisattwy Fugena, po prawej za patriarchy chiskiego
Szan Tao (Zend) oraz wizerunek poprzedniego cesarza. Przed nimi leao
osiem zwojw Sutry Lotosu oraz dziewi ksig Szan Tao. Zamist wykwint
nych wonnoci, ktrych uywaa ongi w paacu, wznosi si tutaj dym
trociczek. Widok ten przypomnia opowie o owym Yuimie, ktry w male
kiej celi przygotowa miejsca dla zaproszonych z caego wiata trzydziestu dwu
tysicy Buddw. Na cianach w celi mniszki wisiay karty zapisane szczeglnie
cennymi wersetami z rnych pism. Byy tu te sowa, ktre mnich Oe-no
Sadamoto skomponowa na Grze Orzewiajcego Chodu 28.
Znad skrawka chmury, z daleka pynie melodia pieni przy
wtrze piszczaek.
W blasku wieczornego soca od zachodu
przybywaj Buddowie, by zaprowadzi mnie do raju.
Nieco dalej wiersz, ktry mg by dzieem Wielebnej Mniszki.
Czy kiedykolwiek mylaam,
e w gbi gr zamieszkam
i e ksiyc Cesarskiego Paacu
stanie si dzisiaj
tak obcy dla mnie?
Nastpnie Jego Eminencja spojrza w bok i spostrzeg lece na drkach
bambusowych konopne ptno i ndzn kodr zrobion z papieru bya to
zapewne sypialnia mniszki. Przecie kiedy tak wiele wspaniaych rzeczy
japoskich i chiskich, jedwabi wzorzystych i delikatnych, tak wiele brokatw
i haftw miaa w swej paacowej garderobie, teraz wszystko to obrcio si
w sen minionej chway. Na obliczu Jego Eminencji pojawiy si zy, rwnie
otaczajcy go dworzanie mieli skraje szat mokre od ez, przypomnieli sobie
bowiem czasy wietnoci tak dokadnie, jakby wszystko mieli przed oczyma.
Po pewnym czasie cieyn wiodc ze szczytu gry po stromym zboczu
schodziy powoli i jakby z wielkim trudem dwie mniszki odziane w czarne
szaty. Jego Eminencja zapyta:
Kim one s?
Niosca kosz grskich azalii na ramieniu to Wielebna Siostra od
rzeka stara mniszka przez zy. Druga osoba natomiast z wizk orlicy na
220

*
L

liii Pfr-15 i
te
Jl* co
>
J
i
*
i
aI
z
ii
i /J\*=
C
*
o
KF*
*>
i)
g<
co
Ji
b tz
tf
t i * (i ii
X n - W'
M BBS
n i m JSz
m
i
W* & M IZ m *< >
ti
05: L
O i
m m r <*!
I3T
L
&
L
L

IZ

SS
t
tz
9

*5:
%
V'
4
X /
&& O

t
O tit> fo
m
u

<D B i t t s CD
i
* o
W- 0
A
o *
<D tz
: % SSfeT
rau*

J&A, t f :
A 5
&
fc <bz <1* tS<0
ti tl

Sr
o X
tz l
&
'S

<
Z>
*>
m i 1
*
a)* m
(0
X
m* *
tz m (C t i
fis
<D J I
^V ^ m
<D
L ty
&
?
Lo f z> W t t l
A.
&

m
Ai
fi%
m
m Sr
k. m m
CO
tz
% b .
as m
V

f>
.PIS ?e
Mnuj>h*

#5
ti
r
i* m rjn^ So
#0
& 7n? U
A l <0

m
tf
i
li L
L m
p \z

i3T * 2
L
k*>
<0 $ 2
tt CO
# ? it ' i
co

JtS
$>>
e

t
s -

#1
(O

V
4
0
%
k
tt
r0
'cT
1"

Lft
P tL
i ^ R S*

Aii

CD

i9* <o
latir
ii rat
im E-i
li 0if n t
L t~
< t
* a
%

22. Heike-monogatari pocztek ksigi pt. Kanj-no maki

opa, jest crk ptasznika, radcy dworu Korezane, wychowanica starszego

radcy dworu i ministra Kunitsuny z rodu Goj o. Bya ona piastunk
poprzedniego cesarza, nazywa si Dainagon-no Suk jeszcze nie skoczya
mwi, a ju zaniosa si kaniem. Gdy Jego Eminencja znw z uroni,
pakali rwnie dworzanie i dostojnicy jego wity.
Cho waciwie yj w ten oto sposb mylaa teraz Wielebna Mniszka
z dala od wiata, ktry sta mi si obcy, to jednak wstyd mi pokaza si
w tak zmienionym stanie. Och, jake bym chciaa znikn im z oczu! Lecz
byo to ju niemoliwe. Co nocy przemakay jej rkawy, gdy czerpaa wod dla
Buddy, a teraz gdy wczesnym rankiem zrywaa kwiaty w grach, rosa
przesika szat, ktrej wy nie miaa ju chyba si. Mimo to nie moga
wycofa si teraz w gry ani wej do celi. Zaskoczona wizyt wci pakaa,
nie wiedzc co ze sob zrobi. Podesza wtedy stara mniszka Naishi i wzia
od niej kosz z kwiatami.
221

TAIHEIKI

Taiheiki (Kronika wielkiego pokoju, ok. 1371) to opowie wojen

n a 29 w czterdziestu ksigach, przedstawiajca burzliwy okres historii
okoo pidziesiciu lat od daty wstpienia na tron (1318) cesarza
Godaigo do czasw cesarza Gomurakami (1367). Dzieo rozpoczyna
si od relacji o planach Godaigo obalenia wadzy Takatoki z rodu
Hj, nastpnie przedstawia zamieszki w erach Shchu (1324-1325)
i Genk (1331-1333), czyny waleczne stronnikw cesarza: ksicia
Norinagi, Nitty Yoshisady i Kusunokiego Masashige, obalenie rzdw
regenta w Kamakurze oraz odrodzenie si w erze Kemmu wpyww
arystokracji dworskiej z Kioto (do 12 ksigi). W nastpnych ksigach
czytamy o niepowodzeniach Godaigo, ktry usiowa wprowadza
reformy gospodarcze i spowodowa niezadowolenie wojownikw,
ktre z kolei wykorzysta Ashikaga Takauji i desygnowa cesarza
z innej linii dynastycznej rozpoczynajc w ten sposb okres Dynastii
Poudniowej i Pnocnej. Ta cz dziea koczy si mierci Godaigo
(do 21 ksigi). Walka o wadz pomidzy rodami toczya si nadal,
nawet po mierci Takaujiego i jego nastpcy Yoshiakiry. Nowym
siogunem mianowano nieletniego Yoshimitsu, ktrego opiekunem
zosta minister Hosokawa Yoriyuki. Autor jednak konflikty i wojny
przedstawia jako wzloty i upadki z punktu widzenia wielkiego pokoju,
ktry nastanie w przyszoci. Nie pogra si w rozwaaniach i zadu
mie nad przeszoci, lecz do dziea wprowadza fragmenty zapiskw
o przyszoci (miraiki). Wielki pokj bowiem by jego najgortszym
pragnieniem. Wierzy, e zapanuje dziki takim ludziom, jak Masa
shige, lojalnym wobec Dworu Poudniowego.
W odrnieniu od Heike, ktrego naladowanie ogranicza si moe
jedynie do stylu pewnych fragmentw, autor Taiheiki stara si uchwy
ci konkretn rzeczywisto historyczn, a na przykadzie tragedii
wojen pokaza znaczenie zasad moralnych czowieka, walce o wadz
przeciwstawi rozpacz i cierpienie ludu. I na tym zapewne polega
gwna warto tego dziea. Przypuszcza si, e o charakterze utworu
zadecydowa autor podstawowej jego czci, a mianowicie mnich
Gena (1269-1352), zwolennik konfucjaskich zasad etycznych i histo
riozoficznych. By moe te akcenty konfucjaskie spowodoway, e
w okresie Edo czsto wydawano Taiheiki, ktrej tre popularyzowali
rwnie opowiadacze (kodanshi).
222

23. Wntrze willi monowadcy Ashikagi Takauji (tzw. Higashiyama-sans). Widoczne:

dekoracyjna pka, ozdobna alkowa (tokonoma) i maty
GIKEIKI

Gikeiki (Kronika o Yoshitsune, XV wiek) przedstawia burzliwe

ycie synnego rycerza redniowiecznego, Minamoto Yoshitsune,
w formie zblionej do opowiastek anegdotycznych setsuwa, ktre
nieznany kompilator zebra i opracowa na pocztku Muromachi.
Ksztat ostateczny dziea ustali si nieco pniej30. Spord licznych
krtkich opowieci i opowiada o Yoshitsune, w odczuciu ludu
pokrzywdzonym przez brata, sioguna Yoritomo, wymieni moemy
tutaj najgoniejsze, zreszt czsto powielane w innych formach
literackich i teatralnych.
223

Kurama-tengu-setsuwa (Opowie o dugonosym stworze z Kuramy): Oto Ushiwaka, potomek Minamoto Yoshitomo, ukrywa si
w wityni Kuramadera, nigdy nie zapominajc o przyszej zemcie na
zabjcach ojca.
Kumasaka Chdhan-setsuwa (Opowie o zodzieju): Majc szesna
cie lat Ushiwaka korzysta z zachty handlarza i opuszcza wityni.
Pewnej nocy w zajedzie Kagami-no Yado mody Ushiwaka zabija
atakujcego rabusia.
Eboshi-ori-setsuwa (Opowie o birecie szlacheckim): W tej opo
wieci poznajemy ceremoni inicjacji chopca i przyjcie nowych imion
Kuro Yoshitsune, a take jego podr do Hiraizumi i do Kioto,
gdzie dostaje ksigi wojskowe od uczonego wrbity.
Hashi Benkei-setsuwa (Opowie o Benkeiu na mocie): W okresie
walk z Tairami dzielny i mdry Yoshitsune bardzo si zasuy, ale nie
zdoby zaufania brata Yoritomo, przed ktrym musia ucieka do
prowincji zachodnich.
Shizuka-gozen-setsuwa (Opowie o ukochanej kobiecie Shizuka):
Yoshitsune rozsta si z Shizuk, urodziw tancerk shirabyshi,
w grach Yoshino i wkrtce znalaz si w niebezpieczestwie. U rato
wa go Sat Tadabobu, ktry pniej zosta wykryty w stolicy
i zmuszony go popenienia samobjstwa. Shizuk wezwa Yoritomo do
Kamakury i kaza umierci jej dziecko poczte z Yoshitsune. Shizuka
nie chciaa jednak suy u Yoritomo i dlatego zostaa mniszk.
Ataka-no seki-no setsuwa (Opowie o stranicy w Ataka): Prze
brany za wdrownego mnicha Yoshitsune ucieka z Kioto. Z rnych
opresji ratuje go pomysowy i wierny Bankei. Dziki temu Yoshitsune
dociera bezpiecznie do Hiraizumi.
W tych wszystkich opowieciach brak jest relacji o wyczynach
wojennych Yoshitsune w jego walce z Tairami. Wyania si jedynie
sylwetka bezsilnego uczuciowego szlachcica, paczcego z mioci do
ukochanej kobiety. Mona wic powiedzie, e Gikeiki jest raczej
opowieci o samotnie dziaajcym bdnym rycerzu (kishi-ryuritari),
a nie o bohaterze typowym dla opowieci wojennych.
SOGA-MONOGATARI

Soga-monogatari (Opowie o Soga, XIV wiek) skada si z dwu

nastu ksig przedstawiajcych gwnie ycie wojownikw z krgu
224

Minamoto Yoritomo, a tylko z rzadka arystokratw z Kioto. Bracia

Soga z Kant s ukazani jako wojownicy godni naladowania, a ich
zemsta na winnym mierci ich ojca godna pochway.
Zemsta braci Soga, dokonana na polowaniu u stp gry Fuji
w nocy 1193 roku, poruszya gboko mieszkacw Kantd. Wiadomo
z Azuma-kagami (Zwierciado Wschodu), e bardzo szybko powstao
wiele opowiada (katarimono) o wyczynie braci Gor i Juro. Wiadomo
te, e pod koniec Kamakura powstao kilka wersji opowieci o zem
cie Sogw31.
Dzieo skada si z trzech czci: ze wstpu historycznego nawie
tlajcego przyczyny pniejszej zemsty obu braci, relacji o dojrzewaniu
bohaterw, ich przygotowaniu si do zemsty, o dokonaniu zemsty
i o mierci braci. W trzeciej czci jest mowa o tym, co si dziao po
mierci braci, a take o ukochanej Juro oraz o ich matce i siostrze,
ktre odwiedzaj ich groby i modl si do Buddy.
O
powie o Soga jest nasycona akcentami religjnymi, pouczeniami
i wyjanieniami prawd buddyjskich. Naleaa do modnych w rednio
wieczu opowieci, wywara wpyw na powstanie wielu utworw typu
teatralnego (tzw. soga-mono\ jak i ukiyozdshi i kusazdshi (zob. Litera
tura okresu Edo).

OPOWIECI HISTORYCZNE I HISTORIOZOFIA

W redniowieczu powstaway rwnie opowieci historyczne.

Gwnie byy to tak zwane zwierciada (kagami). Po Okagami, ktre
wywaro duy wpyw na pniejsze opowieci historyczne, wszystkie
zwierciada miay form relacji spisanej przez suchacza opowieci.
Zazwyczaj jaki starzec lub staruszka, ktrzy yli w czasach opisy
wanych, opowiadaj dawne dzieje, kto ich sucha, a nastpnie spisuje.
W Ima-kagami (Zwierciado dzisiejsze) z koca Heian narratork jest
stara kobieta, wnuczka Oyake Yotsugi z Okagami, a zarazem suebna
Murasaki Shikibu (to uzasadnia wzorowanie si na Genji-monogatari).
Mizu-kagami (Zwierciado wody, 1195) napisano jak gosi wstp
w celu pokazania, e w przeszoci nie wszystko byo dobre, to
znaczy zgodne z nauk B uddy32. Autor majc na wzgldzie cele
dydaktyczne stara si jednak zaciekawi czytelnika i dlatego przyta
cza jak najciekawsze opowiastki o dawnych wydarzeniach.
225

Masu-kagami (Powikszajce zwierciado, 1338-1343), wzorowane

na kagami, jest opowieci starej mniszki o zdarzeniach uporzdko
wanych w formie kronikarskiej. Wpyw Genji-monogatari jest tutaj
rwnie widoczny, tym bardziej e dzieo przedstawia wykwintne ycie
arystokracji dworskiej gwnie w okresie Kamakura (ceremonie
i wita na dworze cesarza i cesarzowej). Na dalszym planie tego
zwierciada wida bezsilno i niezadowolenie arystokracji z powodu
ogranicze naoonych przez siogunat, wida te oznaki ciarw
ycia codziennego. Warto literacka dziea polega gwnie na prbie
odtworzenia pikna kultury dworskiej.
Due znaczenie w tym okresie miay prace historyczne i historio
zoficzne (,shiron) 33: Gukansh (Brednie gupca, 1220 lub pniej) poety
Jiena (1155-1225), ktry poszukiwa zasady kierujcej histori, Jinnshtki (Kroniki prawowitej sukcesji boskich cesarzy, ok. 1340)
poety i polityka Kitabatake Chikafusy (1293-1354), ktry przed
stawiajc rozwj historyczny Japonii od czasw legendarnych uzasad
nia prawowito sukcesji linii dynastycznej Dworu Poudniowego
(cesarz Godaigo w Yoshino).
W okresie Kamakura powstao rwnie wiele utworw naladuj
cych opowieci dworskie Heian, lecz wikszo z nich nie przetrwaa
do dzi. Byy to gwnie romanse epigoskie, ktrych bohaterami byli
dworzanie przeywajcy przygody miosne. Odzwierciedlay one ycie
arystokracji dworskiej w okresie utraty wpyww politycznych tej
warstwy.
SZKICE (ZUIHITSU)

Wielu poetw i pisarzy redniowiecznych rezygnowao ze wiec

kich czy kocielnych zaszczytw, opuszczao dwr lub miasto i obiera
o na sw siedzib (sda) miejsce oddalone od gwaru dworu czy miasta.
Liczba takich uczonych wieckich mnichw wielu golio bowiem
gow na wzr mnichw buddyjskich wzrosa do tego stopnia, e
twrczo przez nich uprawiana zaja poczesne miejsce w dorobku
tego okresu jako kultura eremitw. Dworzanin i poeta, Kamo-no
Chmei, zamieszka na grze hara w pobliu Kioto, a nastpnie na
grze Hino, gdzie zbudowa sobie szaas wielkoci dziesiciu stp,
w ktrym napisa Hjki (Zapiski z szaasu, 1212), utwr przesycony
buddyjskim poczuciem nietrwaoci ycia. Poeta Kenk (71283226

-71350), znany take jako Yoshida-no Kaneyoshi (prawdziwe nazwis

ko Urabe-no Kaneyoshi), w utworze Tsurezuregusa (Szkice z wolnych
chwil, 1330-1332) utrwali przemijajce sytuacje i zdarzenia i wyrazi
tsknot za minionym yciem.
h OjOk i

Utwr Hojoki (Zapiski z szaasu) rozpoczyna si od synnego

zdania: Yuku kawa-no nagare-wa taezu-shite, shikamo moto-no
mizu-ni arazu (Prd rzeki rwie bez przerwy, wic i woda nie jest tu
nigdy ta sama) 34. W dalszej czci autor stwierdza, e z ludmi i ich
domostwami jest podobnie. Nic nie jest trwae na tym wiecie.
Wszystko si zmienia, ginie lub umiera. Mujo (niestao, nietrwao)
lego wiata potwierdzaj rwnie dowiadczenia autora z poprzednich
lat, a take klski ywioowe nawiedzajce czsto Japoni. W od
osobnieniu szaasu panuje spokj, serce przeywa w nim prawdziw
rado, bo nie musi niepokoi si o sprawy doczesne. Autor przeciw
stawia barwnej kulturze stolicy skromno i spokj ycia w od
osobnieniu.
Kamo-no Chmei by synem kapana w wityni Shimogamo,
straci wczenie ojca, zrezygnowa z rodzinnego powoania i zainte
resowa si sztuk. Pisa waka i uczy si gra na japoskiej lutni biwa.
Z czasem zwrcono uwag na jego talent poetycki, a eks-cesarz
(iotoba mianowa go arbitrem w Biurze Poezji. Trzy lata pniej
Chmei zgoli gow i wybra ycie pustelnika. Osiad nad rzek Uji
w samotni i tu pisa wiersze i gra na lutni. Okoo roku 1209 napisa
prac krytyczno-literack pt. Mumydshd (Wybr bez tytuu), w ktrej
przedstawi pogldy literackie swego mistrza Shune i epizody z ycia
poetw. Saw zapewniy mu jednak Hojoki, mwice o nieprzyjem
nociach zwizanych z yciem w miecie i o potrzebie spokoju
i swobody. Kamo jest rwnie autorem Hosshinshii (Zbir opowieci
o przebudzeniu wiary). Zachowao si te okoo 340 jego wierszy.
TSUREZUREGUSA

Utwr pt. Tsurezuregusa (Szkice z wolnych chwil) skada si z 243

szkicw 35 nie poczonych ze sob adnym wsplnym wtkiem.
Szkice dobrane s na zasadzie skojarze lub przeciwiestw, co
227

przypomina metod komponowania renga. Jest to zbir szkicw

0 buddyzmie i poezji, rnych zdarzeniach, przyrodzie i sposobach
postpowania zaliczanych do najlepszych zuihitsu. W odrnieniu
od Makura-no sshi, w ktrym Sei Shnagon notowaa spostrzeenia
1 szkice z ycia, Kenk w Tsurezuregusa notuje gwnie refleksje
wypywajce z dowiadczenia yciowego, ostrzej te widzi dziejce si
wok niego zdarzenia. W zalenoci od tematu autor zmienia styl
eksptesji. Gdy rozwaa jaki problem, posuguje si zjaponizowanymi
zwrotami chiskimi, wspominajc natomiast lub przedstawiajc na
stroje danej chwili posuguje si czyst japoszczyzn wzorowan na
dworskiej. W jednym i drugim przypadku posuguje si krtkimi,
klarownymi zdaniami.
W stosunku do ludzi przyjmuje postaw czowieka stolicy
(miyakobit), poniewa traktuje raczej pogardliwie ludzi pozbawionych
ogady, cho nie stwierdza wyranie, e ludzie dobrzy mieszkaj
w stolicy, a li na wsi. Autor akceptuje indywidualn wolno
jednostki, rnorodno ludzkich postaw i prawo do wasnego spo
sobu ycia.
Yoshida Kenk pochodzi z rodu zwizanego ze wityni sintoistyczn Yoshida w Kioto, w modoci by dworzaninem, lecz
w roku 1313 zosta mnichem i zamieszka w samotni w Yamashina
koo Kioto, gdzie pisa wiersze i szkice eseistyczne. Mia du wiedz
z zakresu literatury chiskiej i japoskiej, by autorytetem w sprawach
ceremonii i obrzdw dworskich. Jako poeta nalea do konserwa
tywnej szkoy Nij 16 jego wierszy weszo do antologii oficjalnych,
zachowa si te zbir pt. Kenk-hoshishu (Zbir mnicha Kenk).
Rozgos przynis mu zbir Tsurezuregusa.
DZIENNIKI LIRYCZNE (NIKKI)

W tym okresie damy dworu nadal pisay dzienniki, z ktrych cz

przetrwaa i zyskaa wysok ocen literack. Poetka znana jako
Kenreimonin-no Uky-no Daibu (ur. 71157) utrwalia w Pamitniku
bolesne przeycia miosnych rozczarowa i niepokojw. Nij-no
Tsubone (ur. 1258) w Towaguzatari (Mwi nie pytana, 1306-1313)
snuje wspomnienia z wasnego powikanego ycia, opowiada szczerze
o wizach czcych j z eks-cesarzem Gofukakusa (1243-1304)

228

i innymi mczyznami, o wydaleniu jej z dworu i yciu, ktre pdzia

jako wdrowna mniszka. Z kolei mniszka Abutsu (zm. 1283) w Izayoi-nikki (Dziennik szesnastej nocy, 1282) opisaa sw podr z Kioto do
Kamakury w roku 1277.
DAMA NIJO -

MWI NIE PYTANA

Utwr Towazugatari (Mwi nie pytana) skada si z piciu

ksig36. W pierwszych trzech ksigach autorka Nij przedstawia
czternacie lat swego ycia od rozpoczcia suby na dworze
u (iofukakusa do odejcia z jego dworu, gdy mio eks-cesarza do niej
wygasa. W drugiej czci autorka jest mniszk, ktra majc trzydzie
ci dwa lata podruje z zachodnich do wschodnich prowincji (tzn. od
Kioto po Kant), a nastpnie wraca i ponownie spotyka si z eks-cesarzem Gofukakus. Jej relacja koczy si w roku 1306, w trzeci
rocznic mierci jej ukochanego mczyzny.
Dziennik Damy Nij jest wybitnym zabytkiem literatury. Jest te
wzruszajcym dokumentem epoki, napisanym przez utalentowan
i gboko przeywajc kobiet, faworyt jednego z wczesnych
cesarzy i eks-cesarzy, nie majcych ju wikszego wpywu na polityk.
Zasuguje wic dziennik Damy Nij na bardziej wnikliwe omwienie.
Przyjrzyjmy si bliej postaci Nij, a take jej zapiskom.
Trzydzieci sze lat z ycia Damy Nij znamy tylko dziki temu
niezwykemu dziennikowi, a jednoczenie jednemu z najlepszych dzie
literatury redniowiecznej. Jej wyznania nie dotycz dziecistwa.
Rozpoczynaj si wraz z dniem, w ktrym, w czternastym roku ycia,
zostaa konkubin eks-cesarza Gofukakusy w Kioto w roku 1271,
a kocz wkrtce po rozpoczciu ycia wdrownej mniszki. Nic wicej
pewnego o niej nie wiemy, prcz tego, co sama napisaa w Towa
zugatari. Ale napisaa to tak, e po odnalezieniu rkopisu w roku 1940
i opublikowaniu penego tekstu z komentarzami w roku 1966,
zmienia obraz literatury XIII i XIV wieku. Jej wyznania wiadcz
o wysokiej kulturze literackiej i o duej wraliwoci. Domylamy si
tylko, jak intensywnie w dziecistwie musiaa si uczy i wchania
niemal wszystko, co arystokracja wytworzya. Znaa si nie tylko na
strojach, etykiecie, sztuce kochania, lecz take na poezji i prozie.
Potrafia komponowa wiersze ju w czternastym roku ycia, ponie

229

wa na miosne poetyckie liciki musiaa zrcznie odpowiada tym

samym. Jej pochodzenie rwnie predystynowao j do wysokiej
pozycji, nawet do rangi jednej z on cesarskich. Imi Nij, zgodnie
z wczesn praktyk, pochodzi od nazwy ulicy. Im dama miaa wysz
pozycj w ukadach dworskich, tym mniejszy numer ulicy otrzymywa
a na imi: Nij (Druga Aleja) i Ichij (Pierwsza Aleja) biegy
w bezporednim ssiedztwie Paacu Cesarskiego. Nij naleaa do
najwyszej warstwy arystokracji stoecznej, lecz przedwczesna mier
matki utrudnia jej awans. Wbrew wasnej woli, z wychowanki
Gofukakusy zmienia si w jego kochank. Nie moga si zbuntowa,
mimo e ogromn gorycz napaway j nocne wizyty starszego pana.
Z czasem przyzwyczaia si i nawet przywizaa do eks-cesarza.
Nij wiele uwagi w dzienniku powica stosunkom z Gofukakus.
Mona wic powiedzie, e gwnym wtkiem utworu s zwizki
z eks-cesarzem dwojakiej natury: zwizki oficjalne, w ktrych Nij
bya suebn, dam dworu, i nieoficjalne, gdy wystpowaa w roli
kochanki, zazwyczaj noc, po kryjomu. Stosunki z mczyznami nie
ograniczaj si zreszt tylko do eks-cesarza. Odwiedzali j rwnie
inni wpywowi mczyni, ktrzy musieli starannie ukrywa swoje
wizyty. Dochodzi nawet do intymnych stosunkw Nij z Kameyam,
politycznym rywalem, bratem Gofukakusy. Ale jeszcze zanim to
nastpio, Nij opucia dwr z powodu zazdroci oficjalnej maonki
Gofukakusy.
Drugim podstawowym wtkiem Towazugatari jest mier bliskich
i dalszych osb, czste aoby, ceremonie pogrzebowe arystokratw
i cesarzy przeprowadzane po czterdziestu dziewiciu dniach od mie
rci. Motywy mierci pogbiaj w autorce poczucie nietrwaoci ycia,
skaniaj j do myli o porzuceniu roli damy dworu i odejciu do
klasztoru. Nim jednak zostanie mniszk (nie uprzedzajc nikogo)
przeyje wiele lat poza dworem Gofukakusy. Pozwala jej to spojrze
z boku na ceremoniay dworskie, pozwala dostrzec prno gestw
i zabiegw, ktre stay si jej ju obojtne. To co byo w modoci
najwaniejsze, stao si marginesem ycia. W roku 1289 rozpoczyna
ycie mniszki i wyrusza na wdrwk. Odwiedza liczne witynie,
wymienia wiersze z mnichami i wojownikami, tak jak to czynia
przedtem z arystokratami. Spotyka zwykych ludzi, wykonuje te
czynnoci, do jakich mniszki byy zobowizane. Jeszcze kilka razy
wrcia do Kioto, spotkaa si z Gofukakus, egnaa go na zawsze,
230

24. Wewntrzny ogrd w Nishi-honganji, w klasztorze w centrum Kioto. Nishi znaczy

zachd

gdy umiera, lecz na pogrzeb jego patrzya ju z zewntrz. Jeszcze

w roku 1306 braa udzia w uroczystociach trzeciej rocznicy jego
mierci. Co si stao pniej z t pikn i utalentowan kobiet, ktra
wolaa wolno tuaczki ni sub u kaprynych arystokratw,
przegranych politykw i cesarzy, nie wiadomo. Podzielia los wielu
eremitw zmara w klasztorze lub w szaasie w czasie drogi,
w samotnoci lub w towarzystwie mniszek lub mnichw byych
arystokratw, ktrzy zniechcili si yciem na niby, w trybach
i trybikach ceremoniaw dworskich podupadajcej klasy.
Nij najdokadniej opisuje swe ycie osobiste: miosne przygody,
udzia w ceremoniach i przyjciach w rnych paacach i willach
w miecie i na przedmieciu. Cesarze i eks-cesarze rezydowali na og
w willach zastpczych, poniewa kompleks paacowy spon, podob
nie jak pad pastw pomieni nowy paac zastpczy (1259). Dama Nij
mieszkaa w willi nalecej do wpywowego rodu Saionji zreszt
Sanekane z rodu Saionji by chtnie przez ni widziany noc. Urodzia
mu nawet crk, ktrej losy nie s znane. W drugiej czci Towazugatari pojawia si ju czciej willa w Saga w zachodnim Kioto, ktra

bya siedzib Kameyamy i jego matki, cesarzowej Omiya. Wspomina

te will w Fushimi, ktra bya siedzib ony i crki Gofukakusy.
Duo miejsca w pamitniku Nij powica strojom. Nieumie
jtno doboru strojw do okazji i zestawiania kolorw bya powa
nym wykroczeniem przeciw dobremu smakowi. Nij zna si na tym
potrafi te opisywa barwy i ksztaty szat, w jakich przycho
dzili mczyni na spotkanie. Tak wic nie tylko kobiety, rwnie
mczyni musieli si zna na strojach. Musieli te umie dobiera
stroje na prezenty dla kobiet kochanych. Nij zwraca te du
wag zapewne zgodnie ze zwyczajem na wyszukane wonnoci
i trociczki zapalane przed spotkaniem z mczyzn, mem lub
kochankiem, ktrzy bywali gomi w domach kobiet na og nie
mieszkali ani z onami, ani z dziemi razem. By moe ta sytuacja
cigej niepewnoci na dworze, brak oparcia w mu lub staym
kochanku, a take brak dzieci przy boku skaniay do niewesoych
refleksji. Tak jak w Opowieci o ksiciu Genji autorka nie opisuje
mierci bohatera Hikaru, tak samo Nij nie mwi nic o tym, jak
egnaa si ze wiatem wieckim. W pewnym momencie (1289) jest ju
po prostu mniszk i stara si zapomnie o cierpieniach i roz
czarowaniach, jakich doznaa wrd dworzan. Szybko dostrzega, e
ycie poza stolic jest zupenie inne i wcale nie mniej ciekawe.
Moe jest nawet pasjonujce, tym bardziej e jej wyksztacenie
wszdzie wysoko ceniono, zwaszcza na prowincji. Nij poznaje
ludzi bardziej autentycznych, normalnych i serdecznych. Dziki nim
zapewne staje si przede wszystkim wspczujc i dojrza kobiet.
Zgodnie zreszt z duchem religii oburza j okruciestwo samurajw
i sioguna.
W Towazugatari du rol odgrywaj sny, traktowane jako omeny.
Najwiksze znaczenie mia sen, w ktrym pojawi si jej ojciec
i ostrzeg j, by nie pozwolia na upadek sawy literackiej rodu.
Literatura w tym czasie a zwaszcza sawni poeci lub ich rko
pisy znajdujce si w posiadaniu rodu moga podnosi presti
rodziny. Nij tak si przeja snem o ojcu, e niemal natych
miast przystpia do pisania pamitnika. Ta motywacja wiadczyaby,
e Towazugatari by wiadomym zamierzeniem literackim, nie tylko
zapiskiem kobiety pragncej utrwali odchodzcy w niepami czas
spdzony w stolicy, lecz take prb spacenia dugu wobec matki
232

i ojca w postaci dziea literackiego, ktre nie pozwolioby zapomnie

o jej rodzie.
Nij5 dobrze znaa poezj klasyczn, ale wzorem dla niej jako
pisarki bya niewtpliwie Opowie o ksiciu Genji. Czsto cytuje
wiersze pochodzce z tej opowieci, odtwarza rwnie niektre sytu
acje, a take zwyczaje utrwalone przez Murasaki Shikibu. Z boha
terkami i bohaterami Murasaki dzieli Nij upodobanie do poezji,
muzyki, wina i mioci. W jakim wic stopniu eks-cesarz zobrazowany
przez Nij jest krelony na podobiestwo Genjiego, a w jakim jest
rzeczywist postaci historyczn, trudno orzec. Nij jednak nie
ukrywa nadmiernej skonnoci Gofukakusy do wina, nie opisuje te
szczeglnych urokw tego mczyzny. By moe nie wypada do
statecznie dobrze sylwetka tego eks-cesarza w oczach urzdnikw
dworu cesarskiego, poniewa rkopis zosta ukryty w bibliotece
cesarskiej, a odnalaz si dopiero po szeciuset latach w dziale
geograficznym i przywrci saw literack jej rodowi.

OPISY PODRY

Rezultatem coraz czstszych podry ze stolicy cesarskiej Kioto do

siedziby sioguna w Kamakurze byy nowe formy pamitnikw z po
dry (kikd). Do najbardziej znanych nale Kaidki (Kronika drogi
nadmorskiej, 1223-1233) i Tokan-kiko (Zapiski z podry na wschd
od bariery, 1242)37. Dziki nim rozszerzyy si horyzonty wiata
przedstawianego w pamitnikach i w ogle w literaturze, a jedno
czenie zmalaa rola podmiotu, przeywajcego zdarzenia najczciej
w samotnoci pokoju i domu.
Naley tutaj jednak przypomnie, e ju od czasu utworzenia
prowincji wschodnich w okresie Yamato podr wschodni drog
nadmorsk bya przedmiotem uwagi pisarzy i poetw, stanowic
zazwyczaj to przey lub zdarze, m. in. w Kojiki, Man'yshu,
Ise-monogatari, Sarashina-nikki i innych utworach. Jednak nowy
gatunek literacki opisw podry pojawi si dopiero w okresie
Kamakura, to znaczy wraz z powstaniem dwu rnych orodkw
wadzy i kultury.
233

OPOWIECI ANEGDOTYCZNE

We wczesnym redniowieczu, to znaczy w epoce Kamakura,

powstao kilka cennych zbiorw krtkich opowiada anegdotycznych
setsuwa. Do najwaniejszych nale: Ujishiii-monogatari (Pokosie
z Uji, 1218-1221) 38, opracowany przez nieznanego autora ze rodo
wiska arystokratycznego, Kokonchomoju (Zbir zasyszanych opo
wieci dawnych i dzisiejszych, 1254), opracowany przez Tachiban
Narisue (ok. 1205-1254), zawierajcy setsuwa uporzdkowane w for
mie encyklopedycznej, oraz Kojidan (Rozmowy o dawnych sprawach,
1212-1215). S w tych zbiorach historyjki dydaktyczne, opisy zabaw
nych zdarze z ycia dworzan, mnichw, wojownikw i ludzi z innych
warstw, a take zapoyczenia z Chin i Indii. Z kolei Jikkinsh (Wybr
dziesiciu poucze, 1252), opracowany przez przedstawiciela samura
jw, wyrnia si konfucjaskim nastawieniem autora. Jest te liczna
grupa specjalistycznych zbiorw buddyjskich setsuwa, opracowanych
przez mnichw i kapanw. Zawieraj one opowiadania o pochodze
niu wity, o cudach i odrodzeniu w raju. Zbir mnicha Muju
(1226-1312) pt. Shasekishu (Zbir piasku i kamieni, 1249-1256) ma
synkretyczny charakter buddyjsko-sintoistyczny, odzwierciedla wic
tendencje religijne i filozoficzne owych czasw. Warto tu te przypom
nie Hosshinshu (Zbir opowieci o przebudzeniu wiary, 1214-1215),
opracowany przez Kamo-no Chmeia, oraz Senjusho (Wybr z wybo
rw, 1243-1256) i Hbutsushu (Zbir drogocennych rzeczy, 1178).
Ujishiii-monogatari (Pokosie z Uji) skada si ze 197 krtkich
opowiada podzielonych na kilka lub kilkanacie ksig w zalenoci
od wydania lub wersji. W ukadzie materiau brak jest porzdku,
w odrnieniu od Konjaku-monogatari. Nazwisko kompilatora Po
kosia z Uji nie jest znane. Wprawdzie we wstpie wspomina si
o zaginionym zbiorze (Uji dainagon-monogatari) Minamoto Takakuniego, ktry jakoby w wityni Bydin w Uji spisa setsuwa za
syszane od podrnych, nie ma jednak pewnoci, czy zaginiony zbir
by podstaw dla Pokosia z Uji. Naley jednak podkreli, e w tym
zbiorze jest wiele setsuwa majcych cechy ustnego przekazu.
Kompilatorowi Pokosia z Uji przywiecay raczej cele rozrywko
we, a tylko w niewielkim stopniu dydaktyczne czy kronikarskie.
Zamieci wic w swym zbiorze wiele opowiada o przywizaniu
mnichw do ziemskich rozkoszy i inne zabawne historie. Nic wic
234

dziwnego, e dzieo to chtnie przepisywano i czytano w okresie

Muromachi. Podoba si te chyba pynny jzyk japoski z licznymi
sowami potocznymi, dobrze odzwierciedlajcy charaktery, przywary
i zachowania ludzi w yciu codziennym.
Kokonchomonju (Zbir zasyszanych opowieci) zawiera 704 opo
wiadania (w niektrych wersjach wicej), wstp po chisku, spis treci,
posowie w jzyku japoskim i krtkie wstpy do kadego rozdziau.
Ukad w poszczeglnych ksigach jest do systematyczny, w zasadzie
chronologiczny. Kompilator Tachibana Narisue zamierza
zebra setsuwa na temat poezji i muzyki, lecz zainteresowa si rwnie
innymi. Stara si ograniczy zbir opowiastek japoskich, ale fak
tycznie zachowao si w nim troch opowiada pochodzenia chi
skiego. S wic w tym dziele opowiadania sintoistyczne i buddyjskie,
polityczne i obyczajowe o piciu i jedzeniu, s opowiastki o rolinach
i zwierztach. Zbir zawiera rwnie rozdziay powicone erotyce,
hazardowi, kradzieom, duchom, a take wiele opowiada o yciu
samurajw na prowincji. Mona wic powiedzie, e w tym dziele
spotykaj si dwie tendencje: tsknota podupadej arystokracji za
dworsk poezj, muzyk i przejawami wyrafinowanego ycia oraz
konieczno odzwierciedlenia cech nowej epoki i zainteresowania
nowych wadcw. Kokonchomonju naley do trzech najlepszych zbio
rw setsuwa.
Jikkinsh (Wybr dziesiciu poucze) zawiera 280 setsuwa upo
rzdkowanych wedug dziesiciu poucze i zasad zachowania si
w yciu. S wic w zbiorze opowiadania: 1) o yciu w czystoci ducha,
2) o koniecznoci odrzucania pychy, 3) o tym, e nie wolno kpi z cnt
innych ludzi, 4) o potrzebie unikania gadatliwoci, 5) o koniecznoci
wyboru przyjaciela, 6) o potrzebie wiernoci i prawoci, 7) o absolutnej
koniecznoci rozwagi, 8) o cierpliwoci, 9) o pohamowaniu si od
zawici i 10) o potrzebie gotowoci rozwijania talentu i umiejtnoci.
Wikszo poucze wypywa z nauk konfucjaskich i jest wyrazem
dostosowania si autora do potrzeb samurajw. Nie wszystkie jednak
setsuwa s zgodne z wymow powyszych zalece. Niektre opowia
dania s dalekie od dydaktyki, a wyraaj tsknoty za dawnym
yciem dworskim, w ktrym poezja i muzyka odgryway tak wan
rol.
235

Shasekishu (Zbir piasku i kamieni). Poszukujc zota zbieramy

piasek, chcc si cieszy klejnotami zbieramy kamienie i polerujemy.
Tak byo i z tym zbiorem. Autor Muju spisywa zasyszane opowia
dania, ktre pozwoliy mu pozna prawa przyczyny i skutku (inga),
wyj z krainy ycia i mierci i osign nirwan. Muju zacz pisa
Zbir piasku i kamieni w roku 1279, potem przez kilka lat uzupenia
i poprawia te religijne i wieckie opowiadania.
BAJKI (OTOGIZ0SHI)

W okresie Muromachi pojawiy si krtkie opowiadania w postaci

niewielkich ksieczek (soshi ksiki, zeszyty z opowieciami),
przeznaczonych dla szerszych krgw czytelniczych. Miay one tre
bardzo zrnicowan. Nazw otogizoshi otrzymay dopiero w XIX
wieku od nazwy zbiorku opowiada (otogi-bunko) z okresu M uro
machi, opublikowanego okoo roku 1700. Przetrwao ponad 500
takich opowiada, z czego opublikowano ok. 300. Pod wzgldem
treci mona je podzieli na cztery lub pi grup: na opowiadania
o arystokracji dworskiej, o mnichach i ludziach witobliwych, poda
nia o rycerzach, historyjki, anegdoty, opowieci z ycia warstw
najniszych i o personifikowanych zwierztach i rolinach. Arysto
kratyczne otogizoshi (kuge-mono) przejy tradycj pseudoklasycznych
opowieci okresu Kamakura. Opowieci, na ktrych si wzorowano,
byy dugie, poprzetykane wierszami, przerabiano je wic w ten
sposb, by nie przekraczay dwu ksig (rozdziaw), dlatego wiersze
opuszczano. Koncentrowano si na fabule. Wrd opowiada o mni
chach jest wiele historii ukazujcych w niekorzystnym, krytycznym
wietle stosunki duchownych z modymi chopcami (tzw. chigo-monogatari). S te opowiadania, ktrych motywem jest porzucenie
ycia wieckiego i obranie stanu duchownego, a najsynniejsze (Sarnin-hohi, Kdya-monogatari) maj czsto form spowiedzi. Opowieci
o bstwach buddyjskich, ktre pojawiy si pod ludzk postaci na
ziemi, nosz nazw honji-mono (np. Amida-no honji, Kumano-no honji).
Pord opowiada rycerskich najwiksz popularnoci cieszyy si
opowieci zwizane z Minamoto Yorimitsu (np. Shutendji) i Yoshitsune (np. Jruri-monogatari, Benkei-monogatari). Jruri-monogatari
(Opowie o Jruri) zaczto opowiada z ilustracj lalkow i muzycz
n; w kocu historie o piknej Jruri day pocztek teatrowi lal
236

kowemu. Banie o Yorimitsu z kolei rozwiny si w tzw. Kimpira-joruri z Edo i weszy do nurtu starego teatru lalkowego (tzw. ko-jdruri).
Wiele opowiada plebejskich, pochodzcych z tego okresu cieszy
si do dzi popularnoci, zwaszcza wrd dzieci (np. Issun-bdshi
odpowiednik Tomcia Palucha). Bohater tego rodzaju otogizoshi
odnosi sukces, robi karier i mg y dugo i szczliwie, nierzadko
awansowa do wyszej klasy lub stawa si bstwem.
Otogizdshi stanowi pierwszy etap upowszechnienia literatury
w Japonii chtnie byy czytane przez ludzi uczcych si czyta
i pisa, tym bardziej e tekstowi na og towarzyszyy ilustracje.
Peniy wic one rol owiatow uczyy zasad religijnych lub
zwykej mdroci yciowej, rozbudzay nadziej na lepsze czasy
i lepsze ycie.

POEZJA REDNIOWIECZNA SHINKOKINWAKASHO

Chocia w XII wieku arsytokracja dworska stracia wpywy
polityczne na rzecz warstwy wojownikw, to jednak twrcami litera
tury byli nadal arystokraci, dworzanie i mnisi. To oni pisali nie tylko
o wasnych klskach i smutkach, lecz take tworzyli obrazy nowych
czasw i dziea wyraajce przeycia i myli wojownikw. W dzie
dzinie poezji najwikszym wydarzeniem byo opracowanie antologii
pt. Shinkokinwakashii (Nowy zbir pieni dawnych i dzisiejszych,
1205), w skrcie Shinkokinshu, ukazujcej wiat marze odlegych od
realnego, wrogiego ycia wspczesnego. Odzwierciedlaa ona, czsto
rodkami symbolicznymi, poczucie smutku i rozczarowania autorw
reprezentujcych odchodzc klas, a cilej odchodzce rody, ktre
kiedy miay wielkie wpywy polityczne, a ich przedstawiciele yli
w przepychu.
Shinkokinshu 39 jest smym z kolei zbiorem oficjalnym, cesarskim,
opracowanym w dwudziestu ksigach na polecenie (z roku 1201)
eks-cesarza Gotoby, ktry panowa w latach 1184-1198. W celu
opracowania zbioru poezji dawnej i wspczesnej powoano Biuro
Poezji (Wakadokoro), ktrego kierownictwo powierzono gowie rodu
Minamoto. Do rady redakcyjnej weszo ponad dziesiciu poetw
z otoczenia eks-cesarza Gotoby. Nad wyborem wierszy w pierwszym
237

etapie czuwali poeci: Minamoto Michitomo, Fujiwara Ariie, Fujiwara

Ietaka, Fujiwara Teika, Asukai (Fujiwara) Masatsune i Jakuren.
Ostateczna wersja antologii zawieraa 1979 krtkich pieni, uo
onych tematycznie w dwudziestu ksigach. Eks-cesarz G otoba po
przegranej walce z rodem Hj zosta zesany na jedn z wysp Oki,
gdzie w samotnoci pracowa nadal nad t antologi. W rezultacie
powstaa wersja z Oki, liczca 1600 wierszy. W zwizku z dugim
okresem powstawania dziea funkcjonowao pniej wiele odmian tej
antologii, najstarszy odpis pochodzi z roku 1223 jest to tzw.
Chikayuki-bon (Ksiga Chikayukiego) przejrzana przez Teike.
Shinkokinshu zawiera poezj ponad 390 autorw poczynajc od
najstarszego okresu Man'ydshu, a koczc na poetach wspczesnych
eks-cesarzowi Gotobie: 15 poetw z Mariydshu, 23 z Kokinshu oraz
z takich, poprzedzajcych now antologi zbiorw, jak: Gosenwakashu
(Pniejszy wybr zbir pieni japoskich) 26 poetw, Shiiishu
(Pokosie) , 41, Goshuishu (Pne pokosie) 68, Kinyshu (Zbir
zotych lici) 33, Shikashu (Zbir kwiatw sw) 14, Senzaishu
(Zbir tysica pokole) 75 poetw. W nowej antologii po raz
pierwszy zarejestrowano utwory 101 poetw z rnych okresw
historycznych. Najliczniej s reprezentowani poeci: Saigy (94 wier
sze), Jien (92), Fujiwara-no Yoshitsune (79), Fujiwara-no Toshinari
(73), Shikishi-naishinn (49), Fujiwara-no Teika (46), Fujiwara-no
Ietaka (43), Jakuren (35), Gotobain (33), Ki-no Tsurayuki (32) itp.
Faworyzowano wic poetw zwizanych z Toshinarim, natomiast
z innych linii Fujiwarw (np. Rokuj) do pracy zespou redakcyjnego
zaproszono jedynie Ariie.
Kompozycj Shinkokinshu wzorowano na Kokinshu o tym
wiadczy podzia na 20 ksig, wstp (Fujiwara-no Yoshitsune) w jzy
ku japoskim i posowie w jzyku chiskim (Fujiwara-no Chikatsune).
Oba teksty zostay napisane w imieniu cesarza. W zamierzeniu
kompilatorw antologia miaa ukazywa tanka w rozwoju historycz
nym, od form najstarszych do wspczesnych, w ramach poszczegl
nych ksig czy tematw. Cech szczegln stylu okrela kategoria
symbolicznego emocjonalizmu yojd-yen. Warto te zwrci uwag, e
wan cech tej poezji s cytaty honkadori (w sumie 270 wierszy
z honkadori); posugiwano si wic odwoaniem do wyrae
charakterystycznych dla niektrych dawnych utworw, czsto cytowa
no due fragmenty i odtwarzano nastrj znanych opowieci klasycz
238

nych. Uwaa si, e to Toshinari zdecydowa o ksztacie estetycznym

tej antologii: czysty ton liryczny Kokinshu poczy z patosem rzeczy
(mono-no aware) opowieci dworskich i religijnymi nastrojami ere
mitw. Poeci Shinkokinshu byli w wikszoci arystokratami reprezen
tujcymi dekadenck kultur dworsk z jej skonnociami do wspom
nie, smutku, a jednoczenie zmysowych rozkoszy. Dziki tym
cechom Shinkokinshu naley do trzech najlepszych zbiorw japoskiej
poezji klasycznej (dwa pozostae to Mariyoshu i Kokinshu). Wywara
te znaczny wpyw na pniejsze antologie cesarskie (Zokukokinwakashu, Gyokuyowakashu, Fugawakashu), a take na renga i dramat
no. Nawet w XIX- i XX-wiecznej poezji wpyw tej antologii jest
zastanawiajcy, m. in. w krgach poetw skupionych wok czasopism
Myj (Jutrznia) i Shiki (Cztery Pory Roku).
Do najwybitniejszych poetw Shinkokinshu nale: Fujiwara To
shinari (Shunzei) i jego syn Sadaie (Teika) oraz mnich Saigy.
Zwaszcza Shunzei (1114-1204), jako krytyk i arbiter poezji podczas
turniejw poetyckich, cieszy si duym autorytetem i zyska wielu
zwolennikw. Gosi on neoklasycystyczne zasady kompozycji, by
zwolennikiem estetycznych ideaw wzniosej powagi (taketakashi),
patosu rzeczy (mono-no aware) i tajemnej gbi (yugen).

SYLWETKI POETW
SAIGYO

Saigy (1118-1190), pochodzi z warstwy samurajskiej, nosi na

zwisko i imi Sat Norikiyo, pniej, od dwudziestego drugiego roku
ycia, posugiwa si imionami stanu duchownego: Enei i Saigy.
W modoci peni rne funkcje w gwardii cesarskiej, dobrze pozna
sztuk wojenn, a take literatur. Bardzo wysoko ceni poezj
Minamoto-no Toshiyori i Fujiwara-no Shunzei. Od wczesnych lat
interesowa si buddyzmem. Dokadnie nie wiadomo, dlaczego zrezyg
nowa ze suby dworskiej. Tradycja gosi, e rozczarowa si w mioci
lub znichcia go wczesna sytuacja polityczna. Mieszka w rnych
wityniach w pobliu stolicy, a od dwudziestego roku ycia rozpocz
wdrwki po kraju. Najpierw uda si na pnoc, pniej praw
239

dopodobnie spdzi wiele czasu w pobliu gry Kya, na ktrej

znajduje si witynia sekty shingon zaoona przez Kukaia. Nalea
do rnych grup poetyckich na Kya, a take w stolicy. Wymienia
wiersze z poetami skupionymi wok Shunzeia, m. in. z Jakurenem
(71139-1202) i Jienem (1155-1225).
W czasie wojen domowych midzy klanami Tairw i Minamotw
przenis si do Ise, gdzie bra udzia w turniejach poetyckich wraz
z kapanami sintoistycznymi i uczy pisania poezji.
W Shinkokinshu zachoway si jego 94 utwory tanka. Wiele
cennych wierszy weszo te do Kikigakishu (Zbir spisany ze suchu)
i Kikigaki-zanshu (Zbir ostatkw spisanych ze suchu), a jego uwagi
o poezji zachoway si w Saigyd-shnin-dansh (Wybr rozmw
witobliwego Saigy). Zwaszcza gwny zbir jego poezji pt. Sankashii (Zbir z domu w grach), zawierajcy 1552 wiersze, wiadczy
0 tym, e Saigy by jednym z najwybitniejszych poetw redniowiecz
nych. Saigy wywar znaczny wpyw na pniejsze pokolenia. Jego
wiersze wyrniaj si wielk dojrzaoci, nastrojem romantycznym
1 pochwa pikna we wczesnym okresie a take opisowoci
krajobrazw i upodobaniem samotnoci pod koniec ycia. Jak wik
szo poetw redniowiecznych, Saigy rwnie opiewa zgodnie
z konwencj pory roku, kwiaty wini, wiatr, ksiyc, ptaki. Przej
znaki kultury arystokracji, a rni si od innych tym, e widoki,
o ktrych pisa, oglda na wasne oczy. Dla niego poezja staa si
indywidualnym rodkiem wyrazu, a nie koniecznoci w yciu towa
rzyskim w odrnieniu od wikszoci wczesnych poetw dwor
skich. Uwaa si, e Saigy doskonale ucieleni redniowieczne ideay
pikna, okrelane terminami wabi, sabi i yugen, zwaszcza w wierszach
o tematyce zblionej do religijnej, np. w tanka rozpoczynajcej si
sowami Kokoro naki...
K o k o ro naki
M i-n i-m o aw are-w a
Shirarekeri
Shigi tatsu saw a-n o
A k i-n o yugure

C h o ob ojtn e
jest m oje serce m nisze,
sm utnym , gdy w idz
bekasy w zlatujce
nad bagnem w zm ierzch jesienny.
SKKS, IV,362, NK BT 28, s.100

Upodobanie samotnoci, miejsc opuszczonych i oddalonych od

gwaru ludzi Saigy dobrze ukazuje w wierszu zamieszczonym w zbio
rze Sankashu:
240

T o u h ito -m o
O m oitaetaru
Y am aza to -n o
Sabishisa n akuba
sum iuk aram ash i

N ie m am nadziei,
e k to m n ie tu od w ied zi
w tej w io sce w grach.
I gd yb y nie sa m o tn o ,
b y o b y cik o m i y.
SankashUy 937, NKBT 29, s. 167

O
upodobaniu osamotnienia wiadczy rwnie poniszy wiersz,
przeoone przez Wiesawa Kotaskiego.
Furukata-no...
Haruka-naru...
P o sp n y w ieczr,
gdy na p u steg o p o la
skraju, na drzew ie
siedzcy g o b g o n o
zw ou je tow arzyszy...

Pragn w dalekim
sam otn ie gd zie zam ieszk a
w rd sk a w w ozie,
oderw a si o d ludzi
i od d a w asn ym m ylom .
Tum. W. Kotaski, Dziesi tysicy lici, s. 290

FUJIWARA-NO SHUNZEI

Fujiwara-no Shunzei lub Toshinari (1114-1204), poeta i badacz

literatury, syn poety Toshitady, wczenie zacz pisa wiersze. Spo
tyka si z Saigy, uczy si komponowa wiersze u konserwatywnego
poety Fujiwara-no Mototoshi, przywizujcego du wag do tradycji
i studiw nad poezj. Uleg te wpywowi nowatorskiego poety
Minamoto-no Toshiyori. Z powodu niepokojw politycznych, zamie
szek ery Hogen i upadku klanu Tairw zacz gboko przeywa
poczucie nietrwaoci wszechrzeczy. W lirykach stara si wyrazi te
odczucia, zgbi tajemnice natury. By liberaem, potrafi doceni
wszelkie style, chtniej dostrzega zalety ni wady. Rosa jego reputa
cja, sta si cenionym arbitrem poezji w czasie turniejw. Pod koniec
ycia, w czasie choroby, wstpi w stan duchowny i przybra imi
Shakua. Na zamwienie opata Ninnaji opracowa zbir wasnej poezji
pt. Chdshu-eis (Szkice poetyckie dugich jesieni). Bra udzia w reda
gowaniu Senzaishu (Zbir tysica lat, ok. 1188) na rozkaz cesarza
Shirakawy. W tym zbiorze zamieci duo wierszy Minamoto-no
Toshiyori, wicej ni wasnego mistrza Fujiwara-no Mototoshi.
Poezja Shunzeia osigna najwysz dojrzao po opracowaniu
Senzaishu, to znaczy wtedy, gdy poeta mia okoo siedemdziesiciu
la t40. Bra jeszcze udzia w turniejach poetyckich i napisa kilka cykli
wierszy, m. in. Gosha-hyakushu (Sto strof z piciu wity) i In241

-hyakushu (Sto strof z klasztoru). Wyksztaci kilku wybitnych poetw,

m. in. swego syna Teik. Na prob ksiniczki Shikishi, w roku 1197
napisa przystpn rozprawk o poezji pt. Korai-futeishd (Wybr stylu
i formy od czasw najdawniejszych), w ktrej zawar pogldy na
sztuk kompozycji wierszy i histori waka. Korai-futeish zostao
uznane za due osignicie krytycznoliterackie i podrcznik poetyki
dla nastpnych pokole. To wanie w tej pracy omawia Shunzei
koncepcj yugen jako ideau pikna w poezji.
Shunzei nalea do poetw, ktrzy szczeglnie bolenie odczuwali
upywanie czasu. Japoscy poeci w ogle byli i s uwraliwieni na czas
jako zagroenie dla przyrody i spraw ludzkich. Poruszaa ich gboko
wiadomo upywania chwil i lat, cho rzadko wtedy decydowali si
na bunt i wypowiedzenie protestu wobec okrutnej wadzy czasu. Moe
tylko O kura wczeniej decydowa si na mocniejsze sowa skargi.
242

Pniejsi poeci czsto wyraali niepokj lub nawet bl z powodu

nieubaganej wadzy czasu, lecz tak samo jak Shunzei czynili to
porednio w sposb przenony lub symboliczny.
Shunzei w wierszu na temat odwiedzin grobu ony pokazuje
dziaanie czasu za pomoc sugestywnych obrazw, np. mchu na
grobie:
M are-ni kuru
yo w a -m o kan ash ik i
m atsu k aze-o
T aezu -ya k o k e-n o
shita-ni kikuran.

R zad k o przychodz,
lecz d osk w iera m i sm utek w iatru
w gaziach sosny.
O n a zaw sze sp od m chu
m usi g o w ysuchiw a.
SKKS,VIII,796

W tym wierszu ona poety zdaje si y w smutkach serca ma,

ii take we wasnym wiecie pod mchem. Poeta zwraca si do niej jak
do istoty ywej, akcentujc rnic midzy sob, ktry przychodzi tu
rzadko (mare-ni), a nieyjc ju on, ktra nieustannie musi wysu
chiwa przejmujcego szumu wiatru.
Obraz mchu symbolizuje rzeczywisto i przenonie okrela czas,
jaki upyn od jej mierci. Z kolei sosna (matsu) moe rwnie budzi
stae w poezji japoskiej skojarzenia. (Jeli si uwiadomi symbolik
sosny dugowieczno i wierno maeska mona podejrzewa
poet o nut ironii).
Poczucie straty jest zapewne nie tylko wynikiem wasnej staroci
i mierci ony, lecz take odejcia w przeszo wspaniaej kultury
I leian, zastpowanej teraz przez jeszcze nieznan now kultur, ktrej
towarzysz wstrzsy wojenne i upadek starego adu. Nic nie jest
zdolne przezwyciy dziaania czasu i zatrzyma procesu rozpadu.
Shunzei pisa te yczenia w postaci wierszy i przesya je ad
resatom, jak np. do bstwa wityni Hie, lecej u stp Hiezan. Takim
wierszem jest np. Sazanami-ya... (SKKS, I, 16).
S azanam i-ya
S h iga-n o ham am atsu
Furinikeri
T a-ga y o -n i hikeru
N en o b i naruran

N a play w Shiga
falujca w ci w o d a
i stare sosny.
Ile w iek w m ino
od k d je p osad zon o?

Naley tu wyjani, e sazanami (mae fale) jest nazw wasn,

nieobojtn znaczeniowo, sugerujc nieustanny, monotonny ruch.
Jest te epitetem staym do kilku nazw miejscowoci pooonych nad
243

jeziorem Biwa. Nenobi natomiast to dzie (ne-no hi) noworocznego

wita sadzenia sosenek przyniesionych (hikeru przyciganych)
przez dworzan w darze wityni. W gbokim tle wiersza znajduje si
okrelona sytuacja kulturowa pogbiajca wymiar przestrzenny i cza
sowy tej krtkiej pieni. W wierszu Shunzeia nie ma ani odcienia
patetycznej nuty, goszcej chwa wiecznoci i pomylnoci wityni
oraz jej patronki, cho wiersz w sposb obrazowy takie yczenie niesie.
Dla Shunzeia idealny wiersz winien zawiera tajemnicz gbi
yugen i czar en, czsto osigane przez poczenie starych sw
z nowym sercem. Przykadem takiego utworu moe by Mare-ni
kuru... wiersz napisany po mierci ony.
Najlepsze wiersze Shunzeia wyrosy z dyscypliny religijnej, z kon
centracji i wejrzenia w gb rzeczy (shikan w sekcie tendai), z po
szukiwania cech istotnych lub istoty rzeczy (honi) w przeyciu. Jednak
poszukiwanie ma swj okrelony z gry cel, a mianowicie odnalezienie
pikna.
FUJIWARA-NO TEIKA

Fujiwara-no Teika albo Sadaie (11621241)41, syn Shunzeia

i matki Kaga, damy dworu Bifukumonin, maonki cesarza Toby.
Wczenie zacz pisa wiersze. Jako potomek Michinagi i znanych
poetw (dziadek i ojciec) od wczesnych lat mia dogodn pozycj na
dworze. Bdc na subie w rezydencji kanclerza-regenta Kuj Kanezane pozna wielu poetw (m. in. Jien, Fujiwara-no Yoshitsune). Gdy
rd Kuj straci wpywy, Teika prowadzi ycie raczej ubogiego i nie
awansujcego arystokraty. Dziki udziaowi w turnieju poetyckim,
patronowanym przez modego eks-cesarza Gotob, i wyrnieniu go
przywilejem wstpu do paacu cesarskiego, zrobi szybko karier jako
poeta, krytyk i nauczyciel. Otrzyma stanowisko kierownika sekcji
wyboru poezji w Urzdzie Poezji Japoskiej (Wakadokoro), przy
wrconym przez Gotob. Wkrtce potem mianowano go redaktorem
Shinkokinshu, faktycznie penicym kierownicz rol w zespole. Po
kilku awansach prowadzcych do uzyskania trzeciej modszej rangi,
czyli bardzo wysokiego szczebla w hierarchii spoecznej, poniewa
warstwa dworzan dzielia si na ponad trzydzieci rang modszych
i starszych, niszych i wyszych, uzyska nawet tytu i stanowisko
ministra Spraw Wewntrznych. Stosunki z G otob jednak si pogor
244

szyy i w kocu zostay zerwane przez eks-cesarza wskutek krytycznej

postawy poety wobec niego.
Po zesaniu Gotoby na Wyspy Oki (okres zamieszek Shokyu/Jkyu, 1221 r.) Teika znajduje oparcie w rodzinie swej ony
Saionji, awansuje do starszej drugiej rangi i otrzymuje tytu gon-no
chunagon, czyli penicego obowizki radcy dworu. W siedemdzie
sitym pierwszym roku ycia zosta mnichem i przyj imi Myj, nie
rezygnujc z aktywnoci poety, m. in. redaktora Shinchokusenshu, czyli
Zbioru: nowego wyboru cesarskiego (ok. 1234).
Teika w modoci wiele zyska z osigni poetyckich swego ojca,
lecz reputacj sw utwierdzi dziki wasnemu stylowi, ktry wyrnia
si eterycznym piknem (yen), ulubionym przez jego wspczesnych.
Przykadem poezji w stylu yen s wiersze miosne z Shinkokinshu,
m. in. Shirotae-no... (SKKS, 1336) wiersz odwoujcy si do Shirotae-no sode-no wakare-wa... w Mariyoshu (M. 3182) i Fukikureba...
z Utsubo-monogatari (t. II, s. 170; NKBT 11):
S h irotae-n o
so d e-n o w akare-ni
tsuyu ochite.
M i-ni shim u iro-n o
ak ik aze-n o fuku

N a p cien n biel,
na rozk i rkaw y
o p a d a rosa.
Przejm uje m nie d o gbi
barw a w iatru jesieni.

Symboliczna barwa (biel) jesiennego wiatru, zasugerowana przez

biae rkawy i ros-zy oraz aluzja do dwu wczeniejszych wierszy
o rozstaniu, pciennej bieli (M. XII, 3182) i jesiennym wietrze,
z prywatnego zbioru Tomonoriego (Kokinwaka-rokujo, IX, 264), wzbo
gacaj wiersz w sposb charakterystyczny dla stylu yen.
S am u sh iro-ya
m atsu y o -n o ak i-n o
kaze fukete.
T su k i-o katashiku
U ji-no hashihim e.

N a zim nej m acie

w jesien n n oc czek an ia
p o g b ia si wiatr.
Spi w p osan iu k siyca
dziew cz znad M o stu Uji.
SSKS,IV,420

Posanie ksiyca, cielenie si wiata ksiyca, spanie na

rozesanych wasnych ramionach (katashiku) to typowe dla stylu
yen wyraenia. Noc czekania i pogbiajcy lub ciemniejcy wiatr
na podobiestwo pogbiajcej si lub ciemniejcej nocy wzmacniaj
tajemnicze i subtelne pikno ukazanej w wierszu nocy, w ktr
ukazuje si w wyobrani poety dziewcz mioci znad Mostu Uji.
245

W ten sposb, posugujc si bogatym sownictwem i symbolik,

Teika stworzy atmosfer tajemniczoci i nieuchwytnego pikna yugen.
Teika jest autorem 465 wierszy zachowanych w Shinkokinshu
i innych antologiach, a take Shuigusd (Pokosie gupich szkicw),
antologii i rozpraw o poezji, m. in. Kindai-shuka (Wybitne pieni
wspczesne), poprzedzone wstpem, Eika-taigai (Zarys komponowa
nia poezji), Maigetsushd (Wybr z comiesicznych zapiskw), a take
dziennika w jzyku chiskim Meigetsuki (Zapiski przy jasnym ksiy
cu), pisanego przez pidziesit sze lat (do 1235 roku) i stanowicego
rdo informacji o zdarzeniach i zwyczajach epoki. W ostatnich
latach ycia pisa komentarze, kolekcjonowa wczeniejsze wydania
i przepisywa teksty z zakresu literatury klasycznej.
FUJIWARA-NO IETAKA

Fujiwara-no Ietaka lub Karyu (1158-1237), syn radcy Mitsutaki,

ucze Shunzeia, jako utalentowany poeta cieszy si poparciem
eks-cesarza Gotoby. Rywalizowa te z Teik o pozycj najwybitniej
szego poety przeomu wiekw. W roku 1201 Ieteka wraz z Teik
zostali czonkami redakcji smej antologii cesarskiej pt. Shinkokinwakashii. Przez kolejnych dziesi lat suy u Gotoby do czasu
zesania eks-cesarza na wyspy Oki w roku 1221. W ostatnich latach
ycia zosta mnichem.
Ietaka jest cenionym poet lirycznym, ktry stara si tworzy
zgodnie z lansowan wwczas zasad nowego serca i starych sw.
Czsto nawizywa do wierszy Narihiry i Tsurayukiego odwiea
czerpane z ich twrczoci dawne sowa, figury retoryczne i sytuacje,
i nadawa im nowy sens umieszczajc je w odmiennych relacjach
zdaniowych i obrazowych.
U m e-g a ka-ni
M u k a sh i-o toeb a
H aru -n o tsuki
K o ta en u k age-zo
S od e-n i utsureru

K ied y zap ytam

zap ach liw o przeszo,
w io sen n y ksiyc
nie od p o w ie. Jego cie
w id z w zach na rkaw ie
SKKS,I,45

W odrnieniu od zblionych tematycznie wierszy Narihiry i Tsu

rayukiego tutaj poeta odkrywa melancholiwiosn ukazujc
wiato ksiyca odbite we zach na rkawie. Od zapachu kwiatw
246

liwy myl poety biegnie w przeszo. Zastanawia si, co w tych

samych warunkach mogli odczuwa dawni ludzie. Kwiaty wywouj
w sercu poety pytania, lecz tak samo nie daj odpowiedzi, jak
cyklicznie pojawiajcy si niezmienny ksiyc. Peny sens wiersza
mona odczyta w konfrontacji ze znanym wierszem Narihiry
(K, XV, 747), w ktrym poeta wyraa niepewno rzeczywistoci,
zarwno jej zmienno, jak i stao.

TWRCY RENGA I HAIKAI

GUSAI

Gusai (1284-1378) uczy si kompozycji renga u poety Zenna

(przeom XIII i XIV w.), wielkiego prekursora plebejskiej (jige) szkoy
poetw, a take u Reizei Tamesuke (1263-1328). Po trzydziestym roku
ycia duo komponowa, m. in. przed wityni Kitano w Kioto na
cze bstw, i przyczyni si do popularyzacji tej formy. Po spotkaniu
z Nij Yoshimoto opracowa nowe zasady kompozycji renga, tzw.
shikimoku, zebrane w Renga-shinshiki (Nowe reguy renga, 1372),
zwane te Oan-shinshiki (Nowe reguy z ery an). Wsppracowa te
przy redagowaniu pierwszej, uznanej przez dwr cesarski antologii
pieni czonych (Tsukubashu). Uwaa si, e Gusai stworzy idealny
wzorzec renga oryginalnych i nowatorskich, a przede wszystkim
blisko zwizanych z przyrod i yciem plebejuszy. Jego strofy s
zamieszczone rwnie w Monna-senku (Tysic strof z ery Monna),
Murasakino-senku (Tysic strof z Murasakino), Gusai-tsukeku (Strofy
czone Gusaia) i w innych zbiorach wierszy skomponowanych
podczas turniejw poetyckich.
NIJO YOSHIMOTO

Nij Yoshimoto suy u cesarza Godaigo wraz ze swym ojcem,

kanclerzem Mochihir, rwnie poet (waka) interesujcym si pie
niami wizanymi, pniej po restauracji Kemmu (1334) suy
u cesarzy dynastii pnocnej piastujc wysokie urzdy (kampaku
kanclerz, dajddaijin premier, sesshd regent). Utrzymywa
247

te bliskie stosunki z Ashikagami. Pisa prace na temat obrzdw

i ceremonii dworskich oraz sztuki i nauki. Jemu te przypisuje si
autorstwo Masukagami (Powikszajce zwierciado). Bra udzia
w prywatnych i oficjalnych turniejach poetyckich, pisa prace krytycz
ne, jak np. Gumon-kench (Gupie pytania mdre komentarze)
i Kinrai-futeish (Wybr stylu i form najnowszych). Gwn dziedzin
jego twrczoci staa si forma renga, ktr zainteresowa si wczenie
pod wpywem ojca, a nastpnie nauczyciela, Gusaia. Traktat o renga
pt. Hekirensh (Wybr wiejskich renga) napisa majc dwadziecia pi
lat. Pniej opracowa antologi Tsukubash (1365) i Renga-shinshiki,
ktre miay due znaczenie dla poetw nastpnych pokole. Te prace,
prowadzone wsplnie z Gusaiem, przyczyniy si do podniesienia
literackiej rangi pieni wizanych. W Tsukuba-mond (Dialogi o pie
niach wizanych) postulowa, by komponujc renga czy elementy
zabawowe i plebejskie z klasycznymi zasadami estetycznymi poezji
dworskiej, zwasza z zasad gbi (ygen). W ten sposb wytyczy
kierunek rozwoju renga. Spord licznych prac na przypomnienie
zasuguj: Renrihish (Tajemny wybr zasad czenia, 1349), Kysh-mond (Dialogi z Kysh, 1376), Renga-jy (Dziesi stylw renga).
SHINKEI

Shinkei (1406-1475) by uczniem Shtetsu, poety waka ze szkoy

Reizei, uczy si renga u Takayamy Szeia, podziwia Asayam Bont.
Od czterdziestego roku ycia zasyn jako poeta renga, napisa
Sasamegoto (Szepty, 1463), bra udzia w spotkaniach kompozycji
renga organizowanych w domach ludzi monych i wpywowych.
Opracowa wybr wierszy pt. Shingyokush (Zbir klejnotw serca),
zwany te jest Shinkei-kush (Zbir strof Shinkeia, 1466). Przed wojn
nin wyjecha z Kioto do Ise, a nastpnie do Musashi tam spdzi
ostatnie lata ycia i pisa szkice na temat sztuki renga, m. in. Shiysh
(Wybr do wasnego uytku, 1471). W roku 1469 uczestniczy wraz
z Sgim w komponowaniu Kawagoe-senku (Tysic strof z Kawagoe),
by te arbitrem podczas turnieju poezji w zamku Edo. Nawizywa do
tradycji poezji dworskiej Shinkokinsh, pisa bardzo sugestywnie o nietrwaoci ycia ludzkiego. Jego prace na temat sztuki renga porw
nywane s do traktatw teatralnych Zeamiego. Wywar wic gboki
wpyw na nastpne pokolenia twrcw renga, m. in. na Sgiego.
248

SOGI

Sogi (1421-1502) uczy si renga u Shinkeia i Takayamy S6zeia,

a poezji waka u Asukai Eika, poznawa te dawne tradycje u Ichij
Kaneyoshiego (Kanera). Niewiele wiadomo o jego modoci, jedynie
to, e pochodzi z Orni (lub Kii), z plebsu. Uznanie jako poeta zacz
zdobywa po czterdziestym roku ycia. W okresie wojen Onin opuci
stolic i uda si do Kant. Po powrocie do Kio to w roku 1473
pracowa bardzo intensywnie nad renga komponowa i opraco
wywa zbiory i komentarze, prowadzi wykady na temat klasykw. Za
dzieo jego ycia uwaa si poemat Minase-sangin-hyakuin (Sto strof
trzech mistrzw z Minase, 1488), skomponowany z udziaem jego
uczniw Shhaku i Sdch. Pod koniec ycia zakoczy najpowaniej
sz prac kompilacyjn, a mianowicie Shinsen-tsukubashii (Nowy
wybr zbir z Tsukuba, 1495). By jednym z najwybitniejszych
przedstawicieli okresu Ashikagw zna si nie tylko na poezji renga,
waka i na poezji chiskiej, lecz take na wonnociach, kadzidach
i kaligrafii, by znawc religii sinto. Przyczyni si do zachowania
tradycji narodowych w okresie wojen i ubstwa. Pisa te renga
humorystyczne i wywar wpyw na Arakid Moritake (1473-1549)
i innych poetw haikai. Jego dzieo zamyka okres klasycyzmu,
a otwiera czas poezji nowoytnej42.
Shinsen-tsukubashii jest na wp oficjalnym zbiorem renga w 20
ksigach, opracowanym na polecenie mono wadcy Ouchi Masahiro,
przy wsppracy Ichij Fuyuyoshi i innych. Kompozycj dziea
wzorowano na oficjalnych zbiorach poezji dworskiej. W odrnieniu
od Tbukubashii do zbioru nie wczono renga humorystycznych.
Zebrano w nim 2052 utwory z okoo szedziesiciu lat, m. in. takich
poetw, jak: Shinkei, Szei, Senjun, Gotsuchimikado, Ouchi Masahi
ro, Inawashiro Kensai i Sgi, a wic poetw szczytowego rozwoju
renga w Muromachi, typowe uwtory w stylu ushin (smak elegancki,
wyrafinowany) i yugen (tajemna gbia).
YAMAZAKI SOKAN

Yamazaki Skan (XVI w.) znany jest jako poeta renga i haikai oraz
jako redaktor zbioru pt. Inu-tsukubashii (Psi zbir z Tsukuby). Zmar
w wieku okoo siedemdziesiciu piciu lat, po roku 1539. Prawdopodo249

bnie pochodzi z Omi, suy u Ashikagi Yoshihisy, pniej zosta

mnichem i osiad w samotni w Yamazaki w Kioto, std te nazywa si
go Skanem z Yamazaki. Zredagowany przez niego zbir Inutsukubashu (71514), ktry zapocztkowa odrbny od renga rozwj
haikai, skada si z utworw o tematyce dotyczcej pr roku i mioci,
zawiera te dzia wierszy rnych. W poszczeglnych ksigach s
hokku (strofy rozpoczynajce), jak i strofy doczepiane (tsukeku).
W rnych odpisach jest rny porzdek strof, a nawet rna ich
liczba, lecz w jednym ze starszych rkopisw jest 334 tsukeku, a tylko
47 hokku.
ARAKIDA MORITAKE

Arakida Moritake (1473-1549) rwnie pisa renga i haikai, peni

odpowiedzialn funkcj w wityni Naiku w Ise. Komponowania
renga uczy si u Sgiego, Socho i Kensaia. Stworzy podstawy do
usamodzielnienia si haikai jako odrbnej formy poezji (wywodzcej
si z renga). Najbardziej znanym jego dzieem jest Dokugin-senku
(Tysic strof solo, 1540), zawierajcym wiersze artobliwe, do agod
ne w porwnaniu z Inu-tsukubashu.

PODSTAWOWE POJCIA ESTETYCZNE

W LITERATURZE REDNIOWIECZA

MAKOTO

Makoto (prawda rzeczy) w odrnieniu od miyabi (dworskie

pikno), a take od fuga (elegancja), okrelajcymi idealne pikno,
oznacza prawd o doznaniach czowieka i autentyczno uczu wyra
anych w literaturze. Cechy skadajce si na prawd rzeczy i praw
d uczu (jasno, czysto i szczero ekspresji) dostrzeono przede
wszystkim w Man'ydshu i innych dzieach okresu staroytnego. Prze
ciwstawiano je cechom literatury dworskiej okresu Heian, okrelanych
za pomoc poj miyabi (dworsko) i mono-no aware (patos rzeczy).
Makoto jako kategoria estetyczna zostaa wyodrbniona i okrelo250

26. Pocztki ceremonii herbaty do dzi utrzymywany rytua w wityni Kenninji

zaoonej w 1202 roku przez Eisaia, twrc sekty rinzai, ktry zaleca mnichom
picie herbaty

na dopiero przez Zeamiego w Fushikaden (Przekazywanie Stylu,

Ksztatu i Kwiatu, 1400-1402). T koncepcj makoto przej Bash,
ktry poczy zasady idealnego pikna z prawdziwoci uczu.
MIYABI

Miyabi (dworskie pikno, dworsko) to nazwa wyrafinowanej

wraliwoci, wyksztaconej na dworze cesarskim w stolicy Heian,
ktra w X-XII w. bya oaz elegancji w kraju wiejskich obyczajw,
a nawet ignorancji i ciemnoty. Dworsko oznaczaa nie tylko
decorum arystokracji, lecz take swoisty regulowany konwencj
stosunek do wiata. Zgodnie z t konwencj poeci najczciej
opiewali to, co uchodzio za pikne i eleganckie, nawet jeli sami tego
nie widzieli i nie przeywali. Opisywali wic najczciej ksiyc, kwiaty
liwy, piew ptakw. Rezygnowali z autentycznych szczerych przey,
251

odrzucali te prostot dozna okrelanych jako makoto (prawda rzeczy),

typowych jakoby dla poetw Mariydshu. W ten sposb przyczyniali si
do ograniczenia zakresu motyww wykorzystywanych w poezji.
Sowo miyabi pojawia si w twrczoci Sei Shnagon i Murasaki
Shikibu. Wystpuje rwnie w formie czasownikowej miyabu (by
szlachetnym, wytwornym) i przyswkowej miyabiyaka-ni (wytwornie).
AWARE, M ONO-NO AWARE

Aware (Ach!, wzruszajcy) czsto wystpuje w Opowieci o ksiciu

Genji i innych dzieach literatury klasycznej i znaczy wtedy najczciej:
wzruszajcy, smutny. Natomiast mono-no aware (lacrimae rerum,
patos rzeczy) stao si podstawow kategori estetyczn kultury
dworskiej. Termin wywodzi si od wykrzyknikw (a!, ahare! aware!\
wyraajcych zdumienie, zdziwienie i wzruszenie. W Mariydshu poeci
posugiwali si sowem aware dla wyraenia pikna, a zarazem
nastroju zadumy. Zarwno wiosenny deszcz, jak i nawoywanie si
ptakw czy zwierzt mogy wytworzy nastrj okrelany jako aware.
Z biegiem czasu aware zabarwio si smutkiem. W Opowieci o ksiciu
Genji aware suy do wyraenia smutku, jaki czowiek odczuwa na
myl o przemijaniu rzeczy.
Mono-no aware stao si znakiem wraliwoci poety na pikno,
ktrego nieodzown cech jest nietrwao ycia i rzeczy tego wiata.
Suyo do okrelania najgbszych uczu budzcych si w kontakcie
z piknem natury, stosunkw midzyludzkich i sztuki.
Ok a sh i

Okashi (zabawne) pierwotnie oznaczao rzecz czy sytuacj budzc

umiech lub miech, a wic suyo okrelaniu stanu zadowolenia
i rozbawienia. Chtnie tym sowem posugiwaa si Sei Shnagon
w Makura-no sshi, podobnie jak Murasaki Shikibu sowem aware.
Oba sowa wyraay pikno, na ktre wraliwi byli arystokraci
o wyrafinowanym smaku. Okashi znaczyo wic nie tylko zabawne,
lecz take czarujce, rozkoszne, interesujce czy nawet fas
cynujce rzeczy i sprawy.
252

YUGEN

Yiigen (tajemna gbia) jest podstawow kategori estetyczn

redniowiecza, a filologicznie oznacza dalekie, zamglone i gbokie
(yu), a take dalekie i ciemne (gen) pikno. Dawniej w Chinach
w ksigach buddyjskich i taoistycznych yugen oznaczao co gbo
kiego i dalekiego, a take subtelnego. W Japonii natomiast pojcie
to znalazo zastosowanie przede wszystkim w literaturze i w sztuce
a nie w religii i filozofii jako nazwa pikna trudnego do
okrelenia. Najpierw posugiwano si yugen w poezji waka. Mibu-no
Tadamine (?860-?920) uywa tego sowa dla oznaczenia pikna
ukrytego, nieuchwytnego i tajemnego w Wakateijusshu (Dziesi ro
dzajw stylu w poezji japoskiej), zwanym inaczej Tadamine-jittei
(Dziesi stylw Tadamine). Pniej Fujiwara-no Shunzei tym sowem
okrela pikno symboliczne. Zgodnie z jego wskazwkami poeci
okresu powstania antologii Shinkokinshu (1205) starali si kompono
wa wiersze wyraajce obrazy jakby wyczarowane ze snu i zudzenia
(mugen). W rezultacie w X-XII w. ideaem poezji stao si yugen,
osigane dziki sugestywnoci sw i wierszy, wprowadzajcych w gb
bez nazywania rzeczy wprost, a raczej za pomoc sugerowania ich
odcieni, barwy i brzmienia, prowadzcych ku trwaemu piknu.
Osiganiu yugen suyy m. in. ydjd (posmak, czar) i yoin (pogos,
rezonans), oznaczajce nastrj powstajcy poza i midzy sowami.
Pniej Shtetsu (1381-1459) uczyni yiigen piknem elegancji
i czaru (karei-yoeri), Shinkei (1406-1475) natomiast nazwa za pomoc
yiigen pikno spokoju, osamotnienia i chodu.
W teatrze no Zeami (1364-1444) zajmowa postaw podobn do
Shinkeia. Odtd yiigen stao si kategori estetyczn oznaczajc
symbolizm nastrojowy i sugestywno, a take prostot, spokj
i wdzik. W ten sposb yiigen przybliy si do koncepcji sabi,
charakterystycznych dla haiku Bash i jego nastpcw na pocztku
XVIII wieku.
y Oe n

Yoen (zmysowy czar), pojcie oznaczajce zwiewne, eteryczne

pikno, osigane dziki barwnoci i emocjonalnoci ekspresji poe
tyckiej, a take dziki takim rodkom wyrazu, jak yojd (posmak) i yoin
253

(podwik). Pojcie yoen miao due znaczenie w krytyce poezji,

zwaszcza w pracach teoretycznych Teiki. Oznaczao w zasadzie ten
sam krg pikna co en (czar, pikno zmysowe), lecz rnio si ode
wiksz subtelnoci wyrazu. Sowa yoen po raz pierwszy uy
prawdopodobnie Fujiwara-no Mototoshi (zm. 1142) w czasie turnieju
poetyckiego. Pniej przejli je Shunzei i Teika. W Kindaishuka Teika
pisa, e Tsurayuki przy swoich zaletach wzniosego stylu i pomysowej
kompozycji nie uwzgldnia pogosu i zmysowego czaru (yojo-yoen-no tei-o yomazu). Mona std wysnu wniosek, e za pomoc
yoen okrelano rodzaj pikna trudny do pogodzenia z wzniosoci
i wyszukaniem technicznym, a wyrniajcy si zmysowym czarem
(en) i ulotn fantazj snu. Pojcie yoen w XIV i XV wieku jest bliskie
koncepcji yugen w rozumieniu Shtetsu (1381-1459) i Zeamiego
(1364-1444).
EN

En (czar zmysowy) oznacza pikno eleganckie i harmonijne, jasne,

barwne, delikatne, oddziaujce mocno na zmysy. N a og jest
przeciwstawieniem spokojnego i stonowanego pikna (sabi). W podob
nym znaczeniu co en, uywano te sw yoen i yuen (subtelny czar).
Pojcie en uznano za istotn cech poezji w okresie opracowywania
pierwszych antologii cesarskich w X w., lecz koncepcja idealnego
pikna typu en wyksztacia si dopiero w okresie formowania si
symbolicznej poetyki, ktrej gwnymi rzecznikami byli Shunzei
i Teika. Do en przywizywano du wag rwnie w tradycyjnej poezji
renga i w haikai, a take w teatrze no i kabuki.
WABI

Wabi (przykre samopoczucie) pochodzi od czasownika wabu/wabiru oznaczajcego poczucie przykroci z powodu zawodu, biegu spraw
nie po myli podmiotu. Od pocztku zawierao negatywn warto
znaczeniow.
W redniowiecznej literaturze eremitw oznaczao przeywanie
samotnoci i biedy, a take wysiek przezwyciania niewygody
materialnej i w rezultacie przyjmowanie postawy rezygnacji.
254

Przykre poczucie opuszczenia i osamotnienia na wygnaniu, z dala

od bliskich, pojawia si wyrazicie w Kokinshu, np. w wierszu
Ariwara-no Yukihira (818-893) na temat zesania do Sumy (Wakuraba-ni..., Jeli przypadkiem..., KKS, 962). T postaw przejli Saigy
i Chmei i nadali wabi zabarwienie pozytywne. W ten sposb w poezji
renga i haikai pojcie wabi przybliyo si do sabi w rozumieniu Bash
i nastpcw.
Wabi jest rwnie bardzo wan kategori estetyczn w ceremonii
parzenia i picia herbaty, sformuowan najpierw przez Murat Juko
(1423-1502) i Sen-no Rikyu (1522-1591). Koncepcja ta nosi nazw
wabicha (herbata niedostatku) i oznacza poszukiwanie duchowego
zadowolenia w niedostatku materialnym. Mottem tej formy ceremonii
herbacianej stao si wyraenie wakeiseijaku (dos. zgoda, szacunek,
czysto i spokj).
SABI

Sabi (starzenie si, osamotnienie, smutek) w redniowiecznej poezji

japoskiej (waka i renga), a take w ceremonii herbacianej oznaczao
gustowanie w samotnoci, odosobnieniu. Koncepcj estetyczn stao
si dziki Mukai Kyoraiowi (1651-1704), ktry, m. in. w Haikaimondo, czyli Dialogach o poezji haikai (1785), stwierdzi: Oyoso sabi
shiori-wa fuga-no taisetsu-ni shite, wasuru bekarazaru mono-nari
(W sabi i shiori wany jest wdzik o tym nie mona zapomina).
W innym miejscu napisa: Sabi-wa ku-no iro-ni ari (Sabi jest
w barwie strofy). To rozumienie rozwija Shik (1665-1731), ktry
sabi uzna za podstaw estetyczn haikai.
Onishi Yoshinori w Fugaron ,,sabiff-no kenkyu (O elegancji
studia nad sabi, 1940/1970) definiujc sabi wyrni trzy elementy
tej kategorii estetycznej, a mianowicie: 1) samotno i opuszczenie,
2) staro oraz 3) chd i spokj.
Zgodnie z tradycj sabi byo podstawow zasad estetyczn stylu
i formy haikai, przyjt przez Bash i jego szko.
USHIN

Ushin (mie serce) to styl redniowiecznej poezji charakteryzujcy

si nastrojowoci, emocjonalizmem i symbolizmem. Najpierw tym
255

pojciem posugiwano si przy ocenie wierszy podczas turniejw

poetyckich poczynajc od X wieku w znaczeniu: z gbi serca,
serdecznoci, z uczuciem, z zadum. Z czasem wyksztaci si styl
ushintai, czyli emocjonalny (dos. styl poezji z sercem). Fujiwara Teika
zaliczy ushintai do podstawowych dziesiciu stylw poezji. W roz
waaniach na temat poezji japoskiej pt. Maigetsushd (Wybr z co
miesicznych zapiskw) stwierdzi, e aden inny styl nie gruje nad
ushintai. W szerokim znaczeniu ushin oznacza te podstawowy waru
nek dobrej poezji, a przeciwstawne wyraenie pieni bez serca
(kokoro naki uta) oznaczao po prostu poezj nieudan.
Wraz z kategori yiigen, ushin stao si w redniowieczu podsta
wowym pojciem w teorii poezji. Uwaano nawet, e rwnie yden
i ydembi (czarujce i zmysowe pikno) jest atrybutem ushin, chocia
faktycznie ydembi byo raczej cech stylu yiigen (tajemnej gbi).
M USHIN

Mushin (bez serca) w krytyce poezji waka i renga uywano

najczciej w opozycji do ushin, dla okrelenia stylu nieuczuciowego
i nierefleksyjnego, a nawet artobliwego, czy te po prostu niezgod
nego z przyjtymi zasadami dobrego dworskiego smaku. W X wieku
tym sowem posugiwano si w negatywnej ocenie wierszy, a na
pocztku XIII w. mushin-shii (ludzie bez serca) nazywano osoby
komponujce gwnie artobliwe kyd-renga (szalone renga), przeciw
stawiane pieniom czonym, wywodzcym si z tradycji dworskiej.
0 tym wspomina Teika w Meigetsuki (Zapiski przy jasnym ksiycu).
Mushin z czasem nabrao znaczenia jednego z nurtw literatury
1 sztuki, a mianowicie nurtu sztuki niewyrafinowanej i niewysublimowanej, a raczej artobliwej, satyrycznej i plebejskiej.
Tym terminem okrelano rwnie aspekt artobliwy pieni czo
nych renga oraz negatywne cechy japoskiej poezji dworskiej.
W okresie rozkwitu renga w XIV i XV wieku termin mushin-renga
sta si niemal synonimem haikai-renga (artobliwe renga), a tym
samym oznacza nurt literatury rozwijajcej si poza krgiem tradycji
dworskiej, wyrniajcej si cechami ushin i yiigen 43.

256

ZNACZENIE KATEGORII MIYABI, YUGEN I SABI

Miyabi wzorzec pikna wyksztacony w spoecznoci dworskiej

epoki Heian mimo licznych wojen, mimo zmian spoecznych
i politycznych w nastpnej epoce przenika w rodowisko samurajskie
i sprzyja agodzeniu ekspresji uczu. Synowie wojownikw chcc
dorwna dworzanom komponowali krtkie pieni na temat
opadajcych patkw kwiatu wini i zachodu soca zgodnie
z estetyk miyabi. Niektrzy z nich osignli nawet do wysoki poziom
w sztuce ukadania wierszy. Sanetomo, trzeci siogun z rodu Minamoto,
by nawet dumny z tego, e potrafi komponowa tanka w stylu
tradycyjnym. Chtnie te korespondowa za pomoc poezji: wymienia
wiersze zgodnie z dworskim obyczajem z czonkami swej wity.
W ten sposb estetyczne ideay dworskie wyszy daleko poza granic
dworu cesarskiego, a nawet stoecznego miasta Heian. Chocia wpyw
dworzan na polityk kraju zmala, to jednak wytworzone przez nich
estetyczne normy przetrway. Co wicej, te normy przyczyniy si do
powstania nowych koncepcji pikna, u ktrych podstaw pozostay
nadal koncepcje aware i miyabi. Jednak najwaniejsz kategori es
tetyczn w nowej epoce stao si yugen (tajemna gbia).
Mona powiedzie, e dworskie i samurajskie ideay pikna w epo
ce wojen sumuj si w koncepcji yugen, ktra staa si centraln
kategori w krytyce poezji, jak rwnie dramatu i teatru. Pikno typu
yugen starano si osign w malarstwie i ogrodnictwie, jak rwnie
w ceremonii herbaty.
Terminem yugen okrelano pikno gbokie, odlege i tajemnicze,
trudne do okrelenia innymi sowami. Przypuszczalnie koncepcja
yugen wywodzi si z aware. W obu wypadkach w yugen i aware
chodzi o sposb przeywania wiata. W przeyciu typu aware
rozpoczyna si ono i waciwie koczy na zaobserwowaniu nietrwaoci pikna i poddaniu si nastrojowi smutku i melancholii z powodu
nieuchronnoci przemijania. Yugen natomiast oznacza co wicej ni
wzruszenie si na widok pikna przemijajcego, a mianowicie oznacza
przenikanie tajemnicy przemijania i spojrzenie w gb a take w dal
poza ten moment tu i teraz, oznacza wniknicie w tajemnicze i
niewidzialne regiony bytu, oznacza zblienie si ku regionom, w kt
rych mogy si znajdowa wartoci trwae i pikne. wiat zjawisko
wy, a take przedstawienia aktora na scenie lub sytuacje ukazy
257

wane sowami w wierszu mogy tylko sugerowa kierunek poszukiwa

i prowadzi poet, czytelnika lub widza w region tajemnicy trwaego
pikna.
Kategori yiigen mona zrozumie, lecz nie mona jej wyrazi
w sowach. Jej jako mona zasygnalizowa za pomoc chmurki
pokrywajcej ksiyc lub mgy jesiennej przesaniajcej czerwone licie
na zboczu gry. Jeli kto zapyta, gdzie wrd tych widokw znajduje
si yugen,, odpowiedzie nie mona...
Yugen nie mona objani, ale mona wyczu intuicyjnie, podob
nie jak wtedy, gdy patrzymy na jesienne niebo o zmierzchu, nie
syszymy gosu, nie widzimy koloru i cho nie wiemy dlaczego,
czujemy si poruszeni do ez 44.
Sowem yugen okrelano najwysz warto w sferze sztuki. Tak te
okrelano cel, do ktrego zmierzaj artyci. A wic celem byo yugen,
ktre starano si wyrazi jak najprostszymi rodkami, uwaajc e
umys nie powinien si koncentrowa na piknie formy, lecz zmierza
jak najszybciej ku sferze zasugerowanej przez dan form. Temu celowi
mogo suy brzmienie fletu w czasie przedstawienia, jak te spojrzenie
aktora lub poruszenie mistrza podczas ceremonii herbaty.
W literaturze i sztuce yugen odgrywao pewn rol ju w XIV
wieku. Jednak najwysz doskonao w wyraaniu yugen osign
teatr no dziki dziaalnoci dramaturga Zeamiego (1363-1443), ktry
od pocztku kierowa si zasadami miyabi z okresu Heian. Nie
odrzuca wic Zeami estetyki poprzedniej epoki, lecz j wykorzys
tywa. Nie zatrzymywa si jednak na poziomie przeycia nazywanego
jako czarujce lub po prostu wzruszajce. Uwaa, e w czasach
zmian i zniszcze tym wiksza jest potrzeba wykrywania wartoci
niezniszczalnych. Stwierdzilimy, e dworzanie Heian dostrzegli zwi
zek midzy piknem a nietrwaoci, natomiast Zeami w XV wieku
podj si przezwycienia smutkw przemijania wskazujc drog ku
trwaym wartociom w sztuce. W tej wic postawie artysty mona
doszukiwa si rda yugen.
Pod koniec redniowiecza, w XV i XVI wieku, zaczto przy
wizywa du wag do artystycznego ideau okrelanego terminem
sabi, znanym zreszt ju w czasach Mariydshu. Najwczeniej sabi
znaczyo po prostu by, czu si samotnym, opuszczonym, pniej
w czasach Heike-monogatari znaczyo rwnie postarze si,
okry si patyn czasu. Przypuszczalnie w XIII wieku sabi sugero
258

wao nie tylko staro, lecz take przyjemno widzian w staroci.

Po prostu ceniono bardziej to, co byo stare, spowiae lub opustoszae
ni nowe, barwne i gwarne.
Idea sabi miaa najlepiej wyraa ceremonia herbaty, jak te
chashitsu, czyli miejsce suce do przeprowadzania ceremonii, wy
zbyte mocniejszych i sztucznych barw oraz nadmiernych ozdb. Tej
samej zasadzie prostoty i stonowania podporzdkowano naczynia
metalowe i ceramiczne. Posuono si skromnym eliwem i kamionk
zamiast mosidzem i wykwintn porcelan. W wazonie umieszczano
raczej gazk drzewa zamiast wielobarwnego bukietu kwiatw. A to
dlatego, e wszystkie przedmioty stosowane w ceremonii herbaty maj
wywoywa wraenie spokoju i harmonii.
Wobec tego, czym si rni yugen od sabi? Jeli zwolennik sabi
wzrusza si, lecz nie rozpacza widzc opadajce kwiaty lub widnce
licie, to jednoczenie odnajduje w tych przyrodniczych zdarzeniach
ukojenie i spokj ducha. Woli bowiem spowiae ni intensywne
barwy. W koncepcji sabi sztuka jest azylem, przynosi moliwo
ukojenia w czasach zamieszek i wojen. Zwolennik yugen natomiast
w tych samych sytuacjach i zjawiskach, w sowach i gestach doszukuje
si raczej symboliki wiecznoci. Potrzeba duchowego spokoju prze
trwaa po ustaniu wojen w nastpnych wiekach. Staa si wanym
czynnikiem w obronie przed stresami w czasach wspczesnych. Dla
zrozumienia sabi nie trzeba bowiem by wielce wyksztaconym, nie
trzeba mie szczeglnie wyrafinowanego smaku artystycznego lub
zdolnoci do wykrywania symboli w sowach, gestach czy w przyro
dzie jak w wypadku yugen. Dlatego sabi znalaza szerokie zro
zumienie rwnie w czasach obecnych, to znaczy w XX wieku.

CZAS JEST RUCHEM,

CZAS JEST DZIAANIEM KONCEPCJA CZASU W REDNIOWIECZU
Pod koniec epoki dworskiej Heian, gdy arystokracja stracia
podstawy ycia w przepychu, wrd samurajstwa nowej warstwy
rzdzcej upowszechnia si medytacyjny odam buddyzmu, znany
pod nazw zen (chin. czan, sanskr. dhjana, kor. son). Jednoczenie
259

ksztatuje si nowy etos dziaania w konkretnej chwili teraniejszoci,

w ktrej czowiek yje i uwiadamia sobie swoj obecno w wiecie.
Oczywicie, mistrzowie zen dobrze pamitaj o muj (nie-trwao),
ktre to pojcie odgrywa decydujc rol w strukturze wiatopo
gldowej mnichw, samurajw, arystokracji i zapewne innych warstw
spoecznych. Myliciele zen w XII-XVI w. nie zapomnieli rwnie
0 podstawowej tezie Opowieci o rodzie Taira (XIII w.), wypowiedzia
nej na pocztku dziea.
G o s d zw on u z klasztoru G io n
ech em jest nietrw aoci w szechrzeczy,
a b arw a k w iatw drzew a shara
zw iastuje nam t praw d,
e co k o lw iek rozk w ita
n ieza w o d n ie sczen ie 45.

Natomiast mistrz Dgen (1200-1253) w jednym z wierszy wyraa

rytm upywajcego czasu cyklicznego, piszc: Wiosn kwiaty/ latem
kukuka/ jesieni ksiyc/ a zim nieg/ jasny i chodny. Dgen nie
wyraa w ten sposb nowych pogldw na temat pojmowania czasu.
Dobitniej uj tylko to, co ju od wiekw w Japonii byo podstaw
mylenia i obrzdw zwizanych z czasem.
Medytacyjna sekta zen, ktrej Dgen jest najlepszym przed
stawicielem, przyczynia si jednak do pogbienia refleksji o czasie jako
wymiarze rozpatrywanym wycznie w kategoriach teraniejszoci. Ju
w epoce dworskiej o czym mwilimy wczeniej chwila, ten
moment midzy przyszoci a przeszoci, by przedmiotem refleksji
1 ekspresji literackiej. W redniowieczu, w XIII wieku mistrzowie zen
wyranie uzalenili zbawienie mwic cilej stori (owiecenie) od
wasnego wysiku czowieka w deniu do poznania Prawdy. Nie liczyli
na adn si zewntrzn, jak to czynili myliciele i wyznawcy amidystycznych sekt czczcych Budd Zachodniego Raju.
Skoro od dziaania czowieka tak wiele zaley w sprawie naj
waniejszej, czyli owiecenia (satori), to rwnie ronie znaczenie chwili
aktualnej, ronie znaczenie teraniejszoci. Dziaanie, o ktrym tu
mowa, nie dokonuje si gdzie indziej i nigdy indziej, jak tylko tu i teraz.
Wobec tego czowiek ma przed sob tylko czas mwi mnich Dgen
i to pod warunkiem, e wykorzysta go twrczo. W odrnieniu od
innych sekt religijnych i kierunkw myli buddyjskiej stan buddy, czyli
Stan Owieconego, w ujciu Dgena nie jest czym statycznym,
260

27. Hj-nantei ogrd z piasku i kamieni w Tfukuji

lecz ronie wraz z wysikiem czowieka. Wobec tego ycie jest po

prostu dziaaniem, zen natomiast dyscyplin twrczej pracy.
Wedug dziea pt. Shdbd-genz-zuimonki (Zapiski zgodne z tym, co
zostao powiedziane Zbir Nauk Prawdziwego Prawa), Dgen tak
oto mia odnie si do czasu w anegdotycznej powiastce: Pewien
staroytny mistrz rzek: Nie wolno wam marnowa czasu. Pytam was
zatem: czy oszczdzanie czasu doprowadza do powstrzymania jego
upywu? Czy te upyw czasu jest czym, czego nie da si po
wstrzyma? Naley koniecznie zrozumie, e to nie czas mija na
prno, lecz po prostu to ludzie go marnuj. Sowa staroytnego
mistrza zen przestrzegaj nas przed marnowaniem czasu i zachcaj
do podejmowania, ksztatowania prb odnalezienia wasnej drogi do
Buddy. Wypywa z tego tylko jeden wniosek, abymy zdecydowanie
wkroczyli na t Drog Owieconego Buddy 46.
Dgen wypowiada myl o tzw. uji (inaczej aru toki), czyli o czasie
ktry jest, i twierdzi, e gdy zakwitaj kwiaty wini, nastpuje wiosna,
a nie odwrotnie. To nie dlatego zakwita winia, e przysza wiosna. Po
prostu, gdy kwiat zakwita, powstaje wiat. Wanie w takiej chwili
kwiat rozkwita, zrywa si powiew wiatru, ksiyc owietla zatok,
261

koysz si zielone gazie sosny. S to tylko przykady staw ania si

i dziaania, pow staw ania rzeczy i zjawisk. S to tylko przykady aktu
tworzenia. To powstawanie rzeczy i zjawisk jest sprawianiem czasu.
To znaczy wymienione wyej czynnoci i akty staw ania si s gw
nymi sprawcami, czyli twrcam i czasu. Zgodnie z t myl nie mona
mwi o czasie, jeli nie m a oznak ruchu i dowodw powstawania.
Zatem w tym rozumieniu czas jest ruchem i dziaaniem. D la czowieka
istnieje o tyle, o ile wypeniony jest czynem, prac. I by moe jest to
najcenniejsze ziarno w koncepcji czasu w Japonii redniowiecznej.

PRZYPISY
1 Louis Frdric, ycie codzienne w Japonii w epoce samurajw, Pastwowy Instytut
Wydawniczy, Warszawa 1971; Jolanta Tubielewicz, H istoria Japonii, op. cit., J.W. Hall,
Japonia od czasw najdawniejszych do dzisiaj, przekad K. Czyewska-M adajewicz,
Pastwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1979.
2 Ch Yoshizawa, Torao M iyagawa, N obuo It, Taiji Maeda, Japanische Kunst
(2 tomy), przekad, opracowanie Jrgen Berndt, Koehler Amelang, Lipsk 1975; Zofia
Alberowa, O sztuce Japonii, W iedza Powszechna, Warszawa 1983.
3 Wiesaw Kotaski, Z arys dziejw religii w Japonii, op.cit.; Genchi Kato, A His
torical Study o f the Religious Development o f Shinto, przekad Shy Hanayama, Japan
Society for the Prom otion of Science, T okio 1973.
4 Wiesaw Kotaski, Dziesi tysicy lici, op. cit, s. 301 nn.
5 Nichiren zob. W. Kotaski, Dziesi tysicy lici, op. cit., s. 372 (fragmenty z Ku
rozwarciu oczu i Wielebna siostra Toki).
6 Sources o f Japanese Tradition, Columbia University Press, N ow y Jork 1960,
ss. 232-266.
7 G. Renondeau (wstp i przekady), Le Bouddhisme Japonais. Honen, Shinran,
Nichiren et Dgen. Textes fondamentaux de quatre grands migines de Kamakura, Editions
Albin Michel, Pary 1965.
8 M us Soseki bywa nazywany M us Kokushi, zob. Sources o f Japanese Tradition,
op. cit., s. 240-241.
9 Nihon-shis-taikei (Systematyczny zbir myli japoskiej), Iwanami, Tokio, tom
pt. Zenke-no shis (Myl zenistw); Ikky Sjun, Im Garten der schnen Shin. Die
lsterlichen Gedichte des Zen-M eisters Verrckte W olke, Diederichs, D sseldorf 1979.
10Fukuda Hideichi, Studies o f M edieval Japanese Literature: Recent Trends and
M ajor Achievements, Acta Asiatica 37, The T h Gakkai, T okio 1979, ss. 104-132.
n Nagazum i Yasuaki, Shimada Isao, wstpy (Kaisetsu) do Hogen-monogatari,
Heiji-monogatarii, N K B T 31.
12Takagi Ichinosuke, Ozawa M asao, Atsumi Kaoru, Kindaichi Haruhiko, Heike-monogatari, N K B T 32, 33.

