2.

SAYI SSTEMLER VE KODLAR

2.1. Sabit Noktal Say Sistemleri
2.1.1. Ondalk Say Sistemi
Gnlk yaantmzda kullandmz say sistemi ondalk (decimal) say sistemidir. Ayrca 10 tabanl
sistem olarak da adlandrlr ve bu sistemde on tane sembol kullanlr.
Semboller : 0,1,2,3,4,5,6,7,8,9
Ondalk say sisteminin genel biimi ve terminolojisi aada verilmitir.
Tam Ksm
Kesir Ksm
2
3
4
.
5
6

En byk Deerli
Ondalk Nokta
En Kk Deerli
Basamak
(Decimal Point,
Basamak
(Most Significant
DP)
(Least Significant
Digit, MSD)
Digit, LSD)
234.5610 =234.56D
Basamak Basamak
Deeri
Arl

234.5610 = 2 x 10+2 + 3 x 10+1 + 4 x 10+0 + 5 x 10-1 + 6 x 10-2

Taban
Deeri
Bu alm iki yne geniletilirse; a basamak arl ve basamak deeri Ba olmak zere 10 tabanl
herhangi bir S saysnn genelletirilmi ifadesi aadaki ekilde gsterilebilir.

S=

Ba10a

a =

2.1.2. kili Say Sistemi

kili (Binary) say sistemi, saysal elektronik sistemlerinde yaygn olarak kullanlr. Gnlk
yaantmzda kullandmz ondalk say sisteminden iki ynl dnm yaplarak kullanlr. Bu
sistemde, Boole cebrinde doru ve yanl belirtmek zere iki tane sembol kullanlr.
Semboller : 0,1
kili say sisteminin genel biimi ve terminolojisi aada verilmitir.
1
0
1
1
.
0
1

En byk Deerli
kili Nokta
En Kk Deerli
Bit
(Binary Point,
Bit
(Most Significant
BP)
(Least Significant
Bit, MSB)
Bit, LSB)

2
1101.012 =1101.01B
Basamak Basamak
Deeri
Arl

1101.012 = 1 x 2+3 + 1 x 2+2 + 0 x 2+1 + 1 x 2+0 + 0 x 2-1 + 1 x 2-2

Taban
Deeri
Bu alm iki yne geniletilirse; a basamak arl ve basamak deeri Ba olmak zere 2 tabanl
herhangi bir S saysnn genelletirilmi ifadesi aadaki ekilde gsterilebilir.

S=
Ba 2 a
a =

Bu ifadede taban deeri T olarak deiken alnrsa T tabanna gre genel durum aadaki ekilde
elde edilir.

S=
BaT a
a =

Buradan hareket edilerek deiik tabandaki say sistemleri arasndaki dnm iin bir genel yntem
bulunabilir.
Saynn tam ve kesirli ksm ayr gsterilse : S = St + Sk
n basamakl saynn m basamakl tam ksm :

St = T ( B0 + T ( B1 + T ( B2 + LT ( Bm 1 )L)))
eklinde gsterilebilir.
Bu ifade taban deerine blnrse :

St T = B0 + T ( B1 + T ( B2 + LT ( Bm 1 )L))
K0 kalandr ve saynn tam ksmnn en dk arlkl basamadr.
Blme ilemine ayn ekilde devam edilirse B1, B2 . . . Bm-1 basamaklar bulunarak saynn tamsay
ksmnn dnm ilemi tamamlanr.
Saynn n-m basamakl kesir ksm aadaki ekilde gsterilebilir.
Sk = T 1 ( B1 + T 1 ( B 2 + T 1 ( B 3 + LT 1 ( B n + m )L)))
Bu ifade taban deeriyle arplrsa aadaki eitlik elde edilir.
Sk T = B1 + T 1 ( B 2 + T 1 ( B 3 + LT 1 ( B n + m )L))
B-1 tamsaydr ve saynn kesirli ksmnn en byk arlkl basamadr.
arpma ilemine ayn ekilde devam edilirse B-2, B-3 . . . B-n+m basamaklar bulunarak saynn kesirli
ksmnn dnm ilemi tamamlanr.
ki tabanl sistemden on tabanl sisteme dnm iin bir rnek aada verilmitir. Burada daha
nce verilen kuvvet serisi eklindeki alm kullanlarak iki tabanl saynn on tabanl deeri elde
edilmitir.
1101.012 = 13.2510

3
13.2510= ( ? )2
Birinci ksmda nce tamsay ksmn dnm yaplr.
13
= 6 + kalan 1
2
6
= 3 + kalan 0
2
3
= 1 + kalan 1
2
1
= 0 + kalan 1
2
Buradan 1 1 0 1 elde edilir.

kinci ve son ksmda ise kesirli ksmn dnm yaplr.