262

I3Epizod pochodzi z kocowej czci (kanjo-no maki) Opowieci o rodzie Taira

(Heike-monogatari, XIII w.), N K B T 33, s. 429.
14 Jego Eminencja bohater epizodu, eks-cesarz Goshirakawa (1127-1192), ktry
po abdykacji przyj wicenia kapaskie i wstpi do klasztoru buddyjskiego;
w dalszym cigu wywiera do znaczny wpyw na polityk.
15 Kenreimonin maonka cesarza Takakury, crka Taira-no Kiyomori i matka
cesarza-infanta Antoku, ktry zgin w nurtach morza podczas bitwy w zatoce
Dannoura (1185); monin w imieniu oznacza cesarzow, ktra wstpia do klasztoru
jako mniszka.
16 w marcu i kwietniu w oryginale w drugim i trzecim miesicu kalendarza
ksiycowego.
17 N azwy rodw. Tu oznaczaj kolejno osobistoci: Fujiwara-no Sanesada, Fujiwara-no Kanemasa oraz M inam oto-no Michitaka.
18 Cytat z dziea niewiadomego pochodzenia.
19 Wiersz pochodzi ze zbioru Senzaishii (XII w.), ktry powsta w paacu Toba-dono, a nie Jakkoin, jak sugeruje anonim owy autor dziea.
20 Jen Juan i Juan Hien uczniowie Konfucjusza (VI w.p.n.e.) Wiersz sugeruje
ubstwo uczniw (por. np. puste, nie napenione tykwy).
21 Wiersz pochodzi ze zbioru Wakanreishu (XI w.).
22 W oryginale nyoin eks-maonka lub matka cesarza, ktra wstpia do
klasztoru i przybraa imi buddyjskie (zakonne); tutaj m ow a o Kenreimonin.
23 Oryg. gokai.
24 W oryg.juzen.
25 Zamek Gaja etc. dane nie s zgodne z przyjt dzi wersj drogi Buddy (por.
np. E. Suszkiewicz, Budda, w: Od M ojesza do Mahometa, Iskry 1970 r.).
26 N azw a gry w brzmieniu japoskim, nie sanskryckim.
27 Ojciec Awa-no Naishi, tzn. Shinzei, zgin w czasie zamieszek Heiji (1159),
uznany za wroga cesarstwa zosta zniesawiony przez wystawienie citej gowy na
widok publiczny.
28 Poetycka nazwa gry W utai w Chinach.
29 G oto Tanji, Kamata Kisabur, wstp do Taiheiki, N K B T 34, 35, 36; zob. te The
Taiheiki: A Chronicle o f M edieval Japan, przekad H. C. M c Cullough (op. cit. 1959) oraz
Ch. E. Tuttle, 1979.
30 Okami M asao, wstp do Gikeiki, N K B T 37; zob, te Yoshitsune. A Fifteenth-century Japanese Chronicle, przekad i wstp H.C. M cCullough, University of T okyo
Press, T okio 1966.
31 Ichio Teijo, Oshima Tatehiko, wstp do Soga-monogatari, N K B T 88.
32 Zob. M asse-no rekishi-ishiki (wiadom o historyczna w epoce degeneracji),
w Nihon-bungaku-no rekishi, Kadokawa, op. cit. sit., ss. 144-161.
33 ibidem; Edward Putzar; Japanese Literature, op. cit., s. 96-98.
34N ishio Minoru, wstp do Hjdki Tsurezuregusa, N K B T 30, The Ten Foot
Square Hut and Tales o f the Heike, przekad A. L. Sadler, Ch. E. Tuttle, T okio.1972.
35K enk Yoshida, Essays in Idleness: The Tsurezuregusa o f Kenko, przekad
Donald Keene, Columbia University Press, N ow y Jork 1967.
36 Towazugatari, w serii Shinchd-nihon-koten-shusei, komentarze Fukuda Hideichi,

263

Tokio 1978; Fukuda Hideichi, Chusei-bungaku-ronkd, Meiji-shoin, Tokio 1975, The

Confessions o f Lady Nijo, przekad Karen Brazell, Peter Owen, Londyn 1973.
37 Na temat zapiskw z podry wzdu traktu nadmorskiego zob. lehiko Teiji,
Kubota Jun, Nihon-bungaku-zenshi shusei (op. cit.), ss. 252-260.
38 Ujishiii-monogatari, NBKT 27; D. E. Mills (przekad, studium), A Collection of
Tales from Uji, A Study and Translation o f U.., Cambridge University Press, Cambridge
1970.
39 Shinkokinshii, NKBT 28, oraz wstp Hisamatsu Senichi, Yamazaki Toshio, Goto
Shigeo.
40 Earl Miner, An Introduction to Japanese Court Poetry, op. cit., (na temat
Shunzeia zob. m. in. 108-112).
41 Fujiwara Teikas Superior Poems o f Our Time, przekad wstp i komentarze H.
Brower i Earl Miner, University of Tokyo Press, Tokio 1967.
42 Earl Miner, Japanese Linked Poetry, An Account with Translations o f Renga and
Haikai Sequences, Princeton University Press, Princeton 1979.
43Imamichi Tomonobu, 7dyd-no bigaku (Estetyka Dalekiego Wschodu), TBS
Britanica, Tokio 1980; Karaki Junzo, Chiisei-no okeru bungaku (Literatura redniowiecz
na), Chikuma, Tokio 1965; Kuriyama Riichi (red.), Nihon-bungaku-ni okeru bi-no kozo
(Struktura pikna w literaturze japoskiej); Nose Asatsugu, Yugenron, Kawade, Tokio
1944; Onishi Yoshinori, Yugen-to aware, Iwanami, Tokio (1939) 1971; nishi Yoshinori,
Fugaron sabi-no kenkyu (O elegancji studia nad sabi), Iwanami (1940) 1970.
44 Sources o f Japanese Tradition, op. cit., s. 240, 250.
45 W. Kotaski, Dziesi tysicy lici, s. 348.
46 Dgen w Nihon-shiso-taikei Shbdgenz 2, rodz. 5 ustp 4.

POEZJA DROG YCIA

OD OGLDU
DO KONTEMPLACJI
WIATA

POEZJA NAJDAWNIEJSZA
Rozwj japoskiej poezji mona podzieli na sze okresw. Bd
to:
1. okres anonimowej poezji prymitywnej, ok. 550-686,
2. okres
ksztatowania si form i wiadomoci literackiej, 686-784,
3. okres
poezji klasycznej (klasycyzm):
wczesny, 784-1086,
rodkowy, 1086-1241,
pny, 1241-1350,
4. okres
dominacji renga (pieni czonych), XIV-XVI w.,
5. okres
dominacji haikai (artobliwych) i haiku, XVII-XIXw.,
6. okres poezji europejskiej (,shi), wiersza wolnego i wsp
istnienia tanka, haiku i shi.
Okres najwczeniejszy reprezentuje okoo piciuset najstarszych
pieni (kay), zebranych przez Tsuchihashi Yutak i Konishi Jinichiego i wydanych w tomie pt. Kodaikaysh (Zbir staroytnych pieni,
1957/1964) wchodzcym w skad cenionej serii Nihon-koten-bungaku-taikei (Systematyczny zbir japoskiej literatury klasycznej,
1957-1969). Wspomniane teksty pieni badacze zaczerpnli z naj
starszych zabytkw pimiennictwa, a mianowicie z Kojiki, czyli Ksigi
dawnych wydarze (712), Nihongi (Kronika japoska, 720), Shokunihongi (Cig dalszy kroniki japoskiej, 797), z opisw ziem i obyczajw
(fudoki) i z innych zabytkw VIII i IX wieku, w ktrych zachoway si
rwnie pieni sakralne kagura, popularne saibara, pieni wschodnich
prowincji zwane azumaasobiuta, obyczajowe juzokuuta, a take pieni
kamiennych ladw stp Buddy, czyli bussokusekika, wyryte w 749
roku w kamieniu 21 pieni, przechowane w wityni Yakushiji
w Narze.
265

Datowanie zebranych w tym tomie wierszy jest nadal niepewne.

Wszelkie ustalenia w tej kwestii s w wikszoci raczej hipotezami
opartymi na cechach jzykowych, formalno-poetyckich i nielicznych
zapiskach historycznych. Tematycznie kayd s do cile zwizane
z yciem dawnej Japonii: z prac i mioci, podr i zabawami
dzieci, a take z witowaniem radosnych zdarze. W kayd opiewani s
przywdcy i naczelnicy rodw, ich bstwa i bohaterowie, a take
ziemia rodzinna. Odrbn grup stanowi pieni zabawowe ze
Wschodu, czyli z wschodnich prowincji, odpowiadajcych dzisiej
szemu okrgowi Kant. Azumaasobiuta opiewaj wszelkie wspania
oci krajobrazu w sposb nadzwyczaj prosty (s w nich liczne
powtrzenia i wykrzykniki), wiadczcy o ich dawnym pochodzeniu.
Stanowi one odpowiedni materia do bada nad rdami poezji.
Prawdopodobnie towarzyszyy one rozmaitym zabawom tanecznym
i zostay przywiezione ze Wschodu do centrum kulturalnego w Yamato przez urzdnikw i stranikw granic.
Drug odmian pieni wyrniajcych si wiekiem i funkcj s
kagurauta, wrd ktrych znajdujemy prawdopodobnie najstarsze
formy wierszowane, a mianowicie kosaibari (jak np. pie opiewajca
lot skowronka na niebie).
Trzecim zespoem najdawniejszej, prymitywnej jeszcze poezji s
pieni saibara, o ktrych mwilimy wczeniej.
Cechy pierwotnej prostoty zachowuje te wiersz otwierajcy
Mayoshu, przypisywany cesarzowi Yuryaku (7418-479) i mwicy
o wadcy, ktremu spodobaa si pewna dziewczyna w czasie jego
podry. Nieregularno formy tego wiersza sugeruje wczesny okres
powstania prawdopodobnie V wiek. Alternatywny paralelizm moe
jednak wiadczy o tym, i wiersz jest nieco pniejszy od kosaibari
z gatunku kagura, zbudowanych znacznie prociej. Natomiast inny
utwr, przypisywany temu samemu cesarzowi Yuryaku, opiewajcy
gr Hatsuse, pochodzi zapewne z VI wieku. Wiersz rozpoczyna si od
sw Komoriku-no... (Kodaikayoshu, Nihongi 77, s. 174).
K o m o rik u -n o
H atsu se-n o yam a-w a
id etach i-n o
Io rosh ik i yam a
w ashirid e-n o
yorosh ik i y a m a-n o
k o m o rik u -n o

266

P rzytu k iem byw a

gra H atsuse
p ik n a gdy patrz
z d o m u w ychodzc;
k ied y w ybiegam ,
najpikniejsza z gr
schron ien ie dajca

H atsu se yam a-w a

aya-ni uraguw ashi
aya-ni uraguw ashi

gra H atsuse.
Jake jest cudow na!
Jake jest cudow na!

Komoriku (kraj, w ktrym mona si ukry, schroni; schronienie

dajcy) to makurakotoba do miejscowoci Hatsuse w prefekturze
Nara.
Wiersz ma form choka, w ktrej poeta do zrcznie zmienia
epitety w kocowych frazach osigajc agodn, niepen paralel
w stosunku do pierwszych fraz.
Nie ma jednak adnej pewnoci, czy znany dzi tekst nie jest
zmienion przez kompilatorw wersj starszego utworu. W dawnych
bowiem pieniach o doborze sownictwa decydowaa melodia, wedle
ktrej piewano. Niestety, o cechach muzycznych tych pieni kay
prawie nic nie wiemy. Przetrway tylko skpe wskazwki sugerujce, i
t czy inn pie piewano na sposb wiejski lub wzniosy. Istnieje
moliwo, e do niektrych melodii dobierano sowa. Na przykad
saibara najczciej piewano do melodii chiskich, natomiast outa,
czyli wiersze dworskie do melodii rodzimych dworskich.
W czasach, o jakich tu mwimy, najprawdopodobniej istnieli ju
zawodowi wykonawcy kataribe (opowiadacze, piewacy-recytatorzy) zorganizowani w cechy (za) i zobowizani do zapamitywania
genealogii i opowieci o rodowych tradycjach. Byli te tzw. wazaogi
(wykonawcy), ktrych zadanie polegao na zabawianiu ludzi. Poza
tym, w onie wybranych rodw np. Nakatomi i Imibe szacun
kiem cieszyli si ci, ktrzy recytowali modlitwy sinto i przekazywali
z pokolenia na pokolenie tradycje religijne. Kataribe na og dziedzi
czyli swoje umiejtnoci i penili w zasadzie funkcje kronikarzy rodw
lub klanw. Ich rola zmienia si i zmalaa wraz z przyjciem
i upowszechnieniem si pisma. Wazaogi natomiast mieli znacznie
wiksz swobod w doborze materiaw, w ozdabianiu go pieniami
i opowiastkami. Ich zadanie polegao gwnie na sprawianiu przyjem
noci suchaczom. Nie tylko wic opowiadali, nie tylko posugiwali si
narracj i dialogiem, lecz take tacem, mimik i pantomim. Stali si
prekursorami sztuki scenicznej.
Pierwotna poezja zebrana we wspomnianym tomie Kadaikayshu
jest bardzo niejednolita pod wzgldem formy, co uniemoliwia jej
klasyfikacj. O wielu wierszach mona powiedzie, e s niczym wicej,
jak tylko wykrzyknikiem lub stwierdzeniem dostrzeonego faktu lub
267

przeytego zdarzenia. Form maj czsto amorficzn: przewaaj

nieregularne frazy, nieregularne alternacje i paralelizmy. Jedna fraza
(wers) skada si z kilku sylab. W tym chaosie formalnym mona
jednak wyrni pierwotne ksztaty krtkiej pieni (tanka), dugiej
pieni (choka), pieni niepenej, fragmentarycznej (katauta) czy
pieni z powtrzonym pocztkiem (sedoka).
Nie ma te wtpliwoci, e te niedoskonae jeszcze formy stanowi
wane ogniwa okresu przejciowego midzy ludow i popularn
pieni a poezj dworsk.
Pojawiajcy si w Kojiki jako pierwszy wiersz Yakumo tatsu... jest
jeszcze bardzo prymitywny pod wzgldem treci. wiadczy ona o do
odlegych czasach powstania, lecz z punktu widzenia sylabicznej
regularnoci fraz posiada dojrza form tanka, zatem ostateczny jego
ksztat powsta znacznie pniej od prawzoru. Anonimowy poeta
przeorganizowa dawn pie i stworzy do regularny wiersz.
Y ak u m o tatsu
Izu m o y aegak i
tsu m a g o m i-n i
yaegak i tsukuru
so n o y a eg a k i-o

N a d latu jcych
chm ur o m io m a w ie cam i
d o m m j oto cz,
ja k om iu p o t w w ie cem ...
B o tu m am lega z on .

Tum. W. Kotaski, Kojiki, Zwj pierwszy, ss. 2299.

Niewtpliwie, uksztatowanie regularnej formy wierszy jest zasug

poetw dworskich, znajcych wasn tradycj i stopniowo przyswaja
jcych sobie poezj chisk. Wdrowni opowiadacze i piewacy
korzystali rwnie z dowiadcze dworu. Dziki wykorzystaniu obu
rde stopniowo ksztatowaa si narodowa poezja, w ktrej zacza
przewaa powtarzalno fraz piciosylabowych i siedmiosylabowych.
Te jednostki dwikowe wykorzystywano w monologu, dialogu i w
narrracji. Kada z tych form rnia si dugoci sekwencji i zoo
noci obrazowania.
Przypuszczalnie stosunkowo wczenie u progu czasw history
cznych yayoi rozwin si rytua zalotw, w ktrych pie odgrywa
zacza powan rol. Dziki temu wzrosa rola raczej poetyckiego
dialogu anieli dugiej pieni wypiewanej na cze wybranki serca
w innych kulturach. Przynajmniej wrd zachowanych tekstw s
dowody na t dialogow form zalotw, form rozmw poetyckich
prowadzonych midzy dziewcztami i chopcami. Dziao si to ju
podczas pierwotnych witecznych spotka znanych jako kagai lub
268

utagaki. W takim dialogu posugiwano si zarwno kat aut , jak

i sedka1.
Bardzo interesujcy i dowcipny jest dialog prowadzony midzy
mczyzn a krabem2. S to dialogi zblione do tekstu dramatycz
nego3 o zalotach Bstwa Omiu Tysicy Wczni (Yachihoko-no
kami-no mikoto) do ksinej Nunakawa.
Do wyjtkowo rzadkich motyww lub obrazw nale mier,
choroba, a take wszelkiego rodzaju nieczystoci. Lecz nigdy nie
posuono si ju tematem (<dai) mier podczas pniejszych
turniejw poetyckich. Prawdopodobnie na tak postaw poetw
wpyw miay wierzenia i przesdy, ktre dzi znamy jako poczucie
czystoci rwnie rytualnej tak wane w ideologii i praktyce
sintoistycznej, a take w caym yciu Japoczykw. Nawet w pieniach
wojennych (np. Pie wojenna ludzi z K u m ef krwawe sceny s tylko
w domyle czytelnika, zasugerowane metaforycznie. Dla poetw krew
bya swego rodzaju tabu.
Mimo to w najstarszej poezji zakres motyww i obrazw jest
jeszcze stosunkowo bogaty, w kadym razie bogatszy ni w pniej
szym okresie klasycyzmu. Nic jeszcze nie stao na przeszkodzie, by
wylicza bardzo niepoetyckie przedmioty z codziennoci, jak na
przykad warzywa (cebula, rzodkiew), a take kraby kojarzce si
raczej z brzydot w poetyce japoskiej. Dla upikszenia przedstawio
nej rzeczywistoci poeci posugiwali si czsto takimi prefiksami lub
przydawkami, jak: ma (prawdziwy), tama (klejnot, jak klejnot), mi
(pikny) itp.
Pieni s na og proste i schematyczne, lecz zawieraj ju wiele
staych epitetw (makurakotoba), ktre dla dzisiejszego czytelnika s
wtpliwymi ozdobami, poniewa obciaj wiersz elementami rzadko
przemawiajcymi do wyobrani. Po prostu s czsto niezrozumiae.
N a przykad w lamencie ksiniczki Kage5 co drug lub trzeci fraz
ozdabia makurakotoba w rodzaju: Iso-no kami (znajdujcy si w Iso-no
kami), bdcy epitetem do miejscowoci Furu w prowincji Tamba.
Epitet komomakura (jak poduszka pokryta mat) natomiast ma
ozdabia miejscowo Takahashi. Zwraca te uwag wyliczanka nazw
wasnych, ktre dawnym suchaczom niosy zapewne treci wzbudza
jce emocje. Temat wiersza moe suy poruszaniu wyobrani i serca
czowieka, zwaszcza gdy uwiadomimy sobie, e wiersz rysuje syl
wetk kobiety udajcej si w gry koo Nary i nioscej miseczki ryu
269

i wody, a wic udajcej si na pogrzeb. Ta sytuacja jest te przykadem

wczesnych michiyukibun, czyli lirycznych opisw podry, czy po
prostu toposu podry, ktry w literaturze japoskiej ma chyba
bogatsze przejawy i treci ni w Europie.
W pieniach wczesnego przedliterackiego okresu spotykamy wic
typowe dla pniejszych wiekw ozdobniki makurakotoba, paralelizmy, a take wstpy (jo). S te inne, ktre przypominaj kakekotoba,
czyli sowa o podwjnym znaczeniu, chwyt stosowany do czsto
w okresie klasycznym6.
Sasaba-n i
utsu -ya arare-no
tashid ash i-h i
ineten n o ch i-w a
hito-w a k a y u -to -m o

Jak o grad stale

w licie bam busu bije,
tak ja z ni stale
n o c w n o c p o sp o u spaem
i nie dbam o o b m ow y...

Tum. W. Kotaski, Kojiki, ss. 237, 54-21

Trzeci wers (tashidashi-hi) powinien by rozumiany odmiennie,

w zalenoci od tego, czy wiemy go z poprzedzajcymi wersami
(frazami), czy z nastpujcymi. Mona wic zrozumie, e o licie
trawiastego bambusa grad bije z gruchotem lub z trzaskiem, czy
po prostu potnie, mocno. Ale te, jeli tashidashi-ni po
wiemy z frazami nastpujcymi co gramatycznie jest uzasadnione
otrzymamy sens: mocno, krzepko, na pewno, bez wahania.
Otrzymamy wic obraz kochanka, ktry nie ma adnych wtpliwoci,
poniewa z mocnym postanowieniem prowadzi kobiet do snu
lub trzyma on j tak mocno, jak mocno grad bije o licie bambusu.
Podwjne rozumienie sowa penicego rol kakekotoba pozwala
czytelnikowi wyobraa sobie obie sytuacje jednoczenie. Ostatni wers
pierwszej strofy nie jest jasny. Mona go rozumie nastpujco: Kt
by si martwi, jeli by nawet potem odesza (kayu jest czasownikiem
oznaczajcym zmian, zapisanym znakiem rozsta si, oddali).
Z Kojiki dowiadujemy si, e jest to rodzaj wiejskiej pieni
wyraajcej narastajce uczucia.
Bywaj w tomie pieni zblione do tanka lub chka przedstawiajce
stwierdzenia o kolejnoci tworzenia pewnych rzeczy lub nastpstwa
wydarze, jak np. Karano-o... 7, mwica o tym, jak zbudowano cytr
(koto) z drewna pochodzcego z odzi.

270

28. Gaj bambusowy w wityni sintoistycznej Fushimi-inari-jinja w Kioto

271

Karano-o
shio-ni yaki
shi-ga amari
koto-ni tsukuri
Kakikiku-ya
Yura-no to-no
tonaka-no ikuri-ni
furetatsu
nazu-no ki-no
sayasaya

Niewysychajcego
spalono przy warzeniu
soli, a z jego resztek
wycito cudne gle.
Gdy ich potrcisz struny
od dwiku si koysz
pnie wodoroli morskich,
co rosn przyczepione
do podwodnych skamielin
u wrt zatoki Yura.

Tum. W. Kotaski, Kojiki, Zwj trzeci, 50-485

S te przykady wierszy-monologw, np. o mczynie, ktry mia

dwie ony8.
W Uda
w stanicy wyniosej,
na bekasa zastawiono potrzask,
lecz bekas zapa si nie da
cho go wyczekiwano.
A wpad w puapk kobuz
budzcy groz i zmylny.
Jeli zechce pierwsza ona
dosta ksek do zjedzenia,
odkrjmy jej kawa taki,
e si obgry da niewiele
jak z owocu gogownika.
Jeli zechce moda onka
dosta ksek do zjedzenia,
odkrjmy jej kawa taki,
e obgryzie z niego wiele
jako z kici winogrona.
E, tfu!
Czy to adnie?
Ale to tak dla miechu!
A, fe!
Czy to adnie?
Ale to tylko drwiny!
Tum. W. Kotaski, Kojiki, Zwj wtry, 35-215

Wikszo najdawniejszych wierszy-pieni ma charakter dekla

ratywny, pytajcy lub wykrzyknikowy. Deklaracje i esklamacje mwi
o pewnym dowiadczeniu, przekonaniu lub przeyciu. Pytania nato
miast su kompozycji dialogowej. Wszystkie te formy podawcze:
272

monologi (M z dwiema onami), narracja (.Dziewczyna w drodze do

Kohaty), sekwencje dramatyzowane (Zaloty ksiniczki Nunakawa) s
w istocie wypowiedziami deklaratywnymi.
Tematyka jest na og prosta i ograniczona do spraw i rzeczy
poecie najbliszych, o ktrych moe co orzec.
Wiele jest jednak w tych wierszach psychologicznej prawdy,
pozwalajcej wyobrazi sobie, jak wyglda wiat, w ktrym wwczas
yli twrcy tych skromnych lub nawet prymitywnych pieni i wierszy.

OKRES PRZEDKLASYCZNY
(686-784)
Stulecie rozpoczynajce si w latach osiemdziesitych VII wieku
wyrnia si zdumiewajcym rozkwitem poezji, ktrej ukoronowa
niem jest antologia Man'yosh. Tak nagy wybuch twrczej energii
mona wytumaczy tylko dojrzaoci jzyka literackiego jako rodka
ekspresji uczu i odpowiednim stopniem asymilacji kultury kontynen
talnej, dziki ktrej doceniono znaczenie poezji jako sztuki.
W drugiej poowie VII wieku pojawiy si utwory wiadczce
o literackich aspiracjach twrcw. Przykadem takiej twrczoci s
wiersze cesarza Tenchi (662-671) i zwizanych z nim wyksztaconych
urzdnikw, ktrzy pisali rwnie po chisku wiersze zachowane
w antologii Kaifus (Dawne ulubione strofy, 751). wiadcz one o do
wysokim stopniu asymilacji poetyki kontynentalnej. Chiskie inspira
cje dostrzega si rwnie w poezji japoskiej Tenchiego, zamieszczonej
w Man'yosh, np. w wierszu rozpoczynajcym si od sw Watatsumi-no... (M. I, 15). Watatsumi znaczy moe bg, duch mrz,
a w przenoni po prostu morze i ocean.
Watatsumi-no
toyohatakumo-ni
irihi mishi.
Koyoi-no tsukuyo
saya-ni teri-koso.

Nad morza toni

za pikne chorgwie chmur
zachodzi soce.
Ach, gdyby ju rozjani
t noc ksiyc swym blaskiem.

Dobrym przykadem wczesnej dojrzaej poezji jest rwnie wiersz

Nukady na temat wyboru pikna jesieni. (.F u y u g u m o r iM. I, 16).
Tenchi i Nukada (ok. 659-672) rni si od poprzednikw starannym
273

jzykiem, w ktrym s ju widoczne zapoyczenia z poezji chiskiej.

Spord zmian, jakie dokonay si za ich ycia w poezji, due
znaczenie miao dodanie do dugiej pieni (choka) jednej lub dwu
pieni-refleksw (hanka). Nastpio to prawdopodobnie pod wpy
wem chiskich fu , czyli dugich i ozdobnych kompozycji poetyckich,
czsto zamykanych wierszem zwanym tsy lub fan-tsy (powtrzone
sowa). Jak dotd, nie ma dostatecznych dowodw na to, e japoskie
hanka s bezporednim zapoyczeniem z Chin. Rozwj, a przede
wszystkim wyduenie si choka, nastpio przed VII wiekiem, w kt
rym wyksztaciy si podstawowe formy poetyckie, a take wiado
mo literacka w Japonii. Temu procesowi towarzyszyo oddalenie si
kayo od waka, czyli anonimowej poezji piewanej od dworskiej poezji
autorskiej. Jednak w obu obszarach twrczoci poeci czerpali pomysy
z rodzimej tradycji, a bardzo rzadko ze rde chiskich.
W tym okresie Hitomaro tworzy ju wiersze na miar wydarze
spoecznych i politycznych. Da pocztek poezji publicznej, nie znanej
dotd w Japonii, a tak cenionej w Chinach (zwaszcza w formach fu).
Hitomaro doprowadzi do nobilitacji japoskiego jzyka, ktry odtd
mg suy wyraaniu wzniosych uczu i zoonych myli, przed
stawianiu spraw publicznych i pastwowych. Nie ma jednak oczy
wistych dowodw na to, e Hitomaro czyta poezj dynastii Han
(II w.p.n.e.-II w.n.e.) lub okresu Szeciu Dynastii (IIIVI w.) Mimo to
uwaa si, e wzbogacenie poezji o nowe tematy i wtki nastpio
w duym stopniu pod wpywem zapoycze z poezji chiskiej.
Hitomaro rwnie szed zapewne za chiskim wzorem upamitniajc
ogldanie krainy przez cesarzy albo opisujc we wzniosym nastroju
podre cesarzy, odbywane dla przyjemnoci.
Podobnie jak Hitomaro, tak i poeta Takechi Kurohito (ok.
690-710) osign doskona harmoni midzy formami wierszy
a wyszukanymi tematami branymi z zachowa spoecznoci dworskiej,
okrelonych przez wzorce pochodzenia chiskiego. Dlatego mona
uwaa, e wiele tematw i wtkw ma porednio chiskie rdo
i przedstawia niekiedy chiskie widzenie rzeczy.
Wierszom o rozmaitych rzeczach i sprawach (zka, zo-no uta,
kusagusa-no uta) powicone s w Mariyoshu odrbne ksigi
zgodnie zreszt z chisk klasyfikacj uwzgldnia si rwnie elegie
(banka) i liryki o mioci (smon). Chocia obiektywne rzeczy jako
tematy wierszy w Mariyoshu mog mie rda chiskie, to jednak
274

nawet w poezji opisowej zwycia akcent osobisty, kontrastujcy

z obiektywizujcym opisowym wzorcem chiskim.
Jak wiadomo, wzbogacenie ycia arystokracji dworskiej pod wpy
wem chiskiej myli, rzemiosa i techniki stworzyo sprzyjajce warun
ki dla rozwoju poezji. Dworzanie mogli i musieli uczy si
0 poezji, a take o mitach i legendach chiskich. W ten naturalny
sposb poeci a byli to gwnie ludzie wyksztaceni wzbogacali
komponowane przez siebie wiersze o doznania wywoane kontaktem
z obc i wci jeszcze podziwian kultur: m. in. z urzdowymi
ceremoniami, dorocznymi obchodami pr roku, z podziwianiem
kwitnienia liwy, ze witem niebiaskich kochankw Pasterza
1 Tkaczki w sidmym miesicu roku. Motyw wita tanabata (wito
wspomnianych kochankw Pasterza i Tkaczki) pojawia si w wielu
wierszach, np. Hitomaro (M. X, 2033).
Ustanowienie stolicy w Narze w 710 roku i rozkwit form ycia
miejskiego i dworskiego, a take witynnego i klasztornego, sprzyja
pogbianiu rnic kulturowych midzy stolic a prowincj, a take
literatur tworzon w stolicy a pieniami prowincjonalnymi i ludo
wymi. Tsknota za dawnymi pieniami raz saba, to znw si
wzmacniaa. Pojawiali si kolekcjonerzy starych tekstw. Niektrzy
poeci wczali motywy wiejskie do wasnej twrczoci. Lokalne
legendy chtnie wykorzystywa w oryginalnej twrczoci poeta Takahashi-no Mushimaro (dziaa ok. r. 730) zreszt zgodnie z praktyk
niektrych chiskich poetw.
Wzrosa te rozpito w poziomie wyksztacenia midzy mo
dzie z prowincji a stoeczn. W Narze powstao centrum owiaty,
sztuki i literatury. Dziaajcy w stolicy poeci byli ludmi wyksztaco
nymi czsto w Chinach. Do najwybitniejszych przedstawicieli tej
epoki naleeli: Otomo-no Tabito (665-731), jego syn Yakamochi
(7718-785), poeta Yamanoe-no Okura (7660-7733) i Takahashi-no
Mushimaro (dziaa ok. 730 r.).
Poeci znali kultur chisk, interesowali si rwnie chisk
filozofi. Poddawali si modzie naladowania zachowa typowo
chiskich. Zachoway si zapiski o synnym przyjciu zorganizowanym
na Kiusiu przez Tabito z okazji kwitnienia liw w dniu trzynastym
pierwszego miesica 730 roku. Urzdnicy, ktrzy zebrali si w willi
Tabito, nie tylko rozmawiali ze sob i pili sake, lecz take kompono
wali wiersze tanka na temat pikna wczesnej wiosny, kwiatw liwy
275

lub na cze gospodarza (33 wiersze skomponowane z tej okazji

zostay wczone do Marydsh). To wydarzenie odnotowane w anto
logii wiadczy o do wysokiej kulturze literackiej urzdnikw
zsyanych lub zatrudnionych w prowincjonalnych urzdach, odlegych
od stolicy w Narze. Dziki nim powstaway rwnie niewielkie,
przejciowe centra kulturowe na prowincji. Wielu twrcw tego
stulecia cenio kultur chisk, lecz nikt z nich nie naladowa
chiskich poetw. W ich twrczoci widoczne s jedynie lady
podziwianej cywilizacji. Wpywy najczciej ograniczaj si do myli
lub ducha jednej z wielkich filozofii i religii zrodzonych lub wyznawa
nych w Chinach. N a przykad w Dialogu o ndzy Okury mona
wykry inspiracje konfucjaskie. Chiskie wzorce kryj si rwnie
w tle kompozycji pieni o piciu sake Tabito, ktrego epikurejskie
skonnoci maj motywacj raczej taoistyczn ni rodzim.
W poowie wieku VIII wzroso znaczenie ozdobnikw w poezji,
wzmocnio si te przekonanie, e jzyk japoski lepiej suy liryce
osobistej ni rozwaaniom filozoficznym i dydaktycznym. Dlatego te
wtki dydaktyczne konfucjaskie i taoistyczne nie znajduj zbyt
wielu kontynuatorw po mierci Okury. Z obcych koncepcji naj
mocniej do serc Japoczykw trafiay buddyjskie wskazania, a zwasz
cza przewiadczenie o przemijalnoci i nietrwaoci ycia. Zreszt
poczucie rezygnacji stao si z czasem jednym z najwaniejszych
wtkw, a nawet nurtw redniowiecznej literatury japoskiej. To
poczucie najwczeniej wyraa Dialog o ndzy, mimo obecnych w nim
rwnie akcentw konfucjaskich. Yakamochi kieruje si raczej myl
buddyjsk anieli taoistyczn. Ta postawa moga mie zwizek ze
zrozumieniem nieuchronnoci utraty wpyww politycznych wasnego
rodu, z ktrym kiedy musiano si liczy na dworze cesarskim.
W wieku VIII nadal roso przewiadczenie o wysokim poziomie
i znaczeniu kultury chiskiej. Wielu arystokratw z dum popisywao
si znajomoci jzyka chiskiego. Niektrzy z nich mieli nawet
odwag komponowa wiersze po chisku, chocia chiszczyzn nie
wadali chyba tak dobrze, jak europejscy poeci acin. Swoista moda,
wspierana ceremoniaem dworskim, przyczynia si do zmniejszenia
roli poezji rodzimej, a take do zawenia zakresu jej tematw
i motyww. Nic te dziwnego, e na kolejny po Marydsh oficjalny
zbir poezji japoskiej trzeba byo czeka do pocztkw X wieku.
Midzy wiekiem smym a dziesitym ukadano nawet na zlecenie
276

cesarzy - antologie poezji chiskiej, komponowanej przez japoskich

dworzan. Niewiele z tych zbiorw zasuguje dzisiaj na uwag, nie
mona ich jednak cakowicie zlekceway, poniewa s rdem
wiedzy o tym, co Japoczycy studiowali i kopiowali, a co zrozumieli
i czego si nauczyli od literatury chiskiej. Midzy innymi, due
znaczenie miao przyswojenie teorii poezji. Piszcy wiersze chiskie
chcieli zna reguy kompozycji, zasady oceny wierszy, a take reper
tuar poetyckiego sownictwa i synnych cytatw.
Pierwsz prb dostosowania chiskich rozwaa o poezji do
warunkw japoskich byo zapewne Kakyd-hyshiki (Zasady poezji,
772) Fujiwara-no Hamanariego (733-799), dzieo jeszcze wielce nie
spjne, wiadczce o bezradnoci japoskich autorw usiujcych
dostosowa zasady chiskie do fonetycznie i gramatycznie odmien
nego jzyka japoskiego. Ta trudno przystosowania wskazwek
i regu chiskich mwi te wiele o przyczynach niezbyt gbokiego
wpywu poezji chiskiej na japosk.
Wrd wielu tematw wierszy tej epoki wyrnia si podr. Poeci
chtnie podejmowali wtek podry, ktrym towarzyszyy niebez
pieczestwa, a take smutki rozstania. Widzieli pikno nawet tam,
gdzie przyroda objawiaa sw grob. Niemal nabony szacunek dla
przyrody wynika zapewne z przewiadczenia o tym, e najpikniejsze
uroczyska, gry i lasy byy siedzib duchw przodkw i bogw. Pieni
o przyrodzie i jej urokach s bardzo liczne w Mariydshu. Do nich
naley wiersz Akahito (zm. ?736) na temat gry Fuji (np. M. III, 318).
Tago-no ura
uchiidete mireba
mashiro-ni-zo
Fuji-no takane-ni
yuki-ga furikeru

Gdy wypynem
z zatoki Tago i wzrok
uniosem w gr,
na szczycie Fuji znowu
pada bielejcy nieg.

Jednym z najbardziej cenionych wierszy o rozstaniu jest anoni

mowa pie stranika granic (sakimori-no uta\ zaczynajca si od sw
Ashi-no ha-ni... (M., 3570) i mwica o tym, e autor bdzie ukochan
wspomina, gdy zmierzch przyniesie mg, nastanie chd wieczoru,
a dzikie kaczki bd pokrzykiwa nad moczarami.
Ashi-no ha-ni
yugiri tachite
kamo-ga ne-no

Gdy nad trzcinami

wieczorna mga zawinie
krzyk dzikiej gsi
277

sam u k i ybe-shi
n a -o b a sh in u b an

w zim ny w ieczr z d alek a

p rzyw oa m yl o tobie.

Rozstanie na okres krtki lub dugi, albo na wieki stao si

jednym z najwaniejszych wtkw poezji VIII wieku. Symbolizuje ono
niepewno i nietrwao rzeczy i wizi midzyludzkich, ktrych
pikno staje si wartoci najwysz. Wraliwoci na pikno otaczaj
cego wiata towarzyszy wic poczucie nieuchronnoci zmian, nie
uchronnoci utraty jednego i narodzin drugiego zjawiska. Ludzi dzieli
nie tylko przestrze, lecz take czas. Po Marysh jednak zaintere
sowanie poetw czasem nieco sabnie. Dopiero po prawie wiekowym
okresie schyku poezji japoskiej w IX wieku wraz z jej odrodze
niem powraca rwnie wtek poczucia przemijania, ktry znajdzie
pen krystalizacj w wieku XIII, zwaszcza w antologii Shinkokinsh.

OKRES KLASYCZNY - WCZESNY

(OD KOCA OKRESU NARA DO XI WIEKU)
Ostatni datowany wiersz w Man'ydshu powsta w roku 759
natomiast nastpna reprezentatywna antologia poezji dworskiej pt.
Kokinshu powstaa w wieku X i rozpocza seri dwudziestu jeden
antologii cesarskich. Ptora wieku midzy obu zbiorami poezji
stanowi niemal przepa dzielc epok Man'ydshu od Kokinshu.
W cigu tego okresu zdono ju zapomnie, jak si czyta Manyshu.
Nieliczni tylko potrafili rozszyfrowywa system pisma (mariydga-na)
zastosowany w Man'ydshu. W zwizku z tym, ta najwiksza antologia
przestaa by wzorcem dla poetw IX wieku. Nawet przytaczane w IX
i X wieku wiersze wielkiego Hitomaro budz podejrzenie, e nie s
autentyczne w wikszoci ich autorstwo jest niepewne.
Sytuacja na kontynencie azjatyckim zmienia si na tyle na gorsze,
e zniechcia Japoczykw do podry i szukania nowych wzorcw
u Chiczykw, dlatego w Japonii przyswajano to, co sprowadzono
w minionych wiekach z Chin. Warto tu pamita, e wrogo
Koreaczykw do przybyszw z Japonii nie pozwalaa na podre do
Chin przez Kore. Natomiast eglowanie po Morzu Chiskim bez
odpowiednich przyrzdw nawigacyjnych wizao si z innymi powa
nymi niebezpieczestwami a mianowicie z zatoniciem w czasie
278

burzy lub zbdzeniem. Upadek dynastii T ang (907 r.) w Chinach

oznacza te koniec gocinnoci, z jak dawniej witano przybywajce
poselstwa japoskie.
Rezultat zawieszenia stosunkw z Chinami w IX wieku mona
obserwowa ju w Kokinsh i w trzech nastpnych antologiach,
nastpi bowiem powrt do wasnej tradycji po stuleciu mody na
wierszopisarstwo w jzyku chiskim, w ktrym rzadko udawao si
piszcym wyrazi subtelnie wasne uczucia. Posugiwano si zazwyczaj
cytatami lub stereotypowymi zwrotami chiskimi. Ta trudno wyra
enia osobistych emocji zachcia do pisania po japosku.
Oficjalne uznanie poezji rodzimej przywrcono na dworze, gdy
cesarz Daigo (885-930) poleci Tsurayukiemu i innym poetom opra
cowa zbir Kokinsh. To, e w wieku IX nie doceniano japoskiej
poezji, potwierdzio si w czasie opracowywania Kokinsh. Okazao
si, e nie byo godnych uwagi poetw ani zbiorw poezji z przeomu
VIII i IX wieku. Docenieni twrcy, tacy jak Ono-no Takamura
(802-852) i Ariwara-no Yukihira (818-893), tworzyli dopiero w trze
ciej i czwartej dekadzie wieku. Odrodzenie poezji nastpio wic pod
koniec IX wieku, za czasw Szeciu Mistrzw Poezji, m. in. Ono-no
Komachi. Ta przerwa w aktywnoci poetw piszcych po japosku
nie bya tak dua, jak dugi by okres braku oficjalnego zainteresowa
nia rodzim poezj. Zbiega si ona z du aktywnoci w dziedzinie
chiskiej poezji pisanej przez Japoczykw. W cigu pidziesiciole
cia (800-850) pod auspicjami cesarzy Saga (786-842) i Junna
(786-840) opracowano trzy znaczce antologie, zawierajce wiersze
pisane po chisku w Japonii. Byy to Ryounsh (Nowy zbir wierszy
przewyszajcych chmury, 814), Bunkashreish (Zbir dobrych i pik
nych utworw, 818) i Keikokush (Zbir poezji o rzdzeniu krajem,
827).
Mimo to, narodowa poezja przetrwaa dziki potrzebie wyraania
radoci i smutkw, alu i mioci, ktrych nie potrafiono zadowalajco
wypowiedzie po chisku. Przetrway w zwizku z tym techniki
wersyfikacyjne przodkw. Chiszczyzn posugiwano si nadal
w sprawach powanych i publicznych. Poezji rodzimej natomiast
pozostawa wci obszar prywatnoci. Doskonalono wic rodki
suce ekspresji osobistej, a take opiewaniu natury.
Krtko mwic, najwiksza zmiana, jaka zasza midzy Man'yosh
a Kokinsh, polegaa na zaweniu pola obserwacji, przeywania
279

i ekspresji przey. Hitomaro czciej si wypowiada o rodach, kraju,

0 sprawach zblionych do oglnoludzkich. Poeci Kokinshu natomiast
koncentrowali si na drobnych sprawach prywatnych. Nastpio
przesunicie zainteresowa od spraw publicznych do prywatnoci, od
autentycznych przey i ich rejestracji do literackiej kompozycji,
ukazujcej pikno uczu i przyrody. Ponadto, poeci Kokinshu czciej
od poprzednikw posugiwali si w kompozycji trybem warunkowym,
jakby zastanawiali si, wycigali wnioski z obserwacji, a nie tylko
stwierdzali i opisywali to, co widzieli. Czciej przemawiali sami,
a wic postpowali inaczej ni poprzednicy, ktrzy pozwalali mwi
raczej rzeczom zestawionym w jakim porzdku.
Jak wspomnielimy, poeci X wieku nie mogli ju korzysta
z dowiadcze poetw Mariyshu, poniewa nie potrafili czyta tej
antologii. Coraz czciej jednak upominali si o dorobek Mariyshu
widzc potrzeb przywrcenia jej wspczesnym. W X i XI wieku
posugiwano si ju alfabetem sylabicznym (kana), ktry pozwala
zapisa precyzyjnie brzmienie wierszy Mariyshu, jeli je kto wcze
niej potrafi poprawnie odczyta. Poeci, ktrzy opracowywali drug
antologi cesarsk pt. Gosenshii (Zbir [pieni] pniej wybranych),
a mianowicie Onakatomi-no Yoshinobu (922-991), Kiyowara-no
Motosuke (908-990), Minamoto Shitag (911-983) i inni, otrzymali
dodatkowe zadanie przygotowania glosariusza do Mariyshu. Tylko
czciowo udao si im zrekonstruowa fonetyczn warto oryginal
nych wierszy. Opracowany przez nich zbir starych wierszy pt. Kokin-waka-rokuj (Sze zwojw japoskiej poezji dawnej i dzisiej
szej, koniec X wieku) mia na pewno wiksz warto dla potomnych
ni Gosenshii. Waka-rokuj stay si bowiem niemal obowizkow
lektur, ktra przyczynia si do odrodzenia zainteresowania zbiorem
Mariyshu i do pogbienia znajomoci dawnej poezji. Lecz powrt do
przeszoci by raczej wyrywkowy i polega gwnie na prbie odro
dzenia ducha pokole Mariyshu. Sigano te po nowe materiay do
zbiorw chiskich poszukujc w nich gwnie strof zgodnych z gus
tami epoki. O charakterze tej epoki zdecydowaa arystokracja dwor
ska, yjca w komforcie miasta Heian, jednego z najwikszych
1 najywszych centrw kultury wczesnego wiata. W odrnieniu od
dworzan okresu Nara, dworzanie Heian mogli spokojnie uywa ycia
bez kompleksu niszoci w stosunku do Chin, mogli wyraa swe
myli i uczucia w dojrzaym jzyku literackim. Dziki temu stworzyli
280

poezj, ktrej funkcja spoeczna przewyszaa znaczenie poezji chi

skiej, zwaszcza e nie byo wtedy odpowiednich sownikw, a kom
ponowanie wierszy po chisku przypominao raczej robienie dywani
kw z kawakw rnobarwnych szmatek. czono w cao wersety
wzite z rnych rde.
To skrpowanie obcym gorsetem doprowadzio w kocu do
poszukiwania dogodniejszych rodkw wyrazu, japonizacji fragmen
tw wierszy chiskich i zastosowania pomysw chiskich do kompo
zycji japoskich. W ten sposb wyksztaci si nowy styl poetycki.
Nastpio to w kocu IX wieku, przed Tsurayukim. Z prac krytycz
nych, jakie w tym czasie powstay zwaszcza z Wstpu do
Kokinshu Tsurayukiego i Wakatei-jusshu, (Dziesiciu stylw japoskiej
pieni, ok. 910) Mibu-no Tadamine wiemy, e w kocu IX wieku
du wag zaczto przywizywa do decorum, a wic do stylu, odpo
wiedniego doboru sw, form i tematw, ktre wsptworzyy okre
lony nastrj wiersza, czysto brzmienia, a nawet podnioso stosow
n do sytuacji towarzyskiej i scenerii kulturowej i przyrodniczej.
W tego rodzaju rozwaaniach posugiwano si takimi pojciami, jak
kotoba (sowo), kokoro (serce, istota, duch) i sama (styl, wygld).
Podzia na poezj formaln i nieformaln, to znaczy na oficjaln
i osobist, wpywa na ukad materiau w antologiach cesarskich.
Zazwyczaj sze pierwszych ksig powicano porom roku: po dwie
ksigi na wiosn i Jesie, po jednej na lato i zim. W kolejnoci
nastpoway ksigi powicone yczeniom, podrom, rozsta
niom i nazwom rzeczy. Pi ksig zawierao wiersze o mioci. Na
kocu tomu zamieszczano ksig lamentw oraz dwie ksigi roz
maitoci, to znaczy wierszy o tematyce mieszanej. W Kokinshu jest te
rozdzia powicony niekonwencjonalnym rnym formom (chka,
sedoka oraz haikai-uta). Wyrniono te w odrbnej ksidze wiersze
z Biura Poezji i pieni ze Wschodu, czyli teksty piewane do daw
nych melodii. Mona wic powiedzie, e pierwsze ksigi antologii
zawieray wiersze formalne i oficjalne, w drugiej natomiast przewaaa
liryka osobista.
Wzrost liczby konkursw poetyckich (utaawase), organizowanych
pod auspicjami rnych rodw arystokratycznych, przyczyni si do
popularyzacji poezji. Pocztkowo utaawase byy tylko jeszcze jednym
rodzajem ceremoniau dworskiego. Z czasem doszo do prawdziwej
rywalizacji, dajcej okazj do wybicia si najzdolniejszym poetom,
281

ktrzy na kilka stuleci zadecydowali o rozkwicie tej sztuki, uwieczo

nej licznymi antologiami.
A tymczasem u progu X wieku sukcesy na turniejach - wiersze
ukadano na zadany temat (dai) - odnosi Tsurayuki, a take
shikchi-no Mitsune. Wyniki konkursw zapisywano. Wiele pow
staych dziki temu zbiorw przetrwao do dzi9.
Od pocztku X wieku modne stao si wspomniane ju
komponowanie wierszy na zadany temat (dai) w okrelonych warun
kach. Dlatego te w Kokinshu wymienia si si dai lub stwierdza dai
shirazu (temat nieznany). Zatem dla zorganizowania turnieju poetyc
kiego niezbdne byy trzy elementy: kilku poetw spotykajcych si
w odpowiednim miejscu, ustalony temat i wiadomo krytyczna
umoliwiajca ocen wierszy przedstawianych publicznie. Waciwa
turniejom poetyckim praktyka porwnywania (awase) rozwina si
prawdopodobnie pod wpywem buddyjskich dysput (dairongi). Poczt
kowo porwnywano muszle, roliny, przedmioty rzemiosa i sztuki
(tzw. monoawase porwnywanie rzeczy). Jednym z najstarszych
konkursw byo porwnywanie korzeni, waciwie kczy irysw
pitego dnia pitego miesica z okazji pory kwitnienia irysw.
Nagrody otrzymywali ci, ktrzy przedstawili najdusze i najlepsze
kcza wraz z zaczonym wierszem. W tym dniu organizowano
przyjcia, a spotkania wykorzystywano dla zabawy poczonej z al
koholem i flirtami. Pierwszy znany turniej poetycki odby si w IX
wieku, a pierwszy zarejestrowany zorganizowano w Paacu Teijin pod
auspicjami eks-cesarza Udy w roku 913. W tym konkursie, po
wiconym tematom pr roku i mioci, bra udzia m. in. Tsurayu
ki i Mitsune, ktrzy podobno zmieniali strony rywalizujce (praw
i lew). Jak wspomnielimy ju, udzia w konkursie dawa due
moliwoci poecie, a zajcie pierwszego miejsca czsto owocowao
karier na dworze. W zwizku z tym, do wystpw zaczto przygoto
wywa si wczeniej. Wrd licznych tematw czsto posugiwano si
nazwami rzeczy (mono-no na) i cytatami z poezji chiskiej (kudai-waka).
Antologie z tego okresu, a przede wszystkim Kokinshu, stay si
rdem wzorcw dla poezji klasycznej na stulecia. Druga i trzecia
antologia cesarska, tzn. Gosenshu i Shuishu (Pokosie, lata 980-te)
zawieraj niewiele sw i wyrae, ktrych nie znajdujemy w Kokinshu.
Pod kadym innym wzgldem w rodkach ekspresji s niemal identy

282

czne. Tylko w rozdziaach poezji osobistej, prywatnej nie stosowano

si tak rygorystycznie do konwencji Kokinshu. Co wicej, w tej czci
s rwnie wiersze wiadczce o prbach odejcia od wspomnianych
konwencji pikna i przyzwoitoci. Autorem takich wierszy by m.in.
Sone-no Yoshitada (ok. 985), autor ekscentrycznych - jak na owe
czasy - wierszy, potpianych przez Fujiwarw. Yoshitada urazi
wspczesnych m. in. tym, e mia do wiersza wprowadzi takie sowa,
jak pioun (yomogi)10, czyli zielsko rosnce w zapuszczonych
ogrodach i wrd ruin, a take drewno (soma) spawiane z wiosek do
miast rzekami (wiersz Nake-ya nake... w zbiorze Sotanshii). Oba
motywy kojarzyy si z brzydot. A przecie Yoshitada mwi tylko
0 zoonych snopach zielska przeznaczonego do spalenia na polach,
przypominajcych mu bierwiona tratw. Swoist innowacj byy te
zabiegi tradycjonalistw nawizujcych do poezji chiskiego poety Po
Chii-i i nieustannie przetwarzajcych motywy z jego lamentu (jap.
Chdgonka) przedstawiajcego smutki cesarza Hsiian Tsunga (685-762)
po stracie ukochanej piknoci Yan Kuei-fei (jap. Yo Ki-hi). Od tego
poety chiskiego nadal uczono si nowych technik obrazowania
1 ideaw pikna. Na ksztatowanie si ideaw wci wpyway
chiskie rozwaania na temat chorb poetyckich (yamai), czyli
typowych bdw popenianych przez poetw, o czym pisa Fujiwarano Kint w Shinsenzuin (Nowy wybr interpretacji trudnych strof,
1009). Wszystkie jego zalecenia wizay si z osiganiem przyjemnego
efektu stylistycznego. Nic wic dziwnego, e du wag przywizywa
no do doboru sownictwa, potpiano powtarzanie tych samych i tak
samo brzmicych wyrazw w wierszu. Nawet wykorzystywane w tym
samym utworze sowa o podobnym znaczeniu mogy by powodem do
nagany przez arbitra podczas turnieju poetyckiego.
We wczesnym okresie klasycznym nastpio zawenie zakresu
tematycznego poezji, zmalao te znaczenie tematw oficjalnych.
W rezultacie zwycia nurt liryczny i subiektywne widzenie wiata.
Najczciej pisano o przyrodzie lub zwizku z przyrod. Ogromn rol
odgryway sprawy ludzkie: rozstania i podre oraz mio. Dostrzec
te mona poszerzajce si i pogbiajce znaczenie wtku czasu: nie
tylko zmian pr roku, lecz take starzenia si, zmiany wygldu i barw,
bezpowrotne odchodzenie rzeczy i ludzi, jak np. w wierszu Ono-no
Komachi Hana-no iro-wa... (K, II, 113).

283

OKRES KLASYCZNY - RODKOWY

(1086-1241)
rodkowy okres klasyczny najlepiej charakteryzuje koncepcja
tajemnej gbi (yugen\ ktra bya wyrazem tsknoty do niezmien
nych, trwaych pierwiastkw ycia i sztuki, ukrytych poza zjawisko
wym wiatem napawajcym arystokratw smutkiem i rozpacz. Naj
bardziej cenionym twrc poezji wyraajcej nastroje melancholii
i tsknoty do trwaych wartoci by Fujiwara-no Teika. Powany ton
jego poezji wyrasta z nowych dowiadcze: dwr cesarski w tym czasie
uleg osabieniu jako orodek wadzy chronicej arystokratw i zapew
niajcej im dotd byt raczej beztroski. Nadal jednak pozosta centrum
kulturalnym. Dlatego te wielu dworzan niedostatki prestiu politycz
nego uzupenia tradycj rodow i umiejtnociami poetyckimi, zwasz
cza e ezoteryczny buddyzm przyczynia si do nadania poezji nowej
roli jako drogi ycia (michi). Wybitni poeci ojciec Shunzei i syn
Teika cae ycie powicili poezji. Inni mniej znani poeci rwnie
gotowi byli naraa si na niebezpieczestwa po to, by tylko zamieci
wasne wiersze w oficjalnej antologii i pozostawi nazwisko dla
potomnoci. Nowym bodcem uprawiania poezji stao si wic prag
nienie stworzenia czego trwaego, nieprzemijajcego w gronej
i zmiennej rzeczywistoci.
Poezja tego okresu charakteryzuje si nie tylko powanym, czsto
uroczystym nastrojem w duchu neoklasycznym, lecz take prbami
eksperymentatorskimi. N a pocztku chodzio gwnie o przeamanie
dominacji Fujiwarw w yciu literackim. Usiowania szy wic w kie
runku wprowadzenia odmiennego stylu rnicego si w jakikolwiek
sposb od stylu, a take tematyki wierszy Fujiwarw. Mona powie
dzie, e spory dotyczyy gwnie stylu i techniki, poniewa wszyscy na
og si zgadzali, e poezja jest drog ycia, dlatego wszystko, co
dotyczyo poezji, traktowano na serio. Rozgorzay wic dyskusje
i polemiki, ktre stay si wanym aspektem ycia literackiego
i towarzyskiego.
W twrczoci umocni si jak ju wspomnielimy nurt
subiektywny, chocia wielu poetw zwracao uwag na znaczenie
obiektywnego materiau, wykorzystywanego w kompozycjach poe
tyckich. Lecz i naturalne przedmioty zostay nacechowane jakociami
symbolicznymi i wieloznacznoci, osiganymi czsto przez nawiza
284

nie do minionej rodzimej poezji, jak te do zasymilowanej wczeniej

poezji chiskiej. W eksperymentach brali rwnie udzia Shunzei,
a take jego syn Teika, ktrzy stworzyli formu stare sowa, nowyduch (ikotoba furuku, kokoro atarashi). Dziki wysikom tych poetw
nastpuje przeistoczenie si ideaw, a jednoczenie doskonalenie
sztuki poetyckiej redniowiecza. Najwybitniejsi poeci okresu yli
dostatecznie dugo Shunzei dziewidziesit, a Teika siedemdziesit
dziewi lat aby mogli wci odnawia wasne rodki ekspresji
i wpywa na ksztatowanie si ideaw poetyckich. Niejednokrotnie
burzyli uznane standardy konserwatystw, chocia nie naleeli do
programowych innowatorw. Za ich ycia trzy antologie: Kokinshu
(905), Gosenshu (951) i Shuishii (986) stay si dzieami kanonicznymi,
zawierajcymi niemal niedocignione wzorce. Kady poeta, ktry
chcia cokolwiek zmieni w swej twrczoci, wyrazi co inaczej, mg
by oskarony o wykroczenie przeciw dobremu smakowi lub po
mwiony o nieznajomo zasad dobrej poezji. Wszystkich poetw
zwaszcza podczas turniejw poetyckich oceniano miar wzit
z teorii i praktyki poetyckiej utrwalonej we wspomnianych trzech
antologiach. Pojawiali si jednak poeci, ktrzy szukali wasnych
rodkw wyrazu i rywalizowali z innymi, chcc wykaza wyszo
wasnej szkoy. W ten sposb wyksztaciy si dwa gwne nurty
w poezji: tradycjonalistw i innowatorw, podobnie jak w poprzednim
okresie za ycia Fujiwara-no Michitoshi (XI w.) i Minamoto-no
Tsunenobu (XI w.), rywalizujcych ze sob o zaszczyt redagowania
czwartej antologii cesarskiej Goshiiishu. Wtedy zwyciy poeta kon
serwatywny Fujiwara-no Michitoshi. Spr przeszed na nastpne
pokolenie: tym razem wygrywa innowator Minamoto-no Shunrai
(Toshiyori, 71057-1129), poniewa tym razem on zosta redaktorem
pitej antologii Kiriydshu (Zbir zotych lici, 1124-1127). Fujiwara-no Mototoshi (1056-1142) musia zadowoli si chwa minion.
Wspomniany zbir Kiriydshu jest pierwsz cenion antologi okresu
rodkowego klasycyzmu. Spory o redagowanie nastpnych antologii
nie wygasy do wieku XIII. N a og wspzawodniczyli ze sob poeci
z dwu obozw odgazie dawnego klanu Fuj iwarw, a mianowicie
poeci z gazi rodowej Rokuj i z opozycyjnej Nij. Z Rokuj wywo
dzio si wielu cenionych uczonych, z Nij natomiast pochodzili naj
wybitniejsi poeci redniowiecza: Shunzei i Teika.
I tak szst antologi Shikashu (Zbir kwiatw sw, 1151-1154)
285

redagowa Akisuke (1090-1155) z rodu Rokuj, a sidm Senzaishu

(Zbir tysica pokole, 71188) opracowa i opatrzy wstpem Shunzei.
Dla przygotowania - jak si okazao - najwaniejszej antologii
tego okresu, to znaczy Shinkokinshu eks-cesarz Gotoba powoa
poetw rnych orientacji, reprezentujcych oba obozy, lecz gos
decydujcy w sprawach wyboru zachowa dla siebie. W tym zespole
Teika cieszy si najwikszym uznaniem i dlatego przypad mu jeszcze
w udziale zaszczyt jak to wwczas traktowano opracowania
Shinchokusenshu (Nowy zbir cesarski, 71234).
Poezja w tym okresie staa si sztuk dojrza, cenion i studio
wan przez uczonych filologw. Miaa swoich gorcych wyznaw
cw, ktrzy czytali rkopisy jak gboko wierzcy swoje wite ksigi.
Saw arystokratom przynosi nie tylko udzia w opracowywaniu
antologii, zamieszczanie w nich wasnych wierszy i udzia w turniejach
poetyckich (zarejestrowano 200 utaawase w latach 1087-1199), lecz
take uczestnictwo w zespoowych kompozycjach zapocztkowanych
ju w X wieku, a modnych w XI-tym. Kilku lub kilkunastu poetw,
zaproszonych do salonu np. eks-cesarza komponowao sekwencje
zoone z dwudziestu, trzydziestu, pidziesiciu lub stu strof. Takie
poetyckie, twrcze spotkania organizowano zwykle z uroczystych
okazji: prywatnych lub oficjalnych. Na taki seans poetycki monowadca mg zaprosi poetw nalecych na co dzie do odrbnych
frakcji. Zreszt nawet skconych ze sob poetw czy w tym
czasie podobny stosunek do Mariydshu, do ktrego odnoszono si
raczej z entuzjazmem, a take wikszym zrozumieniem ni za czasw
Tsurayukiego czy Kint. Nadal wikszo wierszy Mariydshu bya
nieczytelna, niezrozumiaa i nieznana w XI i XII wieku. Podstawy do
studiw i odczytania Mariydshu stworzy kapan Senkaku (1203-7).
Nawet innowatorzy, np. Shunrai, sigali do Mariydshu, skd czerpali
sowa i cae frazy dla osignicia efektu wieoci, a take powagi.
Z wielkim podziwem do Mariydshu odnosi si rwnie Teika, ktry
jednak przestrzega swych uczniw przed automatycznym naladowa
niem tej antologii. Wpyw Mariydshu na poezj okaza si do
znaczny, zwaszcza w XII i XIII w. Chtnie do Mariydshu siga
Minamoto-no Tsunenobu, to znaczy ojciec Shunraia. Niewtpliwie,
dziki odczytaniu choby czci wierszy Mariydshu wzbogacia si
wczesna poezja, zrnicoway si jej style. Teika w Maigetsusho
(Wybr z comiesicznych zapiskw) wylicza kilkanacie rozmaitych
286

stylw poezji - szkoda tylko, e nie wszystkie okrelenia s zrozu

miae i poparte przykadami. Pierwszorzdne miejsce zajmuje w ujciu
Teiki styl tajemnej gbi, czyli yugeriyo, a take styl jakby sprawo
zdawczy, czyli koto shikarubeki yo (ujmujcy raczej powszechnie
akceptowane stwierdzenia). Jest te styl eleganckiego pikna (uruwashiki y d \ a take styl wzniosy (taketakaki), szczeglnie ceniony
w rodkowym okresie klasycyzmu11.
Wanym pojciem sucym do opisu i oceny poezji za czasw
Shunzeia i Teiki byo horii (istota rzeczy?), majce wiele odcieni
znaczeniowych znaczyo bowiem istot rzeczy, podstawow
natur, jak i waciwe traktowanie danego tematu poetyckiego.
Termin hon'i (chin. pen-i) pochodzi z Chin z okresu dynastii Tang.
Japoczycy zapoyczyli go chyba w znaczeniu osobistego prag
nienia, subiektywnej woli. Pniej w Chinach oznacza intencj
poetyck, a wic to, co poeta chcia powiedzie w danym wierszu.
W Japonii okresu klasycznego termin horii by przedmiotem licznych
sporw, zwaszcza wtedy, gdy zaczto nim okrela waciwe potrak
towanie zadanego tematu (dai). Niektre spory zostay dobrze
udokumentowane w literaturze, jak np. midzy Shunzeiem a Fujiwara-no Kiyosuke (1104-1177), ktrzy penili rol arbitrw podczas
turnieju poetyckiego odbywajcego si w rezydencji Taira-no Tsunemori (1125-71185).
Wspomnielimy ju, e najistotniejsze aspekty poezji rodkowego
klasycyzmu sumuje kategoria yugen. Naley doda, e w cisym
zwizku z yugen wyksztaci si styl yoen (zmysowy czar?), popierany
w pewnym okresie przez Teik i dlatego tak entuzjastycznie przyjty
przez wielu innych poetw epoki, m.in. Fujiwara (Kygoku)-no
Yoshitsune (1169-1206), kapana Jakurena (zm. 1202), ksin Shokushi (zm. 1201), Fujiwara-no Ietake (1158-1237) i Fujiwara-no Masatsune (1170-1221). Ich utwory w stylu yoen uwaane s za najciekaw
sze osignicia odnotowane w Shinkokinshu. Do ewokacji tajemnej, ro
mantycznej atmosfery wyraanej terminami yoen i yugen du wag
przywizywa te poeta i pisarz Kamo-no Chmei, ktry tej problema
tyce powici nieco uwagi w rozdziale Wspczesny styl w Mumyoshd (Wybr bez tytuu).
Wyrazicielem romantycznego prymitywizmu by poeta i siogun
Minamoto-no Sanetomo (11921219)12, ucze Teiki. y on jednak za
krtko, by pozostawi trway lad w stylu poezji tej epoki.
287

PNY KLASYCYZM (1241-1350)

Sto kilkadziesit lat od mierci Teiki w roku 1241 rni si od
poprzedniej epoki przecigajcymi si sporami o spadek poetycki po
Shunzeiu i Teice z Fujiwarw, a take wyostrzeniem sporw midzy
tradycjonalistami a innowatorami. Tradycyjonalisw reprezentowaa
szkoa Nij, natomiast innowatorw szkoa Kygoku i Reizei.
Nazwy szk wywodz si od nazwisk rodw potomkw Teiki.
Wikszymi wpywami cieszyli si Nij ze wzgldu na starszestwo
w rodzinie i zwizki polityczne z cesarzami. Poeci Nij decydowali
wic o przyznawaniu przez cesarzy zaszczytnej funkcji redaktorw
oficjalnych antologii poezji narodowej. Na dwanacie zbiorw cesar
skich opracowanych w tym okresie od 10-go do 21-go tylko dwa
powstay przy udziale poetw szkoy Kygoku i Reizei, tzn. Gyokuyshu (Zbir drogocennych lici, 1311-1314) i Fugashu (Zbir poezji
wytwornej, 1344-1346), zawierajce poezj zdecydowanie odmienn
od zachowanej w innych zbiorach tego okresu. Poeci Reizei i Kygokp, co prawda, rwnie nie odrzucali tradycji, lecz rozumieli j
inaczej ni Nij. Uwaali wrcz, e tworz wanie w zgodzie z duchem
poprzednikw, tzn. Shunzeia i Teiki, ktrzy traktowali poezj jako
drog ycia i rodek wyraania o nim prawdy twrczo przetworzonej,
nie polegajcej wycznie na rejestrowaniu faktw. Reizei i Kygoku
przywizywali wag do dowiadczenia okrelanego za pomoc dal,
chtnie te stosowali si do formuy starych sw i nowego ducha
(ikotoba furuku, kokoro atarashi). To powane traktowanie tematu
i oryginalne widzenie rzeczywistoci byo chyba punktem wyjcia
innowatorw Kygoku i Reizei, ktrzy dziki temu mogli tworzy
poezj zarwno zgodn z tradycj, jak te z duchem czasw, w jakich
yli. Ich przeciwnicy ze szkoy Nij natomiast przywizywali wag do
kontynuacji dosownej wskaza przeszoci. Wida to najwyraniej
w tytuach antologii powtarzanych z dodatkiem nowy, nastpny
albo nowy nastpny etc. Tradycjonalici cenili sobie ceremonie, cho
nie wnikali w ich znaczenie. Byli naladowcami i wytrawnymi znaw
cami literatury, chocia wrd licznej ich plejady niewielu zyskao
uznanie w pniejszych wiekach. Szkoa innowatorw mniej liczna
wydaa bardzo rnych poetw. Nie wszyscy z nich pisali wiersze
nowatorskie, a jeszcze rzadziej zdarzay si im utwory wybitne. Jednak
kilku poetw tej szkoy zasuguje nadal na pami. Do takich nale
288

eks-cesarzowa, poetka Eifuku M onin (1271 1342) i Kygoku-no

Tamekane (1234-71332).
Sytuacja spoeczno-polityczna koca XII wieku i caego wieku
XIII nie sprzyjaa stabilizacji ycia w kraju. Chaos spoeczny, konflikty
rodowe wpyway niekorzystnie na warunki uprawiania poezji dwor
skiej, tym bardziej e arystokracja dworska stracia uprzywilejowan
pozycj w spoeczestwie na rzecz wojownikw. Z drugiej strony, nie
mona twierdzi, e XIII i XIV wiek byy okresem upadku poezji
dworskiej. Sabo polityczna, niedostatki materialne w porwna
niu z przepychem X-XI wieku nie spowodoway rezygnacji z upra
wiania poetyckiej zabawy pisania wierszy przy rnych okazjach
towarzyskich i subowych, organizowania turniejw poetyckich. Co
wicej, niektrzy arystokraci potrafili napisa wiele wierszy orygi
nalnych i wartociowych, a co najwaniejsze zarazi skonnoci
wierszopisarsk wielu samurajw. Arystokraci przyczynili si w ten
sposb do przekazania wasnej kultury niszym warstwom spoe
cznym, a przede wszystkim wojownikom. Dziao si to w czasie
najwikszego zagroenia dla cesarza i jego dworzan, ktrzy ju w XIII
i XIV wieku niewiele znaczyli w polityce, ale zyskali now funkcj
tak, jak ma do spenienia inteligencja: stali si nauczycielami
silnych, lecz niewyksztaconych wojownikw. Kultura osobista,
a zwaszcza umiejtno pisania wierszy czsto wpyway na pozycj
towarzysk, a take spoeczn rwnie samuraja tytuy uzyskiwano
nie tylko za umiejtnoci administracyjne. Orodkiem uprawiania
poezji by nadal dwr cesarski, nad ktrym zdawaa si czuwa
opatrzno wadza naleaa do wojownikw, lecz prawie mistyczna
cze dla urzdu cesarskiego roztaczaa si rwnie na krg zwiza
nych z dworem poetw-arystokratw. Ich literackie dziedzictwo miao
wysok cen, mogo by rdem autorytetu. Trudno wic si dziwi,
e najzaartszy spr w kulturze XIII wieku dotyczy twrczoci
Fujiwary Teiki.
Spr zacz si na tle praw dziedziczenia majtku po synu Teiki, to
znaczy po Tameie (1198-1275), i trwa dugo z powodu niesprzyja
jcych wydarze politycznych, m.in. z powodu inwazji mongolskiej
w XIII wieku. Ot Tameie nie tylko odziedziczy majtek ziemski po
ojcu, lecz take saw poety oraz rkopisy przodkw, ktre dodaway
splendoru i autorytetu rodowi. Wyniesienie poezji do najwyszych
wartoci w okresie Heian sprawio, e pozycja osobista lub danego
289

rodu zaleaa nie tylko od majtku ziemskiego, lecz take od tradycji

poetyckiej. Za czasw Tameie poezja opanowanie sztuki kom
pozycji, znajomo poetyki i posiadanie rkopisw dawnych mistrzw
staa si czci wasnoci rodowej. Pod koniec dugiego ycia
Tameie zacz dzieli majtek midzy dzieci, wyrniajc najstarszego
syna Tameujiego (1222-1286), zaoyciela linii rodowej Nij. Na
ostateczne decyzje Tameie wpyw wywara jego ostatnia ona, znana
w historii jako mniszka Abutsu (7-1283), ktra urodzia mu dwch
synw. Los synw nie by jej obojtny. Nakonia wic ma do
zmiany woli. Dziki temu najstarszy jej syn Tamesuke (ur. 1263)
otrzyma majtek ziemski w pobliu stolicy Heian (Kioto). Po mierci
ma Abutsu toczya jeszcze dug wojn o prawa dla wasnych dzieci.
Udaa si nawet do Kamakury stolicy siogunatu gdzie musiaa
spdzi cztery lata w okresie midzy pierwsz (1274) a drug (1281)
inwazj mongolsk w oczekiwaniu na pozytywne decyzje, ktre
ostatecznie zapady dopiero po jej mierci. Sw podr do Kamakury
utrwalia w znanym dzienniku Izayoi-nikki (Dziennik Szesnastej Nocy,
1280) potwierdzajcym jej bliski zwizek z rodzin Kygoku, cho rd
jej synw nosi nazwisko Reizei. Wysiki Abutsu-ni (ni oznacza tu
mniszk) o zapewnienie przyszoci dzieciom miay rwnie wpyw na
rozwj poezji. Mona wrcz przypuszcza, e bez jej udziau nie
powstaaby szkoa Kygoku-Reizei, ktrej poeci stworzyli najciekaw
sz poezj okresu.
Wobec tego dlaczego wybitni poeci tej szkoy mieli tak niewiele
okazji do pracy nad antologiami cesarskimi? Po prostu, rd Nij
cieszy si wikszym poparciem wpywowej gazi rodu cesarskiego
(rd Nij popiera lini modsz zwan Daikakuji, a Kygoku
starsz Jimyin. Najwybitniejszy poeta Kygoku Tamekane rzadko
mia okazj korzysta z wsparcia cesarzy. Taka moliwo nadarzya
mu si dopiero w 1308 roku wraz z objciem tronu przez Hanazono
(1297-1348) z rodowej linii Jimyin, poety i ucznia Tamekanego. Lecz
nawet w tej sytuacji stronnictwo Nij nie zrezygnowao: Nij Tameyo
w oficjalnym protecie stwierdzi, e Tamekane nie ma kwalifikacji na
redaktora cesarskiego zbioru poezji, poniewa m. in. ma kryminaln
przeszo (chodzio o zesanie przed laty Tamekanego na wysp
Sado). Tak rozpocza si wymiana jedenastu pism penych oskare
i inwektyw. O prawo kompilacji zbioru zabiega u wadz w Kamakurze rwnie Reizei Tamesuke, lecz Tamekane nie rezygnowa. Uzyska
290

wsparcie wpywowego Saionji Sanekane (1249-1322), porednika

midzy rzdem wojskowym, siogunatem a dworem cesarskim. Do po
mocy przyszed te eks-cesarz Fushimi (1265-1317). Po tej wielkiej
i bezprecedensowej batalii Tamekane otrzyma prawo do pracy nad
antologi w postaci zarzdzenia wydanego przez eks-cesarza Fushimi.
Trzydzieci lat pniej powstaa znw sprzyjajca sytuacja dla
szkoy Kygoku-Reizei. Lecz tym razem obowizki naczelnego reda
ktora wzi na siebie eks-cesarz Hanazono, znany rwnie jako poeta.
Fugashii (Zbir poezji wytwornej, 1344-1346) tak zostaa nazwana
ta siedemnasta antologia powsta przy udziale Reizei Tamehide
(zm. 1372) i innych poetw. Z powodu choroby Hanazono nie wnis
do niej wiele, lecz przynajmniej firmowa przedsiwzicie.
Tamekane tytuem Gyokuyshu (Zbir drogocennych lici) zade
monstrowa sw niezaleno. Nawiza porednio jedynie do
Kiriyshu (Zbir zotych lici, 1124-1127) Minamoto-no Shunrai
(Toshiyori), rwnie poety nowatorskiego. Odrbno od zbiorw
opracowywanych pod egid poetw szkoy Nij zaznaczy Tamekane
rwnie znacznie zwikszon liczb wierszy 2796 w Gyokuyshu
w porwnaniu np. z 1606 wierszami zamieszczonymi w Shingosenshu
(Nowy pniejszy zbir, 1301) Nij Tameyo. W obu zbiorach s
rwnie wiersze oponentw: wiersze dobierano w ten sposb, aby
niezbyt rniy si od wasnych ideaw poetyckich, tzn. Nij brali
spord utworw przeciwnikw tylko takie, ktre miay charakter
najbardziej konwencjonalny. Natomiast Kygoku-Reizei z dorobku
poetw Nij wiersze najblisze prbom innowacyjnym.
Szkoa, do ktrej nalea Tamekane, czerpaa inspiracje w zasadzie
z dwu rde, a mianowicie z pism Shunzeia i Teiki, a take z poezji
chiskiej okresu dynastii Sung, zwaszcza z poezji Su Tung-po
(1036-1101), ktry rwnie tworzy w wiadomej opozycji do zmyso
wego przepychu poezji Tangowskiej (Po Cii-i, Li Po...). Poeci
Kygoku podzielali z chiskimi poetami Sungw skonno do
prostoty rodkw wyrazu, widocznej te w malarstwie tuszowym,
uprawianym rwnie przez poetw chiskich. czya ich te estetyka
wywodzca si z filozofii zen (czan w Chinach). Poza tym Tamekane
stara si ucieleni idea poezji zgodnej z postaw sabi (samotno,
staro) obecn ju w dorobku Shunzeia.
Dama Eifuku Monin (ok. 1310), jedna z najoryginalniejszych
poetek epoki, staraa si ukaza w wierszach ciszon prostot pejzau
291

 jakby wzit z czarno-biaych szkicw tuszowych ukazywaa

agodne wewntrzne pikno przygasych form przyrody. Z tego
powodu jej poezja jest zbliona do prozy. Cechuje j pewne spaszcze
nie, poniewa zbyt czsto mwi, co jakie jest lub nie jest. Zapewne
zdawaa sobie spraw z nieuniknionych niebezpieczestw prostoty
w poezji, dlatego w najlepszych utworach za pomoc figuratywnego
jzyka przezwyciaa t puapk prostoty.
Tamekane, podobnie jak Eifuku(-no) M onin, prcz zasady prosto
ty ceni te idea prawdy (makoto), to znaczy prawdopodobiestwa
w poezji. Mona nawet mwi o swoistym postulacie realizmu w jego
rodkach ekspresji i w tematyce wierszy. Lecz przez prawd Tame
kane i Eifuku(-no) M onin rozumieli aspekty rzeczywistoci dotd
w poezji nie ukazywane, posugiwali si te czsto sowami dotd
w poezji nie eksploatowanymi. Mimo e dziao si to w efekcie
wnikliwej obserwacji, czsto koczyo si na udziwnieniu wiersza
sowem nazbyt niepoetyckim, wrcz wulgarnym jak na wczesne
odczucia. Z zasady Tamekane najchtniej siga do M a yoshu na
wet w Gyokuydshu powtrzy duo wicej wierszy z tego najstar
szego zbioru ni inni to czynili. Uwaa bowiem, e poeci
M a yoshu bezporednio wyraali to, co czuli w sercu.
To pragnienie ukazywania prawdy w poezji prowadzio do wy
ksztacenia si zasady i wymogu precyzji obserwacji i opisu. W wyniku
precyzyjnoci wiat poetycki ulega zaweniu do danej chwili, do
momentw zmiennych i ulotnych, uchwyconych w wskiej przestrzeni.
Zwikszenie roli intensywnej obserwacji prowadzio do koncentracji
i wgldu w istot rzeczy, nazywan sowem kokoro (serce) i makoto
(prawda). W tym wypadku kontemplacja zakada niemal stan misty
czny stopienia si z rzeczywistoci. Wskazwki dla takiej postawy
Tamekane znalaz u Shunzaia i Teiki, zwaszcza w rozwaaniach
o poezji pt. Maigetsuki (Zapiski comiesiczne, 1219).
Dziki intensywnej obserwacji i prostocie wypowiedzi Tamekane
mg stworzy nowy styl cechujcy si jzykiem zewntrznej prostoty
kryjcej niemal mistyczne poszukiwanie istoty rzeczy zgodnie
zreszt z kontemplatywn postaw zwolennikw zen.
Do waniejszych wyrnikw retorycznej poezji Kygoku-Reizei
naley podzia i synteza wiersza. Poeci tej szkoy czsto dzielili
wiersz na dwie lub wicej czci, ktrych zwizek nie zawsze by
oczywisty. W wielu ich wierszach trzecia linijka koczy si na form
292

-te, czyli imiesw cigy czasu przeszego, ktry w tym czasie rwna
si formie koczcej zdanie. Na przykad w wierszu o gradzie (FGS,
974) Tamekanego nie wida logicznego zwizku midzy pierwsz
czci wiersza na temat gradu a drug mwic o chmurze.
Wiersz zatem podzielony jest na dwie czci, ktre s elementami
tego samego dowiadczenia. Poeta (podmiot liryczny) obserwuje
jednoczenie grudki gradu i chmury na niebie, dziki temu zwizek
midzy tymi elementami zachodzi w sercu obserwatora przyrody.
Syntez elementw wymienionych w wierszu osiga si wic czsto
za pomoc uwiadomienia sobie zwizku przyczyny i skutku lub
kontrastu. Poza tym obrazowanie moe by oparte na zmieniajcej si
perspektywie od odlegej i szerokiej w pierwszej czci do szczegu
pooonego najbliej obserwatora (np. Tamekane: Matsu-o harau...,
FGS, 398). Podobnie cznikiem elementw wiersza pozornie nie
zwizanych moe by perspektywa rozszerzajca si. Tego rodzaju
kompozycja zakada aktywn rol czytelnika danego wiersza.
Porwnujc rol perspektywy w obrazowaniu poezji pnego
klasycyzmu z okresem wczesnym, dostrzeemy pewn prawidowo.
A mianowicie, w poezji wczesnoklasycznej Heian czciej ogldano
przyrod z daleka, natomiast w XIII i XIV wieku za typow uzna
mona perspektyw zwajc si, uwieczon szczegem z naj
bliszej, bezporedniej obserwacji. Co wicej, poeci Kygoku-Reizei
czciej zagldali do wasnego serca ni poprzednicy. Do wewn
trznych przey sigali zwaszcza w poezji miosnej. Opis przyrody
zosta tutaj zastpiony przekazem myli i uczucia. Dlatego nawet jeli
udanych wierszy nie powstao wiele, to i tak wysiek poetw pnego
klasycyzmu ma due znaczenie dla rozwoju literatury japoskiej.
Koresponduje on z prbami autorw dziennikw i opowieci zwa
szcza okresu epigoskiego, a wic czasw, ktre nastpiy po Genji-monogatari.
Zbir Fiigashu z poowy XIV wieku waciwie zamyka rozwj
dworskiej poezji klasycznej, mimo e ostatnia, dwudziesta pierwsza
antologia cesarska Shinzokukokinshu (Nowy zbir pieni dawnych
i dzisiejszych, 1433), zostaa opracowana w XV wieku przez Sukai
Masayo z linii rodu Nij. Chocia chway temu zbiorowi doda
wstpem wybitny filolog Ichijo Kanera (1402-1481), zawarto poety
cka nie przyniosa zaszczytu antologiom cesarskim, niczym bowiem
nie wyrniaa si wrd wielu innych konwencjonalnych zbiorw
293

szkoy Nij. Po Fugashu nie odnotowano w nich wierszy wiadczcych

0 talencie poetw ani o prbach odnowienia formy lub treci. Opraco
wanie antologii jest jednak wydarzeniem znaczcym w kulturze
japoskiej wiadczy o sile dworskiej tradycji w czasach anarchii
1 brutalnoci wojownikw, ktrzy przecie byli ju nie tylko odbior
cami, lecz take twrcami kultury. Dwr jednak pozostawi przyszej
Japonii w spadku nie tylko instytucj cesarza, lecz take testament
artystyczny, wypowiedziany gwnie w formie wierszowanej. Obej
mowa on przesanie kultu pikna, roli poezji w yciu i umiejtnoci jej
kompozycji. Jednym sowem, byo to przesanie o estetycznych uwa
runkowaniach ycia ludzkiego w Japonii.

SYLWETKI POETW I PISARZY

KYOG OK U t a m e k a n e

Kygoku Tamekane (1254-71333)13 by jednym z najwybitniej

szych poetw pnego klasycyzmu. Pochodzi z rodu Fujiwarw
by synem Tamenoriego, potomka poetw Shunzei i Teika.
Zasyn rwnie z zatargw podzielonego rodu. Oto po mierci
dziadka (1275), ktry nosi imi Tameie, rozpocza si rywalizacja
0 spadek rodzinny o prawo do majtku ziemskiego i dorobku
poetyckiego przodkw midzy trzema synami, naczelnikami rodw:
Nij Tameuji, Kygoku Tamenori i Reizei Tamesuke. Te trzy rody
wywodzce si z Fujiwarw odegray du rol w yciu literackim XIII
1 XIV wieku, m. in. dziki rywalizacji tradycjonalistw (Nij) i nowato
rw (Kygoku i Reizei). Tamekane nalea do tej drugiej grupy.
Tamekane wczenie rozpocz studia nad poezj pod kierunkiem
dziadka Tameie. Pniej piastowa kilka stanowisk, doszed nawet do
Wyszej Trzeciej Rangi, lecz wskutek zatargw i knowa przeciwni
kw zosta zesany na wysp Sado (1298). Po powrocie (1303) do
stolicy kontynuowa dziaalno polityczn i awansowa. Uzyska
zaszczytny obowizek gwnego redaktora antologii cesarskiej
Gyokuyshu (Zbir drogocennych lici, 1311-1314), krytykowanej
przez rywali ze szkoy Nij. Kilka lat pniej, w wyniku konfliktu
z wpywowym arystokrat Saionji Sanekane, zesano go na Sikoku do
294

Tosy i nie pozwolono wrci do koca ycia. Zmar w prowincji

Izumi, koo Osaki.
Tamekane ceni szczero ekspresji waciw Mayshu oraz
dojrzay styl i techniki stosowane w Shinkokinshu. Stara si w poezji
wyrazi prawd o czowieku dojrzaymi rodkami swych poprzedni
kw. Przeciwstawia si jednak skostniaej tradycji przesadnej
elegancji i wyrafinowaniu ceni dokadno obserwacji i subtelno
wyrazu.
Pogldy na poezj zawar w Tamekane-kyd wakashu (Zbir poezji
japoskiej lorda Tamekane, 71287) i Enkyd-rydky sochinjd (Oskar
enia dwch lordw z ery Enkei (= Enky), 1310). W pierwszym
wypowiada si rwnie na tematy historyczne, w drugim zebra pisma
powstae w zwizku ze sporem sdowym z Nij Tameyo na tle praw
do wyboru antologii cesarskiej.
W kilkuset wierszach zamieszczonych w Gyokuydshu, Fugashu,
a take w zbiorach prywatnych (shisenshu) na wyrnienie zasuguj
zwaszcza pieni przedstawiajce obrazki majestatycznej przyrody,
pikno chwili w ruchu i w stanie spokoju, a take poczucie upywania
czasu i nietrwaoci (imujdkan\ to znaczy stan ducha uksztatowany
dziki myli buddyjskiej redniowiecza.
Piszc o porach roku stara si uchwyci ich barwy intensywne, jak
np. w Ume-no hana... (GYS, I. 83) i Furiharuru... (FGS, VIII, 794).
Ume-no hana
kurenai niou
yugure-ni
yanagi nabikite
harusame-zo furu

Kwiaty liwy
pachn czerwieni
o zmierzchu
wierzby si chyl ku ziemi
gdy pada wiosenny deszcz.

Furiharuru
niwa-no arare-wa
katayorite
iro-naru kumo-zo
sore-ni kureyuku

Padajcego
gradu w ogrodzie
nierwne smugi
Ach, zabarwione chmury
ciemniej na niebie.
YOSHIDA KENKO

Yoshida Kenk (ok. 1283-1352)14, poeta i eseista okresu Kama

kura i pocztku Muromachi, nazywa si waciwie Urabe Kaneyoshi.
Kenk jest chisko-japoskim brzmieniem imienia Kaneyoshi, jakie
przyj po wstpieniu w stan duchowny. Rd Urabe, nalecy do
295

niszej warstwy arystokracji, od dawna by zwizany z sintoistyczn

wityni Yoshida w Kioto. Kenk, podobnie jak jego ojciec, suy na
dworze cesarskim, najprawdopodobniej peni szereg obowizkw
dworzanina za panowania cesarza Gonij. Jak dugo by dworzani
nem, nie wiadomo. Nie znane s te dokadnie motywy porzucenia
wieckiej kariery. Z jego pism mona wydedukowa, e po dwu
dziestym pitym roku ycia pogbiao si jego zniechcenie i pesy
mizm. Na pocztku lat trzydziestych zosta eremit, zamieszka
w osamotnieniu w Yamashina koo Kioto. Jeszcze podrowa do
Kant, potem mieszka te na grze Hiei. W okresie gwatownych
zmian politycznych i spoecznych nie zaprzestawa dziaalnoci literac
kiej: pisa wiersze, zdoby nawet uznanie i tytu jednego z czterech
Krlw Poezji Japoskiej w szkole Tameyo rodu Nijo. Przed sko
czeniem pidziesitego roku ycia napisa Tsurezuregusa (Szkice
z wolnych chwil, 71331). W ostatnich latach ycia mieszka na
zachodnim przedmieciu Kioto w Narabigaoka.
Najwicej wierszy Kenk zachowao si w Kenk-hshishu (Zbir
mnicha Kenk), przygotowanym w okresie opracowywania Fugashii
i przedstawionym redaktorom jako materia do wykorzystania (do
tego oficjalnego zbioru wzito jeden jego wiersz). Odzwierciedlaj one
konserwatywny styl epoki, typowy dla szkoy Nij. wiadcz gwnie
o jego duej wiedzy, znajomoci literatury chiskiej i japoskiej,
a take o znajomoci ceremonii i rytuaw dworskich. Znajdujemy
w nich rwnie uzasadnienie obranej drogi ycia: wskutek rozczaro
wa postanowi zamieszka na wsi pord gr, w pobliu uprawnych
pl i z dala od gwaru prnych dworzan.
KITABATAKE CHIKAFUSA

Kitabatake Chikafusa (1293-1354), dworzanin, polityk, uczony

historyk i poeta, by najstarszym synem wielkiego radcy dworu
Moroshige. Suy na dworze na wysokich stanowiskach i by zaufa
nym doradc cesarza Godaigo, lecz w roku 1330 wstpi w stan
duchowny przyjmujc imi buddyjskie Sgen. Uczyni tak z powodu
poczucia odpowiedzialnoci za przedwczesn mier swego wychowa
nka, ksicia Morinagi. W nastpnym roku by wiadkiem zamieszek
ery Genk (1331), ktre doprowadziy do zesania Godaigo na Wy
spy Oki (1332), obalenia siogunatu okresu Kamakura i resta
296

uracji wadzy cesarskiej (1334-1335) Kemmu. W tym czasie Chikafusa

wrci na dwr Godaigo, opiekowa si jego dziemi, suy rad
popierajc jego denia. Przeywa niebezpieczestwa i zagroenia
ycia w bitwach. Po nieudanej restauracji Kemmu doradzi Godaigo
opuci Kioto z regaliami cesarskimi, nastpnie aktywnie popiera
poudniow lini dynastyczn z siedzib w Yoshino. Sam mieszka
w Ise, od 1338 roku w Hitachi, a w 1344 musia si schroni
w Yoshino, gdzie zosta ministrem przy Gomurakami, maoletnim
nastpcy cesarza Godaigo. Dowodzi wypraw na Kioto w roku 1352,
ktra skoczya si odzyskaniem stolicy na trzy tygodnie. Te wszystkie
dowiadczenia znalazy odzwierciedlenie w twrczoci historiozoficz
nej i poetyckiej. Jako poeta szkoy Nij wyrni si mocn nut
tragizmu widoczn w wierszach wczonych do zbiorw Shiriyoshii
(Zbir nowych lici, 1381) i Rikashii (Zbir kwiatw liwy, 1337-1371),
opracowanych przez ksicia Munenag i zawierajcych wiersze z kr
gu Dynastii Poudniowej, majcej sw siedzib w Yoshino.
Chikafusa zasyn jednak gwnie dziki lojalistycznej historii
pt. Jinnd-shtdki (Kronika prawowitej sukcesji boskich cesarzy,
1339-1343), w ktrej poszukiwa uzasadnienia prawowitoci Dynastii
Poudniowej w mitologii i faktach historycznych. Dziki pogbionym
opisom, wczuwaniu si w zdarzenia i sytuacje oraz klarownoci jzyka
dzieo to ma rwnie warto literack.
Chikafusa napisa ponadto Gengenshu (Zbir relacji o rdach
i pocztkach, 1340) sintoistyczne spojrzenie na pocztki Japonii
i Shokugenshd (Wybr spord podstawowych stanowisk, po 1338)
studia nad oficjalnymi tytuami i stanowiskami w dawnej Japonii.
KAM O-NO CHOMEI

Kamo-no Chomei (1155-1216)15 by wybitnym poet przeomu

epok. W siedemnastym roku ycia straci ojca, kapana wityni
Shimogamo w Kioto, suy na dworze maonki cesarza Nij, a po jej
mierci porzuci obowizki dworskie i zaj si poznawaniem poezji i
muzyki. Uczy si gry na lutni biwa, studiowa poezj japosk u poety
Shunee (71113-?), syna znanego poety Toshiyoriego z Minamotw.
Z czasem, po mierci Shune zosta gwnym poet szkoy Rokuj
Minamoto. Dostrzeony przez eks-cesarza Gotob, zosta mianowany
arbitrem w Urzdzie Poezji Japoskiej i bra udzia w opracowaniu
297

Shinkokinshu. Po trzech latach intensywnej pracy opuci potajemnie

dwr. By to krok prawdopodobnie nieunikniony dla poety o naturze
pustelniczej, chocia bezporednim powodem rozczarowania i ucieczki
bya odmowa przyznania mu stanowiska po ojcu w sintoistycznej
wityni Shimogamo. Po opuszczeniu dworu poeta osiad samotnie
w piknej miejscowoci Ohara, odrzuci ponowne zaproszenie eks-cesarza Gotoby i wstpi w stan duchowny. Zosta mnichem buddyj
skim. Komponowa wiersze i gra na lutni. Napisa te prac z zakresu
teorii poezji pt. Mumyshd (Wybr bez tytuu, 71210), zawierajc
pogldy mistrza Shune, wspomnienia o poetach, ktrych spotka lub
0 ktrych sysza. W roku 1211 w towarzystwie przyjaciela Asukai
Masatsune uda si do Kamakury na spotkanie z siogunem Minamoto-no Sanetomo. Prawdopodobnie zacz uczy modego sioguna
kompozycji poezji. Lecz upodobania poetyckie mistrza iucznia si nie
pokryway, dlatego po kilku miesicach Chmei wrci do Kioto
1 zamieszka w pustelni w Hino, podstoecznej miejscowoci, w ktrej
ju wczeniej mieszka. Tam te napisa gwne dzieo Hjki (Zapiski
z szaasu, ok. 1212), a take zbir opowiada buddyjskich Hosshinshu
(Zbir opowiastek o przebudzeniu, ok. 1215).
Z wierszy Chmeia zachowao si niewiele m. in. dziesi pieni
w Shinkokinshu, charakteryzujcych si do trudn, wyszukan poety
k. Do prostszych naley Makura tote... (SKS, X, 964), ktry brzmi
tak:
Makura tote
izure-no kusa-ni
chigiruran
Yuku-o kagiri-no
nobe-no yugure.

Gdzie s te trawy,
ktre chciabym poczy
w wezgowie mioci?
Poo kres wdrwkom
rd pl dzikich o zmierzchu.
ABUTSU

Abutsu-ni, czyli Mniszka Abutsu (ok. 1225-1283), pisarka i poetka,

bya wychowanic Taira-no Norishige, mieszkaa w Saga koo Kioto,
lecz jej nazwisko rodowe nie jest znane. W czasie suby na dworze
Ankamonin, czyli u cesarzowej Juntoku nazywano j Emon-no suk
lub Shijo. Utrzymywaa bliskie stosunki z kilku mczyznami,
a w trzydziestym roku ycia zostaa drug on Tameie, spadkobiercy
poety Fujiwara(-no) Teika. Urodzia mu prawdopodobnie trzech
synw, z ktrych Tamesuke rozpocz rd Reizei. Bya kobiet silnego
298

charakteru, nie szczdzia wysiku, by zapewni jak najlepsz przy

szo swym dzieciom. Po mierci ma (1275) zostaa mniszk.
Zasyna ze sporu i stara o przyznanie praw do posiadoci
Hosokawa-sh w Harima swemu synowi Tamesuke. Wioda spr z
Tameujim, najstarszym synem i spadkobierc Tameie. Udaa si nawet
do Kamakury, gdzie zabiegaa o pomoc siogunatu. Podr t odbya
w dziesitym miesicu 1277 roku i opisaa j w Izayoi-nikki (Dziennik
szesnastej nocy, 1280), w ktrym przedstawia okolicznoci podjcia
podry i drog jak przebya. Dziennik wiadczy o talencie i duej
kulturze literackiej. Abutsu pisze bowiem stylem eleganckim, przepla
tajc japosk proz wierszami tanka. Jednym z waniejszych wtkw
utworu jest powicenie i mio do dzieci (urodzia prawdopodobnie
kilkoro dzieci z innymi mczyznami we wczesnej modoci). Po trzech
latach oczekiwania na wyrok w sprawie spadkowej wrcia do Kioto
i wkrtce umara. Ostateczna decyzja, na mocy ktrej jej syn Tamesu
ke otrzyma cz spadku, zapada trzydzieci lat pniej.
Abutsu bya wyrniajc si poetk wiadczy o tym okoo 330
wierszy zachowanych w antologiach. Jedne tanka cechuje prostota
wyrazu uczu, zwaszcza miosnych, inne wyrniaj si ze wzgldu na
chwyty formalne, a jeszcze inne na treci intelektualne, wiadczce
o duej wiedzy autorki, szczeglnie w zakresie bada nad Opowieci
0 ksiciu Genji. Przypisuje si jej kilka innych utworw, m. in. Utatane-no ki (Notatki z drzemki), wspomnienia z modoci i podry do
Ttmi, a take Yoru-no tsuru (urawie noc) i Niwa-no oshie
(Ogrodowe pouczenia).
ICHIJ KANEYOSHI

Ichij Kaneyoshi, zwany te Kanera (1402-1481), poeta i badacz

klasykw, by synem kanclerza Ichijo Tsunetsugu (1358-1418) i praw
nukiem kanclerza i regenta Nij Yoshimoto (1320-1388). Dziki temu
mg szybko awansowa i wykorzysta swe zalety osobiste i wykszta
cenie. Ministrem Spraw Wewntrznych zosta w dziewitnastym roku
ycia, a Wielkim Ministrem Prawej Strony w wieku dwudziestu dwu
lat, natomiast regentem i premierem w trzydziestym roku ycia.
Otrzyma te tytu kanclerza i wielce znaczc pozycj naczelnika rodu
Fujiwara majc czterdzieci pi lat. Mimo wojny okresu nin
(1467-1477) i podeszego wieku nie przerywa pracy badawczej
1 literackiej, i w roku 1472 ukoczy komentarz i studium na temat
299

Opowieci o ksiciu Genji pt. Kacho-yosei (Ewokacje kwiatw i pta

kw). Po wojnie schroni si w Narze i zosta mnichem buddyjskim.
Ichij napisa wiele innych rozpraw na temat dzie i gatunkw
klasycznych, m. in. kilka prac powiconych Opowieci o ksiciu Genji,
a take Opowieci z Ise, Zbioru pieni dawnych i dzisiejszych, pieni
kagura i saibara. Jest autorem rozpraw na temat poezji dworskiej
(m. in. Karin-ryzaishu, czyli Zbioru cennego materiau z lasu pieni), a
take pieni wizanych renga (Renga-shinshiki, czyli Nowe zasady
renga). Pozostawi wiele utworw powiconych rozmaitej tematyce,
jak np. Bummei-ittoki (Zapiski jednego rodu w erze Bummei) sztuce
rzdzenia, a Sayo-no mezame (Przebudzenie si Sayo) tematyce kobiet,
natomiast Kuji-kongen (Pochodzenie spraw dworskich) dawnym rytu
aom.
Kanera by znanym poet. Dzi jednak bardziej go si ceni za
komentarze do dzie klasycznych, a take za rozprawy krytyczne o
poezji. Dysponowa wielk wiedz w zakresie rodzimych tradycji
zna klasykw japoskich, a take buddyzm i konfucjanizm, dziki
temu nalea do najwybitniejszych arystokratw-twrcw i politykw
redniowiecza.

PRZYPISY
*NKBT 3, Kodaikaysh, Kojiki, nr 17-18 i nr 86 .
2 ibidem, nr 42.
3 ibidem, nr 2 -3 .
4 ibidem, nr 11 .
5 NKBT 3, Kodaikaysh, Nihongi, nr 94.

6NKBT 1, Kojiki, nr 79, s. 293.

7 NKBT 3 Kodaikaysh, Kojiki, nr 74.
8 NKBT 3 Kodaikaysh, Nihongi, nr 7.
9 Zob, Utaawase-sh (Zbir utaawase, (913-1201), NKBT 74.
10 R. H. Brower, E. Miner, Japanese Court Poetry, s. 180.
11 ibidem, ss. 346-347.
12 Konkaiwakash (Zbir Mistrza z Kamakury) Minamoto-no Sanetomo zob.
Sankashu Konkaiwakash, NKBT 29.
13Ichiko Teiji et al., Nihon-bungaku-zenshi, s. 306.
14Karaki Junz, Chsei-no bungaku, op. cit., s. 103.
15 ibidem, s. 55 nn; zob. te Kubota Jun, Allegory and Thought in Medieval Waka
Concentrating on Jieris Works Prior to the Jky Disturbance, Acta Asiatica 37,
The Th Gakkai, Tokio 1979.

300

TEATR

Najstarsza dojrzaa forma teatralna w Japonii nosi nazw nd, co

dosownie znaczy umiejtno, a bya to umiejtno w zakresie
okrelonego gatunku widowiskowego (sarugaku-no no, dengaku-no nd).
Nd dzi jest teatraln umiejtnoci bardzo zoon, harmonijnie
spajajc poezj, muzyk, taniec i pantomin w cao scenicznego
widowiska. rde nd mona si wic doszuka w dawnych obrzdach
religijnych (np. kamigakari boskie optanie) i ceremoniach, a take
popularnych widowiskach pochodzenia kontynentalnego (,sangaku,
sarugaku) i ludowego (dengaku), w tacach rytualnych (kagura) i roz
rywkowych (ennen-mai)1.
No wywodzi si bezporednio z widowisk sarugaku (dos. mapia
muzyka, mapie rozrywki), dengaku (dos. polna muzyka, polne
rozrywki, tace wiejskie), kusemai (dos. tace dziwne), ennenmai
(dos. tace przeduania lat, tace przeduania ycia) i innych
popularnych widowisk taneczno-sowno-muzycznych XII-XIV wieku.
W no dostrzec te mona pewne elementy najstarszych form tanecz
nych i muzycznych, znanych od pocztku VII wieku, m. in. tacw
sakralnych kagura, najstarszego taca w maskach gigaku, pochodzce
go z Azji Centralnej i bugaku taca dworskiego pochodzenia
chisko-koreaskiego, ktremu towarzyszya muzyka gagaku (ele
gancka muzyka). Wraz z gagaku (w VIII wieku) przywdroway
z Chin sangaku (rozmaite rozrywki), widowiska pochodzenia ludo
wego skadajce si z onglerki, akrobacji, tacw, monologw,
komicznych scenek dialogowych i innych. Wraz z asymilacj nazw
sangaku znieksztacono i zmieniono na sarugaku. Od XI w. tzw. nowe
sarugaku skadao si w znacznej czci ze scenek dialogowych,
z ktrych wywodzi si farsa (XIII XIV wiek). Jednoczenie powstay
301

tzw. sarugaku egzorcystw (shushi-sarugaku), odmiana tacw pantomimicznych o treci religijnej, gwnie buddyjskiej, ilustrujcych
znaczenie wiary, modw i cnt religijnych. Przedstawienia tego
rodzaju odbyway si gwnie po obrzdach religijnych na terenie
wity buddyjskich (wwczas wszelkie witynie patronoway wido
wiskom rozrywkowym). W XIII-XIV wieku wczono te epizody
z dawnych zdarze wieckich, anegdotyczne opowieci typu setsuwa.
Z obu nurtami sarugaku rywalizoway tace wiejskie (<dengaku),
ktre stopniowo upodobniy si do sarugaku. Sarugaku i dengaku stay
si wic gwnymi formami widowisk popularnych, ktrych odmiany
osigajce wysoki poziom artystyczny zaczto w XIV wieku nazywa
sarugaku-no n i dengaku-no no. Te ostatnie z powodu braku utalento
wanych twrcw i odtwrcw stopniowo traciy na popularnoci
i zaniky, elementy widowiska wraz z czci tekstw weszy do
programw sarugaku-no no, ktre nazywano te no, od XVII wieku
wycznie no lub ngaku.
Proces ksztatowania si teatru no przypad na lata sioguna
Ashikaga Yoshimitsu (1358-1408), znanego mecenasa sztuki, ktry
zainteresowa si Kannami, autorem sztuk i aktorem sarugaku-no no
z zespou Yusakiza w prowincji Yamato. Kannami Yusaki Kiyotsugu
(1333-1384) i jego utalentowany syn, Zeami Motokiyo (1364-1444),
aktor, autor sztuk, kompozytor i teoretyk n, s faktycznymi twrcami
teatru i dramatu n. Dziki nim zesp Yusakiza (pniej przemiano
wany na Kanzeza) zdoby popularno i przyczyni si do powstania
rywalizujcych teatrw, ktre day pocztek przyszym szkoom i sty
lom w n. W XVII wieku trzy stare szkoy (Kanze, Hsh, Kongo)
i jedna nowa (Kita) zostay uznane przez wadze centralne, n za sta
si oficjalnym teatrem klasy panujcej. W okresie Genroku (przeom
XVII i XVIII wieku) teatr n przeywa drugi okres rozkwitu
i osign najwyszy poziom artystyczny ksztat n tej epoki
zachowa si bez zasadniczych zmian do czasw dzisiejszych.
U RDE TEATRU
KAGURA

Kagura wywodzi si z rytuaw sinto. Nie jest widowiskiem

jednorodnym; rnicowao si ono bowiem w cigu historii pod
302

29. Shirabyshi

tancerka wykonujca taniec z XIII-XIV wieku bdcy prekursorem

taca kusemai, jednego ze rde teatru n

wpywem zmieniajcej si roli bstw i sztuki scenicznej (geind).

W kadym razie, od pocztkw naszej ery do VII wieku reprezento
wao sztuki sceniczne, czerpice materia i tematyk ze zwyczajw
i wydarze roku, zmian zachodzcych w yciu i kulturze. Wchono
wiele tacw ludowych (Juzoku-mai), zwizanych m. in. z bstwami
Hachiman (bg wojny, wcielenie cesarza Ojina), Kashima (bstwo
pierwotnie zwizane ze wityni w Kashima w Japonii), Sumiyoshi
(bstwo czczone w wityni Sumiyoshi, w Osace). Z czasem w ta
cach pojawiy si motywy pantomimiczne. W IX wieku znane ju
byo mikagura, czyli kagura wykonywane podczas ceremonii dwor
skich, a wywodzce si z widowisk powiconych bstwu Hachimanowi.
Na wsi upowszechnia si forma sato-kagura, czyli wiejskie kagura,
pierwotnie skadajce si gwnie z naladownictwa ruchw siewcy
(tanemaki), majcych magiczne znaczenie. Modom o dugie ycie
towarzyszy taniec Okina, w ktrym bg pojawia si w postaci starca.
Wiele pieni o wityniach i festynach sintoistycznych wykonywanych
podczas przedstawie kagura znajdujemy dzi w Rydjinhishd (Tajemny
wybr pieni) z XII wieku.
W XIII wieku pojawiy si kagura o wzbogaconych elementach
dramatycznych dziki wykorzystaniu motyww i zdarze mitycznych,
a take opowieci o dokonaniach boskich duchw, zarwno sintoisty
cznych, jak i buddyjskich.
W okresie staroytnym do najbardziej znanych kagura naleay
inscenizacje oparte na motywach Niebiaskiej Pieczary (Ame-no
Iwado) i taca mitycznej tancerki Ame-no Uzume. W drugim typie
widowisk bohaterami byy mityczne bstwa Yama-sachi (dobrodziej
stwo gr) i Umi-sachi (dobrodziejstwo morza) 2.
We wczesnych kagura pewn rol odgryway rwnie motywy
komiczne. Natomiast mikagura (dworskie kagura) stao si ju widowi
skiem bardzo powanym i dostojnym. Co prawda, we wczesnym
okresie rwnie dworskie widowiska zawieray komiczne role, zwane
zae-no onoko, lecz w VIII wieku mikagura skaday si wycznie
z pieni i tacw wykonywanych w ogrodzie Pawilonu Naishidokoro
(pniej nazwa brzmiaa Kashikodokoro pawilon w Paacu Cesar
skim, w ktrym znajdowao si zwierciado, nalece do regaliw
cesarskich) o pnocy przy pochodniach. Wykonawcami byli tancerze
i muzycy wystpujcy zazwyczaj w bugaku (dos. taniec i muzyka).
304

30. Weranda i scena w wityni Kiyomizudera (798 rok) w Kioto przy zboczu Otowa.
Obecna konstrukcja pochodzi z 1933 roku

W skad programu wchodziy pieni niwabi (ognie w ogrodzie), do

akompaniamentu pieni i muzyki instrumentalnej. W trzeciej czci
wystpowa szaman oraz parodysta i artowni modoki. N a zakocze
nie wykonywano pieni saibari, senzai, haya-uta i hoshi, ktrych
pierwotne znaczenie nie jest jasne. Takie przedstawienie mogo trwa
kilka dni, dzi natomiast mikagura trwa tylko cztery godziny. Do tej
kategorii naley kagura wykonywane podczas daijde, czyli ceremonii
towarzyszcej intronizacji.
Istnieje te kagura, w ktrym tancerze posuguj si maskami. Ten
rodzaj widowiska jest na og modszy w porwnaniu z archaicznym,
rytualnym kagura bez masek. Pod wpywem masek gigaku i bugaku,
a nastpnie masek teatru no w redniowieczu kagura zaczto wykony
wa w maskach uatwiajcych uzyskanie efektw dramatycznych,
wanych, zwaszcza gdy wystpowali bogowie i postacie legendarne.
M ona wic uwaa, e staroytne kagura miay charakter pantomimy
wykonywanej przy muzyce (hayashi) i pieniach (hayashi-uta). W okre
sie Tokugawa natomiast tancerze kagura mogli rwnie piewa
i mwi.
305

Zachoway si do dzi rne formy kagura w orodkach prowin

cjonalnych: w Togakushi (pref. Nagano), w Taga (w Shiga), Bitch (w
Okayama), Tsugaru (w Aomori), Takachiho (w Miyazaki), Chichibu (w
Saitama). Scen kagury o rozmiarach 2 x 3 m stawiano na podwrcu
wityni. Kaguraden (Pawilon Kagury) istnieje do dzi w wielu
wityniach.
GIGAKU

Gigaku pierwotnie znaczyo w Japonii muzyk wykonywan pod

czas religijnych naboestw w wityniach buddyjskich. W tej postaci
wedle legendy przybyo do Japonii w roku 550 z krlestwa Wu
(std japoska nazwa Kuregaku kur to po japosku czytanie
znaku chiskiego Wu) w poudniowych Chinach wraz z pismami,
sutrami buddyjskimi, instrumentami i kostiumami, a take maskami
gigaku. Blisza prawdy jest informacja o tancerzu Mimashi z krlestwa
Pekdze (Kudara) w Korei, ktry w roku 612 przywiz taniec gigaku
do Japonii, spotka si z poparciem ksicia Shtoku, bdcego
wwczas regentem, ktry zaprosi go do Sakurai pod Nar. Maski
przez niego przywiezione zachoway si w klasztorze Hryji i s
dowodem sprowadzenia gigaku w tym wczesnym okresie.
Gigaku konwencjonalnie klasyfikowano na cztery grupy: kojin
(barbarzyskie), gojin (ludw Wu), nankaijin (ludw z mrz poudnio
wych), irui (o zwierztach i ptakach).
Gigaku w VII wieku ulego systematyzacji, a w VIII-IX rozkwito
wi, natomiast w X-XII upadkowi, a w XIII-XVI cakowitemu wymar
ciu.
Gigaku wykonywano gwnie w duych wityniach buddyjskich
z okazji wit busshde (urodzin Buddy) w czwartym miesicu, gigakue
(wita gigaku) w sidmym miesicu i podczas innych wanych
ceremonii, jak np. saie, czyli zebra mnichw powiconych recyto
waniu sutr. Wystpy odbyway si na frontowym podwrcu, bez sceny
i kurtyny. Kady wykonawca prcz muzykw uywa duej
maski pokrywajcej ca twarz. Maski podkrelay wewntrzne cechy
postaci i wyraz twarzy wykonawcy w kulminacyjnym momencie
przedstawienia. Muzycy posugiwali si czterema rodzajami instru
mentw: fletami, cymbaami (dobyshi), par maych gongw i bbnem
z krlestwa Wu (kure-no tsuzumi).

Koma-no Chikazane (1172-1242) w Kydkunshd (Wybr nauk

i poucze, 1233) prcz dawnych melodii i instrumentw opisuje te
typowe przedstawienie gigaku wykorzystujc stare dokumenty powi
cone muzyce.
Chikazane stwierdza, e na pocztku przedstawienia autorzy
chodzili w kko do akompaniamentu muzyki, nastpnie wykonywano
kilka scenek dramatycznych, na zakoczenie graa orkiestra. Procesja
w tym przedstawieniu przypomina opisane pniej procesje w wityni
Kasugawakamiya w Nara, w ktrej brali udzia wykonawcy takich
form widowiskowych, jak dengaku-no no, sarugaku-no no i bugaku.
Procesj w gigaku rozpoczyna tancerz w masce chid (dosownie:
sposb rzdzenia) z dugim nosem, po nim szli kolejno: flecista,
cymbalista, werblista, a take lew w wykonaniu dwu mczyzn, za nim
dwa lwitka (w maskach). W ten sposb rozpoczynali taniec lwa
piciu kierunkw (goho-jishi) chiskiego pochodzenia (pitym kie
runkiem rodek). Do tego momentu przedstawienie miao cha
rakter rytualny. Nastpnie wykonywano modoki (wystpowa klaun
mapujcy) majce charakter parodii, wesoego taca z muzyk
kontrastujc z przedstawieniem powanym. Centraln sztuk przed
stawienia by Konron (lub Kuromu imi zoczycy), po ktrej
nastpoway krtkie pantomimy.
W sztuce Konron wystpowao zwykle sze postaci na specjalne
okazje nawet dziesi. Kolejno wychodziy na scen postacie Gok,
krla Wu w dostojnej masce i koronie, Kongo w masce o gronym
wyrazie, K arora (Karura) w masce strasznego ptaka, Goj o crki
krla Gok, i wykonyway kolejno tace i zajmoway miejsca bliej
lub dalej postaci krla. N a kocu wkracza Konron, zoczyca
w masce demona. On te wykonywa dynamiczny taniec, podczas
ktrego dostrzega Gojo, ulega oczarowaniu i wachlarzem uderza po
lasce w ksztacie fallusa (marakata). Kiedy zacz zaleca si do crki
krla i schwyta j, na scen wchodzi Kongo: bram otwiera mu
zapanik Rikishi, ktry wykonywa taniec i walczy z Konronem
i zwycia. Nastpnie zarzuca sznur na marakat Konrona i wykony
wa taniec nazywany marafurimai. Sztuka miaa przestrzega przed
niebezpieczestwem lubienoci jako przeszkody na drodze buddyj
skiego owiecenia. Przykadem scenki pantomimicznej koczcej
przedstawienie moe by Baramon (Bramin). Wanie bramin, mnich
i czonek najwyszej kasty w Indii, zostaje ojcem, musi cierpie ponie
307

nie ciko pracujc na utrzymanie dziecka. Pranie ubrania przez

bramina wykorzystane jest tu do uzyskania komicznych efektw
parodii.
Na zakoczenie przedstawienia na scen wchodzia zwykle barwna
procesja tancerzy i rozbrzmiewaa wesoa muzyka. W ten sposb cykl
si zamyka.
BUGAKU

Historia bugaku jest znacznie lepiej udokumentowana ni gigaku

w licznych dziennikach, opowieciach i traktatach, m. in. w K ydkunshd (Wybr nauk i poucze, 1233) Koma-no Chikazane, w Zoku-kydkunshd (Cig dalszy wyboru nauk i poucze, 1279) Koma-no
Tomokazu, Taigenshd (Wybr rde formy, 1511-1515) Toyohara
Sumi. Poza tym liczne tablice genealogiczne ukazuj zalenoci
mistrzw i uczniw w cigu wiekw.
Bugaku rozwijao si w Japonii od ok. 600 roku. Ju w roku 701 na
dworze cesarskim utworzono cesarskie Biuro Muzyki (Gagakury,
znane te jako Uta-ry), zoone z dwu oddziaw: muzyki chiskiej
(Tgaku) i koreaskiej (Komagaku, Kogury) obejmujcej muzyk
krlestw Silla (Shiragigaku) i Pekdze (Kudaragaku). Oddziay grupo
way po siedemdziesiciu dwu mistrzw i uczniw muzyki i taca.
Gagaku w tym czasie oznaczao muzyk (kangen) i taniec (bugaku)
dworu cesarskiego.
Ostateczny ksztat teatr bugaku uzyska w IX wieku dziki wybit
nym muzykom Owari-no Hamanushi (733-?) i Oto-no Kiyokami
(?-848). Zwaszcza Hamanushi, uznany za twrc bugaku, po powrocie
ze studiw w Chinach uporzdkowa muzyk i taniec na dworze,
stworzy wiele nowych muzycznych i tanecznych utworw wieckich,
sam rwnie by tancerzem. Muzyk komponowa rwnie Kiyokami.
Dziki nim bugaku przestao by obc sztuk ulego japonizacji.
Cesarz Murakami (X w.) rwnie ceni muzyk i podobnie jak
wczeniej Nimmy roztoczy patronat nad jej twrcami. Dziki
temu bugaku bardzo si wzbogacio artystycznie. Natomiast w XI
wieku rodzinie Koma przypado nadzorowanie i rozwijanie lewej
grupy, tj. muzyki chiskiej, rd Oto za otrzyma pod opiek praw
grup, czyli muzyk koreask (Kogury, Po hai) i japosk.

308

Rywalizacja obu stron przyczynia si do rozwoju taca i muzyki

wpywowi Fujiwarowie, eks-cesarze rzdzcy z klasztorw, powi
cali wiele uwagi muzyce i tacom. Bugakn stao si wartoci pielgno
wan, z czasem cile chronion. Rody zajmujce si muzyk zaczy
utrzymywa w tajemnicy wasne teorie i metody kompozycji i wykona
nia utworw, a take dorobek swych przodkw. Niewtpliwie utrud
nio to ywioowy rozwj tej sztuki. Od koca XIII wieku arystokracji
nie sta byo na sprawowanie mecenatu nad literatur i sztuk. Ubogi
sta si rwnie dwr cesarski. Dlatego te artyci zwrcili si
0 wsparcie do wity. W stolicy wiele utworw tego okresu zagino
lub ulego zniszczeniu w czasie wojen i poarw. Niektre odpisy
zachoway si tylko na prowincji (do dzi zreszt nie wszystkie archiwa
s zbadane). Zmieniy si te upodobania w XV i XVI wieku bugaku
znalazo si w cieniu innych sztuk scenicznych, zwaszcza teatru nd.
Bugaku wykonywali zawodowi tancerze z gwardii cesarskiej (Konoefu), a niekiedy modzi arystokraci w ramach rytuau lub na
bankietach. Bohater Hikaru w Genji-monogatari wykonuje tace
Seigai-ha (Strj o wzorze fali, dos. fala na niebieskim morzu),
1 Shunnden (piew wiosennego sowika wykonywany w czasie
festynu kwiatw wiosn i czerwienienia lici klonw jesieni). Byy te
specjalne tace kobiece wykonywane przez muzykw w naikydbd
(szkoa muzyki i taca dla dziewczt z arystokracji). Bugaku wykorzy
stywano w celach rytualnych rwnie w wityniach wspieranych
przez dwr cesarski. Dziki temu w Tdaiji i innych wityniach
w Narze zachowao si okoo pidziesit masek bugaku na mniej ni
sto zachowanych. Maski bugaku, doskonalsze od gigaku, robiono
z drzewa, czasem z ptna i pokrywano lak. Ze wzgldu na rno
rodny i bogaty repertuar bugaku maski s rwnie bardziej zrnico
wane pod wzgldem ksztatw i ekspresji twarzy. Zachoway si
wycznie maski mskie, z wyjtkiem dwu masek kobiet (modej
i starej). Maski bugaku s nieco mniejsze od masek gigaku i znacznie
bardziej stylizowane.
Stroje tancerzy rniy si w zalenoci od rodzaju sztuki, ale
w zasadzie czerwie dominowaa w strojach tacw lewej strony,
a ziele prawej strony. Tace i muzyka prawej strony wy
rniay si spokojem i dostojestwem, lewej szybszym tempem.
Bugaku dzieli si te na bun-no mai, czyli tace cywilne (zwane te

309

hiramai) i bu-no mai, czyli wojenne. Pierwsze z nich wyrniaj si

penym wdziku kostiumem i elegancj ruchw (np. taniec pt. Kat en
Szczliwy paac). Bu-no mai jest heroiczny i ywy; tancerz trzyma
miecz lub wczni w rku (np. Taiheiraku Muzyka wielkiego
spokoju). Z kolei nastpuje hashirimono (inaczej hashirimai), czyli
taniec szybki, przypominajcy galopad (np. taniec Raryo Krl
we wzorzystym mulinie). Jogaku (eska muzyka eskie bugaku)
wyrnia si wystpowaniem tancerek w maskach (np. Ayakiri). S te
tace dziecice (tobu), jak np. Kochd (Motyl).
Pierwotnie tacom towarzyszyy sowa (zwane te szczebiotem),
i recytacja (ei nucenie, ciche mwienie), ktre w redniowieczu
zostay usunite. Pozosta taniec, ktry mia raczej sugerowa i sym
bolizowa stylizowane pikno. Bugaku stracio niejako formu uat
wiajc zrozumienie wykonywanych ruchw. Tylko dziki dawnym
traktatom i objanieniom moemy pozna sens poszczeglnych ta
cw.
Niewtpliwie bugaku byo wytworem najbardziej wyksztaconych
ludzi, gwnie arystokratw o wyrafinowanym smaku, i towarzyszy
ich yciu. Dlatego te charakter taca odbiega od inscenizacji
zrozumiaych na wsi czy w maych miasteczkach. Kroki i gesty, stroje
i muzyka podlegay cisym rygorom konwencjonalnej kompozycji.
Kydkunsh informuje o stosowaniu w bugaku teorii jo-ha-kyii, czyli
trjdzielnej kompozycji utworu (wstp rozwinicie kulminacja).
Nie ma te wtpliwoci, e wpyw bugaku na pniejszy dramat i teatr
by bardzo duy. Bugaku stao si czsto trudnym do osignicia
wzorem doskonaoci i sublimacji artystycznej dla sztuk pochodzenia
ludowego i plebejskiego, ktre zoyy si na sarugaku.
SANGAKU I SHIN-SARUGAKU

Nowy typ przedstawie sangaku, znany pod nazw shin-sarugaku

(shin znaczy nowy) powsta w drugiej poowie X wieku i rozwija si
do koca XIII wieku. Nazw utrwalia eseistyczna ksika w jzyku
chiskim zatytuowana Shin-sarugaku-ki (Zapiski o nowym sarugaku,
1058-1065) przypuszczalnie autorstwa Fujiwara-no Akihira. W odr
nieniu od nowego typu starsze bywaj nazywane ko-sarugaku (stare
sarugaku), ktre wywiody si bezporednio z sangaku, czyli z miesza
nych przedstawie scenicznych. Nowe sarugaku nazywano najczciej
310

sarugaku. Wspomniane tu sangaku to po prostu najstarsza forma

sarugaku, obejmujca chiskie sto sztuk (pai-hsi), rozmaite sztuki
(itsa-hsi) skadajce si z elementw pochodzcych z Centralnej Azji,
przyswojonych w Chinach jeszcze przed nasz er. Termin sangaku
jest japosk wymow chiskiej nazwy zapisanej tymi samymi znaka
mi (,sanyeh), znanej od VII wieku. Sangaku, przyswajane w Japonii od
VIII wieku, skadao si z pieni, tacw, akrobatyki, onglerki
i innych popisw zrcznociowych, a take scenek teatralnych. Chi
skie sangaku stosunkowo szybko stracio zainteresowanie widzw
w Japonii, lecz jego elementy wzbogaciy bugaku, rozwijajce si dziki
poparciu dworu cesarskiego. Przez pewien czas na przyjciach od
bywajcych si po wicie zapasw (sumai-no sechie) nadal wykony
wano sangaku, nazywajc je sarugaku. Przy innych okazjach sangaku
uzupeniano improwizacjami budzcymi wiksze zainteresowanie lu
du. Z kolei wrd wieniakw i plebsu rozwijaa si sztuka sceniczna
obejmujca pierwotne rodzime i zapoyczone z sangaku elementy.
W wyniku tego poczenia powstaa nowa odmiana sangaku, zwana
sarugaku. Bya to druga poowa X wieku. Zatem moemy powiedzie,
e nowe sarugaku wyroso zarwno ze wspomnianej rodzimej, jak
i chiskiej tradycji. Z tradycji ludowej wywodzi si zwaszcza mapo
wanie (saru znaczy mapa), naladowanie, ktre otrzyma nazw
monomane.
Fujiwara-no Akihira (7-1066), doktor nauk (monj-hakase), autor
Unsh-shdsoku (Wieci z Izumo) w Zapiskach o nowym sarugaku
omawia najlepsze przedstawienia shin-sarugaku spord tych, jakie
oglda w cigu dwudziestu lat. Przedstawia nawet ich tre, list
dwudziestu omiu sztuk podzielonych na cztery grupy i ocenia
aktorw. Wyrnia sarugaku spotykane w innych gatunkach scenicz
nych, to znw pochodzce z odmiany staroytnej, epizodyczne i
przeddramatyczne, jak np. pantomim jednego aktora. W kocu
sarugaku majce charakter skeczw, stanowicych podstawow cz
repertuaru shin-sarugaku. W tej ostatniej grupie swobodnie posugiwa
no si monologiem, dialogiem, pieniami, tacami, a take muzyk.
Cz punktw programu zawiera do duo elementw dramatycz
nych wiadczcych o tym, e mogy one sta si podstaw przyszych
penowartociowych sztuk teatralnych. W XI-XIII w. miay one
jednak w wikszoci charakter farsowy.

311

SARUGAKU I DENGAKU

W VII i VIII wieku przybyy do Japonii rne formy przedstawie

scenicznych z Chin. Prcz tacw dworskich, takich jak gigaku
i bugaku, pojawiy si te formy popularnej rozrywki, ktre otrzymay
nazw sangaku. Przedstawiano je po sintoistycznych tacach kagura,
jak i w przerwach, a take po zakoczeniu zapasw lub wycigw
konnych. Przez pewien czas dziaaa nawet na dworze szkoa ksztac
ca artystw sangaku (Sangakk), po jej rozwizaniu (782) artyci
sangaku znaleli poparcie wity buddyjskich i sintoistycznych,
i wdzicznych suchaczy i widzw wrd ludu podczas wit i festy
nw. O dtd witynie stay si orodkami rnych form sztuki
scenicznej, wzajemnie na siebie oddziaujcych.
Przedstawienia sarugaku, wywodzce si z sangaku, w dalszym
cigu skaday si z bardzo rnych, niejednorodnych elementw:
z taca, kukieek, akrobatyki, skeczy wrbiarzy, scen humorysty
cznych i satyrycznych na temat kapanw i mniszek, albo zachowania
w stolicy ludzi przybyych ze wschodnich prowincji. Wspomina si te
0 dengaku (polna muzyka), czyli tacach i pieniach wiejskich jako
czci przedstawie nowych sarugaku.
Wiadomo, e sarugaku i dengaku rozwijay si w XI wieku
rwnolegle, wywierajc na siebie wpyw. Wykonawcy dengaku (dengaku-hshi) przejli np. akrobatyk z sarugaku, natomiast sarugaku-hdshi
przyswoili tace polne. Oba gatunki sceniczne okazay si bardzo
aktywne, w rywalizacji o widowni czerpay rwnie z dowiadcze
innych widowisk, pieni i tacw. Trudno dzi definitywnie orzec,
czym si obie formy rniy. Z dokumentw okresu rozkwitu teatru no
wiadomo, e aktorzy dengaku i sarugaku wystpowali z podobnym
repertuarem. Prawdopodobnie dengaku miao ywsze tempo taca
1 pieni, lecz w obu gatunkach scenicznych w tym czasie program
skada si gwnie z naladowania, pieni i taca okrelanych
terminem no (umiejtno). Mimo trudnoci wykazania dzi rnic
midzy przedstawieniami, wczeni wiadkowie rozrniali je zdecy
dowanie, ogldali bowiem sarugaku-no no (przedstawienia sarugaku)
bd dengaku-no no (przedstawienia dengaku). W wieku XIV naj
wiksz popularnoci cieszyy si dengaku-no no wrcz panowaa
moda na ogldanie tej sztuki scenicznej, zarwno w rodowisku
wiejskim, jak i miejskim, przez chopw, samurajw i arystokracj. (W
312

27 rozdziale opowieci Taiheiki (K ronika wielkiego pokoju, 1371)

znajduje si opis przedstawienia dengaku na wolnym powietrzu).
W rodowisku dengaku dziaao kilku wielkich mistrzw, gwnie
aktorw, takich jak Itchu i Kanami.
Dopiero modernizacja sarugaku-no no przez Kanamiego hipo
tetycznie mwi si o znacznym wzrocie zainteresowania t sztuk ze
strony sioguna w roku 1374 spowodowaa zmniejszenie popularno
ci dengaku-no no, ktre przeyo jeszcze raz czas rozkwitu na
pocztku XV wieku za sioguna Yoshimochiego, lecz znikno z pierw
szego planu sztuk scenicznych wkrtce po jego mierci.
W tym samym czasie sarugaku-no no zachowao ywotno i wkrt
ce pozostao jedynym typem przedstawienia (no) zaakceptowanym
przez wszystkie warstwy spoeczne. Rozrnienie stao si wic nie
potrzebne mona byo posuy si samym terminem no (umie
jtno, przedstawienie), ktry zacz oznacza teatr okresu samurajskiego. Jednak nazwa sarugaku funkcjonowaa bardzo dugo obok
nazwy n a do koca XIX wieku.
Na pocztku XIV wieku istniao wiele zawodowych grup teatral
nych. Jak wiele trudno powiedzie, poniewa dysponujemy danymi
dotyczcymi gwnie regionu N ara i Kioto. N a przykad w Yamato
dziaay cztery grupy sarugaku (sarugaku-yoza), zwizane zalenoci
prawn z wityniami Kfukuji i Kasuga-jinja w Nara. Byy to:
Yuzaki zesp, ktry przeksztaci si w Kanze, Tobi w Hsh,
Takeda lub Emmani w Komparu, natomiast Sakado w Kongo.
Najstarszym zespoem zorganizowanym w gildi (za) by Emmani.
Istnia w Yamato jeszcze zesp Deai, zwany wczeniej Yamada, ktry
szybko si rozpad.
W prowincji Omi dziaao sze zespow zwizanych ze wityni
Hie-jinja i trzy podrzdne grupy. Ich styl gry nosi nazw Omi-sarugaku. Byy te inne zespoy, zalene od wityni Hjji i Kamo-jinja w Kioto oraz Sumiyoshi-jinja w Osace. Wszystkie te zespoy byy
zobowizane do uwietniania gwnych wit i festynw wity.
Wiadomo rwnie, e dziaay grupy sarugaku w Ise i Uji.
Spord zespow dengaku najbardziej znane nosiy nazwy Honza
z Shirakawa w Kioto i Shinza z Nary.
Pierwotnie nazwy za (gildii, zespow) pochodziy od miejscowoci,
w ktrych zespoy powstay, lub od wityni, ktrej podlegay. Za
czasw Zeamiego nazwy te zastpowano imionami (nazwiskami)
313

rodw gwnych aktorw danego zespou, a wic Yuzaki (te Yusaki)

i Emmani za Zeamiego (XV w.) nazyway si odpowiednio Kanze
i Komparu.
Wikszo zespow teatralnych bya zobowizana do wystpo
wania w okrelonych wityniach podczas pewnych festynw. Miay
te niepisane obowizki wobec innych wity, jeli trupy chciay
dziaa na pobliskim terenie danej wityni. Religijne zobowizania
zespow naleao traktowa bardzo powanie, poniewa byt zespo
w zwaszcza midzy wystpami zalea od dobrej woli wity.
Np. Zeami mia zobowizania wobec trzech wity w prowincji
Yamato: Kfukuji, Kasuga-jinja i wobec wity Tnomine. W Kfukuji dawano przedstawienia z okazji religijnych naboestw Shunigatsue (1-14 drugiego miesica). Te przedstawienia nazywano takigi
(drzewo opaowe, przy wietle ognisk) lub takigi-sarugaku (sarugaku
z ogniskami). Aktorzy musieli przebywa w najbliszej okolicy by by
do dyspozycji wityni przez cay okres witeczny i wystpowa
w okrelone dni w ustalonych miejscach, jak np. przy Wielkiej Bramie
Poudniowej, w okrelonych pawilonach, a take przed wybran
widowni, np. przed opatem klasztoru (monzeki) penicym te funkcj
zarzdzajcego (betto, jimu) klasztorem. Wystpowali zwykle w
wityniach Ichijin lub Daijin w Kfukuji w Nara. Aktorzy musieli
te pojawia si w ssiedniej wityni sintoistycznej Kasuga-wakamiya
nalecej do Kasuga-jinja i da przedstawienie zwane Miyashiro-agari-no no (przedstawienie dane podczas wizyty w wityni). Przed
K anamim terminarz wystpw w wityniach nie by cile uregulo
wany, co byo powodem licznych zatargw midzy stronami.
Do dzi zachowa si zwyczaj dawania przedstawie w Kasuga-wakamiya podczas festynu znanego pod nazw Ommatsuri (festiwal).
Za czasw Zeamiego dziao si to w dziewitym miesicu: roz
poczynao si od dugiej procesji wykonawcw, po ktrej nastpowao
przedstawienie.
W arto jeszcze wspomnie o obowizkach zespow teatralnych
wobec wityni Tnomine (Tannomine) tak popularnie nazywano
Myrakuji lec na wzgrzu Tonmine na poudniowy wschd od
rwniny Nary, gdzie do dzi zachowaa si tylko witynia Danzan-jinja (Katariyama-jinja). Przedstawienia, w ktrych mogli uczest
niczy aktorzy tylko dwch zespow, odbyway si z okazji Yuima,
czyli dorocznego czytania sutry Yimalakirti-nirdea-sutra w dziesitym
314

miesicu. Przedstawienia nosiy nazw hakk-sarugaku (sarugaku

omiu czyta). Prawdopodobnie przedstawienia te byy bardzo wy
stawne, bogate posugiwano si te ywymi komi, a aktorzy
wystpowali w penym uzbrojeniu, jeli wymagaa tego sytuacja
teatralna. W tych te warunkach odbyway si premiery sztuk. Za
wystpy aktorzy otrzymywali przy tej okazji wynagrodzenie.
W czasie otwartych przedstawie na wolnym powietrzu pobierano
przy wejciu opaty na cele witynne lub publiczne odnowienie
wityni, budow mostu. Ten rodzaj przedstawienia nosi nazw
kanjin-nd (przedstawienia skadkowe). Wynagrodzenie od publicznoci
pobierano podczas przedstawie tachiai (poczonych dla rywalizacji),
w ktrych dwaj aktorzy lub dwa zespoy rywalizoway w tych samych
sztukach lub tacach w czasie wielkich wit. W jednym z kanjin-nd
w roku 1349 bra udzia wielki aktor dengaku z zespou Honza
o imieniu Itchu, nauczyciel gry uznany przez Zeamiego. Za czasw
K anamiego dziaa sawny Kiami z zespou Shinza w Narze, znany
z piknego gosu. Zachoway si te wzmianki o Inu (7-1413) z Hie
w Omi i Zami z Shinza w Narze, ktry tworzy rwnie maski. O ich
yciu niewiele wiadomo.

( PROTOTYPY NO I ENN EN

Do bezporednich prekursorw (iw).nale ennen-nd, sarugaku-nd,

dengaku-n i shugen^n.
modlitwy o przeduenie ycia) pocztkowo byy form
rytuafistycznego przyjcia (bankietu) nastpujcego po naboestwach
w wityniach buddyjskich i sintoistycznych. W czasie takich przyj
improwizowano pieni i tace, i kogo lub co naladowano. Z czasem
zaczy dominowa elementy rozrywkowe. W pierwszej poowie XII
wieku ennen w Kfukuji w Narze sta si ju tak barwnym i penym
przepychu widowiskiem, e wadze musiay je zakaza. Ennen miao
sprzyjajce warunki wzbogacenia swego repertuaru: w kocu XII
wieku taczyli i piewali w wityniach chopcy (chigo), na terenie
Tdaiji w programie ennen kapani (daishu) przedstawiali sarugaku.
Chigo wykonywali nie tylko tace o tematyce religijnej, lecz take
tace wieckie, popularne w tym okresie, m. in. rambyoshi (tace
z przytupywaniem wrbiarzy zaklinajcych podziemne moce) i shira-

bydshi (tace eskie do rytmu drewnianych koatek z okazjonalnym

dodatkiem fletu, cymbaw i bbenka).
Dojrzao przedstawie ennen przypada na pocztek XIV wieku.
W dokumentach Tdaiji z roku 1327 wspomina si o przygotowaniu
wyjazdu do Kioto grupy ennen-nd zoonej z czterech aktorw, piciu
piewakw, dwu flecistw, dwu grajcych na hichiriki, trzech na
piszczakach shd i dwch na lutni biwa. Dziki wyrniajcym si
umiejtnociom tych osiemnacie osb otrzymao zaproszenie duej
wityni w Kioto na wystpy przed elitarn publicznoci. Przedsta
wienie bdce baganiem o deszcz (1340) w Hryuji skadao si
z czterech sztuk, m. in. dialogu w pieniach (irenji) na temat odwiedzin
u rda rzeki Tatsutagawa i trzech widowisk typu furyu (sowo to
oznaczao w okresie Heian miejskie i eleganckie, wystawne parady,
grupowe tace w wyszukanych strojach).
W XV wieku i na pocztku XVI ennen rozkwitao dziki poparciu
Ashikagw, urzeczonych przepychem i elegancj widowisk.
Ennen-nd wystawiano w bankietowej formie ennen, znacznie
bardziej rozrywkowej ni w wieku XIII, ale te zunifikowanej w spjn
cao pod koniec programu. C a^ g ro g ram muzyczno-taneczny ennen
skada si z: 1) pieni, 2) taca i 3) rozmowy recytowanej. Natomiast
ennen-nd obejmowao dodatkowo: 4) renji, 5) shofuryii (mae furyu)
i 6) daifuryu (due furyu).
Materia do sztuk ennen-nd czerpano z Kojiki, czyli Kroniki
dawnych wydarze, z opowieci Konjaku, antologii Wakanroeishu,
a take ze rde chiskich. Kompozycja programu ennen-nd {renji,
shofuryii, daifuryu) zawieraa sze scen w dwu czciach, a mianowicie:
1) kaiko (otwarcie, prolog), 2) mondo (pytania i odpowiedzi),
3) michiyuki (podr), i w drugiej czci: 4) okotsuri (inkantacje dla
umierzania duchw), 5) duchy i 6) fina zoony z tekstu wyjanie
i serii pieni. Wszystkie punkty programu, a waciwie czci wido
wiska, przeznaczone byy gwnie dla rozrywki wadcw i arystokracji
w odrnieniu od innych prototypw teatru no.

PRZESTRZE SCENICZNA I AKTORZY

>
QV teatrze ^przestrze sceniczna obejmuje scen waciw (kwa
drat o boku 545 cm umieszczony ok. 1 m nad poziomem widowni)
316

i pomost (hashigakari). Wykonawcy z garderoby przechodz do

pokoju zwierciadlanego, tu s jeszcze niewidzialni, nastpnie przez
osonite kurtynk wejcie wychodz na pomost biegncy z lewa na
prawo ukonie i czcy si ze scen waciw. Na pomocie roz
poczyna si i koczy gra aktora. Nad pomostem wznosi si okap, nad
scen za dach wsparty na czterech filarach, ktre (wraz z sosnami
rosncymi przed pomostem od strony widowni) stanowi punkty
orientacyjne dla aktora grajcego w masce. Obecny ksztat sceny
pochodzi z przeomu XVII i XVIII wieku i zachowuje elementy
z wczeniejszego okresu, gdy widowni bya otwarta przestrze,
a tylko scena bya pokryta dachem.
Caa konstrukcja tradycyjnej sceny znajduje si od wiekw wew
ntrz budynku, wiele wic jej elementw (spadzisty dach, wski pas
pokryty wirem wzdu podstawy sceny i pomostu, schodki ze sceny
na widowni dzi nie uywane) stracio pierwotne funkcje praktyczne,
ale tworzy efektydekoracyjne.
Poyskujca(^cena^budow ana z cyprysu, rezonuje od lekkiego
uderzenia. Prawa jej cz stanowi estrad dla chru, tylna dla
muzykantw i pomocnikw. Caa ta przestrze zamknita jest od tyu
drewnian ciaimz,duym rysunkiem starej sosny.
Zmiennych (ekorapji nie uywa si. Z rekwizytw najwaniejsz
i wszechstronn funkcj symboliczn peni wachlarz. Wan rol
odgrywa przenona platforma, ktra w zalenoci od elementw
uzupeniajcych (drzewka wini, daszka, rytualnych sznurw i festonw) staje si tronem, mostem, wityni. Wszystkie rekwizyty s
uproszczone^j^dbiirne funkcje symboliczne.
Kostiumy aktorw? wzorowane na strojach dworskich XV-XVI
wieku s bez wyjtku pikne i maj czsto du warto artystyczn.
Kolory zwaszcza rbkw strojw widocznych spod kostiumu
wierzchniego symbolizuj okrelone typy bohaterw. Czerwie
oznacza modo, zdrowie, szczcie, biel zarezerwowana jest dla rl
najbardziej dostojnych, ziele i brz dla najmniej dostojnych.
/M as^if wykonane z drewna cyprysowego, s rwnie dzieami
szhiki; lecz ich rola dekoracyjna jest drugorzdna. Maski okrelaj
bowiem typ bohatera oraz graj, podobnie jak fizjonomia aktora
w teatrze realistycznym. S stosunkowo wskie, w odrnieniu od
dawniejszych masek gigaku i bugaku zasaniaj tylko twarz. Umie
jtno noszenia maski osiga si po dugim okresie nauki: najpierw,
317

od okoo 20 roku ycia, aktor gra w masce modej kobiety, modego

wojownika, pniej moe woy mask dojrzaego wojownika, 10 lat
pniej zaczyna gra w maskach rl starszych kobiet, dochodzi do
umiejtnoci odtwarzania rl bogw i demonw, najpniej starych
kobiet. To przechodzenie od jednej kategorii rl do nastpnej uzale
nione jest od wzrastajcej trudnoci rl, a take od wzrastajcej rangi
masek. O randze decyduje i typ roli, i warto artystyczna maski.
Najtrudniejszym zadaniem dla aktora jest nadanie masce wyrazu, gdy
maski zwaszcza kobiece s pod wzgldem wyrazu neutralne.
Dziki temu za pomoc tej samej maski, bez jej zmiany, aktor moe
wyrazi szerok gam uczu. Przez lekkie uniesienie gowy ku grze
i zmian wiatocienia (sprzyja temu odblask bijcy od podogi, wiate
reflektorw nie uywa si) uzyskuje si wraenie radoci, opuszczenie
gowy w d daje wraenie przygnbienia itp.
W masce gra protagonista (,shite), aktorzy odtwarzajcy role
drugorzdne posuguj si mask wyjtkowo. W tzw. sztukach wsp
czesnych (czy raczej o yciu doczesnym) shite moe wystpi bez
maski, lecz twarz jego pozostaje nieruchoma, bez wyrazu. Maska jest
symbolem aktora no, jest dla niego skarbem szczeglnie troskliwie
chronionym i dlatego suy wielu pokoleniom.
Do okrelonych typw masek dobierane s odpowiednie peruki
(ikatsura, tare, kashira). Katsura peruka czarna pokrywa uszy,
cignita jest nieco do tyu, w rolach mczyzn nie zawsze jest
konieczna. Tare peruka czarna lub biaa ma dusze wosy
spadajce na ramiona, uywane w rolach starych bogw i wojowni
kw. Kashira natomiast suy do kreacji niektrych rl mskich
(czarna), starych osb (biaa) i demonw (czerwona).
Aktorzy teatru n od XVII wieku podzieleni s na siedem grup
specjalistycznych, ktrych kompetencje s cile okrelone. Wykonuj
swj zawd zgodnie z wyksztacon i uznan oficjalnie specjalnoci.
Dziel si wedug podstawowych kategorii rl: shite rola pierwszo
planowa, gwny aktor, waki rola drugoplanowa, drugi aktor. Shite
jest te kierownikiem zespou i sceny. Wszystkie elementy teatru
koncentruj si wok niego. Jego gra jest poetycka, wysoce symbo
liczna. Bohaterowie pochodz ze wiata fantazji, rwnie z krgu
zmarych, jak i bstw i demonw. Waki natomiast gra realistycznie
i prozaicznie, nie nosi maski. Najczciej na scen wychodzi pierwszy
i oczekuje wejcia shite, z chwil za, gdy shite zaczyna gra, waki
318

usuwa si w kt sceny, jakby si stawa czci widowni, suchaczem

i widzem. Nie jest dla shite antagonist, nie moe z nim rywalizowa,
mona by go nazwa deuteragonist.
Zarwno shite, jak i waki mog mie swoich towarzyszcych
(tsure): towarzyszcy pierwszemu to shitezure, drugiemu wakizure.
W niektrych sztukach s te role dziecka (kokata), aktora farsowe
go (iai-kygen), ktry moe wystpi na scenie w trakcie sztuki
no. Ponadto s te intermedia kygen midzy sztukami no.
Aktor farsowy prowadzi czasem dialog z waki, podczas gdy shite
wychodzi, eby si przebra. Dzieje si to zwykle w sztukach dwucz
ciowych, w ktrych shite ukazuje si jako realny czowiek (maejite),
opowiada histori wasn lub okolicy i ujawnia, e waciwie jest
duchem bohatera, o ktrym opowiada. W drugiej czci pojawia si
na scenie w swej pierwotnej postaci (nochijite) nieyjcego bohatera
czy demona.
Aktor w teatrze no jest jednoczenie piewakiem, mimem i tance
rzem. Nie ma do dyspozycji tekstu napisanego wspczesnym mu
jzykiem, lecz literackim, pisanym jzykiem klasycznym sprzed XII
wieku. Fragmenty tekstu proz wykonuje recitativo, partie wierszo
wane piewa. Wszystkie jego ruchy sceniczne s typizowane. Ruchy
(kata) towarzyszce sowom i symbolizujce ich sens s kombinacj
gry i hieratycznego taca, ktremu towarzyszy muzyka i recytacja
chru. Ruchy s dla kadego dramatu ustalone, wykonawca nie moe
ich dowolnie zmienia, ale mistrz moe wnie swj oryginalny wkad
w przedstawienie.
KATA - JIUTAI - HAYASHI

D c ^ p o d s ta w o w ^ ^ ( ^ ^ |^ r m , ruchw) naley waciwa pozycja

sto j c a /^ c h ^ rp fa w o , w lewo, do przodu lub do tyu. Gwna jest
wic pozycja stojca. Aktor rzadko odrywa stopy (w skarpecie, bez
butw) od podogi, porusza si zwolnionym, posuwistym krokiem.
Sposb stania nie jest obojtny dla roli, np. stopy zczone sugeruj
kobiet, rozstawione mczyzn. Ruchy zreszt s symboliczn
transpozycj gestu naladowczego i skadaj si na oszczdn pantom i m .^
Chr (/uia/), zwykle zoony z 4 lub 8 osb, przez czas przedsta
wienia- pozostaje na scenie, piewa unisono (recitativo, canto), nie
319

uczestniczy w akcji, przejmuje kwestie shite w czasie taca, opisuje

krajobraz, opowiada zdarzenie.
(Orkiest r ^ (haygjty skada si z fletu, dwu bbenkw i bbna.
MuzykaTqparta na gamie pentatonicznej, znanej w Japonii najpniej
od czasu powstania muzyki gagaku, towarzyszy przedstawieniu, lecz
nie jest ilustracj muzyczn zdarze. Suy spotgowaniu zamierzo
nych wrae i nastrojw. Zreszt zasady klasycznej kompozycji
muzycznej, w ktrej wyrniano otwarcie (/o), rozwinicie (ha) i zam
knicie, gwatown zmian, kulminaj (kyu), odgrywaj wan rol
w kompozycji przedstawienia no, jak rwnie jednoaktowych drama
tw teatralnych.

Zgodnie z dawriym zwyczajem w cigu jednego przedstawienia

wystawianc(pi sztuk? Poniewa kada sztuka trwa okoo godziny
lub ptorejpw dzisiejszych czasach gra si zwykle trzy sztuki no.
Z tego powodu, e sztuka no wymaga od widzw duego skupienia,
dla zmiany nastroju i odpoczynku w przerwach wystawia si farsy
kyogen (szalone sowa), od pocztku zwizane z teatrem no, cakowicie
pozbawionym elementw komizmu.
Sztuki no podzielorie s na pi podstawowych grupfljTS bogach,
2 p o w o jo w n ik a c h /^ /o kobietachC~4)^o bohaterach z dawnych
opowieci, o kobietacn szalonych, o osobach targanych namitnocia
mi i inSS yo demonach i innych istotach nadnaturalnych.
W sztukacl^ pierwz^CkalegoSi dominuje aktor waki, natomiast
shite pojawia si jako bstwo pod postaci kapana lub starca, pniej
ujawnia swoje prawdziwe jestestwo, wypowiada sowa bogosawie
stwa i znika. Przykadem moe by sztuka_pt Takasago.
Typowym bohaterem sgtuk j drugiej grupy jest duch synnego
wojownika pod postaci np. rybaka, ktry opowiada deuteragonicie
bitewne sceny, w drugiej czci sztuki pojawia si w swej pierwotnej
postaci i za pomoc taca przedstawia sw rol w danej bitwie. Duch
cierpi, poniewa namitnoci wi go ze wiatem ziemskim, dopiero
modlitwy kapana mog przeci te wizy i wyzwoli go z cierpie. Do
takich s^lukJialegLjip. Yashima, Tamura, Atsumori.
^ S z tu ki trzeciej grupy^skadaj si gwnie z wykwintnych tacw.
Shite wystpuje w roli postaci historycznej lub fikcyjnej, znanej

31. Scena teatru no zachowana w pnocnej czci Nishi-honganji w Kioto. Pochodzi

z zamku Fushimi (1594 rok) zbudowanego przez Toyotomi Hideyoshiego. Jedna
z najstarszych w Japonii. Widok na scen gwn

z literatury piknej lub z bani ludowej. Poetyckim piknem wyrnia

si Hagoromo (Szata z pir), Matsukaze (Wiatr w gaziach sosny),
Yuya (imi-kebiety).
Cgzwarta grupa, ^rnicowana tematycznie, charakteryzuje si sztu
kami o wikszym napiciu dramatycznym, mwicymi gwnie o ocza
rowaniu przemijajcym piknem przyrody, o nieodwzajemnionej mi
oci, nienawici i cierpieniu. Nale tu te tzw. sztuki wspczesne,
w ktrych shite i waki s ludmi sobie wspczesnymi, np. Ataka,
________
Kogo.
W ^ztukach pitej grupy^ na scenie dominuj demony, duchy,
zjawy: akcja toczy si w szybkim tempie, ruchy aktorw s ywe,
zdarzenia utrzymuj widza w napiciu do koca przedstawienia.
Poza powyszym podziaem pozostaje sztuka pt. Okina (Sta
rzec), grana tylko na specjalne okazje, np. na Nowy Rok czy otwar
cie nowej sceny teatru no. W takich wypadkach sztuk t, zoon
ze starych tacw rytualnych i pieni, rozpoczyna si przedstawie
nie.
Do dzi zachowao si ok. 2000 sztuk, z czego wystawia si okoo
230. Ich formalna i treciowa rnorodno jest dua od cakowicie
statycznych opisw sawy jakiej wityni po dynamiczne sztuki
321

ukazujce potg demonw. Niektre w poetyckich strofach sugeruj

pikno przyrody, inne traktuj o zdradach i zemstach. Najbardziej
charakterystyczne s poetyckie dramaty (poematy dialogowe) Zeamiego, sztuki wczeniejsze lub napisane po Zeamim zawieraj dopiero
zalki konfliktw dramatycznych i elementy realistyczne. Wytrawny
widz ceni najbardziej poetyckie teksty prezentowane w kracowo
zwolnionym tempie, sugerujce wraz z muzyk i tacem gbi uczu,
pikno, wieczno, ponadczasowo. Najczciej grane sztuki w XV
wieku s arcydzieami kunsztu literackiego (wieloznaczno, aluzje, gra
sw, cytaty i inne), lecz mimo to teksty te nie s przeznaczone do
czytania; ich warto oceniana jest tylko w zwizku ze scen i na
scenie, s wic dramatem teatralnym. Z kolei fabua takiego dramatu,
cho potencjalnie bywa konfliktowa, nie opiera si na konflikcie, brak
w niej konfrontacji sprzecznych postaw i wartoci. Twrcy n zre
zygnowali z pokazywania zdarze scena po scenie, chcc za uchwyci
nastrj chwili i przekaza go widowni w estetycznie zadowalajcy
sposb, od wykonawcw wymagaj niesychanej koncentracji we
wntrznej.
Spord licznych prac teoretycznych, powiconych podstawom
estetycznym n, najwyej cenione s traktaty Zeamiego. Zasuguj one
na uwag nie tylko mionikw i znawcw no, lecz take teatrologw
zajmujcych si teatrem wspczesnym.
Pierwszymi wybitnymi dramaturgami, ktrzy nadali n form
zblion do znanej w czasach wspczesnych, byli wic Kanami
Kiyotsugu (1333-1384) i jego syn Zeami (Seami, 1363-1443), autor
lub wsptwrca wikszoci sztuk wystawianych w tym teatrze, aktor
i teoretyk n. Dziki mecenatowi Ashikagw ich dziaalno zyskaa
uznanie wrd warstwy wojownikw. Godna uwagi jest rwnie
twrczo dramatopisarska Zenchiku Ujinobu (1405-71468) i Kojir
Nobumitsu (1435-1516).

Kanami, aktor n i dramatopisarz) waciwie mia na imi

Kiyotsugu, popularnie nazywano go Sabur. Urodzi si w rodzinie
aktorw sarugaku o nazwisku Yamada. Wedle innej wersji by drugim
322

synem Kamishima Kagemori, szlachcica o niewielkim majtku w Asoda w prowincji Iga, ale zosta adoptowany przez pewn rodzin
zwizan z teatrem sarugaku. Pniej przyj imi buddyjskie
Kanami, ktre stao si rwnie jego artystycznym przydomkiem.
Mia on jeszcze jedno imi a mianowicie aktorskie Kanze.
Najpierw zaoy zesp teatralny w Obata w prowincji Iga (obecnie
prefektura Mie), lecz pniej przenis si do wioski Yuzaki w Yamato,
od ktrej jego zesp zyska nazw Yuzaki-za. Wraliwy na sztuk
teatraln wszelkich rodzajw i stylw przyglda si wystpom ze
spow sarugaku z prowincji Omi, a take dengaku i kuse-mai. Na
pocztku lat 70-tych XIV wieku da si pozna jako utalentowany
aktor i zacz wystpowa rwnie w Kioto w wityniach, gdzie
prezentowa rwnie przedstawienia typu kanjin-nd, czyli przedsta
wienia majce cele dobroczynne, jak np. zbirk pienidzy na odbudo
w wityni. Zyskay one du popularno. Tego rodzaju przedsta
wienie w Imagumano w Kioto w roku 1374 zwrcio uwag sioguna
Ashikaga Yoshimitsu, ktry doceni talent K anamiego i poziom
wystpu jego zespou, i nastpnie roztoczy nad nim swj patronat
trwajcy do mierci Kanamiego w czasie wystpw w Suruga.
Kanami dziki wpywowemu mecenasowi mg odtd skoncen
trowa si na doskonaleniu stylu i wzbogacaniu sarugaku. Teatr
monomane (naladowczy), typowy dla Yamato, wzbogaci o symbolizm
i sugestywno cechujc sarugaku z Omi. Swe przedstawienia wzbo
gaci te muzyk melodyjnych pieni kouta, popularnych w tym czasie,
a take rytmicznoci muzyki towarzyszcej tacom kuse-mai. Dziki
temu sta si jedn z najwaniejszych postaci w kulturze rednio
wiecznej Japonii.
Kanami rozpocz pierwszy okres konsolidacji teatru no, przej
ciowego midzy sarugaku-no a ngaku (inaczej: no). Okres ten
rozpocz si w roku 1351 i trwa do 1384, to znaczy do mierci
Kanamiego, albo kilka lat duej.
Gdy Kanze Kanami Kiyotsugu rozpoczyna dziaalno, w Yama
to istniao ju kilka zespow, m. in. Emmai-za znany pniej jako
Komparu-za. Wiele zespow dziaao w ssiednich prowincjach Ise,
Kii, Settsu, Yamashiro, Tamba, Omi, Mino, Echizen i w innych.
Zespoy te utrzymyway cilejsze lub luniejsze stosunki ze witynia
mi sintoistycznymi i buddyjskimi. Zreszt dziki zalenoci i wystpom
we wpywowych wityniach zespoy mogy dziaa i egzystowa.
323

Z czasem jednak aktorzy coraz chtniej wystpowali przed publicz

noci wieck podczas przedstawie otwartych.
Kanami zyskawszy zainteresowanie samurajw i arystokracji
podj wysiek dostosowania tej do popularnej sztuki scenicznej do
wymaga wyksztaconej arystokracji. Dlatego te udoskonali istniej
ce sztuki i pisa nowe czerpic motywy i wtki z dawnej literatury.
Spisywa te swe dowiadczenia i przemylenia. Stara si dostosowa
koncepcj yugen do teatru, posugiwa si terminem monomane (nala
dowanie), a take stworzy koncepcj hana (kwiat), rozumian jako
czar czy po prostu estetyczny efekt przedstawienia. Te trzy koncepcje
pniej rozwin jego syn Zeami.
Wrd sztuk przypisywanych Kanamiemu znajduj si Saga-mono-gurui (Szalona z Saga), Shizuka-ga mai-no no (Taniec Shizuki),
Shii-no shosho (Duch Ono-no Komachi), Jinen Koji (Kapan Jinen
Koji), Awaji (nazwa wyspy) i inne. Trzy pierwsze sztuki po przerb
kach otrzymay nowe nazwy, a mianowicie Hyakuman, Yoshino Shizuka i Kayoi Komachi. Due znaczenie dla rozwoju no miao wprowa
dzenie przez Kanamiego taca i melodii kuse-mai do sarugaku.
Awaji naley do sztuk o bogach, czyli do pierwszej grupy.
Wystpuje w niej pi postaci, przy czym shite w dwu odmianach:
starego czowieka, a w drugiej czci przeistoczonego w boga Izanagi
(nochijite). Tytu sztuki pochodzi od anegdoty na temat urzdnika
dworskiego, ktry udaje si na pielgrzymk na wysp Awaji. Tam
spotyka dwu wieniakw, sucha ich opowiadania o powstaniu wysp
japoskich z kropli wody spadajcych z wczni zanurzonej i wyjtej
z morza przez bstwa Izanagi i Izanami. Jeden z wieniakw pojawia
si jako bg Izanagi w drugiej czci sztuki.
Motomezuka (Kurhan) Kanamiego jest czsto gran dwuczciow
sztuk czwartej grupy. Tu rwnie pojawia si wdrujcy kapan
(waki). We wsi Ikuta spotyka on trzy kobiety zrywajce trawy i pyta je
o grobowy kurhan, ktry mia si znajdowa gdzie w pobliu.
Kobiety twierdz, e nic o tym nie wiedz i odchodz. Jedna z nich
(shite) pozostaje i prowadzi kapana do kurhanu. Tam opowiada mu
smutn histori dziewczyny Unai-otome, kochanej przez dwu m
czyzn. Unai nie potrafia si zdecydowa, ktrego ma wybra na ma.
Obiecaa zosta on tego, ktry zwyciy w zawodach. Obaj strzelili

324

do ptaka i obaj trafili. Unai nie widzc innej moliwoci rozwizania

problemu wyboru wskoczya do rzeki i utona. Pogrzebano j pod
tym kurhanem. Zrozpaczeni dwaj mczyni rwnie popenili samo
bjstwo. Po opowiedzeniu tej historii kobieta skrya si w kurhanie.
Dziki modlitwie ukazuje si duch kobiety (nochijite) i opowiada
0 cierpieniach, jakie znosia Unai dlatego, e spowodowaa mier
ptaka i dwu jej zalotnikw.
Sshiarai Komachi (Komachi i zmywanie rkopisu) Kanamiego
naley do trzeciej grupy, a Sotoba Komachi (Komachi i stupa) tego
autora do czwartej. Obie sztuki s osnute na tle barwnej postaci
Ono-no Komachi. Sshiarai jest bardziej rozbudowana, skada si
z dwu czci. W pierwszej czci wystpuje poeta Otomo-no Kuronushi (waki), jego suga (kygen), poetka Komachi (shite), a w drugiej:
cesarz grany przez dziecko (kokata), Komachi (nochijite) w postaci
tancerki, Ki-no Tsurayuki (jako nochizure), poeci Mibu-no Tadamine
1 Oshikchi-no Mitsune (jako nochizure), dwie damy dworu (jako
nochizure) i znw Otomo-no Kuronushi (jako nochiwaki). Oto ma si
odby turniej poetycki w obecnoci cesarza. Rywalk Kuronushiego
bdzie Komachi, ktra moe wygra zawody. Kuronushi chc j
zdyskredytowa podsuchawszy wiersz, ktry przygotowaa na turniej.
Wpisuje wiersz na jedn z kart antologii Mariyshu. Kiedy jej wiersz
zosta wygoszony, Kuronushi poddaje go krytyce mwic, i po
chodzi z antologii Mariyshu, a wic Komachi nie jest jego autork.
Na dowd pokazuje odpowiedni kart z tej najstarszej antologii
japoskiej. Na ratunek upokorzonej Komachi przychodzi Ki-no
Tsurayuki, ktry za pozwoleniem cesarza weryfikuje odpowiedni
kartk antologii poddajc j prbie wody. Kiedy zmoczono kartk,
wieo napisany wiersz uleg zmyciu. Wskutek odkrycia faszerstwa
Kuronushi zamierza popeni samobjstwo. Lecz Komachi przebacza
mu i powstrzymuje od popenienia tego czynu. Cesarz rwnie
rozkazuje poecie powrci do towarzystwa. Aby rozproszy zakopo
tanie, Komachi wykonuje taniec na cze cesarza i jego wiatych
rzdw.
W Sotoba Komachi natomiast wystpuje duch Komachi w postaci
ndzarki cierpicej i tsknicej za dawnymi czasami, gdy kocha j
jeszcze Fukakusa-no Shsh, nieszczsny, legendarny kochanek.

325

M LZEAM I
Zeami (?1364-?1444), znany take jako Seami i Kanze Motokiyo,
wybitny a k t o r , d m ^
by synem K anami
Kiyotsugu (1333-1384), zaoyciela trupy Kanze-za specjalizujcej si
w widowiskach sarugaku i dziaajcej gwnie w prowincji Yamato.
Zeami jako dziecko nosi imi Fujiwaka, a pniej pospolicie nazywa
no go Kanze Sabur. Zeami jest imieniem artystycznym, ktre przyj
dopiero w roku 1402. O jego modoci niewiele wiadomo. Przypuszcza
si, e bardzo wczenie nauczy si gry aktorskiej. Poczynajc od
szstego roku ycia uczy si nie tylko od ojca, lecz podpatrywa take
inne trupy, np. lubi oglda dengaku w wykonaniu aktora Kiami. Bra
udzia w wystpach zespou ojca w Kioto (Imogumano), ktre oglda
Yoshimitsu, siogun z Ashikagw. By to rok 1374 Zeami swym
wygldem i gr poruszy modego Yoshimitsu, i odtd pozyska
monego mecenasa dla Kanze.
K anami zmar w roku 1384, na Zeamiego spada wic wielka
odpowiedzialno pokierowania zespoem Yuzaki (tak bowiem si
jeszcze nazywa zesp, ktry otrzyma potem nazw Kanze), zapew
nienia mu materialnych podstaw i dobrego repertuaru. Przypuszcza
si, e odtd Zeami wystpowa z zespoem gwnie w Kioto i okolicy,
chocia niewiele jest wzmianek w niezalenych rdach o jego
wystpach. Z pewnoci Yoshimitsu ceni sobie towarzystwo rwnie
innych aktorw i oglda przedstawienia nie tylko trupy Kanze-za.
Warunki zmuszay wic Zeamiego do duej aktywnoci doskonale
nia sztuki aktorskiej, odnawiania repertuaru i opracowywania teorety
cznych podstaw sarugaku. Potrafi wykorzysta dorobek swego ojca
a take innych aktorw, m. in. Inu z zespou sarugaku w Omi
i aktorw dengaku (Kiami i Zami). Napisa kilkadziesit sztuk
(wymienia si 22 tytuy w Sarugakudangi), zmodernizowa wiele sztuk
starszych, zwaszcza napisanych przez ojca. Okoo 1400 roku przy
stpi do spisania wasnych pogldw na sztuk sceniczn, zwaszcza
na uprawian przez siebie sarugaku-no no. Majc czterdzieci pi lat
osign szczyt kariery aktorskiej. Niestety, w tym te czasie (1409 r.)
przedwczenie zmar mony opiekun eks-siogun Yoshimitsu, ktre
go nastpca Yoshimochi (siogun w latach 1395-1423) bardziej in
teresowa si dengaku i obdarza wzgldami Zamiego, mistrza tej
sztuki scenicznej. Nie ma jednak dowodw na to, by Yoshimochi by
326

szczeglnie negatywnie nastawiony do Zeamiego. By mionikiem

teatru podobnie jak jego ojciec. W tym czasie (1408-1420) Zeami
opracowa najwaniejszy swj traktat (.Fushikaden), zajmowa si te
ksztaceniem nastpcw. Nie jest jednak oczywiste, kto mia by i kto
by jego nastpc. Nie jest nawet jasne, ile mia dzieci. W Kanshi-kafu
(Genealogia rodziny Kanze), opracowanej na przeomie XVIII i
XIX w. przez Asano Eisoku, wspomina si, e Zeami mia dwu synw:
Juro Motomas i Shichir Jir, oraz jedn crk, ktra polubia
Komparu Ujinobu o buddyjskim imieniu Zenchiku.
W pismach Zeamiego znajdujemy informacj, e w roku 1423
powici rozpraw Sandd (Trzy drogi) synowi Motoyoshiemu, o
ktrym niewiele wiadomo, poza tym e opracowa Rozmowy o sarugaku (Sarugakudangi, 1430). Nie mona jednak rozstrzygn, ilu Zeami
mia synw. Co do dwch wyej wspomnianych, nie ma wtpliwoci.
Motomasa, wspominany we wspczesnych mu rdach jako aktor,
napisa kilka sztuk teatralnych i zosta prawdopodobnie spadkobierc
zespou Kanze-za w roku 1422, gdy Zeami obra stan duchowny.
Genealogia rodu Kanze nie wspomina o tym, e Motomasa zosta
kierownikiem trupy Kanze-za. Natomiast w Sarugakudangi stwierdza
si jasno, e zosta nastpc Zeamiego. Zmar jednak prawdopodobnie
w 1432 r. (data urodzenia te niepewna: ok. 1398-1404).
Pisma Zenchiku (1405-?) i Zeamiego nie potwierdzaj pojawiaj
cych si w pniejszych genealogiach wzmianek o crce Zeamiego,
ktra jakoby polubia Komparu Zenchiku. Nie ma jednak wtpli
woci, e Zeami traktowa Zenchiku jak czonka rodziny. Jeszcze za
ycia syna Motomasy powici mu dwa traktaty. Wysnuwa si wic
przypuszczenie, e w tym czasie Zenchiku by ju ziciem Zeamiego.
Poza tym wiele rkopisw Zeamiego zachowao si w rodzie Kom
paru, co moe mie zwizek z wyjtkow trosk Zeamiego o wykszta
cenie teatralne Zenchiku, a po mierci Motomasy z wielk nadziej,
jak pokada w nim jako kontynuatorze jego sztuki.
Wyjanienia rwnie wymaga sprawa stanu duchownego Zeamie
go. W dokumentach s sprzeczne informacje. Przyjo si uwaa, e
w roku 1422 Zeami zosta mnichem sekty sdto zenistycznego
odamu buddyzmu. Lecz Sarugakudangi (w 181 epizodzie) daje do
zrozumienia, e w tym czasie Zeami wycofa si z mniszego ycia.
Nawet jeli pozosta wieckim mnichem, to mimo to nie wycofa si
z ycia teatralnego. W roku 1424 zosta mianowany gakutd, czyli
327

dyrektorem muzycznym przedstawie sarugaku w Daigoji w Kioto.

W tym te czasie napisa cenione prace teoretyczne: Sando (Trzy drogi,
1423) i Kaky (Zwierciado Kwiatu, 1424), ktre ofiarowa Motomasie.
Kierowa treningiem swych synw i prawdopodobnie kuzyna
Onamiego i Zenchiku. W tym te czasie czsto rozmawia z Motoyoshim, ktry pniej spisa wypowiedzi Zeamiego w Sarugakudangi.
Dokadnie nie wiadomo, kiedy zostay zerwane stosunki Zeamiego
z Onamim. W kadym razie gwna przyczyna nieszcz Zeamiego
znajdowaa si poza jego rodzin, a mianowicie w jego stosunkach
z wadcami. Wanie w roku 1428 zmar Yoshimochi, ktry przynaj
mniej tolerowa Zeamiego jako wielkiego i sawnego mistrza. Nastpc
zosta jego brat Yoshinori (1393-1441), ktry rwnie bardzo lubi
sarugaku. Bdc mnichem pod imieniem Gien w wityni Shrenin
popiera Onamiego. Yoshinori faworyzowa Onamiego rwnie w na
stpnych latach sprawowania funkcji sioguna, obdarza go zaszczyta
mi. W tym czasie Zeami i Motomasa zostali zepchnici w cie:
M otomasa wycofa si prawdopodobnie do Ochi w prowincji Yamato,
a drugi syn Zeamiego zdecydowa si zosta mnichem (1430). Dwa lata
pniej zmar Motomasa. Zeami w konsekwencji pozosta bez nastp
cy. Rozpacz po stracie syna wyrazi w Museki-isshi (Li na ladach
snu, 1432) i w Kyakuraika (Kwiat powrotu, 1433). Zagadkowe jest
kolejne posunicie sioguna w stosunku do Zeamiego: zesanie go
w roku 1434 na wysp Sado. Nie wiadomo, co byo przyczyn tak
surowej kary dla starego czowieka i zasuonego artysty.
Co zaszo midzy Zeamim i Onamim po roku 1428? Nie wiadomo.
Istnieje oczywicie moliwo, e zerwanie stosunkw nastpio po
zaoeniu przez Onamiego wasnego zespou wspieranego przez sio
guna. Lecz nie mogo to by dostatecznym powodem wrogoci. Wrd
wielu przyczyn gniewu sioguna na Zeamiego, wymienianych w r
nych rdach (m. in. w Yoza yakusha-mokuroku, czyli Spisie aktorw
czterech zespow, 1646) najblisze prawdy jest chyba przypuszczenie,
i Zeami nie chcia uzna swego kuzyna za nastpc w szkole Kanze
i wrcz odmwi przekazania mu pism powiconych sztuce teatralnej.
Niezalenie od przypuszczalnego sprzeciwu Zeamiego Onami zosta
oficjalnym kierownikiem szkoy Kanze w Kioto (Ky-kanze) i to od
niego wywodz si pniejsi jego nastpcy w szkole zaoonej przez
Kanamiego i rozsawionej przez Zeamiego. Trzeba jednak zauway,
e szkoa rodowa Kanze, wywodzca si bezporednio od Zeamiego
328

(tzw. Ochi-kanze), obumara ostatecznie w wieku XVI, a wikszo

podstawowych tekstw tej tradycji zostaa skopiowana i przyswojona
przez kierownictwo szkoy stoecznej, wywodzce si od Onamiego.
Co si stao z Zeamim po zesaniu go na wysp Sado, wysp
odleg od stolicy okoo czterysta kilometrw nie wiadomo.
Przypuszczalnie pozwolono mu wrci do stolicy, gdzie zmar w roku
1443 lub 1444, a moe pniej. W ten sposb jeden z najwybitniejszych
wsptwrcw kultury japoskiej umiera w zapomnieniu wskutek
obojtnoci i okruciestwa zbyt wpywowych mecenasw. Lecz cho
cia sawa wielkiego aktora przemina, to jednak pozostay po nim
dziea pisane: teksty dramatw n, rozprawy i szkice powicone
sztuce teatralnej. Dziki temu wikszo tekstw traktatw staa si
czci tajnej tradycji trzech rodw, a mianowicie Kanze z Ochi,
Komparu i Kanze z Kioto. Praktycznie teksty te poza tymi rodami nie
byy przez stulecia znane. Dopiero na pocztku XX wieku opubliko
wanie pitnastu rozpraw pt. Ngaku-koten Zeami-jurokubushu (Kla
syka no 16 tekstw Zeamiego, 1909) dao pocztek nowych studiw
nad nimi i nowego spojrzenia na wielko Zeamiego jako teoretyka
teatru. Kopie z okresu Edo, ktre posuyy za podstaw wspom
nianego wydania, spony w czasie trzsienia ziemi w roku 1923, tzn.
spono pitnacie rozpraw i VII-my rozdzia z Fushikaden, potrakto
wany przez Yoshid Togo (1864-1918) jako odrbny utwr. Wspom
niane wydanie i nowe odkrycia (ostatnie w roku 1956) skadaj si na
dwadziecia jeden prac teoretycznych Zeamiego, znanych dzi i studio
wanych. Dziki tym pismom Zeami sta si w ostatnich dziesicio
leciach jednym z najbardziej znanych, ale te i najbardziej tajem
niczych geniuszy japoskich.
VA

ZEAMI - TWRCZO DRAMATYCZNA

Zeami by nie tylko mistrzowskim wykonawc sztuk n, lecz take

niezrwnanym geniuszem dramatopisarstwa. Tradycja gosi, e napisa
ponad 150 sztuk, co by oznaczao, e okoo poowa dzisiejszego
repertuaru pochodzi spod pdzla Zeamiego. Nie jest jednak oczywiste,
ile naprawd sztuk napisa lub adaptowa Zeami. Na podstawie rde
pisanych mona dzi stwierdzi, e zachowao si blisko pidziesit
sztuk autorstwa Zeamiego. Gwnymi rdami informacji o Zeamim
jako dramatopisarzu s rozprawy Goon (Pi melodii, bez daty)
329

i Sarugakudangi (Rozmowy o sarugaku, 1430), w ktrych wymienia si

dwadziecia dwie sztuki. Profesor Omote Akira na podstawie znanych
dotd rde przypisuje Zeamiemu okoo pidziesiciu sztuk. Nie
wiadomo dokadnie, w jakim stopniu sztuki Zeamiego zostay prze
ksztacone w cigu kilkuset lat ich wystawiania przez kilka rnych
szk teatralnych. Porwnujc kilka odkrytych rkopisw z tekstami
przepisywanymi pniej, mona przypuszcza, e wprowadzone zmia
ny byy niewielkie. Wikszo sztuk przypisywanych Zeamiemu wy
rnia si kompozycj typow dla tzw. mugen-nd, czyli no o snach
i zjawach o tematyce zaczerpnitej z najwybitniejszych dzie klasycz
nych i charakteryzujcych si uwypukleniem roli taca w wykonaniu
gwnego bohatera, a take rytmiczn proz poetyck, ozdobion
wierszami. Do najbardziej charakterystycznych nale Aoi-no Ue
(Dama Aoi), Aridoshi, Ashikari (cinanie trzcin), Atsumori, Aya-no
tsuzumi (Damaszkowy bben), Hagoromo (Szata z pir), Hanjo (Po
rzucona dziewczyna), Higaki, Izutsu (Studnia), Kagekiyo, Kantan,
Kinuta (Klepaczka), Kiyotsune, Matsukaze, Nishikigi (Ozdobne
drzewo), Nonomiya, Nue (Fantastyczny ptak), Ohara-gok (Cesarska
wizyta w Ohara), Obasute (Porzucanie starych kobiet), Oimatsu (Stara
sosna), Saigyozakura (Saigy i kwiaty) Sanemori, Sekidera Komachi
(Komachi w wityni Sekidera), Shiga, Suma Genji (Ksi Genji na
wygnaniu w Suma), Tadanori, Takasago (nazwa zatoki), Yumi-yawata
(uk w wityni Hachimana), Yugao, Yorimasa i inne (tytuy bez
tumaczenia si imionami lub nazwami wasnymi).
Shiga (nazwa miejscowoci) Zeamiego jest dwuczciow sztuk
o bogach. N a pocztku na scenie pojawia si dworzanin, ktry przyby
do miejscowoci Shiga nad jeziorem Biwa w pobliu stolicy, aby
oglda kwitnce winie. Tutaj spotyka dwu drwali odpoczywajcych
pod wini gsto pokryt kwiatami. Rozpoczyna z nimi rozmow.
Stary drwal opowiada o poecie Otomo-no Kuronushi (XI w.), deifikowanym teraz i czczonym w wityni w Shiga, i daje mu do zro
zumienia, e jest tym wanie poet (shite), po czym znika. Tej nocy
odpoczywajcy dworzanin we nie widzi boga Shiga-no Myjin
(inochijite), raduje si z pomylnych rzdw i wykonuje taniec.
Ebira (Koczan) Zeamiego naley do drugiej grupy dramatw no,
a jego tre przedstawia si nastpujco. Oto kapan (waki) w towarzy
stwie dwu usugujcych mu kapanw wszed do lasu Ikuta i spotka
tam mczyzn, ktry opowiedzia mu histori zwizan z rosnc tam
330

synn liw. A mianowicie, w czasie wielkiej bitwy midzy Tairami

i Minamotami wojownik Kajiwara-no Kagesue uama okwiecon
gazk liwy i woy j do koczanu jako swj znak rozpoznawczy.
Mczyzna nastpnie ujawni, e jest duchem owego wojownika
i znikn. W drugim akcie pojawi si w prawdziwej postaci wojownika
i opowiedzia o cierpieniach, na jakie jest skazany po mierci nie
mogc osign stanu nirwany z powodu uprzednich czynw i przy
wizania do spraw ziemskich.
Izutsu (Studnia) Zeamiego naley do trzeciej grupy no. Dzieli si na
dwa akty. W pierwszym podrujcy kapan (waki) przybywa do
Ariwara-dera, gdzie spotyka kobiet (shite) koo opuszczonego starego
grobu. Kobieta opowiada, e jest to grb Ariwara-no Narihira, a ona
jest crk Ki-no Aritsune, ktra cae ycie kochaa Narihjr. W dru
gim akcie kapan podczas snu widzi dam ubran w szaty Narihiry,
taczc i zagldajc do studni. W odbiciu w wodzie oglda ona
obraz swego kochanka. O wicie kapan budzi si i stwierdza, e
kobiety, ktr spotka, ju nie ma.
Teika (imi poety Fujiwara-no Teika) Zeamiego naley do trzeciej
grupy i skada si z dwu aktw. Wystpuj w tej sztuce: wdrowny
kapan (waki), jego pomocnicy (wakizure), kobieta wiejska (shite),
osoba z okolic (kydgen), a w drugim akcie poetka, ksina Shokushi
(nochijite). Oto kapan odwiedzajcy stolic kryje si przed ulew pod
dachem. Obok niego pojawia si kobieta, ktra mwi, e ten dom
zbudowa Fujiwara-no Teika i e to on utrzymywa potajemne
stosunki z ksin Shokushi. Ksina przedwczenie zmara, a duch
Teiki zamieni si w winorol oplatajc jej grb. Kobieta pokazuje
kapanowi miejsce, gdzie si grb znajduje i wyjawia, e to ona jest
ksin, i znika w ciemnoci. Kapan odmawia Sutr Lotosu, w wyniku
czego duch ksinej powraca i wykonuje radosny taniec z wdzicznoci
za jego modlitw, dziki ktrej zostaa zbawiona.
Aya-no tsuzumi (Damaszkowy bben) Zeamiego opowiada o mio
ci ogrodnika do damy dworu, ktra moliwo spotkania si z nim
uzalenia od niewykonalnych warunkw. M. in. daa od ogrodnika
wydobycia dwiku z bbna, ktry okaza si instrumentem guchym,
pokrytym adamaszkiem. Z gniewu i rozpaczy ogrodnik odbiera sobie
ycie wskakujc do stawu znajdujcego si w ogrodzie paacowym.
W kocowej czci sztuki pojawia si jego gniewny duch.
Hanjo (Dziewczyna, ktr porzuci ukochany) Zeamiego (czwarta
331

grupa) skada si z dwu aktw: w pierwszym hotelarka (kydge)

w Nogami w prowincji Mino skary si, e Hanago jedna z jej
pracownic zakochaa si w Yoshida-no Shsh podczas jego
przejazdu wiosn i od tego czasu przestaa usugiwa gociom hotelo
wym. Otrzymaa wymwienie i odesza. Kiedy Yoshida przyby do
Nogami w powrotnej drodze do stolicy (drugi akt sztuki), nie zasta
tam dziewczyny, uda si wic do wityni Shimogamo-jinja w Kioto,
by modli si o spotkanie jej znowu. W wityni oglda taniec jakiej
szalonej kobiety. Yoshida dostrzega u niej taki sam wachlarz, jaki
podarowa Hanago w dowd swej mioci. Rzeczywicie okazuje si, e
szalona tancerka jest t sam Hanago, ktr kiedy spotka. Sztuka
koczy si radosn scen spotkania dwojga rozdzielonych kochan
kw.
Kantan (nazwa wasna) Zeamiego naley rwnie do czwartej
grupy. Bohaterem (shite) jest mczyzna Rosei, ktry opuszcza dom,
by w czasie wdrwki pozna inn cz Chin. N a noc zatrzymuje si
we wsi Kantan. W zajedzie kadzie si na odpoczynek i zasypia.
Przybywa posaniec cesarski i mianuje go cesarzem. Rozpoczyna si
dla Roseia pidziesicioletnie ycie w przepychu i chwale. Jednak
budzi si i syszy hotelarza mwicego, e jego ry ju si ugotowa.
Zdaje sobie wtedy spraw, e ycie jest takim wanie chwilowym,
przejciowym snem, postanawia zrezygnowa z dalszej podry i sp
dzi reszt swych dni w domu.
ZEAMI - PISMA TEORETYCZNE

Wikszo pism teoretycznych Zeamiego odziedziczyli bezporedni

nastpcy z linii Ochi-Kanze. Wiele tajemnic zawodowych w postaci
pisanej pieczoowicie przechowywaa rodzina Komparu. Po wygani
ciu rodziny Ochi-Kanze kontynuatorami stali si przedstawiciele rodu
Kanze z Kioto (poowa XVI w.) i odtd mogli pisma Zeamiego
skopiowa na wasny uytek. Kopiowaniem zaj si Kanze M ototada
(imi buddyjskie Ssetsu, 1509-1583), a take Kanze Motohisa (zm.
1577). Cz skopiowanych tekstw zostaa ofiarowana Tokugawie
Ieyasu, a nastpnie kopiowana przez innych mionikw n, m.in.
poet Hosokawa Yusai (1534-1610). Teksty przechowywane przez
rodzin Komparu kopiowano rwnie w XVII i XVIII w., a jeden
z nich (Shuddsho Ksika do nauki Drogi, 1430) zosta nawet
332

opublikowany drukiem przez Kanze Motoaki (1722-1774). By to

pierwszy drukowany tekst Zeamiego.
Po okresie spadku zainteresowania tekstami Zeamiego, w XIX
wieku prace jego zaczy pojawia si w antykwariatach i trafiay do
rk przypadkowych nabywcw. Okazywao si, e te teksty byy
niezrozumiae, po prostu trudne do odczytania nawet dla filologw.
Opublikowanie pitnastu tekstw w 1909 roku przez Yoshid Togo
byo epokowym wydarzeniem i zapocztkowao powolny proces
renesansu twrczoci teoretycznej Zeamiego. Okazao si, e jego
pisma teoretyczne zainteresoway nie tylko wybitnych filologw i ba
daczy dramatu, lecz take wielu innowatorw teatru wiatowego.
Sprbujmy wyliczy i omwi dostpne nam prace teoretyczne Zea
miego, by nastpnie wydoby z jego teorii to, co najbardziej interesuje
teoretykw i praktykw teatru.
Pisma Zeamiego:
Fugyokushu (Zbir stylw)
Fushikaden (O przekazywaniu Stylu, Ksztatu i Kwiatu, 1400)
Fushizuke-shidai (Porzdek kompozycji do muzyki)
F.ushizukesho (Ksiga o kompozycji muzycznej)
Gakushii-jojd (Uwagi na temat studiw)
Goi (Pi stopni)
Goon (Pi melodii)
Goongyoku-jojo (Uwagi na temat piciu rodzajw muzyki)
Hana-no kagami (Zwierciado Kwiatu/ = Kakyo)
Kaden (Przekazanie Kwiatu/ = Fushikaden)
Kadensho (Ksiga o przekazywaniu Kwiatu/ = Fushikaden)
Kakyo (Zwierciado Kwiatu, 1424)
Kashu-no uchi nukigaki (Wypis z wicze Kwiatu, 1418)
Kintsho (Ksiga ze Zotej Wyspy, 1436)
Kintshu (Zbir ze Zotej Wyspy/ = Kintsho)
Kyakuraika (Kwiat Powrotu, 1433)
Kyiii (Dziewi stopni)
Kyui-shidai (Porzdek dziewiciu stopni/ = Kyiii)
Museki-isshi (Li na ladach snu, 1432)
Nikyoku-santai-ezu (Trzy elementy i trzy postaci z rysunkami)
Nikyoku-santai-ningyozu (Dwa elementy i trzy formy z rysunkami
ludzi)
Nsakusho (Ksiga o pisaniu sztuk teatralnych/ = Sand)
333

Ongyoku-kowadashi-kuden (Ustne pouczenia o muzyce i recytacji)

Ongyoku-kuden (Ustne pouczenia o muzyce, 1419)
Rikugi (Sze kategorii, 1428)
Sando (Trzy Drogi, 1423)
Sarugaku-dangi (Rozmowy o sarugaku/ = Zeshi-rokujd-igo
sarugaku-dangi)
Shichiju-igo kuden (Ustne pouczenia po siedemdziesitce/ =
Kyaku-raika)
Shikadd (Droga Kwiatu, 1420)
Shikadosho (Ksiga Drogi do Kwiatu/ = Shikadd)
Shudsho (Ksiga do nauki Drogi, 1430)
Shugyoku-tokka (Wybieranie drogocennoci i otrzymywanie Kwia
tu, 1428)
Yiigaku-geifu-goi (Pi stopni stylu przedstawie teatralnych/ =
Goi)
Yugaku-shud-fuken (Nauka i symbole teatralnych przedstawie)
Yugaku-shudd-kempiisho (Ksiga o studiowaniu i wizualnych efek
tach teatralnego przedstawienia = Yugaku-shud-fuken)
Yume-no ato issi (Li na ladach snu/ = Museki-isshi)
Zeshi-rokujd-igo sarugaku-dangi (Rozmowy o sarugaku spisane
przez Zeshi po szedziesitce, 1430)3. Spis wedug: Erika de Poorter,
Zeamifs Talks on Sarugaku.
Fushi-kaden, znany jako Kadensho, by prawdopodobnie pierw
szym tekstem powiconym teorii teatru w Japonii. Zeami bowiem
rozpocz nad nim prac okoo roku 1400, to znaczy po wielu latach
dowiadczenia aktorskiego, pisarskiego i reyserskiego. Zeami dobrze
zna poezj japosk i wiedzia, jakie znaczenie miay pisma teorety
czne o poezji. Zapragn spisa wasne dowiadczenia i okreli
teoretyczne podstawy sarugaku jako umiejtnoci (= no\ czyli dojrza
ej sztuki scenicznej. Pragn zapewne stworzy tajn tradycj artysty
czn, suc m. in. umocnieniu nazwiska i pozycji wasnej rodziny.
Wspomnia, e prac t rozpocz po to, by uczniw zapozna ze
sztuk swego ojca, to znaczy K anamiego (III rozdz. Fushi-kaden).
W pierwszych dwu rozdziaach Kadensho Zeami zajmuje si
problemami ksztacenia aktora w siedmiu rnych grupach wieko
wych (rozdzia I), i naladownictwem (monomane). W rozdziale
trzecim natomiast mwi o przedstawieniu scenicznym i grze aktorskiej,
a w czwartym zajmuje si histori sarugaku. W pitym Zeami objania
334

style, ktre musi aktor opanowa, jeli chce odnie sukces. W szstym
podejmuje gwnie problem kompozycji i wystawiania sztuk. Sidmy
rozdzia powicony jest gwnie koncepcji Kwiatu (hana).
Wrd pozostaych pism teoretycznych szczytowym osigniciem
jest niewtpliwie Kakyd (Zwierciado Kwiatu, 1424), ktrego cz
pt. Kashu (wiczenie Kwiatu) istniaa ju w roku 1418. Kakyd
w pierwszej czci zawiera opis podstawowych technik aktorskich:
pieni, taca i naladownictwa (imitacji). W drugiej czci rozwaa
si takie problemy, jak osiganie indywidualnego stylu i stan ducha
aktora podczas przedstawienia. W tym traktacie znajdujemy rwnie
wykad na temat yugen, czyli artystycznego ideau Zeamiego.
Sando (Trzy Drogi, 1423), nazywany czsto Nosakusho (Ksiga
0 pisaniu sztuk), jest rwnie wanym tekstem teoretycznym, w kt
rym Zeami daje wskazwki dla piszcych nowe sztuki. Sando wraz
z szstym rozdziaem Fushikaden i ponad dwudziestu paragrafami
(112-135) Sarugakudangi stanowi dzi najwaniejsze rdo do
studiw nad pogldem Zeamiego na pisanie dramatu.
W Kyui (Dziewi stopni) Zeami wyrni dziewi estetycznych
stopni, ktre maj suy do oceny kwalifikacji aktora. W drugiej
czci tego krtkiego tekstu Zeami przedstawi porzdek etapowy
treningu, zapewniajcy osignicie wspomnianych stopni. W Fugyokushu (Zbir stylw) mwi o wiczeniach wokalnych, natomiast
w Shudsho (Ksiga do nauki Drogi, 1430) o obowizkach aktorw
1 muzykw zapewniajcych harmonijne wspycie w zespole podczas
przedstawie.
W pierwszych rozdziaach Sarugakudangi (Rozmowy o sarugaku),
opartych na rozmowach z Zeamim, Motoyoshi streszcza podstawowe
koncepcje i pogldy Zeamiego rozpoczynajc od definicji sztuki
sarugaku: Sztuka teatralna cakowicie opiera si na imitacji (imonomane\ ale poniewa sarugaku wywodzi si z kagura, podstaw tej
sztuki winny by uznane dwa elementy: taniec i piew 4.
Zatem wedug Zeamiego sztuki teatralne opieraj si na imitacji,
czyli monomane niekoniecznie oznaczajcej realistyczny opis po
staci, lecz raczej wydobycie z niej najistotniejszych cech. Jednak
sarugaku bez taca i piewu czyli tzw. dwu elementw (nikyoku)
sztuk teatraln sta si nie moe. Naladowanie postaci nie jest
wic wystarczajcym warunkiem sztuki teatralnej. Pod koniec tego
paragrafu mwi si tak:,,... jak mona kogo, kto nie wykonuje
335

[dobrze] dwu elementw: taca i piewu, nazwa doskonaym wyko

nawc?5.
W kolejnym paragrafie wystpuj dwa pojcia szczeglnie wane
dla opisu sztuki teatralnej, a mianowicie: yiigen (tajemna gbia, ele
ganckie pikno) i santai (trzy postaci, trzy charaktery). Santai oznacza
tutaj trzy typy rl, to znaczy osob star (rotai\ kobiet (nyotai)
i wojownika (guntai). W zasadzie wszystkie postacie sceniczne mog
by zredukowane do wspomnianych trzech typw. Wedug Zeamiego
aktor musi si dobrze nauczy gra wszystkie trzy typy rl. Artyci
(ktrzy specjalizuj si w grze) wojownika i postaci demonicznej, na
krtko osigaj saw, lecz nie pozostan sawni w wiecie6.
Aktor musi opanowa wszystkie style (dos. jittei, czyli dziesi
stylw) to stanowisko utwierdza Motoyoshi cytujc Fushikaden
w trzecim paragrafie Sarugakudangi: Style i wzorce s rozmaite
i indywidualne, lecz Kwiat, ktry wyglda powabnie, nie ginie
w sarugaku zarwno z Yamato, jak i Orni oraz w dengaku1.
Tak wic na pocztku Sarugakudangi wymienia si trzy pojcia,
ktre okazay si podstawowe w koncepcji teatralnej Zeamiego od
pierwszych do ostatnich tekstw teoretycznych, to znaczy yugen, hana
i monomane.
W Kakyd Zeami daje nastpujc definicj yugen: Zatem w jakich
okolicznociach przejawia si wiat yiigenl Gdy przyjrzymy si naj
pierw rnym klasom ludzi skadajcym si na ksztat spoeczestwa,
zauwaymy przede wszystkim, e wyrniaj si w nim arystokraci
wysok pozycj i wygldem, to wanie chyba tam moemy znale
wykwintne pikno (yugen). Dziki temu moemy wnosi, i istot
yugen jest po prostu ksztat pikny i agodny (utsukushiku nyuwa-naru
tei).
Spokojny wdzik sylwetki ciaa jest stanem yugen ciaa czowieka.
Podobnie yugen osiga si dziki wiczeniom w odpowiednim doborze
sw, prowadzcym do osignicia wdziku waciwego codziennym
zwyczajom arystokratw i dworzan, nawet jeli przydarzy si niekiedy
powiedzie co niestosownego. Gdy melodia pynie piknie i brzmi
wdzicznie to mwimy o yugen w muzyce. Co do taca, to jeli kto
dobrze wiczy i ma pikn postaw ciaa, a w ruchach spokj, dziki
czemu zainteresuje widza, wwczas bdzie to yiigen w tacu. W mono
mane (naladownictwo) natomiast mwimy o yiigen, gdy trzy typy
postaci wykonane s piknie8.
336

Zatem yugen naley poszukiwa w uksztatowaniu kadej postaci

teatralnej, w pieni, tacu i muzyce, a nawet w budowie jzykowej
sztuk. Jeli w przedstawieniu osiga si dostatecznie stan yugen, to
wwczas widz moe przey sytuacj podobn do tej, jak byoby
obserwowanie rozkwitajcego kwiatu. Tak wic osiganie ideau yugen
wydaje si konieczne dla stworzenia relacji midzy scen a widzem,
nazywanej hana, czyli Kwiatem. Wedle Zeamiego pierwotne sarugaku
opierao si wycznie na monomane, czyli na naladownictwie, lecz
poczynajc od Kanamiego nastpio sprzenie monomane i yugen,
a wic zrwnowaenie imitatorskich wysikw aktora z symbolik
sugerowania cech pozaindywidualnych. Dziki temu odtd stao si
konieczne, a take moliwe, ukazywanie na scenie pikna, nawet
w sytuacjach opisu i ksztatowania sylwetek z natury brzydkich. Stary
czowiek rwnie winien na scenie sprawia wraenie pikna. Naj
wiksz wic sztuk byo odpowiednie dozowanie monomane, to
znaczy zachowa naladowczych, i yugen, czyli eleganckiego pikna
symbolicznego. Doskonale wyksztacony aktor wie, w jakim stopniu
ma si wcieli w dan realistyczn posta, a w jakim wypeni j
ideaem yugen. Niedostatek jednej lub drugiej jakoci osabiaby
przedstawienie: zbyt realistycznym zachowaniem spycaby sens
przesania uniwersalistycznego, a zbyt symbolicznym i abstrakcyjnym
uniemoliwiaby wspdziaanie z widzem.
W pracach teoretycznych Zeami sformuowa zaoenia estetyczne
teatru no, przedstawi te zesp technicznych instrukcji, pozwalaj
cych zaoone cele wprowadzi w ycie to znaczy przenie na
scen. Terminem hana posugiwa si dla ukazania efektu, jaki aktor
ma wywrze na widzu. Natomiast yugen oznaczao dla niego to
pikno, ktre aktor wyzwala na scenie. Kwiat jak twierdzi
mona osign przez interesujce i nieoczekiwane przedstawienie,
podczas gdy yugen odnosi si do wewntrznych wartoci, odzwier
ciedlajcych si czy te ujawniajcych si w ubieraniu si
z wdzikiem, w elegancji i agodnoci mowy. To podkrelanie znacze
nia yugen w teatrze no wiadczy o wiadomym naladownictwie
kultury dworskiej Heian. Zeami posugiwa si wielu innymi pojciami
pochodzenia buddyjskiego, lecz chyba nie uwiadamia sobie zwizku
kompozycji sztuk no z buddyjsk koncepcj wiata. A przecie
w dramatach no pojawio si co nowego, czego nie byo w poezji waka
ani prozie Heian i Kamakura, a mianowicie nastpio niespotykane
337

dotd w literaturze piknej skoncentrowanie uwagi na tamtym

wiecie.
Zainteresowanie bowiem bohaterem po jego mierci w sztukach no
jest nastpstwem przeniknicia myli buddyjskiej o nastpnym wie
cie w gbokie pokady kultury i ycia. Wiadomo, e w okresie
Zeamiego nastpia znaczna sekularyzacja buddyzmu. Trudno wic
mwi tu o wpywie religii na sztuk, a raczej o przeksztaceniu religii
w sztuk 9 jak to formuuje Kato Shuichi. W XIII-XIV wieku
transcendentalna ideologia buddyzmu szeroko zostaa zaakceptowana
jako religia, natomiast w XV wieku zrosa si ze sztuk. Myl
buddyjska staa si wic nierozcznym skadnikiem estetyki kultury.
Transcendentalny buddyzm zaakceptowany zosta w sztuce scenicznej
XV wieku tylko dziki temu, e n, zwane wwczas jeszcze sarugaku,
zrodzio si w wiecie cakowicie odmiennym od arystokratycznego.
W spoecznoci dworskiej Heian wyksztacia si bowiem kultura od
podstaw wiecka. Natomiast znacznie mocniej wartoci i postawy
religijne zwaszcza buddyjskie przenikny do ludu, z klasztorw
do chopw i wojownikw na prowincji. Artyci twrcy sarugaku
wywodzili si najczciej z niskich warstw spoecznych, cho
z czasem przybliyli si do wyksztaconych i intelektualnie roz
budzonych mnichw i arystokratw. To oni potrafili zhumanizowa
w nastpny wiat: przyswoili sobie myl o wdrwce dusz, o wia
tach midzy czowiekiem a nirwan i Budd, i przeksztacili t myl
w podny czynnik literacki i artystyczny. W tym sensie nie ma
w dorobku Zeamiego w zasadzie sztuk religijnych, mimo e w wielu
sztukach jest mowa o tamtym, nastpnym wiecie, do ktrego
bohater udawa si po mierci. Aktorzy, a take chr, w monologach
przedstawiaj sceneri fizyczne aspekty otaczajcego wiata, w ja
kim si bohater znajduje. Przedstawiaj myli, wyjaniaj zachowania.
Ponadto chr komentuje sowa i zachowania bohatera, a take
jakby w jego imieniu wypowiada to, co on czuje.
Z punktu widzenia literackiego yokyoku jest form mieszan
skada si bowiem zarwno z tekstw proz, jak i z partii
wierszowanych i pieni, ktrym towarzyszy muzyka rytmiczna lub
arytmiczna.
Wszystkie elementy no tekst proz i wierszem, pie, taniec,
muzyka, realistyczne i satyryczne interludium, cz zwana nakairi
umieszczana tu przed sztuk finaow (kyu) musz odpowiada
338

stopniowi (kurai) powagi i dostojestwa, jakim jest obdarzona przez

tradycj w hierarchii sztuk skadajcych si na widowisko. Ranga za
sztuki zaley od tematu, wystpujcej osoby, rodkw ekspresji,
a niekiedy nawet od pochodzenia sztuki.

ZENCHIKU
Komparu Zenchiku (1405 1468) nazywa si naprawd Shichir
Ujinobu. Zenchiku jest jego imieniem buddyjskim i artystycznym. By
synem Komparu Yasabur z bocznej linii rodu, lecz zosta adop
towany przez spadkobierc gwnej linii Komparu (Bisha Jir).
Polubi crk Zeamiego, od ktrego pobiera nauki w zakresie teatru
no. Zeami uzna jego talent i pokada w nim due nadzieje sdzc, e
bdzie jego nastpc po mierci Motomasy. Zenchiku korzysta
z dowiadcze Zeamiego w okresie, gdy sztuka nauczyciela osigna
najwyszy poziom rozwoju i dziki temu mg wprowadzi zmiany
w stylu i przyczyni si do rozkwitu szkoy Komparu, ktrej przewo
dzi. Rzeczywicie, Zenchiku okaza si bardziej ortodoksyjnym spad
kobierc sztuki Zeamiego ni kierujcy szko Kanze Onami. Zen
chiku, ktrego dziaalno koncentrowaa si w okrgu Nara, nie
odnis za ycia tak duego sukcesu jak Onami w Kioto, mimo e
jego dorobek by duy. Jest autorem wielu sztuk, m. in. Basho (Drzewo
figowe), Ugetsu (Deszcz i ksiyc), cenionych za subtelny i spokojny
styl, cenne s zwaszcza jego prace krytyczne. Napisa m. in. Kabu-zuinki (Istota pieni i taca, 1456) i Rikurin-ichiro (Sze kwiatw
i jedna kropla rosy, po 1456) o charakterze filozoficznym, buddyjskim.
W obu pracach wida wpyw Kyui (Dziewi stopni) Zeamiego. Np.
w Rikurin... podzieli sztuk nd na sze stadiw (sze kwiatw)
i poczy je absolutn prawd wyraon obrazowo za pomoc kropli
rosy. Twierdzi, e wartoci nd naley szuka w najwyszym krle
stwie wyobrani. W Shidd-ysho (Podsumowanie wstpw do treningu
no) krytykuje styl wspczesnej sztuki ubolewajc, e tylko niedojrzae
i kpiarskie style s uwaane za interesujce. By to czas rozwoju
kultury nazywany okresem Higashiyama za sioguna Yoshimasy.
Wtedy Zenchiku cieszy si wzgldami znanego uczonego Ichij
Kanery. By te w bliskich stosunkach z mnichem, mylicielem i poet
Ikkyu Sjunem.
339

Bashd (Drzewo figowe) Zenchiku reprezentuje trzeci grup. W tej

dwuaktowej sztuce wystpuj: waki, shite i kydgen, oraz w drugim
akcie nochijite grajcy rol ducha drzew figowych. Z tekstu sztuki
dowiadujemy si, e mnich buddyjski w staroytnych Chinach recytuje
Sutr Lotosu. W tym momencie podchodzi kobieta i sucha go. Ze
zdziwieniem pyta, czy naprawd nawet drzewa mog osign zbawie
nie. Znika na dwik dzwonu wieczornego. Pniej kobieta znw si
pojawia, ju jako duch drzew figowych i wykonuje taniec radoci
z powodu nadziei na zbawienie.

SZTUKI NO I KYOGEN
ROZMAITOCI SCENICZNE

Sztuki no. Do najbardziej znanych sztuk no nale: Matsukaze

(Wiatr wrd sosen), Motomezuka (Kurhan) i Kayoi Komachi (Przy
chodzca Komachi), napisane przez Kanamiego i zapewne nieco
zmienione przez jego syna. Spord licznych dramatw Zeamiego
wymieniamy tu tylko kilka: Takasago, Hagoromo (Szata z pir),
Semimaru (Niewidomy muzyk Semimaru), Sekidera Komachi (Koma
chi w Sekidera), Ashikari (cinanie trzciny), Atsumori (Dowdca
Atsumori), Izutsu (Studnia) i Aoi-no ue (Dama Aoi). Wystawia si dzi
rwnie sztuki Zenchiku, np.: Yokihi (japoski odpowiednik Yang
Kuei-fei); Nobumitsu, np. Ataka, Dojdji, i Motomasy, np. Yoroboshi
(Mnich sabeusz) oraz wiele anonimowych. W licznych wypadkach
problem autorstwa jest wci otwarty nawet nie ma pewnoci, czy
susznie przypisujemy okrelon sztuk Zeamiemu lub Kanamiemu.

KYOGEN (SZALONE SOWA, FARSA)

Jest form bardziej realistycznego dramatu redniowiecznego,
odzwierciedlajcego ycie codzienne i spoeczne. Kydgen wystawiano
zwykle jako interludia midzy aktami (sztukami) no na tej samej
scenie, na ktrej prezentowano dramaty powane, i przed t sam
widowni, aby da jej rozrywk, spowodowa rozlunienie napicia
i da wypoczynek sercom i umysom zmczonym wysikiem percepcyj340

nym, jaki jest konieczny dla gbszego zrozumienia i przeycia

dramatu no.
Gwni bohaterowie fars s stereotypowymi postaciami komedio
wymi, takimi jak np. gupi pan i jego mdry suga, oszukiwany m,
tchrzliwy wojownik, skorumpowany kapan. W celu zabawienia
widza posugiwano si gr sw, parodi, umiarkowan satyr, zaska
kujc charakteryzacj i przesadnymi gestami. Od koca XV wieku
teksty kyogen przekazywano ustnie, notowano tylko tre, a zwaszcza
gwne sytuacje komediowe. Najstarszy zbir tekstw lub ich stresz
cze pochodzi z roku 1578 (Tensho-kyogen-bon Ksiga fars okresu
Tensh). ywa mowa XIV i XV-wieczna ulega pewnej zmianie,
zostaa przystosowana do XVI-wiecznej konwencji tekstu pisanego.
Dopiero w XVII wieku powstao kilka zbiorw kyogen,, dziki czemu
zachowao si dwiecie kilkadziesit sztuk.

z Og e i

(r n e s z t u k i )

Wrd redniowiecznych sztuk widowiskowych due znaczenie

miay shirabyoshi, tace z XII wieku, ktre pniej zostay spopulary
zowane przez kobiety zajmujce si zabawianiem goci (z czasem
zaczto te stosowa t nazw w odniesieniu do kobiet uprawiajcych
shirabyoshi). Due znaczenie miay te enkyoku (pieni piewane
w czasie przyj), zwane wwczas ska (szybkie pieni) z XIII-XIV
wieku, cieszce si powodzeniem wrd mnichw, wojownikw i arys
tokracji dworskiej, a tworzone gwnie przez mnichw buddyjskich.
W XIV wieku wywary one znaczny wpyw na inne formy sceniczne.
Melodie enkyoku, podobnie jak imayd (pieni w dzisiejszym stylu),
zaginy. Shirabyoshi prawdopodobnie przeksztaciy si w form
kusemai (melodie z tacem), modn na pocztku Muromachi. W ro
dowisku grup uprawiajcych kusemai w XVI wieku powstay kowakamai (tace kwaka) poczone z opowieciami wojennymi, piewa
nymi i recytowanymi do wtru bbnw. Nazwa ich pochodzi od
imienia twrcy tej sztuki scenicznej, a mianowicie Momoi Kwaka-maru. Poza tym popularne byy w tym okresie zjaponizowane hymny
buddyjskie (wasan), piewane gwnie w wityniach i przez wyznaw
cw sekty Czystej Ziemi.
341

KOMPOZYCJA I STYL
TEKSTW N (YKYOKU)
Wskazwki dotyczce pisania sztuk nd Zeami zawar w rozprawce
pt. Nsakusho (Ksiga o pisaniu sztuk no, 1423). Wypowiedzia si
w niej na temat procesu twrczego, rde, kompozycji i programu.
W procesie twrczym widzia trzy etapy: wyboru tematu, doboru
rde literackich oraz rodkw ekspresji i kompozycji. Szczegln
wag przywizywa do rde literackich. Skarbnic wtkw staa
si dla niego literatura dworska i samurajska, a przede wszystkim
Opowie o ksiciu Genji, Opowieci z Ise i Opowie o rodzie Taira,
legendy i opowiastki folklorystyczne oraz poezja waka.
Zeami uwaa, e kada sztuka winna skada si z piciu ru
chw, cilej scen (da), a mianowicie wstpu (jo), rozwinicia (ha)
skadajcego si z kolejnych trzech ruchw i kulminacji (ky).
W pierwszym ruchu (da) deuteragonista (waki) pojawia si na scenie
np. koczc sw podr do celu. W drugim ruchu, czyli pierwszym
dan rozwinicia, protagonista w swym pierwszym wcieleniu (maejite)
pojawia si na scenie i wyjania okolicznoci przybycia. W trzecim
ruchu protagonista prowadzi dialog z deuteragonist, a w czwartym
protagonista wykonuje pie lub taniec (kuse). W pitym ruchu,
nalecym do kulminacji (albo finau), zachodzi przeistoczenie: poja
wia si nochijite, czyli bohater w swej rzeczywistej postaci. Odkrywajc
sw tosamo wykonuje taniec.
Oczywicie, w rnych kategoriach sztuk schemat ten moe by
nieco odmienny. S te sztuki, w ktrych protagonista od pocztku do
koca pozostaje w tej samej postaci, a wic sztuka nie dzieli si na
dwie odrbne czci.
Zeami do dokadnie okrela dugo sztuk, a nawet liczb fraz
w poszczeglnych ruchach. Wyjania rol muzyki w podziale sztuki
na sekwencje majce swe nazwy, np. shidai, czyli motyw muzyczny
towarzyszcy pojawieniu si rzeczywistej postaci, albo michiyuki, czyli
pieni o podry, albo issei, czyli pieni formuowania tematu.
W yokyoku obficie wystpuj przytoczenia z wczeniejszych dzie
literackich, dziki czemu teksty te charakteryzuj si niezwyk zoo
noci rodkw wyrazu. Zwaszcza w sztukach Zeamiego mona
wykry niemal wszystkie formy i figury poetyckie, znane w klasycznej

poezji rodzimej, jak np. kakekotoba (sowa o podwjnej funkcji

i znaczeniu), makurakotoba (epitety stae), engo (sowa pokrewne), jo
(wstp). Z form wiersza najczciej wykorzystywane s tanka i imay,
dziki ktrym utrzymany jest rytm tekstu; w imayd podstaw rytmu
jest nastpstwo fraz 7- i 5-ciosylabowych w odrnieniu od
klasycznej tanka rozpoczynajcej si od frazy krtkiej, czyli 5-ciosylabowej (5-7-5).
Tekst yokyoku skada si wic z partii wierszowanych i pro
zatorskich. W zalenoci od budowy wiersza, charakteru narracji,
a take od odpowiednio zharmonizowanej ze sowami muzyki w ykyoku mona wyrni cho w odmiennym porzdku w rnych
sztukach do regularne stae czstki, ktre nazywamy tu sekwen
cjami lub motywami. S to m. in. shidai, nanori, michiyuki, issei, ninoku,
saski, ageuta, kuri, kuse, rongi i ai10.
Shidai jest motywem muzycznym i skwencj tekstu towarzyszc
pojawieniu si rzeczywistej postaci na scenie.
Nanori jest sekwencj tekstu, w ktrej pojawiajca si posta
przedstawia si i wyjania cel przybycia.
Michiyuki, czyli udanie si w drog, jest pieni podrn lub
o podry. W no jest sekwencj opowiadania o podry, ktrej towa
rzyszy motyw muzyczny rozpoczynany na wysokim tonie (ageuta).
Issei jest regularn krtk form wierszow towarzyszc pojawie
niu si postaci lub rozpoczciu taca z odpowiednim motywem
muzycznym.
Ninoku oznacza drug fraz, drug strof w recytacji typu roei
( popularnej w redniowieczu recytacji poezji).
Sashi jest bardzo prost sekwencj, wypowiadan przy odpowie
dnio skromnej muzyce; w tacu oznacza gest wycignitej rki.
Ageuta to sekwencja, w ktrej motyw muzyczny wykonywany jest
w wysokich tonach w przeciwiestwie do sageuta. Kuri natomiast
to najwyszy ton w normalnej skali.
Kuse jest nieco dusz sekwencj chraln o charakterze epickim,
towarzyszc epizodowi taca pochodzcego z widowisk kuse-mai.
Rongi (dyskusja) jest kwesti wypowiadan na przemian przez
aktora i chr lub przez dwu aktorw do rytmu muzyki.
Ai to nazwa partii tekstu interludium (ai-kyogen).
W wielu sztukach no11 dominujce znaczenie maj obrazy wywo

343

ujce nastrj, jednoczcy poszczeglne elementy sztuki. Takim pod

stawowym elementem dla danej sztuki moe by rzeka w sztuce Eguchi
(Kurtyzana Eguchi), ksiyc w Obasute (Porzucanie starych kobiet),
guchy dwik klepaczki uderzajcej o ptno pooone na drewnia
nym bloku w Kinuta (Klepaczka) Zeamiego, lub nieg w Hachinoki
(Karowate drzewko) K anamiego. Tego rodzaju obrazy czsto ewokuj nie wypowiadane wprost uczucia i myli, tumione namitnoci,
a nawet uniwersalne prawdy, ktre aktor tylko sugeruje.
Partie obrazowe, poetyckie lub liryczne przeplataj si z epizodami
narracyjnymi, w ktrych nastpuje pewne uspokojenie akompania
mentu muzycznego. Sposb wykonywania poszczeglnych partii
i sekwencji zaley te od przyporzdkowania danej sztuki do jednej
z czci w trjdzielnej strukturze nadrzdnej jo-ha-kyii (wstp, roz
winicie, kulminacja, fina), a take od przyporzdkowania sztuki do
jednej z piciu kategorii.
S sztuki mniej lub bardziej dramatyczne, dajce aktorowi mniej
sze lub wiksze moliwoci wydobycia i uzewntrznienia dramatyzmu
chwili, ycia lub losu bohatera. Najspokojniejsze sztuki, jakby zupenie
nie zawierajce zdarze, nale do pierwszej kategorii, do tzw. sztuk
0 bogach, zwanych inaczej waki-nd (no deuteragonisty). S to m.in.
Shirahige (Bstwo Shirahige) Kanamiego, Chikubushima (Wyspa Chikubu) Zenchiku, Takasago (Zatoka Takasago), Tsurukame (uraw
1 w), Yor (Wodospad o nazwie Troska o starych) Zeamiego.
W cigu prawie caej takiej sztuki o bogach gwny aktor (shite) siedzi
porodku sceny bez ruchu. O zdarzeniach opowiada recytujcy
i piewajcy chr.
Takasago (Zatoka Takasago) Zeamiego naley do grupy sztuk
o bogach. Skada si z dwu aktw: w pierwszym wystpuje kapan
(wa/ci), jego pomocnicy (wakizure), stara kobieta bdca duchem
sosny w Takasago (tsure), stary czowiek bdcy duchem sosny
w Sumiyoshi, oraz mieszkaniec okolic (kydgen). W drugim akcie
wystpuje bstwo Sumiyoshi-no Myojin (Janiejcy Bg z Sumiyoshi).
Pewien kapan w drodze do stolicy zatrzymuje si w Zatoce Takasago,
gdzie rozmawia z maestwem w podeszym wieku porzdkujcym
ziemi wok sosny. Kapan dziwi si i zapytuje, jak to moliwe, e
sosny od siebie tak odlege jedna tutaj w Takasago, a druga
w Sumiyoshi nazywane s sosnami podwjnymi. Staruszkowie
odpowiadaj, e m i ona s zawsze blisko siebie, nawet jeli dziel

32. Zoty Pawilon wityni Rokuonji sekty zenistycznej rinzai. Ogrd pejzaowy u stp
Kinugasa zaoony wg koncepcji Sosekiego

ich tysice mil gr i rzek. Cytuj wiersze opiewajce wiecznie zielone

sosny symbol pokoju i dugiego ycia i wyjawiaj, i oni s
duchami drzew w Takasago i Sumiyoshi, a nastpnie odpywaj
odzi. Kapan wyrusza do Sumiyoshi, gdzie objawia si mu bstwo
Sumiyoshi-no Myjin (Janiejcy Bg z Sumiyoshi). Bstwo opiewa
pikno wiosennego krajobrazu i wykonuje taniec na chwa szcz
liwych rzdw.
Dramatyzm nieco wzrasta w sztukach drugiej kategorii (shuramono\ co wynika jakby z natury rzeczy, poniewa ich bohaterami s
gwnie wojownicy. Lecz mimo namitnoci, jakie targaj ludmi na
polach bitew, gra aktora jest powcigliwa, oszczdna w gesty i ruchy,
poniewa sztuki tej kategorii nale do wstpnej czci rozwinicia (ha)
w programie przedstawienia. W dzisiejszym repertuarze wikszo
sztuk shuramono trzynacie na szesnacie grywanych jest
przypisywana Zeamiemu, ktry najbardziej brutalne sytuacje prze
ksztaca w poetyckie epizody i unika realistycznego opisu czynw
wojownikw. Wikszo sztuk w tej grupie oparta jest na wtkach
zaczerpnitych z opowieci wojennych (Heike-monogatari, Taiheiki\
345

jednak wszelkie elementy patosu i dramatyzmu w realizacji teatralnej

no zostay usunite. Tytuy sztuk pochodz najczciej od imion
historycznych i legendarnych bohaterw, m. in. Atsumori (z Tairw),
Kanehira (z rodu Imai), Kiyotsune (z Tairw), Michimori (z Tairw),
Shunzei-Tadanori (Fujiwara-no Shunzei i Taira-no Tadanori). S take
sztuki noszce tytuy wzite od nazw geograficznych synnych bitew,
jak np. Yashima (Zatoka Yashima).
Kanehira (imi bohatera) jest dwuczciow sztuk Zeamiego,
typow dla drugiej grupy sztuk o wojownikach. Na pocztku
pojawia si kapan podrujcy ladami bitwy, w ktrej zgin
wojownik Kiso-no Yoshinaka (1154-1184) z Minamotw. Modli si za
spokj jego duszy. Kiedy odbywa ostatni odcinek drogi odzi, stary
przewonik opowiada o synnych miejscach, jak na przykad o grze
Hiei, ktr mona oglda z odzi. Po przybyciu do Awazu-no hara
w prowincji Omi, gdzie zgin Yoshinaka i jego czterech towarzyszy,
kapan odprawia mody i zasypia. We nie pojawia si wojownik
Kanehira i opowiada o tym, e to on go tu przywiz dk jako
przewonik. Opisuje ostatnie momenty ycia Yoshinaki, a take
wasne w bitwie, ktra rozegraa si w tym miejscu. Narratorem w tej
drugiej czci (we nie) jest Imai-no Shir Kanehira (nochijite).
Trzeci kategori stanowi sztuki o kobietach, skadajce si
z tekstw najbardziej poetyckich w teatrze n, najbogaciej nasyconych
liryzmem i sugestywnoci (yugen). W porwnaniu z poprzedni
kategori w no rozwinite zostay wartoci symobliczne i poetyckie,
nastrojowe i liryczne zgodnie z charakterem wtkw i epizodw
zaczerpnitych z Opowieci o ksiciu Genji i Opowieci z Ise. Do
najbardziej popularnych i ubianych sztuk w tej grupie nale m.in.
Bash (Figa rajska) Zenchiku, Eguchi (Kurtyzana Eguchi), Hagoromo
(Szata z pir), Izutsu (Studnia), Kakitsubata (Irysy), Matsukaze (Dziew
czyna Matsukaze, czyli Wiatr w Gaziach Sosny), Nonomiya (Paac
Nonomiya w Saga), Ohara-gok (Wizyta cesarska w Ohara), Uneme
(Dama dworu), Yugao (Dama Yugao) wszystkie przypisywane
Zeamiemu i Senju (Kurtyznana Senju) Zenchiku.
Sekidera Komachi (Komachi w wityni Sekidera), sztuka Zeamie
go trzeciej grupy, osnuta zostaa na wtkach legend zwizanych
z yciem poetki Ono-no Komachi. Oto w wito Pasterza i Tkaczki
w sidmym dniu sidmego miesica kapan wityni Sekidera wraz
z innymi kapanami i chopcem pobierajcym nauki w klasztorze
346

udaj si posucha starej kobiety opowiadajcej o poezji. Przy

suchujc si jej opowieci zdaj sobie spraw, e owa kobieta jest na
pewno Ono-no Komachi, synn piknoci i poetk z dawnych
czasw. Kobieta przytacza wiersze, szkicuje obraz przepychu, w jakim
kiedy ya i rozpacza nad ndz jej obecnego bytowania. Nastpnie
zachcona przez chopca wybiera si razem z nimi na festyn do
wityni. Tam chopiec taczy, a kiedy koczy swj popis, rwnie
kobieta wykonuje taniec, lecz o wicie wraca samotnie do swego
szaasu.
W czwartej kategorii sztuk nastpuje przypieszenie akcji u pro
gu finau, wic nawet taka sama mio, co w sztukach trzeciej
kategorii, nabiera charakteru demonicznego. Sztuki te nie daj si
podporzdkowa jakiej jednej zasadzie s po prostu bardzo
zrnicowane pod wzgldem tematycznym i ekspresyjnym. S wrd
nich utwory poetyckie i symboliczne, a take realistyczne, wspczesne
(igenzaimono) i historyczno-legendarne, oraz sztuki o szalestwie i ob
sesji, zazdroci, alu i namitnoci, jak np. opowie o oszalaej matce
poszukujcej porwanego dziecka (w sztuce Sumidagawa Rzeka
Sumida), czy o kobiecie szalejcej z powodu zazdroci (w sztuce Kinuta
Klepaczka). Wielkim tematem tych sztuk jest po prostu ludzka
obsesja graniczca z szalestwem, pokazana w sposb atwo zro
zumiay dla widzw za pomoc sw i gestw. W odrnieniu od sztuk
trzeciej kategorii, nacechowanych poetyck atmosfer, w czwartej
kategorii na plan pierwszy wydobyta jest anegdota opowie
0 zdarzeniach i losach ludzi. I by moe tylko ta cecha czy w jedn
kategori tak rne sztuki: o ludziach i zdarzeniach rzeczywistych
wspczesnych (genzaimono) czy o szalestwie z zazdroci, o obsesji
1 przywizaniu duchw do spraw ziemskich.
Do genzaimono nale m. in. Ataka (Bariera w Ataka) Kojir,
Hashi Benkei (Benkei na mocie) anonimowa, Kagekiyo (Pustelnik
Kagekiyo) Zeamiego, Mochizuki (Mochizuki-no Akinaga) Saamiego,
Morihisa (Shume-no Morihisa) Motomasy, Shzon (Tosa Shzon)
Yajiro, Tadanobu (Sato Tadanobu) Zenchiku.
O
zazdroci, gniewie lub rozpaczy traktuj m.in. Hanagatami
(Kosz kwiatw), Hyakuman (Duch Hyakumana), Hibariyama (Gra
Skowronkw), Miidera (witynia Miidera) wszystkie Zeamiego
Semimaru (niewidoczny ksi Semimaru) i Yoroboshi (Mnich
sabeusz) Motomasy.
347

O
obsesjach i przywizaniu duchw do spraw ziemskich mwi
m. in. Aoi-no Ue (Dama Aoi), Akogi (Rybak Akogi), Aya-no tsuzumi
(Damaszkowy bben), Dojoji (witynia Djji), Koi-no omomi (Ciar
mioci), Kinuta (Klepaczka), Kanawa (elazny piercie) i Utd (Ptak
uto) wszystkie autorstwa Zeamiego.
Aoi-no Ue (Dama Aoi) Zeamiego naley do czwartej grupy. W tej
sztuce wystpuj cztery postacie: moda kapanka jako tsure (towa
rzyszca), wysoki urzdnik jako wakizure (towarzyszcy deuteragonicie), sucy (kygen), a take duch Damy Rokuj jako shite (prota
gonista) i kapan yamabushi jako waki (deuteragonista). Sztuka jest
osnuta na wtku zaczerpnitym z Opowieci o ksiciu Genji. Dama
Rokuj jako poprzednia kochanka ksicia przeywaa zazdro i
nienawidzia Damy Aoi (reprezentowan na scenie za pomoc szaty).
Z powodu jej zazdroci Dama Aoi zachorowaa na tajemnicz
chorob. Wezwana kapanka szarpic strun uku z drzewa katalpa
wywouje zego ducha, ktry zawadn Dam Aoi. Duch ujawnia si,
daje wyraz swojej nienawici i znika. Wtedy na pomoc wezwano
kapana. Duch znw pojawi si na scenie w swej normalnej postaci
Damy Rokuj i zosta pokonany moc modw kapana.
Do czwartej grupy naley rwnie Ashikari (Sciananie trzciny)
Zeamiego. Bohaterem shite jest tu Kusaka-no Saemon, ktry z powo
du biedy w domu opuszcza on, udaje si do Zatoki Naniwa i tam
prowadzi skromne ycie. Po pewnym czasie do domu wraca dobrobyt.
ona wyrusza na poszukiwanie ma. Znajduje go i wraca z nim do
domu. Fabua jest wic skromna o wartoci sztuki decyduje
poetycka atmosfera, pikno strojw, taca i jzyka. Kobieta w tej
sztuce tskni i czeka na lepsze czasy, w ktrych bdzie moga znw
poczy si z mem. Sztuka ukazuje spenienie pragnie kobiety,
ktrej tsknot wieczy rado.
Do pitej kategorii sztuk koczcych przedstawienia i wykonywa
nych w szybkim tempie (ky) nale utwory bliskie tematycznie
czwartej kategorii. Rni si one jednak szybszym tempem i gwatow
niejszymi ruchami i tacami. Stanowi one kulminacyjny punkt
programu, sucy pewnemu rozlunieniu zbyt napitej uwagi widza
w cigu poprzednich aktw. W tej grupie protagonista z wojownika,
wdrowcy czy kobiety czsto przeistacza si w demona, ktry wyko
nuje taniec z waciw tym istotom brawur. I tak w sztuce Tsuchigumo
(Pajk ziemny) kapan przeistacza si w pajka, w Momijigari (Oglda348

33. Ogrodzenie z plecionego bambusu zwane kdetsugaki od imienia artysty Honami

Ketsu (1558-1637). Znajduje si w wityni Ketsuji w Kioto, gdzie dawniej bya
pustelnia tego wszechstronnego artysty

nie jesiennych lici klonw) kobieta zamienia si w demona. Sztuki te

maj jednak szczliwe zakoczenie, sprzyjajce osiganiu przez widza
swoistego katharsis. S to m.in. Kokaji (Patnerz Kokaji), Nue
(Fantastyczny ptak), Oeyama (Gra Oe), Zegai (Krl diabw Zegai),
Kurozuka (W Kurozuka), Funa-benkei (Benkei w odzi).
Funa-benkei (Benkei w odzi) autorstwa Kanze Kojir reprezntuje
pit grup. W sztuce tej wystpuje dziecko (kokata) w roli postaci
historycznej Minamoto-no Yoshitsune, Benkei jako wa/ci, trzej jego
poddani (wakitsure), ksiniczka Shizuka Gozen jako shite i duch
Tomomoriego z rodu Taira jako nochijite.
Na pocztku Benkei wyjania, e Yoshitsune opuci stolic i uda
si do zatoki Daimotsu z zamiarem oczyszczenia si przed bratem
Yoritomo z podejrze o zamiary zagarnicia wadzy. W zatoce jest
rwnie jego kochanka Shizuka. Benkei nalega, eby Shizuka wrcia
do stolicy Kioto. Na poegnanie Shizuka taczy i odchodzi samotna.
Yoshitsune ze swymi ludmi wypywa odzi w morze, by uda si do
349

brata znajdujcego si w Kamakurze. Zrywa si burza, pojawia si

duch pokonanego przeciwnika Taira-no Tomori i usiuje uprowadzi
Yoshitsune ze sob w morze, by cierpia podobnie jak on cierpi po
mierci. Jednak dziki pomocy Benkeia Yoshitsune zostaje urato
wany.
Momijigari (Ogldanie lici klonw) autorstwa Kanze Kojir
Nobumitsu (1435-1516) jest gon sztuk pitej grupy, rwnie
dwuczciow. W pierwszej czci Taira-no Koremochi (waki) jest na
polowaniu w gbi gr. Tam spotyka dam ucztujc pod klonem
pokrytym czerwieniejcymi limi. Zostaje przez ni zaproszony do
wsplnej zabawy. Kiedy zasypia odurzony alkoholem, dama znika, by
wrci pod postaci demona. Lokalny bg wojny ostrzega Koremochiego. Dziki temu Koremochi pokona demona mieczem przy
niesionym przez boga.
Peny program przedstawienia rozpoczyna si wic w atmosferze
dostojestwa obrazu o bogach i koczy si dynamicznym tacem
demona. Midzy tymi biegunami roztacza si wiat nastrojw i tajem
nych znacze, do ktrych widz stara si dotrze prowadzony przez
aktorw, chr i orkiestr.
Teksty no wygaszane s na scenie przez aktorw i chr w sposb
zbliony do recytacji i piewu na przemian ale jake odmienny od
znanego w Europie jest sposb wydobywania gosu.
C/SZTUKA NO PT. TEIKA

Wikszo list autorw dramatw no podaje, e twrc sztuki

Teika jest Komparu Zenchiku Ujinobu, ale mona te znale w rd
ach informacj o tym, e wczeniej ju istniaa wersja tej sztuki,
a take, e autorem jest Zeami.
Fabua nawizuje do legendarnej mioci midzy Fujiwara-no
Teik (11621241) a Shokushi Nashinn (o. 1153 1201). Shokushi
bya trzeci crk cesarza Goshirakawa, ktr zgodnie z tradycj
jako crk niepierworodn oddano do suby kapaskiej
w wityni sintoistycznej Kamo w Kioto. Zasyna take jako autorka
poezji lirycznej, z ktrej zachowao si 388 waka, skomponowanych
w stylu zmysowego pikna (yembi\ a wic bardzo kobiecego,
uwaanego za kontynuacj liryki erotycznej Ono-no Komachi, rw
nie bohaterki wielu sztuk no.
350

*
Si
i*,

*x- j?*
K8>fc

> *
mr w
iSfe
*>
%
+ &l
%> 4^ *
< %
t
! j
ZH*

a * s? 4 Sfc* 9
*
^ *
^
> r
*
S : v
_,
J t n r *& tft4 sS ' Sfe ** gir
a
u
?Ru ^ tt
m * *3Ei
* * *w fc
*
As & i #/Ei*
-*-*
Mi -y % t t i "?
* * ~ n * *ic.
* W
* 2*
TsSMl
$i

k.

tf *

i A V

sS l f

,.