0.25 x 2 = 0.5 tam ksm 0
0.5 x 2 = 1.0 tam ksm 1
Sonu olarak 1 1 0 1 . 0 1 elde edilir.
13.2510= 1101.012

2.1.3. Sekizli Say Sistemi

Sekizli (Octal) say sistemi, saysal elektronik sistemlerinde ses ve mzik uygulamalarnda yaygn
olarak kullanlr. Mzikte kullanlan notalara (do re mi fa sol la si do) kar gelmek zere sekiz sembol
kullanlr. Gnlk yaantmzda kullandmz ondalk say sisteminden iki ynl dnm yaplarak
kullanlr.
Semboller 0,1,2,3,4,5,6,7
Sekizli say sisteminin genel biimi ve terminolojisi aada verilmitir :
7

En byk Deerli
Basamak
(Most Significant
Digit, MSD)

.
1
5

Sekizli Nokta
En Kk Deerli
(Octal Point)
Basamak
(Least Significant
Digit, LSD)

8 tabanl say sisteminin gsterimi ve saylarn kuvvet serisi eklindeki almna bir rnek aada
verilmitir.
Basamak Basamak
Deeri
Arl

703.158 = 7 x 8+2 + 0 x 8+1 + 3 x 8+0 + 1 x 8-1 + 5 x 8-2

Taban
Deeri
703.158 =703.15O
Sekiz tabanl sistemden on tabanl sisteme dnm iin bir rnek aada verilmitir. Burada daha
nce verilen kuvvet serisi eklindeki alm kullanlarak sekiz tabanl saynn on tabanl deeri elde
edilmitir.
703.158 = 451.20312510

4
On tabanl sistemden sekiz tabanl sisteme dnm iin bir rnek aada verilmitir. Burada say
sistemleri arasndaki dnm iin elde edilen yntem sekiz tabanl sisteme uyarlanarak sonuca
gidilmitir.
451.20312510= ( ? )8
Birinci ksmda nce tamsay ksmn dnm yaplr.

451
= 56 + kalan 3
8
56
= 7 + kalan 0
8
7
= 0 + kalan 7
8

Buradan 7 0 3 elde edilir.

kinci ve son ksmda ise kesirli ksmn dnm yaplr.
0.203125 x 8 = 1.625 tam ksm 1
0.625
x 8 = 5.0 tam ksm 5
Buradan 0 . 1 5 elde edilir.
Sonu olarak 7 0 3 . 1 5 elde edilir.
451.20312510= 703.158
Sekizli sistemden ikili sisteme dnm iin sekizli saynn her bir basamann 3-bitlik ikili karl
(8=23 olduu iin bunu yapmaya hakkmz var) yazlarak elde edilmesi aada verilmitir.
703.158 = 111 000 011 . 001 1012
kili sistemden sekizli sisteme dnm iin ikili say 3-bitlik gruplara ayrlr ve bunlarn ondalk
karl (8=23 olduu iin bunu yapmaya hakkmz var) yazlarak elde edilmesi aada verilmitir.
111 000 011 . 001 1012 = 703.158

2.1.4. Onaltlk Say Sistemi

Onaltlk (Hexadecimal, Hex) say sistemi, saysal elektronik sistemlerinde mikroilemci temelli
uygulamalarda yaygn olarak kullanlr. Gnlk yaantmzda kullandmz ondalk say sisteminden
iki ynl dnm yaplarak kullanlr. Bu sistemde, ondalk say sisteminde kullanlan sembollere ek
olarak, dokuzdan byk deerlere karlk ngiliz alfabesinin ilk be harfi ile birlikte on alt tane
sembol kullanlr.
Semboller 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, A, B, C, D, E, F
Onaltlk say sisteminin genel biimi ve terminolojisi aada verilmitir.
1
A
3
.
1
F

En byk Deerli
On altl Nokta
En Kk Deerli
Basamak
(Hexadecimal
Basamak
(Most Significant
Point)
(Least Significant
Digit, MSD)
Digit, LSD)

5
On alt tabanl say sisteminin gsterimi ve saylarn kuvvet serisi eklindeki almna bir rnek
aada verilmitir.
Basamak Basamak
Deeri
Arl