* &
% fc
^ frflj Mi
*m
4 * 8

yr*v>

5i

^2 5
^
8
5 * * * '
7
f
!ft

i a
0
* & I*
*-*-**> t j
^ * -*
-j
t?s
*
*&*,* e t
ntf
* t i
*t f
r
* * *4' s
i m
*&
fiJr y7 #?
:
ic ^
W |V =
<0
* S** v f M *&**
H
t

>A< tSi I4' fZS

.i!|r
t i
;e>*yr
m
'~'
*
0
ir
w
ii
*<

%
je
2
* !
*v *itr' '&
h: I* *1?!?i* g?%
*
*|
k

Siifc
t
i*l.
I
no % | b
& |g
ii f * f% I!|$ SL|
0 t f f *
t L * L
2

<D x b

T?U= s<

W"i* Ci* It

iO

|0

<

1
*]*2 ** t ^ 5 S
*>'' * l 4 * - I
* I0
.3 Vv? ?0 o |
fc%
M
' fk ^ ? |
K
K
ii
^%
]|t>

2
it
7

fr

wviP

r&X
ti n
<o
\

U
l

4
b

i ifiu** fi,,
**
S
1 P x t * 3 i g? &
? g* * = o ^ r n ^ L &
*m?<D*
*$<
&
w k S i h 5"
1&
JZt
ii
% f *
1 | ^
*1
-p
U
5<
9 x v ^ Sfc ^
b
^
+' n *
I , ii a
%
JE#* / / i fto ^ f t ^ x<
n # * % *
[ ^
tf?:
5 * ft
*
'
^
m
JLC
*<D vF d' I
i
it
*-i// iu
l * $ r+.^ {k
^
W*^ Sfc
^
tf
* * S s t
w
S
S fc 4 li i
*
w r* *- o tf *.ip?
ii/E^
U i% "

a^ei; %
'

i) **% ^2 O
<o
Tft*
w t m
m i
i g?
*

34. Dramat no pt. Teika. Numeracja sekwencji wskazuje, e czytamy od strony prawej do
lewej w pionie

Sztuka pt. Teika mwi wic o mioci, jaka zawizaa si potajem

nie midzy Shokushi a poet Teika. W rdach historycznych brak
jednak potwierdzenia na ten zwizek. Wtek zakazanego zwizku,
rozki i uczucia trwajcego przez ca wieczno jest bardzo atrakcyj
nym materiaem, decydujcym zapewne o wartoci tej sztuki. Oto
dusza Shokushi po mierci ksiniczki nadal ciga Teik, a przemie
niona w bluszcz (tzw. Teika-kazura bluszcz Teiki) oplata jej kamie
nagrobny i uniemoliwia wyswobodzenie si z pt mioci.
351

Akcja toczy si na peryferiach Kioto w czasie padziernikowej

deszczowej nocy. Wystpuj postaci: Mnich, jego towarzysz, Kobieta
bdca duchem Shokushi i chr. Przedstawiamy tutaj cz drug
i kocow tej sztuki w przekadzie Jadwigi Rodowicz.
Mnich:

Bluszcz Teiki c za dziwne sowa!

Moe zechcesz powiedzie czemu go tak nazywasz?
Kobieta:

Shokushi Naishinn w modoci

oddano do wityni Itsuki w Kamo.
Po jakim jednak czasie
zrezygnowaa ona ze suby kapaskiej,
bo w tajemnicy
zwizaa si z Teik
przysig gbokiej mioci.
I gdy Shokushi Naishinn
przedwczenie odesza ze wiata,
przywizanie Teiki i pasja
zmieniy si w bluszcz chwytliwy,
ktry przylgn do jej grobu.
Tak oto spleceni razem
gin w cierpieniu namitnoci,
nie rozcz si nigdy
nie mogc od mioci
uwolni dusz.
Jeli jednak odmwisz sutry (kobieta przechodzi przez rodek sceny
w intencji ich ukojenia
ku yoza, mnich zajmuje miejsce na
opowiem co jeszcze.
stanowisku aktora waki)
Chr:

Nie odejdzie nigdy w niepami

to, co w sercu tkwio
gboko, jak drka polna, ktr
szam na spotkanie z tob.
Kobieta:

Przerwano jednak cenny sznur klejnotw...

Chr:

Przysig mioci okradziono z siy,

jesie wesza w krain mego serca;
352

spowiay trawy stepowe

zanim si ich kwiaty zawizay w kosy.
Kobieta:

Wszystko to, co czuam...

Chr:

Speni si nie miao.

Jak mnie bolao
poznaj!
Zimne s szrony, zimne,
gbokiej barwy nabiera
indygo, co marznie w szronie:
Gbsza jest barwa rkaww
ktrymi cieraam zy.
Dawno to byo, dawno...
Prbowaam zmaz mioci zdj z siebie,
lecz, guche na ceremonie kruchych prb moich
sucha mnie ju nie chciay
nawet bstwa
mojej wityni
Itsuki w Kamo.
Ludzie zawistni
rozpowiadali o nas,
gdy mio gorca wezbraa
barw krwi na twarzach.
Cho tak je chowalimy,
to si wykrady
midzy wielu ludzi
nasze imiona.
Pod jaskrawym socem poudnia
cieki dobiegy kresu
jak bdne obokw wdrowanie.
Modej dziewczyny posta zatrzymana w biegu...
Obu sercom ciko.
Kobieta:

Chc o tym mwi,

chc kocha,
i nie mam adnego sposobu...
Chr:

...bo ty jeste odlega

jak biay obok na szczycie,
gdzie stoi zamek w bluszczu.

Tak do mnie piewae w one dni:

i kiedy o tym myl,
rozumiem czemu mio
moe sta si jak pncze.
Chwyta si ciaa
i z pasj czepia moich ladw.
Na zawsze, jak dziki bluszcz
spltani gorejemy
jesieni
w blasku czerwonych lici.
Opadaj rosy, topniej szrony
w rozrzuconych moich wosach.
Zdejmij ze mnie, panie
namitno jego!
Chr:

Sucham opowieci
0 czym, co w przeszo odeszo.
O, jak przedziwnie szybko
zapada dzisiaj wieczr!
Kim jeste, niezwyka kobieto?
Kobieta:

Kim jestem?
Zaledwie imieniem,
co zmarniao pod szronem,
jak dzikie polne trawy.
1 ciao moje zniko
pretekst dla imienia.
Chr:

Cho schowana w gstwie rolin

wychodzi na jaw barw namitnoci.
Kobieta:

...Ciko mi teraz...
Przecie
wanie ja jestem
Shokushi Naishinn:
lecz cho si tobie jawi,
prawdziwa moja posta
jak lad owada na kamieniu
ksztatu nie ma.
Podobnie ksztatu nie ma
cierpienie skryte w bluszczu..
354

(kobieta zwraca si w stron mnicha)

(wstaje idzie krok w kierunku mnicha)

(staje przed grobem)

Woanie jej o pomoc

wida przez chwil,
a sama znika.
Woanie jej o pomoc
wida przez chwil,
a sama znika

(kobieta odwraca si do mnicha)

(kobieta staje przy grobie, odwraca si

ku frontowi sceny, po czym wchodzi do rodka
konstrukcji)
Tum. Jadwiga Rodowicz

PRZYPISY
1Faubion Bowers, Japanese Theatre, Ch. E. Tuttle, T okio 1952; Theatre in Japan,
Compiled by Japanese National Commission for U NESCO , Printing Bureau, Ministry
of Finance, T okio 1963; Yoshinobu Inoura, Toshio Kawatake, The Traditional Theater
o f Japan, The Japan Foundation, T okio 1981; Donald Keene, N the Classical
Theatre o f Japan, Kodansha International, Tokio 1966; Vierundzwanzig N -Spiele,
przek. Peter Weber-Schfer, Insel Verlag 1986; Andrzej Ziembiski, K lasyczny teatr
japoski, Pamitnik Teatralny, Rok XXIII, 1974, z. 1(89).
2Wiesaw Kotaski, Kojiki..., Zw j pierwszy, rozdz. 32 wiersz 75.
3Erika de Poorter, Z eam s Talks on Sarugaku, J.C. Gieben, Amsterdam 1986.
4Karonsh ngakush, N K B T 65, s. 485.
5ibidem, s. 485
6ibidem, s. 485
7Erika de Poorter, op. cit., s. 80.
8N K BT 65, s. 425-426; Zeami-geijutsu-ronsh (Zbir rozpraw Zeamiego o sztuce)
w serii Shinch-nihon-koten-shsei, Tokio 1976, s. 139.
9Shuichi Kato, A H istory o f Japanese Literature. The First Thousand Years, op. cit.,
s. 310.
10Yokomichi Mario, Omote Akira, Wstp do Yokyokush (Zbir tekstw no),
NKBT 40,41.
11
Przekady sztuk n, m. in. Arthur Waley, The N Plays o f Japan, Grove Press,
N ow y Jork 1957; Donald Keene (red.), 20 Plays o f the N Theatre, Columbia University
Press, N ow y Jork Londyn 1970; Ren Siefert, Zeami: La tradition secrte du N,
Gallimard, Pary 1960; Zob. te P.G. O Neill, Guide to N, Hinoki Shoten, Tokio 1964.

EDO - XVII-XIX WIEK

CECHY SZCZEGLNE EPOKI

POLITYKA WEWNTRZNA
I PRZERWANIE STOSUNKW Z ZAGRANIC

Okres od przejcia wadzy przez Tokugaw Ieyasu (1542-1616) w

1603 roku do odnowy Meiji w 1868 roku nazywa si epok Edo,
czasem epok Tokugawy bd epok nowoytn. Czsto zalicza
si do niej trzydziestoletni okres przejciowy Azuchi-Momoyama
koca XVI wieku. Z punktu widzenia historii spoeczno-politycznej,
redniowiecze i nowoytno stanowi w Japonii epok feudalizmu.
Okres Edo natomiast dzieli si na dwa podokresy. W pierwszym
dominoway orodki poudniowo-zachodnie, Kioto i Osaka, a kul
minacja rozwoju przypada na czasy Genroku (1688-1704). W dru
gim natomiast prowincjonalne miasteczko Edo (dzisiejsze Tokio)
dojrzao do rangi nowego centrum kulturalnego, ktre ju w erach
Meiwa i Anei (17641781) zaczo odgrywa pierwszoplanow rol
w rozwoju kraju.
Okres Edo charakteryzuje si siln scentralizowan form rzdw
sioguna z siedzib w Edo, wzmocnieniem si roli prawa i etyki opartej
na zasadach konfucjaskich, surowo regulujcych stosunki midzy
ludzkie, rodzinne i spoeczno-polityczne. Klas rzdzc byli samura
je, skupieni teraz raczej wok zamkw i rezydencji monowadcw
(daimyd) i bogatych rodw majcych swe siedziby w miastach.
Podlegali im chopi, rzemielnicy i kupcy nie majcy adnych praw
politycznych.
N a pocztku okresu wadze zakazay szerzenia chrzecijastwa
(1587, 1612), wzmogy przeladowania (1622, 1629) i zamkny granice
pastwa (1622, 1635, 1639) przerywajc wszelkie kontakty ze wia

tem zewntrznym, z wyjtkiem ograniczonego handlu z Holandi

i Chinami. Rozpocz si wic okres izolacji politycznej i kulturalnej,
trwajcy do poowy XIX wieku1.
PROBLEM WOLNOCI I TYP BOHATERA

Ograniczenia wolnoci jednostki stay si gwn przyczyn

typizacji bohaterw literackich i zahamowania rozwoju liryki
miosnej. Konflikt midzy poczuciem obowizku (giri), wynika
jcym z nakazw etyki, a uczuciem (ninj) jednostki dcej do
swobody wyboru sta si podstawowym tematem literatury mieszcza
skiej2.
KSIKA TOWAREM

Dziki szerzeniu owiaty znaczna cz spoeczestwa uzyskaa

dostp do nauki umiejtno czytania i pisania staa si koniecznym
warunkiem egzystencji mieszczan. Jednoczenie wprowadzenie jedno
litego systemu monetarnego sprzyjao rozwojowi handlu, bogaceniu
si miast i powstaniu nowego modelu kultury mieszczaskiej. Wanym
nowym tematem literatury sta si pienidz.
W odrnieniu od czasw redniowiecznych rozwin si druk,
powstay wydawnictwa, a take wypoyczalnie ksiek, dziki czemu
upowszechnio si czytelnictwo klasyki i utworw wspczesnych3.
Ksika staa si towarem i zacza podlega prawom rynku; musiaa
bawi lub uczy, by mie nabywc i przynosi dochd wydawcy.
Pisarze rwnie zaczli przyjmowa honoraria, w zamian za co
musieli podporzdkowa si daniom wydawcw. W zwizku z tym
cz twrczoci schlebiaa przecitnym lub wulgarnym gustom
czytelnikw.
Z upowszechnieniem literatury, gwnie powieci i opowiada,
wie si problem jej wpywu na szerokie krgi czytelnikw i ko
nieczno wprowadzenia surowej cenzury treci dzie (odpowied
nie ustawy wydawano w latach 1721, 1722, 1723, 1790, 1841-1842).
Wielu pisarzy spotykao si z upokarzajcymi karami, rzadko
wic literatura moga porusza podstawowe problemy jednostki,
wczesnego spoeczestwa, a zwaszcza przedstawia konflikty
spoeczne.
357

GW NE TENDENCJE I FORMY
LITERATURY EDO
DOM INUJCE ZNACZENIE NEO KONFUCJANIZM U

Okresu scentralizowanych rzdw rodu Tokugaww i izolacji

kraju od ssiadw i obcych mocarstw nie mona jednoznacznie
ocenia jako czasu zastoju i zacofania. Wrcz przeciwnie. Japonii
udao si w tym okresie wzmocni struktury administracyjne i pod
stawy ideologiczne pastwa, a take odnale czy odbudowa wartoci
sprzyjajce ksztatowaniu si tosamoci narodowej po kilku wiekach
zamieszek i wojen domowych. Cho rzdy sprawowaa elita arysto
kracji wojskowej (samurajskiej), wymagajca od administracji, aby
rygorystycznie egzekwowaa obowizki czonkw poszczeglnych sta
nw i warstw spoecznych, to w cigu kilku dziesicioleci w kulturze
dominowa poczli jednak mieszczanie, ktrzy z kolei wprowadzili
formy ekspresji i upodobania gminu. W etyce, a take w ideologii
oficjalnej, pastwowej, najwaniejszym czynnikiem unifikujcym sta
si konfucjanizm, zwaszcza w jego postaci odnowionej, zwanej neokonfucjanizmem4. Dwie podstawowe zasady konfucjaskie lojal
no wobec pana i wadcy (chu) oraz wierno i podlego w rodzi
nie {ko) bardzo gboko zakorzeniy si w wiadomoci Japo
czykw. Ju Tokugawa Ieyasu, korzystajc z usug uczonych konfucjaskich, okreli filozofi Czu Hi (Chu Hsi, po japosku Shushi) jako
obowizujc myl w dziedzinie owiaty i ksztatowania postaw
w spoeczestwie japoskim.
W odrnieniu od redniowiecza o postawach ludzi zacz de
cydowa system wieckich wartoci, w zasadzie racjonalistycznych
i pozytywistycznych. Typowa dla tej myli akceptacja wiata zjawisko
wego oznaczaa dla wadz rwnie konieczno akceptacji realiw
politycznych. Poza tym konfucjanizm okaza si myl atrakcyjn,
zwaszcza dla modej inteligencji, gwnie dla modziey samurajskiej,
ktra dostrzega w nim powane i mocne oparcie w odbudowie
skconego i wyniszczonego przez wojny i wanie rodowe spoecze
stwa. Racjonalizm i afirmacja otaczajcego wiata uzasadniay po
czucie sensu w codziennym dziaaniu, w pracy mieszczan i rzemielni
kw. Zatem nie tylko w klasie rzdzcej, lecz take w pozbawionym
praw politycznych stanie mieszczaskim myl konfucjaska spoty
358

kaa si z wyjtkowo ywym i autentycznym przyjciem. W zwizku

z tym literatura pikna suya upowszechnieniu etyki konfucjaskiej, a po drugie ukazujc doczesne przyjemnoci i marzenia
- bawia zarwno mieszczan, jak i samurajw. Nowej literaturze
stawiano wic gwnie cele dydaktyczne i utylitarne, a take rozryw
kowe. Nie oznacza to jednak, e cakowicie zostay zapomniane formy
i tendencje tradycyjne, tzn. wyksztacone w minionych epokach. Jedne
trway w ukryciu, pielgnowane przez ograniczone grupy ludzi, inne
ulegay rozwiniciu i suyy bardziej wyrafinowanym gustom ary
stokracji5.
POEZJA DWORSKA I STUDIA HUM ANISTYCZNE

We wczesnym okresie w rodowiskach zwizanych z arystokracj

dworsk w Kioto i w innych orodkach powstaway tradycyjne
krtkie pieni i traktaty o dawnej poezji. Jedni starali si za wszelk
cen zachowa dawne formy i dawne wartoci, byli wic tradycjo
nalistami, inni za poeci lub badacze wierni starej krtkiej pieni
gosili potrzeb odnowy i przystosowania do nowych czasw formy
tanka, wyksztaconej w przeszoci.
Posta Hosokawy Yusaia (15341610), poety i filologa okre
su Muromachi i Momoyama, zwizanego w modoci z dworem
sioguna Ashikaga staa si swego rodzaju symbolem cznoci
kulturalnej midzy epok mijajc a mieszczask nowoytnoci.
Hosokawa by niewtpliwie autorytetem w zakresie poetyki i cie
szy si uznaniem w rodowiskach artystycznych. By znawc poezji
szkoy Nij, podtrzyma tajne tradycje interpretacji zbioru Kokinshii,
wychowa wielu uczniw, ktrzy znali redniowieczne waka i nie
rezygnowali z doskonalenia modnej w XVII wieku formy haikai.
Wrd jego licznych uczniw byli m.in. Matsunaga Teitoku
(1571-1653) i Kinoshita Chshshi (1569-1649)6. Kinoshita jednak
krytycznie odnosi si do tradycji, zapocztkowa wic odnow pieni
japoskiej. Nie tylko pisa tanka, ale gra na popularnym wwczas
instrumencie samisen, ktry zapocztkowa przemiany w popularnej
muzyce i w teatrze. Kinoshita do poezji wprowadzi sowa z jzyka
potocznego i argonowego, a wic pozwala sobie na do du
swobod. Cz z jego wierszy zachowaa si m.in. w zbiorze
pt. Kyohakushu (Zbir pieni biesiadnych, 1649), zawierajcym
359

rwnie teksty prozatorskie. Zaoy te Hhenkai, czyli stowarzysze

nie ludzi interesujcych si krytyk literack, ktrych opinia miaa
niemae znaczenie dla zmian zachodzcych w formie i treci poezji
nowych czasw.
W historii literatury Edo wiksze znaczenie miay jednak studia
nad poezj klasyczn i krytyka poezji, ktrym impuls w istocie rzeczy
day badania historykw i filologw konfucjaskich, takich jak
na przykad Fujiwara Seika (1561-1619) i Hayashi Razan (1583-1657).
N a pocztku epoki wysze klasy, gwnie arystokracja dworska
i wojskowa, przejy tradycj kulturaln epoki Ashikagw. Bez wik
szych zmian uprawiano takie umiejtnoci, jak: ceremonia herbaty,
kompozycje kwiatowe (ikebana)7, malarstwo szkoy Kan czy
Tosa. Teatr no nadal cieszy si poparciem, a niektrzy siogunowie
(np. Tsunayoshi) ulegli fascynacji sztuk no do tego stopnia, e sami
wystpowali na scenie tego teatru.
Wyrazem ywotnoci sztuki artystycznej, nawizujcej do czasw
Heian, bya twrczo Honami Ketsu (558-1637), ktry zyskaw
szy rwnie uznanie Ieyasu zaoy artystyczn i religijn (nichirenizm) osad na pnoc od Kioto. Tutaj Ketsu wraz
z zespoem podj trud oywienia artystycznych tradycji Heian. Dla
pokolenia pocztkw XVII wieku sta si te arbitrem w dziedzinie
smaku estetycznego. By znawc mieczy, podobnie jak jego przod
kowie, lecz talent swj ujawni przede wszystkim jako twrca ceramiki
(iraku-yaki), wyrobw z laki inkrustowanej i innych luksusowych
przedmiotw codziennego uytku. Ceniono go jednak najbardziej za
malarstwo i kaligrafi. Ketsu czsto wsppracowa z innymi
artystami (np. z Tawaraya Statsu, zm. 1643?)8. Ich mistrzostwo
w dekoracyjnej i wyrafinowanej sztuce przej rwnie Ogata Krin
(1658-1716).
Charakterystyczna dla tego okresu jest z jednej strony dziaalno
filologw i historykw badajcych przeszo narodow, z dru
giej za rozbudzenie si twrczych i konsumpcyjnych aspiracji gminu
i mieszczan, tzn. rzemielnikw, kupcw i drobnych handlarzy.
To wanie w tym okresie powstay najwybitniejsze, cenione do
dzi traktaty o poezji i prozie okresu N ara i Heian. Kapan i uczony
japonista Keichu (1640-1701) zasyn jako znawca poezji starojaposkiej, m. in. Mariyshu. Rwnie Kada-no Azumamaro
(1669-1736) zajmowa si Mariyshu, bada te Nihongi,
360

zwracajc szczegln uwag na starojaposki rytua. Poezj waka

tworzon przez niego cechuje intelektualny stosunek do wiata przy
rody i jego zwizku z yciem czowieka.
Kamo(-no) Mabuchi (1697-1769), syn kapana sinto, ucze
Azumamaro, rwnie stara si pozna i zrozumie ducha dawnych
czasw badajc poezj, rytua sinto, jzyk starojaposki, obyczaje
dworskie i etykiet. Do tych celw suyy Kamo przede wszystkim
Kojiki i Mariydshii, w ktrych skonkretyzoway si wedug niego
takie cechy Japoczykw, jak: makoto (prawda, szczero), masurci
o tu (msko) czy shirabe (naturalny rytm).
Jeden z najwikszych uczonych tego okresu, Motoori Norinaga
(17301801)9, prowadzi badania nad wielu japoskimi dzieami
klasycznymi. Zasyn zwaszcza jako znawca Kojiki (zob. Kojiki-den),
semmyo, Mariydshii i Genji-monogata. Uporzdkowa, wyjani
i mona powiedzie stworzy wasn teori estetyczn, uzna
n za szczeglnie wan dla zrozumienia tradycji japoskiej. Pod
stawow kategori w tej koncepcji literatury (lub nawet szerzej:
kultury) jest mono-no aware (patos rzeczy). Jako poeta nie dorwna
swemu mistrzowi Kamo(-no) Mabuchi, znacznie lepsze s jego szkice
proz.
Natomiast Ozawa Roan (17231801)10 i Kagawa Kageki (1768
-1843) sigali po wzorce do Kokinshii jako zbioru reprezentujcego
najwysze osignicia artystyczne okresu Heian, w ktrych gbia
myli czy si z doskonaoci formy pieni japoskiej. Dopiero pod
koniec epoki powstay bardziej zindywidualizowane, nieco odnowione
tanka, ktrych autorzy odrzucali ograniczenia uzasadnione szacown
tradycj i goszone w uczonych rozprawach o poezji.
N a przykad wywodzcy si z rodziny kapana sinto mnich
buddyjski Rykan (1758-1831) studiowa Mariydshii i star poezj
chisk, zajmowa si te kaligrafi i pisa wykwintne wiersze po
japosku i chisku. y raczej w ubstwie, hodujc zenistycznym
ideaom ycia, tworzy wiersze rwnie chiskie wyrniajce si
surow prostot.
Tachibana Akemi (1812-1868), gorcy zwolennik rodzimych
tradycji i stronnik odsunitego od wadzy przez Tokugaww cesarza,
y rwnie w biedzie i samotnoci, co znalazo odzwierciedlenie
w jego poezji nasyconej osobistymi przeyciami. Pragnienie wypo
wiedzenia prawdy suyo czsto amaniu zasad formalnych, dlatego
361

te Tachibana pozostawi po sobie utwory przypominajce wiersze

wolne.
Hiraga Motoyoshi (1800-1865) bardzo wysoko ceni Mariydshu
za szczero wypowiedzi. Pisa wiersze miosne, wolne od wpyww
jzyka i poezji archaicznej.
Z powyszego przegldu widzimy, e istnienie i rozwj Japoskich
pieni, tzn. w praktyce jedynie tanka, by bardzo utrudniony ze
wzgldu na brak szerszego zainteresowania czytelnikw i wydawcw,
a krgi wyksztaconej arystokracji dworskiej otaczajcej cesarza byy
zbyt wskie, a ponadto pozbawione znaczniejszych zasobw ma
terialnych i wpyww politycznych. Niemniej poezja tradycyjna nie
staa si jedynie zabytkiem przeszoci. Wyraaa jak czstk ycia
emocjonalnego i intelektualnego wysoko wyksztaconych Japoczy
kw i od czasu do czasu reagowaa na przemiany spoeczne. Miaa
rwnie znaczenie w czasie gorczkowego okrelania tosamoci
narodowej w drugiej poowie XIX wieku.
Stwierdzi jednak musimy, e poezja tradycyjna (waka) nie za
reagowaa dostatecznie zdecydowanie na zmiany spoeczne i oby
czajowe epoki Edo, dlatego te zainteresowania czytelnikw skiero
way si ku poezji haikai, a take ku nowej powieci i opowiadaniu
(kanazshi, ukiyozshi) oraz teatrowi aktorskiemu (kabuki) i teatrowi
lalek (ninyg-jdruri).
Pod koniec pierwszego stulecia epoki Edo, w okresie Genroku
(1688-1704)11 pojawiy si wielkie indywidualnoci, ktre wyksztaciy
nowe formy i treci literatury i teatru mieszczaskiego. W tym czasie
tworzyli m.in. poeta Matsuo Bash (1644-1694), poeta i pisarz Ihara
Saikaku (1642-1693), dramatopisarz Chikamatsu Monzaemon
(1653-1724). Wspomnie naley rwnie twrc barwnych drzewo
rytw Hishikaw M oronobu (1618-1694), ktry uprawia malarstwo
tradycyjne, ale wyraa aspiracje i obyczaje mieszczan. Rozwj
drzeworytu mia bezporedni wpyw na rozwj drukarstwa i populary
zacj literatury.
PROZA W XVIII W IEKU MIEJSCE AKCJI I BOHATER

W pnym okresie Edo (od poowy XVIII wieku) w prozie

obserwuje si znaczne zrnicowanie gatunkw i form wydaw
362

niczych. Powstay bogato ilustrowane kusazdshi (ksiki pisane kur

syw), do ktrych najczciej zalicza si przeznaczone dla dzieci
i kobiet akahon (czerwone ksiki), kurohon (czarne ksiki), aohon
(zielone ksiki), utwory dla dorosych: kibyoshi (te okadki)
i gdkan (poczone zwoje). Du poczytnoci cieszyy si osharebon
(ksiki frywolne), kokkeibon (ksiki humorystyczne), ninjobon
(ksiki o uczuciach) i yomihon (ksiki do czytania), nazywane tak
dla odrnienia od ilustrowanych, obrazkowych kusazdshi.
Miejscem akcji licznych utworw literackich tej epoki byy dziel
nice rozrywkowe. Wielu typowych bohaterw pochodzio z tych
dzielnic (gwnie kobiety) lub do nich uczszczao (mczyni majcy
pienidze). Opowieci o tego rodzaju bohaterach cieszyy si nie
sabnc popularnoci. Wizao si to midzy innymi ze zgodnoci
charakterystyki bohaterw literackich z podstawowymi aspiracjami
mieszczan tego okresu, tzn. z deniami do gromadzenia bogactwa
i uywania pienidzy w celu radowania si yciem doczesnym bez
wzgldu na buddyjskie przestrogi i zakazy.
Typowa bohaterka opowiada i powieci wywodzia si czsto
z cieszcych si renom wysokiej rangi kurtyzan lub kobiet ze znacznie
niszych szczebli w hierarchii tego zawodu, pracujcych w rozmaitych
domach i herbaciarniach i oferujcych rozrywki mczyznom zar
wno samurajom, jak i kupcom. Kobiety tego stanu jako bohaterki
powieci byy interesujce, bo barwniejsze od on lub crek, bo
mogy sobie pozwoli na znacznie swobodniejsze zachowanie. Mogy
one przeywa przygody miosne, nie mio i pociesza zamane
serca mczyzn, wyraa uczucie choby w postaci gry czy zabawy
towarzyskiej. Najpikniejsze dziewczta, a zwaszcza umiejce opowia
da, piewa, taczy i gra na instrumentach (samisen, koto) cieszyy
si czsto saw w caej Japonii. O nich pisano yujo-hydbanki, czyli
zapiski o sawnych kurtyzanach.
Z drugiej strony pikne kobiety oczekujce zampjcia w zaciszu
domowym lub te ony kupcw i samurajw zostay w literaturze
pozbawione indywidualnych cech charakteru. Przyczyn tego zjawiska
naley szuka przede wszystkim w spoeczestwie, w ktrym surowe
zasady wychowania, nakazy i zakazy najostrzej dotyczyy kobiet jako
czonki rodzin. Za zdrad maesk kobiet czekaa zazwyczaj
surowsza kara ni mczyzn. Niewierno maeska kobiety bya
karana zesaniem lub mierci. Uczszczanie mczyzn do domw
363

rozrywki (i rozpusty) stao si swego rodzaju mod, a przynajmniej nie

przynosio ujmy na honorze temu mczynie, ktry mia do
pienidzy, eby korzysta z tak luksusowych i drogich uciech.
Z powodu tego rodzaju rozrywek samuraje zaduali si u kupcw, co
ich wzajemnie od siebie uzaleniao, mimo istnienia surowo okrela
nych granic klasowych12.

POEZJA POPULARNA -

HAIKAI I HAIKU

O D TEIM ON DO DANRIN

Na pocztku XVII wieku Matsunaga Teitoku (1571-1653)13, ktry

komponowa zarwno krtkie pieni, jak i pieni wizane, stara
si oczyci haikai z przesadnych wulgaryzmw. Jego nastpcy
w teimon, czyli szkole Teitoku, kontynuowali zamierzenia mistrza,
chcc uczyni z haikai poezj rwnie eleganck, jak dojrzae renga,
w rezultacie jednak zawyli jej zakres tematyczny i ograniczyli
elementy satyry i humoru. Nowe ograniczenia spotykay si z krytyk
modych poetw.
Denie do penego wyraenia uczu i zaakceptowania wszystkich
zjawisk ycia jako tematw godnych poetw haikai przejawia szkoa
darnin1*, zapocztkowana przez Nishiyam Sina (1605-1682) i roz
wijana przez Ihar Saikaku. Odrzucenie dawnych zasad kompozycji
renga przyczynio si do umasowienia nowej odmiany renga zwanej
artobliw (haikai) tysice ludzi mogo teraz zasmakowa aktu two
rzenia. Ihara Saikaku zasyn jako niezrwnany mistrz improwizacji,
komponujc w cigu jednego posiedzenia 1600 strof (1677 rok), a p
niej nawet wicej. Lecz dopiero Matsuo Bash, asymilujc tradycyjne
koncepcje literatury redniowiecznej, zastosowa si do zasad wsp
czesnej swobody twrczej (Bash nalea przez pewien czas do danrin),
wznis haikai do poziomu penowartociowej sztuki poetyckiej.
SZKOA SHOMON I NASTPCY

Matsuo Bash twrca szkoy shmon i stylu shdfu dy do

duchowego zespolenia z przyrod i nadania ksztatu poetyckiego tak
364

przeywanemu wiatu. Poszukiwanie przez twrc nowoci nie

oznaczao dla niego negacji uznanych dawniej podstawowych kryte
riw estetycznych. Dziki temu wytworzy charakterystyczny styl
poezji i ycia, zwany szko shdmon. Powici si cakowicie twrczo
ci poetyckiej i, podobnie jak ceniony przez niego poeta Saigy,
wdrowa po kraju i komponowa z uczniami strofy wizane haikai,
odznaczajce si spontanicznoci i pomysowoci. By zwolennikiem
stonowanej poetyckiej elegancji {furyu) inspirowanej przez myl
estetyczn zen. Pozostawi kilka zbiorw poezji i szkicw z licznych
podry, zaliczanych dzi do najwybitniejszych dzie japoskiej litera
tury nowoytnej (np. Oku-no hosomichi, 1689, cieki na dalek
pnoc)15.
Nastpcy i uczniowie Bash, rozproszeni po kraju, nie podtrzymali
jednoci szkoy shdmon, ani nie stworzyli dzie godnych szczeglnej
uwagi. I mimo pewnego sukcesu Yosy Busona (1716-1783), ktry
kierowa ruchem powrotu do Bash, haikai od koca XVIII wieku
traciy popularno.
Due znaczenie dla rozwoju poezji miao usamodzielnienie si
strofy rozpoczynajcej (hokku) poematw haikai i powstanie naj
krtszej w Japonii formy poetyckiej (5-7-5 sylab), zwanej w XX wieku
haiku. Forma haiku dojrzewa w czasach Bash i gwnie dziki Bash,
ktry za pomoc tej formy wyraa surowe pikno (sabi) otaczajcego
wiata, gwnie przyrody. Bash hodowa te zasadzie estetycznej
zwanej karumi (lekko, czyli pikno prostoty). W czasie samotnych
wdrwek po prowincjach Japonii poszukiwa utraconych, jak uwaa,
wartoci estetycznych i moralnych, a swoje spostrzeenia, przemyle
nia i przelotne wraenia wyraa w krtkiej, skondensowanej i suge
stywnej formie.
Po mierci Bash haiku tworzyli gwnie jego uczniowie Mukai
Kyorai (1651-1704) i Nait Js (1662-1704), ktrzy pisali w duchu
estetyki sabi, czyli mioci do stonowanego pikna, do rzeczy przy
prszonych patyn czasu. Takarai Kikaku (1661-1707) wyraa
w dowcipnych haiku miejskie upodobania i odczucia. Kagami Shik
(1665-1731) w pracach krytycznych podkrela znaczenie karumi. Po
schykowym okresie w rozwoju haiku (w I poowie XVIII wieku)
odrodzenie tej formy nastpio wraz z pojawieniem si malarza
i poety Yosy Busona, twrcy o bogatej wobrani i gbokim wy
ksztaceniu. Yosa Buson materia czerpa z dawnej historii i klasycz
365

nych opowieci. W formie haiku utrwala barw i zmysowe bogactwo

wiata.
Pewien wkad w odrodzenie haiku wnieli rwnie Kato Gytai
(1732-1792), Takai Kito (1741-1789), Oshima Ryta (1718-1787),
poetka Kaga-no Chiyo (1703-1775) oraz znany z prozy przeplatanej
haiku, zwanej haibun, Yokoi Yayu (1702-1783). N a przeomie wiekw
tworzy utalentowany poeta Kobayashi Issa (1763-1827), ktrego
haiku s pen uroku kronik jego biedy i niepowodze, kronik
czowieka wywodzcego si ze rodowiska chopskiego.
KYOKA - KYOKU - SENRYU

W okresie Edo powstay rwnie nowe odmiany podstawowych

form poezji, gwnie humorystyczne i satyryczne, a byy to kyka
(szalone pieni), kyku (szalone strofy) i senryu 16 (nazwa od
imienia twrcy). Senryu pojawiy si ju w XVII w., ale uksztatoway
w wieku XVIII dziki dziaalnoci Karai Senryu (1718-1790). Po
cztkowo nazywano je po prostu kyku (szalone strofy) lub zappai
(rne haikai). Od haiku rni si potocznym jzykiem, rubasznym
humorem, ironi i satyrycznym krytycyzmem wobec wiata.
KANSHI - POEZJA W JZYKU CHISKIM

W zwizku ze wzrostem zainteresowania studiami nad chiskimi

dzieami klasycznymi, powstay w Japonii liczne pomysowe wiersze
w jzyku chiskim17. Byy to wiersze gwnie w duchu konfucjaskim,
dydaktycznym, czasem krytycznym lub poematy opisowe. Wrd
licznych autorw piszcych wiersze po chisku wyrnia si historyk
Rai San'y (1780-1832).
POECI HAIKAI

Matsunaga Teitoku komponowa pieni japoskie i pieni

szalone. By te badaczem i krytykiem poezji. Stworzy wasn szko
(iteimon) poezji haikai. Wywar wpyw na nowe pokolenia poetw
okresu Edo, rozbudzajc w nich rwnie zainteresowania poezj
klasyczn. Dopiero od 1624 roku zdecydowa si komponowa
gwnie haikai. Skupia wok siebie wielu uczniw, dla ktrych
366

opracowa zasady kompozycji haikai jako poezji majcej peni

funkcj pomostu midzy literatur klas wyszych (waka) a ludmi
jeszcze nie przygotowanymi do zrozumienia poezji klasycznej. Chcia
wic przybliy pieni japoskie do poziomu czytelnikw sabiej
przygotowanych18. Z drugiej strony uwaajc haikai za taki rodzaj
wierszy wizanych (renga), w ktrych posuono si rwnie dow
cipami i zabawnymi sowami pragn przeksztaci haikai w form
zasugujc na miano sztuki. Jego wasne haikai zachoway si
w rnych zbiorach, jak np. w zredagowanym przez Matsue Shigeyoriego Enokoshii (Zbir szczenicy, 1633) i w Taka-Tsukubashu
(Jastrzbi zbir z Tsukuba, 1638).
Onitsura (1661-1738), znany rwnie jako Uejima lub Kamijima,
pochodzi z Itami w prowincji Settsu, w ktrej haiku stao si bardzo
popularne. Przebywali tu zarwno Matsue Shigeyori ze szkoy teimon,
jak i Nishiyama Sdin, przedstawiciel szkoy danrin. Znajdowaa si tu
rwnie szkka kompozycji haiku. Onitsura, ktry by zwizany ze
szko teimon, a pniej z danrin, od okoo 1680 roku rozpocz
wasne poszukiwania poetyckie. Od roku 1685 tworzy tzw. praw
dziwe haiku twierdzc, e nie ma haiku poza prawd 1 9 (Makoto-no hoka-ni haikai nashi). To przekonanie wywodzi si praw
dopodobnie z traktatw o poezji waka, m.in. z Shinsen-zuino (No
wy wybr interpretacji trudnych strof) Fujiwary Kint. Termin makoto
naley wic rozumie jako emocjonaln szczero. Haiku ma przede
wszystkim spenia warunek prawdy wobec przeytego wiata, a na
stpnie warunek doskonaoci jzyka poetyckiego. Zreszt Bash
rwnie gosi w tym czasie potrzeb wyraania prawdy artystycznej
w haiku.
Do najwaniejszych dzie Onitsury nale szkice Hitorigoto
(Monolog, 1718) i wraenia z podry pt. Inu-koji (Psi mdrzec, 1690).
Haiku Onitsury znajduj si w wielu wyborach i zbiorach haikai,
wydawanych pomiertnie, jak np. w Onitsura-kusen (Wybr strof
Onitsury, 1769), Onitsura dokugin-hyakuin (Sto strof solowych Onitsu
ry, 1783), Onitsura-hokkushu (Zbir strof rozpoczynajcych Onitsury,
1783).
Matsuo Bash (1644-1694)20 pochodzi z Ueno w prowincji Iga,
z rodziny samurajskiej bdcej na subie u Td Yoshikiyo, pana na
zamku Ueno. Porzuci jednak sub, przenis si prawdopodobnie
do Kioto, a nastpnie do Edo, by uczy si sztuki komponowania
367

haikai. Mieszka u przyjaci i znajomych, przenosi si z miejsca na

miejsce, przyjani si z wieloma poetami, m. in. z Nishiyam Sinem,
pisa wiersze, midzy innymi pod pseudonimem Tsei, ktry utrwali
si w tytule zbioru wierszy wasnych, bliskich wsppracownikw
i uczniw: Tsei montei-dokugin-niju-kasen (Pieni solowe dwudziestu
mistrzw poezji ze szkoy Tsei, 1680). W tym czasie zamieszka
w Fukagawie pod Edo, w Chacie pod Bananem (Bashan) i zacz
sygnowa swoje utwory pseudonimem Bash (1680). Peni wielo
krotnie funkcj arbitra w turniejach poezji haiku. Po sponiciu w 1682
roku Bashanu poeta schroni si na kilka miesicy w prowincji Kai.
Powrci do Edo i zamieszka w odbudowanym Bashanie. W roku
1683 w Ueno umara jego matka by to rok, w ktrym powsta
zbir pt. Minashiguri (Kasztan bez owocw), wiadczcy o uformowa
niu si oryginalnego poety, niezalenego od wpyww szkoy darnin.
Prawdopodobnie Bash od kilku lat interesowa si taoizmem Lao-tsy
i teori zen. Rezultatem podry do stron rodzinnych (1684-1685)
i spotkania z poetami w Nagoya byy Nozarashi-kik (W socu i so
cie na goym polu zapiski z wdrwek) i zbir wierszy piciu
poetw pt. Fuyu-no hi (Dni zimowe), ktry powsta w czasie zimowych
miesicy spdzonych w Nagoya. W rezultacie podry do Kashimy
(1687) powstay Kashima-kik (Zapiski z podry do Kashimy),
z wdrwek traktem Kiso i przez Sarashin do Edo zrodziy si Oi-no
kobumi (Notatki z plecaka), powicone gwnie ogldaniu wini
w grach Yoshino, oraz Sarashina-kik (Notatki z podry do
Sarashiny, 1688). W nastpnym roku poeta przekaza Bashan komu
innemu i wyruszy na dug wdrwk do pnocnych prowincji.
Przemylenia i spostrzeenia z tej podry zanotowa w Oku-no
hosomichi (cieki na dalek pnoc). W kolejnym roku odwiedzi
przyjaci w pobliu Kioto, ponadto kilka tygodni spdzi nad jezio
rem Biwa i w jego okolicy. Wraz z uczniami zredagowa Sarumino
(Mapi strj, 1691), a w kocu roku wrci do Edo. Zbudowa sobie
trzeci Bashan. Przez kilka miesicy prowadzi jeszcze bardzo aktywne
ycie, lecz w roku 1693 zapewne pod wpywem nieszcz oso
bistych, a take zmczenia napisa Heikan-no setsu (Wyjanienia
o zamkniciu bramy) i rzeczywicie zamkn bram swego domu na
pewien czas i nie przyjmowa odwiedzajcych. Po przygotowaniu to
mu wierszy pt. Sumitawara (Worek z wglem drzewnym, 1694) wyru
szy do Kansai w ostatni podr. Wszdzie witany przez przyjaci

35. Matsuo Basho (1644-1694)

i uczniw tworzy wiersze, bra udzia w spotkaniach i rozmowach.

Zachorowa w podry i zmar w- Osace otoczony przez licznych
uczniw, ktrzy zbiegli si z okolicy usyszawszy o chorobie mistrza.
Basho umiera tak jak y w otoczeniu przyrody i ludzi, z ktrymi
rozmawia i o ktrych pisa podczas nieustajcej wdrwki.
Jak wspomnielimy, zacz pisa w stylu szkoy teimon, pniej
danrin, a w kocu stworzy wasny styl (zwany shju) i wasn szko
369

(,shomon), dziki ktrej haiku osigno poziom najwyszego mistrzo

stwa. Jego wiersze, zarwno pojedyncze strofy haiku, jak i strofy
czone (renku) komponowane z przyjacimi i uczniami, ceniono za
to, e wyraay nastrj spokojnej kontemplacji (sabi), stan umysu
rozumiejcego gbok sugestywno sw i rzeczy (shiori) i subtelno
spostrzee (hosomi) 2 1 czowieka zaprzyjanionego, a waciwie sto
pionego w jedn cao z otaczajc go natur. To dziki haiku Bash
(ok. 1 0 0 0 strof) w okresie mieszczaskiej pogoni za atwymi pod
nietami nastpio poczenie najwyszych osigni estetycznych,
a wic artystycznych ideaw dworskiego i samuraj skiego rednio
wiecza z umiowaniem nowoci i przeywaniem zmiennoci barwnego
wiata w epoce nowoytnej. Bez ideaw i zasad poezji waka i renga
oraz dramatu i teatru no z ich gbok sugestywnoci (yiigenbi), nie
byoby zapewne doskonaych, a jake prostych siedemnastosylabowych strof Bash. Poeta zawar w nich denie czowieka do od
zyskania choby tylko dla siebie samego wartoci utraconych
lub zapomnianych w procesie cywilizacyjnego rozwoju. Jeli je znajdo
wa lub przynajmniej zblia si ku nim, to tylko dziki odczuwaniu
autentycznej jednoci z przyrod.
Jego ostatni wiersz gosi:
Tabi-ni yande
yume-wa kareno-o
kakemeguru

Schorzay w drodze
lecz moje sny po zwidych
kach tacuj
Bash-kushu, Zbir strof Bash, NKBT 45, s. 216

Inne przykady haiku Bash:

Shizukasa-ya
iwa-ni shimiiru
semi-no koe

Cisza dokoa!
Jedynie gos cykady
przenika skay

Ganjitsu-ya
omoeba sabishi
aki-no kure

Pierwszy dzie roku!

A myl o jesieni
smtnym zmierzchaniu

Bash-kushu,, NKBT 45, s. 112

Bash-kushu, NKBT 45, s. 19

Mukai Kyorai (1651-1704)22, jeden z dziesiciu najwybitniejszych

uczniw Bash by synem uczonego konfucjanisty i lekarza. Uczniem
Bash zosta w pitnastym roku ycia, a nastpnie osiad w samotni
w Sadze pod Kio to. Wyda w 1689 roku reprezentatywne utwory
370

stylu Bash w tomie pt. Arano (Dzikie pola). Czsto goci mistrza
w swym Domu Opadajcych liw Daktylowych (Rakushisha). Bra te
udzia w opracowaniu zbioru Sarumino (Mapi strj). Po mierci
mistrza, mieszkajc w pobliu Higashiyamy, naucza kompozycji haiku
podtrzymujc tradycj szkoy Bash. By redaktorem lub wsp
autorem kilku wanych zbiorw haiku, a take szkicw zawierajcych
wypowiedzi i myli mistrza, m. in. Kyorai-hokkushii (Zbir strof
rozpoczynajcych Kyoraia), Rakushisha Kyorai-kushii (Zbir strof
Kyoraia z Rakushisha), Kyorai-sambushu (Zbir Kyorai'a w trzech
czciach), Kyorai-shd (Wybr Kyoraia), Tabine-ron (O noclegach
w podry), a take Haikai-mondo (Dialogi o haikai) i Rakushisha-nikki
(Dziennik z Rakushisha).
Enomoto Kikaku (1661-1707)23 by rwnie synem lekarza
z Edo. Jako poeta wystpowa pod nazwiskiem matki Enomoto,
uywa take nazwiska Takarai. Studiowa medycyn, malarstwo,
konfucjanizm, poezj chisk. Uczniem Bash zosta rwnie bardzo
modo. Wczenie doceniony, redagowa midzy innymi bardzo wany
dla szkoy Bash zbir pt. Minashiguri (Kasztan bez owocw, 1683),
rozpoczynajcy nowy styl w poezji haikai (shofu). Wiele podrowa.
Pamici swego mistrza powici Bash- shiienki (Notatnik z ostat
nich chwil mistrza Bash), a take zbir wierszy pt. Kare-obana
(Zwida eulalia). Kikaku by mieszczaninem skonnym do zuchwao
ci i ostentacji, wci poszukiwa nowych, efektownych rodkw
wyrazu, ceni dowcip, chtnie pisa o zwyczajnych sprawach. Rni si
wic od Bash jeszcze za jego ycia. Po mierci mistrza zdecydowanie
zrezygnowa ze stylu shofu i zaoy wasn szko. Optymizm, lekko
w traktowaniu przedmiotu wypowiedzi, bezporednio, poprzestawa
nie na raczej pytkim opisie zewntrznym to cechy jego szkoy
(Edo-za), w ktrej skupio si wielu poetw. Wyda midzy innymi
Kikaku-shichibushu (Zbir Kikaku w siedmiu czciach, 1788), Kikaku-hokkushu (Zbir strof rozpoczynajcych Kikaku, 1814). Jest rw
nie autorem wstpu do zbioru szkicw o zasadach poezji pt.
Kikaku-jushichij (Siedemnacie artykuw Kikaku, 1689).
Morikawa Kyoriku (lub Kyoroku, 1656-1715)24 by samurajem
z Hikone. Poezj haikai zainteresowa si wczenie, lecz uczniem
Bash zosta dopiero w roku 1692, zafascynowany jego poezj.
Zna dobrze malarstwo. Po mierci mistrza wrci do Hikone, zaoy
szko podtrzymujc tradycje Bash i pisa prace krytyczne o haikai.
371

Niewtpliwie by jednym z najciekawszych krytykw i teoretykw

poezji w krgu Bash. Cenione s zwaszcza jego szkice haibun.
Spord wielu prac na uwag zasuguj pierwsze antologie prozy
haibun: Rekidai-kokkeiden (Biografie artobliwe wielu pokole, 1715)
i Honchd-monzen (Japoski wybr pism, 1706).
Kaga-no Chiyo (1703-1775)25, czyli Chiyo z prowincji Kaga,
zasuguje na uwag jako jedna z bardzo niewielu kobiet tworzcych
w okresie Edo, ktrym udao si wej do historii literatury. Zacho
way si haikai odzwierciedlajce jej du wraliwo na przyrod
i celne spostrzeenia z codziennego ycia. Chiyo-no kushii (Zbir strof
Chiyo, 1763) opracowa i wyda Kikaku. Za jej ycia ukaza si
rwnie zbir pt. Matsu-no koe (Gos sosny, 1771).
Kobayashi Issa (17631827)26 by synem rolnika ze wsi Ka-shiwabara w prowincji Shinano. Po mierci matki, z powodu
zatargw z macoch zosta przez ojca wysany do Edo, gdzie mia
nauczy si jakiego rzemiosa. O yciu przyszego poety w Edo
niewiele wiadomo. Przypuszcza si, e rwnie tam dowiadczy wielu
przykroci i cierpia bied. Uczy si komponowa haiku i wdrowa po
Japonii (Kioto, Sikoku, Kiusiu). Wanie w Kioto powsta jego
pierwszy zbir pt. Tabi-shiii (Pokosie z podry). Od 35. do 49. roku
ycia znw mieszka w Edo lub wdrowa po okolicy. Z powodu
choroby ojca wrci do stron rodzinnych. Zachowa si dziennik
z tego okresu pt. Mitori-nikki (Dziennik pielgnujcego w chorobie)
znany te jako Chichi-no shiien-nikki (Dziennik z ostatnich chwil ycia
ojca, powst. 1801, publ. 1921).
Po mierci ojca Issa znw wyjecha do Edo, po czym wrci do
domu i upomnia si o ojcowizn jako syn pierworodny. Dopiero w 50.
roku ycia mg osi na stae w swej rodzinnej wiosce. Tutaj te nie
szczcio mu si: umaro mu czworo dzieci, umara pierwsza ona,
rozwid si z drug on, spon jego dom. Trzecia ona urodzia mu
crk ju po jego mierci.
Twrczo poetyck i szkice haibun Issy odzwierciedlaj drama
tyczne przeycia biednego czowieka o silnej i namitnej naturze.
Rni si wic od innych haiku tak bardzo, e okrela si je nazw
stylu Issy w poezji haikai. W twrczoci Issy jest gbokie wsp
czucie dla cierpicych chopw, jest patos i gniew, ale nie brak w niej
rwnie poczucia humoru. Na jego odwan i gboko ludzk poezj
zwrcono w Japonii uwag dopiero w kocu XIX wieku i uznano
372

36. Kobayashi Issa (1763-1827).

Iss, autora m.in. Oraga haru (Moje wiosny, 1852), Issa-hokkushu

(Zbir strof rozpoczynajcych Issy, 1829), Issa-ichidaishu (Zbir z y
cia Issy, 1928), uznano za jednego z trzech najwybitniejszych poetw
haiku.
Utsukushiki
taka agarikeri
kojiki-goya

Pikny latawiec
wznis si ku niebiosom
z szaasu ebraka
373

Yosa Buson (waciwe nazwisko Taniguchi, 17161783)27 po

chodzi ze wsi Kema w prowincji Settsu, przypuszczalnie z bogatej
rodziny chopskiej. Wczenie straci rodzicw i majtek, a majc 20 lat
porzuci wie rodzinn i uda si do Edo, gdzie uczy si malowa
i pisa haikai w stylu szkoy danrin. Po mierci mistrza Hajina opuci
Edo i wdrowa przez 10 lat po centralnej i pnocno-wschodniej
Japonii, nastpnie zamieszka w Kioto. Pniej zwiedzi jeszcze pro
wincje Tango i Sanuki. Pocztkowo zajmowa si gwnie malarstwem
chiskim (kanga) i poudniowej szkoy (nanga), pochodzcej
rwnie z Chin, nastpnie poczy malarstwo z poezj rysujc obrazy
z wkomponowanymi w nie wasnymi wierszami haikai. Jako poeta
interesowa si wiatem minionym, dalekim i niezwykym, ceni kultur
chisk i klasyk rodzim, wydobywajc z niej to, co dziwne,
fantastyczne, stroni w swych wizjach poetyckich od otaczajcej go
codziennoci. Posugiwa si jzykiem prostym. Za pomoc zwykych,
pospolitych sw przedstawia sprawy czsto odlege od rzeczywistoci,
gboko przeywa pustk i smutki ludzkiego bytowania. Ratunku
i zapomnienia szuka w wiecie wizji poetyckich.
Yosa Buson uwaany jest dzi za jednego z najwybitniejszych
poetw japoskich epoki kultury mieszczaskiej. Pozostawi wiersze
haikai (hokku, renku), wiersze w stylu chiskim, kilka wierszy wol
nych, proz poetyck, szkice i listy literackie. Ze zbiorw haikai
wymieni naley: Tamamoshu (Zbir wodorostw, 1774), Yahanraku
(Przyjemnoci gbi nocy, 1777), Momosumomo (Brzoskwinie i da
maszki, 1780), Kachohen (Ksiga kwiatw i ptakw, 1782), Shinhanatsumi (Nowy zbir kwiatw, 1777). Poezj szkoy Busona zebrano
w 1808 roku w tomie pt. Buson-shichibushu (Zbir Busona
w siedmiu czciach).
Ikanobori
Latawiec stoi
kin-no sora-no w tym samym miejscu
aridokoro
wczorajszego nieba!
Busonshii, NKBT 58, s. 59

Tatazumeba
tku-no kikoyu
kawazu-kana

Staj bez ruchu

i sysz, hen, z daleka
ab rechotanie!
Busonshii, 1895, Shiieisha

Karai Senryu (17181790)28 by naczelnikiem wioski w Asakusa

w Edo, lecz dla przyjemnoci pisa haikai. W 40. roku ycia zosta

37. Karai Senryu (1718-1790)

arbitrem oceniajcym jako wierszy proponowanych do zbioru.

Wiersze przez niego zakwalifikowane zaczto nazywa Senryu-ten,
czyli zatwierdzone przez Senryu, a pniej po prostu senryu. W cigu
czterdziestu kilku lat co roku wydawa tom wybranych przez siebie
haiku (zwanych odtd senryu), ktrych w sumie byo okoo 80 tysicy.
Jego ucze, Senryu Goryken, dokona kolejnej selekcji i wybra tylko
756 strof najlepszych i zrozumiaych bez kontekstu strofy poprze
dzajcej i nastpujcej. Zbir ten nosi tytu Haiju-yanagidaru (W
stylu artobliwym wierzbowa beczuka). By to zbir bardzo wany,
rozpoczynajcy tradycj komponowania senryu (w formie 5-7-5 sylab),
niekoniecznie w trybie zespoowej zabawy czenia strof w okrelony

acuch. Za ycia Senryu i w okresie dziaalnoci jego nastpcw

powstao 167 zbiorw senryu o bardzo zrnicowanej i (coraz niszej)
wartoci. W odrnieniu od haiku forma senryu zawiera wicej
elementw humorystycznych i ironicznych, a take satyrycznych. Jest
cilej zwizana ze zwykym yciem ludzi, nie unika wyrae rubasz
nych czy wrcz drapienych. Jej forma rwnie jest mniej rygorystycz
na od haiku.
Ota Nampo (Shokusanjin, 17491823)29 by nie tylko autorem
utworw proz w typie sharebon i kokkeibon, pisa rwnie szalone
pieni (kyoka) i szalone wiersze chiskie (kydshi). Mimo e Ota
przez p wieku peni sub wojskow w armii sioguna, studiowa te
poezj i proz chisk i japosk.
Zachcany przez uczonego Hirag Gennaia napisa Neboke-sensei-bunshii (Zbir pism zaspanego pana), ktry spotka si z ywym
przyjciem dziki udanej parodii i omieszaniu ludzkich sabostek.
Przed 30. rokiem ycia zdoby saw jako autor dowcipnych wierszy
chiskich i japoskich i humorystycznych opowieci. Do jego popular
noci przyczyni si Manzai-kyokashu (Zbir pieni szalonych w stylu
komicznych dialogw), zawierajcy rwnie utwory innych wsp
czesnych autorw.

PROZA WCZESNEGO OKRESU EDO

(XVII-XVIII WIEK)
- OD KANAZOSHI DO UKIYOZOSHI
Popularyzacja pimiennictwa w Japonii rozpocza si w kocu
redniowiecza, jednak upowszechnienie tekstw pisanych nastpio
dopiero w XVII wieku, kiedy zaczto wydawa drukiem kanazoshi, tj.
ksiki pisane alfabetem sylabicznym (kana\ przeznaczone gwnie dla
pocztkujcych czytelnikw. Jzyk, kompozycja i tre kanazoshi byy
bardzo zrnicowane. Ze wzgldu na form graficzn do kanazoshi
zaliczano wic zarwno uproszczone adaptacje klasykw, bajki
i opowiastki dla dzieci, jak i wszelkiego rodzaju przewodniki kra
joznawcze, a zwaszcza informatory o aktorach i kurtyzanach (hybanki).

376

PROZA ODZWIERCIEDLAJCA YCIE

I ASPIRACJE MIESZCZAN

Dopiero w roku 1682 ukaza si utwr, ktry mona uzna za

pierwsz dojrza powie epoki mieszczaskiej. By to Kdshoku
ichidai otoko (ycie miosne pewnego mczyzny) 30 Ihary Saikaku,
znanego poety haikai. Powie spotkaa si z bardzo ywym przyj
ciem czytelnikw i okazaa si duym sukcesem wydawniczym. W his
torii literatury uznana zostaa za pierwsze dzieo nowego gatunku
prozy, a mianowicie ukiyozdshi, czyli ksiki o ulotnym wiecie, to
znaczy ksiki o doczesnym, przemijajcym yciu czowieka. Pierwsza
powie Ihary Saikaku ukazuje gwnie erotyczne przygody miesz
czanina o imieniu Yonosuke (wiatowiec), ktry okaza si uciele
nieniem pragnie mieszczan. Yonosuke mia pienidze zgromadzone
przez przodkw i mg za nie kupowa barwny wiat przygd,
korzysa z dzielnic rozrywki (w Edo Yoshiwara, w Kioto Shimabara, w Osace Shimmachi).
Powieci i opowiadania o mioci, gwnie cielesnej, zwane
koshoku-mono (rzeczy o erotyce, opowieci miosne), przedstawiay
samurajw i mieszczan, zarwno mczyzn, jak i kobiety, gwnie
z dzielnic rozrywki. Do ukiyozdshi nale rwnie rzeczy o wojowni
kach (buke-mono) i rzeczy o mieszczanach (chonin-mono), zawiera
jce realistyczne obrazki z ycia i pracy mieszczan.

EJIMA KISEKI TYPIZACJA POSTACI LITERACKICH

Wikszo pisarzy XVIII wieku wzorowao si na Saikaku, lecz

aden z nich nie dorwna mu talentem. Moe jedynie Ejima Kiseki
(1667-1735) wnis co nowego do gatunku ukiyozdshi. Ejima zasyn
bowiem z tzw. katagi-mono (rzeczy o typach ludzkich), czyli jako
autor dowcipnych opowiada o zwyczajach ludzi: typowych ojcw,
synw, crek, jak np. Seken-musuko-katagi (Typy wiatowych mo
dziecw, 1715) czy Seken-musume-katagi (Typy wiatowych dziew
czt, 1717). Kiseki przez cay okres swej twrczoci by zwizany
z jednym domem wydawniczym Hachimonjiya w Kioto, ktry zreszt
dziki temu pisarzowi prosperowa.

377

KANAZOSHI

Trudno jest zdefiniowa kanazshi. Mona nawet twierdzi, e

forma literacka o tej nazwie nie istniaa choby dlatego, e jedyn sta
cech kanazshi by alfabet (kana). I waciwie w tym sensie nazwy tej
uywano dla odrnienia od tekstw pisanych znakami chiskimi
(mana). Od okresu Meiji zaczto tak nazywa wszystkie te utwory
proz, ktre powstay midzy rokiem 1600 a 1682. W tym sensie
termin kanazshi obejmuje nie tylko beletrystyk, lecz take prakty
czne informatory, geograficzne i historyczne przewodniki, przekady
z literatury chiskiej i europejskiej, szkice eseistyczne na tematy
religijne, umoralniajce rozwaania itp.
Jednak chyba nie tylko forma graficzna (kana) czy w jeden
nurt t urozmaicon produkcj pimiennicz okresu rozpoczynajcego
si od ery Keich (1594-1614), a koczcego si na erze Tenna
(1681-1683). Wan cech kanazshi jest prostota jzyka i treci,
a przede wszystkim popularny, zrozumiay dla niewyksztaconego
czytelnika sposb mylenia.
Kanazshi mona dzieli wielorako, ale tutaj wyrniamy tylko
trzy podstawowe grupy, mianowicie: 1 . kanazshi o charakterze
owiatowym i owieceniowym, 2. kanazshi rozrywkowe i 3. praktycz
ne przewodniki. Czsto ten sam utwr mg mie charakter rozryw
kowy i zarazem praktyczny, lecz wikszo tekstw moemy przy
dzieli do jednej z trzech grup.
Trzecia wsplna cecha kanazshi, odrniajca je od popularnych
opowiada pnego redniowiecza, wie si ze sposobem rozpo
wszechniania tekstw pisanych. Ot kanazshi docieray do czytel
nikw w postaci drukowanej. Pocztkowo, w okresie od Keich do
Kanei (1624-1643), ukazyway si w bardzo niskich nakadach jako
tzw. kokatsujiban (wydane starymi czcionkami). W zwizku z niskim
nakadem i du cen egzemplarza pierwsze kanazshi trafiay przede
wszystkim do rk arystokracji oraz zawodowych opowiadaczy
(otogishu).
W drugim etapie rozwoju kanazshi nastpia zmiana techniki
drukarskiej: rezygnacja z czcionek sprowadzanych do Japonii w 1592
roku pozorne cofnicie si okazaa si postpem. Do druko
wania posuono si deskami drzeworytniczymi, dziki ktrym udao
si unikn skadania dziesitkw tysicy znakw japoskich
378

i zachowa pikno zapisu kaligraficznego. Szybko rozszerza si

krg czytelnikw. W Kioto, Osace i Edo powstaway wypoyczalnie
ksiek.
Jeli chodzi o tematyk, to duym powodzeniem cieszyy si
dysputy i polemiki midzy przedstawicielami trzech religii i trzech
sposobw mylenia, a mianowicie sinto, buddyzmu i konfucjanizmu.
Ksiki pouczajce, zawierajce informacje praktyczne, suyy za
spokajaniu godu wiedzy grup spoecznych, ktre nauczyy si czyta
i pisa. W tym okresie czytelnikami i nabywcami tego rodzaju
kanazoshi byli gwnie samuraje, dla ktrych zreszt pisali konfucjanici, mnisi i inni autorzy wywodzcy si z samurajstwa, gwnie
z roninw bezpaskich samurajw. W tematyce rwnie przewaa
y dowiadczenia samurajskie: zdarzenia z okresu niedawnych wojen
(Osaka-monogatari Opowie osakaska, Juraku-monogatari
Opowie o Juraku, 1624), a take homoseksualne skonnoci o
nierzy (Shiyuki Kronika bliskich przyjaci, 1643). Zachoway si
take kanazoshi o tematyce politycznej, jak np. Kiyomizu-monogatari
(Opowie o Kiyomizu, 1638), spisana przez Asayam Kirirfana.
Dopiero w poowie XVII wieku (od ery Meireki) dochodz do
gosu mieszczanie. wiadczy o tym tematyka wielu kanazoshi powi
conych yciu i aspiracjom tego stanu, jak rwnie pochodzenie
pisarzy. Potwierdzaj to take dane o czytelnictwie i rozszerzaniu si
liczby odbiorcw literatury, a wic o wzrocie nakadw ksiek.
Pojawiaj si chyba po raz pierwszy w historii Japonii pisarze
zawodowi (np. Asai Ryi). To wanie gwnie dla zapracowanych
handlarzy, kupcw i rzemielnikw wydawano ksiki rozrywkowe
i poradniki. Praktyczne przewodniki w mniejszym jednak stop
niu dotyczyy tajnikw zawodu tych czeladnik uczy si bez
porednio od mistrza wydawano raczej przewodniki po rozryw
kach kulturalnych i zmysowych, a wic informujce o aktorach
i kurtyzanych (ihyobanki), a take szlakach podrniczych (meishoki).
Wprowadzenie do literatury opisu przyjemnoci mieszczan jest
zmian na miar rewolucji. Nawet polityczne zapiski o wodzach
sprzed lat kilkudziesiciu przeksztacay si w opowieci o ludzkich
namitnociach. N a przykad Shinchoki (Zapiski z ycia Nobunagi,
1622) Oze H oana (1564-1640) w nowej wersji pt. Ukigumo-monogatari
(Opowieci o ulotnych chmurach, 1661) ukazuj bohatera drama
tycznych wojen domowych jako mczyzn przeywajcego przygody
379

miosne, po prostu jako czowieka oddajcego si takim samym

rozkoszom zmysowym, jak zwykli mieszczanie.
Moemy wic stwierdzi, e dopiero w poowie XVII wieku
narodzia si kultura mieszczaska, tzn. kultura suca tej warstwie,
umoliwiajca jej aktywno twrcz i ekspresj wasnych pragnie
i niepokojw.
N a pocztku wieku drukowano gwnie utwory klasyczne. Wrd
nielicznych kanazoshi w stylu dawnych opowieci, publikowanych
przez prywatnych wydawcw, wyrnia si Uraminosuke (po 1612
roku), romans o modym samuraju i piknej Yukinomae, ktrzy po raz
pierwszy spotkali si latem 1604 roku podczas Festiwalu Tysica
Lampionw w wityni Kiyomizu w Kioto. Zakochany od pierwszego
wejrzenia Uraminosuke modli si do bogini Kannon o pomoc
w odnalezieniu piknej dziewczyny. Rad otrzymuje podczas snu.
Modzi spotykaj si. Spenia si ich pierwsza mio. Musz jednak
rozsta si na zawsze, poniewa Yukinomae przeznaczona jest dla
kogo innego. Opowie koczy si tragicznie Uraminosuke umiera
z rozpaczy, a Yukinomae z przeraenia, e to z jej winy umar jej
ukochany.
Usuyuki-monogatari (Opowie o Usuyuki, 1624) jest najwyraniej
wzorowana na Uraminosuke, poniewa bohater rwnie odwiedza
wityni Kiyomizu, gdzie spostrzega pikn dziewczyn, a nastpnie
modli si o pomoc do Kannon. Okazuje si, e pikna kobieta jest
matk, lecz mimo to zabiega o jej wzgldy. Wprawdzie szczera
mio zwycia, ale historia koczy si smutno: bohater po powrocie
z podry stwierdza, e jego ukochana nie yje. Z tego powodu zostaje
on mnichem na grze Kya.
Zwizki obu kanazoshi z gonymi dzieami sprzed wiekw s
oczywiste, lecz mimo to (a moe wanie dlatego) cieszyy si duym
powodzeniem i niewtpliwie wywary wpyw na ksztat literatury
nastpnych pokole.
Chikusai-monogatari (Opowie Chikusaia, 1622) jest chyba naj
ciekawszym utworem spord licznych przewodnikw po szlakach
podrniczych. Bohaterem jest znachor Chikusai, ktry z braku
warunkw do ycia w Kioto wyrusza w podr traktem Tkaid do
Nagoyi w towarzystwie sucego Niraminosuka. Obaj przeywaj
w drodze rne przygody, lecz autor wiksz uwag zwraca na zabytki
i krajobraz ni na przygody bohaterw. Mimo e utwr nie jest
380

dojrzay, zasuguje na uwag jako rdo informacji o wczesnym

yciu: salonach kompozycji renga, przedstawieniach teatralnych (no),
0 prostytutkach grajcych na samisenie, czy o stosunkach midzy
lekarzem a chorymi.
Przewodnik pt. Tokaid-meishoki (Zapiski o synnych miejsco
wociach Tkaid, 1659), napisany przez Asai Ryi, zawiera kilka
epizodw o wartoci literackiej. Interesujce s te szalone pieni
1 szalone strofy komponowane podczas drogi z Edo do Kioto,
a take opisy obyczajw, wity i innych zabytkw oraz lokalnych
produktw. Bohaterem jest mnich, ktry z Sikoku udaje si do Edo,
a std z nowym towarzyszem przemierza szlak Tkaid a do
Kioto.
Rozrywkowe kanazshi pisa rwnie lekarz sucy u Hideyoshiego jako otogishu (partner do rozmw) H ata Sha (1550-1607),
ktremu przypisuje si Inu-makura (Psia poduszka, ok. 1596), utwr
wzorowany na Makura-no sshi (Notatnik osobisty, XI wiek). Psia
poduszka jest waciwie swoist parodi dziea Sei Shnagon (np.
zamiast wierszy tanka s tu kyka). Natomiast Anrakuan Sakuden (1554-1642) od dziecistwa zbiera humorystyczne opowieci
i anegdoty, ktre wyda pt. Seisuisho (miech budzcy ze snu, 1628).
Innym przykadem parodii s Nise-monogatari (Opowieci faszy
we, po 1640), wzorowane na 125 epizodach Ise-monogatari (Opowieci
z Ise, X wiek). Tre Opowieci faszywych dostosowana jest do
wspczesnoci. Ponado dla efektw komicznych zamiast rozpoczy
najcej formuy: Mukashi otoko arikeri... (Ise-monogatari) wprowa
dzono tu Okashi otoko arikeri..., czyli To zabawne, ale kiedy by
mczyzna...31.
Czciowo na wzr Tsurezuregusa autor Joraishi (daty ycia nie
znane) zebra okoo 400 szkicw i wyda je pt. Kashdki (mieszne
notatki, 1642). Nie wszystkie s dzi zabawne i interesujce, jednak
dobrze odzwierciedlaj gusta przecitne, popularne, a nawet wulgar
ne. Cenne s rwnie prby krytyczne uwag o powiedzeniach ludzi,
o wierszach i tekstach proz, a take o czynach rycerzy.
Asai Ryi (zmar 1691), jeden z wielu samurajw (roninw), ktrzy
zmienili zajcie w okresie pokoju, by czowiekiem wyksztaconym,
zna dobrze buddyzm, lecz pisa rwnie utwory popularne, zrozu
miae dla szerszego krgu czytelnikw. Najbardziej znane i poczytne
w XVII wieku byy Ukiyo-monogatari (Opowieci o przemijajcym
381

wiecie, powstay ok. 1661), majce rwnie due znaczenie jako

rdo informacji o zachodzcych w owym czasie zmianach w wia
domoci spoecznej. Termin ukiyo jak stwierdza we wstpie dziea
Asai znaczy w redniowieczu smutny wiat (pad), a od XVII
wieku ulotny wiat z odcieniem znaczeniowym rozkoszy zmyso
wych. Nowoytne ukiyo jest wyrazem afirmacji wiata. Skoro ycie
jest przemijajce, to naley nim si radowa, naley korzysta
z przyjemnoci, jakie s dostpne tu i teraz. Gwny bohater tego
utworu zreszt nazywa si Hytar (chopiec-tykwa) i faktycznie
unosi si na fali ycia jak tykwa na wodzie. Korzysta z dostpnych mu
uciech, traci pienidze i w kocu godzi si na pozycj opowiadacza
i doradcy u pewnego daimyo. Musi doradza, w jaki sposb najlepiej
wyciska z ludu podatki i jak zaspokaja zachanno magnata.
Wyrzucony ze suby z powodu jakiego wybryku, Hytar zostaje
mnichem i przybiera imi Ukiyob (bonza ulotnego wiata). Mimo
rozrywkowego i epizodyczneo charakteru tej opowieci Asai z praw
dziwym przejciem wraca wci do tematu ndzy chopw i zachan
noci kupcw i wielkich panw. Jego bohater jeszcze raz prbuje
suby u innego daimyo jako Ukiyob i stara si przekona swego
pana, e samuraje powinni poskromi ze instynkty i przypomnie
sobie o tym, e winni si w yciu kierowa poczuciem honoru i ucz
ciwoci. Lecz te rady nie przypady do gustu jego pana, ktry
zamiast zmieni swoje zachowanie zwolni go ze suby.
Opowie koczy si znikniciem bohatera, ktry pozostawi potom
nym wiersz mwicy o powrocie jego serca do nieba i opuszczeniu
ciaa na ziemi na podobiestwo powoki cykady32.
W innych utworach rwnie mona spotka akcenty krytyczne,
nawet oskarycielskie. Autorowi udao si je przemyci w przy
godowych opowieciach humorystycznych, w romansach, a take
w przewodnikach i opowieciach o duchach. Niestety, nastpcy Asai
Ryi nie podjli tego wyzwania. Nawet realistyczne ukiyozdshi Saikaku, ukazujce niepowodzenia mieszczanina, s pozbawione ostrzej
sformuowanego oskarenia niesprawiedliwoci spoecznej.
Asai Ryi zna chiskie opowiadania i powieci, ktre zreszt
tumaczy na japoski. Zna rwnie Isoho-monogatari (Opowieci
Ezopa, 1596-1623, 1659), zawierajce 64 bajki Ezopa przeoo
ne w stylu klasycy ujcym, a w treci dostosowane do realiw
japoskich.
382

Zbir szedziesiciu siedmiu opowiada pt. Otogibdko (Lalka,

1666) jest bezporednio zwizany ze rdami obcymi. Zawarte w nim
niesamowite opowieci s przerbkami i przekadami z dziea po
chodzenia koreaskiego, ktre z kolei wywodzi si z chiskiego zbioru
opowieci o duchach autora Czu Ju (zmar 1433).
Podobny do Otogibdko jest zbir Inu-hariko (Papierowy pies,
1692), natomiast Kanninki (Zapiski o wytrwaoci, 1655) s tekstem
dydaktycznym.
Wikszo utworw Asai Ryi wiadczy nie tylko o gbokiej
wiedzy, duej wraliwoci autora, lecz take o zrozumieniu cierpicych
i pragnieniu wzajemnej tolerancji. Bez wtpienia, Asai godny jest
miana prekursora powieci nowoytnej.
UKIYOZOSHI

Tym terminem okrela si dzi twrczo beletrystyczn rozwija

jc si gwnie w Kioto i Osace przez okoo 80 lat poczynajc od
pierwszej powieci Ihary Saikaku (1682 rok). Wwczas nazywano j
kanazoshi. Nazwa ukiyozshi pojawia si dopiero w erze Hei
(17041710) i suya wtedy wyrnieniu tylko utworw erotycznych
(kshokubon, aiyoku-shsetsu). W tym czasie sowo ukiyo wywoywao
skojarzenia erotyczne, podobnie jak kshoku (dosownie lubi
mio). W arto pamita, e pocztkowo drzeworyty ukiyoe (obrazy
ulotnego wiata) rwnie zdobyy popularno dziki tematyce ero
tycznej, a nawet pornograficznej.
Ukiyozshi33 jako nowy etap rozwoju powieci nowoytnej
pisano jzykiem, w ktrym klasyczna elegancja ssiadowaa z po
spolitymi czy nawet wulgarnymi wyraeniami (gazoku-setchu), jak to
miao miejsce w setsuwa, a wic krtkiej opowieci plebejskiej. Pod
wzgldem tematycznym ukiyozshi s zrnicowane jak kanazoshi,
chocia gwny nurt stanowi opowiadania i powieci o mieszkacach
miast, gwnie o kupcach, handlarzach i rzemielnikach i o drodze do
majtku lub o sposobach uywania wiata dziki bogactwu zgroma
dzonemu przez ojcw. Do ukiyozshi s rwnie zaliczane utwory
o samurajach (,buke-mono), opowieci niesamowite (kaii-shsetsu), hi
storie rnych skandali i przestpstw (saiban-mono). Trawestacje
opowieci klasycznych i wspczesnych dramatw rwnie nale do
ukiyozshi. Po prostu zakres tego pojcia okrelono gwnie na
podstawie klasyfikacji dorobku Ihary Saikaku.
383

Wraz z rozwojem druku pojawili si porednicy midzy autorem

i czytelnikami: wydawcy i ksigarze. Co wicej, niektrzy ksigarze
sami zaczli pisa i wydawa ksiki, przede wszystkim dla zysku. Nic
dziwnego, e po mierci Saikaku poziom ukiyozdshi bardzo si obniy.
Pisali je bowiem gwnie ksigarze z Kioto (Nishimura Ichiremon,
Nishizawa Ippu, Miyako-no Nishiki). To wanie Hachimonjiya
rwnie pod wasnym nazwiskiem Jish wydawao utwory Ejimy
Kisekiego, przeznaczone dla masowego czytelnika. Ejima wyspecja
lizowa si w opisie typw ludzi, ktrych charakteryzowa wedug cech
zawodowych. Na zlecenie wydawcy przygotowywa rwnie trawestacje popularnych wwczas sztuk teatru lalkowego i kabuki, chtnie
kupowane w okresie rozkwitu tego teatru. By to te czas cakowitej
komercjalizacji ukiyozdshi. Zaprzestanie dziaalnoci wydawnictwa
Hachimonjiya, ktre sprzedao prawa wydawcy ksigarzowi z Osaki
(Masuya) w roku 1767, mona uzna za dat zamykajc rozwj
gatunku ukiyozdshi, cho tego typu utwory ukazyway si jeszcze przez
kilka czy kilkanacie lat. Byy to jednak naladownictwa nie wnoszce
nic nowego do rozwoju tego gatunku.
IHARA SAIKAKU

Mona przypuszcza, e piszc pierwsz sw powie pt. Koshoku

ichidai otoko (ycie miosne pewnego mczyzny, 1682) Ihara Saikaku
(1642-1693) wykorzysta wasne dowiadczenia. Brak jednak po
twierdzenia tego faktu w dokumentach. O prywatnym yciu tego
wybitnego pisarza niewiele wiadonio. Wiemy tylko, kiedy uczest
niczy w rnych spotkaniach i sesjach poetyckich i kiedy wydawa
utwory; niewiele informacji na ten temat zawieraj rwnie zapiski
drugiego syna, It Jinsaia o imieniu Baiu (1683-1745), ktry
w Kembun-danso (Zbir opowiada o tym, co widziaem i syszaem)
wspomina, e w erach Jky i Genroku by w Osace mieszczanin
o nazwisku Hirayama Togo i e dobrze mu si wiodo, lecz po mierci
ony i jego jedynego dziecka (niewidomej crki) przekaza sprawy
handlowe swojemu pracownikowi i odtd prowadzi ycie wolne,
a wic robi to, co mu sprawiao przyjemno. Zmieni potem
nazwisko na Saikaku, wdrowa po kraju jak pielgrzym, bardzo
lubi haikai i napisa utwr pt. Eitaigura. Tyle zanotowa It
Baiu.
384

38. Ihara Saikaku (1642-1693).

Wiemy rwnie o tym, e wiersze zacz pisa wczenie, a do szkoy

danrin przyczy si prawdopodobnie w roku 1673. Wyrnia si
aktywnoci i nowatorskim, czsto szokujcym stylem (tzw. holender
skim oranda-ryu). W kilka lat pniej zacz organizowa m ara
tony poetyckie (yakazu), podczas ktrych da si pozna jako czo
wiek niezwykego umysu, bogatej wyobrani, umiejtnoci sko
jarze i rejestracji otaczajcego ycia. Z takim dowiadczeniem
385

i umiejtnociami Saikaku nagle zacz pisa powie, ktra zmienia

obraz literatury tego okresu.
Kdshoku ichidai otoko skada si z pidziesiciu czterech roz
dziaw, podobnie jak Opowie o ksiciu Genji, lecz nie jest parodi
tego klasycznego dziea. Nie jest te naladownictwem, mona tylko
przypuszcza, e bya dla Saikaku rdem inspiracji. Bohater powieci
Saikaku, Yonosuke, rni si od Genjiego postaw wobec ycia,
a zwaszcza stosunkiem do zdobytych kobiet. Yonosuke nie rozczula
si nad nimi, po prostu liczy kolejne zdobycze, ktre s jedynie
rodkiem spenienia nieograniczonego podania czy ofiarami obsesji.
Yonosuke zosta przez ojca wydziedziczony, postanowi nawet pj
do klasztoru, lecz po kilku dniach czytania Sutry Amidy zda sobie
spraw z tego, e ycie religijne go nie pociga.
Sprzedajc swj raniec nawizuje przyjazne stosunki z wdrow
nym sprzedawc wonnoci, przystojnym chopcem oferujcym na
sprzeda nie tylko te przedmioty. Majc 34 lata dowiaduje si o mier
ci ojca, a take o wielkim majtku, przekazanym mu w spadku.
Yonosuke na tak okazj tylko czeka. Odtd nie auje pienidzy na
przyjemnoci i uciechy.
Pod koniec powieci autor powica wicej uwagi spotykanym
przez bohatera kurtyzanom i innym kobietom. Yonosuke schodzi na
drugi plan, by w ostatnim rozdziale znw pojawi si jako gwny
bohater, ktry decyduje si opuci Japoni i uda si na Wysp
Kobiet.
Ocena literacka tej powieci nie jest jednoznaczna. Jedni widz
w niej cechy wielkoci pisarstwa Saikaku, inni mwi, e dzieo jest
nieudane, poniewa nie jest spjne, a bohater pozbawiony jest gbi
i plastycznoci. Lecz mimo to powie cieszya si wielkim powo
dzeniem. Saikaku stworzy bowiem symbol epoki Yonosuke zosta
uznany za ucielenienie ideaw mieszczaskich okrelanych terminem
sui, a jego powie zapocztkowaa nowy gatunek w beletrystyce
japoskiej. Stworzy te nowy, niepowtarzalny styl pisarstwa, operu
jcy licznymi skrtami i elipsami (zob. synny pocztek powieci,
odmienny od wszystkich wczeniejszych kanazdshi: Sakura-mo
chiru-ni nageki, tsuki-wa kagiri arite Irusa-yama Smutkiem
napawa opadanie kwiatw wini, ksiyc rwnie ma swe granice,
zachodzi bowiem za gr Irusa). Czytelnika zaskakuj czasem
nage przejcia od klasycznych zwrotw idiomatycznych do zda
386

kolokwialnych, czsto bez podmiotu. Dlatego te przekad tej powieci

jest niemoliwy bez interpretatorskich uzupenie.
W nastpnych latach Saikaku wyda kilka mniej udanych i mniej
wanych utworw, m.in. Shoen-kagami (Wielkie zwierciado mioci,
1684), Saikaku shokokubanashi (Opowieci Saikaku z rnych prowin
cji, 1685) i sztuk jdruri pt. Koyomi (Kalendarz, 1685), wystawion
przez Uji Kaganoj w Osace w 1685 roku.
Utwr Kdshoku gonin onna (Pi kobiet, ktre yy dla mioci,
1686) uwaany jest za dzieo wybitne. Pi opowiada o losach piciu
kobiet walczcych o mio przez siebie wymarzon lub cierpicych
zbyt surowe kary za tragiczne pomyki, odznacza si doskonaym
jzykiem, dramatyzmem przedstawionych wydarze, gbokim zrozu
mieniem dla bohaterek, spord ktrych a cztery kocz ycie
tragicznie. Ironia i narratorski dystans nie pomniejszaj dramatyzmu
ycia wybranych postaci. Przynajmniej do dwu opowiada Saikaku
zaczerpn materia ze wspczesnych mu zdarze: ona bednarza
popenia samobjstwo w ssiedztwie domu Saikaku w 1685 roku,
a ona wytwrcy kalendarzy w Kioto zostaa ukrzyowana wraz
z kochankiem w 1683 roku. Pozostae historie rwnie oparte s po
czci na zdarzeniach prawdziwych.
Kdshoku gonin onna nie jest powieci, lecz cyklem piciu opo
wiada o losach piciu kobiet w spoeczestwie, w ktrym kobiecie
zamnej za zdrad grozio zesanie lub nawet kara mierci. Oprcz
Oman, bohaterki ostatniego opowiadania, wszystkie musz paci
wysok cen za chwile mioci: Onatsu zostaa mniszk (Sugata Himeji
Seijuro-monogatari Opowie o Seijur z Himeji), Osen popenia
samobjstwo (w Nasake-o ireshi taruya-monogatari Kochajcy
bednarz), Osan skazana zostaa na mier (w Chudan-ni miru koyomiya-monogatari Co w drugiej poowie roku przey wytwrca
kalendarzy), a Oshichi umara w habie (w Koigusa karageshi yaoya-monogatari O sprzedawcy warzyw i wizance mioci). Jedynie
Oman (w Koi-no yama Gengobei-monogatari O Gengobeiu i grze
mioci) zdobywa swego ukochanego, ktry okazuje si bogaczem,
jakich mao w wiecie.
Bohaterki tych piciu opowiada nie byy kurtyzanami, lecz
mieszczkami, ktre zwykle przedstawiano w literaturze jako wierne
i potulne ony, ulege crki i siostry pene powicenia dla rodziny.
Saikaku pokaza, e s to takie same kobiety z krwi i koci, jak
387

opiewane kurtyzany, gotowe umrze dla mioci. Lecz Saikaku nie jest
sentymentalny, nie oskara te wprost warunkw spoecznych. Nawet
dramatyczne wydarzenia potrafi sprowadzi do wymiarw normal
nej komedii ludzkiej.
W Kshoku ichidai onna (ycie miosne pewnej kobiety, 1686)
Saikaku ukazuje dzielnice rozrywki widziane oczyma kurtyzny, ktrej
w modych latach dobrze si wiodo, lecz stopniowo od czasu nie
powodzenia maeskiego w hierarchii pa do towarzystwa spadaa
coraz niej, w kocu zdecydowaa si zamieszka samotnie jako
mniszka w Saga w Kioto. W powieci wystpuje w pierwszej osobie,
opowiadajcej sw przeszo dwu przygodnym gociom, mczyznom
zmczonym cielesnymi rozkoszami. Opowiada o swej pierwszej mio
ci, o niepowodzeniu maeskim i licznych kochankach (m. in. daimyo) oraz o tym, jak w kocu zostaa uliczn prostytutk. Pewnego
razu, patrzc na wizerunki witych buddyjskich Piciuset Arhatw
wydao jej si, e widzi, twarze mczyzn, ktrzy przysigali jej mio
i ktrych ona kochaa. Odtd zacza prowadzi ycie mniszki.
Spowied tej mniszki jest duga, pozwala suchaczom odby krt
drog po wiecie upadej kobiety. Na koniec stara kobieta przeprasza
suchaczy za zbyt dug opowie i stwierdza, e dziki tej spowiedzi
czuje si oczyszczona na duchu. Serce moje jest czyste, chocia yam
dotd sprzedajc swoje ciao 34 stwierdza bohaterka.
Saikaku w tym utworze powstrzymuje si od typowych dla niego
ironicznych komentarzy, a ukazujc nawet rozwizo i zo nikogo
nie potpia ani nie poucza. Daje jednak do zrozumienia, e erotyczne
skonnoci bohaterki byy zapewne gwnym i pierwszym powodem jej
niepowodze yciowych.
Honch-niju-fuk (Dwadziecia przypadkw niewiernych dzieci
w Japonii, 1686). Pod pokrywk moralnych poucze Saikaku pa
rodiuje tutaj synne chiskie przykady wiernoci synowskiej. Cho
tytu jest nawizaniem do Dwudziestu czterech przykadw wiernoci
synowskiej adaptowanych w Japonii, m. in. przez Asai Ryi w utworze
pt. Yamato-niju-shik (1665), to jednak wydwik anegdot jest raczej
ponury. Synowie opowiastek Saikaku nie tylko s niewierni i le si
prowadz, gotowi s nawet targn si na ycie swoich ojcw. Co jest
warta na przykad taka mio do rodzicw, jak przejawia omiolet
nia dziewczynka, ktra spostrzegszy zoto u wdrownego mnicha kae
swemu ojcu obrabowa go i zamordowa? Twoje pienidze byy
388

twoim wrogiem. Pamitaj, to jest ulotny wiat (ukiyo-to omoe)35

powie ojciec do swej ofiary.
Nanshoku-dkagami (Wielkie zwierciado mioci mskiej, 1687)
zmusza czytelnika do zastanowienia si^iad tym, czy autor traktuje go
powanie, zwaszcza wtedy, gdy zcica go wyranie do sprbowania
mioci mskiej, do czsto praktykowanej wrd samurajw, mni
chw i aktorw wczesnej Japonii.
W tym samym roku Saikaku opublikowa inny zbir opowiada
i anegdot o samurajach pt. Budo-denraiki (Kronika przekazywania
sztuk wojennych) powicony zemstom jako samurajskim czynom
godnym pochway.
W Buke-giri-monogatari (Opowieci o obowizkach samuraja,
1688) natomiast autor wysoko ocenia samurajskie poczucie obowiz
ku moralnego (giri), wspaniaomylno, wspczucie i szczodro jako
cechy dobrego samuraja. We wstpie jednak Saikaku stwierdza, e
wszyscy ludzie waciwie s tacy sami jest im gorco w lecie,
a zimno zim etc. Jeden czowiek rni si od drugiego tylko tym, co
robi. Wypenianie gi jest oznak wyrniajc samuraja spord
innych ludzi.
Do najwaniejszych zbiorw opowiada Saikaku o yciu miesz
czan naley niewtpliwie Eitaigura (Wieczysty skarbiec japoski,
1688), napisany prawie w tym samym czasie co samurajskie anegdoty
0 obowizku i poczuciu odpowiedzialnoci. Z obu zbiorw jasno
wynika, e Saikaku odnosi si z duym szacunkiem do samurajw
1 surowo ocenia tych, ktrzy chcieli poniy samuraja posugujc si
pienidzmi zgromadzonymi przez ojcw (opowiadanie z Eitaigura).
Kupiec wedle Saikaku powinien zajmowa si gromadzeniem pieni
dzy, winien by pracowity i uczciwy, ale nigdy nie powinien przej
mowa obowizkw samurajskich. Kady z trzydziestu epizodw
skadajcych si na Eitaigura rozpoczyna si od pouczenia, to znaczy
od swego rodzaju recepty na powodzenie w yciu. Podtytu brzmicy
Daifuku-shinchjakyd (Nowe pouczenie dla bogaczy) nawizuje do
Chdjakyd (Pouczenie dla bogaczy, 1627), kanazshi nieznanego autor
stwa. Przekonanie, e niezomny wysiek moe doprowadzi do
bogactwa, zilustrowany niewybrednymi przykadami w Chdjakyd,
subtelniej uzasadni Saikaku w utworze Eitaigura. Bohaterowie jego
opowiada nigdy nie tracili okazji do powikszania swego zysku.
Nawet kiedy si przewracali na drodze, nie podnosili si z pustymi
389

rkami (por. przysowie Koronde-mo tada-de okinai Nawet jeli

si przewraca, nie wstaje z pustymi rkami, czyli jakby Bogatemu
dziecko diabe koysze).
Saikaku jednak rozumia, e wysiek i zdolnoci nie zawsze s
wystarczajce, eby si wzbogaci. Bardzo wana jest pomoc losu.
Pienidze nie s wszystkim, ale s prawie wszystkim w yciu kupca
i wci s na ziemi takie miejsca, gdzie je mona znale i to w duej
iloci. Utwr koczy si optymistycznym owiadczeniem pisarza:
Kiedy tylko syszaem historie o tym (o miejscach, gdzie s pienidze),
notowaem je w mojej wielkiej ksidze rachunkowej, a nastpnie, aby
przysze pokolenia mogy czyta i odnosi korzyci, umieciem j
w skarbcu, niech suy potomnoci kadej rodziny. Nadal tam
si znajduje, bezpiecznie strzeona, jak strzeony jest pokj Ja
ponii36.
Po kilku mniej udanych utworach Saikaku wyda Seken-munezariyd (Obrachunki czowieka, 1692), cykl opowiada o kopotach
ludzi nie mogcych spaci dugw przed Nowym Rokiem. Autor
w podtytule umieci zdanie: Otsugomori ichinichi senkin (Ostatni
dzie roku tysic sztuk zota) i wyjani we wstpie, e Ten, kto
jest kupcem, od Nowego Roku skrupulatnie wszystko w pamici
oblicza (munezariyd, munazariyd\ eby na ostatni dzie roku mie
w pogotowiu pienidze na spacenie wszystkich dugw, poniewa
bez pienidzy nie mona przekroczy przeczy midzy zim a wios
n37. Zgodnie z obyczajem, wszystkie dugi naleao uregulowa
przed Nowym Rokiem. W ostatni dzie starego roku biedni handlarze
czy rzemielnicy musieli wykaza si du przebiegoci, eby unikn
spotkania z poborcami. Bya to dla nich swoista sytuacja graniczna,
poniewa czsto w ten dzie decydoway si ich losy zwrot
wszystkich dugw mg oznacza bankructwo lub gd w Nowym
Roku. A wydatkw zwyczajowych zwizanych z Nowym Rokiem byo
bardzo duo obowizkowe prezenty dzikczynne, zabawki i ubra
nia, dekoracje domw czy sklepw. A przy tym kobiety w tym czasie
stay si wyjtkowo wymagajce i rozrzutne (zob. pierwsze opwiadanie
pt. Toiya-no kankatsu onna Wspaniaomylna kobieta hurtownika).
W odrnieniu od Wieczystego skarbca japoskiego mieszczanie
w Obrachunkach czowieka s niewolnikami pienidza. W czasach, gdy
pienidz rodzi pienidz oni s bez grosza i musz mimo to jako
rozpocz nowy rok ycia. Swoje kopoty maj rwnie poborcy,
390

wysannicy hurtownikw, domw handlowych, ktrzy musz wykaza

wiele sprytu, aby odebra pienidze od dunikw. Ci z jednej i ci
z drugiej strony uczestnicz w ludzkiej komedii, w ktrej rozpacz
graniczy z nadziej, dobroduszno z chytr przebiegoci, z ego
izmem i okruciestwem.
<
d

i,

i i

<?

s
L ft

te ifit -iblls t>

^
Mi l i

# ii

EJ H i

' !)

'

'

^iSr6 *>_ S3T

l t
5

4
Sr

m
t

A ftfS ft* S J E & (i

i 9
fc? IS !
u *
c
ic*

f f ii
_
a ;

5 51? <

R$

iS ?
tt X ~
' '

S i
-cg
p

u
<D
m
\z

c
B i 7
(D
\
L
MS '
m*

<D
0
tl

&
i ?!
i
$
i
<
lil-Y
wij
W

X
ijki
C
D *
&* fa
5) O
Mi
T 4Sr
<
W
** CD
L% ia
CD
&
U
o

7\
CD

*>*

m
A. o
0
X
m h<
ti

?o -b
ii

O
W
<D
fi*
\Z

XI ml
co
L
T
*

ii** iK
3
U

o
#*

S IU
u t

tts
i
*> f i 1.
tf K I
i
UJi
CD*
-t m
Hi: m
X

(i
#
i
ttg
CD
te k
i:
a
f*
o 75^
^ n te
h
t
fi
#
3k

L
Z

U
*c

>

t
lii

&
o.

5 S tI *
!>

K S L
O
J ti
Z
tl
4>

c
-b t
i>
MS
CT b
> T>
i

<
(i
Z
na^

C
5

i)

I i t

tt* ?=
o

(i

i?

T
* s

c>

*
-

l- m
* #
'

i-c ^ 5
O
S i
CD
O
L
IZ

r
<
m -f
a2ia *
9& U
CD X
i
S (i
f f ll
X
ii
a
* 5 fe

tl
X
>

Sr

(i
fe ti
A*
?S?

*
o
p,

u
fi
li
w

m
(i
K

T
AV;

T
ffi*
& Uoj*
m?
5iL*e>
T
jt
f f li
a ;
CD"
t
m i
fo-=

4* &
n
i

z>

*?
Ml

CD

as
iz

*
>i

<6* i t
m 3K

39. Ihara Saikaku ycie erotyczne pewnego mczyzny

Saikaku nie wykada tu jakiej okrelonej filozofii ycia. Jest przede

wszystkim obserwatorem i opowiadaczem, wic jego uwagi o pieni
dzach i spoeczestwie mieszczaskim nie musz by spjne. Mona
z opowiada co najwyej wydoby zalecenia skadajce si na szcze
glny kodeks zachowania i ycia kupca i handlarza, ktrych zadaniem
391

 wedug Saikaku jest budowa na solidnych podstawach fortun,

eby nastpnie mie co przekaza spadkobiercy (zazwyczaj pierwo
rodnemu udanemu synowi).
Obrachunki czowieka s najlepszym przykadem XVII-wiecznego
realizmu i niewtpliwie maj due znaczenie w rozwoju tego nurtu
w literaturze japoskiej. Jednak tylko niektre epizody tego utworu
zyskay uznanie czytelnikw i krytykw, m. in. Pan Heitar (trzeci
epizod w pitej ksidze).
Po mierci Saikaku wydano jeszcze Saikaku-okimiyage (Podarunek
poegnalny Saikaku, 1693), Saikaku-oritome (Ostatnia tkanina Saika
ku, 1694), Yorozu-no fumihgu (Skrawki listw, 1996) i inne nie
dokoczone opowiadania i rozpoczte powieci, ktrych nie mia
ochoty lub nie zdy skoczy.
Ihara Saikaku zaliczany jest dzi w Japonii do kilku najwybitniej
szych pisarzy. T wysok ocen zawdzicza chyba przede wszystkim
doskonaej formie stylistycznej i kompozycyjnej wielu opowiada
i powieci odzwierciedlajcych aspiracje, ideay, a take spoeczne
i kulturowe warunki ycia nowego stanu mieszczaskiego. Brak gbi
i dramatyzmu w jego utworach jest zapewne rezultatem swoistej
filozofii ycia, jak mieszczanie przyjli za wasn (lub jak musieli
przyj). Przypomina wic europejsk powie pikarejsk, w ktrej
nawet dramatyczne przeycia, przedstawione z dystansu, staj si
w gruncie rzeczy zwykym zdarzeniem w yciu przyrody i spoecze
stwa ludzkiego. Saikaku moe by jednak porwnywany do Daniela
Defoea, do Boccaccia czy Rabelaisgo. Saikaku bowiem by w swej
twrczoci z jednej strony niezwykle powany, jak mdrzec,
a z drugiej strony mieszny jak gupiec.
Saikaku stworzy kilka wiernych i ywych portretw wyksztaco
nych kurtyzan. Wiedzia chyba duo o zwyczajach i uczuciach kobiet,
zna rwnie dobrze zalety i saboci mczyn swej epoki, przede
wszystkim kupcw, ktrych nobilitowa wprowadzajc do literatury
jako rwnoprawnych bohaterw nowych czasw.
EJIMA KISEKI I WYDAWNICTWO HACHIMONJIYA

Ejima (1667-1735), syn sprzedawcy ciastek ryowych w Kioto,

wychowa si w dostatku, lecz pniej roztrwoni swj majtek
i prawdopodobnie wtedy postanowi zosta literatem. Od 1699 roku
392

40. Ejima Kiseki (1666-1735).

393

pisa broszury o aktorach na zamwienie And Jish, waciciela

wydawnictwa Hachimonjiya, ktre od 1650 roku publikowao gwnie
teksty sztuk teatralnych. Pierwszy utwr Ejimy pt. Yakusha-kuchijamisen (Samisen na gos aktorw, 1699), jak rwnie nastpne, sygnowa
wydawca swoim pseudonimem literackim (Jish). Dziki kolejnym
tomom Samisenu na glos aktorw wydawnictwo szybko si wzbogacio.
Nastpnie Jish zamwi seri ukiyozdshi, w ktrej Keisei-irojamisen (Erotyczny samisen kurtyzany, 1701), zbir opowiada
o kurtyzanach z rnych stron kraju, spotka si z duym zaintereso
waniem czytelnikw. Spord blisko setki ukiyozdshi Ejimy za naj
lepszy utwr uchodzi Keisei-kintanki (Kurtyzanie nie wolno si zoci,
1711), ktrego tytu jest wieloznaczny, wywouje bowiem m. in. skoja
rzenia z popularnymi kazaniami buddyjskimi (<dangi), a rwnie
z tytuem ksiki powiconej problemom religijnym (Shiny: Kindan
Nichiren-gi, 1654). Zreszt utwr Ejimy rozpoczyna si od dysputy
midzy zwolennikami mioci mczyzny i kobiety a amatorami
homoseksualizmu (u Shiny licytuj si wyznawcy sekty Czystej
Ziemi i Nichirena). W dalszych czciach Keisei-kintanki autor
przedstawia zalety rnego typu prostytutek i tajemnice sztuki
kochania.
Ejima Kiseki, ktrego poczytne ksiki ukazyway si pod na
zwiskiem wydawcy Jish, postanowi w roku 1712 usamodzielni si,
zaoy wasne wydawnictwo, publikowa te utwory u innych wydaw
cw. Ograniczone kapitay nie pozwalay mu rywalizowa z bogat
szymi wydawcami i po szeciu latach wrci do Hachimonjiya, ktre
odtd publikowao jego ksiki, sygnujc je imionami Jish i Kiseki.
Jednak okres samodzielnoci okaza si bardzo wany dla rozwoju
twrczoci. Kiseki musia wtedy pisa duo, a jednoczenie po
szukiwa nowego stylu i tematw, eby zdoby czytelnikw. W tym to
czasie powstay jego gone katagi-mono (rzeczy o typach ludzi)
dowcipne opowiadania o typach synw, crek, ojcw. W ostatnich
latach ycia Ejima pisa dusze utwory, oparte na prawdziwych
zdarzeniach, a take adaptacje sztuk kabuki i joruri. Przywiecay mu
nadal cele raczej komercyjne, narzucone zreszt przez wydawc,
ktrego ambicj byo sprzedawanie jak najwikszej iloci towaru
w adnym opakowaniu. Nic te dziwnego, e wikszo ksiek
napisanych przez Ejim i na pewno zmienianych wedle gustu
wydawcy nosi nazw hachimonjiyabon, czyli ksiek wydaw
394

nictwa Hachimonjiya, ktrego waciciel rwnie pisa. Dlatego te

trudna jest czasem identyfikacja utworw Ejimy, podobnie jak ksiek
innych autorw (np. Tada Nanrei), ktre sygnowane byy przez Jish.
Tada Nanrei (1698-1750) by jednyni z ostatnich pisarzy Hachimo
njiya, ktrego ukiyozdshi ukazay si pod imieniem Jish i jego
nastpcw38. Spord 25 zidentyfikowanych tytuw najwiksz po
pularnoci cieszyy si Seken hahaoya-katagi (Typy wiatowych ma
tek, 1752) w stylu Kisekiego. Tada naladowa rwnie klasykw,
chtnie czerpa sowa i frazy z dzie okresu Heian, a take ze rde
chiskich. By czowiekiem wyksztaconym, autorem wielu studiw
filologicznych, dlatego nie przywizywa wikszej wagi do ukiyozdshi.
Pod tym wzgldem przypomina autorw pniejszych, piszcych ku
zabawie (gesaku). Zreszt, wkrtce po mierci Tady gatunek ukiyo
zdshi straci popularno tylko forma katagi, stworzona przez
Ejim, przetrwaa prawie do koca XIX wieku.

PROZA PNEGO OKRESU EDO

MIDZY DYDAKTYZMEM A JARMACZN ROZRYWK

W pnym okresie Edo w beletrystyce najbujniej rozwija si nurt

rozrywkowy39. Od okoo 1770 roku powstao wiele gatunkw prozy
popularnej, zwanej gesaku-bungaku (literatura tworzona dla zabawy),
pisanej jzykiem powszechnie zrozumiaym, ale czsto obfitujcym
w aluzje do rodzimej i chiskiej literatury klasycznej i do teatru
wspczesnego. Autorami tego rodzaju powieci i opowiada byli
gwnie wyksztaceni mieszczanie z Edo i literaci wywodzcy si
z samuraj stwa.
W modnych po roku 1770 ksikach frywolnych (sharebon)
pisarze przedstawiali zdarzenia i obyczaje panujce w herbaciar
niach i domach rozkoszy dzielnic rozrywki. Z poczuciem humoru
i z pewnym dystansem ukazywali stosunki midzy kurtyzanami i ich
klientami. Najwybitniejszym twrc sharebon by Sant Kyden
(1761-1816), autor Musukobeya (Pokj chopca, 1785), Tsiigen-somagaki (Modne rozmowy w domu otoczonym bambusowym
parkanem, 1787) i Keisei-kai shijiihatte (Czterdzieci osiem sposobw
kupowania kurtyzany, 1790).
395

W okresie Edo najwiksze nakady miay opowieci ilustrowane

(kusazshi), mona wic twierdzi, e to wanie kusazdshi stanowiy
gwny nurt masowej literatury okresu Edo. W wskim znaczeniu do
kusazdshi naley tylko gkan. Lecz nazwa kuzazdshi pojawia si ju
w poowie XVII wieku i oznaczaa wtedy po prostu ksiki ilustrowa
ne (bez wzgldu na cechy gatunkowe), wydane w postaci maych
broszur na tanim papierze. Byy wrd nich ksieczki z okadkami
barwionymi cynobrem, przeznaczone dla dzieci i kobiet (akahon
czerwone ksiki). Byy te ksiki zaopatrzone w czarne,
a pniej zielone okadki, ktrych tre bya bardziej rozbudowana.
Zaczli po nie siga rwnie doroli. Nazywano je aohon i kurohon,
zawieray gwnie streszczenia sztuk i opowieci klasycznych. W ko
cu XVIII wieku wyksztaciy si ilustrowane ksiki w tych okad
kach (jkibydshi), przeznaczone dla dorosych. Ilustratorami byli czsto
mistrzowie drzeworytu ukiyoe (np. Kitagawa Utamaro).
Opublikowanie w roku 1775 ilustrowanej ksiki pt. Kinkin-sensei
eiga-no yume (Pan Zoto Zotowski, czyli sen o dobrobycie) autorstwa
Kurahashi Juhei (1744-1789) dao pocztek tzw. kibydshi (te
okadki), formie podobnej do sharebon pod wzgldem stylistycznym
i tematycznym. Wielu literatw pisao kibydshi, poniewa cieszyy si
one powodzeniem. Pisa je midzy innymi Hseid Kisanji
(1735-1813) i Trai Sanna (1749-1810). Jednak najlepsze kibydshi
stworzy Santo Kyden, autor Edo-mumare uwaki-no kabayaki (Smae
nie zalotnika w Edo urodzonego, 1785). Niektre kibydshi miay cha
rakter alegoryczny. Zawieray czasem komentarze polityczne wyda
rze wspczesnych i dlatego w roku 1789 spotkay si z zakazem roz
powszechniania, podobnie jak cz sharebon, za przesadn erotyk.
Wydawcy i pisarze musieli wic szuka nowych, bezpiecznych dla
literatury i rwnie interesujcych dla czytelnika obszarw ycia
ludzkiego. Tym razem zaczto publikowa ksiki o romantycznych
przeyciach bohaterw, a take relacje o zabawnych przygodach
i sytuacjach. Powstay wtedy dugie powieci o mioci (ninjobon,
czyli ksiki o ludzkich uczuciach), sentymentalne romanse wy
ciskajce zy u czytelniczek. Mistrzem ninjobon by Tamenaga Shunsui
(1789-1843), autor gonych wwczas Shunshoku umegoyomi (Wio
senne barwy, czyli kalendarz ze liwami, 1833) i Shunshoku tatsumi-no
sono (Barwy wiosny, czyli rajski ogrd na poudniowym wschodzie,
1833-1835). Rozwj tego gatunku uleg zahamowaniu w roku 1842
396

wskutek zakazw administracyjnych, wydanych dla ochrony dobrych

obyczajw.
Historia gatunku kokkeibon / ksiek humorystycznych, ko
micznych rozpoczyna si wraz^z publikacj pierwszej czci drugiej
powieci Jippenshy Ikku (1765-1831) pt. Tokaidochu hizakurige
(Traktem Tkaid na kasztance z wasnych kolan, 1802-1809), przed
stawiajcej przygody dwu wesokw w czasie wdrwki traktem
Tkaid. Warto literack i poznawcz maj Ukiyoburo (ania
w ulotnym wiecie, 1813) i Ukiyodoko (Fryzjer ulotnego wiata,
1813 1814)
pisarza
Shikitei
Samby
(1776-1822),
ktry
z duym poczuciem humoru przedstawi sylwetki ludzi z rnych
warstw, spotykajcych si w ani i u fryzjera.
Yomihon (ksiki do czytania). Od opowiada i powieci po
pularnych, a nawet wulgarnych, rni si twrczo Uedy Akinariego
(1734-1809), ktry wyda kilka bardzo ambitnych dzie literackich40.
Nale do nich cykle opowiada pt. Ugetsu-monogatari, 1768-1776,
(Po deszczu przy ksiycu, wyd. poi. 1968) i Harusame-monogatari
(Opowieci o wiosennym deszczu, 1809). Na tre tych utworw
skadaj si dziwne zdarzenia rozgrywajce si w scenerii historycznej,
nasyconej elementami wiadczcymi o klasycznej erudycji autora.
Wspomniane utwory zaliczane s do gatunku yomihon, chocia
typowe ksiki do czytania s dugie i skomplikowane. Jednak czy
je z opowiadaniami Uedy erudycyjny styl, cechujcy si licznymi
motywami i wtkami wzitymi z prozy chiskiej.
Ueda Akinari znany jest dzi przede wszystkim jako autor Po
deszczu przy ksiycu 4 1 i Opowieci o deszczu wiosennym42, a przecie
Ueda by poet haikai, filologiem, zajmowa si te medycyn i prak
tyk lekarsk. Pisa rwnie obyczajowe i frywolne ukiyozoshl, jak np.
Shodo-kikimi sekenzaru (Ucho wszystko syszce, czyli wiatowa
mapa, 1766) i Seken-tekake-katagi (Typy wiatowych naonic, 1766),
w stylu hachimonjiyabon, cho wikszo opowiada z obu ksiek jest
humorystyczna. W wiatowej mapie bohater imieniem Yozaemon jest
zaduonym klientem herbaciarni, ktr kieruje Kisuke-Diabe. Kisuke udaje si do domu Yozaemona, eby odebra dug i stwierdza, e
nic w tym domu nie ma. Wszystko zostao ju sprzedane, a Yo
zaemon siedzi w innym domu zupenie nagi. W kocu Yozaemon
zosta mnichem z powodu rozczarowania do wiata.
397

41. Ueda Akinari (1734-1809)

W Typach naonic oprcz sylwetek rnych kochanek wiele

miejsca autor powici wczesnym onom. Najlepsze opowiadanie
w tym tomie jest smutn histori Saitar, syna zamonego rolnika,
ktry przehula fortun, a jego naonica Fujino postanowia mu
pomc i dlatego ponownie sprzedaa si do domu publicznego. Za
uzyskane w ten sposb pienidze Saitar ma zrobi dobry interes na
jedwabiu. Jednak piraci go ograbiaj, a Saitar z rozpaczy popenia
samobjstwo.
Trwae miejsce w literaturze zapewni Uedzie zbir Po deszczu przy
ksiycu (1766) dziewi opowiada w stylu yomihon, w ktrych
harmonijnie wspgraj elementy fantastyki (duchy, zjawy) i rzeczy
wistoci spoecznej i historycznej, zaczerpnite z literatury chiskiej
i rodzimej. W pierwszej noweli pt. Shiramine akcja toczy si w XII

wieku. Poecie Saigy ukazuje si we nie cesarz Sutoku i w ten sposb

obaj mog prowadzi uczon dysput. Powrc w dniu chryzantem
ukazuje dwuosobow rodzin lekarsk, ktrej spokj burzy wyle
czony przez lekarza samuraj. Zapuszczona zagroda jest obrazem
nieszcz spadajcych na ludno w czasie wojen domowych,
a w Karpiu wyczarowanym ze snu mona wyczyta przestrog przed
czyhajcymi na yw istot niebezpieczestwami. Bupposd parabo
licznie ukazuje niezdrowe stosunki panujce wrd wojskowej
szlachty. W tym opowiadaniu mnich Muzen udaje si na gr Kya.
Czuje si szczliwy z powodu panujcego tam spokoju. Jego bogi
nastrj przerywa nadejcie wielkopaskiego orszaku duchw, ktre
zachowuj si tak samo butnie, jak za ycia.
Interesujce s rwnie pozotae opowiadania: Kocioek ze wi
tyni Kibitsu, Podliwo mii, Granatowy kaptur i Dysputa o biedzie
i fortunie, ktre w sumie daj okazj do zastanowienia si nad
sytuacj w spoeczestwie japoskim XVIII wieku.
Ueda Akinari napisa jeszcze Kuse-monogatari (Opowieci o naro
wach i zwyczajach, 1787) i Tandaishd-shinroku (Z odwag o wielkich
i maych, czyli rejestr serca, 1808), szkice przedstawiajce wady i zalety
ludzi z rnych stanw.
Znaczenie Uedy w historii literatury jest due. Jako jeden z nie
licznych prozaikw epoki mieszczaskiej nie da si ponie atwemu
powodzeniu u czytelnikw. W lekkiej formie potrafi przekaza wiele
gbokich myli i spostrzee. Pisa raczej z przekonania ni dla
pienidzy.
Takebe Ayatari (1719-1774)43 zainteresowaniami przypomina
Ued by poet haikai, waka, filologiem (kokugaku), a take
malarzem. Jako prekursor ksiek do czytania wyda midzy innymi
Nishiyama-monogatari (Opowieci Wzgrz Zachodnich, 1768), prze
sycone samurajskimi zasadami ycia (bushid). Takebe posugiwa si
archaizmami, by cilej zwiza tekst wspczesny z tradycyjnymi
rdami. Jako ucze filologa Kamo(-no) Mabuchi akcentowa cechy
mskie (masuraoburi) w kulturze japoskiej, ktrych najlepszym
wyrazem by bushid. Takebe przeoy chiskie Opowieci znad
brzegw rzek i jezior i napisa ich japosk wersj pt. Honch-suikoden (Japoskie opowieci znad brzegw rzek i jezior, 1773),
majc due znaczenie w rozwoju yomihon w nastpnych dziesicio
leciach.
399

Arakida Reijo (1732-1806)44 rwnie interesowaa si literatur

klasyczn. Majc trzydzieci sze lat podja si filologicznego opra
cowania Utsubo-monogatari, co zachcio j do pisania powieci.
Napisaa kilka utworw historycznych, midzy innymi Ike-no mokuzu
(Wodorosty w stawie), Tsuki-no yukue (Dokd odchodzi ksiyc)
i wiele innych, powiconych yciu arystokracji dworskiej. Byy to
w zasadzie imitacje dawnych romansw, drobiazgowo i cile od
twarzajce realia dworskie. Arakida bya rwnie poetk (waka,
kanshi, a zwaszcza renga). Podziw wspczesnych budziy jej umiejt
noci kaligraficzne i malarskie.
Najwybitniejszymi twrcami powieci typu yomihon byli Santo
Kyden (1761-1816) i Takizawa Bakin (1767-1848)45. Wanie Bakin,
znany te jako Kyokutei, oczytany w literaturze chiskiej i obdarzony
bogat wyobrani, napisa najdusz powie historyczn w nowo
ytnej Japonii, a mianowicie Nanso Satomi hakkenden (Nans Satomi
i biografie omiu psw, 18141842), przedstawiajc oprcz zda
rze historycznych wiele sytuacji nadnaturalnych, sucych ilu
stracji zasad konfucjaskich. Znana jest rwnie powie Bakina pt. Chinsetsu yumiharizuki (Zabawne opinie, czyli sierp ksiyca,
1806-1810).
Za ycia Bakina powstay gkan (poczone tomiki) wywodzce
si z kibydshi. Miay jednak zmieniony format i now tematyk
czerpan ze sztuk kabuki, utworw klasycznych i historycznych.
Styl kaligraficzny i bogate ilustracje szybko zdobyy szerokie kr
gi czytelnikw, dlatego wielu pisarzy zainteresowao si t form.
Do najbardziej znanych nale Ikazuchi Taro gaku-monogatarii
(Opowie o zych czynach Ikazuchi Taro, 1806) Shikitei Samby
(1776-1822) i Nise-murasaki inaka-Genji (Faszywa Murasaki i wiejski
Genji, 1829-1842) Rytutei Tanehiko (1783-1842).
SANTO KYODEN

Santo Kyoden (1761-1816) czy talent i umiejtnoci pisarskie

z malarskimi. Od wczesnych lat ycia pisa dramaty i powieci,
malowa ukiyoe, ilustrowa popularne kibydshi46. Jako syn waciciela
lombardu w Fukagawie w Edo mia wiele wolnego czasu: uczy si
malowania, pozna popularn muzyk i taniec. Majc siedemnacie lat

opublikowa pierwsz kibydshi, a dwa lata pniej Musume-katakiuchi

koky-no nishiki (Zemsta crki, czyli brokat stron rodzinnych) pod
pisan pseudonimem Santo Kyden (nazywa si Iwase Samuru
Denz). Sukces odnis kilka lat pniej publikujc Gozonji-no
shbaimono (Wiadoma rzecz na sprzeda, 1782), utwr o maej
wartoci literackiej, ceniony za doskonae ilustracje. Natomiast
Edo-mumare uwaki-no kabayaki (Smaenie zalotnika w Edo urodzo
nego, 1785) uznano za jedn z najlepszych powieci gatunku kibydshi.
Bohaterem utworu jest Enjir pochodzcy z bardzo bogatej rodziny,
ktrego najwikszym marzeniem jest zosta synnym amantem. Nie
stety, przeszkod w zrealizowaniu marzenia jest jego nieprzecitna
brzydota. Enjir wydaje ogromne sumy pienidzy na inscenizacje
sytuacji i zdarze, w jakich powinien uczestniczy amant. Paci
gejszom, aby uganiay si za nim jak za aktorem lub eby robiy sceny
zazdroci o niego. Namawia rodzicw, aby go wydziedziczyli bo tak
bywao dotd, jeli syn marnowa majtek na rozrywki. W kocu
decyduje si na samobjstwo z mioci razem z ukochan, ktre
koczy si groteskow scen, poniewa wczeniej nadchod rabusie
i okradaj kochankw z ubra zostawiajc ich na drodze prawie
cakowicie nagich. Enjir w kocu polubi kurtyzan, ktra zgodzia
si udawa, e naprawd jest gotowa umrze dla niego.
Mimo powodzenia kibydshi Sant Kyden napisa nastpnie
szesnacie sharebon. Pierwsze z nich to Musukobeya (Pokj chopca,
1785), drugie nosi tytu Smagaki (nazwa domu publicznego w Yoshiwarze, 1787). Zwaszcza Smagaki chwalono za wierny realistyczny
opis Yoshiwary, jej argonu, zwyczajw i strojw. Tutaj rwnie
bohaterem jest Enjir i jego towarzyszki, lecz powie jest inna: mniej
ilustracji, wicej natomiast aluzji do klasykw chiskich, wicej
dialogu przerywanego tylko opisami ich strojw.
Keisei-kai shijuhatte (Czterdzieci osiem sposobw kupowania
kurtyzany, 1790) jest natomiast zbiorem krtkich opowiada o kurty
zanach i o sposobach zdobywania ich (autor podaje faktycznie pi
sposobw podejcia do kurtyzan). Najciekawsze jest opowiadanie
ostatnie pt. Shin-no te (Prawdziwy sposb), w ktrym go domu
rozkoszy przyznaje si kurtyzanie, jak bardzo jest zaduony. Wyznaje
jednak gorc do niej mio.
W odrnieniu od karykatury wiata rozkoszy w innych sharebon,

401

tutaj pisarz stworzy obraz rzeczywistych kochankw borykajcych si

z autentycznymi problemami ycia. Opowiadanie to przypomina scen
z dramatu Chikamatsu. Zreszt pod wzgldem kompozycyjnym share
bon Kydena ma wiele cech sztuki teatralnej (w tekcie cigym
wyranie s zaznaczone dialogi za pomoc nazwy interlokutora, np.
joro kurtyzana i kyaku go). Shogi kinuburui (Jedwabne sito
kurtyzany, 1791) jest bezporednio wzorowane na sztuce Chikamatsu
pt. Meido-no hikyaku (Posaniec do piekie, 1711).
W roku 1790 Kyden polubi gejsz Kikusono, ktr zna od
dawna. Rok pniej trzy nowe sharebon spotkay si z zakazem
rozpowszechniania ju po wydrukowaniu, autor zosta zakuty w kaj
dany na 50 dni, wydawca straci poow kapitau, a cenzora, ktry
dopuci je do druku, pozbawiono urzdu. (Dziao si to w czasie
rzdw Matsudairy Sadanobu i jego polityki odrodzenia moralnego).
Odtd Kyden zaniecha pisania sharebon, a kibydshi nasyca ele
mentami dydaktycznymi. Po mierci ony otworzy sklep z fajkami,
zanteresowa si ksikami do czytania, a nawet przez pewien czas
rywalizowa z Takizaw Bakinem i napisa kilkanacie yomihon
i kilka gdkan. Pod koniec ycia pisa gwnie szkice o zwycza
jach okresu Edo. Ceniony jest przede wszystkim jako autor kibydshi.
JIPPENSHA IKKU

Jippensha Ikku (1765-1831) rwnie prbowa swych moliwoci

literackich piszc sztuki dla teatru jdruri w Osace, a nastpnie, bdc
ju w Edo, pisa kibydshi. Komponowa te kydka i senryu, by
zdolnym kaligrafem i ilustratorem wasnych ksiek. Lecz najlepszym
jego utworem jest Tkaidochu hizakurige (Traktem Tkaid na kasz
tance z wasnych kolan)47, ktrego kolejne tomiki pisa i wydawa
przez 2 0 lat i dziki temu mg utrzyma si z honorariw.
W Hizakurige dwaj plebejusze, Kitahachi i Yajirbei z Edo,
wyruszaj w podr do Kioto i Osaki, a nastpnie wracaj do Edo. Na
danie czytelnikw autor posa swoich bohaterw na nowe przygody
po Sikoku. Nie obchodzi ich ani wasna reputacja, ani honor, potra
fi cieszy si yciem zawsze, gdy nadarza si do tego okazja.
Pragn niemal kadej spotkanej kobiety. Mwi prostym, nieco
szorstkim jzykiem mieszkacw Edo. Wci popadaj w komiczne
sytuacje choby dlatego, e nie znaj realiw odwiedzanych miejsco403

43. Jippensha Ikku (1765-1831)

404

woci (np. w synnej scenie z kpiel w wannie w stylu charaktery

stycznym dla Kioto). S typowymi bohaterami plebejskimi, nie marz
0 tym, eby by kim innym i mie to, co maj ludzie innych stanw.
Do szczcia Yaji i Kita nie potrzebowali bogactwa ani luksusw.
Potrafili si radowa drobnymi zdobyczami, cho czsto przeywali
rwnie niepowodzenia. Yaji i Kita stali si symbolami sympaty
cznych wczykijw, postaciami naladowanymi rwnie przez innych
pisarzy, nawet na progu modernizacji Japonii, np. w Seiyddchu
hizakukurige (Szlakami Zachodu na kasztance z wasnych kolan,
1870-1876) Kanagaki Robuna.
TAKIZAWA BAKIN

Takizawa Bakin (1767-1848), urodzony w Edo pity syn samuraja

w subie rodu Matsudaira, po mierci ojca suy u kilku panw,
nastpnie prbowa rnych zawodw, a okoo roku 1790 postanowi
zosta pisarzem (by uczniem Kydena)48. Trzy lata pniej wyda
kilka kibyshi pod nazwiskiem Kyokutei Bakin i odtd tworzy
z niezwyk energi. Trwa saw w XIX w. zapewniy mu jednak
ksiki do czytania pt. Chinsetsu yumiharizuki (Zabawne opinie, czyli
sierp ksica, 1806-1810) i Nanso Satomi hakkenden (Nans Satomi
1 biografie omiu psw, 1814-1841). W yciu osobistym nie wiodo si
Takizawie: zmar mu jedyny syn Shaku, a wraz z nim rozpady si
marzenia o restauracji rodu samurajskiego. Majc 67 lat olep na
prawe oko, a w trzy lata pniej straci wzrok cakowicie z powodu
przepracowania. Biografie psw koczy dziki pomocy synowej.
W cigu 60 lat pracy twrczej Takizawa pisa rwnie gokan,
sharebon, kokkeibon, wiersze haiku, a take malowa i kaligrafowa.
W Chinsetsu yumiharizuki (Zabawne opinie, czyli sierp ksiyca) 49
Bakin przedstawia przodkw i dziecistwo wojownika Minamoto
Tametomo (1139-1170), jego zwyciskie bitwy i zesanie na wysp
Oshima (grupa Izu). Nastpnie podejmuje wtek legendarny, zgodnie
z ktrym Tametomo nie popeni seppuku w 1170 roku, lecz uda
si na podbj innych wysp, jego okrt rozbi si na jednej z wysp
Ryukyu, gdzie Tametomo osiedli si i zaprowadzi sprawiedliwe rzdy
jako nowy krl Ryukyu. Bakin pisa bowiem t powie w zgodzie
z zasad dydaktyczn kanzen-chaku (popieranie dobra i ganienie
za) przeznaczajc utwr raczej dla warstw wyksztaconych.
405

44. Takizawa Bakin (Kyokutei, 1767-1848)

Hakkenden (Biografie omiu psw) stay si peniejsz ni Sierp

ksiyca ekspozycj ideaw samurajskich. Przez 27 lat Bakin napisa
106 tomikw, skadajcych si na jedn z najduszych powieci
wiata. Tre tej powieci jest nastpujca:
Genera Satomi Yoshizane, oblony w zamku, owiadczy, e
odda sw crk Fusehime temu, kto przyniesie mu gow wroga.
yczenie to spenia jego wierny pies Yatsufusa. Mimo sprzeciwu
406

ojca crka chcc speni jego przyrzeczenie udaje si z psem w gry

i zamieszkuje w jaskini. Po roku Fusehime zachodzi w ci, a wysan
nik Yoshizane odnajduje jaskini i chcc uwolni crk pana strzela
do psa, lecz kula trafia Fusehime, ktra miertelnie ranna dobija
si noem. W tej samej chwili osiem paciorkw z jej raca unosi si
do nieba kad kulk wyrnia znak chiski oznaczajcy jedn
z cnt konfucjaskich. Z kolei osiem paciorkw odnajduje si w do
niach nowonarodzonych synw omiu rodzin, a kady z nich otrzy
muje w imieniu sowo inu (pies). Okazuje si, e chopcy (psy) s
inkarnacj cnt konfucjaskich.
Zdarzenie powysze, przedstawione na pocztku utworu, jest
wyjanieniem dziwacznego tytuu powieci. N a gwny wtek fabu
larny dziea skadaj si czyny owych omiu mczyzn, ktrzy od
czasu do czasu spotykaj si, a potem rozstaj. W kocu ich czyny
prowadz do restauracji i przywrcenia dawnej sawy rodu Satomi.
Pod koniec powieci osiem psw kryje si w jaskini Yatsufusy
i znika. W dziesitkach, a moe nawet setkach przedstawionych
sytuacji bohaterowie kieruj si surowymi zasadami konfucjaskimi,
i nie s czuli nawet na czar najpikniejszych dziewczt. Mona wic
uzna, e Hakkenden najpeniej ze wszystkich utworw beletrystycz
nych eksponuje ideay i zasady etyczne konfucjasko-buddyjskie,
oficjalnie popierane w okresie Edo.
SHIKITEI SAMBA

Shikitei Samba (1776-1822) urodzi si w Asakusa w Edo,

w modoci pracowa w ksigarni, pniej zaoy wasn wypo
yczalni ksiek. Zmar w wizieniu, osadzony w nim za zabjstwo.
Pierwszy wasny utwr wyda w roku 1794. Odtd prbowa swych si
w rnych formach powieci popularnej pisa kibyshi, sharebon
i inne nowelki erotyczne i komiczne, np. Ikazuchi Taro gaku-monogatari (Opowie o zych uczynkach Ikazuchi Taro). Saw przy
niosy mu dopiero dwa kokkeibon, a mianowicie Ukiyoburo (anie
ulotnego wiata , 50 1809-1813) i Ukiyodoko (Fryzjer ulotnego wiata,
1813-1814). Samba wzorowa si na stylu komicznych i satyrycznych
utworw Hiragi Gennaia (17281779)51, a take realistycznych ksi
ek frywolnych Santo Kydena. Nie interesowa si podrami,
najchtniej pisa o tych rodowiskach Edo, ktre zna najlepiej.
407

45. Shikitei Samba (1776-1822)

Po mistrzowsku potrafi odtworzy sposoby mwienia handlarzy Edo

czy konfucjaskich uczonych i on rozmawiajcych o tym, jakiego
ma dostanie crka. Zarwno w ani, jak i u fryzjera ludzie siedz
rozlunieni i chtnie plotkuj o wszystkim i wszystkich. Samba
odtworzy takie sytuacje i wyraenia, ktre mogy bawi czytelnika.
Dlatego jego utwory cho nie maj wikszej wartoci literackiej
zasuguj na uwag jako skarbnica dowcipw i poczucia humoru
mieszkacw Edo.
408

TAMENAGA SHUNSUI

Tamenaga Shunsui (1790-1843) nazywa si waciwie Sasaki

Sadataka. Pocztkowo prowadzi ksigarni Seirind, duo czyta,
a nastpnie w wolnych chwilach wystpowa w teatrzykach Edo jako
opowiadacz. Zosta uczniem Samby i pisa powieci samodzielnie, jak
rwnie wsplnie z innymi literatami, publikujc pod rnymi pseudo
nimami. Dziki powodzeniu Akegarasu nochi-no masayume (Krakanie
wron o wicie, a potem prawdziwy sen, 1821-1824) zdecydowa si
zosta pisarzem. Posugiwa si pseudonimem Nansensh Somabito II,
z ktrego zrezygnowa w roku 1829, a najlepsze swe ksiki o uczu
ciach wyda pod pseudonimem Tamenaga Shunsui: Shunshoku umegoyomi (Wiosenne barwy, czyli kalendarz ze liwami, 1833)52, Harutsugudori (Ptak obwieszczajcy wiosn, 1837) i inne. Dua ich
popularno wrd modziey i kobiet zwrcia uwag urzdnikw
sioguna. Rozpoczto kampani przeciwko Tamenadze i oskarono go
0 pisanie ksiek zagraajcych moralnoci, zakazano ich rozpo
wszechniania, autora ukarano. Rozczarowany i rozgoryczony Ta
menaga Shunsui umar w nastpnym roku.
Shunsui by najlepszym twrc ninjobon, przedstawiajcym co
dzienne ycie mieszakcw Edo, zwaszcza romantyczne intrygi
1 miostki modych mczyzn i kobiet. W tym samym sensie jego
utwory miay niemae znaczenie dla powstania i rozwoju nowej
powieci w okresie Meiji, poniewa nawet jzyk Kalendarza ze liwami
jest bardzo bliski wspczesnej mowie potocznej. Pisarze grupy
Kenyusha z koca XIX wieku, a take Nagai Kafu z pewnoci wiele
zawdziczali twrczoci Tamenagi.
RYUTEI TANEHIKO

Ryutei Tanehiko (1783-1842) by samurajem w Edo, jednak

interesowa si bardziej teatrem ni samurajskimi obowizkami. Bar
dzo dobrze zna kabuki, dlatego te w swej twrczoci prozatorskiej
czsto wykorzystywa sytuacje dramaturgiczne. Tanehiko pocztko
wo pisa yomihon, lecz dopiero dugie, bogato ilustrowane gdkan
w roku 1811 zostay przyjte przez czytelnikw przychylnie. Od
tego czasu Tanehiko pisa po kilka utworw tego rodzaju w roku.
Wydawa te streszczenia sztuk kabuki, ktre dziki ilustracjom
Kunisady cieszyy si duym powodzeniem.
409

kt
as
S f
'
5K
Kf
k i

*
m
v
**
i

-t

%
n
#

*
*

li
. ag*
Wt o
o gs*
f

-i!<*
K

i i

^
M

2__
91?
10
#.

*i :

S E
i* * -?
un tnf i*

i -

t%

&

4*

<

&

fu

3
.

*
>

t i

f i

<o
m

fi:

l '

51

j t

<

13
7

k .

7 *\

'h

t*

&
^

J&

i t l

-r

-5

J t

' *n
/K7
A? E
&

/J ^ A
<

0
fS

^
Z

f&

<D

IWZ

<n

<D

i -

- r

J !

f t

26
s

frf

z>
U

O
~ y
?,
?

l ii

i s (i L E 2

<5

"

t)
i

tc

*? 5
# * fe* ^5 2JS?

2
i

SK Sf
a ?

j^Sh h*a )j

+ to H >

/I

i
&

' . s

Iv*/

V _L
# *
<o

t
&

: f c t x
f t

f i

1 1

'K

e
&

.
i '

u l

0
i * '

(O

f c

V '

o
4*

b
i

Ss*

46. Kibydshi tekst i rysunek tworzyy atrakcyjn form rozrywkow. Pocztkowy

fragmet powieci Santo Kydena pt. Edo mumare

Powie Nise-Murasaki inaka-Genji (Faszywa Murasaki i wiejski

Genji, 1829-1842), w ktrej autor wykorzysta wiele chwytw typo
wych dla dramatu kabuki, tak si spodobaa, e autor musia zwikszy
tempo pracy i publikowa po trzy, a nawet cztery ksigi rocznie
(wczeniej wydawa dwie ksieczki w roku). Ponadto, kiedy autor
w roku 1841 zachorowa i rozesza si pogoska, e moe nie skoczy
tej powieci, za jego wyzdrowienie modliy si nawet kobiety z dworu
410

sioguna. Faktycznie, Tanehiko na krtko wyzdrowia, eby napisa

czci 39. i 40. powieci, ale nie mg ich opublikowa z powodw,
ktre musiay by dla niego niemiym zaskoczeniem. Oto urzdnik
jego klanu poinformowa go, e samurajowi nie przystoi pisa takich
ksiek. Nawet kiedy Tanehiko uleg i zaniecha publikacji, nie dano
mu spokoju. Oskarono go o to, e jest rwnie autorem jakiej
ksiki pornograficznej. Byo to bardzo powane oskarenie pod
adresem samuraja, czy zasadne nie wiadomo. W kadym razie
Ryutei Tanehiko wkrtce potem zmar. Przyczyn nieprzychylnego
stosunku wadz do twrczoci Tanehiko naley chyba szuka w roz
pocztych reformach okresu Tempo (1830-1843), przewidujcych
rwnie czystk obyczajow53.

DRAMAT MIESZCZASKI TEATR K A B U K II BUNRAKU

POWSTANIE I ROZWJ

W burzliwych latach koca redniowiecza, w XVI wieku powstay

nowe gatunki teatralne: kabuki (od kabuku, czyli pochyla si,
wydziwia, odbiega od normy) i ningyd-jdruri (opowiadanie o Jruri,
legendarnej kochance wojownika Yoshitsune, ilustrowane lalkami),
pniej znane jako bunraku (od imienia Uemury Bunrakukena i nazwy
teatru Bunrakuza w Osace). Dawne formy widowiskowe jednak nie
obumary. Zwaszcza teatr no i farsa kyogen cieszyy si nadal
poparciem warstwy rzdzcej, weszy nawet do repertuaru sztuk
pielgnowanych na dworach sioguna i daimyo. Jednoczenie zmala
zakres ich spoecznego oddziaywania, poniewa mecenasi coraz
rzadziej zgadzali si na przedstawienia publiczne. Poza tym, dla
mieszczan i innych niszych stanw spoecznych dostpne byy po
pularne, wiejskie i miejskie tace, opowiadania inscenizowane koshaku 54 i rakugo55 oraz rozwijajce si nowe widowiska teatral
ne: kabuki i ningyd-jdruri.
Kabuki wywodzi si z tacw i dialogw komicznych, ktre
wykonywaa grupa kierowana przez Okuni, kapank ze wityni sinto
w Izumo. Zesp Okuni, podobnie jak i inne grupy teatralne (onna411

-sarugaku, onna-kydgen), wystpowa przed publicznoci czsto

w celu zebrania rodkw na rzecz okrelonych wity. Prawdo
podobnie bez tego uzasadnienia i odpowiedniego dokumentu trupy
teatralne nie mogyby si swobodnie porusza po kraju. Wystp Okuni
w Kioto, w wityni Temmangu w roku 1603 mona by uzna za
pierwsze udokumentowane przedstawienie teatru kabuki, nie majcego
wtedy jeszcze zwizku z literatur. W tym pocztkowym okresie
ksztatowania si teatru ywego aktora i teatru lalkowego du rol
odegray kobiety. Pniej, z powodu zakazu wystpw z udziaem
kobiet w roku 1629 i chopcw (wakashu) w roku 1652, wszystkie role
musieli gra mczyni zmalao znaczenie taca, w przedstawieniu
wzrosa rola sowa. Powsta nowy rodzaj sztuki scenicznej nawet
nazwy kabuki unikano przez pewien czas, a przedstawienia bdce
kontynuacj tradycji Okuni, bez kobiet i chopcw, nazywano monomane kygenzukushi (serie fars naladujcych). Krtkie skecze czy inne
dialogi sceniczne ustpiy miejsca cigym sztukom (od roku 1664),
czyli po prostu sztukom dramatycznym zoonym z kilku aktw.
Oznacza to, e potrzeba byo ponad p wieku rozwoju widowiska
kabuki, aby powsta teatr i dramat mieszczaski o tej nazwie.
Pocztkowo sztuki pisali aktorzy, pniej zawodowi dramatopisarze, czsto cile zwizani z jednym zespoem teatralnym. Nie
stety, nie zachoway si teksty widowisk kabuki sprzed ery Genroku
(1688-1704). Dlatego te historia dramatu nowoytnego rozpoczyna
si wraz z pojawieniem si wielkich twrcw jednoczenie w wielu
dziedzinach kultury56.
Teatr lalkowy powsta w kocu XVI wieku, gdy do ilustracji
opowieci o przepiknej Jruri i o Yoshitsune (,Joruri-monogatari, po
1485; Junidan-sshi, od okoo 1531) zaczto uywa lalek i samisenu
(po 1580). W roku 1614 teatr lalkowy wystpowa ju w paacu byego
cesarza (Goyzei)57. Mona wic powiedzie, e w tym gatunku
teatralnym najpierw by tekst, a dopiero potem przyjto lalki, wcze
niej uywane w sekky-bushi (muzyka kaza buddyjskich), czyli
w recytacjach religijnych tekstw do wtru muzyki, i muzyk na
samisen. Z pewnoci do pocztku lat osiemdziesitych XVII wieku
posugiwano si tekstem narracyjnym, a nie dramatycznym. Byo
to tzw. stare jruri. Kabuki natomiast w ponad 80-letnim
okresie rozwoju zachowa form widowisk tanecznych i improwi
zowanych dialogw. Ningyd-jruri za by teatrem literackim i narra
412

cyjnym. Wzajemne oddziaywanie obu modych form, a nastpnie

ich rywalizacja, miay due znaczenie dla rozwoju i wzbogacenia si
rodkw wyrazu teatralnego.
Kabuki przej rwnie wiele pieni i melodii wyksztaconych
raczej w rodowisku teatru lalkowego (nagauta, tokiwazu, shinnai,
tomimoto, kiyomoto)58.
W teatrze kabuki najwczeniej zasynli m. in.: aktor Ichikawa
Danjuro (1660-1704), ktry gra gwnie role nadludzkich bohaterw
w stylu aragato (brutalnym, szorstkim), Sakata Tjur (1645-1709)
przystojnych kochankw w stylu wagoto (agodnym), a Yoshizawa
Ayame (1673-1719) jako odtwrca rl kobiecych (onnagata)59.
N a scenie teatru kabuki pokazywano rwnie sztuki pisane po
cztkowo dla jdruri, a ponadto wykorzystywano dorobek innych
widowisk.
W jdruri odnoszono si z duym pietyzmem do sowa i sownych
rodkw ekspresji. Kantor Uji Kaganoj (1635-1711) marzy o tym,
eby teatr lalkowy osign poziom teatru no, z ktrego zreszt
czerpano tematy i jzykowe rodki ekspresji.
W latach osiemdziesitych XVII wieku wyodrbniy si dwie
kategorie sztuk: uasi-historyczne (jidaimono) i obyczajowe wsp
czesne (sewamono).
Do najwybitniejszych dramatopisarzy okresu nale: Chikamatsu Monzaemon (1653-1724), Takeda Izumo (zm. 1747), Tsuruya
Namboku (1755-1829) i Kawatake Mokuami (1816-1893). D u
e znaczenie mieli rwnie: Ki-no K aion60, Chikamatsu Hanji,
Miyoshi Shraku i Namiki Gohei. Chikamatsu pisa zarwno
dla jdruri, jak i dla kabuki. Wanie dziki niemu oraz kantorowi
Takemoto Gidayu (1654-1714), zaoycielowi zespou Takemotoza
i twrcy stylu melorecytacji (gidayu-bushi), teatr lalkowy mg
konkurowa, a nawet przymiewa kabuki artyzmem i powodze
niem u publicznoci. Czsto te same sztuki wystawiano w obu
typach teatrw. Oprcz Takemotoza dziaay inne zespoy wsp
zawodniczce ze sob (np. Toyotakeza). W XVIII wieku teatr lal
kowy w Japonii osign wyjtkowo wysoki poziom artystyczny.
I dzi naley do najwspanialszych osigni kultury japoskiej61.
Centrum teatru bunraku jest dzi raczej Osaka dziaa w tym
miecie wiatowej ju sawy teatr Bunrakuza, podobnie jak dla
kabuki centrum jest Tokio (teatr Kabukiza).
413

CHIKAMATSU M ONZAEM ON

Chikamatsu Monzaemon (1653-1724) nazywa si waciwie

Suginomori Nobumori i pochodzi z rodziny samurajskiej z Fukui
(Echizen). W dziesitym (a moe jedenastym) roku ycia, gdy ojciec
jego zosta roninem, przenis si wraz z rodzin do Kioto. Wychowa
si w rodowisku o duej kulturze literackiej, midzy innymi razem
z innymi czonkami rodziny komponowa haikai. Bdc na subie
u arystokraty Ichij Ekana pogbi znajomo literatury klasycznej
i zapozna si z obyczajami i ceremoniaem dworskim. Ze suby

47. Chikamatsu Monzaemon (1653-1724)

zrezygnowa w dziewitnastym roku ycia i zacz pisa sztuki dla

joruri. Nie wiemy dokadnie, ile sztuk stworzy nim zacz podpisywa
je wasnym nazwiskiem62. Pierwszym znanym utworem jest Yotsugi
Soga (Dziedzic rodu Soga), napisany dla Kaganoj w roku 1683.
W czasie wsppracy z aktorem Sakata Tjurd i penienia funkcji
dramatopisarza teatru Miyakoza w Kioto powstay: Keisei hotoke-no
hara (Kurtyzana i pole Buddy, 1699), Yugiri-shichinenki (Sidma
rocznica mierci Yugiri, 1684), Keisei Mibu-dainembutsu (Kurtyzana
414

i wielkie woanie imienia Buddy w wityni Mibu, 1702). Wystpuje

w nich uroczy galant uwikany w nieszczliwe sytuacje wynikajce
z popularnych wwczas sporw w wielkich rodach (tzw. oiemon).
Najciekawsz z tych sztuk jest Mibu-dainembutsu, w ktrej zachowao
si wiele szczegw i aspektw zwykego, codziennego ycia obycza
jowego. Chikamatsu nadal od czasu do czasu pisa dla kabuki, lecz po
odejciu Tjur z czynnego ycia skoncentrowa si na twrczoci dla
teatru lalek.
Wkrtce po otwarciu Takemotoza w Osace (w 1685 roku przez
Takemoto Gidayu, 1651-1714), Chikamatsu napisa sztuk Shusse
Kagekiyo (Kagekiyo zwyciski, 1685), ktra staa si wanym wy
darzeniem w rozwoju dramatu joruri. Chikamatsu zaniecha tematyki
legendarnej i stereotypowego jzyka, stara si natomiast obserwowa
ywych ludzi i ich zachowanie. Dziki temu rysunek postaci sta si
bardziej intensywny, a zachowanie bohaterw miao dla wczesnych
widzw si i gbi realnego, penego napi ycia czowieka. Wanie
dziki temu sztuka Sonezaki-shinju (Samobjstwo kochankw z Sonezaki, 1703) odniosa wielki sukces uratowaa te teatr Gidayu
przed bankructwem i rozpocza w teatrze lalek gatunek sztuk
0 samobjstwach kochankw, ktrym warunki obiektywne nie po
zwalay speni mioci na ziemi. Lecz nie tylko aktualny temat
przyczyni si do sukcesu. W teatrze kabuki bowiem wystawiano
sztuki powicone samobjstwom kochankw od roku 1683, lecz
nigdy nie wzruszay one tak gboko publicznoci, jak utwr Monzaemona na scenie teatru lalkowego. rda sukcesu tkwi za
pewne w umiejtnoci kreowania tragicznego bohatera, ukazanego
jako prostego i sabego, (jakim by na pocztku sztuki Tokubei),
a nastpnie jako czowieka wielkiego charakteru, i w maksymalnym
przyblieniu wizji artystycznej do realnego ycia mieszczan. Sonezakishinju jest pierwszym realistycznym dramatem obyczajowym (sewamono) napisanym dla teatru lalkowego. Dziki powodzeniu tej
sztuki i dobremu przyjciu nastpnych, Chikamatsu zosta etatowym
dramatopisarzem Takemotoza (1706) i pisa ju do mierci dla teatru
jruri. Temat podwjnych samobjstw (shinju) podj w pitnastu
sztukach, m.in. w Meido-no hikyaku (Posaniec do piekie, 1711)
1 Shinju ten-no Amijima (Samobjstwo z mioci w niebiaskiej
Amijimie). Jest rwnie autorem sztuk traktujcych o niewiernych
onach i mciwych mach, m.in. Horikawa nami-no tsuzumi (Rzeka
415

48. Takemoto Gidayu (1651-1714)

Horikawa, czyli echo bbna na falach, 1707) i Onna goroshi abura-jigoku (Zabjstwo kobiety olej w piekle, 1721).
W dramatach sewamono konflikty i rda tragedii dostrzeg autor
w konfrontacji uczu ludzkich (ninj), a wic pragnie i niekontrolo
wanych namitnoci, z moralnymi obowizkami (gi) jednostki.
Bohater by zwykle wiadom cicych na nim obowizkw, rozumia
ich gbokie znaczenie moralne, lecz mimo to decydowa si lub by
zmuszony na wybr podyktowany gosem serca. Po dugich
416

wahaniach i cierpieniach bohater obiera drog uczu, prowadzc go

najczciej ku mierci. Na przykad Jihei (Sonezaki-shinju) kocha
kurtyzan Koharu, lecz nie chcia zrezygnowa z wypeniania swych
moralnych powinnoci wobec ony Osan, ktra rwnie przeywaa
dramat konfliktu gi i ninjd miotana midzy poczuciem powicenia
wobec ma i zazdroci. Koharu nie bya te wolna od poczucia
odpowiedzialnoci, take czua i rozumiaa dobro i zo.
W sztukach historycznych (jidaimono) natomiast Chikamatsu
stara si nada indywidualne cechy stereotypowym bohaterom, jed
nak nie osign w nich tego poziomu literackiej doskonaoci, jaki
wyrnia niektre jego sewamono spord sztuk innych autorw.
Jednak Kokuseriya-kassen (Bitwy Koksingi, 1715)63 jest wielkim
dzieem dramatycznym, ktre cieszyo si wyjtkowym powodzeniem
u publicznoci (np. po premierze grano je przez siedemnacie miesicy
bez przerwy). W mniejszym stopniu mona to powiedzie o nastp
nych utworach, napisanych na prob Takedy Izumo, kierujcego
wwczas teatrem Takemotoza i oczekujcego od autora spektakular
nych efektw scenicznych. Do sztuk z tego okresu nale: Heike
nyogo-no shima (Rd Taira, czyli na Wyspie Kobiet, 1719) i Shinshu
Kawanakashima-kassen (Bitwa pod Kawanakashima, 1721). Chikama
tsu czy rwnie elementy obyczajowe wspczesnoci z histori,
tworzc sztuki obyczajowo-historyczne (jidai-sewa), jak np. Keisei-hangonk (Kurtyzana, czyli o wonnoci przeciw duchom, 1708).
Chikamatsu Monzaemon jest ponadto autorem Tamba Yosaku
matsuyo-komurobushi (Yosaku z prowincji Tamba, czyli pie z Komuro w noc czekania, 1708), Yugi Awa-no naruto (Kurtyzana Yugiri
i wiry w Awa, 1712) i innych sztuk wystawionych w caoci lub czci
w teatrach kabuki i bunraku64.
Rywalem Chikamatsu by Ki-no Kaion (1663-1742)65, ktry pisa
dla Toyotakeza i znany jest dzi dziki sztuce Yaoya Oshichi (Oshichi
crka sprzedawcy warzyw, 1714?), opartej na wtku z czwartej
noweli Saikaku Koshoku gonin onna. W ujciu Kaiona historia
dziewczyny skazanej na mier za umylne wywoanie poaru jest
bardziej dramatyczna i mroczna. Oshichi Kaiona wznieca poar
dlatego, e chce unikn maestwa z niemiym dla niej Buheiem,
za ktrego chc j wyda rodzice, eby unikn spaty bardzo
wysokiej sumy, poyczonej na odbudow domu po poprzednim
poarze. Ponadto, jest zrozpaczona widzc, e jej ukochany Kichiza
417

odszed bez sowa, poniewa podsucha rozmow o maestwie

Oshichi.
W rywalizacji z Chikamatsu autor Yaoya Oshichi zwycia
w oczach wczesnej publicznoci, poniewa pierwszy wpad na pomys
napisania sztuki na kanwie jakiego aktualnego wydarzenia. Z kolei
Chikamatsu (lub Takemotoza) podejmowa wyzwanie dajc wasn
wersj skandalu. Choby z tego powodu Ki-no Kaion zasuguje na
uwag w historii dramatu mieszczaskiego.
Chikamatsu Hanji (1725-1783), syn uczonego konfucjanisty Hozumi kana, przyjaciela Monzaemona, pisa sztuki jruri dla Ta
kemotoza. Jest autorem ponad pidziesiciu utworw zrnicowaych
pod wzgldem koncepcji, pomysw i chwytw teatralnych. Niektre
z jego sztuk grane s do dzi, jak np. Imoseyama onna-teikin (Gry
Siostrzane, czyli nauki dla kobiet o prowadzeniu domu, 1771),
Shinju-kamiya Jihei (Samobjstwo z mioci, czyli Jihei sprzedawca
papieru, 1778)66.
TAKEDA IZUMO

Takeda Izumo (1691-1756), syn Takedy Izumo I i ojciec Koizumo,

jest autorem wielu wybitnych sztuk jruri. Od wczesnych lat uczy si
sztuki teatralnej, otrzyma wskazwki od Monzaemona, pierwszy dra
mat napisa w roku 1724, a pniej okoo czterdziestu dramatw,
w wikszoci korzystajc z pomocy asystentw i wsppracownikw,
m.in. Hasegawy Senshiego, Miyoshiego Shraku, Namiki Senryu,
Yoshidy Kanshiego i Matsudy Bunkd. Jego samodzielne utwory
powstay stosunkowo wczenie. S to midzy innymi: Sanshdayu
gonin musume (Pi crek bogacza Sanshdayu, 1727), Ashiya uchi-kagami (Ashiya, czyli zwierciado wielkiego rodu, 1734)67. We wsp
pracy z Namiki Senryu i Miyoshi Shraku stworzy tak wybitne
i znane dziea, jak Sugawara-denju-tenarai-kagami (Pouczenia Sugawary, czyli zwierciado kaligrafii, 1746), Yoshitsune sembonzakura
(Yoshitsume i tysic wini, 1747)68 i Kanadehon-chushingura (Wzr
liter, czyli skarbiec wiernych wasali, 1748)69. W wikszoci sztuk
Takedy moralny obowizek (giri) ustpuje uczuciom ludzkim (ninj),
co prowadzi do sytuacji patetycznych i tragicznych. Ponad
to, ruchy lalek s w nich doskonale skoordynowane z recytacj
tekstu i muzycznym akompaniamentem. Wszystkie daj reyserowi
418

moliwo spektakularnego oddziaywania wizualnego, nic wic dziw

nego, e wikszo jego sztuk przejto do repertuaru kabuki bez
koniecznoci adaptacji.
MIYOSHI SHORAKU

Miyoshi Shraku (16967-1772) znany jest jako autor ponad

pidziesiciu sztuk. Peni te funkcj gwnego dramatopisarza
(tatesakusha) w teatrze, wsppracowa z wielu autorami i przyczyni
si do powstania kilku arcydzie. Potrafi doskonale komponowa
krtkie epizody, nacechowane przejmujcym piknem i intensyw
noci przeycia. Jest wspautorem Sugawara-denju-tenarai-kagami
(Pouczenia Sugawary, czyli zwierciado kaligrafii, 1746), Yoshitsune
sembonzakura (Yoshitsune, czyli tysic wini, 1747), Chushingura (Wzr
liter, czyli skarbiec wiernych wasali, 1748) i Honchd-nijushik (Dwa
dziecia cztery przykady wiernoci synowskiej w Japonii, 1766).
NAMIKI GOHEI

Namiki Gohei (1747-1808) by uczniem Namiki Shz

(1730-1773), wynalazcy sceny obrotowej, a od roku 1772 dramatopisarzem teatru Kado-no Shibai w Osace jako nastpca Namiki
Kamesuke. Jego sztuki cenione s za przejrzycie i logicznie skon
struowan fabu. Po przeniesieniu si do Edo, gdzie dominoway
sztuki przedstawiajce gwnie ludzkie namitnoci, Gohei prbowa
wprowadzi do dramatu troch wicej elementw racjonalnych. Jed
nak od czasu jego przyjazdu do Edo orodek Kamigata (Kioto
i Osaka) traci stopniowo na znaczeniu, centrum teatru kabuki stao si
bowiem Edo. A poniewa umocniy si wpywy aktora w teatrze,
autorzy tekstw musieli raczej zaspokaja upodobania znanych ak
torw ni realizowa wasne wizje dramatyczne.
TSURUYA NAM BOKU

Tsuruya Namboku IV (1775-1829)70 po dugim terminowaniu

u dramatopisarza Sakurady Jisuke (1734-1806), w czterdziestym sid
mym roku ycia zacz pisa samodzielnie dla kabuki, a trzy lata
pniej zosta gwnym autorem w teatrze Kawarasakiego71. Szybko
419

zdoby popularno dziki oryginalnym sytuacjom scenicznym i po

mysowym chwytom dramaturgicznym. W pierwszej samodzielnej
sztuce pt. Tenjiku Tokubei ikoku-banashi (Tokubei z Indii, historie
0 egzotycznych krajach, 1804) zadziwia widzw szybkoci zmian
scen dramatycznych. Gdy w roku 1811 przyj nazwisko Tsuruya
Namboku IV (pierwsi trzej Namboku byli aktorami), mia ju 56 lat.
Zdy jednak napisa jeszcze (lub wsptworzy) ponad sto sztuk
penospektaklowych (siedem-osiem godzin przedstawienia). Wyspecja
lizowa si w pisaniu sztuk o nadnaturalnych zdarzeniach o du
chach i zjawach. Stworzy wiele dramatw obyczajowych z ycia
niszych warstw spoecznych, midzy innymi kizewamono (prawdziwe,
surowe sewamono), powicone wspczesnej tematyce rodzinnej
1 obyczajowej. Najbardziej znan jego sztuk jest Tdkaido Yotsuya-kaidan (Opowie o duchach w Yotsuya na trakcie Tkaid, 1825),
a ponadto Osome Hisamatsu ukina-no yomiuri (Osome i Hisamatsu,
czyli skandaliczne wiadomoci, 1813) oraz Sakura-hime azuma-bunsh
(Ksiniczka Sakura, czyli dokumenty ze Wschodu, 1817).
KAWATAKE M OKUAM I

Kawatake Mokuami (1816-1893) by uczniem Tsuruya Namboku,

pracowa w teatrze Ichimuraza w Edo. Do czterdziestego pierwszego
roku ycia wykonywa rne prace jako czeladnik dramatopiarski.
Od rozpoczcia wsppracy z aktorem Ichikaw Kodanji usamo
dzielni si i pisa sewamono oraz pikarejskie sztuki typu shiranamimono (rzeczy o zodziejach), m.in. Nezumi Kozo (Chopiec Szczur,
1857), Buriya-goroshi (Zabjstwo Bunya, 1856), Izayoi Seishin (Izayoi
i Seishin, 1859), Sarnin Kichiza kuruwa-no hatsukai (Trzech Kichiza,
czyli pierwszy zakup w dzielnicy rozkoszy, 1860). Prawie wszystkie te
utwory przedstawiaj scenki z ycia ludzi ubogich, niskiego statusu
zodziei, szantaystw i innych typw z marginesu spoecznego.
Kawatake ani ich nie potpia, ani nie wspczu im. I by moe
dlatego ich wyczyny bardzo radoway ubog publiczno miast.
Godne uwagi s w jego dramatach rwnie sceny brutalne i erotyczne,
ktre nieco agodzi poetycki jzyk.
Mokuami pisa rwnie dramaty historyczne, jak np. Youchi Soga
(Soga atakuje noc, 1881) czy Oshio Heihachiro (1872), starajc si by
wiernym wobec faktw i prawdy psychologicznej.
420

Niektre sztuki Kawatake zaliczane s do tzw. zangirimono (rzecz

0 ostrzyonych, czyli o samurajach i mieszczanach, ktrzy musieli
zrezygnowa z charakterystycznego w okresie Edo uczesania) ze
wzgldu na to, e ukazyway one najnowsze obyczaje zrodzone przez
zakazy, nakazy i wpywy obce w okresie Meiji. Po otwarciu Kabukiza
(1889) w Tokio Kawatake wystawi dramaty Chikamatsu, pisa sztuki
taneczne dla Danjur i dla innych aktorw. Swoj dziaalnoci
1 twrczoci dramatyczn w trudnych czasach przyczyni si do
zachowania dla potomnych wielkiej sztuki teatralnej, jak jest kabuki.
Stworzy wic swego rodzaju pomost midzy teatrem mieszczaskim
a ksztatujcym si teatrem narodowym nowych czasw.

SCENA - WIDOWNIA - DEKORACJE - KURTYNY

Scena i widownia kabuki, w pocztkowym okresie wzorowane na

teatrze nd, przeszy kilka etapw rozwoju, zgodnie z ewolucj form
i treci widowisk. W XVIII wieku osigny wasny, odrbny od no,
ksztat i wielko. Najbardziej charakterystyczn cech przestrzeni
scenicznej kabuki sta si pomost zwany hanamichi (droga kwiatw),
biegncy przez widowni z lewej strony na poziomie sceny. Szeroko
tego waciwego pomostu (hon-hanamichi) wynosia 170 centymetrw,
w odrnieniu od jednometrowej szerokoci tymczasowego pomostu
(ikari-hanamichi), rzadko dzi budowanego po wschodniej, czyli prawej
stronie widowni (dawniej scena bya zwrcona na poudnie). Wedle
jednej z hipotez nazwa droga kwiatw wzia si std, e na tym
pomocie wrczano ulubionym aktorom kwiaty, to znaczy podarki
od patronw i mecenasw. Z czasem hanamichi staa si wan czci
przestrzeni scenicznej, na ktrej rozgrywano nawet kulminacyjne
zdarzenia dramatu. Aktor grajcy gwn rol schodzi ze sceny przez
hanamichi, gdzie zatrzymuje si w staych miejscach, zwanych trzy-siedem, to znaczy na odcinku trzecim lub sidmym podzielonego na
dziesi czci dystansu. Zwraca wtedy twarz ku widzom, wypowiada
krtk kwesti i przyjmuje poz mie jedn z najbardziej charakte
rystycznych dla teatru kabuki. Ta z pozoru groteskowa poza jest
brzemienna w energi i emocje, jakby zmroone w uamku sekundy.
Wzrusza ona do gbi japosk widowni. Niewtpliwie, jest jednym
z najwaniejszych rodkw uzyskiwania empatii czcej widza
z aktorami.
421

We wczesnym okresie do okoo roku 1700 widownia

znajdowaa si wok sceny zbudowanej pod goym niebem. Kiedy
zaczto wystawia sztuki pod dachem, uniezaleniajcym teatry od
kaprysw pogody, widzowie siedzieli na matach, w odpowiednio
podzielonych boksach (masu, sajiki), przeznaczonych dla czteroi szecioosobowych grup. Do dzi jeszcze w reprezentatywnych teat
rach cz miejsc na parterze po prawej i lewej stronie zachowuje
tradycyjn form sajiki, ktra odpowiada randze loy. Tak jest
w Kabukiza w Tokio i Minamiza w Kioto. Lecz nawet w tych teatrach
wikszo widzw siedzi na krzesach, podobnie jak w Europie.
Dawniej w boksach przeznaczonych dla bogatszych widzw znaj
dowa si grzejnik, a widzowie mogli pali, pi, a nawet cicho
rozmawia w czasie przedstawienia. Mogli zamawia wgiel do grzej
nika i posiki, wychodzi do kioskw i restauracji. Chodzenie do teatru
kabuki rwnoznaczne byo z uywaniem kabesu, czyli przyjemnoci
spoywania ciastek (fca), posikw w pudekach bento (be) i sushi (su).
Teatr kabuki by wic jednym z tych miejsc, do ktrych mieszcza
nie chodzili po to, aby wypocz, poczu si wolnym od rygorw
narzucanych im przez urzdnikw i samurajw i cieszy si y
ciem. Podobnie jak dzielnice rozrywki i rozkoszy (kuruwa), teatry
kabuki byy izolowanymi oazami, dajcymi poczucie niezalenoci
i swobody.
Scena obrotowa bya drugim elementem konstrukcyjno-techni
cznym odrniajcym przestrze sceniczn kabuki od teatru no.
Pierwsz scen obrotow zbudowa w roku 1758 Namiki Shz,
dramatopisarz, plastyk i technik sceniczny. Uzyska w ten sposb
nowe efekty w wyniku szybkiej zmiany dekoracji bez zacigania lub
spuszczania kurtyny, np. kontrastowania mieszka bogatych i bied
nych barwno i przepych z jednej strony i smutek
i melancholia, a nawet atmosfera zwiastujca tragedi z drugiej.
Uatwiaa te pokazanie dwu scen walki jednoczenie, w rnych
miejscach, dziki niepenemu obrotowi. Pocztkowo posugiwano si
duym dyskiem, obracanym od dou spod sceny. Pniej posuono si
koncentrycznymi piercieniami, ktre mogy obraca si rwnoczenie
w jednym kierunku lub w kierunkach sobie przeciwnych. Dodatkowe
efekty daway zapadnie i wycigi, a wic rodki umoliwiajce unosze
nie postaci i scenerii spod sceny lub spuszczanie ich w d, a take
wynoszenie w gr ponad poziom sceny.
422

Owietlenie sceny byo naturalne w cigu dnia wiato wpadao

przez odpowiednio rozmieszczone okienka. Wieczorem natomiast
zapalano due wiece przed scen, a w szczeglnych wypadkach
posugiwano si lampkami na drkach (tsuraakari), owietlajcymi
twarze dla osignicia specjalnych efektw.
Wikszo innowacji technicznych wprowadzano raczej w Edo,
mniej za w Kioto czy Osace, mimo silniejszych w Edo ogranicze
administracyjnych o charakterze zachowawczym. W Edo zwyciay
nurty nowatorskie w rezultacie de zmierzajcych do wyzwolenia si
z ogranicze konwencji rzdzcych teatrem no. To zrozumiae. Miesz
kacy Kioto byli bardziej wyksztaceni, skonni do wspierania teatru
no lub sztuk zblionych. Arystokratom nie wypadao zbyt otwarcie
domaga si rozrywek, w ktrych gustowa gmin. Realizowanie
innowacyjnych pomysw uatwiay poary, ktre czsto rozpoczynay
si w teatrach. Oto pierwszy stay teatr kabuki w Edo, zbudowany
w roku 1624 przez Saruwak (Nakamura) Kanzabur (1598-1658),
pon czterdzieci sze razy w cigu siedemdziesiciu lat jego
istnienia72. Siedemsettysiczne Edo na pocztku XVIII wieku pono
wielokrotnie i bardzo szybko si odbudowywao. W teatrach po
kadym poarze zmieniaa si nieco konstrukcja architektoniczna,
a przestarzae urzdzenia zastpowano nowymi, lepiej sucymi
zamierzeniom inscenizacyjnym.
W Edo stosunkowo szybko wzrastaa liczba teatrw. Kiedy w roku
1624 zbudowano w Edo pierwszy teatr kabuki Saruwakaza, p
niej znany jako Nakamuraza Edo liczyo sto pidziesit tysicy
mieszkacw. Do roku 1652 w miecie dziaay cztery due teatry
kabuki, trzy lalkowe, osiem rozmaitych teatrzykw i scen tymcza
sowych, rwnie nielegalnych73. W roku 1657 w wielkim poarze,
ktry prawdopodobnie rozpocz si w jednym z teatrw, spony
wszystkie powstae do tego czasu trzydzieci teatry, a zgod na
odbudow uzyskao dziewitnacie. Z odbudowanych teatrw naj
wikszym uznaniem zaczy si cieszy tak zwane Cztery Teatry Edo,
tzn. Moritaza, Nakamuraza, Ichimuraza i Yamamuraza. Kilka mniej
szych zespow, grajcych na terenach wity (miya-shibai), rwnie
wystawiao kabuki.
Wielko widowni w wczesnych teatrach bya rna: w teatrach
lalkowych wynosia przecitnie od czterystu do piciuset miejsc,
a w duych teatrach kabuki miecio si nawet tysic piset wi
423

dzw. W Kioto i Osace rozwj nie by tak spektakularny jak w Edo, ze

wzgldu na ustabilizowan liczb mieszkacw. Teatrw byo mniej.
A ponadto, po gonej ktni w roku 1656, w ktrej aktor kabuki
obnay miecz i rani widza, wszystkie teatry w Kioto zostay
zamknite na trzynacie lat. Wprowadzono te zakaz posugiwania si
mieczami przez aktorw kabuki i w ogle przez wszystkich
niesamurajw. W roku 1669 mogy wznowi dziaalno tylko cztery
teatry w K ioto74. W tym samym jeszcze roku wydano zarzdzenie
zakazujce posugiwanie si lampami w zwizku z tym przed
stawienia musiay si koczy przed szst po poudniu.
Po likwidacji Yamamuraza w nastpstwie incydentu Ejimy75
w Edo pozostay nadal trzy due teatry kabuki, ktre dziaay do czasu
modernizacji w okresie Meiji. Byy to Nakamuraza, Ichimuraza
i Moritaza, zwane Trzema Teatrami Edo (Edo-sanza).
W roku 1718 wadze pozwoliy stawia nad widowni tymczasowe
dachy z grubych mat chronice od deszczu. W kilka lat pniej
nawet bez zgody wadz zaczto instalowa drewniane dachy.
Waciciele teatrw zaryzykowali te przywrcenie przej czcych
boksy (sajiki) z garderobami aktorw i ssiadujcymi herbaciarniami.
Przywracano te bambusowe przepierzenia osaniajce widzw jed
nego boksu od drugiego. Aktorw natomiast zaczto stroi w wytwor
ne kostiumy, rwnie jedwabne. Zainstalowano ponownie sztuczne
owietlenie umoliwiajce wieczorne przedstawienia. Zakadano te
salony recepcyjne, w ktrych widzowie mogli si spotyka z ulubio
nymi aktorami. Przeciwko tym wszystkim innowacjom a waciwie
udogodnieniom wczeniej zakazanym w wyniku incydentu Ejimy
w roku 1723 wydano ograniczajce zarzdzenia. Nie zgodzono si
nawet na stae dachy. Wkrtce jednak wadze wycofay zakaz
i pozwoliy trzem gwnym teatrom budowa stae drewniane dachy,
pokrywane dachwk. ciany musiay by tynkowane. W kilka
lat pniej Trzy Teatry Edo spony doszcztnie, zreszt nie po
raz ostatni. Ani dachwka, ani tynk nie uchroniy si przed poarem,
zwikszyy tylko wysoko strat. Poar bowiem strawi wszystko.
Dlatego odbudowujc teatry rezygnowano z tych wtpliwych za
bezpiecze dachwk pokrywano tylko frontowy ganek, eby by
w zgodzie z przepisami. Przyzwolenie na uywanie maych lamp
metalowych trzymanych w rku (kantera) w roku 1780 nie roz
wizywao problemu owietlenia sceny. Zgod na pene owietlenie
424

49. Kabukiza teatr kabuki w Tokio z roku 1889 na 2600 widzw, przebudowany
w 1950 roku. Jest dobrym przykadem architektury teatralnej

wydano dopiero po wprowadzeniu lamp gazowych w roku 1878

najpierw w teatrze Shintomiza w Tokio.
Zespoy teatralne kabuki byy ju do liczne do okoo 150 osb
w XVII wieku. Zgodnie z etyk w epoce Tokugaww kierownictwo
odpowiadao za stae zatrudnienie czonkw zespou. W zwizku
z tym starao si zwikszy dochody teatru przez powikszenie
widowni mimo e ograniczenia egzekwowano rygorystycznie
i jej stuprocentowe wykorzystanie. W okresach klsk ywioowych
i godu zmniejszaa si liczba mieszczan uczszczajcych do teatrw,
co doprowadzio teatry do bankructwa, np. M oritaza w roku 1734.
Lkajc si cakowitego zamknicia teatru przy takiej okazji, wa
ciciele wynaleli sposb na utrzymanie cigoci istnienia zbank
rutowanych teatrw, a mianowicie przekazywali kierowanie teatru
osobom zastpczym do czasu spacenia dugw przez wacicieli.
Bya to tak zwana hikae-yagura (yagura wieyczka u frontu
teatru, hikae zastpstwo, duplikat), czyli pozwolenie na prowa
dzenie teatru w zastpstwie. Tego rodzaju instytucj (hikae-yagura)
powoywano kilkanacie razy dla trzech teatrw w latach 1784-1823.
425

Podobne lub jeszcze wiksze trudnoci miay w tym czasie rwnie

teatry lalkowe, ktre przeyy rozkwit w pocztkach XVIII wieku
dziki sztukom Chikamatsu Monzaemona i Takedy Izumo.
Wskutek wspomnianych trudnoci finansowych waciciele teatrw
zaczli zwiksza pojemno widowni, a take wprowadza system
rezerwacji miejsc poczynajc od eksperymetw Nakamuraza w Edo
w roku 1766. Rezerwowane boksy nazywano shikiri-masu, czyli wy
dzielonymi boksami (w skrcie masu). Na pocztku XIX wieku
budowano masu na podwyszeniu. Podobnie podwyszono cz
klepiska (doma), przeznaczonego dla uboszych widzw, i uzyskano
wiksz liczb miejsc o dobrej widocznoci. Byo to tzw. takadoma
(wysokie klepisko).
Scena przejta z teatru no zbyt maa jak na potrzeby widowisk
kabuki ulega powikszeniu dziki wczeniu do niej pomostu
hashigakari. Usunito te dach nad scen (1724 rok)76. Wkrtce
potem, w latach 1724-1735, powsta nowy rodzaj pomostu, zwany
hanamichi, zamknity kurtynk agemaku w tyle widowni. Najmocniej
sze, czyli specjalnie wzmocnione miejsca w tym pomocie, ktre nazy
wane byy liczbami trzy (san) i siedem (shichi), oznaczajcymi
trzeci i sidmy odcinek liczc od sceny. Miejsca te zaczto wykorzysty
wa do specjalnych celw, na przykad dodatkowo wzmocnione (w la
tach 1730) otrzymay nazw nanoridai, czyli platform przedstawia
nia si, ogaszania imienia. W tym miejscu przeprowadzano pre
zentacj (kaomise) aktorw najbliszego sezonu (warto pamita,
e w teatrze no posugiwano si podwyszeniem nanoriza, ustawianym
na scenie waciwej). Od roku 1772 aktorzy mogli przechodzi przez
widowni po tzw. ayumiita (kadka), ktra z czasem przeksztacia si
w higashi-hanamichi (wschodnia droga kwiatw), zwan pniej
kari-hanamichi, czyli tymczasow hanamichi. Aktorzy mogli te
przechodzi przez widowni w poprzek po przejciu rodkowym
(naka-no ayumi), czcym obie drogi kwiatw i dzielcym wi
downi drugiej klasy od trzeciej. Mona wic uzna, e widownia
stosunkowo wczenie staa si niemal integraln czci przestrzeni
scenicznej.
Scena gwna stale ulegaa powikszeniu. W roku 1736 wczono
do niej proscenium (tsukebutai dodana scena), na ktrym odtd
rozgryway si gwne zdarzenia. Pniej dodano nowe proscenium.
O duej roli muzyki77 w teatrze kabuki wiadcz specjalne
426

pomieszczenia i podia znajdujce si po obu stronach sceny i prze

znaczone dla muzykw. I tak, na prawno od widowni znajduje si
nieznaczne podwyszenie czce si ze scen i nazywane chobo-yuka
(podoga piewakw) albo yuka (podwyszenie, podoga), na ktrym
w czasie przedstawienia siedz tayu (gidayu\ czyli kantorzy-piewacy
oraz muzycy grajcy na samisenach. W sztukach przyjtych z teatru
lalek kantorzy tayu uzupeniaj kwesti aktora, przedstawiaj stan
psychiczny bohatera i jego otoczenie z pozycji trzeciej osoby. Tekst
(imaruhon), ktrym si posuguj kantorzy, jest wypunktowany
(chobochobo) czerwonymi znaczkami wskazujcymi miejsce akcento
wane lub sposb intonacji. Te znaki nazwane s onomatopeicznie
chobochobo. Dlatego te wedle jednej z hipotez piewajcych tak
oznakowane teksty nazwano rwnie chobo.
Z lewej strony sceny, w ukonie ustawionej ciance, wycite s
podune okna (ikuromisu), za ktrymi znajduje si czterometrowy
pokj zwany ohayashibeya (pokj muzyki towarzyszcej) albo te geza
(siedzenie niej w odrnieniu od miejsc podwyszonych dla
gidayu). Gwn rol odgrywa tu bben na przemian z bbenkami
i gongami.
W czasie wykonywania sztuk tanecznych towarzyszy aktorom
zesp muzyczno-wokalny znajdujcy si na podium zwanym hinadan
lub yamadai, usytuowanym w tyle sceny gwnej, podobnie jak
w teatrze no, w ktrym muzycy siedz w tyle, a chr znajduje si
z prawej strony sceny, wprost na pododze.
Dekoracje. W pocztkach dziejw kabuki posugiwano si ze
spoem akcesoriw, podobnie jak w no. Pod koniec XVII wieku
tsukurimono (rzeczy zrobione dla potrzeb teatru o znaczeniu symbo
licznym) zaczto zastpowa kopiami rzeczywistoci, a wic modelami
wity lub rezydencji wraz z ogrodami i rzekami. Na pocztku XVIII
wieku wprowadzono dekoracje na kkach, tzw. hikidgu naj
wczeniej w teatrze lalek, a ulepszono w kabuki w okresie modernizacji
maszynerii teatralnej: maej zapadni w Nakamuraza (rok 1736), znanej
w teatrze lalek od dziewiciu lat, windy dla aktorw (1744), duej
zapadni yatai-seriage dla szybkiego chowania duych elementw
dekoracji, zastosowanej w roku 1788 w Chikugo-shibai w Osace.
Trjdzieln zapadni, pozwalajc jednoczenie opuszcza i podnosi
trzy rne elementy, wprowadzono rwnie w teatrze lalek (rok 1757),
a wkrtce potem zastosowano w kabuki. Podsumowaniem rozwoju
427

techniki teatralnej staa si scena obrotowa, zatosowana po raz

pierwszy w roku 1758 w Kadoza (Kado-no shibai) w Osace, a zmo
dernizowana w Nakamuraza w Edo w roku 179378.
Kurtyna. W okresie Edo posugiwano si kurtyn hikimaku (kur
tyna cigniona), w pionowe pasy czarne, ciemnozielone i czerwono-brzowe, cigan z lewa na prawo przez biegncego czowieka.
Kurtyna ta nazywa si te joshikimaku, czyli standardowa, wzor
cowa. Stosuje si j zazwyczaj w sztukach starszych, klasycznych.
Przed jej otwarciem rozlegaj si dwiki drewnianych koatek
(ihydshigi). W dzisiejszych teatrach s dodatkowo kurtyny typu
europejskiego (donchd), bardzo ozodobne, fundowane przez bogatych
sponsorw, ktrych nazwiska s utrwalone na kurtynie. W tej samej
sali moe by kilka takich cennych kurtyn, pokazywanych przed
rozpoczciem lub w przerwach przedstawienia. Specyficzne dla kabuki
s sagimaku (kurtyny jasnoniebieskie) i kuromaku (ciemne, czarne
kurtyny), spuszczane z gry dla zakrycia widoku w gbi, pozwalajce
na kontynuowanie przedstawienia w przodzie sceny. Zazwyczaj
spadaj nagle, dziki czemu w mgnieniu oka znika obraz z pola
widzenia.
TYPY RL - STYLE GRY STEREOTYPOWE ZACHOWANIA

Tancerzy i mimw wystpujcych podczas festynw i wit sintoistycznych i buddyjskich w redniowieczu zaczto nazywa yakusha,
czyli wykonawcami. Termin ten sta si synonimem aktora.
W wypadku kabuki wykonawcw nazywano kawaramono, czyli
ludmi z wyschnitego koryta rzeki, lub kawarokojiki, czyli ebra
kami z wyschnitego koryta rzeki, co oznaczao bardzo niskie
usytuowanie aktorw w hirarchii spoecznej. Bardzo szybko jednak
mieszczanie polubili tych bezdomnych mieszkacw znad rzeki.
Wraz z doskonaleniem widowisk podnis si te presti wyko
nawcw.
W rezultacie specyficznego rozwoju historycznego kabuki, okrelo
nego zakazem wystpowania kobiet i chopcw, wyksztaciy si dwa
podstawowe typy rl (yakugara), a mianowicie role mskie (tachiyaku)
i role eskie (onnagata lub inaczej oyama), w obu grupach wykony
wane przez mczyzn.
428

Umiejtnoci onnagata najpierw wyksztaciy si w regionie

Kansai, podobnie jak styl agodny (wagoto). Jak wiadomo, zarwno
w no, jak i w kydgen, a take w wielu redniowiecznych teatrach
Europy, role bohaterek widowisk grali mczyni. W pocztkach
kabuki na scenie byy kobiety, pniej w ich role musieli wcieli si
mczyni, ktrzy z czasem nauczyli si kobiecoci w gestach, strojach
i jzyku dziki treningowi prowadzonemu od wczesnych lat dzieci
stwa. Musieli sobie przyswoi i przyswoili czar waciwy
aktorkom. Onnagata dla widza stawali si kobietami, ktre z realnego
ycia wstpiy na scen. Poza scen rwnie musieli zachowywa si
jak kobiety, aby nikt nie dostrzeg ich mskoci. Nic nie mogo
zakca iluzji kobiecoci.
Prcz onnagata wyrnia si dwa mskie style gry, wyksztacone
na przeomie XVII i XVIII wieku, a mianowicie: aragoto i wagoto.
Styl gry o nazwie aragoto (szorstki, gwatowny, brawurowy,
przesadny) wywodzi si najprawdopodobniej z gry aktora Ichikawy
Danjur I z Edo, ktry stworzy go pod wpywem kimpira-bushi (pieni
o potnym Kimpira), nalecych do wczesnych widowisk lalkowych
jdruri. Styl aragoto charakteryzuje si przesadnymi ruchami, wyra
zist, wrcz krzykliw charakteryzacj i strojem, gosem wypowiada
nym z wibrujc si, przyprawiajcym widzw o dreszcz i zmuszaj
cym przeciwnika do kurczenia si ze strachu. Aktor grajcy w stylu
aragato ma twarz pokryt biaym pigmentem, na ktrego tle wyr
niaj si czerwone paski, majce podkrela due wzburzenie bohate
ra, wywoane zachowaniem jakiego zoczycy. Linie na twarzy mog
reprezentowa yy nabrzmiae z gniewu lub zdumienia. Tego rodzaju
charakteryzacja nosi nazw kumadori i jest gwnym wyrnikiem
stylu aragoto. Najbardziej znan sztuk, ktrej bohater gra w stylu
aragoto, jest Shibaraku (Chwileczk!), w ktrej zawieraj si wszystkie
podstawowe cechy aragoto. Jest w niej autoprezentacja, dwiczne
wypowiadanie kwestii (tsurane) przez aktora na hanamichi, jest te
zachwycajca widzw poza mie, s take akcesoria sprawiajce wrae
nie, e posta jest wiksza ni w rzeczywistoci. Osiga si to zu
dzenie dziki duej wczni lub mieczowi. Wrcz surrealistycznie
wyglda spadanie na podog kilku gw przeciwnikw citych
jednym ciosem. Gra w tym stylu, podobnie jak czyny bohatera w stylu
aragoto, jest hiperboliczna, wykraczajca poza konwencje realistycz
nego odtwarzania rzeczywistoci, poza granice prawdopodobiestwa.
429

Zadaniem aktora jest bowiem wyraenie siy i sprawiedliwoci, nawet

jeli nazbyt trzewym i obojtnym widzom wydayby si jego czyny
dziecinad. Symbolizuj one wielko groteskowej sztuki kabuki.
Wagoto (spokojne sprawy, rzeczy) jest przeciwiestwem aragoto,
reprezentuje arystokratyczno-artystowsk i rzemielnicz kultur
Kioto, podobnie jak wojskowo-kupieck kultur Edo symbolizuje
aragoto. Styl wagoto charakteryzuje si delikatnoci, agodnoci,
wdzikiem i nastrj o woci. Odzwierciedla on mieszczaskie ideay
i zwyczaje wzorowane na tradycji dworskiej. Wdzik wagoto jest cile
zwizany z codziennym yciem i zwyczajami mieszczan, i niewiele ma
wsplnego z wyrafinowan elegacj teatru no.
Za twrc stylu wagoto uwaamy jest Sakata Tjur, ktry
udoskonali technik gry stosowan wczeniej. Podstawow zasad
wagoto jest takie granie roli, jakie harmonizuje z rzeczywistoci.
Bohaterowie kreowani w tym stylu albo reprezentujcy ten sposb
ycia i zachowania, dowiadczaj nie tylko przyjemnoci i rozkoszy,
lecz take poddani s udrkom mioci, ktrej nie mog speni.
Uwikani s bowiem w sprzecznoci midzy ludzkimi pragnieniami
a surowymi rygorami etycznymi i politycznymi. Zwyczaje wesoych
dzielnic rozrywki, zwaszcza w sztukach o kurtyzanach (keiseikai-kyogen), stanowi barwn sceneri i to zachowa kupcw i rze
mielnikw, np. Izaemona w Kuruwa-bunsho, sztuce napisanej orygi
nalnie dla kabuki. Rwnie w wielu sztukach przyswojonych z teatru
lalkowego aktorzy graj w stylu wagoto, jak np. Tokubei z Sonezaki-shinju czy Jihei z Shinju ten-no Amijima.
W kabuki, podobnie jak w no, aktorw identyfikowano z rolami,
czy raczej typami rl. W kabuki mona wyrni osiem podstawowych
typw rl, w odrnieniu od trzech podstawowych w no. W kabuki s
to mianowicie: rola bohaterska (tachiyaku), rola zoczycy, zego
czowieka (ikatakiyaku), starej kobiety (kashagata), modej kobiety
(wakaonnagata), modego mczyzny (iwakashugata), starego mczy
zny (oyajikata), komedianta (<dkegata) i dziecka (koyaku). Z wyjtkiem
tej ostatniej roli aktorzy specjalizowali si i grali przez cae ycie jeden
z typw rl lub ich odmian. Na przykad w grupie modej kobiety
wyrnia si kurtyzany wysokiej rangi (keisei), dziewczta-mieszczki
i arystokratki (musumegata), cnotliwe ony mieszczanina (sewa-nyobo),
idealne ony samuraja (onna-budo\ a wic kobiety mdre, lojalne,
z dowiadczeniem i charakterem, doskonae ony i matki. Sewa-nyobo
430

i onna-budo personifikuj idea kobiety japoskiej czasw nowoyt

nych, np. Masaoki w Sendai-hagi. Celom subtelniejszych rozrnie
i opisu rl su takie terminy, jak: jitsuaku (realistyczny grony
zoczyca), iroaku (zy kochanek, popeniajcy przestpstwa na tle
miosnym), irogataki (zoczyca, przeciwnik w mioci), hagataki (prze
ciwnik o mniejszym znaczeniu, np. suga wroga), sammaime (rola
drugo-, trzeciorzdna, cho nie pozbawiona moliwoci popisowych).
DRAMATURGIA KABUKI: TYPY SCEN

Wiele atrakcyjnych scen w sztukach kabuki ulego sublimacji,

stylizacji lub stereotypizacji. Powstao w ten sposb szereg wzorcw
scen, ktre otrzymay cise okrelenia, jak np. nureba, shuraba, enkiri,
koroshiba, yusuriba, semeba, shutamba.
Nureba (mokra scena) to sceny miosne, w ktrych najczciej
kobieta jest natarczywa lub agresywna, mczyzna pozostaje bierny.
Zaloty kobiet wyraa zwykle pikny, zmysowy taniec lub scena
czesania wosw (kamisuki\ w ktrej kobieta czesze lub gadzi wosy
ma lub kochanka, wyraajc w ten sposb czuo i gbi mioci.
Do najbardziej znanych nureba nale zaloty ksiniczki Yaegaki-hime
do modego Katsuyoriego w sztuce Honchd-nijushiko (Dwadziecia
cztery przykady mioci synowskiej w Japonii, 1766) Chikamatsu
Hanjiego i kilku innych dramatopisarzy.
Enkiri (przecicie wizi) jest typow sytuacj w sztukach obycza
jowych sewamono, w ktrej kochajca si para wznieca ktni:
kobieta udaje nienawi, wymusza separacj wbrew swym uczuciom.
Najczciej czyni to po to, aby uchroni ma przed niebezpiecze
stwem lub powanymi kopotami. Czsto po ostrej wymianie sw
w chwili rozstania rozgniewany kochanek zabija kobiet, a potem
dopiero odkrywa jej lojalno, lecz jest za pno, by cokolwiek
odwrci w biegu wydarze. W ten sposb dramatopisarz wyraa
ironi losu, ukazuje wpyw si zewntrznych, niezalenych od jedno
stki, sprzecznych z jej marzeniami i deniami. Takie sceny wystpuj
m.in. w Ise-ondo (Taniec w Ise, czyli tpe ostrze mioci, 1796)
Chikamatsu Tokuzd, Godairiki (Przysiga mioci zapisana na samisenie, 1794) Namiki Goheia.
Shutamba (scena smutku i alu) jest patetyczn, tragiczn scen,
wywoujc zy rwnie u widzw. Jest to najczciej scena rozstania
431

rodzicw i dzieci, ma i ony, wasala i pana. Scena ma najczciej

form dugich wspomnie, wyzna, narracji. Typowym przykadem
moe by spowied przed rodzicami miertelnie rannego Gonty i jego
proba o wybaczenie zych uczynkw w Yoshitsune-sembonzakura
(Yoshitsune, czyli tysic wini, 1747). W Sendai-hagi (Drzewo histo
ryczne, czyli spr o sukcesj, 1777) lojalna niaka Masaoka pacze nad
martwym ciaem swego syna, ktrego powicia, aby uratowa od
mierci syna jej pana. M asaoka wyraa al, a kantor balladowy (tayu)
opowiada jej smutn histori. W scenach shutamba wan rol peni
narratorzy (kantorzy) wprowadzeni do kabuki z teatru lalek.
Shuraba (krwawa scena walki) jest scen walki na miecze w bit
wie lub pojedynku. Walce towarzyszy akompaniament drewnianych
koatek i muzyki ze sceny, potgujcej groz sytuacji. Czsto stosuje
si chwyty naladowania akrobatycznej walki (tatemawari, tachimawari) wraz ze scenami z dammari, tsuke i tombogaeri.
Koroshiba (scena zabijania). W sztukach sewamono jest krwaw
scen morderstwa. Typowym przykadem jest m.in. zabicie tecia
przez Danshichi Kurobeia w Natsu-matsuri Naniwa-kagami (Letni
festiwal, czyli zwierciado Naniwy, 71746) albo te zabjstwo masa
ysty w Tsuta-momiji Utsunoya-toge (Bluszcz i klon w przeczy
Utsunoya, 1856) czy smaenie si w gorcym oleju kobiety ze sztuki
Onna-goroshi (Zabjstwo kobiety olej w piekle, 1721). Sceny te
poczone bywaj z enkiriba, w ktrych oszalay kochanek zabija wielu
przygodnych wiadkw, np. w Ise-ondo wskutek zerwania stosunkw
z gejsz Okon mody samuraj Mitsugu w szale zabija kilka osb.
Sekwencji zdarze towarzyszy patetyczna muzyka, a bohater wyko
nuje akrobatyczne ruchy, zgodne z ustalon form (kata), zwane
tachimawari. W jidamono sceny te najczciej maj charakter zemsty,
jak np. w sztuce Chushingura.
Yusuriba (scena wyudzania) jest sytuacj wymuszania na bohate
rze dziaa niezgodnych z etyk, lojalnoci lub przekonaniami.
Zdarza si te, e zoczycy i ajdacy pod jakim pretekstem wymusza
j pienidze od bogatego w zgodzie ze specyficznie pojmowan
sprawiedliwoci. W tym sensie nastpuje gloryfikowanie amania
prawa. Tak si dzieje w sztukach shiranamimono (rzeczy o zabj
cach), np. w scenie Hamamatsuya ze sztuki Benten Kozo (1862) lub
w Kirare Yosa (Yosa z blizn, 1853; inny tytu Yowa-nasake...).

432

Semeba (scena drczenia, torturowania) jest scen, w ktrej przy

stojny mczyzna lub pikna kobieta na podstawie faszywego oskar
enia poddawani s mczarniom za niepopenione czyny. Gdy ofiar
jest pikna kobieta, uzyskuje si rwnie efekt erotyczny o charakterze
sadystycznym. Posugiwano si bardzo wymylnymi sposobami tor
turowania, jak np. straszeniem wami (hebizeme), trzymaniem na
onieonym podwrcu na mrozie (yukizeme), np. pikn Urazato
w tanecznej sztuce Akegarasu (Krakanie wron o wicie, muzyka z 1772
roku). Synne jest kotozeme, czyli drczenie za pomoc gry na koto (tzn.
zmuszanie do bezbdnego wykonania jakich melodii) w sztuce
Dannoura-kabuto-gunki (Kronika bitwy w Dannoura, 1732), w ktrej
przesuchiwaniu podlega pikna kurtyzana Akoya: dziki interwencji
wspczujcej osoby poddana jest tylko torturze gry na trzech
instrumentach (koto, samisen i kokyu). Akoya broni si grajc na
trzech instrumentach bezbdnie, dziki czemu jej owiadczenie zostaje
uznane za prawdziwe.
Ningydburi (naladowanie marionetek) jest stylem gry ywego
aktora, wzorowanym na zachowaniu lalek w teatrze bunraku. Aktor
w sztuce kabuki porusza si jak kukieka wykonujc nienaturalne
ruchy, np. podkrelajc zmysowe pikno bohaterki, jak np. ksiny
Yaegaki w Honchd-nijushik (Dwadziecia cztery przykady wiernoci
synowskiej w Japonii, 1766) lub Kiyohime w sztuce Hidakagawa
(Rzeka Hidaka, 1663), nalecej do cyklu dramatw o mciwoci
zawiedzionej kobiety (tzw. ddjdjimono).
Mie (poza) jest scen wieczc najbardziej dramatyczny moment
w dziaaniu bohatera: aktor zatrzymuje si, zamiera w bezruchu,
nastpnie kieruje wzrok w okrelony punkt i patrzy z grymasem na
twarzy. Mie suy utrwaleniu w pamici widza niezwykego pikna
dziki zatrzymaniu w czasie i przestrzeni jednej sytuacji z potoku
drobnych zdarze skadajcych si na podstawowy wtek: efektownie
zamyka wan scen w sztuce, suy te zwrceniu uwagi na wybitnego
aktora.
Tachimawari (bjka, szamotanina) to scena, w ktrej silny bohater
lub bohaterka wystpuje przeciw jednemu lub grupie przeciwnikw,
i walczy poruszajc si wedug ukadu ruchw tanecznych, ktrym
towarzyszy muzyka (geza-ongaku). Walczcy moe wykonywa salta
(tombogaeri) lub inne efektowne ruchy, wymagajce duej sprawnoci
fizycznej.
433

Dammari (milczenie) jest scen poszukiwania si bohaterw po

omacku w ciemnoci i w milczeniu. Termin dammari znany jest od
pocztku XIX wieku, chocia podobnymi chwytami np. odbierania
sobie skarbu w ciemnoci posugiwano si w XVIII wieku.
Keren (oszustwo?) to chwyty suce tworzeniu efektu niezwyko
ci, przykucia uwagi widza za pomoc hayagawari, czyli szybkiej
zmiany, a take opuszczenia z gry lub uniesienia si w powietrze
i innych scen trickowych, jak np. otwarcia si latarni i wyjcia z niej
ducha.
Hayagawari to szybka zmiana kostiumu lub charakteryzacji,
dokonana na scenie przy otwartej kurtynie. Wystpuje np. w Osome
Hisamatsu-ukina-no yomiuri (Osome i Hisamatsu, czyli wieci o mi
osnym skandalu, 1813) Tsuruya Namboku IV, gdzie ten sam aktor
wystpuje w siedmiu rolach (Osome-no nanayaku).
Kdjd (wstp, prolog) jest form ogoszenia awansu, przyjcia
nowego imienia, uczczenia rocznicy aktora. Dawniej aktor lub kie
rownik zespou zwraca si bezporednio do publicznoci, przedstawia
program widowiska i nazwiska wykonawcw.
Tsurane (poczone, monolog) jest dug, rytmiczn i ozdobn
kwesti aktora stylu aragoto, zazwyczaj wypowiadan na hanamichi,
np. w sztuce Shibaraku.
Tombogaeri (salto) jest akrobatyczn przewrotk wykonywan
jako cz tachimawari.
Tobi-ropp (podskoki w szeciu kierunkach) jest jednym ze
sposobw przejcia aktora aragoto po hanamichi, przypomina prze
sadny marsz z yw gestykulacj, efektowny i utrwalajcy si
w pamici widza.
Tsuke (od tsukebyshi wzmocniony rytm?) uderzenia drewnia
nymi pakami lub koatkami o desk przy pododze sceny przez, na
og niewidoczn dla publicznoci, osob w czerni w celu zaakcento
wania wypowiedzianych sw i wzmocnienia efektu dziejcej si na
scenie akcji, np. podczas mie i tachimawari19.
KLASYFIKACJA SZTUK KABUKI

Wspczesny program przedstawienia w teatrze kabuki skada si

na og z trzech elementw: 1. dramatu (lub aktu z dramatu)
historycznego, 2. dramatu (lub aktu z dramatu) wspczesno-obycza434

jowego i 3. sztuki tanecznej. Uwzgldnia si wic tu szeroko stosowany

podzia sztuk na: 1. jidaimono (rzeczy o epokach minionych),
2. sewamono (rzeczy o obyczajach i yciu wspczesnym) i 3. shosagoto (sztuki taneczne)80.
Wrd tak zwanych sztuk historycznych z kolei odrbn grup
stanowi sztuki traktujce o arystokracji i mnichach sprzed XII wieku.
S to chomono (rzeczy o epoce dworskiej). Przykadem jest Sugawara-denju-tenarai-kagami (Zwierciado wzorw kaligrafii rodu Sugawara, 1746) ukazujce epizody z ycia Sugawary Michizane (845-903),
polityka i uczonego, ktry zosta odsunity od wpyww politycznych
na dworze cesarskim i wysany na Kiusiu. lmoseyama onna-teikim
(Gry Siostrzane, czyli nauki dla kobiet o prowadzeniu domu, 1771)
jest dramatyczn opowieci na temat obalenia ministra Soga-no
Iruka. Podobnie jak w Romeo i Julii, na plan pierwszy wani wysuwa
si w tej sztuce wtek mioci midzy synem i crk dwu zwalczajcych
si rodw. Zakochani decyduj si na mier, aby mc si spotka
w nowym yciu i nowym wiecie.
Jidaimono w wskim znaczeniu obejmuje wic sztuki mwice
0 czasach samurajskich, tzn. o wiekach od XIII do XVII pisano je
1 grano od XVII do XIX wieku. W tego rodzaju sztukach najmocniej
jest akcentowany wtek lojalnoci i wtek zemsty. Typowym przyka
dem jest gona sztuka pt. Kanadelnon-chushin-gura (Wzr liter, czyli
skarbiec wiernych wasali, 1748), w ktrej autorzy wykorzystali auten
tyczny wypadek zemsty z XVIII wieku, przenoszc akcj w czasy
redniowieczne.
Z kolei Ichinotani futaba-gunki (Kronika bitwy pod Ichinotani,
1751) jest osnuta na tle walk midzy rodami Minamoto i Taira.
Gwnym bohaterem jest Kumagai Naozane, jeden z dowdcw
w klanie Minamoto. Natomiast w Yoshitsune-sembonzakura (Yoshitsune, czyli tysic wini, 1747) gwnym bohaterem jest posta
Yoshitsune z rodu Minamoto, brat rzdzcego sioguna Yoritomo.
Znane s rwnie takie sztuki, jak: Musume Kagekiyo Yashima-nikki
(Crka Kagekiyo, czyli dziennik z Yashimy, 1764), w ktrej bohaterem
jest Taira-no Kagekiyo, pokonany w bitwie przez Minamoto w,
Dannoura-kabuto-gunki (Kronika bitwy w Dannoura, 1732), z ktrej
najczciej grywany jest trzeci akt pt. Akoya-no kotozeme (Poddana
prbie gry na koto) i Heike-nyogo-no shima (Heike, czyli na Wyspie
Kobiet, 1719), z ktrej najczciej grywany jest akt pt. Shunkan,
435

przedstawiajcy starego mczyzn Shunkana jako jednego ze spi

skowcw wystpujcych przeciw okrutnemu Taira-no Kiyomoriemu,
przebywajcemu na zesaniu na odludnej wyspie.
Do tej grupy nale te dramaty oparte na materiale zaczerpni
tym z historii walk midzy rodami Takeda i Uesugi (np. Honcho-nijii-shiko Dwadziecia cztery przykady wiernoci synowskiej w Ja
ponii, 1766), a nawet o wyczynach p Chiczyka i p Japoczyka
w Chinach (Kokuseriya-kassen Bitwy Koksingi, 1715). W sztuce
Chikamatsu Yanagiego pt. Ehori Taikki (Ilustrowana ksiga o Taiko,
1799) wykorzystano dramatyczny konflikt midzy Akechim Mitsuhide
i Od Nobunag, w wyniku ktrego popenia samobjstwo zdradzony
i osaczony Nobunaga, ktry w XVI wieku (1568) rozpocz prb
zjednoczenia podzielonej Japonii.
W trzeciej grupie, zwanej oiemono (rzeczy o rodach) znajduj si
sztuki powicone tematyce konfliktw rodowych na tle walk o ziemi,
wadz i wpywy na dworach lub w orodkach prowincjonalnych.
W zwizku z zakazem opisywania lub tym bardziej przedstawiania na
scenie wspczesnych konfliktw, przykadw nielojalnoci i zdrad,
twrcy sztuk w okresie Edo musieli znane wspczesne wydarzenia
przenosi w odleg przeszo i zmienia nazwiska osobom biorcym
udzia w konflikcie. Wadze obawiay si bowiem, e pokazywanie
politycznych i spoecznych konfliktw mogoby niezadowolonych
zachca do buntu. Np. w Meiboku sendaihagi (Historyczne drzewo,
czyli lespedeca minionych pokole, 1777) przedstawione jest wydarze
nie, ktre w rzeczywistoci miao miejsce w willi ksicia Date, pana
okrgu Sendai w 1671 roku, lecz w sztuce akcja toczy si w wieku XIV.
Rzeczywista posta historyczna, Harada Kai, zostaa przemianowana
na Nikki Danj. Natomiast w sztukach typu ochomono dworzanie,
samuraje lub mnisi wystpuj pod swymi prawdziwymi imionami.
Sewamono, zwane te sewa-kyogen, czyli sztuki o tematyce wsp
czesnej, o yciu i obyczajach gwnie mieszczan, dziel si na sewa
mono waciwe, na kizewamono (rzeczy o yciu prawdziwym) i na
zangirimono (rzeczy o ostrzyonych).
Sztuki sewamono portretuj ycie warstwy redniej, a wic gwnie
kupcw, rzemielnikw i kurtyzan. Typowym sewamono jest Umekawa
Chubei (Kurtyzana Umekawa i kupiec Chubei, 1706?), a take
Sukeroku (Galant Sukeroku, 1713).
Ogromn popularnoci cieszyy si sztuki o podwjnym samobj
436

stwie z mioci, midzy innymi Sonezaki-shinju (Samobjstwo kochan

kw w Sonezaki, 1703), Meido-no hikyaku (Posaniec do pieka, 1711),
Shinjii ten-no amijima (Samobjstwo kochankw w niebiaskiej
Amijimie, 1720) Chikamatsu Monzaemona i wiele innych dramatw
przedstawiajcych patos klski czowieka, ktry nie moe speni
swych marze w tym yciu, wic idzie na mier z ukochan lub
ukochanym w wierze, e bdzie mg swe pragnienia wypeni
w nastpnym wcieleniu bd w innym wiecie.
Wrd pniejszych, XIX-wiecznych sewamono jest grupa sztuk
wyrniajcych si autorskim zamiarem przedstawiania ycia jakby na
gorco i na surowo, bez upiksze. Najwikszym powodzeniem
cieszyy si dramaty o zodziejach, drobnych przestpcach i chuliga
nach, jak np. Kirare Yosa (Yosa z bliznami, 1853), ktrej bohaterem
jest przystojny otrzyk o przydomku Kirare Yosa (Yosa z bliznami).
Z tej omioaktowej sztuki Segawy Jok grane s dzi tylko pierwsze
trzy akty.
Trzeci typ sewamono, o nazwie zangirimono (rzecz o strzyonych)
jest produktem wczesnej europeizacji Japonii, gdy mczyni musieli
obcina koki (chonmage) na gowie, wyrniajce dotd samurajw
i (w innej postaci) mieszczan. Kawatake Mokuami (1816-1893) jest
twrc najlepszych zangirimono, m. in. Shima-chidori tsuki-no shiranami
(Siewki na wyspie, czyli ksiyc na falach, 1881). W tej sztuce rwnie
wystpuj zodzieje. Jeden z dwu zodziei wczeniej wraca na drog
uczciwoci, a pod koniec sztuki udaje mu si rwnie koleg przekona
o potrzebie nawrcenia si. Tak szans zmiany sposobu ycia daje
ujawnienie si i zgoszenie na policj. Waciwie niewiele ta sztuka
rni si od kizewamono, moe jedynie now europejsk fryzur
bohaterw.
Shosagoto (sztuki taneczne) rwnie dzieli si na trzy grupy. Do
pierwszej nale sztuki (tace) pochodzce z teatru no. Zachowuj one
wiele cech n, jak np. kostiumy, namalowana w tle sosna, a najwa
niejsze posuwisty krok (suriashi). Przykadem takiej sztuki tanecz
nej jest Funa-benkei (Benkei w odzi, 1885), napisana przez Mokuamiego.
Tace drugiej grupy rni si kostiumami i stylem, a take
realistycznymi dekoracjami. Sceny zmieniaj si szybko, aktorzy
czsto si przebieraj, nawet na scenie dla uzyskania efektu drama
turgicznego. Poruszaj si swobodniej i sugestywniej. piewacy
437

i muzycy akompaniujcy mog wystpowa na scenie, w tle widowiska

(jest to tzw. degatari). Zwykle w pierwszej czci taca aktor pokazuje
si jako normalny czowiek, a po krtkim komicznym interludium
ujawnia si jego prawdziwe jestestwo: ludzkie, zwierzce lub demo
niczne. Do takich sztuk nale Musume-ddjdji (Dziewczyna w wityni
Djoji, 1753), Momiji-gari (Ogldanie jesiennych lici klonw, 1887),
a take taniec-interludium zwany michiyuki (wyruszenie w drog),
sucy do pokazania narastajcego napicia przed kulminacj
podczas ucieczki kochankw udajcych si na wygnanie lub na
mier.
Trzeci typ shosagoto to tace pantomimiczne ilustrujce okrelon
profesj lub stany ducha bohatera: ebraka, mod zakochan dziew
czyn, zrozpaczon kobiet lub szalejcego z rozpaczy mczyzn.
Wan rol odgrywa tu muzyka i dekoracje dostosowane do pogbie
nia zamierzonego nastroju, jak np. w Fujimusume (Dziewczyna Wistaria, 1826) czy Yasuna (Abe Yasuna, 1818), oparty na epizodzie ze sztuki
joruri pt. Ashiya-dman ouchi-kagami (Ashiya Dman, czyli zwier
ciado wielkiego rodu, 1734).
Shosagoto s bardzo wan czci repertuaru kabuki i w znacz
nym stopniu decyduj o przepychu widowiskowym tego teatru.
Mona te powiedzie, e s one waciwie kontynuacj form naj
wczeniejszego stadium rozwoju tej sztuki.
Naturalnie, mona te sztuki podzieli na grupy w zalenoci od
ich pochodzenia. Wrd historycznych s takie, ktre kabuki przej
z repertuaru teatru lalkowego joruri (bunraku), a take s takie, ktre
napisano specjalnie dla kabuki. Sewamono natomiast pochodz
w znacznej czci z repertuaru bunraku ich akcja toczy si na og
w Kansai. W pniejszym okresie Tokugaww (od drugiej poowy
XVIII w.) pisano sztuki w miecie Edo z przeznaczeniem dla kabuki.
Nie ma jednak sztuk sewamono w stylu typowym dla Edo w reper
tuarze teatru lalkowego.
Sztuki adaptowane dla potrzeb kabuki z teatru bunraku nosz
nazw gidayu-kyogen, maruhon-kabuki albo te dendenmono. Sztuki
przejte za z no lub z farsy kyogen maj gwnie charakter taneczny.
Zatem dramaty kabuki mona podzieli na gidayii-kydgen, no-torimono
i sztuki oryginalne, napisane dla teatru kabuki.
Pord utworw napisanych dla kabuki aragoto wyrniaj si
charakterystycznym stylem inscenizacji i gry aktorw. Najlepszym
438

reprezentantem aragoto z miasta Edo s jachiban, czyli zestaw

osiemnastu sztuk wybranych przez aktora aragoto o imieniu artystycz
nym Danjr VII z rodu Ichikawa, ktry te zastrzeg sobie do nich
wyczne prawo.
KABUKI - JHACHIBAN

Kabuki jhachiban 81, czyli osiemnacie odmian sztuk kabuki lub

po prostu osiemnacie sztuk kabuki rodu aktorskiego Ichikawa.
Wyboru dokona Ichikawa Danjr VII w roku 1840. W spisie
znalazy si sztuki ubiane przez aktorw rodu Ichikawa, a mianowi
cie: Fuwa (Niezomne, 1680), Narukami (Pustelnik Narukami, 1684),
Shibaraku (Chwileczk!, 1697), Fudd (Niewzruszony, 1697), Uwanari
(Zazdro, 1699), Zdhiki (Prowadzenie sonia, 1701), Kanjinchd (Lista
subskrypcyjna, 1702), Sukeroku (Galant Sukeroku, 1713), Oshimodoshi
(Przepychanka, 1714), JJirduri (Sprzedawca leku, 1718), Yanone (Grot,
1729), Kari u (Kagekiyo przebrany za chiskiego wojownika Kanu,
1737), Kagekiyo (Kagekiyo z rodu Heike, 1739), Nanatsumen (Siedem
masek, 1740), Kenuki (Wyrywanie wosw, 1742), Gedatsu (Uwolnienie
duszy Kagekiyo, 1744-1760), Jayanagi (We na wierzbie, 1763)
i Kamahige (Podwinite w gr wsy, 1774).
Z wyjtkiem Sukeroku, ktra naley do sewamono, a jej bohater
kreowany jest w stylu agodnym (wagoto), wszystkie pozostae sztuki
s historyczne (jidaimono), z bohaterami prezentowanymi w stylu
aragoto. Poniewa wszystkie powstay we wczesnym etapie rozwoju
dramatu kabuki, s bardzo proste w budowie. Daj jednak due
moliwoci dla inscenizatora i aktora wrcz wymagaj bogatych
strojw i barwnej scenerii, muzyki, szybkich zmian. Odzwierciedlaj
wczesny, romantyczny okres rozwoju kabuki. Z wyjtkiem Naru
kami, ktra opiewa zwycistwo zmysw, we wszystkich innych sztu
kach wyczuwa si wtek oporu przeciw gwatowi i niesprawiedliwoci.
Brak w nich jednak elementw autentycznego ycia codziennego,
dlatego widzw fascynowaa przede wszystkim gra aktorw i efekty
wizualne.
Nie wszystkie sztuki zachoway si w pierwotnej postaci cz
z nich odnajdujemy w postaci wtkw w innych sztukach (np.
Oshimodoshi w Djji). Do dzi teatry japoskie wystawiaj Kanjinchd,
Narukami, Sukeroku, Shibaraku i kilka innych.
439

Narukami lub Gempei-narukami-denki (Bg Grzmotu lub Minamoto i Taira, czyli ycie Boga Grzmotu, 1684). Narukami jest
imieniem witobliwego mdrca, ktry otrzyma je od cesarza za
magiczn si, dziki ktrej ujarzmi ustawiczne grzmoty. Pniej
Narukami rozgniewa si na cesarza za niewysuchanie jego proby
w obronie ucznia, zamkn boga deszczu i wywoa susz. Najwaniej
sz czci sztuki s sceny uwodzenia Narukamiego przez pikn
kobiet Taema-hime i uwolnienie podstpem boga deszczu. (Sztuka
Fud pokazuje, jak pniej duch Narukamiego przeladuje Taemahime, ktr w kocu ratuje przed nim bstwo Fud).
Shibaraku (Chwileczk!, 1697) jest rwnie sztuk bardzo prost,
niemal naiwn. Oto bohater (Kamakura-no Gongor Kagemasa)
w efektownym stroju i z dugim mieczem pojawia si na kocu
hanamichi i z tyu widowni woa Shibaraku!. Po prostu bohater
(jakby deus ex machina) interweniuje, gdy zy magnat usiuje pozbawi
wadzy jednego z Minamotw. Dugim monologiem (tsurane), penym
aluzji, modnych sw i nonsensownych wyrae, a take za pomoc
wielce sugestywnych gestw podporzdkowuje sobie przeciwnikw,
w kocowej za czci jednym ciciem miecza cina gowy kilku
zamachowcom.
Kanjinch (Lista subskrypcyjna, 1702) sztuka oparta na tekcie
Ataka z teatru no. Jest dramatyczn opowieci o heroicznym
i pomysowym Benkeiu, ktry przeprowadzi swego pana Yoshitsune,
uciekajcego przed pocigiem, przez graniczn barier w Ataka.
Yoshitsune i Benkei z czterema sugami uciekaj na pnoc. Gdy
zatrzymuje ich stra, Benkei owiadcza, e wanie zbieraj fundusze
na odbudow wityni Tdaji w Narze. Dowdca stray Togashi kae
przeczyta pismo subskrypcyjne. Wtedy Benkei czyta z pustego
zwoju. W ten sposb pomysowoci i oddaniem swemu panu wzrusza
Togashiego, ktry przepuszcza wdrowcw, chocia wie, kto napraw
d ukrywa si w mnisim przebraniu. Benkei nawet uderzy ocigaj
cego si Yoshitsune, eby rozproszy podejrzenia stray. Gdy niebez
pieczestwo mino, Benkei z paczem przeprasza swego pana. Przed
stawieniu towarzyszy zwykle muzyka nagauta. Benkei natomiast daje
pokaz gry w stylu aragoto, w ktrym wyspecjalizowali si aktorzy
Danjr.
Sukeroku lub Sukeroku yukari-no Edozakura (Sukeroku, czyli
bliskie sercu winie w Edo, 1713). Pod imieniem galanta Sukeroku
440

kryje si Soga(-no) Gor, poszukujcy zaginionego miecza skarbu

rodowego w celu pomszczenia ojca. Odwiedza Yoshiwar, gdzie
spotyka si z kurtyzan Agemaki. Tu te prowokuje starego Ikkyu,
rywalizujcego o wzgldy Agemaki, do obnaenia miecza. Sukeroku
stwierdza, e jest to ten miecz, ktrego szuka. Nastpnie, mszczc
mier ojca, zabija Ikkyu. Przed pogoni kryje si w beczce z wod,
nastpnie ucieka na dach domu.
Bohater Sukeroku reprezentuje idea mczyzny epoki Edo, czo
wieka kochliwego i nie dbajcego o pienidze, rwnie dobrze wadaj
cego mieczem jak jzykiem. Jako mczyzna przystojny i peen
galanterii, cieszy si powodzeniem u kobiet. W inscenizacji tej sztuki
wykorzystuje si barwno stroju kurtyzan i scenerii Yoshiwary.
Kagekiyo to imi wojownika z rodu Heike, w ktrym widziano
wcielenie buntu przeciw apodyktycznemu wadcy i chtnie przedsta
wiano na scenie, m.in. w teatrze no (Kagekiyo), jak i bunraku i kabuki.
Chikamatsu Monzaemon napisa Shusse Kagekiyo (1685), Bunkd
stworzy Dannoura-kabuto-gunki (Kronika bitwy w Dannoura, 1732),
natomiast Chikamatsu Hanji Keisei Akoya-no matsu (Sosna kurty
zany Akoya, 1764). Zbiorowym dzieem jest Musume Kagekiyo Yashimanikki (Crka Kagekiyo, czyli dziennik z Yashimy, 1764), z ktrej trzeci
akt o odwiedzinach crki Kagekiyo na zesaniu sta si sawny
w kabuki. Od 1706 roku wikszo sztuk o Kagekiyo przystosowano
do potrzeb kabuki, i chtnie grywali je aktorzy z rodu Ichikawy
Danjur: wrd 18 ulubionych cztery s oparte na wtkach zwiza
nych z Kagekiyo, a mianowicie Kariu, Gedatsu, Kamahige i Kagekiyo.
REPERTUAR W TEATRZE KABUKI I BUNRAKU

Wrd japoskich sztuk scenicznych, kabuki wyrnia si barwn

i spektakularn inscenizacj, bogactwem wtkw i form muzycznych,
rytmiczn i melodyjn narracj sztuk zapoyczonych gwnie z teatru
lalek i przystosowanych do wymaga ywego aktora. W odrnieniu
od symbolicznoci teatru no, kabuki zachowuje bliszy zwizek
z yciem mieszczan, kupcw, handlarzy i rzemielnikw, uwzgldnia
ich moliwoci percepcyjne. Nawet rytmiczne i stylizowane dialogi,
a take dusze partie monologowe, oczarowyway suchaczy pikn
form, angaoway uczucia i myli widzw okresu Edo, wspgray
z ich pragnieniami, deniami i codziennym dowiadczeniem ludzi
441

rednio wyksztaconych lub wrcz stawiajcych pierwsze kroki w yciu

kulturalnym kraju. Nic wic dziwnego, e fabuy dramatw te
proste, jak rwnie zoone z licznych, wzajemnie uwikanych wtkw
byy zrozumiae dla dzieci, jak i dorosych, a wic naiwne i proste,
popularne czy wrcz wulgarne, odwoujce si do plotek, zdarze
znanych ze syszenia lub lektury, rodzinnych i ssiedzkich ktni
i konfliktw. Prostym lub wrcz prostackim sytuacjom na scenie
warto nadawali wybitni aktorzy, inscenizatorzy i plastycy odtwarza
jcy barwne scenki rodzajowe z niezwykym wyczuciem potrzeb
widowni. Widzowie przychodzili wic do teatru nie tylko po to, eby
pozna now sztuk, lecz przede wszystkim, by zobaczy now kreacj
aktorsk lub now inscenizacj. Tre sztuki znali wczeniej, w czasie
przedstawienia nie przywizywali do niej wikszej uwagi. Dla dobrej
percepcji widowisk kabuki i bunraku wane jest wic wczeniejsze
przygotowanie, to znaczy poznanie fabuy, jej wtkw i zdarze.
W tym celu rwnie przytaczamy w zasadzie w porzdku chronolo
gicznym skrtowe streszczenia wybranych sztuk lub najczciej gry
wanych aktw i scen w teatrach kabuki z rozrnieniem na
oryginalnie napisane dla kabuki, na przystosowane do sceny kabuki
sztuki no i kygen, a przede wszystkim na przejte z teatru lalkowego
joruri, dla ktrego we wczeniejszym okresie pisali teksty najlepsi
dramatopisarze 82.