1A3.1F16 = 1 x 16+2 + 10 x 16+1 + 3 x 16+0 + 1 x 16-1 + 15 x 16-2

Taban
Deeri
1A3.1F16 =1A3.1FH
Onaltlk sistemden ondalk sisteme dnm iin bir rnek aada verilmitir. Burada daha nce
verilen kuvvet serisi eklindeki alm kullanlarak onaltlk saynn ondalk deeri elde edilmitir.
1A3.1F16 = 419.1210937510
On tabanl sistemden iki tabanl sisteme dnm iin bir rnek aada verilmitir. Burada say
sistemleri arasndaki dnm iin elde edilen yntem iki tabanl sisteme uyarlanarak sonuca
gidilmitir.
419.1210937510= ( ? )16
Birinci ksmda nce tamsay ksmn dnm yaplr.

419
= 26 + kalan 3
16
26
= 1 + kalan 10
16
1
= 0 + kalan 1
16

Buradan 1 A 3 elde edilir.

kinci ve son ksmda ise kesirli ksmn dnm yaplr.
0.12109375 x 16 = 1.9375 tam ksm 1
0.9375
x 16 = 15.0 tam ksm 15
Buradan 0 . 1 F elde edilir.
Sonu olarak 1 A 3 . 1 F elde edilir.
419.1210937510= 1A3.1F16
Sekizli sistemden ikili sisteme dnm iin onaltlk saynn her basamann 4-bitlik ikili karl
(16=24 olduu iin bunu yapmaya hakkmz var) yazlarak elde edilmesi aada verilmitir.
1A3.1F16= 0001 1010 0011.0001 11112
kili sistemden onaltlk sisteme dnm iin ikili say 4-bitlik gruplara ayrlr ve bunlarn onaltlk
karl (16=24 olduu iin bunu yapmaya hakkmz var) yazlarak elde edilmesi aada verilmitir.
10111001.01112 = B9.716

2.1.5. kili Kodlanm Ondalk Say Sistemi

kili kodlanm ondalk (Binary Coded Decimal, BCD) say sistemi, ikili saylarn ondalk karlklarnn
fiziksel d dnyada gsterilmesini salamak zere saysal elektronik sistemlerinde yaygn olarak
kullanlr. Gnlk yaantmzda kullandmz ondalk say sisteminden iki ynl dnm yaplarak
kullanlr. Bu sistemde, ikili say sisteminde olduu gibi 2 tane sembol kullanlr.
Semboller 0, 1
BCD say sisteminin genel biimi ve terminolojisi aada verilmitir.
0111

0011

0010

0101

Ondalk sistemden BCD sisteme dnm, her bir ondalk basamak ayr ayr 4-bit ikili sayya
dntrlerek yaplr.
73.2510 = 0111 0011 . 0010 0101BCD
BCD sistemden ikili sisteme dnm iin say nce ondalk nokta referans alnarak 4-bit gruplara
ayrlr ve her bir 4-bit ikili say bamsz olarak ondalk sayya dntrlr. Sonra ondalk say ikili
sayya dntrlerek BCD sistemden ikili sisteme dnm yaplr.
0111 0011 . 0010 0101BCD = 73.2510 = 1001001.012
kili sistemden BCD sisteme dnm yapmak iin nce ikili say ondalk sayya dntrlr. Sonra
ondalk sistemden BCD sisteme dnm iin her bir ondalk basamak ayr ayr 4-bit ikili sayya
dntrlr.
1001001.012 = 73.2510 = 0111 0011 . 0010 0101BCD

2.2. aretli Saylar

Tablo 2-1 kili saylarn (4-bit) iaretli gsterimi
Ondalk
aretli 2ye
aretli 1e
aretli
Deer
tmleyen
tmleyen
byklk
+7
0111
0111
0111
+6
0110
0110
0110
+5
0101
0101
0101
+4
0100
0100
0100
+3
0011
0011
0011
+2
0010
0010
0010
+1
0001
0001
0001
+0
0000
0000
0000
-0

1111
1000
-1
1111
1110
1001
-2
1110
1101
1010
-3
1101
1100
1011
-4
1100
1011
1100
-5
1011
1010
1101
-6
1010
1001
1110
-7
1001
1000
1111
-8
1000

7
Buradaki gsterim ekilleri ekil 2-1 ile karlatrldnda en uygun ve verimli olan 2ye tmleyen
iaretli tamsay gsterimidir ve matematie de en uygun olan ekildir.
-8