DRAMATY NAPISANE DLA TEATRU KABUKI

Do najpopularniejszych sztuk w tej grupie nale:

Shibaraku (Chwileczk!, 1697), skomponowana przez Ichikaw
Danjur,
Narukami-fudd Kitayamazakura (Bstwo ognia Narukami, czyli
winie w Kitayama, 1742). Jednoaktowa sztuka pt. Narukami znana
bya od roku 1648,
Meiboku-sendai-hagi (Drzewo historyczne, czyli lespedeca minio
nych pokole, 1777) Nagawy Kamesuke,
Tdkaido-yotsuya-kaidan (Opowieci o duchach z Yotsuya na
Tkaid, 1825) Tsuruyi Namboku IV,
Aotozoshi hana-no nishikie (Opowie o Aoto, czyli brokatowy
obraz kwiatw, 1862) Kawatake Mokuamiego.

Cenionymi sztukami kabuki s rwnie:

Soga-no taimen (Spotkanie braci Soga z wrogiem, 71676, 1697),
Sukeroku yukari-no Edozakura (Sukeroku, czyli bliskie sercu winie
w Edo, 1713; pod tym tytuem od roku 1761), znana jako Sukeroku,
Tsumoru koi yuki-no seki-no to (Wzbierajca mio, czyli granicz
na bariera w niegu, 1784) taniec do melodii tokiwazu,
Godairiki koi-no fujime (Przysiga wiernoci, czyli piecz mioci,
1794) Namiki Goheia,
Yowa-nasake ukina-no yokogushi (Mio Yozabur, czyli skanda
liczny grzebie, 1853) Segawy Jok III, znana jako Kirare Yosa (Yosa
z bliznami),
Sannin Kichiza kuruwa-no hatsukai (Trzech rozbjnikw Kichiza,
czyli pierwszy zakup w dzielnicy rozkoszy, 1860) Kawatake Mokuamiego,
Kanzen-choaku nozoki-karakuri (Popieranie dobra i ganienie za,
czyli przyrzd do podgldania, 1862), sztuka znana jako Murai Chan
(Lekarz Murai) Kawatake Mokuamiego,
Kosode Soga azami-no ironui (Jedwabna szata Sogi, czyli wyszyty
wzr ostu, 1895) sztuka znana jako Izayoi Seishin Kawatake
Mokuamiego,
Meiboku-sendai-hagi (Drzewo historyczne, czyli lespedeca minio
nych pokole, 1777), w skrcie Sendai-hagi, czyli spr o sukcesj.
Twrc tej gonej sztuki historycznej jest Nagawa Kamesuke (zm.
1790), ucze Namiki Shz I, autor ponad czterdziestu dramatw.
Wczeniej, w roku 1785, pod tym samym tytuem powstaa sztuka
jdruri zespoowego autorstwa, oparta na podobnych wtkach co
Sendai-hagi i Date-kurabe Okuni-kabuki (Rywalizacja Date, czyli wy
dziwianie Okuni).
Piszc ten dramat Nagawa wykorzysta wydarzenia z przeszoci
odlegej o ponad stulecie, a mianowicie spr o sukcesj w rodzie
Date, przenis jednak akcj w wiek XIII. Trzeci akt tej sztuki
pt. M asaoka naley do najlepszych przykadw widowisk o tematy
ce lojalnoci. Sendai-hagi zasuguje na uwag rwnie ze wzgldu na
to, e kady z piciu aktw bywa grany w odmiennym stylu wykonaw
czym.
rdem dramatycznych wydarze jest tu przede wszystkim brak
zainteresowania administracj ze strony daimy prowincji Oshu.
Rozpustne zachowanie Ashikagi Yorikane wywouje niezadowolenie
443

wasali i sprzyja walce o wadz. O sukcesj zabiega Oe Onitsura,

przywdca bocznej gazi rodu. Na przeszkodzie jego zamiarom stoi
nieletni syn, spadkobierca odsunitego od wadzy Yorikanego. Gdyby
tych dwu osb nie byo, to znaczy gdyby ojciec i syn zmarli, wadza
nad ksistwem przeszaby w rce Onitsury.
Pierwsza prba zabjstwa w pobliu mostu Hanamizu nie po
wioda si Yorikane uchodzi z yciem dziki lojalnoci Kinugawy
Taniz. Yorikane musi si jednak wycofa z ycia politycznego
z powodu zej sawy. Jego nastpc zostaje syn Tsurukiyo. Onitsura
sdzi, e nietrudno bdzie pozby si chopca i obj wadz. Lecz
z wielkim powiceniem broni go lojalna opiekunka Masaoka, ktra
nikogo do chopca nie dopuszcza, susznie przewidujc usiowania
zamachu na jego ycie. W krytycznym momencie chopiec nie pozwala
oddali od siebie niaki Masaoki.
Akt trzeci grany jest zwykle z wykorzystaniem akompaniamentu
typowego dla teatru lalkowego. Ponadto aktorzy naladuj rwnie
ruchy lalek. Oto M asaoka stoi midzy chopcami, to znaczy midzy
Tsurukiyo i wasnym synem Semmatsu, towarzyszem zabaw Tsuru
kiyo. Gdy wniesiono posiek, Masaoka nie podaje go dzieciom.
Normalnie wszystkie potrawy prbowa najpierw jej syn, tym razem
Masaoka jest tak nieufna, e sama gotuje ry na grzejniku. Sytuacja si
komplikuje, gdy dama Sakae, bdca w zmowie z przeladowcami,
zawiadamia o przybyciu posaca z podarkiem od sioguna Yoritomo.
Sakae podaje pudeko z ciastkami, inna dama, Yashio, stawia go przed
Tsurukiyo. Podchodzi Semmatsu syn Masaoki i przewraca
pudeko, aby Tsurukiyo nie zdy sprbowa. Ciastka okazay si
zatrute. Prbny ks moe by miertelny dla Semmatsu, ktrego zabija
rozwcieczona dama Yashio. Jakby w gniewie wywoanym niewa
ciwym postpowaniem przebija chopca sztyletem. Masaoka nawet nie
drgna na widok mierci swego syna i tym wprowadzia w bd
zamachowcw, ktrzy pomyleli, e waciwie zgin Tsurukiyo, a M a
saoka jest z nimi w zmowie, zdradzaj wic jej imiona konspiratorw.
Nastpuje scena pena patosu i pikna: M asaoka pozwala sobie na
upust blu, gdy wszyscy odeszli. Powraca Yashio, eby zabi Masaok, lecz w rezultacie walki sama ginie, a lista konspiratorw wpada
w rce Masaoki. W tym momencie wbiega na scen duy szczur
i porywa kartk.
Oddany suga Yorikane w czwartym akcie gra w stylu aragoto.
444

Strzee Tsurukiyo kryjc si pod podog jego pokoju. Prbuje zabi

przebiegajcego szczura. Bez skutku. Pniej okazao si, e rani
Nikkiego Danj, krewniaka Onitsury, wadajcego tajemnymi moca
mi i zdolnego do przeistoczenia si nawet w szczura.
Akt pity wystawiany w stylu realistycznym sewamono
rozstrzygnicie walki toczonej o przejcie wadzy w rodzie. Podczas
rozprawy sdowej zwycia prawowity nastpca Tsurukiyo dziki
przybyemu w ostatniej chwili bezstronnemu sdziemu (Hosokawa
Katsumoto)83.
Tokaidd-yotsuya-kaidan (Opowie o duchach w Yotsuya na
Tdkaid, 1825), znana jako Azuma-kaidd-yotsuya-kaidan (Szlak nad
wschodnim morzem, opowie o duchach z Yotsuya).
Obyczajowa sztuka Tsuruya Namboku IV (1755-1829) jest naj
goniejszym dramatem grozy.
W pierwszym akcie (Dom Iemona) poznajemy przystojnego
bohatera Iemona, ktry z ronina sta si wytwrc papierowych
parasolek. Jego ona, pikna Oiwa, zjawia si z niemowlciem na rku.
Iemona kocha te Oume, crka bogatych ssiadw. Jej rodzice za
wszelk cen chc wyda j za niego. Knuj spisek. Przysyaj lek,
ktry ma wzmocni Oiw po porodzie, a faktycznie zmienia jej twarz
nie do poznania. Iemon widzc Oiw przemienion w straszydo,
wybiega z domu i kryje si u ssiadw.
W drugim akcie Iemon mieszka u rodzicw Oume, ktrzy czstuj
go sake i radz mu rozwie si z Oiw. Iemon po powrocie do domu
nie ma odwagi o tym powiedzie onie, lecz traktuje j okrutnie
i doprowadza do samobjstwa. Oiwa przebija si mieczem podczas
nieobecnoci ma. Iemon po powrocie zastaje martw on, nastpnie
zabija sucego Koheia usuwajc wiadka ktni i zoliwoci wobec
ony. Oba ciaa wrzuca do rzeki. Wtedy zjawia si Oume w lubnym
stroju, lecz Iemon widzi w jej osobie Oiw, dlatego zabija j rwnie.
Po chwili zdaje sobie spraw z tego, e zamordowa narzeczon.
Wybiega z domu, spotyka ducha Koheia i bez zastanowienia obnaa
miecz, aby po chwili zrozumie, e tym razem zabi tecia.
W akcie trzecim Iemon wczy si nad brzegiem rzeki jak we nie.
Widzi wynurzajce si z wody ciao Oiwy unoszcej gow i co
woajcej do niego. Odpycha je od brzegu, lecz jego wysiek jest
Syzyfowy. Po drugiej stronie rzeki ukazuje si ciao Koheia. Zrozpa
czony Iemon rzuca si do rzeki i tonie.
445

Te koszmarne obrazy, mroce krew w yach widzw japoskich,

jak i inne opowieci o duchach i zbrodniach, przedstawiane s
w kabuki w gorcym okresie la ta 84.
Benten Kozo, czyli Aotozdshi hana-no nishikie (Opowie o Aoto
[Fujitsuna], czyli brokatowy obraz kwiatw, 1862).
T sztuk sewamono napisa Kawatake Mokuami dla Onoe Kikugor gwnego wykonawcy roli Kikunosuke, zwanego te Benten
Koz. Najczciej grywan czci z piciu aktw jest scena Hamamatsuya, zwana te Benten-musume (Dziewczyna Bentena).
Postaci tytuow dramatu jest Kikunosuke, syn bogatego kupca
Hamamatsuya Kobei z Kamakury, ktry umieci go na subie
u wpywowego czowieka. Syn jego jednak nie speni pokadanych
w nim nadziei, zosta nawet przyapany na kradziey i uciek z domu.
Przez pewien czas by postrachem wity w Kamakurze, poniewa
okrada pielgrzymw. Dobrze wykorzystywa swoje zalety osobiste:
urod, zdolno do gry aktorskiej i wcielania si w rne postaci.
Trudno wic byo go przyapa na kradziey.
N a pocztku akcja toczy si przed wityni Hatsuse w Kama
kurze. N a scenie ukazuje si Benten Koz, ktry czeka na jakiego
bogatego pielgrzyma. Przebra si za modego samuraja i nazywa
siebie Shinod Kotaro posuy si wic imieniem mczyzny,
ktrego widywa u poprzedniego swego pana, a ostatnio dowiedzia
si, e ten nie yje. Nastpnie pojawia si otoczona przez sub
Senju-hime, crka pana, u ktrego suy Benten Koz. Tak rozpo
czyna si ta komedia pomyek i faszywej tosamoci. Dramat stop
niowo si komplikuje, rozwijaj si i wikaj wtki dramatyczne jest
tu midzy innymi prba samobjstwa Senju i Akaboshiego Jzabur.
Na kocu odsony Benten rozstaje si z koleg, Nango Rikimaru,
sprytnym zodziejaszkiem, i odchodzi po hanamichi w towarzystwie
Senju-hime.
Drugi akt przenosi widzw w gry, gdzie Benten Koz kryje si
wraz z Senju-hime, wyjawia jej prawd o sobie i przyczynia si w ten
sposb do kolejnej prby samobjstwa damy Senju, a w dalszej czci
do samobjstwa ze wstydu. A tymczasem, w mnisim przebraniu
pojawia si przywdca bandy zodziei, Nippon Daemon, ktry po
walce z opierajcym si mu Bentenem wciela go do swojej bandy.
Piciu bandytw bdzie odtd nosi przydomek Shiranami Gonin

446

Otoko, czyli Piciu Zbjcw. W kocu odsony pitka ta wykonuje

pantomim zwan sewa-dammari, czyli poszukiwania si po omacku
w mroku, znan ju od co najmniej roku 1825, a wic od wystawienia
Yotsuya-kaidan.
W trzecim akcie, w scenie Hamamatsuya bohater wystpuje jako
szanowany samuraj. Chcc rozproszy podejrzenia ssiadw Benten
postanowi zapa zodziejaszkw na gorcym uczynku, a jednoczenie
dobrze rozpozna wntrze domu, w ktrym zamierza pniej dokona
kradziey. Obiektem jego zainteresowania jest sklep tekstylny nalecy
do jego ojca. Rozpoczyna si wic kolejna sekwencja pomyek
i przebieracw, ktra koczy si odnalezieniem przez Daemona
swego syna i odkryciem kupca Kobeia, e Benten jest jego synem.
Nadbiega policja, wic Daemon szybko oddala si z pola widzenia.
W czwartym akcie piciu bandytw ucieka przed policj;
w barwnym przebraniu pod papierowymi parasolami id nad rzek
Inase, gdzie maj si rozproszy. Akt nosi nazw Inasegawa-no ba lub
Shiranami gonin-no ba (Scena nad rzek Inase i Scena piciu
zbjcw).
Ostatni akt Gokurakuji-no ba (Scena w Rajskiej wityni)
opowiada o ostatnich chwilach bandy Daemona. Wanie Benten
przyby do Gokurakuji aowa za popenione grzechy, zwaszcza za
spowodowanie mierci Senju-hime. Otacza go policja, ciga a po dach
bramy witynej. Benten przyznaje si do winy, wyraa skruch
i popenia seppuku efektownie, na dachu. Daemon ostatecznie
poddaje si komendantowi policji. Wszyscy musieli zapaci za po
penione zo zgodnie z obowizujcym prawem, jak i z zasadami
religii85.

DRAMATY KABUKI
Z REPERTUARU NO I KYOGEN (NO-TORIMONO)
Do najbardziej znanych widowisk kabuki, opartych na wzorcach
sztuk n i kygen, nale: Kanjinchd (Lista subskrypcyjna, 1840)
wzorowana na sztuce Ataka, Musume-ddjji (Dziewczyna w wityni
Djji, 1753) bdca adaptacj Djoji, Momijigari (Ogldanie lici
klonw, 1887), Kagamijishi (Taczcy lew, 1893) i Sumidagawa-mono,

447

czyli utwory nalece do grupy sztuk zwizanych z dramatem Sumidagawa i granych zarwno w kabuki, jak i w bunraku. Z farsy kydgen
pochodz m. in. Boshibari (Zwizany sznurem, 1916), Sannin katawa
(Trzej kalecy, 1898), Sud-otoshi (Zgubienie ubrania, 1893) wykonywane
w formie tanecznej.
MUSUME-DOJOJI

Musume-ddjdji jest tanecznym dramatem, wykonywanym z towa

rzyszeniem muzyki takemoto i nagauta, do dokadnie wzorowanym
na sztuce no. Akcja sztuki toczy si na terenie wityni Djoji,
w ktrej kocz si przygotowania do powicenia dzwonu. witynia
od dawna nie miaa dzwonu. Oto przed wielu laty w przystojnym
kapanie zakochaa si dziewczyna Kiyohime. Ze wzgldu na luby
celibatu kapan odrzuci jej mio, lecz ona z niego nie zrezygnowaa.
Z zazdroci przemienia si wa. Przeraony kapan skry si do
dzwonu, opuszczonego specjalnie przez proboszcza. Rozjuszony w
owin si wok dzwonu i plu pomieniami. Dzwon si stopi,
a kapan si spali. Z powodu tej historii nie wpuszczano kobiet na
teren wityni w czasie ceremonii powicenia dzwonu.
Tymczasem do bramy zapukaa dziewczyna, ktra przedstawia si
jako Hanako, wdrowna tancerka, zbierajca fundusze na odbudow
wityni. Obiecaa wykona specjalny taniec w podzikowaniu za
wpuszczenie na podwrzec wityni. Kapani ulegli jej probom.
Hanako zacza taczy pocztkowo w kapeluszu, nastpnie z innymi
akcesoriami znajdujcymi si w wityni. Jej taniec stanowi gwn
cz sztuki. Moe ilustrowa fazy dorastania kobiety od dzieci
stwa do wieku dojrzaoci. W czasie taca Hanako zmienia kostiumy
dziewiciokrotnie. Jednoczenie narasta nastrj grozy. Kapani od
czuwaj lk, prbuj wypdzi j ze wityni, lecz ona wspina si na
dzwon, gdzie ujawnia sw prawdziw posta Kiyohime, ktra po
wrcia tutaj, eby uszkodzi rwnie nowy dzwon. W kocu dziew
czyna znika pod dzwonem, ktry spada i j zakrywa. Upadek dzwonu
kapani tumacz trzsieniem ziemi i nie wi tego niezwykego
zdarzenia z mocami Kiyohime. Podnosz dzwon i znajduj demona,
z ktrym musz walczy. Ostatecznie demon zostaje pokonany
i wygnany ze wityni. Wrd wielu wersji bywaj inne zakoczenia
tego trudnego i fascynujcego taca.
448

MOMIJIGARI

Momijigari (Ogldanie lici klonw, 1887) jest sztuk taneczn

przyswojon z teatru n przez Kawatake Mokuamiego dla Ichikawy
Danjur IX i wykonywan z towarzyszeniem muzyki nagauta lub
tokiwazu. Taniec Momijigari oparty jest na kanwie zdarzenia, jakie
przey Taira-no Koremochi na grze Togakushi w kocu lata, kiedy
w towarzystwie wasala przyby tam w tajnej misji, powierzonej mu
przez cesarza. Ku wasnemu zdumieniu w grach spotka pikn
ksiniczk w towarzystwie dworek, ktre zaprosiy go na uroczysto
ogldania lici klonw. Po chwili wahania Koremochi zgodzi si,
zwaszcza e ksiniczka wyjania, i spotkanie na pustkowiu jest na
pewno swego rodzaju przeznaczeniem. Koremochi przyj czark sake,
mimo e powinien odmwi, poniewa przyby tu w celu spenienia
wanej misji. Uleg jednak urokowi gr, barwnych lici klonw
i czarowi piknych taczcych dziewczt. Upi si i usn. Ksiniczka
odesza yczc mu miych snw. W czasie snu odwiedzi go duch
sucy bstwu wojny, Hachimanowi, i poinformowa go o tym, e
pikna kobieta to Kijo, czyli demon gry Togakushi, ktry zamierza
go zabi. Koremochi z kolei wyjawia, e przyby tu waciwie w celu
odnalezienia i zabicia owego demona. Posaniec Hachimana obdarza
go witym mieczem i budzi ze snu. Dziki tej pomocy Koremochiemu
udao si pokona demona w chwili, gdy pojawi si on w prawdziwej
swej postaci. W tej czci taniec kobiety jest dynamiczny i szybki,
zgodny z konwencj wyksztacon w teatrze n demonicznoci
towarzyszy rwnie elegancja.

SUO-OTOSHI

Suo-otoshi (Zgubienie szaty) jest widowiskiem tanecznym opartym

na znanej farsie kygen z XV wieku, wystawionym po raz pierwszy
przy akompaniamencie muzyki nagauta.
Farsa osnuta jest na kanwie planowanej pielgrzymki daimy do
wityni Ise. Wuj daimy rwnie zamierza kiedy wybra si do Ise,
dlatego sucy Tarkaja zosta do niego wysany, aby zapyta, czy
odpowiada mu natychmiastowe wyruszenie w drog.
Tarokaja chodzi po scenie, ilustrujc w ten sposb drog, jak
musi odby. Dochodzi do domu wuja, lecz nie zastaje go w domu.
449

Przyjmuje go crka, ktra twierdzi, e jej ojciec na pewno nie bdzie

mg si wybra w podr. Zachca jednak sucego do pozostania
i wypicia za powodzenie pielgrzymki. Tarkaja zasmakowa w trunku,
poprosi nawet o wiksz czark i otrzyma du pokryw lakowego
naczynia. Tarkaja wypi dwukrotnie jej zawarto i zacz taczy.
Wykona taniec na temat bitwy pod Yashima midzy rodami Genji
i Heike w roku 1185. Tacem oczarowa mod dam, ktra ofiarowa
a mu kolejn czark trunku i eleganck szat (su) w prezencie.
Z duym opnieniem Tarkaja wraca do domu. Stara si szat
schowa tak, aby jej nie dostrzeg daimyd, asy na wszelkie prezenty.
Przeprasza za spnienie i prbuje zademonstrowa swemu panu,
jakie to tace wykonywa. Wtedy wypada mu ukrywana szata, ktr
mu pan zabiera i wraz z osobistym sekretarzem pokpiwa sobie z niego.
Tarkaja stara si odebra szat. Cign wic j w rne strony,
gotowi rozerwa na kawaki.
KURAMAJISHI

Kuramajishi (Sen na grze Kurama, 1777) to sztuka taneczna.

Z pierwowzorem dramatu no wie si tylko czciowo, gwnie
w kocowej czci, obrazujcej szalestwo bohaterki, Shizuki. Ta
cowi towarzyszy muzyka kiyomoto. Twrcami widowiska byli Nakamura Jusuke, Misaki Tokuji i Tomimoto Buzen II (tekst), Nishikawa
Senz (ukad taneczny).
Kuramajishi podejmuje wtek wiernej kochanki Yoshitsune,
a mianowicie Shizuki, ktra stracia zmysy po mierci ukochanego
Yoshitsune. Shizuka wdruje po grach Mutsu, gdzie Yoshitsune
spdzi cz swego dziecistwa, a take gdzie umar. Towarzyszy jej
Yoshioka Kisanta, wasal Yoshitsune, w przebraniu wdrownego
muzyka posugujcego si mask lwa, bbnem i modlitewnym dzwon
kiem buddyjskim. Shizuka nie rozpoznaje go, kiedy pewnego dnia si
spotykaj na grze Kurama. Myli, e jest to duch lwa. Baga go, aby
opowiedzia jej o Yoshitsune. Kisanta odpowiada tacem, chcc j
troch rozweseli. Shizuka wyrywa mu dzwonek i zaczyna potrzsa
nim po to, aby przywoa dusz zmarego kochanka. Kisanta prbuje
odebra jej dzwonek, lecz Shizuka zagraa wczni. Kisanta nadal
taczy, ona poda za nim w transie z wyrazem szalestwa na twarzy.
Kiedy wypucia z rki wczni, Kisanta przypomnia jej, e utracia
450

pamitk po ukochanym. Shizuka zawraca, podnosi wczni i po

gra si w jeszcze gbszej zadumie oszoomiona stracia wszelki
kontakt z otaczajcym wiatem.
SAIKAKU G O NIN ONNA

Saikaku gonin onna ta sztuka taneczna jest przykadem zwizku

teatru z proz artystyczn, zostaa bowiem oparta na gwnych
wtkach cyklu opowiada Saikaku pt. Kdshoku gonin onna (Pi
kobiet, ktre yy dla mioci, 1683). Towarzyszy im muzyka tokiwazu
i nagauta.
Tace ilustruj najwaniejsze zdarzenia i problemy z poszczegl
nych piciu opowiada, a mianowicie: Onatsu i Seijurd erotyczny
wtek, w ktrym Onatsu zaleca si do Seijur; Oshichi i Kichiza
- modziecz niewinno, onieony krajobraz i muzyka Kichiz ze
wityni Kichijji grajcego przed oknem Oshichi; Osen i bednarz
- komediow sytuacj w stylu kygen; Osan i Moemon pantomim
0 onie bogatego wydawcy kalendarzy, ktra stara si odzyska
uczucia ma, lecz wskutek fatalnej pomyki zdradza go ze sucym
Moemonem, za co oboje musz ponie najsurowsz kar; Oman
1 Gengobei wiern i prawowit Oman, ktra zdobywa Gengbeia,
wbrew jego skonnociom do mczyzn.
Cykl opowiada Saikaku o kobietach i mioci by tak popularny,
e nawet po kilkudziesiciu latach od wydania nawizywali do niego
dramatopisarze. Na podstawie historii Osan i Moemona Chikamatsu
Monzaemon napisa gon sztuk dla teatru lalkowego pt. Koi hakke
hashiragoyomi (Kalendarz mioci...). Histori Oshichi i Kichiza wy
korzysta rywal Monzaemona, znany dramaturg Ki-no Kaion,
w sztuce pt. Yaoya Oshichi (Crka sprzedawcy jarzyn, 71714).
Zwizek midzy teatrem a literatur w okresie Edo nie ogranicza
si tylko do czerpania wtkw z twrczoci Saikaku lub innych
gonych pisarzy pniejszego okresu. Wystawiane w teatrach dramaty
daway nastpnie pisarzom bardzo wdziczny materia mionicy
teatru bowiem bardzo chtnie czytali streszczenia lub prozatorskie
wersje sztuk ogldanych na scenach Kioto, Osaki i Edo. Te wzajemne
oddziaywania zasuguj na baczniejsz uwag. Ale bezprecedensowe
byo erowanie kabuki na dokonaniach teatru lalek jruri.
W rezultacie najwiksza cz dzisiejszego repertuaru kabuki pochodzi
451

z teatru lalek. Dlatego mona bez przesady powiedzie, e kabuki sw

popularno do dzi zawdzicza przede wszystkim dramatom teatru
lajkowego, przystosowanym do potrzeb teatru ywego aktora.

DRAMATY KABUKI PRZYSWOJONE Z BUNRAKU

(TZW. GIDAYU-KYOGEN, MARUHON-KABUKI
LUB MARUHON-M ONO)
W programach teatrw kabuki od XVIII wieku du popular
noci zaczy si cieszy utwory napisane i wystawiane najpierw
w teatrach lalek. Wikszo popularnych widowisk kabuki najpierw
cieszya si powodzeniem w teatrze lalek. Dlatego tym sztukom
powica si duo uwagi i miejsca w podrcznikach i innych opraco
waniach. S to sztuki znanych dramaturgw, jak te mniej znanych
wsptwrcw. Do najgoniejszych i najbardziej ubianych nale
m. in.: Sonezaki-shinju (Samobjstwo kochankw w Sonezaki, 1703),
Kokuseriya-kassen (Bitwy Koksingi, 1715), Kuruwa-bunshd (Opowie
0 dzielnicy rozkoszy, 71712), Shinju-ten-no Amijima (Samobjstwo
z mioci w niebiaskiej Amijimie, 1720) Chikamatsu Monzaemona.
Popularnoci nadal ciesz si Chushingura (Skarbiec wiernych wasali,
1748) zbiorowego autorstwa, podobnie jak Sugawara-denju-tenarai-kagami (Pouczenia Sugawary, czyli zwierciado kaligrafii, 1746)
1 Yoshitsune-sembonzakura (Yoshitsune, czyli tysic wini, 1741). Imoseyama-onna-teikin (Gry Siostrzane, czyli nauki dla kobiet o prowa
dzeniu domu, 1771) Chikamatsu Hanjiego rwnie naley do ubia
nych i wystawianych sztuk obok wielu innych, ktrych tylko cz
omwi moemy tutaj dla celw ilustracyjnych. Nie mona jednak
ocenia sztuk kabuki na podstawie streszcze. Niemal o caym uroku
i wartoci widowisk decyduj aktorzy i sceniczna realizacja. Tekst jest
bowiem tylko czci nie zawsze najwaniejsz tego teatru,
rzadko wic bywa czytany dla jego walorw literackich, chocia
w kadym z nich spotyka si fragmenty wzruszajce piknem jzyka
i gbokim rozumieniem ludzkich konfliktw.
SONEZAKI-SHINJU

Sonezaki-shinju (Samobjstwo kochankw w Sonezaki, 1703) jest

pierwsz sztuk obyczajow (sewamono) napisan przez Chikamatsu
452

Monzaemona dla teatru lalek Takemotoza, pniej przystosowan do

sceny kabuki.
W pierwszej odsonie akcja toczy si w okolicy wityni Ikudama.
Bogaty wieniak Gihei rozmawia z koleg Sampeiem o tym, jak maj
spdzi wieczr. Decyduj si opaci kurtyzan z Temmaya i pj
z ni na jak zabaw. Lecz upatrzona przez nich Ohatsu wymawia si
blem gowy. Jest zaspiona, poniewa dugo nie odwiedza jej
ukochany Tokubei. Kiedy si w kocu zjawi Tokubei, nie usyszy od
niego niczego miego, poniewa pracodawca, wuj Kyuemon ma zamiar
wyda za niego bogat kuzynk swej ony. Okazao si bowiem, e
ciotka wzia ju pienidze przeznaczone na wiano i zuya je na
wasne potrzeby, dlatego z powodu Tokubeia wuj musi zwrci
pienidze. Wysa wic go do klientw w celu zabrania dugw.
W drodze powrotnej Tokubei spotka koleg Kuheijiego, znajdujcego
si rzekomo w bardzo trudnej sytuacji, wic poyczy mu pienidze
otrzymane od dunikw. Wuj da jednak nadal zwrotu pienidzy
i grozi wydaleniem go z Osaki na zawsze za nieposuszestwo. Kuheiji,
spotkany przez Tokubeia w herbaciarni, wypiera si wszystkiego.
Dochodzi do walki. W tym zamieszaniu wieniak Gihei porwa
Ohatsu. Tokubei straci przytomno, a kiedy si ockn, przeladowcy
ju nie byo, otacza go tylko tum ludzi.
W drugim akcie Ohatsu nie moe ju ukry rozpaczy. Przychodzi
do niej Kyuemon i prosi o zrezygnowanie z Tokubeia, ktremu
przygotowa dobr parti. Zjawia si te poturbowany Tokubei,
a take Kuheiji z zamiarem wykupienia Ohatsu za pienidze wyu
dzone od Tokubeia. Ohatsu nie widzi wyjcia z tej sytuacji de
cyduje si na mier. Pod oson ciemnoci nocy ucieka z Temmaya
razem z Tokubeiem. Oboje udaj si wic w drog, aby umrze. Nie
dowiedz si ju o tym, e podo Kuheijiego wysza na jaw, a mier
ich nie jest koniecznoci86.
IKUDAM A-SHINJU

Ikudama-shinju (Podwjne samobjstwo w Ikudama, 1715) t

sztuk Chikamatsu Monzaemon napisa rwnie dla teatru lalkowego.
Wykorzysta w niej wtki znane wczeniej ze sztuki Sonezaki-shinju.
Akcja rni si waciwie tylko charakteryzacj postaci. W dwch
aktach (herbaciarnia Shimizuya w Osace, w pobliu wityni
453

Temmangu i sklep Kaheijiego przy mocie Yamato) wystpuje bogaty

wieniak, Hikosaku, zakochany w Osaga, kurtyzanie z Kashiwayi,
kochajcej modego Kaheijiego, handlarza porcelan. Pojawia si te
na scenie Oriku, siostra Kaheijiego, wprowadzajca za rk swego
modszego brata Ikumatsu, majcego kopoty z oczami. Z powodu
wydatkw na kurtyzan Kaheiji winien jest 300 ry niejakiemu
Idenya Chsaku.
Los Kaheijiego stopniowo si komplikuje: przetraci wszystkie
pienidze powierzone mu przez ojca, nie znajduje adnego honoro
wego rozwizania, decyduje si popeni samobjstwo. Osaga godzi si
pj na mier razem z nim. Udaj si wic w ostatni drog
(imichiyuki) kierujc si w stron wityni Ikudama. O ich ostatnich
chwilach piewa chr. On przebija mieczem gardo ukochanej, a sam
wiesza si na jej pasie. Miecza nie moe bowiem uy przeciw sobie,
poniewa jak uwaa skalaby wity skarb rodzinny.
KURUW A-BUNSHO

Kuruwa-bunshd (Opowie o dzielnicy rozkoszy, 71712, 1780) to

sztuka znana take jako Yoshidaya lub Yugiri Izaemon-kuruwa-bunshd
(1793). Chikamatsu Monzaemon napisa t obyczajow sewamono dla
aktora Sakaty Tjur prawdopodobnie w roku 1712, opierajc si na
odsonie Yoshidaya ze sztuki Yugiri Awa-no Naruto (Yugiri, czyli
wiry w prowincji Awa). Bohater dramatu, Izaemon, jest typowym
mieszkacem Osaki, skrywajcym swe umiejtnoci szermiercze pod
oson kobiecej agodnoci. Jest wic bohaterem typu wagoto. Yugiri
natomiast jest prototypem kurtyzan wystpujcych w pniejszych
sztukach dramatopisarza: jest pikn kobiet o niezomnym, zdecy
dowanym charakterze.
Izaemon, bogaty i przystojny modzieniec, pokocha Yugiri, naj
synniejsz kurtyzan w Osace. Jego ojciec wzbogaci si dziki wasnej
pracy, a po mierci spadek pozosta w rkach wdowy, ktra podejmuje
drastyczne rodki, aby uratowa majtek i zmieni postpowanie syna:
wydziedzicza go i wyrzuca z domu, dajc mu na drog jedynie
papierowe kimono, jakie ojciec nosi kiedy w czasie ndzy. Izaemon
po pewnym okresie wczgi dowiaduje si, e Yugiri jest chora,
postanawia j odwiedzi. Gdy przyby do Shimmachi w Osace,
powiedziano mu, e Yuguri wyzdrowiaa. Ma u siebie teraz klienta,
454

samuraja, ktry zaadoptowa jej syna pocztego z Izaemonem. Ko

chankowie si spotykaj, kc si, nastpnie godz. Oyuki, ona
samuraja, prosi Yugiri o zgod na legalne adaptowanie jej syna po to,
by mg rwnie zosta spadkobierc ma. Yugiri rozpacza mylc
0 poegnaniu z dzieckiem. Lecz fortuna si do niej umiecha: Oyuki
przysya pienidze pozwalajce jej wyzwoli si z domu publicznego.
M atka Izaemona rwnie zmienia stosunek do syna i daje mu
pienidze na wykupienie kurtyzany. Yugiri odzyskuje dziecko: we
troje rozpoczynaj szczliwe ycie.
KO KUSENTA-KASSEN

Kokuseriya-kassen (Bitwy Koksingi, 1715) to sztuka historyczna

jidaimono napisana na okoo czternacie godzin przedstawienia
w teatrze lalek przez Chikamatsu Monzaemona. Epizody, ktre
zachoway si, posuyy do skomponowania zwartego dramatu kabuki
w stylu aragoto, najbardziej znanego spord jidaimono tego autora.
Bohaterem sztuki jest Watonai, mczyzna pochodzenia chisko-japoskiego, z ojca Chiczyka i matki Japonki. Akcja natomiast
zostaa osnuta na kanwie upadku chiskiej dynastii Ming w poczt
kach XVII wieku i de do jej odrodzenia. Oto chiski cesarz oddaje
si przyjemnociom, zaniedbuje rzdzenie krajem, gdy wadca Tatarw
(tak jest w sztuce) pozyskiwa przychylno chiskich arystokratw
1 w kocu sign po wadz. Osamotnionemu cesarzowi pozosta
tylko jeden wierny genera. Akcja osadzona jest w latach schyku
dynastii Ming i przejmowania wadzy przez Mandurw (w sztuce:
Tatarw). Najedcy opanowali Chiny, zamordowali cesarza. Tylko
jego nieletniego syna uratowa lojalny genera.
W drugim akcie ogldamy wybrzee w Nagasaki, gdzie mieszka
dawny genera chiski, ktry tu si schroni, polubi Japonk i mia
z ni syna Watonai, synnego w Japonii z walecznoci. Docieraj tu
wieci o wojnie w Chinach, postanawia wic uda si z pomoc
cesarzowi Chin.
W trzecim akcie ojciec i syn dopywaj do Chin, po wielu
przygodach przybywaj do zamku Kankiego, wanego generaa b
dcego teraz na subie Tatarw. Jego on jest Kinsh, crka
Chiczyka z Nagasaki, ktra rozpoznaje ojca przybyego wraz z sy
nem. Mimo jej wysikw m nie rezygnuje ze suby u Tatarw
455

tylko dlatego, aby nie zosta pomwionym o ulego wobec ony.

Musiaaby wczeniej umrze, aby on mg swobodnie decydowa
0 sobie. Jego ona rzeczywicie chce umrze, lecz do samobjstwa nie
dopuszcza macocha. Kanki jednak nie porzuca suby u Tatarw
1 ogasza, i bdzie walczy z Watonai. ona Kankiego zawiadamia
0 tym onierzy Watonai oczekujcych u wrt zamku na wynik
pertraktacji. Woda w fosie rowieje r mia by znakiem
niebezpieczestwa wic Watonai decyduje si wtargn do zamku
1 uratowa sw matk, wczeniej wpuszczon do zamku. Udaje mu si
matk uratowa, ale okazuje si, e Kinsh przebia si sztyletem, a jej
krew a nie puder zabarwia wod w fosie. Przed sw mierci
prosi jeszcze o to, by obaj mczyni pogodzili si i zaczli wsplnie
dziaa. Usyszawszy sowa zgody, umiera w ramionach ma. W ato
nai otrzymuje tytu wielkiego generaa, czyli Kokusenya i wraz
z innymi rusza na wojn, przyczynia si do wypdzenia Tatarw
i przywrcenia dynastii Ming. Lojalny genera przedstawi infanta,
ktrego przed laty uratowa od mierci.
Najsynniejsz scen dramatu jest samobjstwo Kinsh ony
Kankiego, ktre ilustruje trudn sztuk lojalnoci w konfliktowych
sytuacjach, wynikajcych z potrzeby opowiedzenia si po stronie ojca
reprezentujcego suszn racj i z niemonoci zdrady ma, ktry
straci swobod wyboru. Jej matka rwnie umiera w poczuciu
spenienia obowizku wobec crki87.
KOI-MINATO HAKATA-NO HITOFUSHI

Koi-minato Hakata-no hitofushi (Port mioci przypiewka

z Hakaty, ok. 1718) to sztuka sewamono znana te jako Kezori oraz
Hakata-kojord namimakura (Kurtyzana z Hakaty, czyli wezgowie na
fali).
Sztuka napisana przez Chikamatsu Monzaemona dla Masatayu
z teatru lalek Takemotoza nosia tytu Hakata-kojord namimakura. Do
dzi wystawiane s pierwsze sceny, prostsze sytuacyjnie i jzykowo,
a take przesycone nastrojem poetyckiej tajemniczoci. Bohaterem jest
Sshichi, lecz znacznie ciekawiej przedstawia si posta dowdcy
bandy piratw, tzn. Kezoriego (Golibrody) Kuemona, ktrego imie
niem nazywana jest rwnie sztuka. Na jego statku przypadkowo
znalaz si Sshichi kupiec z Kioto. By wiadkiem przemytu,
456

dlatego zosta wrzucony do morza. Kupiec mia jednak szczcie, ura

towa si i uda si do znajomej kurtyzany w Hakacie. Tam te spotka
znajomych piratw, swoich przeladowcw. Piraci tym razem wciga
j go do bandy. Sshichi i kurtyzana Kojor godz si na warunki,
poniewa potrzebuj pienidzy. Tak wic mio do kurtyzany sprowa
dza Sshichiego na drog za, a zo musi zosta ukarane. W kocu
Sshichi popenia samobjstwo. Autor wykorzysta prawdziwe wyda
rzenie ukarania przemytnikw w Hakacie, ilustrujc przy okazji do
popularne przewiadczenie o tym, i spenienie mioci zwaszcza do
kurtyzany nieuchronnie prowadzi bohatera na drog z a 88.
HEIKE-NYOGO-NO SHIMA

Heike-nyogo-no shima (Heike, czyli na Wyspie Kobiet, 1719) ta

sztuka, znana take pod tytuem Shunkan, naley do cyklu jidaimono
powiconych walce midzy klanami Tairw (Heike) i Minamotw
(Genji). Chikamatsu Monzaemon napisa j dla teatru lalkowego,
pniej adaptowa dla kabuki. Gwny wtek zaczerpn z Heike-monogatari i Gempei-seisuiki, wykorzysta te sztuk no pt. Shunkan,
przedstawiajc samotno pozostawionego na wyspie Shunkana. Do
dramatu wczy te wtki legendarne o Tokiwie i Ushiwaka-maru.
Shunkan by wysokim kapanem. Za udzia w spisku przeciw
okrutnemu Kiyomoriemu zosta zesany na wysp Kikaigashima wraz
z Yasuyorim i Naritsune. Z okazji narodzin syna cesarskiego, ktrego
matk bya crka Kiyomoriego, zesacom pozwolono wrci do
stron rodzinnych. Dramat rozwija si z chwil, gdy okazuje si, e
Naritsune zakocha si w Chidori, crce rybaka, chce j jako on
zabra ze sob, ale stranicy nie zgadzaj si, poniewa maj pozwo
lenie na wypuszczenie z wyspy trzech osb. Shunkan prbowa jako
przemyci dziewczyn na statek, doszo do walki, w ktrej pokona
i zabi posaca. Zdecydowa si zosta na wyspie, poniewa popeni
przestpstwo i zama warunki aski. Chidori odpywa, a Shunkan
patrzy jak statek maleje na horyzoncie i gboko przeywa rozk
z przyjacimi89.
SHINJU-TEN-NO AMIJIMA

Shinju-ten-no Amijima (Samobjstwo z mioci w niebiaskiej

Amijimie, 1728) naley do najlepszych dramatw obyczajowych
457

Chikamatsu Monzaemona, ktry napisa go dla kantora Masatayu.

Wrd wielu przerbek i utworw na poy oryginalnych, osnutych na
kanwie tego samego wydarzenia, najbardziej jest znany dramat
Chikamatsu Hanjiego pt. Shinju kamiya Jihei (Samobjstwo z mioci,
czyli Jihei sprzedawca papieru).
W tej sztuce Monzaemona podobnie jak w innych jego
sewamono podstawowym tematem jest konflikt midzy obo
wizkiem a uczuciem. W kadej jednak sytuacji dramatycznej konflik
ty te s bardzo do siebie podobne, zrnicowane s tylko charaktery
bohaterw. W Ten-no Amijima bohaterem jest Jihei, sprzedawca
papieru, majcy oddan on i dzieci, dobrze te znajcy swe
obowizki i granice midzy dobrem i zem. Wie, e jego przywizanie
do kurtyzany Koharu grozi zniszczeniem jego kariery. Chciaby
wyrwa si z krgu tej konfliktowej sytuacji, lecz nawet jego ona nie
pozwala mu tego uczyni. Wrcz pomaga mu w utrzymaniu stosun
kw z Koharu z powodu wspczucia dla tej kobiety i przekonania, e
spoeczna pozycja Jiheia w pewnym stopniu zaley od zdolnoci do
utrzymywania kochanki. Nigdzie wic Jihei nie znajduje pomocy
w walce z wyrokami losu.
Akcja rozpoczyna si w herbaciarni Kawash w Shimmachi
w Osace. Suba przygotowuje si do przyjcia goci. Kurtyzana Koito
chce wiedzie, czy przysza ju jej przyjacika Koharu. Kto jej
bowiem powiedzia, eby zwracaa na ni baczn uwag, poniewa ju
raz targna si na swoje ycie z powodu Jiheia. Sucy przynosi list
od Osan, ony Jiheia, ktry wzruszy Koharu do ez. Kurtyzana Osugi
radzi jej, eby przyja propozycj bogatego Taheia, lecz Koharu
wolaaby odej std raczej z osem ni z Taheiem. Sowa te usysza
Tahei i jego przyjaciel Zenroku, ktrzy wanie przybyli do domu
rozrywek. Obaj wykpiwaj Jiheia i gro Koharu. Zjawia si brat
Jiheia, Magoemona, w stroju samuraja i chce porozmawia z Koharu.
Przychodzi te Jihei i dowiaduje si, e Koharu zabawia samuraja. Nie
wie o tym, e to jest brat, ktry prbuje odwie Koharu od
samobjstwa. Powodowany gniewem Jihei wyciga miecz i zadaje
cios, lecz przez papierowe okno nie dosiga Koharu. W rezultacie
bjki zostaje zwizany przez Magoemona. W dodatku wychodzcy
Tahei atakuje zwizanego. Brat przychodzi z pomoc, wyjawia, e nie
jest samurajem, lecz jego bratem, mimo to Jihei w gniewie da od
Koharu zwrotu listw zawierajcych przysigi wiernoci.
458

W mieszkaniu Jiheia (Kotatsu-no ba) toczy si akcja kolejnej

odsony: Jihei pi, ona Osan krzta si po domu, powoli zbiera si
rodzina (syn, sucy). Przychodzi teciowa. Rozpoczyna si ktnia,
w wyniku ktrej Jihei podpisuje owiadczenie, e zerwie z Koharu.
Kiedy jednak Osan zbiera pienidze na to, by jej m mg wykupi
Koharu i sprowadzi j do domu, przychodzi jej ojciec i zabiera do
swego domu.
W trzecim akcie (Yamatoya-no ba) przed herbaciarni Yamatoya
przybywa palankin, aby zabra Koharu, lecz zostaje odesany bez niej.
Tymczasem Jihei i Koharu przygotowuj si do wsplnej podry. Po
upieniu czujnoci gospodarza, a take brata Magoemona i wygasze
niu wiate Koharu wychodzi z domu i spotyka si z Jiheiem. Napicie
wzrasta.
W akcie czwartym (Michiyuki Podr kochankw) Jihei
i Koharu ukazuj si na hanamichi Jihei stara si pocieszy Koharu,
mwic, e w nastpnym yciu bd razem tak dugo, a osign stan
Buddy. O wicie wchodz na teren wityni Daichji na Amijimie.
Koharu auje, e zawioda Osan. Jihei j uspokaja, poniewa dowie
dzia si, e Osan zostaa mniszk, nie jest wic ju jego on.
Zatrzymuj si w pobliu bramy, Jihei prosi Koharu o jej pas, a po
modlitwie, resztkami si odwaga zacza go ju opuszcza
przebija Koharu i wiesza si na jej pasie. Wrony kracz, rozlega si
gos dzwonu witynnego.
T bardzo popularn sztuk wykonawcy czsto zmieniali: prze
trway nawet alternatywne rozwizania konfliktw. We wszystkich
jednak wersjach kochankowie popeniaj samobjstwo lub wyruszaj
w drog, aby razem umrze z wiar, i spotkaj si po mierci90.
HIRAGANA-SEISUIKI

Hiragana-seisuiki (Kronika rozkwitu i upadku spisana hiragan,

1739) jest sztuk historyczn, napisan przez Bunkd, Taked
Koizumo, Miyoshi Shoraku i Asad Kakeia (71705-1760?) dla teatru
lalek, i wystawion w roku 1739 przez Takemotoza. Z piciu aktw
zachoway si dwa. Bohaterem sztuki jest Minamoto Kiso-no
Yoshinaka, kuzyn i rywal Yoritomo. Yoshinaka jest oskarony
o spisek przeciw cesarzowi. W sztuce pojawia si te fikcyjna posta
Kajiwary Kagetokiego (Akt I). Drugi wtek o zamiarze zemsty od
459

danego sugi Yoshinaki przypomina prby dziaa Taira-no Tomomoriego w Yoshitsune sembonzakura, napisan osiem lat pniej przez
zesp zoony w wikszoci z tych samych dram aturgw 91.
KOI-HAKKE HASHIRAGOYOMI

Koi-hakke hashiragoyomi (Osiem znakw wrbiarskich, czyli wi

szcy kalendarz mioci, 1740) sztuk t pt. Daikydji mukashigoyomi
(Mistrz introligatorski, czyli dawny kalendarz, 1715) napisa Chikamatsu Monzaemon dla teatru lalek i kantora Takemoto Gidayu, lecz
po licznych przerbkach zaczto j wystawia pod zmienionym
tytuem Koi-hakke...
Tematem dramatu s igraszki losu, jakim poddane s dwie postaci
zapltane w sieci okrutnych przypadkw, na ktre nie mieli wpywu,
a mianowicie Osan i Mohei (od ich imion sztuka nazywana jest take
Osan i Mohei).
Akcja w pierwszej scenie toczy si w domu Ishuna, wytwrcy
kalendarzy w Karasuma w Kioto. Jego on jest Osan, jej suc
Otama, kierownikiem warsztatu za Sukeemon, pod ktrego nadzo
rem pracuje Mohei. Czarnym charakterem jest Sukeemon zalecajcy
si do modej ony swego pana, obraajcy suc O tam i grocy
Moheiowi. Okazuje si, e Osan nie jest szczliwa ze swym mem,
a suca kocha si w Moheiu. Ishun za zaleca si do Otamy. Dramat
rodzi si z chwil, gdy Osan wyjawia Moheiowi, i jej ojciec jest
w cikich kopotach finansowych i potrzebuje natychmiast pienidzy.
O tym nie moe powiedzie mowi. Pomoc obiecuje Sukeemon.
Dysponuje on pieczciami swego pana, moe wic wykorzysta jego
pienidze na poyczk dla Osan. W kocu z dwuznacznej sytuacji
wybawia j Otama mwic, e dug zosta zacignity w jej imieniu.
W drugiej scenie rozgrywa si grony dramat pomyek. Osan zamienia
si sypialni ze suc Otam, bo przypuszcza, e jej m Ishun
odwiedzi suc w jej sypialni. Tego wieczoru Mohei postanowi
wstpi do Otamy i podzikowa za jej powicenie. Spdza w jej
sypialni noc, a rankiem dowiaduje si, e spa ze sw pani.
W drugim akcie widz poznaje ronina i recytatora ballad heroicz
nych, Akamatsu Bairyu, w domu w Okazaki. Tutaj wanie Sukeemon
przywozi suc Otam pod opiek jej wuja i mwi, e Otama rw
nie musi by ukarana za udzia w spisku Osan i Moheia, ktrzy
460

uciekli z domu. Otama wyjania, e jest niewinna, a Sukeemon, ponie

wa kocha si w Osan, z zazdroci wprowadza wszystkich w bd.
Akt trzeci jest ilustracj taneczn drogi (michiyuki) Osan i Moheia
odbywanej do Okazaki, gdzie spodziewaj si otrzyma pomoc od
Bairyu. Przybywaj te rodzice Osan, ktra im owiadcza, i jest
niewinna i gotowa umrze. Na prob matki godzi si odej gdzie
kolwiek dalej, aby oszczdzi matce widoku jej mierci. Osan i Mohei
uciekaj do Tamby, rodzinnej wioski Moheia.
Ostatni akt ma kilka wersji. Osan i Mohei zostaj pojmani
w wiosce Kaibara wskutek mciwoci Sukeemona. Bairyu nie moe ich
obroni. Oboje prowadzeni s na miejsce egzekucji. W innej wersji
kapan wityni Kurodani wystpuje w ich obronie i owiadcza, i s
oni jego uczniami. Policja godzi si wic na przekazanie ich pod
kuratel kapana. W jeszcze innej wersji unikaj aresztowania92.
SHIN-USUYUKI-M ONOGATARI

Shin-TJsuyuki-monogatari (Nowa opowie o Usuyuki, 1741) ta

sztuka Bunkdd, Takedy Koizumo i innych autorw, napisana dla
teatru lalek, a nastpnie adaptowana przez inscenizatorw kabuki,
grana jest w caoci do dzi, poniewa cieszy si opini najlepszego
dramatu historycznego okresu Edo. Autorzy wykorzystali w niej
Opowie o Usuyuki (1633) i jej wczesne adaptacje sceniczne, istniejce
ju od roku 1685. Nowa opowie o Usuyuki skada si z czterech
nastpujcych aktw:
1) Ogldanie kwiatw wini w wityni Kiyomizu w Kioto,
2) Paac Saizaki Iga-no Kami, ojca Usuyuki-hime,
3) Dom Sonobe Hye, zwany te scen miechu trojga osb
(Sannin warai-no ba\
4) Dom patnerza Gorobeia.
W akcie pierwszym poznajemy bohaterk Usuyuki-hime w towa
rzystwie dworek podczas wizyty w wityni Kiyomizu, w porze
kwitnienia wini. Usuyuki komponuje wiersz i zawiesza go na gazi
wini. Dama Magaki informuje j, e mody samuraj Sonobe Saemon
przybywa w celu przekazania wityni miecza od sioguna. Po sko
czonej ceremonii Saemon odamuje t sam ga, na ktrej Usuyuki
pozostawia wiersz. Usuyuki kae Magaki odebra wiersz samurajowi.
W ten sposb rozpoczyna si flirt z samurajem, ktry koczy si
owiadczeniem, e Usuyuki chce Saemona za ma. Samuraj si nie
461

zgadza, a Usuyuki prbuje popeni samobjstwo. Aby zapobiec

nieszczciu, Saemon godzi si zosta jej mem, natomiast Magaki
i Tsumahei ucz pana i pani jak winni zachowywa si jako
zakochani. Po tym farsowym wtku oboje skadaj obietnic ponow
nego spotkania i rozstaj si. Usuyuki wchodzi do wityni pomodli
si, a tymczasem na scenie zjawia si Shibakawa Toma, suga zego
pana Akizuki Daizena, i koczy si sielanka pierwszej sceny, poniewa
Daizen chce polubi Usuyuki, a Toma kocha dam Magaki. Tym
czasem na hanamichi wkracza Kunitoshi, wydziedziczony syn patne
rza Rai Kuniyukiego, z prob o wybaczenie. Ojciec gotw jest speni
yczenie syna pod warunkiem, e przyniesie on przez siebie wykonany
miecz, poniewa chce, eby syn dziedziczy sztuk odkuwania mieczy.
W nastpnej scenie Masamune Dankur, syn innego patnerza i szpieg
dziaajcy na rzecz Daizena, uszkadza i zbeszczeszcza miecz ofiaro
wany wityni. wiadkiem przestpstwa jest Rai Kuniyuki, ktry musi
w wyniku walki z Dankur zgin.
Planowana uroczysto zalubin Usuyuki i Saemona zostaje za
kcona pojawieniem si przedstawiciela sioguna w sprawie ledztwa
o zbeszczeszczenie podarunku sioguna, o co oficjalnie zosta oskaro
ny Saemon. Jedyny wiadek, ktry mgby go uratowa, nie yje.
Saemon musi umrze, a wraz z nim Usuyuki, aby mogli si spotka po
mierci. Jednak ich ojcowie, naczelnicy rodw, dobrze si zrozumieli
bez sw: postanowili umrze zamiast dzieci. Hye uspokaja on,
eby si nie martwia, bo dzieciom nic nie grozi, raczej powinna si
mia, bo wszelkie kopoty miny: dzieci bd yy. Wtedy nastpuje
synna scena miechu trojga ludzi z trudem tumicych pacz.
Tymczasem w domu patnerza Masamune (akt czwarty) poznaje
my surowe prawa, jakimi kierowali si rzemielnicy japoscy. W tym
domu rzdzi ju niewdziczny syn patnerza, Dankur, uczniem jest
Kunitoshi noszcy imi Kichisuke, zakochany w crce patnerza.
Dankur zabiega o ask ojca, by mc wyudzi od niego tajemnic
hartowania miecza, chciaby przekaza miecz wityni w zamian za
uszkodzony jakoby przez Saemona. Ojciec jest jednak nieprzejednany:
leniwego i nieuczciwego syna wydziedzicza, a tajemnic swej sztuki
powierza utalentowanemu uczniowi i czyni go nastpc. W ten sposb
skania syna do skruchy i wyznania grzechw i przestpstw, a take
zerwania stosunkw z Daizenem, ktremu wysugiwa si jako szpieg.
Powstaj warunki pozwalajce na uniewinnienie Saemona.
462

NATSU-MATSURI NANIWA-KAGAMI

Natsu-matsuri Naniwa-kagami (Letni festiwal, czyli zwierciado

Naniwy, 1745) t obyczajow sztuk, popularnie nazywan Letnim
festiwalem, napisali Takeda Koizumo (zm. 1754), Miyoshi Shraku
i Namiki Senryu. Z dziewiciu pierwotnych odson (da) grywana jest
trzecia, szsta i sidma, rzadziej sma. Ta dziewicioaktowa sztuka
staa si w kabuki trj aktow.
Na pocztku przed wityni Sumiyoshi w Osace rozgrywa si
komiczna scena, w ktrej lekarz chce otrzyma zapat od aktora za
leczenie. Zjawia si te sprzedawca ryb Tsurifune-no Sabu i kobieta
Okaji z synem. N a tle letniej, barwnej scenerii, przed wityni rybak
mwi Okaji, jak bardzo jest zadowolony, e jej m Kurobei wychodzi
dzi z wizienia. Okaji obawiaa si, e zostanie skazany na mier.
Cig dalszy akcji zoony jest z wielu drobnych wydarze: przyjazdu
Tamashimy Isonoj, u ktrego ojca pracowa Kurobei, przejcia po
hanamichi kurtyzany Kotoura uciekajcej od samuraja Oshimy Sagaemona, dawnego rywala Isonoj, bjki o Kotour i pomocy
Kurobeia, ktry wyszed od fryzjera.
Drugi akt wprowadza widza w atmosfer wigilii wita w Osace
w czerwcu, po rozpoczciu si pory deszczowej. Wanie Otsugi, ona
Sabu, przygotowuje witeczne jado, pomagaj jej Kotoura i Isonoj.
Upywa dzie przedwiteczny: mijaj drobne ktnie z powodu
zazdroci, smuc kopoty spowodowane spraw kradziey pienidzy,
ktre stara si rozwika Sabu itd. Znw si zjawiaj ludzie z palankinem po Kotour. Sabu rozrywa raniec, co oznacza teraz, e
ma ju rce rozwizane i moe zabija swych przeciwnikw, gdy
go zaatakuj, tak jak dawniej. Wypdza wic intruzw i odchodzi po
hanamichi. Wczeniej w drog wyruszaj Isonoj i Otatsu, ona
Tokubeia, dawnego sugi Sagaemona, a obecnie przyjaciela Kurobeia.
W akcie trzecim przechodzi barwna procesja, zawsze oczekiwana
przez widzw. Jedni wituj, raduj si piknem wiata, inni za
atwiaj swe nie zawsze uczciwe interesy. Tutaj w roli czarnego
charakteru wystpuje Giheiji, te Kurobeia. To wanie te upro
wadza Kotour, aby sprzeda j Sagaemonowi, i to wanie te
Giheiji ukrad pienidze ze sklepu, o co zosta oskarony Isonoj.
Kurobei przeszkadza w uprowadzeniu Kotoury, dochodzi do ktni
463

i walki, w ktrej Giheiji zostaje ranny, a nastpnie ginie z rk

Kurobeia, chocia zi nie chcia walczy ze starym czowiekiem.
Mimo to powstaje dwuznaczna moralnie sytuacja. Zreszt te wszystkie
utarczki i koszmarny dramat zabjstwa s jakby mniej istotne dla
widzw ni obchody witeczne, poniewa wtapiaj si w atmosfer
wita i barwnego ycia mieszczan.
W akcie czwartym Kurobei choruje trapiony wyrzutami sumienia,
Tokubei za namawia Okaji do rozwodu, aby uchroni Kurobeia
przed oskareniem o ojcobjstwo. Kiedy policja otacza dom, Tokubei
obiecuje schwyta Kurobeia. Lecz obaj wskakuj do rzeki i odpywa
j, aby schroni si na wsi u Tamashimy93.
SUGAWARA-DENJU TENARAI-KAGAMI

Sugawara-denju-tenarai-kagami (Pouczenia Sugawary, czyli zwier

ciado kaligrafii, 1746) ta gona sztuka jidaimono, napisana przez
zesp w skadzie: Takeda Izumo, Namiki Senryu, Miyoshi Shraku
oraz Takeda Koizumo, osnuta jest na kanwie ycia i legendy
Sugawara-no Michizane, uznanego za czowieka prawego i wybitnego,
deifikowanego jako boga kaligrafii i patrona pisarzy. Na plan pierwszy
w dramacie wysunito jednak trzech braci bdcych na subie
u Sugawary, ksicia Tokiyo i Shiheia z Fujiwarw. Trojaczki s
synami wasala Sugawary, to znaczy Shirodayu, ktrym imiona nada
sam Michizane wykorzystujc nazwy swych ulubionych drzew: Matsu (krl sosny), Ume (krl liwy) i Sakura-maru (chopiec
wini). Tylko Ume zosta osobistym
sug Sugawary,
a pozostali bracia musieli suy innym osobistociom. Kiedy wpy
wowy arystokrata Fuji wara Shihei przyczyni si do upadku Sugawa
ry, kochajcy si bracia musieli si rozsta i suy panom pozostaj
cym we wrogich stosunkach. S wic ofiar konfliktu podzielonej
lojalnoci. Tematem sztuki s zatem walki rodowe i rozstania, a take
krzywdy niezawinione.
W pierwszym akcie gwn scen jest schadzka midzy ksiciem
Tokiyo, bratem cesarza, a Kariy, crk Sugawary. Schadzk, ktra
stanie si pretekstem nieaski wobec Sugawary, zakcaj urzdnicy
dworu, nasani przez Shiheia.
W drugim akcie, autorstwa Miyoshiego Shraku, Michizane otrzy
ma cesarski rozkaz przekazania tajemnic kaligrafii uczniowi. N a po464

wiernika swej sztuki wybiera Takebe Genz, mieszkajcego na wsi

i nauczajcego w wiejskiej szkce. Genz zosta bowiem wydalony ze
szkoy Sugawary za stosunki z dwork Tonami, ktra jest teraz jego
on. Tak wic mimo przeszkd stwarzanych przez Mareyo, obecnego
ucznia, Sugawara wzywa ze wsi Genz, przekazuje mu tajniki kali
grafii i poleca wicej nie pokazywa si na oczy. Dawnego czynu,
niezgodnego z etyk, mistrz nie wybaczy, a jednak tajemnice swej
sztuki przekaza wanie jemu, poniewa uwaa go za ucznia godnego
mistrzowskiego tytuu. Sugawara zostaje wezwany do paacu i skazany
na wygnanie. Jego syna przed mierci ratuje Genz.
W trzecim akcie widzimy Sugawar w drodze na zesanie, jak
w pobliu Osaki odwiedza Kakuju, matk adoptowanej przez niego
crki Kariyi. W czwartym akcie, dopisanym pniej, u wrt wityni
Yoshida w Kioto zjawia si Ume i Sakura-maru, ktrzy stali si
roninami wskutek nieaski, jaka spotkaa ich pana. Przeklinaj Shiheia, ubolewaj nad losem brata Matsu, ktry suy wrogom rodu
Sugawara.
W pitym akcie, napisanym przez Namikiego Senryu, bracia
spotykaj si z okazji siedemdziesitych urodzin ojca Shirodayu. Tutaj
aktorzy graj w stylu aragoto zgodnie zreszt z rozwojem dramaty
cznej sytuacji. Ume i Matsu zamiast listu gratulacyjnego przed
stawiaj petycj o podzia majtku midzy brami. Normalne prawo
o pierworodnoci nie ma tu zastosowania. Rozgniewany ojciec aje
Matsu za to, e nie zerwa stosunkw z Shiheiem i rzuca w jego
stron nakrycie gowy mwic, e jest to wszystko, co od niego
w spadku moe otrzyma. Matsu odchodzi z on. To samo czyni
Uml. Sakura-maru w poczuciu winy za los Sugawary to on
poredniczy w spotkaniu ksicia Tokiyo i crki Kariyi decyduje
si popeni samobjstwo. Ojciec daje mu ciche przyzwolenie. Po
mierci ulubionego Sakury Shirodayu udaje si na zesanie wraz
z Sugawar.
Szsty akt znany jest jako Wiejska szkoa (Terakoya dos.
Szkoa witynna) i przedstawia przemian moraln Matsu, ktry
w gniewie opuci dom ojca, lecz z czasem zwaszcza po samobj
stwie Sakury zrozumia, e nie dochowa wiernoci swym dobro
czycom i e to on wanie a nie Sakura powinien umrze. Przed
mierci ma jeszcze wiele spraw do zaatwienia, zwaszcza e Shihei
dowiedzia si, gdzie znajduje si syn Sugawary. A mianowicie,
chopiec ukrywa si w domu Takebe Genz jako jego syn. Shihei chce
465

wykorzysta sprzyjajc sytuacj i zabi Kan Shusaia, nastpc

Michizane. Zadanie to powierzy swemu sudze Matsu, ktry tym
czasem sta si ju innym czowiekiem i postanowi uratowa syna
Michizane za cen wysz ni wasna mier. Na scenie ukazuje si
chata Genz, a jaka nieznana kobieta przyprowadza chopca i prosi
0 przyjcie go do szkoy. Pod nieobecno Genz zostawia chopca
Kotaro pod opiek Tonami. Genz po powrocie od naczelnika jest
bardzo zmartwiony, poniewa przypuszcza, e Shihei wytropi ju syna
Sugawary. Rzeczywicie, wkrtce Matsu wprowadza posaca od
Shiheia, ktry da gowy Shusaia. Matsu nie jest pewien, czy
Genz podejmie waciw decyzj. Z gbi domu dobiegy jakie
odgosy, Matsu drgn konwulsyjnie, lecz si opanowa. Genz wraca
1 wrcza pudeko, w ktrym-.powinna znajdowa si gowa Kan
Shusaia. Matsu, ktrego zadaniem jest identyfikacja, spoglda pod
wieko i widzi gow swego syna Kotaro, opanowuje si i daje zna
stranikom, e wszystko jest w porzdku. Stranicy pochowali miecze,
wypowiedzieli sowa pochway za waciwe zachowanie Genz
i Matsu, i odeszli.
Po przybyciu matki nieyjcego Kotaro, Matsu informuje Genz,
e by to jego syn. Tak wic Matsu odkupi zdrad powicajc swego
syna, ktry umar jak samuraj wyjani Genz rodzicom i onie.
Rozpocz si rytua pogrzebowy. Przedstawienie dobiega koca, cho
w penym tekcie s jeszcze sceny dodatkowe o wyprawie Ume do
umierajcego na zesaniu Sugawary i o dowodach niewinnoci
Sugawary 94.

YOSHITSUNE SEMBONZAKURA

Yoshitsune sembonzakura (Yoshitsune, czyli tysic wini, 1747) to

jedna z trzech najsynniejszych sztuk z okresu rozkwitu jruri, oprcz
Chushingura i Sugawara-denju. Napisali j Takeda Izumo II, Miyoshi
Shraku i Namiki Senryu. Naley te do najgoniejszych sztuk
powiconych yciu i legendzie Yoshitsune, brata Minamoto-no Yoritomo. Wystawiana rwnie w teatrze kabuki, Yoshitsune, czyli tysic
wini (winia symbolizuje tutaj rycersk waleczno) skada si
waciwie z kilku krtszych sztuk, ktrych bohaterami s: 1) Minamoto-no Yoshitsune uciekajcy od mciwego brata Yoritomo, 2) Shi466

zuka, konkubina Yoshitsune, ktra chce towarzyszy mu na wygna

niu, 3) Taira-no Koremori, ukrywajcy si genera pokonanej armii
Tairw, 4) Taira-no Tomomori, wuj Koremoriego, ukrywajcy si
zastpca gwnodowodzcego armi Tairw. Wedug Opowieci
o rodzie Taira obaj Koremori i Tomomori zginli w bitwie
w Dannoura (1185 rok), natomiast w tej sztuce uchodz z yciem po
klsce Tairw, gwnie za spraw Yoshitsune.
Rzadko grany akt I (Paac Horikawa w Kioto) przedstawia on
Yoshitsune (Ky-no Kimi), dwch oddanych jego wasali Kataok
Hachir i Ise-no Sabur, sug Shinohara Tonai, utalentowan tan
cerk Shizuk, a take grup samurajw przybyych od brata
z Kamakury do wityni w Kioto, ktrych faktycznym zamiarem jest
zabicie Yoshitsune. Jeden z wysannikw z Kamakury pyta si,
dlaczego Yoshitsune przysa trzy faszywe gowy ksit Tairw:
Tomomoriego, Koremoriego i Noritsune. Yoshitsune odpowiedzia, e
nikt nie zna dzi losu tych ludzi. A zapytany, dlaczego polubi Ky-no
Kimi, crk Taira-no Tokitady, zwraca uwag, e przecie Yoritomo
polubi Masako, kobiet z rodu Hj wasala Tairw. Zreszt
Ky-no Kimi jest crk Kawagoe, adoptowan przez Tair.
W tej sytuacji, aby nie by powodem ktni midzy brami, Ky-no
Kimi popenia samobjstwo. A tymczasem Benkei zabi w walce
dowdc oddziau z Kamakury, Yoshitsune musi opuszcza Kioto jak
najszybciej.
W drugim akcie, granym w stylu aragoto (Przed wityni Inari
w Fushimi), Yoshitsune decyduje si odpyn na wysp Sikoku bez
Shizuki, a na pamitk zostawia jej cenny bben. Nastpnie wysannik
Yoritomo chce uprowadzi Shizuk, lecz ni std, ni zowd zjawia si
Sat Tadanobu, suga Yoshitsune, i ratuje Shizuk. Sat zbstaje
szczodrze obdarowany przez swego pana. Okazuje si jednak, e
Tadanobu jest duchem lisa, wcielonym w ludzk posta. Zjawia si na
odgos bbna zrobionego z lisiej skry.
W trzecim akcie ogldamy tropienie Yoshitsune przez szpiegw
Yoritomo. Zjawia si te kilka postaci z przegranego klanu Tairw
(Antoku, Tomomori). W czwartym akcie wystpuje Koremori, jego
ona Wakaba-no Naishi, ich syn Rokudai, ktrzy wci uciekaj przed
pocigiem mciwych wysannikw Yoritomo.
Najczciej grywany jest akt pity (Restauracja sushiya), uwaa
ny za jedn z najlepszych sztuk powiconych problemowi lojalnoci.
467

Oto w restauracji sushi ( to potrawy z ryu uformowanego w kostki

z dodatkami) pracuje Yazaemon (ojciec Gonty), skromny, oddany
zwolennik Tairw, teraz ukrywajcy w swym mieszkaniu Koremoriego, przebranego za pomocnika Yasuke, w ktrym zakochaa si Osato,
crka Yazaemona. Sprawy komplikuje niedobry, chciwy Gonta, syn
Yazaemona, a take Kajiwara Kagetoki wykonujcy rozkazy Yoritomo zobowizujce do eksterminacji Tairw. Jednak Gonta, mier
telnie raniony przez ojca za zdrad, wyznaje, e co prawda zdradzi
Rokudaia i jego matk, jednak aujc swych czynw powici
sw on i syna, aby uratowa Koremoriego przed Kagetokim.
Akt szsty jest waciwie tacem (Michiyuki hatsune-no tabi),
ktremu towarzyszy muzyka kiyomoto. Taniec ilustruje drog
Yoshitsune (ktry wrci ju z Sikoku) na pnoc. W tym samym
kierunku udaj si rwnie Shizuka i Tadanobu. Odpoczywaj
w grach Yoshino. Na odgos bbna zawsze zjawia si lis Shizuka
i Tadanobu-lis tacz symulujc podr na spotkanie z kochan
kiem. Tadanobu snuje taneczn, heroiczn opowie o mierci Tsugunobu, swego starszego brata, odtwarzajc scen z Opowieci o rodzie
Taira.
W akcie sidmym dochodzi do spotkania Shizuki, Tadanobu
i Yoshitsune w grach Yoshino. Tadanobu opowiada histori pary
lisw z Yamato, ktre zostay w czasie suszy schwytane przez chopw,
a z ich skry zrobiono bben, ktrego odgos przyczyni si do
wywoania deszczu. Bben otrzyma nazw Hatsune-no tsuzumi (b
ben pierwszego tonu). Sta si wielkim skarbem. Lis Tadanobu jest
synem lisicy, z ktrej skry zrobiono bben. Z tsknoty do nieyjcej
matki chodzi za majc bben z lisiej skry Shizuk
i objawia si pod postaci Todanobu, lecz odtd nie bdzie udawa
Tadanobu, przyjmie bowiem imi podarowane mu przez Yoshitsune
za wiern sub wobec Shizuki. Odtd bdzie po prostu Lisem
Genkur. Lojalno tego lisa Yoshitsune porwnuje do wasnej
lojalnoci wobec Yoritomo.
Lis jeszcze raz wraca, ostrzega przed planowanym atakiem kapa
nw lkajcych si zemsty Yoritomo. Dziki czarom lisa spiskowcy
przegrali, co wicej, kapani zostali zamienieni w lisy i musieli wykona
komiczny taniec. S wic omieszeni, Yoshitsune natomiast pozostaje
niesusznie tpionym, przeladowanym bohaterem bez skazy, budz
cym sympati widowni95.
468

KANADEHON-CHUSHINGURA

Kanadehon-chushingura (Wzr liter, czyli skarbiec wiernych wasali,

1748) Takedy Izumo II, Miyoshiego Shraku i Namiki Senryu
sztuk znan pod skrconym tytuem Chushingura najpierw przed
stawiano na scenie teatru lalek, lecz bardzo szybko adaptowano dla
kabuki. Wystawia si j najczciej w grudniu, to znaczy w miesicu,
w ktrym zdarzy si rzeczywisty wypadek zemsty (1703 rok). Autorzy
bowiem wykorzystali wydarzenia z lat 1701-1703, lecz w dramacie
przenieli je do wieku XIV, w czasy sioguna Ashikagi Takauji.
Zmienili te nazwiska bohaterw: Asano Naganori sta si Eny
Takasad, natomiast Kira Yoshinaka przybra nazwisko i tytu K-no
Musashi-no kami M oronao (Moron). Z drugoplanowych postaci:
Oishi Kuranosuke sta si Oboshim Yuranosuke, Amanoya Rihei
zmieni si w Amakawaya Gihei, a Kayano Sampei przybra nazwisko
Hayano Kampei.
Ceremonii otwarcia nowej wityni powiconej bstwu wojny,
Hachimanowi, w Tsurugaoka w Kamakurze przewodniczy Todayoshi,
modszy brat sioguna Takauji. Sztuka rozpoczyna si bankietem
wydanym przez Kno Moronao, gubernatora Kamakury. Asystuj
mu: daimyo Yasuchika (noszcy tytu Wakasa-no suk) i Enya
Takasada (z tytuem Hangan), midzy ktrymi dochodzi do sprzeczki
z powodu zamiaru umieszczenia w wityni hemu Nitty Yoshitady,
wroga pokonanego na polu bitwy. Dama Kaoyo, ona Takasady,
rozpoznaje hem, ktry nalea do cesarza w okresie, w ktrym penia
sub na dworze i zajmowaa si tym hemem, m.in. nasycajc go
specyficznymi wonnociami. Na tle zalotw Moronao do Kaoyo
dochodzi znw do sporu midzy Moronao a modym, porywczym
Yasuchik, ktry stan w jej obronie.
W akcie drugim pojawiaj si postaci epizodyczne, ktre pniej
wyjd na plan pierwszy, m.in. Rikiya, syn Oboshiego Yuranosuke,
a take narasta konflikt midzy Eny a Moronao.
W akcie trzecim, przed bram paacu Ashikagw zjawia si
w palankinie K-no M oronao i instruuje zaufanego onierza, jak ma
zaatakowa wysannika Yasuchiki. Tymczasem radca Honz przy
bywa z cennymi podarkami i przeprosinami wbrew instrukcjom
swego pana Yasuchiki poniewa chce zaegna grony w swych
konsekwencjach spr. W wicie wchodzcego do paacu Hangana
469

znajduje si suga Kampei i dziewczyna Okaru, ktrych epizodyczne

role zo si na wzruszajcy wtek miosny.
Jednak zoliwociom M oronao nie ma koca zaleca si do
Kaoyo i obraa jej ma Eny, ktry nieopatrznie obnay miecz
w paacu Ashikagw i zrani Moronao. Enya zosta aresztowany,
0 czym Kampei i Okaru dowiaduj si pniej, poniewa w tym czasie
byli na randce przy Zachodniej Bramie. Kampei nie moe sobie
darowa, e opuci swego pana w chwili jego najwikszej potrzeby
1 postanawia popeni samobjstwo. Od wykonania zamiaru po
wstrzymaa go Okaru.
Akt czwarty naley do obrazw najbardziej poruszajcych widzw
japoskich: pene napicia oczekiwanie na decyzj sioguna, przygo
towanie do seppuku i sam akt honorowego samobjstwa elektryzuj
widowni. W najwyszym skupieniu wysuchuj widzowie ostatniej
woli przekazanej Yuranosuke, ktry po mierci Enyi stanie si
gwnym bohaterem sztuki. Yuranosuke przejmuje sztylet z jego
martwej rki, owija go starannie w ptno i chowa za pazuch kimona.
Nastpnie opuszcza dwr z ca sub, poniewa dobra ukaranego
ksicia zostay skonfiskowane. Samuraje ksicia po pogrzebie
zamierzaj walczy i zgin z honorem. Yuranosuke ich po
wstrzymuje, naraajc si na posdzenie o tchrzostwo. Wszyscy wic
odchodz, kady w inn stron i staj si roninami bezpaskimi
samurajami. Yuranosuke dobrze wie, e bd ledzeni przez suby
sioguna, musi wic zachowywa si tak, eby upi ich czujno.
W akcie pitym, kilka miesicy pniej, Kampei mieszka u teciw
w grach, zajmuje si polowaniem. Odwiedza go Sanzaki, jeden
z roninw. Kampei wci jest peen poczucia winy, dlatego e nie
suy swemu panu tak, jak powinien. Sanzaki Yagor, ktry nie by
pewny Kampeia, ostatecznie zgodzi si tylko na jego udzia
w skadce pieninej na budow pomnika na cze ich pana.
N a hanamichi ukazuje si Yoichibei, ojciec Okaru, wracajcy
z Kioto, gdzie sprzeda sw crk Okaru do domu publicznego, aby
zdoby pienidze dla zicia pragncego odzyska honor. O tej
transakcji Kampei nic nie wiedzia. Niestety, w czasie odpoczynku
Yoichibei zosta ranny i zmar obrabowany z 50 ryo. Zabjc okaza
si Sadakuro, do ktrego niewiadomie strzeli Kampei sdzc, e
w zarolach skry si cigany przez niego niedwied. Poszukujc
zabitego niedwiedzia Kampei znalaz jakiego mczyzn i pienidze.
470

Zabra pienidze i pobieg na spotkanie z roninem, ktremu mia

przekaza ofiar na budow pomnika.
Cay akt szsty jest powicony dramatowi Kampeia, ktry traci
Okaru, bierze na siebie win za mier tecia i nim tragedia pomyek
si wyjani odbierze sobie ycie (Kampei-seppuku-no ba).
W akcie sidmym, w kilka miesicy pniej, w herbaciarni w Gion
w Kioto poznajemy Yuranosuke jako pijaczyn i rozpustnika, ktry
zapomnia o honorze samurajskim. Odwiedza go syn Rikiya i pota
jemnie wrcza list od Kaoyo donoszcej o miejscu pobytu Moronao.
Ojciec i syn s obserwowani przez nieznanego mczyzn Kudayu,
ktry raczej przekonuje si, e M oronao porzuci wszelkie zamiary
ewentualnej zemsty. W tym akcie jest te synna scena z czytaniem
listu przez Yuranosuke i bez jego wiedzy, za pomoc odbicia
w lustrze przez pracujc w tej herbaciarni Okaru. Zwisajcy
koniec zwoju listu chwyta ukrywajcy si pod werand szpieg
Kudayu, urywa kawaek listu w chwili, gdy spadajca z gry spinka
Okaru sposzya Yuranosuke.
Akt smy nic nowego nie wnosi do akcji, wic jest czsto
opuszczany podczas przedstawie. Informuje tylko o podry Konami, crki Honz, w celu zalubin z Rikiy, synem Yuranosuke.
W akcie dziewitym poznajemy dom Yuranosuke w Yamashinie
koo Kioto gdy Yuranosuke wraca z Kioto pijany w otoczeniu
dziewczt, zabawia si lepieniem bawana ze niegu, a potem idzie
spa. Pod bram zjawia si Tonase, ona Honz, dalej w palankinie
czeka Konami. Przyjmuje ich Oishi, ona Yuranosuke, wci opo
wiada o Kioto, jakby nie chciaa dopuci do gosu Tonase, przybyej
w sprawie lubu ich dzieci. W kocu Oishi nie daje zgody na ten
zwizek. M atka z crk postanawiaj umrze. Rozlega si dwik
fletu, a nastpnie czyj gos powstrzymujcy kobiety przed popenie
niem nieodwracalnego czynu. Gos w stawia zaskakujcy warunek:
da bowiem gowy Honz, ktry powstrzyma Eny przed zabiciem
Moronao. Po chwili kto z dworu obwieszcza, e jest ju gowa
Honz. Wchodzi muzyk, zdejmuje kapelusz i okazuje si, e jest to
Honz we wasnej osobie, ktry stwierdza, e to on ma prawo nie
godzi si na to maestwo, a nie matka chopca. Nie zamierza
bowiem wydawa swej crki za syna tchrza, ktry upija si zamiast
przygotowa si do zemsty. Zdesperowana Oishi rzuca si na niego
z wczni, lecz zostaje rozbrojona. Wtedy Rikiya podnosi wczni
471

i rani miertelnie Honz. N a to wchodzi Yuranosuke i powstrzymuje

syna przed zadaniem ostatniego ciosu. Po wyjanieniu nieporozumie
i przebaczeniu win Yuranosuke stwierdza, e on i jego syn umr
w wyniku planowanej zemsty, nie chce wic, aby Konami zostaa
wdow. Honz jednak owiadcza, e dla jego crki bdzie to wielki
zaszczyt polubi syna tak lojalnego ma. W podarku lubnym
przynis plan domu Moranao. Uszczliwiony Yuranosuke opowie
dzia o tym, jak zamierza zaatakowa Moronao.
Akt dziesity rwnie bywa opuszczany lub grywany samodzielnie.
Przedstawia Amakaway, czyli sklep Giheia w Sakai, ktry zaj si
skompletowaniem i wysyk uzbrojenia niezbdnego dla 47 roninw,
wsptowarzyszy Yuranosuke. Gihei poddany jest prbie wiernoci.
Okazuje si czowiekiem wiernym sprawie i dumnym, e nazwa jego
sklepu bdzie te hasem bojowym roninw.
Akt jedenasty przedstawia wendet zainscenizowan w formie
tanecznej. Kady z 47 uzbrojonych roninw nosi swj znak rozpo
znawczy w postaci jednego ze znakw sylabicznych japoskiego
alfabetu (kana), std te pochodzi pierwsza cz tytuu: kanadehon
(wzr liter kana). Po sforsowaniu bramy toczy si walka o zdobycie
domu. W jednej ze scen wyrnia si Rikiya. Pojmanemu M oronao
Yuranosuke wrcza sztylet otrzymany od Enyi przed laty, dajc mu
szans honorowej mierci. Moronao nie korzysta jednak z tej okazji,
atakuje i nastpnie ginie z rki Yuranosuke, ktry zabi go wspom
nianym sztyletem. Odcit gow Moronao zatknito na wczni
i wyruszono w drog, by zoy j w ofierze przy grobie ich pana.
Z tekstem tej sztuki postpowano do swobodnie: opuszczano
sceny, niektre zmieniano w zalenoci od aktualnych potrzeb teatru
i publicznoci. Przedstawione tu streszczenie opiera si na wzorcowej
inscenizacji. Wystawienia teatralne mog si nieco rni, lecz nigdy
nie rezygnuje si z odsony samobjstwa ksicia Enyi i obrazu
wendety 96.
ICHINOTANI-FUTABAGUNKI

Ichinotani-futabagunki (Kronika bitwy pod Ichinotani, 1751) jest

sztuk historyczn powicon walkom midzy klanami Heike i Genji,
napisan przez Namikiego Ssuke i zesp, i przedstawion w Tayotakeza w Osace, a nastpnie przystosowan do potrzeb kabuki. Dzi
472

wystawiane s dwa akty powicone walce synnych wojownikw:

Kumagaiego Jir Naozane z rodu Genji i modocianego Taira-no
Atsumoriego, ktrego mier drobiazgowo ukazuje Opowie o rodzie
Taira. Opis walki w drugim akcie jest do wierny oryginalnemu
rdu, wyrnia si te piknym jzykiem poetyckim. mierci Atsu
moriego natomiast nie powica si tu wiele uwagi.
Siedemnacie lat przed rozpoczciem si akcji sztuki urodzi si
Atsumori, syn damy dworu Fuj i-no Kata i cesarza, a oficjalnie syn
Tsunemoriego (z rodu Kiyomorich), za ktrego zostaa wydana
Fuji-no Kata. Dwork Fuji bya niejaka Sagami, ktra zakochaa si
w Kumagai z wrogiego klanu Genji. Ten postpek grozi kar mierci
lub wygnaniem. Uratowaa j jednak Fuji-no Kata. O tych powiza
niach wiedzia Yoshitsune, zna te pochodzenie Atsumoriego.
W przeddzie bitwy midzy Tairami i Minamotami pod Ichinotani
przeczuwa, e dojdzie do fatalnego spotkania midzy Kumagaim
a Atsumorim. Kumagai Naozane stanie wic przed dylematem trud
nym do rozwizania: Kumagai jest dunikiem Atsumoriego i nie
wolno mu przelewa krwi cesarskiego rodu. Jest jednak onierzem
i nie moe okry si wstydem wskutek ustpienia pola i poddania si
przeciwnikowi.
Yoshitsune sugeruje mu rozwizanie tragiczne jako jedyne hono
rowe wyjcie z tej sytuacji. Skania bowiem kapana Benkeia do
umieszczenia przed kwater Kumagaia na tle modego drzewa
winiowego zdania mwicego o tym, e kady, kto zerwie gazk
z tego drzewa, zostanie pozbawiony palca. Miao to znaczy, e kto
zabije czyjego syna, musi te zabi wasnego.
W pierwszym akcie, na brzegu morza w Sumie, przed obozem
Heike w bezksiycow noc wiosenn Kojiro Naoie, syn wojownika
Kumagai Naozane, przysuchuje si muzyce dopywajcej z obozu
Heike, ktry zostanie zaatakowany wkrtce przez Yoshitsune. Naoie
jest jeszcze chopcem. Bdzie to wic jego pierwsza bitwa. Wskutek
zachty nieuczciwego generaa Hirayamy chopiec rzuca si w wir
walki bez jego wsparcia. Pniej Kumagai wynosi rannego syna,
Hirayama nie podejmuje jednak walki, mimo e pojawia si na
pierwszym planie oddzia onierzy Heike wraz z Atsumorim.
Na skalnym brzegu Tamaori-hime woa swego narzeczonego,
ktrym jest Atsumori. Zjawia si Hirayama i zabiega o jej wzgldy,
a spotkawszy si ze zdecydowan odmow, ciko j rani.
473

N a hanamichi ukazuje si Atsumori na koniu i jedzie w stron

morza. Rozpoczyna si walka Atsumoriego z Kumagaim, ktry waha
si: nie moe zdecydowa si na zadanie miertelnego ciosu. Hirayama
ostrzega, e oszczdzenie ycia wroga jest aktem zdrady i kae
onierzom atakowa rwnie Kumagaia. Atsumori baga o zadanie
ciosu. Jeli ma zgin, to woli z jego rki. Kumagai nie ma ju wyboru
cina gow Atsumoriemu. Uwany czytelnik tekstu i wczuwajcy
si widz moe zrozumie, e wczeniej Kumagai uratowa Atsumorie
go, natomiast w przebraniu Atsumoriego da si ojcu zabi Kojir
ratujc honor ojca w oczach Fuji-no Kata, wobec ktrej Kumagai
mia dug moralny.
W drugim akcie do akcji wkraczaj: Sagami, ona Kumagaia
i Fuji-no Kata, ktre w niepokoju o los synw zjawiy si w obo
zie generaa. Pokazuje si te Kajiwara Kagetoki, zaufany wasal
Yoritomo, i rozkazuje przysa kamieniarza Midaroku, uwizio
nego za postawienie pomnika Atsumoriemu. Tymczasem wraca
Kumagai stpajc wolno po hanamichi idzie w gbokim za
myleniu nad prnoci spraw tego wiata. Po prbie zasztyleto
wania Kumagaia przez Fuji-no Kata za zabicie jej syna rozpo
czyna si synna opowie (monogatari) o ostatnich chwilach Atsu
moriego, o zdarzeniach, ktre doprowadziy do jego mierci. Przy
bywa Yoshitsune, eby zidentyfikowa gow Atsumoriego. Ku
magai jeszcze nie wie, czy dobrze odczyta sugesti swego pana,
a Yoshitsune nie wie, czy Kumagai postpi zgodnie z jego rad.
ona Kumagaia zaglda do pudeka, w ktrym spoczywa od
cita gowa, i wydaje rozpaczliwy krzyk. Rozpoznaa swego syna,
a nie Atsumoriego. Yoshitsune potwierdza jednak, e Kumagai
przynis gow Atsumoriego, wroga klanu Minamoto. W chwi
l pniej Kajiwara Kagetoki grozi, e doniesie Yorimoto o fak
cie oszustwa, to znaczy darowania ycia wrogowi. Pniej okazu
je si, e wspomniany kamieniarz jest jednym z Tairw, ktry kie
dy oszczdzi ycie Yoshitsune, jego matki i braci. A teraz
ju poza scen zabija Kajiwar chcc uchroni Yoshitsune,
ktremu pozostao jeszcze jedno zadanie, a mianowicie wywiezienie
ywego Atsumoriego z obozu. Kumagai natomiast po uzyskaniu
przyzwolenia dowdcy zostaje mnichem i pogra si w alu po
stracie syna. Pozostaje na hanamichi, przytoczony ciarem rozpaczy,
ale pogodzony z tragicznym wyrokiem losu.
474

Sztuka gboko wzrusza widzw w Japonii, poniewa ukazuje

znaczenie prawdziwych wizi midzyludzkich, wynikajcych z poczu
cia obowizku i dugu moralnego: w konflikcie midzy giri i ninj
bohater musi ponie najwysz ofiar w tym wypadku powici
ycie wasnego syna97.
KOI-HIKYAKU YAMATO-ORAI

Koi-hikyaku Yamato-orai lub Koi-no hikyaku... (Posaniec mioci

na drogach Yamato, ? 1757) ta obyczajowa sztuka, znana jako
Umegawa i Chubei, opiera si na wydarzeniach wykorzystanych
wczeniej w Meido-no hikyaku (Posaniec do pieka, 1706) przez
Chikamatsu Monzaemona i Takemoto Gidayu. Wystpuje w kilku
wersjach, zarwno w teatrze lalek, jak i w kabuki.
Chubei, syn bogatego rolnika, zosta adoptowany przez bogat
rodzin kupieck jako syn pierworodny i spadkobierca. Chubei
odwiedzi kilkakrotnie Edo, zna si na ceremonii herbacianej, uczy
si pisania wierszy, bywa w dzielnicy rozkoszy Shimmachi
w Osace.
Akt pierwszy. W herbaciarni Izutsuya w Shimmachi pracuje
kurtyzana Umegawa, ktr obieca wykupi zakochany w niej Chubei,
wpaci nawet zaliczk, lecz nie zdoa zdoby na czas caej sumy.
Waciciel herbaciarni, Tsuchiya Jiemon, mimo sympatii dla
Chubeia, musi odstpi Umegaw jego rywalowi Hachiemonowi.
Spraw komplikuje Yoshibei, dajcy od Jiemona zwrotu stu sztuk
zota dugu albo odstpienia mu piknej Umegawy. Sytuacja staje si
grona. Chubei decyduje si w kocu sprzeniewierzy pienidze
nalece do klienta firmy, w ktrej pracuje. Hachiemn podnosi
opiecztowany papier, w ktrym byy pienidze dowd przestp
stwa Chubeia. Po zaatwieniu formalnoci Chubei odchodzi z Umegaw. Wie, e bdzie musia umrze, a wraz z nim rwnie Umegawa.
W drugim akcie trwaj poszukiwania zbiegej pary. Tymczasem na
hanamichi wchodzi Umegawa i Chubei, ktrzy udaj si do domu
przyjaciela, Chuzabur. Chubei z daleka widzi swego starego ojca,
Magoemona, ktry pniej powie Umegawie, e jeli spotka kiedy
swego syna, bdzie musia donie policji. W kocu przybywa policja
i aresztuje Chubeia. Nie ma wtpliwoci, e Chubei zostanie skazany
na mier. W niektrych wersjach kochankowie popeniaj samo
bjstwo 98.
475

IMOSEYAMA-ONNA-TEIKIN

Imoseyama-onna-teikin (Gry Siostrzane, czyli nauki dla kobiet

0 prowadzeniu domu, 1771) Chikamastu Hanji wraz z zespoem
napisa t sztuk dla teatru lalkowego, pniej dostosowa j do
potrzeb kabuki. Oryginalnie sztuka skadaa si z piciu aktw. Dzi
wystawia si tylko dwa akty, stanowice niemal niezalene caoci.
Pierwszy ukazuje dwa prowincjonalne dwory i ich mieszkacw, drugi
natomiast zdarzenia w paacu okrutnego ministra Soga-no Iruka
w Mikasayama. Najpierw poznajemy dwoje gwnych bohaterw:
dziewczyn Hinadori i chopca Koganosuke, mieszkajcych na wzg
rzach po obu stronach rzeki, ukrytych tam przez rodzicw z powodu
przeladowa Iruki. Kochaj si, lecz nie mog si pobra, podobnie
jak Romeo i Julia. Chopiec popenia seppuku, umiera rwnie
Hinadori. Rodzice widzc, e ich dzieci wolay umrze ni y
w habie, postanowili si pogodzi i uzna, e Koganosuke i Hinadori
umarli jak m i ona (przypadki zwizania wzem maeskim
pomiertnie zdarzaj si jeszcze dzi na Dalekim Wschodzie).
W drugim akcie ukazana jest walka midzy mioci a honorem,
midzy dobrem a zem, a zakoczenie wykazuje, e uosobienie za,
jakim jest Soga-no Iruka, w kocu przegrywa.
Zdecydowanie ciekawszy pierwszy akt bywa czciej wystawiany
z wykorzystaniem dwu hanamichi i dwu zespow piewakw jruri po
obu stronach sceny. W tle sceny s widoczne obrazy gr Imoyama
1 Seyama, rozdzielonych rzek Yoshino, nad ktrej brzegami rozkwi
taj winie w marcu i kwietniu. Na wzgrzach po obu stronach rzeki
stoj wiejskie dwory: jeden naley do daimy Dazai, drugi do daimyd
Daihanji, rodw skconych ze sob wskutek sporu o ziemi. Spr jest
podtrzymywany te ze wzgldw politycznych rzdzcy elazn
rk premier Iruka wykorzystaby tak sytuacj, w ktrej mgby
stwierdzi, e obaj ksita yj w zgodzie. Posdziby ich o zmow
przeciw jego wadzy. Syn Daihanjiego, Koganosuke pa na dworze
cesarskim, uatwia ukrycie przed Sog konkubiny cesarskiej. I dlatego
musi ucieka z dworu. Takie jest to dramatu, a zarazem gwna
przyczyna tragedii modych kochankw ".

476

SHIM PAN-UTAZAIM ON

Shimpan-utazaimon (Ksiga pieni wdrownego piewaka, 1780)

Chikamatsu Hanjiego znana jest rwnie pt. Osome i Hisamatsu.
Wtek mioci Osome i Hisamatsu wykorzystywao kilku innych
autorw, lecz sztuka Hanjiego jest najbardziej znana, a zwaszcza jej
trzeci akt pt. Wie Nozaki, czyli wie, w ktrej mieszka Kyusaku,
przybrany ojciec Hisamatsu. Zblia si Nowy Rok, przed bram stoi
Omitsu, ktrej wdrowni piewacy chc sprzeda pieni o Onatsu
i Seijur. Omitsu myli raczej o Hisamatsu, ktrego ma polubi
w nowym roku. Doszy do niej pogoski, e Hisamatsu zakocha si
w piknej mieszczce Osome.
Zatem na przeszkodzie mioci Osome i Hisamatsu staje dawne
zobowizanie ojca, e jego syn polubi Omitsu, ktra jako sierota
mieszka w ich domu. Dochodzi jeszcze oskarenie o kradzie pieni
dzy. W tym czasie matka Hisamatsu jest chora, a Kyusaku nie ma
w domu, poniewa poszed zoy yczenia noworoczne Otsune, ktra
zatrudnia jego syna Hisamatsu. Kyusaku wraca, a wkrtce przybywa
Ksuke, pracownik Otsune i grozi policj, lecz Kyusaku uspokaja
wszystkich, wyjmuje pienidze i wrcza Ksuke. Hisamatsu jest
zdumiony, nie moe zrozumie, skd ojciec mg wzi tak du sum
pienidzy. Okazuje si, e pienidze przygotowa na lub swoich dzieci.
Wanie po to odwiedzi Otsune, aby prosi o zwolnienie Hisamatsu
z pracy, poniewa jest potrzebny w domu. Ale skoro teraz nie ma ju
problemu lubu, pienidze s ju niepotrzebne. Jeli jednak Omitsu
chce wyj za podejrzanego Hisamatsu, najlepiej jak zrobi to teraz.
Wszystko jest przygotowane na wita. Tymczasem zjawia si Osome
ze suc Oyoshi i szuka domu Hisamatsu. Omitsu nie wpuszcza jej
do domu. Pniej Osome wbiega bez pozwolenia i mwi Hisamatsu,
e ona nie moe tego uczyni, co on jej napisa w licie. Nie moe
o nim zapomnie i wyj za Yamazaw. Jeli Hisamatsu polubi inn
kobiet, ona si zabije. Przypomina jego przyrzeczenie, e umrze
razem z ni, jeli nie bd mogli si pobra. T dramatyczn wymian
zda usysza Kyusaku, wszed do pokoju i powiedzia, e Hisamatsu
jest synem nieyjcego samuraja i nie powinien tak odpaca za
uprzejmoci pracodawczyni zabierajc jej crk bez wiedzy rodzicw,
nie mwic ju o tym, co znaczy kradzie pienidzy. Kochankowie si
rozpakali i postanowili zrezygnowa z maestwa. Wesza Omitsu
477

w stroju lubnym. Ona dobrze zrozumiaa, co oboje maj zamiar

uczyni pod lubnymi szatami miaa strj mniszki. Nastpuje
scena przeprosin za winy i prb popenienia samobjstw. Przybywa
Otsune po swoj crk. Otsune i Osome odpywaj dk. Hisamatsu
udaje si rwnie do ich domu.
W teatrze kabuki nie pozwala si jednak na tak szczliwe
zakoczenie: Hisamatsu musi zosta ukarany za spowodowanie cier
pie Omitsu i zmy krwi niedobre pomwienia krce po okolicy,
dlatego w wikszoci inscenizacji Osome i Hisamatsu popeniaj
samobjstwo 10.
ISE-ONDO KOI-NO NETABA

Ise-ondo koi-no netaba (Taniec w Ise, czyli tpe ostrze mioci,

1796) t sztuk napisa Chikamatsu Tokuz dla teatru lalkowego
w Osace na sezon letni. Jej tre opar na rzeczywistym wydarzeniu
zbiorowego mordu w dzielnicy rozrywkowej Furuichi w Ise. Dramat
Tokuz wystawiono na scenie w dwa miesice od rzeczywistych
wydarze. Usytuowano w podobnej scenerii, dodano tylko wtek
wicy wydarzenie z wielk wityni Ise.
Z tej trzyaktowej sztuki grany bywa akt trzeci i tylko jedna scena
z pierwszego. Pozostae czci przetrway w postaci przerbek
i adaptacji w innych widowiskach. Gwny wtek jest histori syn
nego miecza, opanowanego przez krwioerczego ducha.
W odsonie Futamigaura chopiec Mitsugi, bohater sztuki,
adoptowany przez kapana z Ise, przychodzi na pla w towarzystwie
ochraniajcego go Manjir. Mitsugi mia ju do czynienia ze szpie
gami samuraja Iwaji, nalecego do wuja Daigaku, usiujcego doko
na przewrotu w ksistwie. W poprzedniej walce Mitsugiemu udao si
zdoby fragment listu Daigaku do Iwajiego, obciajcego ich spisko
waniem przeciw modemu daimy. W ciemnoci obie strony zderzaj
si ze sob nastpuje komiczna scena chtnie wykorzystywana
w kabuki i ubiana przez widzw. Po walce Mitsugi zdobywa drug
cz listu i w ten sposb kompletuje dowd obciajcy wuja.
W innej scenie, rozgrywajcej si na terenie wityni Ise, Mitsugi
odzyskuje synny miecz i poznaje jego histori. Ciotka, ktra pomoga
mu ten miecz zdoby, rozkazuje odbudowa rd Awa. Ostrzega
rwnie, i miecz raz wyjty z pochwy nie wraca do niej nie zaznawszy
smaku krwi.
478

W trzecim akcie Iwaji wci jeszcze poszukuje miecza, nie wiedzc,

e miecz jest w rkach Mitsugiego, nie wie te, e obciajcy go list
znajduje si rwnie w jego rkach. Zatrzymuje si w herbaciarni
Aburaya w Furuichi. Usiuje uwie pikn Okon, zakochan
w Mitsugim. Tymczasem na hanamichi pojawia si Mitsugi, ktry ju
wie, co zagraa Okon. Nie tylko wic musi odzyska dokument
zawiadczajcy pochodzenie miecza, lecz take musi uchroni Okon
przed porwaniem. Akcja komplikuje si od chwili, gdy Mitsugi musi
zostawi miecz na stojaku nikt bowiem nie ma prawa wej do
herbaciarni, do domw gejsz i kurtyzan z broni. Miecz zostaje
zamieniony, a Iwaji planuje zamordowanie gwnego bohatera. Po
odzyskaniu miecza Mitsugi jeszcze nie wie, e w miecz zosta
zwrcony dochodzi znw do konfliktu, w ktrym synny miecz
zostaje obnaony. Mitsugi ju nie panuje nad duchem miecza, zabija
lub rani wszystkich, ktrzy wystpuj przeciw niemu. Przed zacig
niciem kurtyny Mitsugi, Ogon i Kisuke (nieporozumienia ju si
wyjaniy) stoj gotowi do wyruszenia w drog, poniewa najwaniej
szym teraz zadaniem Mitsugiego jest dostarczenie miecza do krainy
jego przodkw. Tytuowe Ise-ondo pochodzi od melodii i taca,
wykonywanego tu przed pojawieniem si na scenie Mitsugiego, ktry
w tym momencie uwaa, e dano mu obcy miecz101.
EHON-TAIKOKI

Ehon-taikki (Ilustrowana kronika Taik, 1799) t historyczn

sztuk napisa Chikamatsu Yanagi wraz ze wsppracownikami,
w trzynastu czciach (dan) odpowiadajcych trzynastu dniom midzy
zamachem Akechiego Mitsuhide na Od Nobunag a mierci Akechiego po zwycistwie Hideyoshiego. Do dzi przetrwa tylko akt
dziesity, powicony bitwie, w ktrej zosta pokonany Mitshuhide.
Hideyoshi nosi nazwisko Mashiba Hisayoshi, Nobunaga nato
miast Harunaga. Jest wanie letni wieczr, na pierwszym planie
ubogi domek otoczony bambusami. Tutaj mieszka Satsuki, matka
Mitsuhide, przeraona czynem swego syna tu si mwi o tym, e on
zabi Nobunag, chocia prawda historyczna jest nieco inna. Odwie
dza j Misao, ona Mitsuhide, i Hatsugiku, narzeczona Mitsuyoshiego, syna Mitsuhide. Mitsuyoshi wci si waha, cho jego babka
nalega, by polubi Hatsugiku przed bitw. Mitsuyoshi jest przeko
479

nany, e niezawarcie lubu daje Hatsugiku szans wyjcia za m za

kogo innego po mierci narzeczonego. Wdowy po czonku rodziny
buntownika nikt nie wemie za on. Wyznanie mioci i przywizania
przewaa szal, Mitsuyoshi decyduje si na lub, ktry zostaje prze
prowadzony w zgodzie z rytuaem. Wkrtce potem nowoeniec udaje
si na pole bitwy. Ukrywajcy si w zarolach Mitsuhide wczeniej
dostrzeg obecno Hisayoshiego w przebraniu usysza woanie na
kpiel, lecz widzc cie za papierowymi drzwiami, rzuci wczni
jak sdzi w przeciwnika, lecz trafi i rani wasn matk.
Odgosy bitwy przybliaj si, wraca miertelnie ranny syn, w kocu
wkracza genera Hisayoshi. Z drugiej strony zjawia si jego zastpca:
Mitsuhide jest osaczony i nie ma moliwoci ucieczki (scena ta
rozgrywa si na hanamichi) 102.
SHOUTSUSHI a s a g a o - n i k k i

Shoutsushi asagao-nikki (ywe odzwierciedlenie, czyli dziennik

powoju, 1833) lub Shoutsushi asagaobanashi (Opowiadanie o powoju)
sztuk obyczajow o powoju napisa dla teatru lalek Chikamatsu
Tokuz w 1804 roku, pniej powstao wiele jej wersji. Najwiksz
popularno zdobya wersja kabuki (1859), ktra wprowadzia mod
na wzr powoju (asagao) na ubiorach, wachlarzach, ozdobach. Od
1811 roku znana bya ksika do czytania (yomihon) pt. Dziennik
powoju. Z piciu aktw najczciej grywany jest trzeci (Ebisuya),
w ktrym Jirzaemon trafia na lad ukochanej Miyuki. Wtek
konfliktw w rodzie Ouchi, najwaniejszy w pierwotnej wersji sztuki,
zosta ostatecznie usunity dzisiejszy dramat ogranicza si
w zasadzie do wtku mioci dwojga ludzi: Miyuki i Jirzaem ona103.
Miyuki, crka zamonego i wpywowego Akizukiego Yuminosuke,
pokochaa Miyagi Asojir, z czasem za dowiedziaa si, e ma
polubi samuraja Komazaw Jirzaemona. Ucieka wic z domu, aby
odszuka ukochanego. ya w ndzy, stracia wzrok. Okazao si, e
pada ofiar pomyki, poniewa Miyagi i Komazawa to rne nazwis
ka tej samej osoby. Po odzyskaniu wzroku wyruszya z Kioto do Edo,
w lad za Komazaw.
Dramatyczne dla Miyuki wydarzenia rozpoczy si w chwili, gdy
Yuminosuke zawiadomi on, e jego pan Ouchi przekaza mu
radosn propozycj wydania Miyuki za samuraja o nazwisku Koma480

zawa Jirzaemon. Ojciec nie wiedzia, e jego crka w czasie prze

jadki odzi po rzece Uji zadurzya si w samuraju Miyagim Asojir
(akt pierwszy), dlatego te nie wspomnia, e w mody mczyzna
wczeniej przed adopcj nazywa si Miyagi.
Sztuka koczy si tacem michiyuki (tacem podry) ilustrujcym
scenki z wdrwek Miyuki po odzyskaniu wzroku do Edo, gdzie
ma nadziej odnale ukochanego. Ju wie, e Miyagi i Komazawa to
ten sam mczyzna. Taniec wyraa jej rado i nadziej.
Tytuowy asagao (powj) pochodzi z wiersza o powoju, ktry
najpierw recytowa Miyagi, a pniej Miyuki powtarzaa w czasie
wdrwki104.

STUDIA SINOLOGICZNE I POEZJA CHISKA

Izolacja Japonii od reszty wiata w okresie Edo nie zahamowaa
studiw nad pimiennictwem chiskim ani nauczania jzyka chi
skiego w Japonii. Wrcz przeciwnie, zainteresowanie konfucjanizmem
(Czu Hi, Wang Jang-ming, Konfucjusz) skonio wielu badaczy
i mylicieli do intensywnej nauki tego jzyka. W zwizku z tym
nauczanie jzyka chiskiego i interpretacji klasykw nie ograniczao
si tylko do klasztorw buddyjskich, lecz stao si podstawowym
przedmiotem w wielu szkoach, organizowanych przez sioguna i klany
feudalne oraz niezalenych uczonych.
Zatem w epoce Edo rozwijay si trzy nurty studiw humanistycz
nych 105. Byy to studia sinologiczne (kangaku), studia holenderskie
(rangaku)106, czyli europejskie (np. Sugita Gempaku) i narodowe
(kokugaku). W sinologii dominowali konfucjanici, ktrzy przywizy
wali du wag do znajomoci historii jako rda mdroci. Ich
badania skieroway uwag uczonych japoskich na wasn tradycj
narodow. W Dainihonshi (Wielka historia Japonii, 1657-1906), ktrej
pisanie rozpoczto w 1657 roku na polecenie Tokugawy Mitsukuniego, autorzy uwydatnili wielko Japonii w dawnych czasach. Yamazaki Ansai (1618-1682) i wielu innych badaczy poszukiwao unikal
nych cnt narodowych w przeszoci. Te aspiracje przedstawicieli
kangaku przejli te filologowie badajcy klasyk rodzim. Kada
Azumamaro, Kamo Mabuchi i inni zainteresowani byli najstarsz
481

poezj japosk. Jak ju wspomnielimy, Motoori Norinaga powici

trzydzieci lat ycia na opracowanie Kojikiden (Komentarz do Kojiki,
1790, 1822). Wzorujc si na nich wielu literatw i historykw rwnie
podjo studia nad jzykiem najstarszych zabytkw japoskich. Studia
filologiczne przyczyniy si te do podniesienia wiadomoci literackiej,
do rozwoju krytyki poezji, prozy i dramatu.
Zatem przyswajanie pimiennictwa chiskiego w okresie Edo
odbywao si w czterech podstawowych nurtach: 1. neokonfucjanizmu Czu Hiego (1130-1200), 2. intuicjonizmu Wang Jang-minga
(1472-1528), 3. odrodzonej nauki Konfucjusza, a take 4. powieci
i krytyki literackiej.
W krgu racjonalistycznej myli Czu Hiego (zasada li, ri) obracali
si neokonfucjanici: Fujiwara Seika (1569-1619), Hayashi Razan
(1583-1657) i jego potomkowie, Yamazaki Ansai (1618-1682) i Kaibara Ekiken (1630-1714)107.
Pod wpywem intuicjonizmu Wang Jang-minga (szkoa umysu,
shin) tworzyli tacy wybitni myliciele, jak Nakae Tju (1608-1648)
i Kumazawa Banzan (1619-1691). Nakae Tju, ktry wasnym yciem
chcia dowie susznej tezy Wang Jang-minga o jednoci wiedzy
i dziaania czowieka, wywar duy wpyw na wielu pniejszych
mylicieli, m. in. na Arai Hakusekiego, Dazai Shundaia, Oshio
Chusaia, czy nawet na Sakum Shzana i Yoshid Shina.
Reprezentujc trzeci nurt Yamaga Sok (1622-1685) natomiast
przedstawi systematyczny wykad zasad postpowania samurajw
(shid droga rycerska, dzi: bushidd) jako wyraz etyki konfucjaskiej. Powrt do rde konfucjaskich inaczej rozumieli: wielki
humanista i czowiek niezalenego umysu It Jinsai (1627-1705) i jego
syn It Tgai (1670-1736), ktrzy dyli do odkrycia pierwotnych
zaoe Konfucjusza. Jeszcze inne podejcie do studiw konfucjanistycznych, zarwno ortodoksyjnych (Czu Hi), jak te do szkoy It
Jinsaia, proponowa Ogyu Sorai (1666-1728), ktry przybliy si do
myli chiskich legalistw goszc potrzeb reformowania instytucji,
jak rwnie spoecznego ksztatowania postaw czowieka108.
Racjonalizm XVIII-wieczny reprezentuj mao znani za ycia
uczeni, m.in. niekonformistyczny Tominaga Nakamoto (1715-1746)
i poszukujcy obiektywnych metod badania wiata Miura Baien
(1723-1789). Z kolei Kaiho Seiry twierdzi, e spoeczestwo opiera

482

si na dwu filarach: pracy i wymianie towarw. Takim owieconym

konfucjanist by rwnie Arai Hakuseki (1657-1728).
Wikszo sinologw i konfuncjanistw prbowaa swych umiejt
noci w komponowaniu wierszy w jzyku chiskim. Pisali oni gwnie
cztero wiersze lub omio wiersze, rzadziej dusze poematy. Do najwy
bitniejszych twrcw kanshi (wiersz chiski) nale: Ishikawa Jzan
(1583-1672), Kinoshita Junan (1621-1698) i jego dwaj uczniowie Arai
Hakuseki i Gion Nankai (1677-1751). Wiersze chiskie pisali rwnie:
historyk Rai Sany (1780-1832) i jego ojciec Rai Shunsui (1746-1816),
a ponadto Emura Hokkai (1713-1788), Yamamoto Hokuzan
(1752-1812), Hirose Tans (1792-1856) i in n i109.
Wielu autorw wierszy chiskich zasuyo si w historii kultury
nowoytnej dziki traktatom filologicznym, filozoficznym i historycz
nym. Poezja w jzyku chiskim bya dla nich form relaksu psychicz
nego i rodkiem potwierdzenia gbokiej wizi z chisk tradycj.
Spord dziesitkw wybitnych literatw i sinologw okresu Edo
przedstawiamy tylko kilka sylwetek ludzi reprezentujcych typowy
zakres zainteresowa i postaw intelektualistw okresu Edo.
Arai Hakuseki (1657-1725), syn samuraja w subie rodu Tsuchiya
z Kazusa, wychowa si raczej w ubogich warunkach. Majc 25 lat
zosta uczniem Kinoshity Junana ze szkoy Czu Hi. Pniej utrzy
mywa si ze skromnych dochodw nauczyciela w Asakusa. Jego
sytuacja materialna poprawia si, gdy zosta lektorem konfucjanizmu
na dworze Tokugawy Ienobu (z prowincji Kai), ktry w roku 1709
zosta siogunem. Hakuseki otrzyma stanowisko doradcy sioguna do
spraw polityki i dostpi innych zaszczytw. Kiedy siogunem zosta
Yoshimune, Arai Hakuseki zrezygnowa z funkcji rzdowych i zaj si
pisaniem. Wieloletnie studia i dowiadczenia spisa w rozprawach
politycznych (np. Hdsakugappen Poczone ksigi o polityce, 71715),
jzykoznawczych i filologicznych (Toga Elegancja Wschodu, 1717;
Dobuntsuk Rozwaania o pimie japoskim i chiskim), histo
rycznych i geograficznych (Hankampu Opis geograficzny prowincji,
1701; Koshitsii Rozumienie starej historii, 1716). Jego notatki
autobiograficzne pt. Oritaku shiba-no ki (Zapiski czynione podczas
amania i palenia chrustu, powst. 1716) i Hankampu maj bardzo du
warto literack. Cenione byy rwnie Seiy-kibun (Wiadomoci
zasyszane o Zachodzie, 1715) i Sairan-igen (Egzotyczne sowa o kra

483

jach wiata), kompendia spisane na polecenie sioguna na podstawie

rde pisanych i rozmw z holenderskim kapitanem. Prace te cieszyy
si duym powodzeniem jako rzadkie wwczas rda informacji
0 Europie i innych kontynentach.
Arai Hakuseki by japoskim encyklopedyst o gbokiej wiedzy
1 duym talencie literackim.
Hiraga Gennai (1728-1779), znany te jako Furaisanjin, rwnie
by czowiekiem wszechstronnym: dramatopisarzem, powieciopisarzem, przyrodnikiem, a jednoczenie znawc medycyny, zwaszcza
zielarstwa.
Jako najniszej rangi samuraj zrezygnowa ze suby w domach
szlacheckich, podrowa po Japonii, studiowa botanik w Osace,
jzyk niderlandzki w Nagasaki, konfucjanizm, literatur chisk
i japosk w Edo. Prowadzi rne dowiadczenia z zakresu nauk
przyrodniczych. Pisa powieci sharebon i dramaty dla teatru lalek.
Nenashigusa (Trawa bez korzeni, 1763) jest przykadem powieci
satyrycznej i humorystycznej, ktra cieszya si duym powodzeniem,
podobnie jak Furyu-Shidoken-den (Wykwintne ycie Shidkena, 1763),
w kompozycji bardzo zbliona do Podry Guliwera (1726) fikcyjna
powie humorystyczna osnuta na kanwie ycia Fukai Shidkena,
popularnego mistrza kshakushi, gawdziarza-artysty.
Hiraga Gennai, czowiek dociekliwy i krytyczny, wytyka ignoracj
i sprzecznoci spoeczne, nie by jednak doceniany za ycia. Jego
odkrycia odrzucano jako pomysy szarlatana. Rozgoryczony i rozcza
rowany umar w wizieniu, dokd zosta wtrcony za zranienie
czowieka.
Rai Sany (1780-1832) znany jest przede wszystkim jako badacz
kultury chiskiej, poeta i historyk. Urodzi si w Osace, ale wychowa
w prowincji Aki (Hiroshima), dokd uda si jego ojciec w charakterze
nauczyciela konfucjanizmu (Czu Hi). Sany bardzo wczenie nauczy
si pisa po chisku. Majc 24 lata napisa po chisku zarys historii
Japonii (Nihongaishi), ktrej ostateczn wersj ogosi w roku 1827.
Skomponowa te cykl wierszy po chisku o postaciach i wydarze
niach historycznych (Nihongafu). Opracowa rwnie histori poli
tyczn Japonii (Nihonseiki). W jego historiozofii odzwierciedlaj si
pogldy Czu Hi. W poezji kanshi natomiast przedstawi wydarzenia
i sprawy japoskie, poniewa nie chcia by jedynie imitatorem
wtkw chiskich.
484

Ogyu Sorai (1666-1728) urodzi si w Edo, 14 lat spdzi z ojcem

na zesaniu w Kazusa, pniej naucza konfucjanizmu przed wityni
Zjji w Tokio nalec do sekty Czystej Ziemi i zwizan z rodem
Tokugaww, i w ten sposb zwrci na siebie uwag. Zosta sekreta
rzem Yanagisawy Yoshiyasu, penicego funkcj radcy {roju)
w rzdzie sioguna. Ogyu pozna myli Czu Hi, uleg te wpywom It
Jinsaia, a nastpnie stworzy wasn metod studiw konfucjaskich,
tzw. kobunjiha (studiowanie starych wyrae i zda). Twierdzi, e
nie ma nauki bez tekstu (Gakumon-no michi-wa bunsh-no hoka
kore naku sr) 110. Zaoy wasn szko w Kayaba-ch w Edo,
w ktrej naucza interpretacji starych znacze w tekstach konfucja
skich (szkoa ta od pseudonimu mistrza nosi nazw Kenengakuha).
Do podstawowych dzie Ogyu zalicza si Bendo (Rozumienie drogi,
1717), Bemmei (Rozumienie nazw, 1717), Seidan (Rozmowy o polityce,
1722) i zbir wierszy Soraishu (Zbir Soraia). Swego rodzaju sum
jego myli jest Sorai-sensei-mondsho (Ksiga rozmw z nauczycielem
Soraiem, 1717).
Ogyu Sorai by wybitnym sinologiem, ktry sympati do badanego
przedmiotu przekaza swoim uczniom, jednym z nich by Dazai
Shundai. Wywar te wpyw na badaczy klasyki rodzimej, m.in. na
Motooriego Norinag.

ETYKA I ESTETYKA MIESZCZAN

SHINGAKU - POPULARNA ODM IANA
ETYKI KONFUCJASKIEJ

Na pocztku XVIII wieku Ishida Baigan (1685-1744) stworzy

podstawy etyki mieszczaskiej. Baigan pochodzi z rodziny chopskiej
z okolic Kioto, lecz od wczesnych lat odbywa praktyk w sklepie,
zosta nawet pomocnikiem sprzedawcy tekstylnego. Pracujc tam
uczy si z ksig i z ycia, z czasem (1722 r.) zosta uczniem Oguri
Ryuna (7-1729). I wtedy przey objawienie, ktre dao pocztek
nauce znanej jako shingaku (nauka o sercu). Objawienie naley tu
rozumie jako rodzaj nagego satori, czyli zenistycznej iluminacji.
Ishida porzuci prac zarobkow i powici si zgbianiu
485

i szerzeniu podstaw shingaku. Od roku 1728 gosi publiczne kazania

i prowadzi wykady. Przemawia gwnie do mieszczan do kupcw,
sklepikarzy i rzemielnikw z Kioto. Gosi prawdy im najblisze,
dlatego chtnie go suchali. Pniej opublikowa po japosku,
w formie pyta i odpowiedzi, Tohi-mond (Dialog o miecie i wsi,
1739), w ktrym zawar swe pogldy na podstawowe zasady shingaku.
Ishida jest take autorem Seikaron (Kierowanie rodzin, 1744)
i pomiertnego zbioru Ishida-sensei-goroku (Zapiski sw mistrza
Ishidy).
Ishida Baigan identyfikowa si ze swoimi suchaczami, mwi
0 sprawach im bliskich i bolesnych. Stara si by jednym z nich.
Namawia te do medytacji jako rodka prowadzcego do duchowego
przebudzenia si i zrozumienia istoty rzeczy, w ktrej szczeglne
znaczenie ma zapobiegliwo i oszczdno. Gromadzone przez kup
cw pienidze s skarbem caego spoeczestwa twierdzi Baigan
i dlatego winny by wykorzystywane oszczdnie. Z t zasad wie
si rwnie skromno i szacunek dla miejsca, jakie jednostka zajmuje
w spoeczestwie. Oszczdno, skromno, znajomo swego miejsca
w yciu jest nierozczn czci filozofii istoty rzeczy (kokoro = ser
ce), z ktr mona si identyfikowa tylko dziki medytacji i prakty
kom zgodnym z objawieniem. W tym przypadku przyjcie okrelo
nych rygorw i stylu ycia wynika z wewntrznej potrzeby, a nie
z nakazu pochodzcego z zewntrz.
N aturaln cech postpowania kupcw jest pilno i pracowito.
Znajc swoje miejsce w spoeczestwie, akceptujc wasne przeznacze
nie nie pozostaje im nic innego jak skrztnie wykonywa przypadajce
na nich obowizki. Kada klasa wypenia przydzielone jej wane
zadanie. Podobnie wan rol graj kupcy, ktrych tradycyjnie
pomawiano o nieproduktywno. To wanie przekazywanie bogactwa
w interesie spoeczestwa jest tym wanym zadaniem. Kupcy jednak
eby zasugiwa na powane traktowanie winni by uczciwi
1 dziaa w interesie spoeczestwa, a nie dla zaspokojenia swych
egoistycznych celw.
Zgodnie z shingaku wartoci, jakie si poznaje w wyniku aktu
satori, s cile zwizane z yciem doczesnym, jednak s one zaprze
czeniem hedonizmu ukiyo z wczesnego okresu rozkwitu miast
w Japonii. Drog mieszczan, ksztatowan na wzr drogi wojow
nikw (bushid), Baigan widzia w negacji siebie samego, negacji
486

jednostki uznajcej rodzin i klan jako jedyne miejsce samorealizacji,

w odrnieniu od tzw. literatw (bunji), ktrzy decydowali si na
opuszczenie grup rodzinnych i klanowych. Baigan by raczej wyrazi
cielem wikszoci traktujcej porzdek spoeczny jako struktur nie
podlegajc krytyce ani zmianie. Rni si od innych mylicieli tym,
e wiadomie uznawa przewidziane jednostce miejsce w spoecze
stwie, akceptowa je, a dopiero na tej podstawie budowa gwne
zasady, pozwalajce y bez konfliktw. Zakada, e propagowane
wartoci s internalizowane przynajmniej przez kupcw, ktrzy zrozu
mieli dogbnie koncepcj kokoro, czyli nauk o sercu (shingaku).
Przyjmujc panujc ideologi Baigan szuka w spoeczestwie
godnego miejsca dla potpianych z powodu zbyt szybkiego bogacenia
si kupcw i w ogle mieszczan. By realist i przewidujcym
mylicielem. Odwoa si do uniwersaliw wczesnej Japonii, a nie do
specyfiki stanu kupieckiego, chcc umocni pozycj mieszczan
w spoeczestwie. Nic wic dziwnego, e samuraje nie zwalczali jego
koncepcji obrony mieszczastwa. Zreszt wadze administracyjne
wczeniej ju prboway narzuci podlegym klasom cnot oszczd
noci, skoni do uznania na stae swego miejsca w spoecznoci
i pogodzenia si z losem czy raczej ograniczeniami politycznymi.
Tym chtniej mogy poprze popularne nauki Baigana i przyczyni si
do upowszechnienia shingaku w caym niemal spoeczestwie japo
skim. Za ycia twrcy byo jeszcze mao wyznawcw shingaku.
Dopiero jego uczniowie (Tejima Toan, Shibata Kyuo) rozszerzyli
wpyw shingaku poza Kioto i Osak, rwnie na rodowiska samurajskie w Edo. Shingaku staa si nie tylko etyk, lecz swego rodzaju
ideologi i religi, akceptowan nawet przez ksita. Sioguni rwnie
posugiwali si nauczycielami shingaku dla zachcania ludu do przy
musowych robt. Mona wic powiedzie, e shingaku przenikna do
wszystkich warstw spoecznych Japonii. A przede wszystkim pozwolia
mieszczastwu utwierdzi wasn tosamo, zrozumie i nauczy si,
jak najlepiej y w warunkach stworzonych przez natur i system
spoeczny i polityczny, narzucony im przez samurajw. Nauki Baigana
i dowiadczenia mieszczan korzystajcych z jego nauk opartych na
wiadomoci grupowej nie zostay zapomniane wraz z modernizacj
Japonii; stay si wrcz mocnym fundamentem, na ktrym opar si
rozwj technologiczny i przemysowy Japonii XX wieku.
487

ESTETYKA OKRESU EDO. UKIYO

W okresie Heian sowo ukiyo znaczyo smutny, aosny wiat

i byo buddyjskim okreleniem ycia doczesnego na ziemi. Okoo roku
1680 to samo brzmienie sowa otrzymao nowe znaczenie i nowy zapis.
Odtd uki, znaczce ponury, przykry, aosny, zostao zastpio
ne sowem uki w znaczeniu ulotny (unoszcy si na powierzchni).
Nowe wyraenie ulotny wiat ukiyo szybko si upowszechnio,
poniewa dobrze oddawao obraz niestabilnego ycia, penego zmian
zachodzcych w spoeczestwie uksztatowanym po epoce wojen.
Znalazo te zastosowanie w wielu dziedzinach kultury okresu
Tokugaww poczynajc od malarstwa i drzeworytu znanego pod
nazw ukiyoe, czyli obrazy ulotnego wiata, po dzielnice rozrywki
i rozpusty bdce wanymi centrami, w ktrych mieszczanie spotykali
si z samurajami. Powstay opowiadania i powieci, ktre otrzymay
nazw ukiyozdshi, czyli ksiki ulotnego wiata.
Nawet bohater Kshoku ichidai otoko (ycie miosne pewnego
mczyzny, 1682) Ihary Saikaku nosi imi Ukiyonosuke, to znaczy Syn
Ulotnego wiata. Ukiyonosuke jest ekspertem (tsijin) w dziedzinie
uywania wiata.
Idea kobiety tego okresu opisuje Saikaku w Kshoku ichidai onna
(Kobieta, ktra ya dla mioci) nastpujco:
Gdy zapyta, jaki typ kobiety chciaby mie, stary mczyzna,
z kasety zrobionej z drzewa wyj zwj z obrazem piknej kobiety
i powiedzia, e chciaby wzi w ramiona yw replik tego modelu.
Gdy przyjrza si obrazowi, zrozumia, e kobieta ma od pitnastu do
osiemnastu lat. Wyglda bardzo nowoczenie. Jej twarz jest okrga
0 cerze bladych kwiatw wini; w jej rysach nie dostrzegao si adnej
skazy: oczy, tak jak tego pragn, nie wyglday jak szparki; gste brwi
nie zrastay si ze sob. Nos miaa prosty, usta mae, zby regularne
1 biae, a wyduone uszy o delikatnym zarysie odstaway od gowy
tak, e mona byo widzie ich nasad. Wosy nad czoem rosy
naturalnie, bez jakiegokolwiek ladu sztucznoci, z tyu gowy opaday
po licznym karku. Jej palce byy gitkie, dugie i cienkie, zakoczone
delikatnymi paznokciami. Stopy nie mogy mie wicej ni na osiem
miedziakw szerokoci, duy palec podwija si ku grze, a podeszwy
stp byy tak delikatne, e wydaway si niemal przeroczyste. Troch
wysza od przecitnych dziewczt, miaa mocne, nieotye biodra, ale
pene poladki. Elegancka w ruchach i ubiorze trzymaa si z god
488

noci i wdzikiem. Wyrniaa si znajomoci sztuk wymaganych od

kobiet i waciwie znaa si na wszystkim. Nie miaa ani jednego
pieprzyka na caym ciele 112.
Idea XVII-wieczny rni si przede wszystkim od ideau kobiety
z Opowieci o ksiciu Genji znaczeniem smaku artystycznego i pocho
dzenia spoecznego. Poza tym, w okresie Heian pisarka Murasaki
Shikibu nie miaa wnika pod warstwy kostiumw i przedstawia
precyzyjnie szczegw ciaa kobiet, tak jak to uczyni Saikaku,
ktrego bardziej interesowa ksztat duego palca u stopy ni umiejt
noci pisarskie kobiety. Saikaku nie oczekiwa te szczeglnych zalet
moralnych od bohaterek literackich i nie szuka idealnych kobiet.
Trudno jednak powiedzie, czy idea przedstawiony przez Saikaku
by panujcy w okresie Edo, tym bardziej e Chikamatsu stawia nieco
inne wymagania kobietom pokazywanym w dramatach. Bohaterki
Chikamatsu byy zarwno postaciami historycznymi, jak rwnie
fikcyjnymi, nalecymi do tego samego rodowiska, ktre Saikaku tak
chtnie opisywa. Jednak w odrnieniu od Saikaku, zajtym gwnie
ich namitnociami, Chikamatsu pisa nie zapominajc o znaczeniu
obowizku (giri), ktrego koncepcja wywodzi si z buddyjskiej
i konfucjaskiej tradycji, a mianowicie, ze wiadomoci prawa przy
czyny i skutku, jak i z zasad sprawiedliwoci moralnej.
Giri znaczyo w tej epoce obowizek, moralne zobowizanie,
lecz implikacje tego pojcia byy szersze ni ma polskie sowo
obowizek. Giri przede wszystkim suyo kontrolowaniu uczu,
namitnoci (ninjo). W wypadku, gdy zwyciao ninjd, rodzia si
tragedia w yciu i na teatralnej scenie.
Nie tylko zreszt w twrczoci Chikamatsu, lecz prawie w caej
literaturze Edo dominoway wtki osnute na tle sprzecznoci midzy
namitnoci i surowym dyktatem.
KANZEN-CHOAKU

Popieranie dobra i potpianie za (kanzen-chaku) obowizywao

w dydaktycznych romansach, powieciach humorystycznych (np.
w Ukiyoburo i Ukiyodoko) i ksikach do czytania. Najlepszym
reprezentantem powieci tego rodzaju jest Hakkenden, czyli Biografie
omiu psw Bakina, napisane w latach 1814-41. Kady z omiu
bohaterw (psw) reprezentuje jedn z podstawowych cnt konfucjaskich.
489

ETYKA SAMURAJSKA -

BUSHIDO I HAGAKURE

Podobnie jak dramaty sewamono przedstawiay odczucia i wartoci

mieszczan, tak dramaty jidaimono propagoway gwnie etyczne zasa
dy samurajskie. Powszechnie uwaa si, e ideay samurajskie najpe
niej wyraa kodeks bushidd, czyli Drogi Wojownika. Co prawda, Ogyu
Sorai na pocztku XVIII wieku zauway, e nie ma czego takiego,
jak bushidd, a jest natomiast tylko bugei, czyli sztuka wojenna 113,
bdem jest wic wyrnianie odrbnej Drogi Wojownikw i trakto
wanie ignoranckich przekona o istnieniu specjalnej etyki rycerskiej
jako nowoczesnej, to jednak dzi nikt nie kwestionuje istnienia
kodeksu bushidd. Ale za czasw Soraia zakoczy si zapewne proces
idealizacji postaw wojownikw okresu wojen domowych XIV i XVI
wieku. redniowieczni samuraje bowiem nie mieli jeszcze spjnego
kodeksu zwanego Drog Wojownika. Dopiero w czasach pokoju
samurajscy administratorzy, ktrzy nie mieli adnego dowiadczenia
w bitwach, stworzyli kodeks samurajski. Pewne jego aspekty suyy
bowiem umocnieniu rzdu siogunw rodu Tokugawa ceniono
zwaszcza zasad bezwzgldnej lojalnoci. Rzd bakufu wyda nawet
specjalny dekret o wiernoci (1682) i wymaga od wszystkich Japo
czykw niczym nie skrpowanej lojalnoci. Jednak wikszo samura
jw musiaa dochowa wiernoci przede wszystkim swym bezpored
nim przeoonym, panom i ksiciom, a nie rzdowi centralnemu.
Zgodnie z zasad absolutnej lojalnoci wobec pana, samuraj gotw by
odda za niego ycie. Zgodnie z bushidd obowizkiem samuraja bya
te zemsta na tym, kto dziaa na szkod jego pana. Mona wic
powiedzie, e samuraje nie byli jeszcze obywatelami pastwa, nie
czuli si czonkami wielkiego systemu pastwowego. Ich wszystkie
zobowizania i prawa wynikay z ich pozycji w ksistwie. Do nich
naleaa te troska o waciwe zachowanie si ich pana, przestrzeganie
go przed bdzeniem, ale w adnym razie nie obchodzi ich stosunek
do wadzy centralnej. W istocie poddani byli systemowi podwjnej
lojalnoci, ale na mier i ycie byli zwizani z bezporednim przeo
onym, panem i wadc.
Zasada lojalnoci wobec przeoonych staa si podstawowym
spoiwem jednoci grupy. Obja ona rwnie stosunki midzy
mistrzem i uczniem, a take gospodarzem i sug.
Zasady bushidd najlepiej sumuje dzieo Yamamoto Jch
490

50. Wielka brama torii przed wityni Heian-jingu w Kioto upamitniajca 1000-letni
rocznic zaoenia Heian

(1659-1719) pt. Hagakure (dosl. ukrycie si w liciach)114 zbir

myli Yamamoto spisanych przez niejakiego Tashiro Tsuramoto
w latach 1710-1716115. Jch w modoci by paziem, a pniej
przybocznym naczelnika klanu Nabeshimy Mitsushige, a po jego
mierci (1700 r.) usiowa popeni samobjstwo, lecz nie otrzyma
przyzwolenia, poniewa junshi116 zostao zakazane w klanie Saga
w roku 1661, a w caej Japonii w roku 1663. Jch zosta wic
pustelnikiem i odtd pracowa nad kodyfikacj zasad postpowania
samurajw. Myli swe podyktowa Tashiro, ktry go odwiedzi
w pustelni w roku 1710. Koncepcja Jch a raczej suma zasad,
przemyle i precedensw wywodzia si z zaoenia, i podstawo
wym celem samuraja jest wierna suba swemu p a n u 117.
Mona powiedzie, e Jch gosi lojalno absolutn, gra
niczc z bawochwalcz mioci. Nie uznawa adnych innych
wartoci, ktre growayby nad lojalnoci wobec pana. Nie intere
sowa si stosunkiem do szerszego krgu spoeczestwa. Nie wspomi
na nic o siogunie ani o cesarzu. Nie chodzio mu wic o lojalno
wobec reprezentantw i wadcw Japonii. Akcentowa jedynie potrze
b wiernej suby wcznie z gotowoci na mier. Mona uzna, e
491

filozofia zawarta w Hagakure rozpoczyna si od okrelenia stosunku

midzy panem i jego poddanym i koczy si na wykadzie tych
stosunkw jako podstawy wszelkich wartoci w yciu samuraja.
Duo miejsca zajmuje w Hagakure wykadnia chwalebnej mierci,
gloryfikowanej jako najwysze dowiadczenie emocjonalne poddane
go, wasala i idealnego samuraja. Dla Jch mier staa si aktem
najwyszego uniesienia emocjonalnego. Nie twierdzi on, e mier jest
pikna. Estetyka mierci go nie interesuje. Idealizuje natomiast ducha
bojowego czasw redniowiecznych, w ktrych mier za pana bya
wartoci zasugujc na szczeglne wyrnienie. Poddastwo, ofiar
no, lojalno sugi wobec pana i ksicia czyy si wic z gotowoci
na mier.
W okresie Edo samuraje nie mieli okazji do udziau w wojnach
i umierania na polu chway. Jch wysawia wic mier bezcelow,
spowodowan nawet w wyniku ktni na og w obronie honoru,
dobrej sawy swego pana. Synna wendeta 47 roninw nie bya
dostatecznie dobrym wzorcem. Roninowie bowiem zmarnowali duo
czasu na przygotowania do zemsty, a przecie wszystko skoczyo si
na tym samym, na czym mogo by si zakoczy, gdyby uderzyli
natychmiast w przypywie gniewu i alu po stracie pana, pomcili jego
mier i zginli. Jch akcentuje wic emocjonaln gotowo oddania
ycia bez wyrachowania, pychy i ostentacji.
Lojalno wobec pana spaja ludzi w nierozerwaln cao. wia
domo gbokiej wiernoci i mioci sprawia, e wasna mier nie jest
zbyt wielk cen zoon w ofierze przywdcy rodu czy klanu. Jedno
grupy osiga si wic przez odrzucenie jednostkowych, egoistycznych
celw i traktuje si j jako warto najwysz. N a przykad autor
Hagakure, Yamamoto Jch, dzie rozpoczyna od modw za swego
pana, nastpnie za swoich rodzicw, dopiero potem zwraca si do
bstwa rodowego, klanowego, a na kocu do swego buddyjskiego
opiekuna.
Literatura okresu Edo opiewaa jeszcze jedn form samobjczej
mierci, a mianowicie mier prowadzc do spenienia mioci ko
chankw. Najsubtelniej ukazay j dramaty bunraku i kabuki,
w ktrych kochankowie zabijali si, poniewa wierzyli, i zostan
poczeni ze sob na tamtym wiecie jako m i ona. Gloryfikacji
tego rodzaju podwjnych samobjstw nie ma w Hagakure, ktrego
autor ceni przede wszystkim potrzeb negacji siebie samego, a mier
492

traktuje jako najdoskonalsz form negacji. Kochankowie z dramatw

obyczajowych Chikamatsu szukali w mierci potwierdzenia siebie
samych, swych namitnoci i celw. Nie kryli mioci ani przeszkd, na
jakie natrafiali. Natomiast Hagakure ceni milczenie nawet w sy
tuacji najwikszych namitnoci, pochwala wic odejcie na zawsze bez
sowa skargi, bez wyraenia jakiejkolwiek nadziei na przyszo.
Najwiksz mioci wedug bushido jest ta, ktr kochanko
wie skrywaj gboko w sercach. Natomiast dramaty mieszczaskie
sewamono opiewaj mio osobist i ujawnion w chwili jej naj
wikszej intensywnoci, zwaszcza w obliczu mierci, kiedy bohate
rowie nie maj innego wyjcia. Jeli nie chc zrezygnowa z mioci,
musz si zgodzi na mier.
Autor Hagakure gosi, e samuraj poszukuje mierci nawet wtedy,
kiedy moe jej unikn. W teatrze ma sprosta oczekiwaniom widowni
zoonej z cenicego nade wszystko honor i dobre imi samurajstwa.
W sewamono natomiast bohaterami i widzami s mieszczanie, ktrzy
nie przyjli jeszcze zasad samurajskich za wasne, chocia musieli
czsto postpowa zgodnie z rygorami narzuconymi im z zewntrz
zwaszcza w XVII i XVIII wieku. Wtedy nie mieli jeszcze wasnego
systemu wartoci.
Gloryfikacja mierci, wpojona w Edo przez zwolennikw bushidd,
bya jednym z pomnikw anachronicznej iluzji. Mimo to przetrwaa
do dugo, nawet do czasw zmodernizowanej XX-wiecznej Japonii.
Podobnie przetrwa stosunek do grupy jako wartoci najcenniejszej,
dla ktrej adna ofiara nie moga by zbyt wielka. Stosunek do mier
ci i do grupy s niewtpliwie spadkiem epoki samurajw i mieszczan,
ktrzy swe aspiracje wyrazili nie tylko w fikcji powieciowej i drama
tycznej, lecz take w yciu, z ktrego wtki czerpaa literatura.
W poowie XIX wieku jednak literatura przegraa w sporze
z yciem. Zrezygnowaa z twrczych i odtwrczych ambicji, z kry
tycznej i kreacyjnej funkcji na rzecz rozrywki i taniej dydaktyki.
Poprzestaa na roli podstarzaej kurtyzany czy podupadej gejszy,
usiujcej wyeksploatowanymi opowieciami o sobie zabawi znerwi
cowanych samurajw i niezaspokojonych i nie znajcych jeszcze swej
siy mieszczan. Literatura wesza w XIX wieku w stadium schyku.
i l dziki burzliwym przemia
Odrodzi si dopiero w kocuJ
nom spoecznym i nowym i$*$m, nowytfj^nadziejom i wtpliwociom
napywajcym z Europy.
493

PRZYPISY
1 N a temat uwarunkowa spoecznych i politycznych zob. Jolanta Tubielewicz,
Okres Tokugawa czyli Edo (XVII-XIX) w: Historii Japonii, op. cit.; John Whitney
Hall, Japonia, op. cit.; George B. Sansom, A History o f Japan, t. III, Stanford 1963;
Conrad Schirokauer, A Brief H istory o f Chinese and Japanese Civilizations, Harcourt
Brace Jovanovich, N owy Y ork... 1978.
2 giri, ninjo zob. Donald Keene, World Within Walls, op. cit., ss. 260-262; Itasaka
Gen, Chonin-bunka-no kaika (Rozkwit kultury mieszczaskiej), Kdansha, Tokio 1975,
s. 66
3 Printing, w: Kodansha Encyclopedia o f Japan, Kodansha, 1983, t. 6 , s. 246,
Book illustration, t. 1, s. 163; J.W. Zawadskaja, Japonskoje iskusstwo knigi (VII-XIX
wieka), Kniga, Moskwa 1986.
4 M asao Maruyama, Introduction: The Formation of Tokugawa Confucianism,
w: Studies in the Intellectual H istory o f Tokugawa Japan, University of Tokyo Press,
Tokio 1974.
5 Sources o f Japanese Trdition, op. cit., s. 344.
6 Donald Keene, Kinoshita Chshshi, w: Some Japanese Portraits, Kodansha
International, Tokio 1978, s. 79.
7 Nishiyama Matsunosuke, Wstp do Kinsei-no yiigeiron (O sztukach rozrywko
wych w nowoytnoci), w: Kinsei-geidoron (Teorie sztuk nowoytnych), N ST 61,
s. 612 nn.
8 Shuichi Kato, Notes on Statsu, w: Form, Style, Tradition. Reflection on
Japanese Art and Society, Kodansha International, Tokio 1981, s. 137-150.
9 Shuichi Kato, Motoori Norinaga and National Learning, w: A H istory o f
Japanese Literature, t. 2, ss. 180-191; Kobayashi Hideo, M otoori Norinaga, Shinchsha,
Tokio 1977; I. D. Michajowa, M otoori Norinaga y i tworczestwo, Nauka, M oskwa
1988.
10 Kinsei-wakashu (Zbir nowoytnych pieni japoskich), N K B T 93 (Ozawa Roan,
Rykan, Kagawa Kageki); Donald Keene, Tachibana Akemi, w: Some Japanese
Portraits, op. cit., ss. 125-133.
11 Kennet P. Kirkwood, Renaissance in Japan. A Cultural Survey o f the Seventeenth
Century, R utland... 1971; zob. te przekad na rosyjski, Nauka, Moskwa 1988.
12 Howard Hibbett, The Floating World in Japanese Fiction. Tuttle, 1975.
13 Donald Keene, Landscape and Portraits, op. cit., ss. 71-91; Mikoaj Melanowicz,
Posowie do Haiku, przekad Agnieszki Umedy-uawskiej, Ossolineum, Wrocaw
1983.
14 Nihonbungakushi (Historia literatury japoskiej): Kinsei (Nowoytno), op. cit.,
ss. 234-263; Haikai-daijiten (Wielki sownik haikai), Meiji-shoin, Tokio 1973, s. 452.
15Teruoka Yasutaka, Bash-no haikai (2 tomy), Chukronsha, 1981; Koten-haibungaku-taikei (KHBT), Bash 5, 6 , 7, Shueisha, 1970-71; Imoto Nichi, Bash
sono jidai-to geijutsu (Bash jego ycie i sztuka), Kdansha, 1968; Matsuo Bash,
Haiku Journey (Oku-no Hosomichi), Kodansha Int., 1975; Ueda M akoto, M atsuo Basho,
Twayne Publishers, N owy York 1970; Nobuyuki Yuasa (przekad, wstp), Basho The

494

Narrow Road to the Deep North and other travel sketches, Penguin Books, Harmondsw orth... 1975.
16 Reginald Horace Blyth, Senryu, The Hokuseido Press, Tokio 1949; Sugimoto
Nagashige, Wstp do Senryii-kydkashu (Zbir senryu i szalonych pieni), N KBT 57.
17 N oguchi Takehiko, Edo-bungaku-no shi-to shinjitsu (Poezja chiska i prawda
w literaturze Edo), Chukronsha, 1971; Tokuda Takeshi, Edo-shijinden (Biografie
poetw piszcych po chisku w okresie Edo), Perikansha, Tokio 1986.
18 Donald Keene, Some Japanese Portraits, op. cit., ss. 87-93.
19 Onitsura, zob. Uejima (Kamijima) Onitsura, w: Donald Keene, World Within
Walls, op. cit., ss. 64 -6 8 .
20 Donald Keene, World Within Walls, op. cit., ss. 71-119.
21 Shiori, hosomi zob. Haikai-daijiten, op. cit. s. 606.
22Mukai Kyorai lub Kyorai zob. Haikai-daijiten, op. cit., s. 166.
23 Inaczej Takarai Kikaku, zob. D onald Keene, Some Japanese Portraits, op. cit.,
ss. 97-105.
24 Morikawa Kyoriku zob. Donald Keene, World Within Walls, op. cit.,
ss. 137-143.
25 Kaga-no Chiyo zob. Donald Keene, World Within Walls, op. cit., s. 139. N a
temat haiku zob. ponadto Kenneth Yasuda, The Japanese Haiku, Tuttle, 1973; William
J. Higginsson, The Haiku Handbook, Kodansha International, 1990.
26 Kawashima Tsuyu, Wstp do Buson Issashu (Zbir Busona i Issy), N K B T 58,
ss. 301-330.
27Teruoka Yasutaka, Wstp do Buson Issashu, op. cit., 5-29.
28Karai Senryu zob. Wstp do Senryii-kydkashu, N KBT, ss. 5-24.
29 Ota N am po jako poeta szalonych pieni posugiwa si rwnie pseudonimem
Shokusanjin.
30 Saikakushu (Zbir Saikaku), 1.1, N K B T 47 (przypisy Itasaka Gen); The Life o f An
Amorous Man, przekad Kengi Hamada, Tuttle, 1964.
31 Kanazoshishu (Zbir ksiek pisanych alfabetem), N K B T 90, zawiera m.in.
Inumakura (Psia poduszka), Nise-monogatari (Opowieci faszywe), Ukiyo-monogatari
(Opowieci ulotnego wiata), Isoho-monogatari (Opowieci Ezopa).
32Asai Ryi, Ukiyo-monogatari, N K B T 90, s. 354. N a temat Asai zob. Teruoka
Yasutaka, Genroku-bungei-fukko (Odrodzenie literatury w Genroku), Shibundd, 1966,
s. 97.
33 Howard Hibbett, Floating World in Japanese Fiction, op. cit.; N om a Kshin,
Wstp do Ukiyozoshishu, NK BT 91 (w tomie m.in. Keisei-kintanki Kurtyzanie nie
wolno si zoci).
34 Koshoku ichidai onna, w: Saikakushu, NK BT 47, s, 454; The Life o f An Amorous
Woman and Other Writtings, redakcja i przekad Nan (Ivan) Morris, Transworld
Publishers, Londyn 1964.
35 Ihara Saikakushu, 2 tomy, komentarze i przekad na wspczesny japoski:
Teruoka Yasutaka i Higashi Akimasa, Shgakkan, 1971; Saikaku-zenshii (Dziea
wszystkie Saikaku) w przekadzie Teruoka Yasutaka, Shgakkan, 1976 Honch
-nijushiko, t. 8 , s. 47.
36 Nihon-eitaigura (Wieczysty skarbiec japoski), w: NK BT 48, s. 188.
37 Seken-munezany o (Obrachunki czowieka), w: NKBT, s. 197. Na temat Saikaku

495

zob. te Teruoka Yasutaka, Saikaku-ni okeru jikan-settei (Konstrukcja czasu w li

teraturze Saikaku), w: Kinsei-bungei-ronsho (Rozprawy z literatury nowoytnej),
Chkronsha, 1978.
38 Shuppan-jnarizumu-no tanj (Narodziny ruchu wydawniczego), w: Nihon-bungaku-no rekishi, op. cit., t. 8 , s. 30 nn.
39 Bunka-sent Edo (Centrum kulturalne Edo), ibidem, ss. 9-67.
40 Nakamura Yukihiko, Wstp do Ueda Akinarish (Zbir Uedy Akinariego)
N K BT 56.
41 U eda Akinari, Po deszczu przy ksiycu, przekad i posowie Wiesaw Kotaski,
Ossolineum, Warszawa 1968.
42 U eda Akinari, Tales o f the Spring Rain, przekad Barry Jackman, Tokyo
University Press, 1975.
43 D onald Keene, World Within Walls, op. cit., s. 378.
44 Nihon-koten-bungaku-daijiten (Wielki sownik japoskiej literatury klasycznej),
Iwanami-shoten, 1983, t. 1
45 Shokugyd-sakka-no tdjd (Pojawienie si pisarzy zawodowych), w: Nihon-bungaku-no rekishi, t. 8 , ss. 210-237.
46M izuno Minoru, Wstp do Kibyshi-sharebonsh (Zbir ksiek o tych
okadkach i frywolnych), N K BT 59.
47Asou Isoji, Wstp do Tokaiddch-hizakurige (Traktem Tkaid na kasztance
z wasnych kolan), NK BT 62; Thomas Satchell (przekad), ShanksMare. Japans Great
Comic N ovel o f Travel and Ribaldry by Ikku Jippensha, Tuttle, 1960; Armando Martins
Janeira, The Picaresque Novel, w: Japanese and Western Literature (op. cit.).
48 Leon Zolbrod, Takizawa Bakin, Twayne Publishers, N owy York 1967.
49 Bakin, zob. Chinsetsu-yumiharizuki (2 tomy), N K BT 60, 61 (Wstp, komentarze
G oto Tanji).
50 Nakamura Michio, Wstp do Ukiyoburo, N K BT 63.
51Hiraga Gennai znany jest rwnie jako Fraisanjin zob. Fraisanjinsh,
N K BT 55 (Wstp, komentarze Nakamura Yukihiko).
52 Nakamura Yukihiko, Wstp do Shunshoku-umegoyomi, NK BT 64. Zob. te
Donald Keene, Tamenaga Shunsui 1790-1843), w: Some Japanese Portraits (op. cit.).
53 Rytei Tanehiko zob. Donald Keene, World Within Walls, s. 430.
s*Kshaku (objanianie) jako forma opowiadania ustnego ksztatowaa si na
pocztku Edo, a w II poowie XIX wieku otrzymaa nazw kddan (opowiadanie). N a
pocztku czytano i objaniano Taiheiki (Kronik wielkiego pokoju) i inne dziea, w tym
traktaty o sztukach walki. Wtedy popularnoci cieszyy si rwnie naniwabushi
(opowiadanie do wtru prostej melodii epizodw wzitych ze rde pisanych). Wraz
z rozwojem yose (sale dla opowiadaczy, teatrzyki wodewilowe, varit) opowiadanie
koshaku (kddan) stao si masow rozrywk, do zrnicowan w formie i treci. M. in.
byy to opowiadania sewamono o uczuciach i zwyczajach, a take shiranamimono
o zbjach i zodziejach. W okresie Meiji stenografowano improwizowane kddan
zwaszcza na temat ycia i czynw samurajw powielano je drukiem, wykorzysty
wano w teatrach, powieciach i filmach.
55
Rakugo (opowiastki, facecje z point) krtkie historyjki, dowcipne, przed
stawiane za drobn opat przez komediantw na ulicach w Osace, K ioto i Edo
poczynajc od XVII wieku. W rakugo wykorzystywano najczciej materia zaczerpnity

496

z otogizshi zwaszcza uszczypliwe opowiadania na temat wielkich panw: daimy

i siogunw. Od poowy do koca rzdw Tokugaww organizowano specjalne
spotkania znawcw (ts-ningen), podczas ktrych uczestnicy popisywali si opowiada
niem dowcipnych historyjek typu rakugo. W czasie takich spotka rodziy si dusze
facecje, ktre stay si podstaw znanych dzi rakugo. Pojawili si wyspecjalizowani
wykonawcy rakugo, cenieni i chtnie suchani opowiadacze przypominajcy komedio
wych wykonawcw teatru jednego aktora. Zob. Teruoka Yasutaka, Rakugo-no nenrin
(Soje rakugo), Kdansha, Tokio 1978 (bibliografia przedmiotu na stronie czwartej tego
dziea, indeks opowiadaczy rakugo i kddan na ss. 507-518).
56 Earl Ernst, The Kabuki Theatre, Oxford University Press, N ow y Jork 1965; Gunji
Masakatsu, Japonskij tieatr kabuki, przekad B.W. Raskin, Progress, M oskwa 1969;
Y oshinobu Inoura i Toshio Kawatake, Tokugawa Theater, w: The Traditional Theater o f
Japan (op. cit.), ss. 133-222; T. Kawatake, Das Barocke im Kabuki Das Kabukihafte im
Barock Theater, Verlag der sterreichischen Akademie der Wissenschaften, Wien 1981;
Urayama M asao, Matsuzaki Hitoshi, Wstp do Kabuki-kyakuhonsh, N KBT 53, 54.
57 D onald Keene, Bunraku. The A rt o f the Japanese Puppet Theatre. Kdansha
International, T ok io... 1965, s. 27 nn; A.C. Scott, The Puppet Theatre o f Japan, Tuttle,
Rutland..., Tokio 1963.
58 Charles J. Dunn i Bunz Torigoe (opracowanie, przekad, wstpy), The A ctors
Analects, Tokyo University Press, Tokio 1969.
59 N agauta (dugie pieni) jedna z form popularnej muzyki instrumentalno-wo
kalnej, towarzyszcej tacom kabuki. Gwnym instrumentem jest tu shamisen (samisen).
Pocztkowo w treci i formie kobieca, wykonywana przez aktorw onnagata; od poowy
XVIII wieku zaczy powstawa pieni o tematyce mskiej. Gidayu(-bushi) od imienia
Takemoto Gidayu forma muzyki klasycznej, wywodzca si z tradycji katarimono,
wyrniajca si mocnymi akcentami dramatycznymi, towarzyszya gwnie przedsta
wieniom w teatrze lalek; bywa te wykonywana w kabuki. Staa si podstawow form
muzyki bunraku. Tokiwazu(-bushi) muzyka teatralna, ktrej twrc jest Tokiwazu
Mojitay z teatru lalek, od pocztku XVIII wieku rozkwita w kabuki w Edo. Wyrnia
si tonem uroczystym i powanym pieni o tematyce miosnej i wojennej. Tomimoto(-bushi) muzyka z krgu teatru lalek, zainicjowana przez Tom im oto Buzen-no Jo
w drugiej poowie XVIII wieku i na pocztku XIX wieku. Wywodzi si z tokiwazu, lecz
jest od niej subtelniejsza. Kiyom oto lekkie, wesoe, ywe pieni, ktre wyksztaciy si
w tradycji tomimoto. Shinnai(-bushi) jedna ze szk muzyki na samisen, wykonywanej
w teatrze lalek w Edo, od drugiej poowy XVIII wieku wykonywana rwnie w kabuki.
Charakteryzuje si wysokimi tonami, melancholijnym nastrojem (nagashi, urei, kudoki).
60 Ki-no Kaion zob. D. Keene, Some Japanese Portraits, op. cit., ss. 107-116.
61 Y. Inoura, T. Kawatake, The Traditional Theatre o f Japan, op. cit., ss. 143-182.
62Shigetomo Ki, Shuzui Kenji, kubo Tadakuni, Wstp do Chikamatsu-jrurish, N K B T 49, 59.
63 D. Keene, The Battles o f Coxing a. Chikamatsu's Puppet Play, Its Background and
Importance, Taylors Foreign Press, Londyn 1950.
64 Donald Keene, M ajor Plays od Chikamatsu, Columbia University Press, N owy
Jork 1961.
65 Zob. Kdansha Encyclopedia o f Japan, t. 4, s. 214.
66 Donald Keene, World Within Walls, op. cit., ss. 295-296.

497

67 Ashiya Dman uchi-kagami (Zwierciado dworu, czyli historia wrbity Ashiya

Dman, 1734) sztuka historyczna z repertuaru joruri w piciu aktach, autorstwa
Takeda Izumo, wystawiona po raz pierwszy w Takemotoza w Osace. Ashiya Dm an by
astrologiem (ommyokka) za cesarza Ichij (987-1011); z powodu czarw rzuconych
jakoby na Fujiwar Michinag zosta zesany do Harimy w obecnej prefekturze Hygo.
W sztuce wykorzystano rwnie legend o Shinodazuma, czyli o lisicy Kuzunoha z lasu
Shinoda, ktra zostaa on Abe-no Yasuna i miaa z nim syna.
68 Edward Klopfenstein, Tausend Kirschbume Yoshitsune. Ein klassisches Stck des
japanischen Theaters der Edo-Zeit. Studie-bersetzung-Kommentar, Peter Lang, Bern...
1982.
69 Takeda Izumo et al., Chushingura. The Treasury o f Loyal Retainers, a puppet play,
przekad D. Keene, Columbia University Press, N ow y Jork 1971.
70Tsuruya Namboku IV, zob. D. Keene, World Within Walls, op. cit., ss. 456-469;
Henryk Lipszyc, Konwencja i nowatorstwo. Cechy charakterystyczne twrczoci drama
tycznej Tsuruya Namboku, Przegld Orientalistyczny, Nr 1/117, ss. 23-29.
71 Teatr Kawarasaki teatr kabuki zaoony w roku 1656 w Kobiki-ch, pniej
poczony z Moritaza, a od roku 1735 do koca Edo peni rol teatru zastpczego
(hikaeyagura) dla Moritaza.
72Earle Ernst, The Kabuki Theatre, Oxford University Press, N ow y Jork 1956,
s. 38.
73 Ibidem, s. 40.
74 W roku 1690 w K ioto byo siedem oficjalnie uznanych teatrw. Zob. The
Actors'Analects, op. cit., s. 17.
75 Incydent Ejimy skandal wywoany przez dam Ejim majcy powane
skutki dla teatru. O to Ejima z dworu sioguna w Edo bardzo lubia aktorw kabuki.
19 maja 1713 roku w towarzystwie kilku dworek udaa si do teatru Yamamuraza, gdzie
podczas przedstawienia wesoo zabawiaa si z aktorami. Jedynie gwni aktorzy
(Ishikawa Danjr II i Ikushima Shingor) odmwili przyjcia do jej loy. Pniej
dworzanie prbowali sprawi przyjemno Ejimie i nakoni aktorw do spotkania si
z dam. Uleg Ikushima. Faktyczny incydent mia miejsce niecay rok pniej. Tego dnia
Ejima z setk dworzan i suby w zastpstwie chorej wdowy odwiedzia grb
sioguna Ienobu w Zjji. Po spenieniu obowizku w powrotnej drodze posza do teatru
Yamamuraza, gdzie wraz ze wit zabawiaa si tak gono, e z wielkim trudem
zakoczono przedstawienie. Z raportw tajnej policji radcy nieletniego sioguna dowie
dzieli si o wszystkim i podjli drastyczne rodki: Ejima i jej modszy brat zostali zesani
w gry Shinsh, aktor Ikushima na wysp Miyakejima, a teatr Yamamura zosta
zamknity na zawsze, pozostae trzy teatry musiay zawiesi dziaalno. Incydent sta
si pniej tematem wielu sztuk i utworw literackich (Kawatake Mokuami, Masamune
Hak ucho, Hasegawa Shigure), nazywanych Ejima-Ikushima-mono.
76 Ewolucja sceny n i sceny kabuki zob. E. Ernst, op. cit., ss. 33-35 i 127, oraz
Kabuki-jiten, op. cit., s. 347.
77 E. Ernst, op. cit., ss. 113-115, 118-122, Kabuki-jiten, op. cit., s. 167; Ongaku-daijiten (Wielki sownik muzyczny), Heibonsha Tokio (1982) 1986: geza-ongaku t. 2,
s. 348, kabuki, s. 601.
78 Dramatopisarz Nakamura Danshichi posugiwa si swego rodzaju ruchom
scen obrotow ju od roku 1711, (zob. Kabuki-jiten), s. 370.

498

79 Zob. Yakugara (typy rl) i yakusha (aktorzy), w: Kabuki-jiten, odpowiednio

ss. 386 i 388; Style and beauty o f kabuki, w: Y. Inoura, T. Kawatake, The Traditional
Theater in Japan, ss. 18-321.
80 D. Keene, World Within Walls, op. cit., s. 239.
81 Kabuki-jiihachibanshu, N K BT 98, pod red. Gunji Masakatsu.
81 Streszczenia sztuk lub wybranych scen dokonano na podstawie widowisk
ogldanych w latach 1964-1966 i 1972-1973 i pniej, gwnie w Tokio. Dane
z programw zostay skorygowane na podstawie Kabuki-jiten (op. cit.) i The Kabuki
Handbook (A. S. Halford i G. M. Halford).
83 Meiboku-sendai-hagi, w: Jrurishu (2), NK BT 52.
84 Tkaid-yotsuya-kaidan (Opowie o duchach w Yotsuya na trakcie Tkaid)
zob. te streszczenie w jzyku niemieckim, w: Toshio Kawatake, Das Barocke im
K abu ki..., op. cit.
85Benten K ozo zob. T. Kawatake, Das Barocke im K ab u k i..., op. cit.
86 Sonezaki-shinju, w: Chikamatsu Monzaemon-shu (1), pod red. Shigetomo Ki,
N K BT 49; The Love Suicides at Sonezaki, przekad D. Keene, w: M ajor Plays o f
Chikamatsu, op. cit.
87 Kokuseriya-kassen, w: Chikamatsu Monzaemon-shu (2), N K B T 50; The B attles o f
Coxinga, przekad D. Keene, w: M ajor Plays o f Chikamatsu, op. cit.
88 Hakata-kojor namimakura, w: Chikamatsu Monzaemon-shii (1), N K BT 49; The
Girl from Hakata, or Love at Sea, przekad D. Keene, w: M ajor Plays o f Chikamatsu,
op. cit.
89 Heike-nyogo-no shima, w: Chikamatsu Monzaemon-shu (2), NK BT 50.
90 Shinju-ten-no Amijima, w: Chikamatsu Monzaemon-shu (1), N K B T 49 The Love
Suicides at Amijima, w: D. Keene, M ajor Plays o f Chikamatsu, op. cit.
91 Hiragana-seisuiki, w: Jrurishu (1), N K B T 51.
92 Daikyoji-mukashigoyomi, w: Chikamatsu Monzaemon-shu (1), N K BT 49.
93 Natsumatsuri Naniwa-kagami, w: Jrurishu (1) N K BT 51.
94 Sugawara-denju tenarai-kagami, w: Bunrakujorurishu, N K B T 99.
95 Yoshitsune-sembonzakura, w: Bunraku-jorurishii, N K B T 99.
96 Kanadehon-chushingura, w: Jrurishu (1), N K B T 51; Chushingura: The Treasury
o f Loyal Retainers, a puppet play, przekad D. Keene.
9 7 1chinotani-futaba-gunki, w: Bunraku-jorurishii, N K BT 99.
98 Umegawa Chubei lub Umekawa Chubei waciwy tytu Meido-no hikyaku,
przekad D. Keene pt. The Courier fo r Hell, w: Major Plays o f Chikamatsu, op. cit.
99 Imoseyama onna-teikin, w: Bunraku-jorurishii, N K BT 99.
100 Shimpan-utazaimon, w: Jrurishu (2), N K BT 52.
101 Ise-ondo obszerniejsze streszczenie zob. T. Kawatake, Das Barocke im
Kabuki, op. cit.
102 Ehon-taikki, w: Bunraku-jorurishii, N K B T 99.
103 Shutsushi-asagao-nikki na temat tej sztuki w teatrze lalkowym na wyspie
Awaji pisze Tanizaki Junichiro w N iektrzy wol pokrzywy, PIW, Warszawa 1972,
s. 248
104 W Kabuki-kyakuhonshii (Zbir sztuk kabuki), N K B T 53, 54, znajduj si
ponadto nastpujce dramaty: Keisei-mibu-dainembutsu (Kurtyzana, czyli wielkie mody
do Mibu-jiz), Osanago-no katakiuchi (Wendeta dziecka), Kanjin-kammon tekuda-no

499

hajimari (Pose z Korei, czyli rdo kamstwa), Osome-Hisamatsu ukina-no yomiuri

(Osome i H isam atsu...), Kosode Soga azami-ironui (Soga w jedwabnej szacie, czyli
wyszyty wzr ostu; znany jako Izayoi i Seishi).
105 M asao Maruyama, Studies in the Intellectual H istory o f Tokugawa Japan,
przekad Mikiso Hane, University o f Tokyo Press, Tokio 1972; Tsuda Skichi,
Intellectual Life, w: An Inquiry into the Japanese Mind as M irrored in Literature, op. cit.;
John Dardes, Confucianism and Autocracy. Professional Elites in the Founding o f the
Ming Dynasty, University of California Press, Berkeley... 1983.
106 Grant K. Goodm an, Japan: The Dutch Experience, The Athlone Press, London
and Dover, N ew Hampshire 1986.
107 Omwienie i fragmenty dzie Fujiwary Seiki, Hayashi Razana, Yamazakiego
Ansaia, Tokugawy Tsunaedy, Kaibary Ekikena, N akae Tju, Kumazawy Banzana,
Yamagi Soko, Ito Jinsaia, It Togaia, Ogyu Soraia, Muro Kyuso zob. Sources o f
Japanese Tradition, op. cit., ss. 344-442 nn.
108 Olaf Lidin, Ogyu Sorais Distinguishing the Way: An annotated English trans
lation o f the Bendd, Sophia University Press, Tokio 1970.
109 N oguchi Takehiko, Edo-bungaku-ni okersu shi-to shinjitsu, op. cit.
110 Nihon-bungaku-shdjiten, Shinchsha, Tokio 1977, s. 187; zob. te Shuichi Kato,
A H istory o f Japanese Literature, The Years o f Isolation, op. cit., ss. 64-65; Bendd, w:
Sagara Tru (red.), Nihon-shisoshi-nyumon (Wstp do historii myli japoskiej), Perikansha, Tokio 1984, ss. 266-286; The Unique Characteristics o f the Sorai School, w:
M asao Maruyama, Studies in the Intellectual H isto ry..., op. cit., ss. 69-134.
111 Shuichi Kato, A H istory o f Japanese Literature. The Years o f Isolation, op. cit.,
ss. 142-149.
112 Koshoku-ichidai-onna, w: Saikaku-shu, N K BT 47, s. 337-8.
113 Shuichi Kato, Glorious deaths, w: A H istory o f Japanese Literature, op. cit., t. 2,
s. 80.
114 Tytu Hagakure wywodzi si z wiersza Saigy z tomu Sankashu (NKBT 29,
s. 110 nr 599), Hagakure-ni chiritodomareru hana...
115 Sagara Toru, Nihon-shisdshi-nyumon, op. cit., 229-246.
116junshi samobjstwo sugi i wasala po mierci jego pana.
111
Hagakure, pod red. Watsuji Tetsur i Furukawa Tesshi, Iwanami, Tokio (1941)
1969; Mishima Yukio, Hagakure-nyiimon, Shinchsha, 1967.

BIBLIOGRAFIA
(wybr)

PO D RCZN IK I, A N TOLO G IE, SERIE, SOW NIKI

1. Aston W. G., A H istory o f Japanese Literature, Londyn 1899.

2. Florenz K., Geschichte der japanischen Literatur, wyd. 2, Lipsk 1909.
3. Kato Shuichi, A H istory o f Japanese Literature, 3 t., Paul Norbury Publications,
1979, MacMillan Press, 1983, Kodansha International, Tokio, N owy Jork, San
Francisco 1983.
4. Keene D., Anthology o f Japanese Literature from the Earliest Era to the
Midnineteenth Century, N ow y Jork 1955.
5. Keene D., Japanese Literature. An Introduction fo r Western Readers, Grove Press,
N ow y Jork 1955.
6 . Keene D., World Within Walls. Japanese Literature o f the Pre-modern Era,
1600-1867, Seeker and Warburg, Londyn 1976.
7. Kin D., Japonskaja literatura X V I I - X I X stoletii, Izdatielstwo Nauka, M oskwa
1978.
8 . Kotaski W., Dziesi tysicy lici. Antologia literatury japoskiej, Pastwowe
Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1961.
9. Konishi Jinichi, A H istory o f Japanese Literature, 1. 1-2, Princeton University Press,
Princeton, N ew Jersey 1984, 1986.
10. Putzar E., Japanese Literature. A Historical Outline, Adapted from Nihon bungaku,
Prof. Hisamatsu Senichi, The University of Arizona Press, Tucson, Arizona 1973.
11. Sources o f Japanese Tradition, compiled by Ryusaku Tsunoda, Theodore de Bary,
Donald Keene, Columbia University Press, N owy Jork (1958) 1960.
12. Nihon-bungaku-no rekishi (Historia literatury japoskiej), 12 t., Kadokawa, Tokio
1966, 1967.
13. Nihon-bungakushi (Historia literatury japoskiej), 7 t., Shibund, Tokio 1977.
14. Nihon-bungaku-zenshi (Pena historia literatury japoskiej), 6 t., Gakutsha, Tokio
1978.
15. Nihon-koten-bungaku-taikei (Systematyczny zbir japoskiej literatury klasycznej),
100 t., Iwanami, Tokio 1958-1974 (NKBT).
16. Nihon-shisd-taikei (Systematyczny zbir myli japoskiej), Iwanami, Tokio
1972-1974 (NST).
17. Nihon-shomin-bunka-shiryo-shusei (Zbir materiaw z historii japoskiej kultury
popularnej), San ichi-shob, Tokio 1975, 1979.

501

18. Nihon-koten-bungaku-daijiten (Wielki sownik japoskiej literatury klasycznej), Iwa

nami, T okio 1983-1988.
19. Nihon-bungaku-shjiten (M ay sownik literatury japoskiej), Schinchsha, Tokio
1977.
20. Nihon-bungakushi-no shido-to jissa i (Historia literatury japoskiej nauka i fakty),
red. Asao I., Ichika T., Gomi Ch., Hasegawa I., Kodaka T., Meiji-shoin, Tokio
(1960) 1970.
21. Bungei-yogo-no kiso-chishiki (Podstawowa wiedza o terminach literackich), red.
Hasegawa I. et al., Shibund, Tokio 1979.
22. Haikai-daijiten (Wielki sownik poezji haikai), Meiji-schoin, Tokio (1957) 1979.
23. Kabuki-jiten (Sownik kabuki), Heibonsha, Tokio 1983.
24. Kodansha Encyclopedia o f Japan, 9 t., Kodansha Tokio.
25. Acta Asiatica 37/1979 Studies in Medieval Japanese Literature, 56/1989
Continuity and Discontinuity in Japanese Literature, The T h Gakkai,
Tokio.
26. Janeira A. M., Japanese and Western Literature. A Comparative Study, Tuttle,
R utland.... 1970.
27. Sansom G. B., Japan. A Short Cultural History, Tuttle, T okio (1931) 1977.
28. Suzuki D. T., Zen and Japanese Culture, Princeton University Press, Princeton 1959.
29. Varley H. P., Japanese Culture. A Short History, Tuttle, Tokio 1973.
N ARA -

HEIAN

1. Boronina I. A., Poetika klassiczeskogo japonskogo sticha, Izdatielstwo Nauka,

M oskwa 1978.
2. Boronina I. A., Klassiczeskij japonskij roman (Gendzi monogatari Murasaki Shikibu),
Izdatielstwo Nauka, M oskwa 1981.
3. Guskina A. E., Zamietki o japonskoj literaturie i teatrie (Drewnost i sredniowiekowje), Izdatielstwo Nauka, M oskwa 1989.
4. Guskina A. E., Marijosiu, przekad, wstp i komentarze, 3 t., Gawnaja Redakcja
Wostocznoj Literatury, M oskwa 1971.
5. Guskina A., Japonskaja liubownaja lirika, Chudoestwiennaja literatura, Moskwa
1988.
6 . Goreglad W. N., Dniewniki i essie w japonskoj literaturie X - X I I 1 w., Izdatielstwo
Nauka, M oskwa 1975.
7. Grigorjewa T. P., Japonskaja chudoestmennaja tradicija, Izdatielstwo Nauka,
M oskwa 1979.
8 . Klassiczeskaja proza Dalniego Wostoka, Chudoestwiennaja literatura, M oskwa
1979.
9. Brower H., Earl Miner, Japanese Court Poetry, Stanford University Press, Stanford
1961.
10. Hoff F., Song, Dance, Storytelling: Aspects o f the Performing A rts in Japan, Cornell
University, Ithaca, N ow y York 1978.
11. Lindberg-Wyda G., Poetic Allusion. Some Aspects o f the Role Played by Kokin
Wakashu as a Source o f Poetic Allusion in Genji Monogatari, University of
Stockholm, Stockholm 1983.

502

12. Morris I., wiat Ksicia Promienistego, Pastwowy Instytut Wydawniczy, Warsza
wa 1973.
13. Pekarik A. (red.), Ukifune. Love in the Tale o f Genji, Columbia Universtity Press,
N ow y York 1982.
14. Tubielewicz J., Superstitions M agic and M antic Practices in the Heian Period,
Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1980.
15. Diaries o f Court Ladies o f Old Japan, przekad Annie Shepley Omori i Kochi D oi,
wstp Amy Lowell (Sarashina-nikki, Murasaki Shikibu-nikki, Izumi Shikibu-nikki),
Kenkyusha, Tokio (1935) 1963.
16. Engi-Shiki. Procedures o f the Engi Era (Books VI-X), przekad, wstp i komentarze
Felicia Gressitt Bock, Sophia University Press, Tokio 1972.
17. The Gossamer Years. A Diary by a Noblewoman o f Heian Japan, przekad Edward
Seidensticker, Tuttle, Tokio 1964.
18. Ise monogatari, przekad, wstp, noty N. I. Konrad, Izdatielstwo Nauka, M oskwa
1979.
19. The Izumi Shikibu Diary, przekad Edwin Cranston, Harvard University Press,
Cambridge 1969.
20. Japanese Poetic Diaries, Earl Miner, University of California, 1969 (przekad
Tosa-nikki, Izumi Shikibu-nikki, Oku-no hosomichi).
21. Kojiki, przekad, wstp Donald Philippi, Princeton University, 1969.
22. Kojiki, czyli Ksiga dawnych wydarze, 2 t., przekad, wstp, komentarze Wiesaw
Kotaski, Pastwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1986.
23. Kokinshu Helen Craig McCullough, Brocade by Night: Kokin WakashU and the
Court Style in Japanese Classical P oetry; Kokin- Wakashu: The First Imperial
Anthology o f Japanese Poetry, Stanford University Press, Stanford 1985.
24. The Manyou, przekad i komentarze J. L. Pierson Jr, 20 t., Lejda 1929.
25. The Pillow Book o f Sei Shonagon, przekad i redakcja Ivan Morris, Columbia
University Press, N ow y York 1967.
26. Sei Sioonagon. Zapiski u izglowia, przekad Wiera Markowa, Chudoestwiennaja
literatura, M oskwa 1975.
27. Shbmonki. The Story o f Masakado Rebellion, przekad i redakcja Judicht
N. Rabinovith, Sophia University Press, Tokio 1986.
28. Tales o f Ise. Lyrical Episodes from Tenth-Century Japan, przekad, wstp i komen
tarze Helen Craig McCullough, University of Tokyo Press, Tokio 1968.
29. The Tale o f the Cavern (Utsuho Monogatari), przekad Ziro Uraki, Shinozaki Shorin,
Tokio 1984.
30. The Tale o f the L ady Ochikubo, przekad Wilfried Whitehouse, Eizo Yanagisawa,
Anchor Books. Doubleday and Company, Garden City, N owy Jork 1971.
31. The Tale o f Genji, przekad Arthur Waley, Londyn 1935.
32. The Tale o f Genji, przekad Edward Seidensticker, 2 t., Tuttle, T okio (1976) 1979.
33. A Tale o f Flowering Fortunes Annales o f Japanese Aristocratic Life in the Heian
Period, przekad i komentarze William H. i Helen Craig McCullough, 2 t., Stanford
University Press, Stanford 1980.
34. Yamato-monogatari, przekad i komentarze L.M. Jermakowa, Izdatielstwo Nauka,
M oskwa 1982.

503

KAMAKURA -

MUROMACHI

1. A Collection o f Tales from Uji: A Study and Translation o f Uji Shui Monogatari,
D. E. Mills, Cambridge Univeristy Press, 1970.
2. Nidzio, Nieproszennaja pomest', przekad, wstp, komentarze I. Lwowa, Izdatielstwo
Nauka, Moskwa 1986.
3. Nij The Confessions o f Lady Nijo, przekad Karen Brazell, Peter Owen, Londyn
1973.
4. The Okagami. A Japanese Historical Tale, przekad Joseph Yamagiwa, Tuttle,
Rutland.... (1966) 1977.
5. Powiest o domie Taira, przekad I. Lwowa, Chudoestwiennaja literatura,
Moskwa 1982.
6 . Swiridow G. G., Japonskaja sredniowiekowaja proza secuwa (Struktura i obraz),
Izdatielstwo Nauka, Moskwa 1981.
7. Skazanije o Josicune, przekad A. Strugackij, Chudoestwiennaja literatura,
Moskwa 1984.
8 . The Heike Monogatari, przekad Arthur Sadler, Transactions of the Asiatic Society
of Japan, t. 46, 1918, t. 49, Tokio 1921.
9. The Tale o f Heike, przekad Hiroshi Kitagawa, Bruce T. Tsuchi, wstp Edward
Seidensticker, University of Tokyo Press, Tokio 1975.
10. The Taiheiki, przekad Helen McCullough, Columbia University Press, Nowy Jork
1959.
11. Translations from Early Japanese Literature, Robert Reischauer, Joseph Yamagiwa,
Harvard University Press, Cambridge 1951 (przekad Izayoi-nikki, Tsutsumi-chnagon-monogatari, Okagami, Heiji-monogatari).
12. Yoshitsune. A Fifteenth-century Japanese Chronicle, przekad Helen Craig McCul
lough, University of Tokyo Press, Tokio 1966.
13. Yoshida Kenko, Essays in Idleness: The Tsurezuregusa o f Kenko, przekad Donald
Keene, Columbia University Press, Nowy Jork 1967.
14. Arnold Paul, Le theatre Japonais. No kabuki shimpa shingeki, LArche, Pary 1957.
15. Araki James, The Ballad-Drama o f Medieval Japan, University of California Press,
1964, Tuttle, 1978.
16. Bowers F., Japanese Theatre, Tuttle, Rutland... 1974.
17. Japanese Noh Drama. Nippon Gakujitsu Shinkokai, 3 t., Tokio 1955/60.
18. Les classique des VOrient, Cinq No. Drames lyrique Japonais, przekad, wstp,
komentarze Nol Peri, Editions Bossard, Pary 1921.
19. Martzel G., Le Dieu Masqu Ftes et thtre au Japon, Publications Orientalistes de
France, Pary 1982.
20. Miner E., Japanese Linked Poetry, Princeton University Press, Princeton
1975.
21. ONeill P. G., Early No Drama, Londyn 1958.
22. ONeill P. G., Guide to No, Hinoki Shoten, Tokio 1964.
23. Poorter, Erika de, Zeamis Talks on Sarugaku, J. C. Giebien, Amsterdam 1986.
24. Sieffert R. La tradition secrte du No, Gallimard, Pary 1960.
25. The No Plays o f Japan, wstp, przekad Arthur Waley, Grove Press, Nowy Jork
1957.

504

26. Twenty Plays o f the No Theatre, Donald Keene, Columbia University Press, Nowy
Jork Londyn 1980.
EDO
1. Goodman Grant K., Japan: The Dutch Experience, The Athlone Press, Londyn,
Dover 1986.
2. Kirkwood Kennet et P., Renaissance in Japan. A Cultural Survey o f the Seventeenth
Century, Tuttle, Rutland 1971.
3. Maruyama Masao, Studies in the Intellectual History o f Tokugawa Japan, przekad
Mikiso Hane, University of Tokyo Press, Tokio 1974.
4. Tsuda Skichi, An Inquiry into the Japanese Mind as Mirrored in Literature,
przekad Fukumatsu Matsuda, Japanese Society for the Promotion of Science,
Tokio 1970.
5. Cikamacu Mondzaemom, Dramaticzeskije poemy, przekad Wiera Markowa,
Chudoestwiennaja literatura, Moskwa 1968.
6 . Chefs-doeuvre Tchikamatsou, Le grand dramaturge Japonais, przekad Asataro
Miyamori, Charles Jacob, Librairie Ernest Leroux, Pary 1929.
7. Dunn Charles, Torigoe Bunz, The Actors Analects, University of Tokyo Press,
Tokio 1969.
8 . Ernst Earle, The Kabuki Theatre, Oxford University Press, Nowy York 1956.
9. Gundzi Masakacu, Japonskij tieatr kabuki, przekad Kabuki-nymon Raskin B.W.,
Izdatielstwo Progress, Moskwa 1969.
10. Halford, Aubrey S., Giovanna M., The Kabuki Handbook, Tuttle, Rutland 1956.
11. Inoura Yoshinobu, Kawatake Toshio, The Traditional Theater o f Japan, The Japan
Foundation, Tokio 1981.
12. Keene D., Bunraku. The Art o f the Japanese Theatre, Kodansha International, Tokio
(1965) 1973.
13. Kawatake Toshio, Das Barocke in Kabuki Das Kabukihafte im Barocktheater,
Verlag der sterreichischen Akademie der Wissenschaften, Wiede 1981.
14. Klopfenstein Eduard, Tausend Kirschbume Yoshitsune, Ein klassisches Stck des
japanischen Theaters der Edo Zeit, Studie bersetzungKommentar, Peter Lang,
Bern, Frankfurt am Main 1982.
15. Major Plays o f Chikamatsu, przekad Donald Keene, Columbia University Press,
Nowy Jork Londyn 1961.
16. Theatre in Japan, Japanese National Commission for UNESCO, Tokio 1963.
17. Hibbett Howard, Floating World in Japanese Fiction. Oxford University Press,
1959.
18. Ihara Saikaku, The Life of an Amorous Man, przekad Kengi Hamada, Tuttle, Tokio
1964.
19. Ihara Saikaku, Five Women Who Lowed Love, przekad Wm. Theodore de Bary,
Tuttle, Rutland, Tokio 1956.
20. Ihara Saikaku, This Scheming World, Tuttle, Rutland 1965.
21. Ihara Saikaku, The Japanese Family Storehouse, przekad G. W. Sargent, Cambridge
University, Nowy York 1959.

505

22. Ihara Saikaku, Izbrannoje, wybr I. Lwowa, Chudoestwiennaja literatura,

M oskwa 1974.
23. Ihara Saikaku, Nowielly, przekad Redko-Dobrowolska T., Chudoestwiennaja
literatura, M oskwa 1981.
24. Jippensha Ikku, ShanksM are (Tokaidochu hizakurige), przekad Thomas Satchell,
Tuttle, T okio 1960; Konishi Iinichi, Nichon-bungeishi (Historia literatury japo
skiej), (t. 1 4), Kodansha, Tokio 1985-1986.
25. Morris Nan, The Life o f An Amorous Woman and Other Writings by Ihara Saikaku,
Transworld Publishers, Londyn 1963.
26. Redko T. I., Tworczestwo Ihara Saikaku (K woprosu o nowatorstwie w japonskoj
litieraturie X V II w.), Izdatielstwo Nauka, Moskwa 1980.
27. Ueda Akinari, Po deszczu przy ksiycu, przekad Wiesaw Kotaski, Ossolineum,
Warszawa 1968.
28. Ueda Akinari, Tales o f the Spring Rain, przekad Barry Jackman, University of
Tokyo Press, Tokio 1975.
29. Zolbrod Leon, Takizawa Bakin, Twayne Publishers, N ow y Jork 1967.
30. Basio, Stichi, przekad, wstp W. Markowa, Chudoestwiennaja Litieratura,
M oskwa 1985.
31. Blyth R. H. Haiku, 4 t., Hokuseido, Tokio 1981.
32. Blyth R. H., Senryu Japanese Satirical Verses, Hokuseido, Tokio
1949.
33. Bresawiec T. L, Poezja Macuo Basio, Izdatielstwo Nauka, M oskwa 1981.
34. Matsuo Basho, The Narrow Road to the Deep North and Other Travel Sketches,
przekad Yuasa Nobuyuki, Penguin Books 1966.
35. Suzuki Daisetz T., Sengai The Zen M aster, Faber and Faber, Londyn
1971.
36. Ueda M akoto, M atsuo Basho, Kodansha International, Tokio 1983 (Twayne
Publishers, N ow y Jork 1970).

INDEKS
AUTORW, TYTUW I TERMINW
JAPOSKICH, CHISKICH
I KOREASKICH

Abutsu-ni (zm. ok. 1283) 2 2 9 ,2 9 0 ,2 9 8 ,2 9 9

ageku 51
Agemaki 441
agemaku-kurtynka
ai-kyogen 319, 343
Ainu 18, 19
aiyoku-shsetsu 383
Akahito - Yamabe 277
akahon 73
Akashi 159
Akashi-no U e 159
Akazome Emon (?95771045) 151
Akechi Mitsuhide 436, 479
Akegarasu (Krakanie wron o wicie, 1772)
409, 433
ageuta 343
Akihira *# Fujiwara
Akiko (829-900) -* Fujiwara 151, 156
Akinari *4 Ueda
Akisue - Fujiwara
Akisuke (1090-1155) -> Rokuj 286
Akogi (Rybak Akogi) 348
Akoya-no kotozem e, III akt Dannoura-kabuto-gunki 433, 435
Akugenda (M inamoto-no Yoshihira),
1190-1160
Amanoya Rihei Amakawaya Gihei
469
Amaterasu 61, 121
Ame-no iwado (Ame-no iwato wake-no
kami) 61, 304

Amida 204, 206

Amida-no honji 236
And Hachizaemon -> Jish, zm. 1745
313
Anei 365
ankokuji 212
Anraku Sakuden (1554-1642) 381
Antoku 467
Anyin 209
aohon 73
Aoi 158
Aoi-no U e 157, 330, 340, 348
Aotozshi hana-no nishikie (Opowie
o
Aot, czyli brokatowy obraz kwia
tw, 1862) 442
aragoto 413, 429, 439, 465
Arai Hakuseki (1667-1727) 482, 483
Arakida-no Moritake (1473-1549) 52, 249,
250
Arakida Reijo (1732-1806) 400
Aridoshi 330
Arima-no Miko 97
Ariwara-no Narihira (825-880) 32, 132
-134, 152, 279, 331
Ariwara-no Yukihira (818-893)
Aro-kassen-monogatari (Opowie o wal
ce wron, czapli, XV w.
Asada Kakei (71705-71760) 459
Asakusa 374
Asai Ryi (zm. 1691) 379, 381, 388

507

Asano Eisoku 327

Asano Naganori (Enya Takasada) 469
Asayama Bont 248
Asayama Kirinan 379
Ashikaga 249, 316, 322
Ashikaga-no Tadayoshi (1307-1352) 212
Takauji (1305-1359) 198, 212, 222, 469
Yorikane 443
Yoshiakira 222
Yoshihisa (1465-1489) 250
Yoshimasa 339
Yoshimitsu (1358-1408) 302, 323, 326
Yoshimochi (1386-1428) 313, 326
Ashikari 330, 340
Ashiya Doman ouchi-kagami (Ashiya D man, czyli zwierciado wielkiego rodu,
1734) 418-438
Ashura 86
ason 101
Asuka 23, 83, 86 , 96
Asukai Eika 249
Asukai-no Masatsune 298
Asukai M asayo (XV w.) 293
Ataka 321, 340, 347, 447
Atsumori 340
Atsuyoshi 145
Atsumichi 149, 168
Ayakiri 310
Aya-no tsuzumi (Damaszkowy bben,
XV w.) 331, 348
Ay atari
Takebe
ayatsuri-ningy
ningy-jruri
ayumiita 426
Awaji 129
aware 166, 181, 252, 257
awase 282
Azuchi-M omoyama 197, 199, 356
azuma-asobi 37, 265
azekurazukuri 85
Azuma-kagami (Zwierciado Wschodu,
ok. 1290) 225
Azuma-kaid Yotsuya-kaidan < Yotsuya-kaidan
azuma-uta 96, 112, 127
Bakin -* Takizawa, Kyokutei 489
bakufu 197, 490

508

bakuhan 95, 274

banka 95, 274
Baramon 307
Bash -> M atsuo 52, 251
Bash (Drzewo figowe, Figa rajska, XV w.)
339, 346
Bemmei (Rozumienie nazw, 1717) 485
Bend (Rozumienie drogi, 1717) 485
Bendowa (Rozmowy o doskonaleniu D ro
gi, 1231) 211
Benkei-monogtari 237
Benten-kozo (Aotooshi... 1862), 446
bett 314
Bifukumonin (ok. 1124-1193) 244
biwa 36, 38, 68 , 201
biwa-hshi 217
bodai 162, 179, 214
bonn 162, 179
bosatsu (Kannon, Seishi) 205
Boshibari (Zwizany sznurem, 1916) 448
Budda 121, 205
Budd-denraiki (Kronika przekazywania
sztuk wojennych, 1687) 389
bugaku 301, 304, 305nn
Buke-giri-monogatari (Opowie o ob o
wizkach samuraja, 1688) 389
buke-mono 73, 377, 283
Bummei-ittdki (Zapiski rodu z ery Bummei, 1479) 300
Bumpitsu-ganshinshd (Sztuka kompozycji,
czyli wybr oczu i serca, 820) 120, 176
Bungo-fudoki (Zapiski o ziemiach i oby
czajach prowincji Bungo, VIII w.) 57
Bunji 216
bunjin 486
Bunkashreish (Zbir dobrych i piknych
utworw, 818) 120, 279
Bunkd, XVIII w. 441, 459, 461
Bunky-hifuron (Zwierciado literatury,
czyli o tajemnicach kompozycji, 819
-20) 120, 124
bun-no mai 310
bu-no mai 309
bunraku 411, 433, 438, 492
Bunrakuza 411
Bunyagoroshi (Zabjstwo B., 1856) 420

Bunya-no Yasuhide (IX w.) 130, 132

bushi 197
bushido 399, 482, 486, 490, 491, 493
busshoe 211, 306
Buson -> Y osa 374
Buson-shichibushu (Zbir Busona w sie
dmiu czciach, 1808) 374
bussokuseki-no uta 35, 269
butai scena 316, 317
B yodoin 234
chaban, kygen 77
chashitsu 259
chanoyu 201
chigo 234, 236
chigo-m onogatari 236
C hikafusa K itabatake
C hikam atsu H anji (17 2 5-1783) 413, 418,
431, 441, 452, 476, 477, 489
C hikam atsu M on zaem on (1653-1724) 362,
413, 4 1 4 -4 1 8 , 441, 452, 453, 455, 475
C hikam atsu T o k u zo 431, 478
C hikam atsu Y anagi 436, 479
C hikubushim a (W ysp a C hik u b u , X V w.)

chuhon, chugata-eiri-yomihon 76
Chu Hsi (Czu Hi, Czu Si, Shushi 1130-1200), 358, 481, 482
chuko 16
Chushingura Kanadehon-chushingura
419, 432, 452, 469
Chushin-suikoden (O pow ie znad brze
gw rzek o wiernych wasalach, 171 6-1 7 9 9 )
C hu Yu, Czu Ju, zm. 1433 383
Czangan 23, 83
dai 269, 282, 288
D aianji 83
D aibutsuden 34, 62, 69, 86
D aibutsuji 209
daidairi 83
D aigak u ry 87
D a ig o (8 9 7 -9 3 0 ) 145, 279, D a ig o ji 328
dairon gi 282
daishirazu 282
d aisan k u 47
dajdaijin 247
D aik a k u ji 290

Daikyji 460
daimyo 198, 356, 443, 449
C h iku sai-m on ogatari (Opowie ChikuD ainihonshi (Wielka historia Japonii,
1657-1906) 481
saia, ok. 1622) 380
Daitokuji 213
Chionin 206
dammari 432, 434
C h in setsu -yu m ih arizu k i (Zabawne opinie,
dan 342, 463
czyli sierp ksiyca, 1805-10) 405
dangi 393
chobochobo 427
danka 37
choboyuka 427
Danjur (Ichikawa) 421, 440
Chshshi - Kinoshita
Dannoura 197, 215, 435, 467
C h g o n k a (chi., Duga pie alu, 808)
Dannoura-kabuto-gunki (Kronika bitwy w
Po Kii-i (Po Lo-tien) 283
Dannoura, 1732) 433, 435, 441
chka 26, 27-29
danrin 364
chokusenshu 126, 138
Danshoku-dkagami (Nanshoku-kagami,
chnin-mono 73, 377
Wielkie zwierciado mioci mskiej,
chonmage 437
1687)
ch-renga 46, 47
Danzan-jinja 314
Chshu-eis (Szkice poetyckie dugich
Date 436
jesieni, 1178) 241
Date-kurabe okuni-kabuki (Rywalizacja
chu 358
w Date, czyli wydziwianie Okuni, 1778)
chugu 149
443
345
ch ik u go-sh ib ai 427

Dazaifu 98, 110, 115, 124

Dazai Shundai 482, 485
degatari 437
den 64
dendenmono 438
dengaku 33, 202, 301n, 312, 315, 323nn
dengaku-hshi 312
denki-monogatari 65
densetsu 25
D ewa 135
Ddbuntsuko (Rozwaanie o pimie japo
skim i chiskim, ok. 1714) 483
dchuki 77, 208-212
Ddgen (1200-1253) 260
Djji (witynia Djji, ?XV w.) 340, 348
djji-mono 433
dokegata 430
dokugin 47
Dokugin-senku (Tysic strof jednego pie
niarza, 1540) 52, 250
doma 426
donch 428
dy 36, 37
Ebira (Koczan, XV w.) 330
Echizen 174, 209
Edo 16, 356
Edo-/m/umare uwaki-no kabayaki (Smae
nie zalotnika w Edo urodzonego,
1785) 401
Edo-sanza 424
Eguchi (Kurtyzana Eguchi, XV w.) 346
Ehon-taikdki (Ilustrowana kronika /lub
ksiga/ Taik, 1799) 436-479
Eifuku M onin, Eifuku-no M onin, XIV w.
289
Eiheiji 209
Eiheikdroku (Obszerne zapiski z Eiheiji,
XIII) 210
Eiheishingi (Zasady wspycia w Eiheiji,
ok. 1245) 210
Eihji 213
Eiga-monogatari (Opowie o chwale,
1030-1092) 67, 151, 170
Eikando 13
Eika-taigai (Zarys komponowania poezji,
1216) 246

510

Eitaiaura (Wieczysty skarbiec japoski,

1688) 384, 389
Eisai, 1141-1215 207
Ejima Kiseki (1667-1735) 377, 384, 3 9 2 -3 9 4
Ej (Kun) 210
emaki 200
emakimono 202
Emura Hokkai, (1713-1788) 483
Emon (Akazome) (zm. po 1041) 151
en 244, 254
Engakuji 212
Engi (901-922) 121
Engishiki (Przepisy ery Engi, 927) 55
engo 140
enkiri 431-432
Enky-ryky-sochinjo (Oskarenie dwch
lordw z ery Enky, 1310) 295
enkyoku 38, 341
ennenmai 38, 301, 315
Enokoshu (Zbir szczenicy, 1633) 367
Enomoto Kikaku, Takarai (1661-1707)
371
Enryakuji 121
fu (tsy, fan-tsy) 100, 274
Fudarakuji 218
fuga 250
Fud (Niewzruszony, 1617) 439
fudoki 20, 93-95, 265
fue 201
Fugaron (O elegancji..., 1940) 255
Fiigashu (Zbir wierszy wytwornych,
1344-46) 34, 288, 293, 296
Fiigyokushu (Zbir stylw, XV w.) 333
Fugen 220
Fuji 107, 277
Fujimusume (Dziewczyna Wistaria, 1826)
86 , 438
Fujioka Sakutar (1870-1910) 16
Fujitsubo 158
Fujiwaradera 86
Fujiwara-no
Ariie (1155-1216) 34, 238
Chikatsune (1151-1210) 238
Fuyutsugu (775-826) 156, 174

Hamanari (733-799) 176, 277

Ietaka (1158-1237) 34, 238, 246-247,
287
Kaneie (929-999?) 167, 172
Kanesuke (877-933) 143
Kinto (966-1041) 32,1 2 6 ,1 4 6 ,2 8 3 , 367
Kiyosuke (1140-1177) 287
Koretada ( = Kurahashi-no Toyokage, 924-972)
Masatsune (1170-1221) 238, 287
Michinaga (966-1027) 147, 151, 171
Michitaka (953-995) 169
Motofusa (1114-1230) 209
M ototoshi (1056-1142) 241, 285
M otozane (1431-1466) 174
Muneyo 145
Nobutaka 156, 175
Nobuzane (ok. 1230-1250)
Sadaie ( = Teika) 34, 185, 244-246,
284, 350
Sanekata 143
Shihei (Tokihira) (871-909) 140, 464
Shunzei, Toshinari (1114-1204) 127,
185, 241-244
Tadafusa 40
Takanobu (1142-1205) 174, 185
Tameie (1198-1275) 289, 290, 299
Tamenori 294
Tametoki (ok. 1000) 156, 174
Tameuji (1122-1286) 290
Teika (1162-1241)
Tomoyasu 172
Toshitada 241
Toyonari (704-765) 115
Toshinari ( = Shunzei) 238
Tsugukage 145
Yasumasa 149
Yoritada (9 2 4 -9 8 9 )
Yoshitsune (Kygoku) (1169-1206)
238,
244, 287
Fujiwara Seika (1561-1619) 360, 482
Fukai Shidkcn (1682-1765) 484
Fukakusa 209, 325
Fukanzazengi (Powszechne szerzenie za
sad medytacji, 1227) 210
Fukukenjaku-kannon 86

Funa Benkei (Benkei w odzi, 1885) 349,

437
Funya (Bunya)-no Yasuhide, IX w. 132
Furaisanjin - Hiraga Gennai
Furukawa M okuami
Kawatake M okuami
furyu 315, 365
Furyu-shidokenden (Wykwintne ycie Shidkena, 1763) 484
Fushikaden (Przekazanie Stylu, Ksztatu
i
Kwiatu, 1400-02) 250, 333
Fushimi (1265-1312) 291
Fushimi-inari-jinja 79, 272
Fushizuke-shidai (Porzdek komponowa
nia do muzyki, XV w.) 333
Fushizukesho (Ksiga o kompozycji mu
zycznej, XV w.) 333
Fuwa (Niezomne, 1680) 439
fuzokumai 304
fuzokuuta 37, 39, 40, 127, 265
gagaku 119, 301, 320
Gagakury 35, 308
Gakuddydjinshu (Zbir przestrg dla obie
rajcych drog nauki, 1234) 210
gakumon 485
Gakk 86
Gakushu-jdjd (Uwagi na temat nauczania,
XV w.) 333
gakut 327, 328
Gakutsha 16
Ganjin (688-763) 45, 85, 121
Gankoji 83
gazoku-settchu 383
Gedatsu (Uwolnienie duszy Kagekiyo,
1744-60) 439
gein 304
Gemmei, pan. 707-715 23, 83, 88
Gempei-seisuiki (Kronika /lub: Zapiski/
rozkwitu i upadku M inamotw i Tairw, 1340) 70, 214
Gena 1269-1352 222
gendai 21
Gengensh (Zbir relacji o rdach i po
cztkach, 1340) 297
Genji 197, 472

511

Genji-monogatari (Opowie o ksiciu

Genji, XI w.) 156-165, 178, 186, 309
Genji-monogatari tama-no ogushi (Opo
wie o ksiciu Genji, czyli drogocenny
grzebie, 1758) 160
Genjuan-no ki (Notatki z urojonego domu,
1690)
Genk 296
Genku
Hnen (1133-1212) 206
Gennai -> Hiraga
Genroku (1688-1703) 302, 356, 384, 412
Genshin (942-1017) 205
genzaimono 347
gesaku-bungaku 74, 395
geza 433
gidayu, gidayu-bushi 413, 427
Gidayu -* Takemoto
gidayu-kygen 438, 452
Gid Shushin (1325-1388) 212
gigaku 301, 305, 306, 317
Gikeiki (Kronika /lub: Zapiski/ o Yoshitsune, 71411) 70, 215, 223
Gion Nankai (1677-1751) 483
giri 356, 416, 418, 489
go 201
Godaigo 198, 212, 214, 296
Godairiki koi-no fujime (Przysiga mioci
lub piecz mioci zapisana na samisenie, 1794) 431, 443
Gofukakusa (1243-1313) 228, 229
Gohei -4 Namiki
Goi (Pi stopni) 333
gojin 306
Gojo 221
gkan 73, 400, 403
Gokurakuji 209, 447
goma 122
gongen 121
Gomurakami 222
Goon (Pi melodii, XV w.) 329, 333
Goongyoku-jdj (Uwagi na temat piciu
rodzajw muzyki, XV w.) 333
Gosaga 209
Gosenshu Gosenwakashu (Zbir pieni
japoskich pniej wybranych, 951
145, 282

512

Gosha-hyakushu (Sto strof piciu wity)

241
Goshirakawa (1156-1158) 127, 350
Goshiiishu Goshiiiwakashu (Pne po
kosie zbir pieni japoskich, 1086)
149
Gosuzaku (1036-1045) 44
Gotobain (1180-1239) 48, 227, 237, 286
Gotsuchimikado (1466-1500)
Goyzei 412
gozan 200
gozan-bungaku 200, 213
Gozonji-no shobaimono (Wiadoma rzecz
na sprzeda, 1782) 401
Gukanshd (Brednie gupca, 1220) 226
Gumon-kenchu (Gupie pytania mdre
komentarze, 1363) 248
gundan 94
gunki-monogatari 65, 68-70, 79, 213-226
guntai 336
Gusai (Kyusei) (1284-1378) 50, 247
Gusai-tsukeku (Strofy doczone Gusafa,
XIV) 247
Gyki, 668-749 85
Gyokuydshu -* Gyokuyd-wakashu (Zbir
drogocennych lici poezji japoskiej,
1311-14) 34, 295, 388
ha 342
Hachi 157
Hachiman 304
Hachimonjiya 72, 74, 377, 393
Hachinoki (Karowate drzewko) 344
Hagakure (Ukry si w liciach, 1710
-1716)491
hagataki 431
Hagoromo (Szata z pir, XVI w.) 58, 321,
330, 340, 346
Haga Yaichi (1867-1927) 16
haibun 51, 372
Haiju-yanagidaru (Wierzbowa beczuka
w stylu artobliwym, 1765-1838) 375
haikai 27, 51-52, 374
Haikai-mondo (Dialogi o poezji haikai,
1785) 371
haikai(-no) renga 51, 247

Hajin 374
haiku 30, 51, 78
Hakata-kojord namimakura (Kurtyzana
z Hakaty, czyli poduszka na fali,
1716/17)456
Hakkenden -> Nans Satomi... 406-407,
489
Haku Rakuten (Po Lo-tien, 772-846) 148
Hakuh (673-685) 83
Hamamatsu-chunagon-monogatari (Opo
wie radcy Hamamatsu, XII w.) 165,
274
Han, II w. p.n.e. II w. n.e. Hamamatsuya 432, 446, 447
hana 324, 334, 336, 337
Hana-no kagami = K akyd (Zwierciado
kwiatw, XV w.) 333
Hanagatami (Kosz kwiatw) 347
hanamichi 421, 429, 446, 474
Hanazono (1297-1348) 290, 291
hangan 469
Hanji -* Chikamatsu
Hanjo (Porzucona dziewczyna, XV w.)
330, 331
hanka ( = kaeshiuta) 28, 100, 105, 111, 274
Harada Kai 436
Hasegawa Senshi (1689-1733) 418
Hatano-no Yoshishige 209
Harima-fudoki (Opisy ziem i obyczajw
prowincji Harima, 715-16) 57
Harusame-monogatari (Opowieci deszczu
wiosennego, 1808) 397
Hashi Benkei (Benkei na mocie, XVI) 347
hashigakari 317, 426
hashirimono 310
hatsune 468
Hatsuse 446
hayagawari 434
hayashi 305, 319, 320
hayashiboya 427
Hayashi Ruziin (1583-1657) 360, 482
haya-uta 42, 305
hebizcmo 433
Heian (794 1185) 16, 118, 122, 166, 199,

257, 280
Heian-jlntill 4V2

Heiji-monogatari (Opowie o erze Heiji,

71220) 214
Heij -> Nara
Heiju-monogatari (lub Heichu Opo
wieci o H., ok. 959) 153
Heike = Taira 197, 472
Heike-monogatari (Opowie o Heike
/lub o rodzie Taira/, ok. 1240) 70, 214,
215-216, 258
Heike-nyogo-no shima (Rd Taira, czyli
na Wyspie Kobiet, 1719) 417, 435, 457
heikyoku 38, 70
Heizei (774-824) 132
Hekirenshd (Wybr wiejskich renga, 1345)
248
Henj, ok. 816-890 129
Hibariyama (Gra Skowronka, XV w.)
347
Hidakagawa (Rzeka Hidaka, 1663) 433
Hideyoshi -* Toyotomi 381
Hieda-no Are, ?VII w. 88
Hiei 204, 209, 296
Hie-jinja 243
higashi-hanamichi 426
Higashi-honganji 14
Higashiyama 339
Higashiyama-sans 223
hikaeyagura 425
Hikaru = Promienisty 157, 180, 309
hikiddgu 427
hikimaku 428
hinadan 427
Hinadori (Piskl) 476
Hino 145, 298
Hipp-denju (Przekaz tajemny skarbu)
7 *. Sugawara-denju-tenarai... 464
Hiraga Gennai ( = Furaisanjin) 1720-1779 376, 407, 484
Hiraga Motoyoshi (1800-1865) 362
hiragana 12
Hiragana-seisuiki
(Kronika
rozkwitu
i upadku spisana hiragan, 1739) 459
Hirose Tans (1792-1856) 483
Hisamatsu Senichi (1894-1976) 16
Hishikawa Moronobu zm. 1694 362

513

Hitachi-fudoki (Kronika ziem i obyczajw

prowincji Hitachi, 713) 57
Hitamaro - K akinom oto 280
H itom oshibito 49
H itorigoto (M onolog, 1718 Onitsura)
367
Hizakurige (K asztanka z wasnych kolan,
1802-1809) Tokaidh-hizakurige
403
Hizen 57
Hbutsush (Zbir drogocennych rzeczy,
71179) 59, 234
H ei (1704-1710) 383
Hgen (1156-1158) 214
Hogen-monogatari (Opowie o erze
Hogen, 71220) 70, 214
Hohenkai 360
hj-nantei 261
Hjki (Zapiski z szaasu, 1212) 227, 298
Hdjo-no M asako 467
Sadatoki (1270-1311) 212
Takatoki (1303-1333) 222
Tokiyori (1226-1263) 209
Hkaiji 145
H okkedo 86
Hokke-genki (Kronika dobroczynnych
skutkw Sutry Lotosu, 1041) 58
Hokkeji 83
H okke-kyd (Sutra Lotosu) 207
hokke-shinto 204
hokku 47, 250
Hokurikud 84
hm onka 44, 46
hm on-no uta 44
Hmotsush (Zbir skarbw, XIII w.)
hon (bon) 80
H onami Ketsu (1558-1637) 349, 360
Honch-nij-fuk (Dwadziecia przyka
dw niewiernoci synowskiej w na
szym kraju, 1686) 388
Honch-nijshik (Dwadziecia
cztery
przykady wiernoci synowskiej w Ja
ponii, 1766) 341, 419, 433, 436
Honcho-suikoden (Japoskie opowieci
znad brzegw rzek i jezior, 1773) 39
Honen (1133-1212) 200, 206

514

hon-hanamichi 421
honi 244, 287
honjimono 236
honkadori 238
Horikawa nami-no tsuzumi (Rzeka Hori,
kawa, czyli echo bbna na falach,
1707) 416
Hryuji 23, 26, 86 , 306
H sh 302
Hseid Kisanji (1735-1813) 396
hoshi 42
Hosokawa Yoriyuki 222
H osokawa Yusai (1534-1616) 332, 359
hosom i 370
Hosshinshii (Zbir opowiastek o przebu
dzeniu wiary, ok. 1215) 59, 227, 234,
298
hosso 84
Hotaru (wietliki) 160, 177
Hozumi Ikan, XVII/XVIII w. 418
Hsiian Tsung (Siuan Tsung) (685-762) 283
Huai-nan-tsy (Enanji) 61
Hui-kuo 123
Hyakuman (duch Hyakuman) 347
Hyakuninisshu (Po jednym wierszu od stu
poetw, 1359) 149
hybanki 72, 376, 379
ichi-hijiri 204
Ichijo (987-1011) 151, 175
Ichij-no Kanera (1402-1481) 40, 66 , 249,
293, 299, 300
Ichij-no Kaneyoshi ( = Kanera)
Ichijo Ekan (1605-1672) 414
Ichikawa Danjur (1660-1704) 413, 229
Ichikawa Danjur IX 449
Ichikawa Kodanji (1812-1866) 420
Ichimuraza 420, 423
Ichinotani futaba-gunki (Kronika bitwy
pod Ichinotani, 1751) 435, 472
Iemitsu -* Tokugawa
lem on 445
Ieyasu
Tokugawa
Iga 367
Igagoe-dochii-sugororku (Sukeroku w dro
dze do prowincji Iga, 1784)

Ihara Saikaku (1642-1693) 73, 80, 364,

384-392
Ikazuchi Taro 407
Iken-fuji (Pogldy przedstawione wadcy,
914)121
Ika-no mokuzu (W odorosty w stawie) 400
Ikudama-shinju (Podwjne sam objstwo
kochankw w Ikudama, 1715) 453
Ikku -+ Jippensha
Ikkyu Sjun (1394-1481) 29, 213
Ikkyubanashi (O powiadania o Ikkyu,
1661-73) 213
lmakagami (Zwierciado wspczesne /dzi
siejsze/ 1170) 225
imay 36, 44-46, 127, 201, 341
Imibe (Imbe, Imube) 267
Imoseyama-onna-teikin
(Gry
Sio
strzane, czyli nauki dla kobiet o pro
wadzeniu domu, 1771) 418, 435, 452,
476
Inari 79, 467
Inawashiro Kensai (1452-1510) 249, 250
inga-h 216
In-hyakushu (Sto strof z klasztoru, 1200)
242
insei 197
Inu-hariko (Papierowy pies, 1692) 383
Inu-koji (Psi mdrzec, 1690) 367
Inu-makura (Psia poduszka) 381
Inu-tsukubashu (Psi zbir z Tsukuba,
71514) 249, 250
Inu, 7-1413 315, 326
Ippen, 1239-1289 202, 205
iro 136
iroaku 431
irogataki 431
iroha-renga 47
Ise, (zm. ok. 930) 145-146, 313
Ise-monogatari (Opowieci z Ise, X w.)
152-153
Ise-jingu 133
Ise-shint 204
lse-ondo (Taniec w Ise, 1796) 431, 478
Ishida Baigan (1685-1744) 76, 485
Ishida-sensei-goroku (Zapiski sw mistrza
Ishidy) 486

Ishikawa Jozan, 1583-1672 483

Isoho-monogatari (Opowieci Ezopa, 1596,
1623, 1659) 382
Isonokam i / Iso-no kami 269
Issa - Kbayashi
issei 342
Issunbshi (Tomcio Paluch) 237
I-szan I-ming (Ichizan Ichinei) 212
Itchu, XV w. 313, 315
It Jinsai (1627-1705) 384, 482
It Tgai (1670-1736) 482
itsuwari (uso) 160, 181
Iwami 101
Iwanohime 95
Iwashimizu-monogatari (Opowieci o Iwashimizu, ok. 1260)
Izaemon 430, 454
Izanami 324
Izanagi 60, 324
Izayoi-nikki (Dziennik szesnastu nocy,
1282) 229, 290
Izayoi Seishin, 1895 (Satomoyo azami-no
ironui) 420
Izumi 295
Izumi Shikibu, ok. 970-1030 32, 149-151
Izumi Shikibu-nikki (Dziennik Izumi Shi
kibu, 1002/3) 149, 168
Izumi Shikibu-zokushii (Zbir Izumi Shi
kibu, ok. 1190) 149
Izumo-fudoki (Opis ziem i obyczajw pro
wincji Izumo, 733) 57, 93
Izum o-no Okuni 411
Izutsu (Studnia, XV w.) 33, 330, 340
Jakkoin 215
Jakuren (zm. 1202) 33, 34, 238, 287
Jayanagi (zm. 1763) 439
ji, jishu 205
jidaimatsuri 173
jidaim ono 4 1 3 ,4 1 7 ,4 3 2 ,4 3 5 ,4 3 9 ,4 6 4 ,4 9 0
jidai-sewa 417
Jien (1155-1225) 201, 238, 244
jige-renga 50
Jihei 430, 458
jijitsu-monogatari 168

515

Jikkinsho (W ybr dziesiciu poucze,

1252) 60, 234, 235
Jimmu 63, 89
Jimyin 290
Jingu 63
Jinnd-shdtki (Kronika prawowitej suk
cesji boskich cesarzy, ok. 1340) 226,
297
Jinshin, 672 (Jinshin-no ran) 97, 100
Jippensha Ikku (1765-1831) 397, 403-405
Jish *+ And Hachizaemon 384
Jit (687-696) 92, 100
jitsuaku 431
jittei 336
jiutai 319
Jiz 54
jo 28, 103, 270
jdai 20
jdo 200, 205
jdoshu 200
jddo-shinshu 200
jo-ha-kyu 310, 342, 344
jojitsu 84
jko 16
Jkyu (= S h k y u ) (1219-1221) 245
Jomei (pan. 629-641) 37, 97
jm on 21
Joraishi, XVII w. 381
jor 403
joruri 36, 39, 412, 429, 442
Joruri, XVII w.
Joruri-monogatari (Opowieci o Joruri, po
1485) 237, 412
joshikim aku 428
jza 351
J6 tm onin (Fujiwara Akiko, 829-900)
151, 156
juhachiban 439
Junidansoshi
(Dwanacie
opowiada,
1531)412
Junna 786-840 279
junshi 491
Juraku-monogatari (Opowie o Juraku,
1624) 379
kabane 101
kabesu 422

516

kabuki 39, 411-412, 421, 430, 434, 438,

441, 492
Kabukiza 413, 421, 424
kabuki-juhachiban 439
Kabuzuindki (Istota pieni i taca, 1456)
339
Kach-yosei (Ewokacje kwiatw i ptakw,
1472) 300
Kada-no Azumamaro (1669-1736) 34,
360, 481
Kaden Fushikaden Kadensho 333
Kadensho (Ksiga o przekazywaniu Kwia
tu, 1400) 333, 334
Kadoza 428
kad 201
kado-no shibai 419, 428
kaeshiuta (hanka) 108
kagai 23, 112
Kagamijishi (Taczcy lew, 1893) 447
Kaganojd 414
Kagami Shik (1665-1731) 365
Kaga-no Chiyo (1703-1775) 366, 372
Kagawa Kageki (1768-1843) 34, 361
K agekiyo (Bohater Kagekiyo, 1739) 330,
347, 439, 441
Kagerd-nikki (Dziennik ulotnych chwil,
974) 167-168, 172
kagura 41, 42, 265, 306, 335
kagurauta 36, 41-44, 127
Kagurauta-kd (Rozwaania o pieniach
kagura, 1766) 42
Kaguyahime 151, 152
Kai 212, 368
Kaibara Ekiken (1630-1714) 482
K aidoki (K ronika drogi nadmorskiej,
1223-33) 233
K aijus (Dawne ulubione strofy, 751) 26,
87,
273
K aiho Seiryo 482
Kaimokusho (Ku otwarciu oczu, 1272) 207
kaishi 47
kaii-shsetsu 383
kaiso 189, 190
Kajiwara K agetoki (zm. 1200) 459, 467
kakekotoba 31, 135, 270, 342
kakemono 202

K akinom oto-no Hitom aro (ok. 680-710)

18,
28, 32, 100-107, 274
K akitsubata (Irysy) 346
K aky (Zwierciado Kwiatu, 1424) 328,
333
Kakyd-hyshiki (Wskazwki do kanonu
pieni / Zasady poezji, 772) 176, 277
Kamahige (Podwinite wsy/sumiaste wsy, 1774) 439 .
Kamakura 197, 209, 446
Kameyama (1260-1274) 230
kami 204
kamiasobi 42
kamigata 419
kamigakari 301
kamigatauta 39
kami-no ku 29, 30, 31
kamisuki 431
kamiuta 44
kammuri-renga 47
Kam ishima/Kamijima Onitsura (1661
-1738)
Kammu, 781-806 84, 88 , 132
K am o-no Chmei (1153-1216) 226, 286,
297
Kam o-no M abuchi (1697-1769) 3 4 ,4 0 ,4 2 ,
361,
399, 481
kampaku 247
Kampei-Okaru 470
kamube 93
kana 12, 72, 376
kanadehon 472
Kanajo 127
Kanadehon-chushingura (Wzr liter, czyli
skarbiec wiernych wasali, 1748) 418,
435, 469
K anami Kiyotsugu (1332-1384) 302, 313
Kanagaki Robun 77, 322, 323, 405
Kanawa (elazny piercie XV w.) 348
kanazshi 72, 80, 376, 378
Kaneharu-no Zenchiku (1405-1465), Komparu 339
Kanehira (W ojownik Kanehira, XV w.)
K anei (1624-1643) 346
Kaneie (Fujiwara) 378
Kanezane (Fujiwara) - Kuj Kanezane

kanga 374
kangaku 481
Kanginshii (Zbir wierszy do swobodnej
recytacji, 1518)
Kunisada 409
Kanjinchd (Lista subskrypcyjna, 1702)
439, 440
Kanjin-honzonsho (O prawdziwym przed
miocie czci, 1273) 207
kanjin-n 315, 323
kanjo 122
Kanj-no maki 221
Kanke-bunso (Szkice literackie rodu Sugawara, 900) 125
Kanke-kosd (Pne szkice literackie rodu
Sugawara) 125
Kanninki (Zapiski o wytrwaoci, 1655)
383
Kannon 205
K an 360
Kan Eitoku (1543-1590) 202
Kan M asanobu (1434-1530) 202
Kansai 368
kansan 39
kansei 76
kanshi 26, 27, 213, 483
Kanshi-kafu (G enealogia rodu Kanze,
XVIII/XIX w.) 327
kanshitsu 86
Kantan (Wie Kantan, XV w.) 330, 332
kantera 425
K ariu (Chiski wojownik, 1737) 439
Kanze 302, 313, 323, 326, 329, 332, 339
Kanze M atotada (Sosetsu) (1509-1583)
Kanze M otohisa (zm. 1577) 332, 349, 350
Kanze Kojir N obum itsu (1435-1516) 347
Kanze M otoaki (1722-1774) 332
kanzen-chaku 74, 405, 489
Kanzen-chdaku nozokikarikuri (Popieranie
dobra, ganienie za, czyli przyrzd do
podgldania, 1862) 443
koamise 426
Kaoru 157
Karai Senryu (1718-1790) 366, 374-376
Karasuma 460

517

karei-yen 253
Karin-ryzaish (Zbir cennego materiau
z lasu pieni, ok. 1435) 300
kari-hanamichi 421, 426
karon 126, 177
karumi 365
K asa-no Kanamura, VIII w. 96, 98
kashagata 430
Kashima 304, 368
Kashira 318
Kashiwagi 158
K ashki (mieszne notatki, 1642) 381
Kashu-no uchinukigaki (Wypis wicze
Kwiatu, 1418) 333
Kasuga 313, 314
Kasugawakam iya 307
kasumi, kasumu 48, 147
kata 319, 432
katagim ono 377, 393
katakana 12
katakiyaku 430
katari-no orni 94
kataribe 20, 267
katarimono 36, 39, 225
katauta 26, 27, 35-36, 49, 81
Katawamusume (Kaleka dziewczyna,
1872)
Kato G yotai (1732-1792) 366
Kat Shichi (ur. 1919) 17
Katsura 318
Kawashd (Kawiarnia Kawash) -* Shinj
ten-no amijima 458
Kawatake M okuami 1816-1893 413,
420-421, 437, 443, 446, 449
kawaramono 428
kawarakojiki 428
Kawarasaki 419
kay 25, 27, 36-45, 266
K a yo i Komachi (Przychodzca Komachi)
340
kegon 84
Keich (1594-1614) 378
Keich (1640-1701) 360
Keikai, ? - po 795 120, 125
Keikokush (Zbir poezji o rzdzeniu kra
jem, 827) 120, 279

518

keisei 430
Keiseikai-kydgen (Farsa o kupowaniu
kurtyzany) 430
K eisei Akoya-no matu (Sosna kurtyzany
Akoya, 1764) 433, 435
Keisei-hangonko (Kurtyzana, czyli o w on
noci przeciw duchom, 1708) 417
Keisei-hotoke-nohara (Kurtyzana, czyli
pole Buddy, 1699) 414
Keisei-kintanki (Kurtyzanie nie w olno si
zoci, 1711) 393
K eisei Mibu-dainembutsu (Kurtyzana i
wielkie woanie imienia Buddy w wi
tyni Mibu, 1702) 414
Keisei-kai-shijuhatte (Czterdzieci sposo
bw kupowania kurtyzany, 1790) 395
Keisei-irosamisen/irojamisen (Kurtyzana,
czyli samisen mioci, 1701) 39
kemari 201
Kemmu (1334-1335) 222, 247, 297
kenengakuha 485
K enk (Yoshida), Kaneyoshi (1283-71352)
226
Kenkd-hshishu (Zbir mnicha Kenk,
XIV)
228, 296
Kenninji 212, 151
Kenchji 212
Kenreimonin (1155-1213) 215, 218
Kenshi (D aini-no Sammi), XI/XII w. 175
Kenshunmon in-chiinagon-nikki (Dziennik
Radcy K., XII w.)
Kenyusha 76, 409
Kenuki (Wyrywanie wosw) 439
keren 434
K ezori (nazwisko bohatera) 456
Ki 55, 64
Kiami, XIV w. 326
Kibi-no Makibi (693-775) 124
kibyshi 73
Kichiza 396, 405
Kidend 87, 124
Kikaku 53, 371
Kikigakishu (Zbir spisany ze suchu, po
XIII
w.) 240
kik 233
Kimpira 237

Kimpira-bushi 429
Kimpira-jruri 237
Kindai-shuka (W ybitne pieni w spcze
sne, 1209) 246
Kinkafu (N otacja pieni na koto, 1002)
Kinkin-sensei eiga-no yume (Sen o chwale
pana Zo Zotow skiego, 1775) 395
K i-no K aion (1663-1742) 413, 417, 451
Kinoshita Chdshshi (1569-1649) 359
Kinoshita Junan (1621-1698) 483
Ki-no Aritom o 140
Ki-no Aritsune 331
Ki-no M ochiyuki 142
Ki-no Tom onori, IX w. 32, 138, 140-142,
144
Ki-no Tsurayuki (ok. 868-945) 32, 103,
108, 127, 142-145, 175, 238, 279, 326
Kinrai-juteish (Wybr stylu i form naj
nowszych, 1387) 248
Kinuta (Klepaczka) 330, 344
kinsei 16
Kintosho (K siga ze zotej wyspy, XIV/XV
w.) 333
Kint (Fujiwara) (966-1041) 146-148
Kint-kyoshu (Zbir Starszego Radcy
Kint, ?XI w.) 148
Kiriydshii (Zbir zotych lici, 1124-1127),
Zote licie zbir poezji japoskiej
(K in yd-wakashu) 32, 126, 285
K ioto 368, 422, 423
K ir are Yosa (Yosa z Bliznami, 1853) 432,
437
kireji 48
kiri 49, 147
Kiritsubo 157
Kiseki -> Ejima
Kisen, poi. IX w. 131
Kira Yoshinaka (M oronao) 469
kishi-ryuritan 224
K iso-no Yoshinaka (1154-1184) 216
Kitahara Hakushu 35
Kitabatake-no Chikafusa (1293-1354)
201, 226, 296-297
Kitagawa U tam aro 396
Kitahachi 403
Kitamura Kigin (16241705)

Kiyohim e 433, 448

Kiyomizu 305, 461
Kiyom izu-monogatari (Opowieci z K iyo
mizu, 1628) 379
Kiyomori -* Taira
kiyom oto-bushi 39, 413, 450
K iyom oto Enjudayu, zm. 1811
Kiyotsune -> Taira 330, 346
Kiyowara-no Fukayabu, X w. ( = K iyohara) 218
Kiyowara-no M otosuke (908-990) 280
Kiyowara-no Toshikage 172, 373
kizewamono 420, 436
ko 358
kan 211
kobunjiha 485
kobushi 38
Kobayashi Issa (1763-1827) 52, 53, 366,
372
Kobon-setsuwashu (Zbir setsuwa stara
ksiga) 60
Kbun (671-672) 100
K och (M otyl, XV w.) 310
Kodaikaydshu (Zbir staroytnych pieni
w: N K B T, 1957) 265
kodai-kki 222
kdanshi 349
kofudoki 32
ketsugaki 83, 86
Kfukuji 313, 314
K oga-no M ichitaka 209
K ogo (Dam a K ogo, XV w.) 212
Kogoshui (Pokosie dawnych opowieci,
807)
Koharu 458
Kohonsetsuwashii (Zbir setsuwa stara
ksiga, ?XII w.)
Koi-hakke hashiragoyomi Daikyji mukashigoyomi, 1740 (Osiem znakw
wrbiarskich, czyli wiszcy kalendarz
mioci) 460
Koi-m inato H akata-no hitofushi
H akata
K ojor namimakura -> K ezori 456
Koi-hikyaku (Posaniec mioci) - K o ibikyaku Yamato-rai -> Umekawa Chubei M eido-no hikyaku 475

519

Kojidan (Rozmowy o dawnych sprawach,

1212-15) 234
Kojiki, czyli K siga dawnych wydarze
(712) 20, 30, 32, 37, 88-92, 316
Kojikiden (Przekaz ksigi dawnych wy
darze, 1790, 1824) 361, 382
Kojir Nobum itsu (1435-1516) 322, 347
kj 434
ko-jruri 237
Kpkaiji (Patnerz Kokaiji) 349
kokata 319, 325, 349
Koke-no koromo (Szata z mchu, ok. 1250)
Kokin-waka-rokuj (Sze zwojw japo
skiej poezji dawnej i dzisiejszej XV w.)
245, 280
Kokinwakashu (Zbir pieni dawnych
i dzisiejszych, 905) 27, 116, 138-140,
175, 282
Kokinwakashu wstp (Kanajo) 176
kokkeibon 76-77
Kokonchomonju
(Zbir
zasyszanych
opowieci dawnych i dzisiejszych,
1254) 60, 234
kokoro 128, 136, 240, 281, 288, 486, 487
kokugaku (wagaku) 399, 481
kokugakusha 399
Kokuseriya-kassen (Bitwy Koksingi, 1715)
417, 436, 452, 455
kokushi 213
kokyu 433
Komagaku 308
Koma-no Chikazane (1172-1242) 307, 308
K om a-no By obu 174
Koma-no Tomokazu 308
komoriku 266, 267
Komparu 313, 314, 327, 329, 339, 350
Km yo (701-760) 87, 212
K ond 45
Kongbuji 20, 121, 123
Kshi (Konfucjusz) 123, 481
Konishi Jinichi 17, 18
Konjaku-monogatari (Dawno temu
opowieci, XII w.) 17,59,171-172, 214,
316
Konron (Legendarna gra Konron) 307
Korai-Juteishd (Wybr stylu i formy od

520

czasw najdawniejczych, 1197-1201)

242
Koremori -> Taira
koroshiba 432
kosaibari 42, 266
ko-sarugaku 310
Koshitsu (Rozumienie starej historii) 483
Koshikibu, XI/XII 149, 166, 186
kshoku-m ono 73, 377
kshakushji 411, 484
kshoku 383
Kshoku-gonin-onna (Pi kobiet, ktre
yy dla mioci, 1686) 387, 417
Koshoku-ichidai-onna (ycie miosne pe
wnej kobiety, 1686) 388
Kshoku-ichidai-otoko (Zycie miosne pe
wnego mczyzny, 1682) 80, 377, 384,
386, 488
Kosode Soga (Soga w jedwabnej szacie,
1642) 443
Kosode Soga azami-no ironui (Jedwabna
szata Sogi, czyli wyszyty wzr ostu,
1895) 443
koto 201, 270, 433
kotoba 281, 288
kotobagaki 65
kotonoha 128
koto shikarubeki y 287
koto waza 128
kotozeme 433
Kun Ej (1198-1280) 209, 211
kouta 38, 39, 325
koutai 38
K outa-no Ryutatsu, XVI/XVII
kwakamai 38, 341
Kowakamaru (M om onoi Naoki) (1393
-1470) 341
koyaku 430
Kyasan 123, 206, 240
Kdya-monogatari (Opowieci z gry Koya, XV w.) 236
Kozengokokuron (Goszenie zen dla
ochrony kraju, 71191) 208
Kudai-waka 382
Kudara (Pekdze) 306
kugemono 236
kugutsu 127

Kuji-kongen (Pochodzenie spraw dwor

skich, 1422) 300
Kuj-no Kanezane (Fujiwara) (1149
-1207) 244
Kukai (774-835) 120, 121, 122-123
kumadori 429
Kumagai-no Naozane (7-1208) 435, 473
Kumano 163
Kumano-no honji 236
Kumasaka Chhan, XII w. 224
Kumazawa Banzan (1619-1691) 482
kundoku 148
Kuni 98
kunihiki 57, 93
kunimi 39, 57, 93
Kuni-no Tokotachi (Ame-no Minakanushi) 61
Kuninaka-no Kimimaro (zm. 774) 85
kuni-no miyatsuko 94
Kurahashi Juhei (1744-1789) 396
kurai 338
Kurama-tengu 224
kure-no tsutsumi 306
kuruwa 422
kurohon, kurobon 73
Kurohito (Takechi) 96
kuromaku 428
kuromisu 427
Kurozuka (W Kurozuka) 349
Kuroyanagi Shha (1727-1771)
Kuruwa-bunshd (Opowie o dzielnicy
rozkoszy, 1679) 430, 452, 454
Kusakabe (662-689) 100, 102
kusagusa 274
kusari-renga 46, 50
kusazshi 73, 74
kuse 342, 343
kusemai 301, 323, 324, 341
kusha 84
Kushinada-hime 61
Kusonoki-no Masashige (1294-1336) 222
Kuya (903-972) 122, 204
kyaku 403
Kyakuraika (Kwiat powrotu, 1433), 333
Kyakusha-hydbanki (Opinie o gociach,
1780)

Kyoden -> Santo

kygen 17, 319n, 325, 331, 340, 341, 442,
449
kygenzukushi 288, 293
Kygoku-no Tamekane (1234-71332) 289,
290, 293, 294n
Kyohakushu (Zbir pieni biesiadnych,
1649) 359
kyka 27, 366, 376
Kyokai (IX w.) 58
Ky-kanze 328
K ydka tenare-no kagami (Swojskie zwier
ciado szalonych pieni, 1752)
kyku 366
Kydkunshd (Wybr nauk i poucze, 1233)
307, 308
Kyokusanjin (zm. ok. 1840)
Kyokutei Bakin (1767-1848) 74
Kyorai -+ Mukai
Kyoraish (ok. 1704) 256
Kyoroku -> Morikawa
kyshi 376
Kyto, K ioto 213
Kydunshu (Zbir szalonych chmur, 71481)
331
kyu 338
K yiii (Dziewi stopni, XV w.) 333
Kyuchu-kaguara 41
Kyusei Gusei Gusai
Kyushu, Kiusiu 98
Kyushu-mondd (Dialogi z Kiusiu, 1376)
248
Lao-tsy 368
Li Po (Li T ai-p o) (701-762)
lun (ron) 148
ma 269
Maboroshi 157
Mabuchi - Kamo
maejite (mae-shite) 342
maeku 47
maekuzuke -> haikai
Maigetsushd (Wybr z comiesicznych
zapiskw, 1219) 246, 256
makoto 250-251, 361, 367

521

m akurakotoba 28, 31, 99, 103, 135, 141,

267, 269, 270, 343
Makura-no sdshi (Notatnik osobisty, 7996)
66 ,
169-170, 174, 184, 381
mamori 94
mampitsu 66
mana 72
maki 66
man'ygana 40, 278
M ariydshu (Zbir dziesiciu tysicy lici/
D ziesi tysicy lici, ok. 780) 17, 20,
27,
28, 30, 31, 95-116, 258, 286, 325
manzai 42, 376
mapp 122, 207, 210
marakata 307
marubon (maruhon) 427, 438, 452
M asakado-ki -+ Shmonki
M asaoka 431, 432, 443, 444
M asaoka Shiki (1867-1902) 52, 108
Masatayu II (1710-1765) 456
masu 422
masuraoburi 361, 399
Masukagami (Powikszajce zwierciado,
7 ok. 1379) 226, 248
Matsuda Bunkdo, XVIII w. 418
Matsudaira Sadanobu (1758-1829) 403
Matsue Shigeyori (1602-1680) 367
Matsukage-chunagon-monogatari
(O po
wie o radcy dworu Matsukage,
7 XIII w.)
M atsukaze (Dziewczyna M atsukaze, czyli
Wiatr w Gaziach Sosny, 7 XV w. 330,
333, 340, 346
M atsum oto Kdshir (1737-1802)
Matsunag^ Teitoku (1571-1653) 359, 364,
366-367
M atsuo Basho (1644-1694) 53, 364, 3 6 7 -3 7 0
Meiboku-sendai-hagi (Historyczne drzewo,
czyli..., 1777), 436, 442, 443
M eido-no hikyaku (Posaniec do pieka,
1711) 403, 416, 437
M eigetsuki (Zapiski przy jasnym ksiycu,
1235) 246, 256
Meiji 356
meisho-renga 48

522

Meireki 379
Meiwa (1764-1771) 356
M ibu-no Tadamine (ok. 860-920) 138,
282, 325
michi 289
Michimori 346
M ichinoku 114
michiyuki (bun) 270, 316, 342, 343, 438,
454,459, 468
M ichinaga - Fuji wara
Michitoshi -* Fujiwara
Michitsuna Matka Michitsuny (7937-995), 167, 17
mie 421, 429, 434
Miidera 121, 347
Mikaeri-amida 133, 304
mikagura 13, 304
Mikami Sanji (1865-1939) 16
mikky 121
mikotonori (semmy) 55
Mimashi 306
Minamiza 422
M inam oto 435
Minamoto-no Ienaga-nikki (Dziennik M i
nam oto..., 1196-1207) 169
M inam oto-no Kozoru 146
M ichitom o (1170-1227) 238
Sanetom o (1192-1219) 257, 287
Shitag (911-983) 126, 146, 280
Takakuni (1003-1077) 234
Tamenori (7 -1 0 1 1 ) 177
Tam etom o (1139-1170) 405
Toshiyori (Shunrai) (1055-1129) 126,
127, 241, 285, 286, 291
Tsunenobu (1016-1097) 126, 286
Yorimitsu 236
Y oritom o (1147-1190) 223, 435, 466
Y oshitom o (1123-1160) 224
Yoriyoshi 70
Yoshitsune (1159-1189) 223, 236, 466
Minase-sangin-hyakuin (Sto strof trzech
poetw z Minase, 1488) 48, 51, 24
Minashiguri (Kasztan bez ow ocw, 1683)
368, 371
Ming (1368-1644) 455
M ing-pao-ki, VII w. (jap. Meihdki) 58

miny 36, 37
miraiki 222
Misaki Tokuji 450
miyabi 140, 250, 251-252, 257
Miyake Shzan (1818-1901)
m iyakobito 228
M iyako-no N ishiki (1675-?) 384
M iyako-no tsuto (Upominek ze stolicy,
1757)
M iyakoza 414
miyatsuko 94
M iyshi-no Kiyotsura (847-918) 120
M iyoshi Shraku (1696-71772) 413, 418,
419,
459, 463, 466, 469
Mizukagami (Zwierciado wody, XII w.)
225
M izuno Tadakuni (1794-1851)
M ochizuki (Zabjca M ochizuki)
m odoki 305, 307
M ohei 460
M okuami (Furukawa, Kawatake)
M omen (zm. 1788) 53
M om ijigarai (Ogldanie jesiennych lici
klonw, 1887) 348, 350, 438, 449
M om onoi N aoaki (Kwakamaru) (1393
-1470) 341
M omm u (697-707) 100
monj 124, 311
m onjosh 124
Monna-senju (Tysic strof z ery M onna)
247
monoawase 282
m onom ane 334, 336-337, 412
m onogatari 36, 63-66, 78, 80, 185, 186
m ono-no aware 160, 183, 186, 188-190,
239,
250, 252, 361
m ono-no na 282
Montoku-jitsuroku (Wierne zapiski (kro
nika) z ery M ontoku, 879) = Nihon-montoku-tenndjitsuroko
(Japoskie
wierne zapiski (kronika) ery cesarza
M ontoku) 120
M onzen (Wen Hsiian, Wen-siuan)
Morihisa (Sen Morihisy, XV w.) 347
M orikawa K yoroku (1656-1715) 371
M orinaga 296

M oritaza 423
M oronobu - Hishikawa
M otom asa 327, 340
M otomezuka (Kurhan, XIV w.) 324, 340
M oto-no M okuam i (1724-1811)
M otoori N orinaga (1730-1801) 34, 160,
183, 361, 482, 485
M otoyoshi 327, 336
mugen 253, 330
muj, mujkan 191, 216, 227, 260, 295
Muchu-mondd (D ialogi w nie, 1343) 213
Muju (1226-1312)
M ukai Kyorai (1651-1704) 255, 365, 3 7 0 -371
mukashi otok o 152
Mumysho (W ybr bez tytuu, ok. 1210)
227, 287, 298
Mumydzshi (Ksiga bez tytuu, 71196)
185
Munenaga 297
Murasakino-senku (Tysic strof z Murasakino, 2 po. XIV w.) 247
Murakami 146, 308
M urasaki-no U e 158
Murasaki Shikibu (7978-71016) 156, 174-175, 185, 489
Murasaki Shikibu-nikki (Dziennik M ura
saki Shikibu, 1008-10) 168
M uromachi 197, 198, 341, 359
Musashi 248
Museki-isshu (Li na ladach snu, 1432)
333
mushin 256
mushin-renga 256
M us Soseki (1275-1351) 208
Mus-hogo (Pisma buddyjskie M us,
XIV w.) 213
Musukobeya (Pokj chopca, 1785) 395
Musume-ddjdji (Dziewczyna w wityni
Djji, 1753) 438, 448
Musume-kagekiyo Yashima-nikki (Crka
Kagekiyo, czyli dziennik z Yashimy,
1764) 435, 441
musumegata 430
Mutsu 450

523

Mutsuwaki (Zapiski opowiada z Mutsu,

1062) 70
M ybd 87
mygo-renga 48
M ygyd 87
myjin 121
M ydjd (Gwiazda Poranna) 239
Myzen 209
Myrakuji 314
Nabeshima Mitsushige 491
N agaoka 84, 88
nagauta 413, 440, 448, 449
Nagawa Kamesuke (zm. 1790) 442, 443
Nagaya-no hen (729) 98
Naiku 250
Naikyb 309
Naishidokoro 304
N ait J5s5 (1662-1704) 365
Nakae Tju (1608-1648) 482
nakaima 189
Nakamura Jusuke 450
Nakamuraza 423, 426, 428
naka-no ayumi 426
Nakatomi 267
namban-mono 203
Nam bokuch (1336-1392)
Namboku
Tsuruya
Namiki Gohei (1 7 4 7 -1 8 0 8 ) 413, 419, 431,
443
Namiki Kamesuke 419
Namiki Shoz (1730-1773) 419, 422
Namiki Senryu - Namiki Ssuke (1695-1751) 418, 463, 469, 472
Nanatsumen, 1740 (Siedem masek, 1740)
439
nanga 374
Naniwa 84, 96, 129
naniwabushi 36
Nankaid 84
nanori, nanoriza 343, 426
nanoridai 426
Nanshoku-okagami (Wielkie zwierciado
mioci mskiej, 1687) 389
Nanso Satomi-hakkenden (Nans Satomi,
czyli biografie omiu psw, 1814-1816)

524

405-407
Natsu-matsuri Naniwa-kagami (Letni festi
wal, czyli zwierciado Naniwy, 71746)
463
Narihira-shu (Zbir Narihiry) 133, 432
Narukami (Bg Grzmotu/Pustelnik Narukami, 1684) 439, 440
Narukami-Jud Kitayamazakura (Bstwo
Ognia N., czyli winie w Kitayama,
1742) 442
nembutsu 204, 205
Nenashigusa (Trawa bez korzeni, 1763)
484
nenju-gyji 191
Nezumi-kozd (Chopiec Szczur, 1857) 420
Nichiren (1222-1282) 207
Nihon-eitaigura (Wieczysty skarbiec ja
poski, 1688) 384
Nihongafu (Nuty japoskie, 1828) 484
Nihongaishi (Zarys historii Japonii, 1827)
484
Nihongi (Kronika japoska, 720) 20, 30,
32
Nihonkki (Pniejsza kronika japoska,
841) 92
Nihon-montoku-tennd-jitsuroku -> Montoku-jitsuroku 92
Nihon-jd-gokurakuki (Japoskie zapiski
odrodzonych w raju, 985) 58
Nihon-rydiki (Japoska ksiga o cudach
i dziwach, ok. 821) 58, 120
Nihon-sandai-jitsuroku (Japoskie wierne
zapiski trzech pokole/lub Wierna
kronika trzech okresw/, 901) 40, 66 ,
67, 92, 120
Nihonshoki -* Nihongi 92
Nij 215, 228, 285, 288
Nij Tameyo (1250-1338) 290
Nij-no Tsubone (ur. 1258) 228, 229
Nij-no Yoshim oto (1320-1388) 50, 2 4 7 -2 4 8
nikki 65, 78, 166-169
Nikki Danj 436
N ikk 86
Nikyoku-santai (Dwa elementy i trzy po
stacie, XV w.) 333

Nikyoku-santai-ningydzu (Dwa elementy

1685) 368
i
trzy postacie z rysunkami, XV w.) 333 Nozawa Boncho (zm. 1714)
Nimm y 308
Nue (Fantastyczny ptak, XV w.) 330, 349
ninj 357, 416, 418, 489
Nukada-no Okimi (ok. 660-672) 96, 9 9 N io 86
-100, 273
N iou 157
nureba 431
ninokuri 343
N yosan (San-no Miya) 158
ningy-jruri 411, 412, 413, 433
nyotai 336
ninj 357, 416, 418, 489
ninjbon 75-76, 396, 409
Oan-shinshiki (Nowe reguy z ery Oan,
ninjomono 76
1372) -# Renga-shinshiki (N owe reguy
Ninnaji 241
poematw) 247
Nintoku, V w. 23, 89
Obasute (Porzucenie starych kobiet) 330,
Nise-monogatari (Opowieci faszywe, ok.
344
1630), 381
Ochi-kanze 332
Nise-murasaki-inaka-genji (Faszywa MuOchikubo-monogatari (Opowie o Ochirasaki i wiejski Genji, 1829-1842) 400,
kubo, X w.) 155-156
410
chm ono 436
Nishi-honganji 232
Oda Nobunaga (1534-1582) 197, 199, 436,
Nishikawa Senz 450
479
nishikiezuri 74
Oe-no Masafusa (1041-1111) 151
Nishikigi (Ozdobne drzewo, XV w.) 330
Oe-no Masahira (952-1012)
Nishimura Ichiremon 384
Oe-no Sadamoto 220
Nishiyama Sin, (1605-1682) 364
Oeyama (Gora Oe, XVI w.) 349
Nishiyama-monogatari (Opowie Wzgrz
Ogata Korin (1656-1716) 360
Zachodnich, 1768) 399
Ogura-hyakunin-isshu (Po jednym wierszu
Nishiyama-yawa (Rozmowy noc w N iod stu poetw z Ogura, 71235)
shiyamie, XIV w.) 213
Oguri Ryun (7 - 1729) 489
Nishizawa Ippu (1665-1731) 384
Ogyu Sorai (1666-1728) 482, 484
Niwa-no oshie (Ogrodowe pouczenia,
Ohatsu 453
XIII/XIV w.) 299
Ohara-goko (Cesarska wizyta w Ohara)
N itta-no Yoshisada (1301-1338) 222
216, 330, 346
Nobumitsu
Kanze Kojir Nobumitsu,
(o)hayashibeya 427
1435-1516 340
Oboshi Yuranosuke (Oishi Kuranosuke,
Nobunaga - Oda 301n, 309, 313, 318,
1659-1703) 469
330
Oimatsu (Stara sosna, XV w.) 330
no 17, 79, 215, 337, 421, 430, 441, 442
oiem ono 115, 436
nochijite 319, 324, 330, 331, 342
Oi-no kobumi (Kartki z torby podrnej,
Nonomiya (Paac N onom iya w Saga) 346
1709) 368
Norinaga 222
Oiwa 445
norito 25, 36, 104
Ojin, IV w. 89, 304
Nosakusho (Ksiga o pisaniu sztuk, 1423)
jden 58
333, 342
Ojoyoshu (Zbir podstawowych zasad
n-torimono 438, 447
zbawienia, 984) 205
Nozarashi-kiko (W socu i socie na
Okagami (Wielkie zwierciado, ok. 1120)
goym polu zapiski z wdrwek, ok.
67, 170, 171, 225

525

okashi 184, 252, 381

Oki 245
Okuni 411
Okuni-nushi 61
Oku-no hosomichi (cieki na dalek P
noc, 1684, 1822) 365, 368
Okura
Yamanoe
mi 249
mi-sarugaku 313
mi-no Mifune (722-785)
Ommyry 87
Omote Akira 330
nakatomi-no Yoshinobu (922-991) 280
Onami (1398-1467) 328, 339
Onatsu i Seijr 451
Ongyoku-kuden (Ustne pouczenie o mu
zyce, 1419) 333
nin (1467-1468) 198
nishi Yoshinori (1888-1959) 255
Onitsura (Kamijima) (1661-1738) 53, 367
onna-kygen 411
onnade 167
onna-bud 430
Onnagoroshi (Zabjstwo kobiety, 1721)
416
onna-sarugaku 411
onnagata 413, 428, 429
Onoe Hachir 16
Onoe-no Kikugor III (1784-1849) 446
Ono-no Komachi (7834-900) 32, 130,
135-138, 279, 283, 350
O no-no Takamura (802-852) 135, 279
Ono-no Yoshizane 135
-n o Yasumaro 88
Oraga haru (Moje wiosny) 373
oranda-ry 385
Onzshi-shimawatari (Przejcie Yoshitsune na wysp, XVI w.)
Oritaku shiba-no ki (Zapiski czynione
podczas amania i palenie chrustu,
1716) 483
saibari 42
Osaka (Naniwa), Osaka 411, 413, 416
Osaka-dokuginshu (Zbir , pieni jednego
poety z Osaki, 1675)

526

Osaka-monogatari (Opowieci z Osaki,

1615) 379
Osan 458, 460
Oshikchi-no Mitsune, IX w. 32, 138, 325
Oshima Ryta (1718-1787) 366
Oshimodoshi (Przepychanka, 1714) 439
Oshio Chusai 482
Oshio Heihachird (1872) 420
Osome-Hisamatsu
ukina-no
yomiuri
(Osome i Hisamatsu, czyli wieci o mi
osnym skandalu lub Skandaliczne
wiadomoci, 1813) 420, 434
Ota N am po (1749-1823) 376
Otogibdko (Lalka/Opowiastki sucej,
1666) 383
otogibunko 71, 236
otogizshi 70, 71, 80, 236-237, 378
O tom o-no Kuronushi, IX w. 130, 308,
325, 330
O tom o-no Sakanoe-no Iratsume 98, 113
O tom o-no Tabito (665-731) 108-109, 110,
275
O tom o-no Yakamochi (716-785) 32, 50,
95, 103, 113-116, 275
Oto-no Kiyokam i 308
Otsu, Ozu 96
Ouchi Masahiro (7 - 1495) 249
outa 43
Outadokoro 35
oyajikata 430
Oyama 428
Owari-kiko (Zapiski z podry do Owari)
151
Owari-no Hamanushi (733-7) 308
Ozawa Roan (1723-1801) 34, 361
Oze Hoan (1564-1640) 379
pai-hua 74, 80
Pekdze (Kudara)
pen-i -> honi
Po Chu-i (Po Cu-i, Po Kii-i, Po Ciu-i),
772-846 148, 283
Rai Sany (1780-1832) 366, 483, 484
Rai Shunsui (1746-1816) 483
raig 206

rakuga 77, 411

Rakushisha 371
rakuyaki 360
rakugo 77, 411
rangaku 481
Rashmon 83
Ransetsu - Hattori
Rary (Krl we wzorzystym mulinie)
310
Reizei (968-969) 58, 149, 158, 288
Reizei Tamahide (zm. 1372) 291
Reizei Tamesuke (1263-1328) 247, 290
rekishi-monogatari 65, 66-67
renga 27, 46-51, 30, 78, 247-250
Renga-juyd (Dziesi stylw w renga,
1379) 248
Renga-shinshiki (N owe reguy w renga,
1372) 247, 300
Rengeky 122
renku 51, 374
Renri-hishd (Tajemny wybr zasad
czenia, 1349) 248
rentatsushi 47
Rigen 113
Rikashu 297
Rikkokushi (Sze historii narodowych,
VIII-X w.) 66
Rikugi (Sze kategorii, 1428) 334
Rikurin-ichiro (Sze kwiatw i krople
rosy, 1456) 339
Rinsenji... (Pouczenia szkoy Rinsenji) 213
ri/li 482
Rinshi (Fujiwara) 151
rinne-tenshd 166
rinzai 207, 213
risht 212
Risshd-ankokuron (O ustaleniu tego, co
suszne i uspokojeniu kraju, ok. 1260)
207
ritsu 84
Roan -*> Ozawa
rei 38
roju 485
rokkasen 139
Rokuj 238, 285
rmaji 14

ron (lun) 148

rongi 343
ronin 381
rtai 336
Ruijukarin (Las pieni uporzdkowany,
?VIII w.) 110
ryukka 36, 37
Ruijukokushi (Narodowa historia systema
tyczna, 892) 125
rybu-shint 121, 204
rygin 47
Rydjinhishd (Tajemny wybr piknych
pieni, 2 po. XII w.) 46, 127, 304
Ryojinguansh (Wybr wasnych uwag
o pieniach, 71477) 40
Rykan (1758-1831) 34, 361
Rynin (1072-1132) 205
Rydunshinshii (Nowy zbir wierszy prze
wyszajcych chmury, 814) = Rydunshu 120, 279
Ryukyu, Riukiu 19, 38, 39
Ryutei Tanehiko (1783-1842) 74, 400,
409-411
Saami 347
sabi 240, 255, 259, 291, 365
Sadako (977-1000) z Fujiwarw 169
Sado 290, 294, 328
Saga (786-842) 124, 279
sagimaku 428
Sagoromo-monogatari (Opowie o Sagorono, 1045-58) 165
saiban-mono 383
saibara 36, 37, 38, 39, 43, 44, 202, 265
Saibara-fuiriaya (Muzyka i ozdoby po
etyckie w saibara, 1834) 41
saibari 42, 305
Saich 121
Saideiji 83
saie 306
Saigy (1118-1190) 33, 34, 127, 238, 23 9 -241
Saigyd-shdnin-danshd (Wybr rozmw
witobliwego Saigy, 1190) 240
Saigydzakura (Kwiaty wini Saigy, XV w.)
330

527

Saihji 213
sama 281
Sanekane (1249-1322) -> Saionji S.
Saikaku -> Ihara
Saikaku-gonin-onna (Pi kobiet Saikaku,
1935) 451
Saikaku-okimiyage (Podarunek poegnal
ny Saikaku, 1693) 392
Saikaku-oridome (Ostatnia tkanina Saika
ku, 1694) 392
Saikaku-shokokubanashi
(Opowiadania
z rnych prowincji Saikaku, 1685)
387
Saionji (Sanekane, 1249-1322) 231, 245,
291
Sairan-igen (Opisy ziem obcych, 1713) 483
sajiki 422
sakaki 42, 43
Sakai Khei 16
Sakata Tojur (1645-1709) 413, 414, 430,
454
sake 109, 275, 276
sakimori-no uta 277
Sakuma Shzan 482
Sakurada Jisuke (1734-1806) 419
Sakurahime azuma-bunshd (Ksiniczka
Sakura, czyli dokumenty ze Wschodu,
1817) 420
Sakurai Baishitsu (1769-1852)
sama 130, 140, 144
Sambd-ekotoba (Ilustrowane opowieci
o Trzech Drogocennociach, 984) 58,
177
Samboku-kikashu (Rozproszone drzewa

zbir dziwnych pieni 1128) 127

samisen (shamisen) 36, 359, 412, 433
sammaime 431
sampitsu 124
Sandai-jitsuroku (Wierne zapiski trzech
pokole/lub kronika trzech okresw,
901) 40, 66, 92, 1
Sandaishu (Zbir trzech pokole) 125
Sando (Trzy drogi, 1423) 327, 334, 335
Saneakirashu (Zbir M inamoto Saneakiry, X w.)
Sanetomo (Minamoto) 257

528

Sangakk 312
sangaku
Sangatsud 87
sangin 47
Sanjurokuninsen (Wybr trzydziestu sze
ciu, ok. 1008-10) 148
Sanjurokkasen-emaki (Zwj z obrazami
trzydziestu szeciu mistrzw poezji,
XIIIw.) 202
Sankashii (Zbir z domu w grach, ?XII
w.) 240
Sannin-hshi (Trzech mnichw, ok. 1635)
236
Sannin-katawa (Trzech kalekich, 1874-1898) 448
Sannin-kichiza kuruwa-no hatsugai (Trzech
Kichiza, czyli pierwszy zakup w dziel
nicy rozkoszy, 1860) 420, 443
sanno-ichijitsu-shinto 204
sanron 84
Sanshddayu-gonin-musume (Pi crek
bogacza, 1727) 418
santai 336
Santa Kyoden (1761-1816) 73, 74, 395,
396, 400-403
Sanuki 103, 374
Sanuki-no Suke-nikki (Dziennik Sanuki-no
Suk, 71108) 169
Sarashina-kiko (Zapiski z podry do
Sarashiny, 1799) 360
Sarashina-nikki (Dziennik z Sarashiny,
1059-62) 168, 184
saru 311
sarugaku 38, 202, 301n, 307, 311, 313,
322nn
sarugaku-no no 38, 301, 302, 307
Sarugakudangi (Rozmowy o sarugaku,
71430) 326, 330, 334, 335
Sarumino (Mapie okrycie, 1691) 368
Saruwaka (Nakamura) Kanzaburo (1598
-1658) 423
Saruwakaza 423
Sasaki Nobutsuna 35
Sasamegoto (Szepty, 1463) 51, 248
sashi 343
sato-kagura 41, 304

Sat Tadanobu 467

satori 200, 211, 260, 285
Sayo-no nezame (Przebudzenie si Sayo,
71478) 300
Seami -* Zeami
sedka 26, 27, 35, 49
Segawa Jok III (1806-1881) 437, 443
Seidan (Rozmowy o politce, 1712) 485
Seigaiha 309
Seikaron (Kierownie rodem, 1744) 486
Seishi 205
Sei Shnagon (ok. 965-1024) 169,172-173
Seisuishd (miech budzcy ze snu/ lub
miech po przebudzeniu, 1623-1628)
381
Seiyd-kibun (Zapiski z podry na zachd,
1715) 483
Seken-hahaoya-katagi (Typy wiatowych
matek, 1752) 395
Seken-mune-zanyd (Obrachunki czowie
ka, 1692) 390
Seken-musuko-katagi (Typy/charaktery sy
nw wiatowych, 1715) 377
Seken-tekake-katagi (Typy/charaktery
wiatowych naonic, 1767)
Sekidera Komachi (Komachi w wityni
S., XV w.) 330, 340, 346
sekky-bushi 412
semeba 433
sekky-jruri, ko-jruri 412
Semimaru (Ksi Semimaru, XV w.) 340,
347
semmy 25, 36, 55-56
Senchakushd (Zbir pism pozwalajcych
wybra inwokacj jako najlepsz dro
g do Buddy, 71198) 206
Sendaihagi 431
sengoku (1467-1568) 198
senja 142
Senjushd (Wybr z wyborw, 1241 58)
59,234
Senju (Kurtyzana Senju, XV w.) 346
Senjuhime 446
senryu 27, 53-54, 366
Senryu Goryoken 375
senryuten 375

senki-monogateri 68
Senkaku (1203-7) 286
senzai 42, 305
senzai-no ho 42
Senzaiwakashii (Zbir poezji tysiclecia,
1187) 32, 241, 286
seppuku 470, 476
sessh 247
sessh-kampaku 172
Sesshu Toyo (1420-1450) 202
setsuwa 25, 57-60, 234, 302
Settsu 374
sewa-dammari 447
sewamono 413, 431, 436, 490
sewa-nybo 430
shakuhachi 201
shamisen / samisen 412
share 75
sharebon 75, 395
Shasekishu (Zbir piasku i kamieni, 1249-56) 234, 236
shi, kanshi 27
Shibata Kyu (1783-1839) 487
Shibaraku (Chwileczk!, 1697) 429, 434,
440, 442
Shichijii-igo-kuden (Ustne pouczenia po
siedemdziesitce, 1433) 334
shidai 342, 343
shie 209
Shigemori (Taira) 216
Shii-no shsh (Duch Ono-no Komachi)
324
Shikado (Droga Kwiatu, 1420) 334
shijiku 202
Shikashii (Zbir kwiatw sw, XIV w.)
285
Shiki 239
shikan 244
shiki 192
shikimoku 50
Shikitei Samba (1776-1822) 74, 397, 4 0 7 -408
shikken 197
Shik (1665-1731) 255
shikiri (masu) 426
Shikoku, Sikoku 123

529

shiku 27, 29
Shimabara 377
Shima-chidori tsuki-no shiranami (Siewki
na wyspie, czyli ksiyc na falach,
1881) 437
Shimmachi 377, 454, 458, 475
Shim ogam o 227
shim o-no ku 29
Shimpan-utazaemon (Ksiga pieni...) 477,
478
Shin 213, 482
Shinchoki (Zapiski z ycia N obunagi,
1622)178
Shinchokusenshii (N ow y zbir cesarski,
71234)
Shinchokuwakashii (N ow y cig dalszy
zbioru poezji japoskiej 1439)
shindenzukuri 119
shingaku 76, 487
Shingosenshii (N ow y zbir poezji pniej
zebranej, 1303) 291
shingon 119, 121, 202
Shingyokushu (Zbir klejnotw serca =
Shinkei-kushu, Zbir strof Shinkeia
1466) 248
shinju 416
Shinju-kamiya Jihei (Sam objstwo ko
chankw /lub z mioci, czyli Jihei
sprzedawca papoeru, 71778) 418, 458
Shinjii-ten-no amijima (Sam objstwo ko
chankw /lu b z m ioci/ w niebiaskiej
Amijima, 1720) 430, 437, 452, 457
shintaishi 27
Shinkei (1406-1475) 51, 248
Shinkokinwakashii (N ow y zbir pieni
dawnych i dzisiejszych, 1205) 2 8 7 ,2 3 7 -239, 286
Shinran (1173-1262) 200, 206
shinnai 39, 413
shinsarugaku 310, 311
Shinsarugaku-ki (Zapiski o nowym sarugaku, 1058-65) 310
Shinsen-Tsukubashii (N ow y wybr
zbir z Tsukuba, 1495) 51, 52, 249
Shinsen-wakashu (N ow y wybr, czyli zbir
pieni japoskich, 935) 143

530

Shinsenzuino (N ow y wybr interpretacji

trudnych strof, 1009) 126, 148
shint, sinto 203, 302, 379
Shintomiza 425
Shin-Usuyuki-monogatari (N ow a opo
wie o Usuyuki, ok. 1741) 461
Shinyo 393
Shinydshu (Zbir nowych lici, 1381) 297
ShirCyuki (Kronika bliskich przyjaci,
1643)
379
shinwa 25, 6 0-62
Shinzei 219
Shinzoku-kokinshu (N owy zbir cigu dal
szego pieni dawnych i dzisiejszych,
1433) 293
shiori 255
shirabe 361
shirabyshi 38, 202, 204, 303, 315, 341
Shirahige (Bstwo Shirahige, XIV w.) 345
shiranami 420, 432
Shiranami-gonin-otoko (Piciu zodzieja
szkw) z Benten-kozd 446
Shiren K okan -> K okan Shiren (1278
-1 3 4 6 -> gozan
shiro, j 199
shiron 226
shisenshu 295
Shitag
M inam oto
shite -> n 318, 319, 320, 321, 324
Shiydshu (W ybr do wasnego uytku,
1471) 248
Shizuka 224
Shdbgenzd (D rogocenny skarbiec susz
nego Prawa, 1231-53) 210
Shobogenzo-zuimonki (D rogocenny skar
biec susznego Prawa zapiski zasy
szane, 1235-38) 210, 261
Shochu (1324-1325) 222
shod 119
Shodd-kikimimi-sekenzaru (U cho wszystko
syszce, czyli wiatowa mapa, 1766)
397
shfuryu 316, 364
shgi 201
shgun, siogun, siogunat, bakufu 197, 198,
356

Shhaku (1443-1527) 48
shoja-hissui 216
Shju-raig 206
Shdkaku-kokushi-wakashii (Zbir poezji
mistrza narodow ego Shkaku, ?XIII
w.) 213
shoka 36, 37
Shokugensh (W ybr spord podsta
wowych stanowisk, po 1338) 297
Shokunihongi (Cig dalszy kroniki japo
skiej, 797) 92
Shokunihonkoki (Cig dalszy pnej kro
niki japoskiej, 869) 92
Shokusanjin -* O ta N am po
Shokushi (zm. 1201) 287, 331, 350
Shokyuki (K ronika ery S., 1222) 214
shmon 364, 370
Shomonki (Zapiski o M asakado, 938) 68,
70, 214
Shmu (724-748) 88, 107
shm y 38
Shnagon -* Sei
Shrinji 86
shosagoto 435, 437, 438
shosetsu 36, 80
Shsi 85, 86
Shshi -> Fujiwara Akiko 149, 175
Shtetsu (1381-1459) 248, 253
Shtoku-taishi (7572-621) 23, 306
Shzon (Tosa Shozon) 347
Shoutsushi-asagao-nikki (ywe odzwiercie
dlenie, czyli dziennik powoju, 1833)
480
Shuddsho (K sika do nauki Drogi, 1430)
334
Shugeishuchiin 124
shugen-n 315
Shuigusd (Pokosie gupich szkicw, 1223)
246
Shuishu (Pokosie, 71005-06) 32, 151, 282
Shune (71113-7) 297
Shunkan 4 3 5 ,4 3 6 ,4 5 7
Shunshoku-umegoyomi (W iosenne barwy,
czyli kalendarz ze liwami, 1833) 396,
409
Shunsui -+ Tam enaga

Shunzei
Fujiwara 241
Shunzei # Tadanori 346
shuraba 432
shuram ono 345
Shushi - Chu Hsi, Czu Si, Czu Hi 358
shushi-sarugaku 302
Shusse-Kagekiyo (Kagekiyo zwyciski,
1685) 416
Shusse Soga (Soga zwyciski)
shtamba 431
Shutendji 236
sidzo 78
Silla 113
San 226
Soch (1448-1532) 48
soga-m ono 225
Soga-no G or, Jr 225
Soga-monogatari (Opowie o rodzie Soga,
XIV w.) 70, 215, 224-225
Soga-no taimen (Spotkanie braci Soga
z wrogiem, 71676/1697) 443
Sogi (1421-1502) 48, 51, 248, 249
Sin - Nishiyam a
ska 341
sm onka 95, 274
Sone-no Yoshitada (ur. ok. 985) 32, 146,
283
Sonezaki-shinj (Samobjstwo kochankw
w Sonezaki, 1703) 416, 430, 437, 452,
453
soragoto 183
Sorai -> Ogy
Soraish (Zbir Soraia) 485
Sorai-sensei-mondosho (Ksiga rozmw
z nauczycielem Soraiem, 1717) 485
soshi 80
Soseki 344
Soshiarai Komachi (Komachi i zmywanie
rkopisu, XIV w.) 325
Sotansh 283
Sotoba Komachi (Komachi i stupa,
XIV
w.)
st, sodo 208
Suetsumuhana 159

531

Sugawara-denju-tenarai-kagami (Zwiercia
do wzorw kaligrafii rodu S. lub:
Pouczenia Sugawary, czyli zwierciado
kaligrafii, 1746) 418, 419,435, 452, 464
Sugawara-no Michizane (845-903) 120,
124, 125, 435
Sugawara-no Takasue-no musume (1008
po 1054) 168, 184
Sugita Gempaku 481
sugoroku 201
sui (iki, tsu), 75, 377, 386
Sui 64
suiboku, sumie 202
Suiko (pan. 592-628) 23, 37, 61, 83, 88
Sukeroku (Elegant/galant, 1713) 439
Sukeroku yukari-no Edozakura (Sukero
ku, czyli bliskie sercu winie w Edo,
1713) 436, 440, 443
sukune 107
Suma Genji (Ksi Genji w Sumie, XV
w.) 330
Sumidagawa (Rzeka Sumida, 7 XV w.) 347
Sumidagawa-mono 447
sumie suiboku 202
Sumiyoshi 304, 345, 463
Sumiyoshi-no myjin 345
Sung 241
suriashi 437
Suotoshi (Zgubienie ubrania, 1893) 448,
449
Susanoo 61, 129
sushiya 467
Suzaku 83, 158
Su Tung-po (1036-1101) 291
Szan Tao (Zend) (613-681) 220
Tabito -> O tom o
tachiai 315, 361
Tachibana Akemi (1812-1868) 361
Tachibana Hayanari (IX w.) 124
Tachibana Michisada (7-1016) 149
Tachibana Moribe (1781-1849) 41
Tachibana Narisue (ok. 1205-1254) 60,
234
Tachibana Senzabur 16
tachimawari 433

532

tachiyaku 428, 430

Tadamine-jittei (Dziesi stylw Tadamine) 253
Tada Nanrei (1698-1750) 395
Tadanobu (Sat Tadanobu, XV w.) 347
Tadanori (Taira-no Tadanowi) 330
Taigenshd (Wybr rde formy) 308
Taiheiki (Kronika wielkiego pokoju, 1345
-1371) 214, 222, 313
Taiheiraku (Muzyka wielkiego spokoju)
310
Taiho (701-703) 83
Taikoki (Zapiski o Taik) -* Ehon-taikki
Taira 197, 214
Taira-no Kagekiyo Atsumori 435, 473
Taira-no Kiyomori (1118-1181) 215, 436,
473
Koremori 467
M asakado (? - 940) 70
Tomomori 216, 467
Tadanori
Shigemori 216
Tsunemori (1125-71185) 287
takadoma 426
Takahashi-no Mushimaro (zm. ok. 730)
28,96, 112, 275
Takai Kito (1741-1789) 366
Takamitsu-nikki (Dziennik Takamitsu, po
963)
Takamura-nikki 168
Takatsu Shzabur 16
Takarai Kikaku (1661-1707) 365
Takasago (Zatoka Takasago, XV w.) 40,
320, 330, 340, 345
Taka-Thukubashu (Jastrzbi zbir z Tsukuba, 1638) 367
Takayama Sozei (7 - 1455) 51
Takebe Ayatari (1719-1774) 75, 399
Takechi (zm. 696) 101
Takechi-no Kurohito (ok. 690-710) 98
Takeda (Emman^i) 313
Takeda Izumo (zm. 1747) 413, 418, 464,
466, 469
Takeda Koizum o 459, 461
Takeda Uesugi 436
takemoto 448

Takemoto Giday (1651-1714) 413, 415,

416, 460, 475
Takemoto Masaday, XVIII w. (Masatay) 456
Takemotoza 413, 416, 453
taketakaki y, taketakashi 239, 287
Taketori-monogatari (Opowie o zbiera
czu bambusu, X w.) 146, 151-152
takigi-n -* no 314
Takizawa Bakin (1767-1848) 400,405-407
tama 269
Tamba Yosaku-matsuyo-komurobushi (Yosaku z Tamba, czyli pie z Komuro
w noc czekania, 1708) 417
Tamakazura (Tamakatsura) 159, 161
Tamba 269
Tameie -> Fuj iwara
Tamenaga Shunsui (1790-1843) 76, 396,
409
Tamekane-kyd-wakash (Zbir poezji ja
poskiego lorda Tamekane, 71287) 295
Tamesuke
Fujiwara
Tameuji -* Fujiwara
tanabata 275
tane 128
Taneheko m Rytei
Tang (618-906) 23, 40, 64, 83, 110, 279,
287
Tango 374
Tango-fudoki (Opisy ziem i obyczajw
prowincji Tango, VIII w.) 374
Taniguchi -* Yosa Buson
tanka 26, 27, 29-34, 78
Tannishd (Wybr dokonany z myl o he
rezji, XIII w.) 206
lan-renga 46
(are 318
Tar-kaja 449
Tashiro Tsuramoto, XVIII w. 491
Tatcmawari/tachimawari 432
tasakusha 419
Tawaraya Statsu (zm. 71643) 360
tayu 427, 432
Tcgura-no Okamochi -* Hseid Kisanji
Tcijin 282
Tcika -> Fujiwara

Teika 350
Teika-kazura 351
teimon 364
Teishi 172
Teish
Tsuga
Teitoku -* Matsunaga
Tejima Toan (1718-1786) 487
Temmangu 412
Temmangu-tenjin 124
Temmu (pan. 675-686) 88
Tempo (1830-1843)411
Tempy (729-748) 24, 107
Tenchi (662-671) 23, 100, 273
tendai 119, 121, 202
Tenjiku Tokubei ikokubanashi (Tokubei
z Indii, historia o egzotycznych kra
jach, 1804) 420
Tenna (1681-1683) 378
Tenryuji 212
Tenshd-kydgenbon (Ksiga fars z okresu
Tenshd, XVI w.) 341
Tenyakury 87
Tien-t ung (Tendai) 209
tobiropp 434
tobuhi 94
Tdaiji 23, 34, 69, 83, 84, 85, 98, 309
Tfukuji 208, 261
Tdga (Elegancja Wschodu, 1717) 483
Togashi 440
Tohi-mondo (D ialog o miastach i wsiach,
1739) 486
Tji 123
Tkaid 84, 380
Tdkaidchu-hizakurige (Traktem Tkaid
na kasztance z wasnych kolan, 1802-1809) 403
Tdkaidd-meishoki (Zapiski o synnych
miejscowociach..., 1659) 381
Wkaido-yotsuya-kaidan (Opowieci o du
chach z Yotsuya na trakcie T., 1825)
420,
442, 445
Tdkan-kikd (Zapiski z podry na wschd
od bariery, 1242) 233
Tokiwa-gozen 457
tokiwazu-(bushi) 39, 413, 449
tokonom a 223

533

Tokubei 430, 453

Tokugawa 59, 438, 488, 490
Tokugawa Iemitsu (1604-1651)
Ienobu 483
Mitsukuni 481
Tsunayoshi 360
Yoshimune 483
Tky (Tokio) Edo
tombogaeri 432, 433, 434
tom imoto (bushi) 39, 413
Tom im oto Buzen 450
Tominaga Nakam oto (1715-1746) 482
Tomomori Taira
Tomonori -> Ki 245
T-no Chuj 158
Tnomine 314
Torai Sanna (1749-1810) 396
torii 492
Torikaebaya-monogatari (Opowieci o przemiecach, XII w.) 165
torimono 42
Tosa 143, 360
T5sai-zuihitsu (Lune notatki o Tsai, ok.
1480) 66
Tosa-nikki (Dziennik z Tosy, 934/5) 128,
143, 167
Tsand 84
Tshdaiji 24, 83
Towazugatari (M wi nie pytana, 1306
-13) 228-233
Toyotakeza 413, 417, 472
Toyotake Wakadayu (1681-1764)
Toyotom i -> Hideyoshi (1536-1598) 197,
199
tsu, tsujin 75, 488
Tsuchigumo (Pajk ziemny) 348
Tsuchimikado 218
Tsuda Skichi (1873-1961) 16
Tsuga Teish (ur. 1718) 75
tsuke, tsukebyshi 432, 434
Tsugen-sdmagaki (M odne rozmowy w do
mu otoczonym bambusowym parka
nem, 1787) 395
tsuku 28
tsukebutai 426

534

Tsuki-no yukue (Dokd odchodzi ksiyc)

400
tsukeku 47, 250
Tsukuba 50
Tsukuba-mond (Dialogi o pieniach
czonych, 1356) 248
Tsukubashu (Zbir pieni czonych, lub:
Zbir Tsukuba, 1356) 50, 52, 247, 248
tsukurimono 427
Tsukushi 98, 161
Tsukuyomi 61
Tsumoru koi yuki-no seki-no to (Wzbie
rajca mio czyli graniczna bariera
w niegu, 1784) 443
tsuraakari 423
tsurane 429, 434
Tsurayuki
Ki
Thurezuregusa (Szkice z wolnych chwil,
71331) 227
Tsurukame (uraw i w) 345
Tsurukiyo 444
Tsuruya Namboku IV (1755-1829) 413,
419, 420, 434, 442
Tsuta-momiji
Utsunoya-toge
(Bluszcz
i
klon w przeczy Utsunoya, 1856) 432
Tsutsumi-chunagon-monogatari (Opowieci
radcy dworu Tsutsumi, XII w.) 166
Tu Fu (712-770) 148
uchikake 173
Uchigikishii (Zbir opowieci zasysza
nych, XII w.) 59
Uda (887-897) 124, 143, 282
Ueda Akinari (17341809) 397
Uemura Bunrakuken (7 - 1810) 411
Ueno 367
Ugayafukiezu 88
Ugetsu-monogatari (Po deszczu przy ksi
ycu, 1768-76) 397
Uirouri (Sprzedawca leku, 1718) 439
Uji 157, 227, 313
uji 261
Uji-juch 157
Uji Kaga-no J5 (1635-1711) 387, 413
Ujishiii-monogatari (Pokosie opowieci
z Uji, 1218-1221

uki 488
U kigumo-monogatari (Opowie o ulot
nych chmurach, 1661) 59,234-235, 379
Ukifune 157
ukiyo 382, 389, 486, 488
Ukiyoburo (anie ulotnego wiata, 1809-13) 397, 407, 489
Ukiyodoko (Fryzjer ulotnego wiata, 1813
-14) 397, 407, 489
ukiyoe 73
Ukiyo-monogatari (Opowieci ulotnego
wiata, lub: o przemijajcym wiecie,
1666) 381
Ukiyonosuke 488
ukiyozshi 72, 383-384, 488
umaya 84, 93
Umekawa Chubei (Kurtyzana Umekawa
i kupiec Chubei, 71706) 436
Umi yukaba... 114
Unai (otome) 112, 324, 325
unemc, Uneme 135, 346
Uneme (Dama dworu, XV w.)
Unkei 202
Urabe 227
Uraminosuke (po 1612) 380
Urashima, Urashimako 57, 58, 93
uruwashiki y 287
ushin 249, 255-256
ushin-yugen 51
Ushiwaka-maru 457
Usuyuki 461
Usuyuki-monogatari (Opowie o U suyu
ki, ok. 1624) 380
uta 25, 27
utaawase 126, 281, 286
utagaki 23, 25, 269
utagatari 65
Utagawa Kunisada (1769-1825)
utaimono 36
ula-monogatari 59, 65, 152
U t (Ptak uto, XV w.) 348
Utatane-no (Notatki z drzemki, XIII w.)
299
Utsusemi 159
Utsubo-monogatari (Opowie o dziupli,
ok. 970) 146, 154-155, 400

utsutsu (yume) 138

Uwanari (Zazdro, 1699) 439
wabi 240, 254-255
wagaku -* kokugaku
w agoto 413, 429, 430, 439
Waji-shdrcinshd
(Wybr
poprawnych
objanie znakw japoskich, 1695)
waka 25, 26, 27, 37, 80
W akadokoro 237, 244
Waka-kuhon (Dziewi stopni stylu poezji,
1009-1041) 126, 147
wakaonnagata 430
Wakanreishu (Zbir wierszy japoskich
i chiskich do recytacji, 1013) 126, 147,
148, 316
wakashu-kabuki 412
wakashugata 430
Wakateijisshu lub: jusshu (Dziesi rodza
jw pieni japoskich, 7945) 253, 281
wakeiseijaku 255
waki 318, 319, 321, 324, 325,331
waki-n 345
Wamyo-ruijushd (Wybr systematyczny
wyrazw japoskich, 931-38) 146
Wang Jang-m ing (1472-1528) 481, 482
wasan 37, 38, 201, 341
Watanabe Kazan (1793-1841)
watari-shint 204
watatsumi 273
Watonai 455
wazaogi 267
Wu (Kure) 306, 307

Yachihoko 269
Yaegaki-hime 431, 433
Yahanraku (Przyjemnoci gbi nocy, 1777)
374
Yakamochi - Otom o
yakazu-haikai 385
yakugara 428
yakusha 428
yakusha-hybanki 376
Yakusha-kuchijamisen
(Aktorw
przypiewy do wtru strun, 1699) 393

535

Yakushi 203
Yakushiji 23, 83, 86 , 265
Yamabe-no Akahito (zm. 7736) 28, 107-108
Yamada 313
yamadai 427
Yamaga Sok (1622-1685) 482
yamai 283
Yamamoto Hakuzan (1752-1812) 483
Yamamoto Jocho (XVIII w.) 491
Yamamoto Rykan (1758-1831)
Ryokan
Yamamuraza 423, 424
Yamanoe-no Okura (7660-7733) 28, 32,
109-112, 275
yama-sachi 304
Yamashina 228
Yamashiro 98
Yamato 21
yamatoe 119, 203
Yamato Takeru 49, 63
yamato (-no) uta 27
Yamato-monogatari (Opowieci z Yamato,
X w.) 59, 153
Yamato-nijshikd (1665) 388
Yamazaki Ansai (1618-1682) 481, 482
Yamazaki Skan (1464-1553) 249-250
Yanagidaru (Wierzbowa beczuka, 1763-1838) 53
Yoshiyasu - Tokugawa 485
Yanagisawa Yoshiyasu 485
Yang Kuei-fei (Y 6 Kihi) 283
Yanone (Grot strzay, 1729) 439
Yaoya Oshichi (Oshichi, crka sprzedawcy
warzyw, 71714), 417, 451
Yashima 320, 346, 435
Yasumaro (O) (VIII w.) 88
Yasuna (Abe Yasuna, 1818) 438
yatai-seriage 427
yayoi 21, 85, 268
yoen 33, 126, 245, 253, 254, 287
yoj 33, 126
yojo-yoen 238
Yokihi Yang Kuei-fei 340
yoki hito 184

536

Yokoi Yayu (1702-1783) 366

ykyoku 338, 342-250
ymei (gaku) -> Wang Jang-ming
yomihon 74, 397, 403, 480
yomogi 283
Yonosuke 377
Yorimasa 330
Yoritomo -* M inam oto 223
Yord (W odospad o nazwie Troska o sta
rych) 345
Yorobshi (Mnich sabeusz, XV w.) 340,
347
Yorozu-no fumihdgu (Skrawki listw, 1696)
392
Yoru-no tsuru (uraw noc) 299
Yosa Buson (1716-1783) 52, 365, 373-374
Yosano Akiko 35
Yosano Tekkan 35
yoshi 185
Yoshida Kanetomo (1435-1511) 204
Yoshida Kenko (71283-1350) 227, 2 9 5 296
yoshida-shint 204
Yoshida Shoion 483
Yoshida T ogo (1918-1964) 333
Yoshimitsu - Ashikaga
Yoshinaka (Genji) 216
Yoshino 101, 198, 297
Yoshitomo - Minamoto
Yoshitsune - M inamoto 215, 223, 450,
473
Yoshitsune-sembonzakura (Yoshitsune, czy
li tysic wini, 1747) 418,419, 432, 435,
466
Yoshiwara 377, 401
Yoshizawa Ayame (1673-1719) 413
yotsugi-monogatari 67
Yotsugi-soga (Dziedzic rodu Soga, 1683)
414
Yotsuya-kaidan
-> Tkaid-yotsuya-kaidan
Youchi-soga (Soga atakuje noc, 1881)
420
Yowa-no nezame (Przebudzenie si o p
nocy, po 1058) 165

Yowa-nasake ukina-no yokogushi (M io

Yozabur, czyli skandaliczny grzebie,
1853) = Kirare yosa 432
Yozayakusha-mokuroku (Spis aktorw i ze
spow, 1646) 328
Yugaku 334
Yugao 159, 330, 346
yugen 33, 48, 126, 239, 240, 242, 244, 248,
253, 257-258, 284, 324
yugen-y 287
Yugiri 454
Yugiri Awa-no naruto (Kurtyzana Yugiri
i wiry w A wie, 1712) 417, 454
Yugiri-shichinenki (Sidma rocznica mier
ci Yugiri, 1684) 414
Juima 314
yuka 426
yukizeme 433
yume 138
Yumi-yawata (uk z Yawaty, XV w.) 330
yujo-hyobanki 363
yuri 75
Yuryaku 96, 98-99, 266
Yusakiza (Yuzaki) 313n, 323, 326
yusuriba 432
yuzu 205

za 198, 267, 313

zae-no onoko 304
zappai 366
zangirimono 421, 436, 437
zazen 210 , 211
Zeami (1364-1444?) 258, 302, 313n, 324,
328, 332-339
Zegai (Krl diabw, XV w.) 349
Zekkai Chushin (1336-1405) 212
zen 200, 207-209, 259, 291, 365
Zena XIII/XIV w. (Zenna) 247
Zenchiku Ujinobu (1405-71468) (Kaneharu, Komparu) 322, 328, 339-340
Zenrinji 206
Zeshi-rokujn-i-go... 334
Zami, XVI w. 315, 326
zgei 37, 38, 341
Zohiki (Prowadzenie sonia, 1701) 439
Zdjdji (witynia Zjji) 485
zka 95
Zoku-kykunshd (Cig dalszy wyboru
nauk i poucze, 1279) 308
z-no uta 21A
zuihitsu 65, 78, 169-170
zuinkanroku 66
zuisroku 66

INDEKS
WYBRANYCH TERMINW I NAZW
W ZAPISIE JAPOSKIM

Abutsu-ni

H ih M

ainu

Akahito

tfc A

Akazome Emon
Akinari
Akugenta

M M X

Amaterasu
Ama-no iwato
Amida-no honji

And Jish

Anrakuan Sakuden

aragoto
Arai Hakuseki
538

K 0)

ES 3P

Arakida Moritake
Ariwara-no-Narihira
Aro-kassen-monogatari
Asai Ryi
Ashikaga Takauji
Yoshimitsu

mm

Yoshinori
Asuka

m m

Asukai-no Masatsune
Atsumori

IS[

Awaji

ttK

Ayatari
ayatsuri-ningy
Azuchi

I U A

azuma-asobi
Azuma-kagami
azuma-uta

Bakin

W
-5^2^
pfA

bakufu
bakuhan
Bash

m m

Ben-no naishi-nikki

r # rt # B 15 j

m m )

biwa-hshi
Budda

ihm

Bud-denraiki
Buke-giri-monogatari
bunjin

5: A

bunjinga

J A

Bunka

it

Bunkashreish

bunraku

mm

Bunsh-sshi
buri, furi

4V * I U

bushid

m m

Buson
Buson-kush
Buson-shichibush

540

bussokuseki-no uta
bybu-no uta

Chikafusa

Mm

Chikamatsu Hanji
Chikamatsu Monzaemon

sE rr in

Chikusai-monog atari

r r MMj

Chinsetsu-yumiharizuki

rm n m m n j

chka
chokusensh

M' MM

chnin

BTA

chnin-mono

T A =fc (D

Chshingura
Chshin-suikoden
chko

t1*

chsei

daimy
Danjr

a +115

Dannoura

Dannoura-kabuto-gunki

danrin

Danshoku-kagami

r % fe

Mj

Date-kurabe okuni-kabuki

Dazaifu

dengaku

HsSi

densetsu

D ewa

tt

D gen

fb

Djji

Dokugin-senku

Edo

r ttu i1

U.P

Edo-hanjki

Edo-mumare uwaki-no kabayaki

Ehon-chshingura

Ehon-taikki

Eiga-monogatari

542

r*& igU

Ej ima Kiseki

Enokosh

Enom oto Kikaku

fudoki

Fgash

JUL 32
r JUffiU j

Fugen

Fujiwara-no Akisue

Ariie

Hamanari

mm

Ietaka

Kaneie

MM

Kint

&

Kiyosuke

M ichinaga

Michitoshi

Michizane

mm

M ototoshi

M ototsune

mm

543

M otozane

N obuzane

MM

Teika

Shunzei

Takanobu

mm

Tameie
Tametoki

Fukuhara

S (

Funya (Bunya)-no Yasuhide

icm m fi

Fraisanjin

a& iu A

Furukawa M okuami

fry
fzoku-uta

gendai
Genji-monogatari

Genjan-no ki

Gennai

Genroku

544

R'i/

gesaku
giday
giri

i i

Godairiki koi (-no fujim e)

Gohei
gkan
Gosensh

s .m

a ^af
rM - j
Sj

Goshish

Gotobain
gozan

31UU

gozan-bungaku
Gukansh

gunki-monogatari
Gyokuysh

Hachiman

wmvum
r l * j

A iS

Hachimonjiya
haibun
Haif-yanagidaru

545

haigon
Haijin Buson
haikai

m n
r

Haikai-no renga dokugin-senku

haiku
H a m a m a tsu -ch n agon -m on ogatari

han
Hanazono

TE IS

Hanji

hanka

jglK

Harima-fudoki

r 0 1 I5 j

Harusame-monogatari

r#W #;IS j
j

Hattori Ransetsu
Hayashi Razan

&HLI

Heian
Heiji-monogatari
Heich-monogatari
Heike-monogatari
heikyoku

546

r + tjl j

Henj

SM

Hideyoshi

fle

Hieda-no Are
Hieizan

fctKlU

Hiraga Gennai
Hiraga Motoyoshi
hiragana

6 3bv4 ' ,

Hirata Atsutane
Hishikawa Moronobu
Hitachi-fudoki
Hitomaro

*; w m a
r H & jK .iE j
fft B
j

Hitorigoto

Hitorigoto

r t>

Hizakurige

rS

Hogen
Hogen-monogatari

u f j

& t
r T^IS J

Hj Dansui
Hjki
Hj Takatoki

r ~f 3tlH J

H okkaido

hokku

Hmotsush
Honch-chnin-kagami

Honch-monzui

Honch-nijshi-k

Honch-suikoden

Honen

mm

Horikawa

M ) II

Hryji

fife P I #

H seid Kisanji

Y osokaw a Ysai

IH U IIM

hosomi

Hosshinsh

Ichij Kanera

Ichikawa Danjr

m/HBi+j

Ichimura-za

um

Ichinotani

548

Ich(Itch)

Iemitsu

Ieyasu

m\m

Igagoe-dch-sugoroku

Ihara Saikaku
Ikku

^ ^ I*

Ikky Sjun

Imakagami

imay

Imibe (Imbe)

iras, s a s

f 184MbS j

Inga-monogatari

Ise

Ise-monogatari

Ise-jing

e a t s s*

Ishida Baigan

Ishida Mitsunari

^ b = j&

Ishikawa Jzan

s/iio j

Isonokami

#<7)

Issa

-
549

Issunbshi

It Jinsai

f l t l

It Tgai

f i n

Iwa-no hime

mmm

Iwashimizu-monogatari

rE

Izayoi-nikki

r+

yI tK

^ IS

H 15 j

Izumi Shikibu
Izumi Shikibu-nikki

rm ^ g |5 B f5 j

Izumi Shikibu-sh
Izumo-fudoki

rffiS JU ifSj

Izumo-no Okuni

LtStofe'B

Jakuren

MM

Jien

jige

ifeT

jigeha

iT i

Jikkinsh
Jinn-shtki
Jinshin

550

r*M IE! I5 j
$

Jippensha Ikku
Jish

SK

jdo
jdosh
Jgan

jko

JbiSr

Jky (Shky)

mb

jm on
Joraishi

H im~F

jruri

&mm

ex)

Jruri-hime-monogatari

Jruri-monogatari
Junidansshi

kabuki
Kada-no Azumamaro
Kadensho, Fshikaden
kaeshiuta
Kaga-no Chiyo

WE
B#S
riE f # j % f

n t

?E fc j

Kagawa Kageki

u#**

K ager-nikki

kagura

n m

K a i s

kakekotoba

m n m

K akinom oto-no Hitomaro

K aky

K aky-hyshiki

Kamakura

kambun

m e

kami

kamiasobi
Kamijima Onitsura

i i

kammurizuke

S f f tf

K am o-no Chmei

K am o-no M abuchi

Kam o

Da m.

kampaku

m'

kana

552

Kanami, Kannami

WLMf

Kanadehon-chshingura

kanazshi

Kanezane

mm

Kanginsh

Kanke-buns

Kanke-kash

r 7fS M

Kansai

HD5

kanshi

llif

Kanze

mm

Kanze Kojir N obum itsu

kanzen-chaku

Karai Senry

K asa-no Kanamura

kasazuke

Kashki

kash

Kasuga

katagimono

m mmm

katakiuchi

fclt *>

kataribe

I V

katauta

ftWL

Katawamusume

kay

fcii

Keich

18#

0
, sg|5

i j ^

* frtifo W i j

Keikai

Keikokush

ri i i j -

K eisei hotoke-no hara

r f t &cDW, j

K eisei irojamisen

K eisei mibu-dainenbutsu

K eisei suikoden

Kenk

iff

Kemmu

Kenreimonin

h pu r

Kenshvnmon'in chnagon-nikki

kentshi

I f

kibyshi

N t* #

Kii

554

Kikaku

Mft

Kimpira

kindai

Kindai-shka

rjS ttifttj

Kinkafu

rWMkm j

Kinkin-sensei eiga-no yume

Ki-no Kaion

E3

tktf-F

Kinoshita Chshshi

K i-no Tom onori

Ki-no Tsurayuki

kinsei

Kint

I2

mit
mu

K in ysh

Kiseki

Kisen

fr

K iso Yoshinaka

Kitabatake Chikafusa

t u

Kitamura Kigin

K iyomizu-monogatari

rvf 7K#;! j
555

Kiyomori

i t s

kiyomoto-bushi

vWt I

Kiyomoto Enjday

Vf

Kiyowara-no Fukayabu

HMUmx

Kiyowara-no Toshikage
kobanashi
Kobayashi Issa
Kfukuji

H #

kogaku
Kogoshi

r iB f i l

i J

Kohon-setsuwash
Kojidan

Kojiki

r**IS j

Koke-no koromo
Kokinwakash
Kokka-hachiron

ra^ A l j

kokkeibon

kokoro

',

kokugaku/wagaku

556

ZZ&

kokugakusha

S M
i* 13 M "b

Kokuseriya-kassen

Konin
Konjaku-monogatari
Koraijuteish
kshokubon
Kdshoku gonin onna
Kshoku mankintan
koshoku-mono

8? fe & (D

Kdshoku sandai otoko

koto
kotobagaki
kotodama

5TK.

Kun Kazanin Nagachika

kouta
kouta-no Ryutatsu

'J'

kwakamai
Kwakamaru
Kudai-waka

r *0Mfn%Kj
557

kugutsu

Im

Kuj-no Kanezane
Kkai
Kumagai N aoyoshi
Kum ano-no honji
Kumazawa Banzan

KLiJ

kunihiki
kurohon
Kurohito

n*
IA

Kuroyanagi Shha
kusari-renga

M X:

kusazoshi

MMm

Kusunoki Masashige
Kyden

2rC

kygen

ff H

Kygen-no hon
K ygoku Tamekane

fffis ij
S i l

Kyh
kyka

558

SE

Kyokusanjin

ffiU

Kyorai
Kyoraish
Kyoroku
Kyoto, K ioto

mi

Kyji

IB*

Kysai, Gusai

&

Kysh, Kiusiu

Mabuchi
maeku

mm
Sif'J

maekuzuke
Maigetsush
makoto

M, ,

makurakotoba

I M
j

Makura-no sshi
manygana
Mariysh

t z t

75 3t i S

^Timm
2

maruhon

559

M asakado

Masukagami

rmmi

M atsudaira Sadanobu

M atsue Shigeyori

IC H

M atsukage-chnagon-monogatari

M atsukaze

i fa.j

M atsum oto Kshir

M atsunaga Teitoku

M atsuo Bash

f i s i

matsuri

M atsura-no miya-monogatari

M eigetsuki

rWHBj

Meiji
meishoki

m is

M eiwa
M ibu-no Tadamine

michi

31

M ichinaga

M :R

M ichitoshi

560

michiyuki

illT

m iko

M it

M inam oto

M inamoto-no Ienaga-nikki

m
r m m m h ib j

M inam oto-no Sanetom o

Shigeyuki

Shitag

Tam etom o

Toshiyori

Yoritom o

Yoshitom o

Yoshitsune

Minase-sangin-hyakuin

Minashiguri

r ^ jsij

mino

M ino

M ito

7Kp

M iyako-no Nishiki

U nffi

M iyako-no tsuto

miyatsuko

M iyoshi-no Kiyotsura

M izukagami

M izuno Tadakuni

r
tK S T M M

Mokuami

M om onoi

& co

m ono

monogatari

m m

m ono-no aware, aware

M onzen (W en-siuan)

r j l j

M orikawa Kyoroku

Morita-za

M oronobu

S fi j Il

M oto-no M okuami

7nc7)7fcH^

M otoori Norinaga

mujo

Muju

Mukai Kyorai

Mumyosho

562

M' M

M umydzdshi

r M 35

Murasaki Shikibu

Muromachi

IgfflT

mushin-renga

m&mwi

M usukobeya

M utsuwaki

i jig j^i

M iyake Shozan

naishidokoro

N aito Joso

N akae Toju

Nakamura

Nakamura-za

Nakatom i

N akatsukasa-no naishi-nikki

r+

Nakatsukasashu

N am boku

Nam iki Gohei

N am iki Shozo

M *IE H

Namiki Ssuke

fiS

Nans Satomi-hakkenden
Nara (Heij-ky

&& (*JSO

nembutsu
Nenashigusa
Nichiren

r
BI

Nihon-eitaigura
Nihongi

r B *12 j

Nihonkki

t b

Nihon-montoku-tenn-jitsuroku

r B ^ IS llij

* ^I5 j

Nihonshoki
Nij
Nij Yoshim oto
ninj

Alf

Nise-monogatari
Nishiyama Sin

ili ^ H

Nishizawa Ipp

ffiiR SL

N itta Yoshisada

Sf f f l

Nobumitsu

564

fS 316

Nobunaga
n
norito
Nozarashi-kik

m
um

r*pif&bmftl

Nozawa Bonch

IF ftA

Nukada-no k im i

HBB5E

an-shinshiki

Ochikubo-monogatari

ruttfefej

Oda N obunaga

$05 EB iS

e-no Masafusa
Ogura-hyakunin-isshu

T 'h tlA - f j

Ogy Sorai
Ohara-gok
Oi-no kobumi

r& co'hrfcj

<y

Oi-no kurigoto
Okagami
Oki
kura Toraaki

Okuni
Oku-no hosomichi

&H
r H roiit j

Okura
mi

iS tt

m i-sarugaku

m um m

(^ * )

mi-no Mifune
Onami

f R

nin

ist

Onitsura

Onoe Kikugor
O no-no Komachi

/j\gf/j\irr

Ono-no Takamura

'hw m

Onzshi-shimawatari

r v q a x v j

Oritaku shiba-no ki

r # y fe < %<DiS

Osaka

* R

saka-j

AKW

Osaka-dokuginsh
Osaka-monogatari
shikchi-no Mitsune

566

( I I )

shima Ryta
ta Nam po
Otogibko
otogizshi
tom o-no Kuronushi
ts u

uta

Ozawa Roan

**m
m

Po Ch-i (Po Ciu-i)

e s i

Rai Sany

mmm

utadokoro

rakugo

( * ^ )

mm

rangaku
Rangaku-kotohajime
Ransetsu

i
ffi

rekishi-monogatari

renga

Sf
567

renku
rikkokushi

Risshd-ankokuron
ritsury
rokkasen
Rokuj
rmaji
ronin
Rydjinhishd

n - ?

A
ra& M W j

Rydunshu
Rydunshinshu
Ryukyu (Riukiu)
Ryutei Tanehiko

WMB

sabi

t > \ iS

Sado

fei S

Saga

ii i

Sagi

Sagoromo-monogatari

568

r M 2tiaj

saibara
Saigy
Saikaku

Bif

mm

Saikaku-okimiyage

rgsag M j

Saikaku-oridome

Sait Ryan
Sakanoe

W T

mM

Sakata Tjr

MEB H

sakimori-no uta

WiA<DMk

Sakurada Jisuke

tcEfa)

+ I5

Sakurahime-zenden akebono-no sshi

Sakurai Baishitsu
Sakurai Tamba-no J

-Pjr '}& CD 35

Samb-ekotoba

samisen (shamisen)
sangaku

mm

sankin-ktai
Sannin-hshi

r= A M j

Sannin Kichiza kuruwa-no hatsugai

r=

j
569

Santo Kyden

H12j

Sanuki-no suke-nikki
Sanytei Ensh
Sarashina-kik

rjEiafT j

Sarashina-nikki
sarugaku
Sarugaku-dangi
Sarumino

f& ltj

Sasamegoto

r sb zTt j

Satomura Shtaku

mttmm

Seami (Zeami)
sedka

K M

Segawa Kikunoj
Sei Shnagon
Seisuish

Vf 'P W B

rM & j

SekenmunezarCy
Seken musuko-katagi
Seken musume-katagi
Sekigahara

570

mt -rn

sekky-jruri
sengoku

mm

Senjsh

semmygaki
senry

n\m

Senzaiwakash
setsuwa

iS

setsuwa-kygen
sewa-mono

ifirsife (D

sharebon

mm*

Shasekish
shibai
Shibue Chsai

SfcttfSr

Shida Yaha
Shigemori
Shikad

r i7E j

Shikash

r^ITEj

ff

Shikitei Samba
Shikoku, Sikoku

HB
571

Shimabara
Shinchokusensh
shingaku
Shinkashki

JS
r* r* & 8 t* j

mm
rf f

Shinj ten-no amijima

Shinkei
Shinkokinwakash
Shinran

mm

Shinsarugakuki
Shinsen-inutsukubash
Shinsen-reish
Shinsen-tsukubash
Shinsen-wakash

rfrM lfcJiij

Shinsenzuin

f fr

Shinshiki-kon 'an

r$ r ^2 lj

shint

ffl

Shiriysh
shinwa
Shinzoku-kokinsh

572

Wifg

MSI II j

shiori

L& V

shirabyshi
Shiragi, Silla
Shiranami

mm
S

Shiranami-gonin-otoko
shite

iy x

Shbgenz-zuimonki
Shod-chji-sekenzaru
Shokugosensh
Shokukokinsh
Shokunihongi
Shokunihonkki

riH

Shmonki

W !sB j

shmy
Shnagon

'>'$5 s

Shtetsu

EM

Shish
Shunrai
Shunshoku-umegoyomi

ffM
j
573

Shunzei
Shushi (Czu Si)
Shusse Kagekiyo

r fc tfe 'if J

Shusse Soga
Shtendji

iff #11^

Soga

t i t

Soga-monogatari

rtftfJiS j

Sgi
Sin
Sin-senku
smonka

Sone-no Yoshitada
Sonezaki-shinj

r ^ ^>L'

sshi

Sugawara-denju tenarai-kagami
Sugawara-no Michizane

rVMtt#* j
fS l

sui
Suikoden
Sukeroku

574

*"7K i f & j

Sumidagawa

ffl/ll

sumie

sm

Sumiyoshi-monog atari

Tabito

1A

Tachibana Akemi

mmw

Taigi

r JzW-Mi

Taiheiki
Taiho

AS

Taika

A it
r A R3 I2 J

Taikoki
Taira

Taira-no Kiyomori
Taira-no Masakado
Taira-no Tadanori
Takahashi-no Mushimaro
Takamitsu-nikki
Takamura-nikki

r M B IB j

Takebe Ay atari

575

Takechi-no Kurohito

ism u A

Takeda Izumo

T akem oto Gidayu

r&MXX:

Takem oto-za

Taketori-monogatari

Takizawa (Kyokutei) Bakin

rtiR

Tamakazura

3E*i

Tameie

Tamenaga Shunsui

Tamesuke

Tameuji

Tanabe

fflja

Tanehiko

Tang (T)

Tango

tanka

Tannish

tan-renga

Tanuma Okitsugu

576

EB01; &

tao, do

Tateba Fukaku, Tachiba

tayu

**

Tegura Okam ochi

Teika

teimon

ft

Teish

mm
mm

Teitoku

'

teimon-haikai

Temmang

Temmei

mm

Tempo

Tempy

Tenchi

mm

tendai

%-

Tensh-kygenbon

Toba

T oda Mosui

tgaku

J E ffis *

11
pamm
mm

Tkaid
Tkaidchu-hizakurige
Tkaid-y o tsuya-kaidan
Tokiwa-gozen

Mmmm

tokiwazu-bushi

-M m m m

Tokugawa

MHl

Tokugawa Iemitsu
Tokugawa Ieyasu

m iw m m

Tky, Tokio
tombogaeri

ai& M u

tomimoto-bushi
Tominaga Heibei
T-no mine
Torikaebaya-monogatari

f t

Tosa-nikki

r fe H 12 j

*J A' . f J p f y a g J

Tsand

H li i ji l

Tshdaiji

m m m

Towazugatari
Toyotakeza

578

&Yrm

1; j

Toyotom i Hidetsugu

3:U3f

Toyotom i Hideyori

fgfl

Toyotom i Hideyoshi
tsjin

MA

Tsuga Teish

mnmm

tsuke
Tsgen-smagaki

rjS W ffij

Tsukuba
Tsukuba-mond
Tsukushi
tsuraakari

mm
mm

tsurane
Tsurayukish
tsure

rftj
V V

Tsurezuregusa
Tsurukame
Tsuruya Namboku

f f i t

Tsutsumi-chnagon-monogatari

579

uba
Uchigikish

m
r fTflj

Uda
Ueda Akinari

Jb ffilfc

Uemura Bunrakuken
Ueno

km

ugachi
U getsu-monogatari

Uji
Uji Kaga-no J
Uji-shi-monogatari

Ukifune

ft ft

ukiyo
Ukiyoburo

r^ tsjag j

Ukiyodoko
ukiyoe
U kiyo-monog atari

rW tttr j

Ukiyozshi
Umekawa Chbei

580

r @J11. #r j

umisachi
Urashima

W Bf

ushin
ushin-ygen
ushin-renga
utaawase

ft "o

"t"

utagaki
uta-jruri
utamai

5pJA
f

Utagawa Kunisada

fcJilB #

uta-monogatari
U tsubo-monogatari

wabi

t>lf

mm

wagaku (kokugaku)
wagoto

mm

waka
wakadokoro
wakaonnagata

mwtrn

Wakanreish

rfPifSIBtftl&j

wakash-kabuki

wakiku

Warambegusa

wasan

js-t

*D

In f t

Watanabe Kazan

wazaogi

wazauta

Yahanraku

r7

r * 3 J

Yakamochi

M W

yakazu-haikai

5 M

yakugara

yakusha-hybanki

Yakusha-kuchijamisen

ft f f n e

r ? p H

Yakushi-nyorai

H eflin s

Yakushiji

l S E #

Yamabe-no Akahito

j g |$ ^ A

yamabushi

Yamada

l i t EH

Yamamoto Rykan

Yamamura-za

Yamanoe-no Okura

O i ttA

Yamashina

0J4

Yamato

A in

Yamato-m onogatari

r A#n$5l j

Yamazaki Skan

Yanagidaru

Yanone

r ^ < 7 ) J

Yaoya Oshichi

rA W B s-fcj

(A)

Yasumaro (0 -n o )

V tf

yatai-seriage

Yayoi

*fe

Yodogawa

/ll

yen

Ykihi (Jang Kuei-fei)

li f

Yokoi Yay

ykyoku

rffi

ymeigaku

mw

yom ihon

Yr

Yorobshi

r i l f 65 j

Yorozu-no fumihgu

r7jtf>:J5j

Yosa Buson

5-H K #

Yoshida Kenk

Yoshida-shint

Yoshimitsu

Yoshinaka

Yoshitom o

Yoshitsune

mm
mm

Yoshitsune-sembonzakura

Yoshiwara

WM

Yoshizawa Ayame

yotsugi-m onogatari

VtM
tom

Yotsugi-soga

Yotsuya-kaidan

r e s # tti u

Youchi-soga

r ^ f f I* ifc j

584

Yowa-no nezame

Yozayakusha-mokuroku

r& < 7 )M j
r w m M S M i

yugen

Ygiri Awa-no naruto

# w Pf wl0 i l p j

yoji (uji)
yuka

yukizem e

Yumi-yawata

yjoki

yri

m
wn
r ^ A f j
'MizM

mm

Ysaki-za

yusuriba

n>? v m

za

zangiriatama

mmm

zangirimono

zazen

Zeami M otokiyo

zen

585

Zenchiku Ujinobu

wvr&m

Zam i

u w

zgei

n m

Zhiki

r M^ I j

Zjji
z-no uta

zuihitsu

mm

zuikanroku

zuisroku

m m m

SPIS ILUSTRACJI

Portrety rysunkowe wykonaa Maryna W iniewska wg zdj z archiwum Mikoaja

Melanowicza.
1. M ikaeri-amida-nyorai Budda Amida spogldajcy za siebie z trosk
0 wiernych, ktrym wskazuje drog do Raju Zachodniego. Rzeba znajduje
si w wityni Eikand w K i o t o .................................................................................
2. Przykad pisma kanji (znaki chiskie) i hiragana (alfabet sylabiczny). N apis
na murze wityni Higashi-honganji w K ioto gosi: Umareta igi-to ikiru
yorokobi-o m itsukeyo (Szukajmy sensu narodzin i radoci y c i a ) ........
3. Pagoda W schodnia z 730 r. w klasztorze Yakushiji w N a r z e ...........................
4. Hryuji najstarszy drewniany klasztor wiata znajdujcy si we wsi
Ikaruga w Narze. Brama rodkowa (Chumon) z rzebami stranikw z 711 r.
W gbi pagoda (g o ju n o to ) .......................... ................................................................
5. Pawilon W ielkiego Buddy Daibutsuden klasztoru Tdaiji w Narze.
Mieci ponad 16-metrowej wysokoci posg z brzu z 752 r............................

6.
7.
8.
9.
10.
11.

12.
13.
14.
15.

16.

Zota Kaplica K ond w wityni Tshdaiji zaoonej w 759 r. przez mnicha

z Chin, Ganjina. Jedna z najcenniejszych budowli w N a r z e ..........................
Latarnia z brzu stojca przed Daibutsuden w Narze. Skarb narodowy . .
Gwne wejcie do Daibutsuden (Pawilon W ielkiego Buddy) w Tdaiji . . .
Fushimi-inari-jinja witynia pow icona bogini zbiorw Inari. Schody
1 brama w e jc io w a ...........................................................................................................
Zota Kaplica K ond z VII wieku w klasztorze Hryuji. Zwieczenia dachu
charakterystyczne dla epoki A s u k a ..........................................................................
Man'ydshu. Wiersz nr 1 w pisowni oryginalnej martyogana (z lewej) i w piso
wni wspczesnej, w ktrej oprcz znakw chiskich wystpuj litery
alfabetu sylabicznego hiragana ....................................................................................
Kakinom oto-no Hitomaro (VII w . ) .........................................................................
Dachy wity buddyjskich. Tji witynia Wschodu sekty Prawdziwego
Sowa z 796 roku, rozsawiona przez mnicha i uczonego Kukaia ................
O no-no K om achi (IX w ie k ) ......................................................................................
Kokinshu fragment Wstpu do antologii poety K i-no Tsurayuki. Cech
stylu jest rzadkie wystpowanie znakw chiskich, prawie cay tekst zapisany
jest alfabetem hiragana .................................................................................................
Genji-monogatari pocztkowy fragment rozwaa o sztuce powieciowej
z rozdziau pt. wietliki ...........................................................................................

13

15
23

27
33
45
61
69
79
85

97
101
123
137

139
164

587

17. Kostium damy dworu czasw Heian (uchikake). Tak ubieray si Murasaki
Shikibu i Sei Shnagon. Zdjcie przedstawia epizod z procesji dworskiej
Jidai-matsuri (wito Historii) w K ioto, 22 padziernika, dla uczczenia
rocznicy zaoenia Starej S t o lic y .................................................................................
18. Zamek (shiro,-jo) w miecie M atsum oto zbudowany w XVI wieku. Skarb
n a r o d o w y ............. ...............................................................................................................
19. D achwki Nary. N a pierwszym planie latarnia i kaplica K ond z Trjc
Yakushi Uzdrowiciela . . ..........................................................................................
20. Brama gwna Sammon z XIII wieku w wityni-klasztorze Tfukuji
w K i o t o ..............................................................................................................................
21. Biwa-hshi niewidomy muzyk z lutni b i w a ....................................................
22. Heike-monogatari pocztek ksigi pt. Kanj-no maki .............................
23. Wntrze willi monowadcy Ashikagi Takauji (tzw. Higashiyama-sans).
Widoczne: dekoracyjna pka, ozdobna alkowa (tokonoma) i m a t y .............
24. Wewntrzny ogrd w Nishi-honganji, w klasztorze w centrum Kioto. (Nishi)
znaczy zachd ..............................................................................................................
25. Fujiwara-no Shunzei (1 1 1 4 - 1 2 0 4 ).............................................................................
26. Pocztki ceremonii herbaty do dzi utrzymywany rytua w wityni
Kenninji zaoonej w 1202 roku przez Eisaia, twrc sekty rinzai, ktry
zaleca mnichom picie h e r b a ty ............................................................. ......................
27. Hj-nantei ogrd z piasku i kamieni w T fu k u ji..........................................
28. Gaj bambusowy w wityni sintoistycznej Fushimi-inari-jinja w K ioto . . .
29. Shirabyshi tancerka wykonujca taniec z X III-X IV wieku bdcy
prekursorem taca kusemai, jednego ze rde teatru n o ....................................
30. Weranda i scena w wityni Kiyomizudera (798 rok) w K ioto przy zboczu
Otowa. Obecna konstrukcja pochodzi z 1933 r o k u .............................................
31. Scena teatru no zachowana w pnocnej czci Nishi-honganji w Kioto.
Pochodzi z zamku Fushimi (1594 rok) zbudowanego przez Toyotom i
Hideyoshiego. Jedna z najstarszych w Japonii. W idok na scen gwn . .
32. Zoty Pawilon wityni Rokuonji sekty zenistycznej rinzai. Ogrd pejzaowy
u stp Kinugasa zaoony wg koncepcji S o s e k ie g o .............................................
33. Ogrodzenie z plecionego bambusu zwane ketsugaki od imienia artysty
H onami Ketsu (1558-1637). Znajduje si w wityni Ketsuji w K ioto,
gdzie dawniej bya pustelnia tego wszechstronnego a r ty s ty .............................
34. Dramat no pt. Teika. Numeracja sekwencji wskazuje, e czytamy od strony
prawej do lewej w p io n ie .................................................................................
35. M atsuo Bashd (1 6 4 4 - 1 6 9 4 )..........................................................................................
36. Kobayashi Issa (1 7 6 3 - 1 8 2 7 ).......................................................................................
37. Karai Senryu
(1 7 1 8 - 1 7 9 0 )..........................................................................
38. Ihara Saikaku
(1 6 4 2 - 1 6 9 3 )..........................................................................
Z ycie erotyczne pewnego m c z y z n y ............................
39. Ihara Saikaku
40. Ejima Kiseki (1 6 6 6 - 1 7 3 5 )..............................................................................................
41. U eda Akinari
(1 7 3 4 - 1 8 0 9 )..........................................................................
42. Sant Kyoden
(1 7 6 1 - 1 8 1 6 )..........................................................................
43. Jippensha Ikku (1 7 6 5 - 1 8 3 1 ).......................................... .............................................

588

173
199
202
209
216
221
223
231
242

251
261
271
303
305

321
345

349
351
369
373
375
385
391
393
398
402
404

44. Takizawa Bakin (Kyokutei, 1 7 6 7 -1 8 4 8 ).................................................................

45. Shikitei Samba (1 7 7 6 -1 8 2 2 ).......................................................................................
46. K ibydshi tekst i rysunek tworzyy atrakcyjn form rozrywkow. P oczt
kowy fragment powieci Santo Kydena pt. Edo m u m a re................................
47. Chikamatsu M onzaem on (1 6 5 3 - 1 7 2 4 )....................................................................
48. Takem oto Gidayu (1 6 5 1 -1 7 1 4 ).................................................................................
49. Kabukiza teatr kabuki w T okio z roku 1889 na 2600 widzw, przebudo
wany w 1950 roku. Jest dobrym przykadem architektury tea tra ln ej...............
50. Wielka brama torii przed wityni Heian-jingu w K ioto upamitniajca
1000-letni rocznic zaoenia H e i a n .......................................................................

406
408
410
414
416
425
491