-7

-6

-5

-4

-3

-2

-1

+1 +2 +3 +4 +5 +6 +7

-1=1111 0=0000
||

-4=1100

+4=0100

-8=1000 +7=0111
ekil 2-1 aretli tamsaylar ile 2ye tmleyen saylarn grafik gsterimi
Pozitif aretli saylardan negatif iaretli saylarn elde edilmesi :
1e Tmleme le Pozitif Saylarn Negatif 2ye Tmleme le Pozitif Saylarn
Karlnn Elde Edilmesi
Negatif Karlnn Elde Edilmesi
+ 5 0101
; nce saynn 1e tmleyeni bulunur.
- 5 1010
+ 5 0101
1010
+
1 ; sonra 1 eklenir.

- 5 1011
1010B
1011B
kili Sistemde
On altl Sistemde
+ 15 = 0000 1111
+ 2A
1e tmleme
1e tmleme
1111 0000
FF 2A = D5
+
1
+ 1

1111 0001
- 2A = D6
- 15 1111 0001B
- 2AH D6H

2.3. Kayan Noktal Say Sistemleri

32-bit ikili say ile iaretsiz olarak 0 ile 4,294,967,295 veya 2ye tmleyen iaretli olarak 2,147,483,648 ile 2,147,483,647 arasnda ondalk saylar gsterebiliriz. Daha byk ve kk deerli
saylar, ancak bilimsel gsterimden yararlanarak kayan noktal (Floating Point) saylar biiminde
gsterebiliriz. Aada IEEE/ANSI 754 standardna uygun bir 32-bit kayan noktal say biimi
gsterilmitir.
b31 b30
b23
b22
aret st (127 eklenmi) (1.)
Kesir (saynn deeri)
1-bit
8-bit
23-bit (+ doal halinden 1-bit)

b0

8
Kayan Noktal Saylarn (FPN, Floating Point Number) genel biimi aada verilmitir.
FPN )r = F x rE
ki taban iin kayan noktal saynn genel biimi aada verilmitir.
A = (1) S f 2e
, S : iaret biti, e : st ksm, f : kesir ksm
eklenmi ekildeki st ksmnn genel biimi :
eb = e + 2 m 1
, m : st ksmn bit says
Kesir ksmnn genel biimi :
n 1
( k +1)

f =

a(k ) 2

k =0
kesir ksmnn snrlar 0.5 f < 1 olduu iin;
n 1
f =
a(k ) 2 k
, a : kesir ksm bit deerleri, n,k : bit numaralar
k =0
st ksmn en kk iaretsiz deeri 0 olacandan kesir ksmnn snrlar
1 f < 2 eklinde elde edilir.
st ksmn ifadesi ise;
m 1

eb = e + 2

eklinde olur.
FPN2 biimindeki kayan noktal saylarn snr deerleri aada verilmitir.

m = 8 iin st ksmn snrlar :

-126 f 128

en kk ve en byk deer :
eb = 1 , e = -126 , f = 000000
( 2-126 ) = 1.18 x 10-38
eb = 255 , e = 128 , f = 7FFFFF
( 2128 2) = 3.4 x 10+38 x 2 = 6.8 x 10+38
rnek 1 :
45.78110=101101.110012 says IEEE 32-bit normalize FPN2 gsterimi:
nce saynn en byk arlkl biti dnda tamam kesir haline getirilir.
101101.110012 = 1.0110111001 x 25
aret biti = 0 (pozitif)
st (Exs) = 5 + 127 = 13210 = 100001002
Kesir (F) = 011011100100 (MSB = 1 gsterilmez)
b31 b30 .b23
b22.. . b0
0
10000100 (1.) 01101110010000000000000
Bunun sonucunda IEEE normalize FPN
FPN2 = 010000100011011100100000000000002=42B72000h

9
rnek 2 :
0.15625 iin e = -3 , f = 1.01000000000000000000000
rnek 3 :
0.1 iin e = -4 , f = 1.100110011001100110011002
Dnmden elde edilen bu 32-bit kayan noktal sonu yeniden ondalk sayya dntrlrse
0.099999994039536 elde edilir.
rnek 4 :
1.0 iin e = 0 , f = 1.00000000000000000000000
rnek 5 :
1.23x10+3 iin e = 10 , f = 1.00110011100000000000000

2.4. Aritmetik lemler

kili saylar ile drt ilem (toplama, karma, arpma ve blme), zelliklede toplama ve karma
ilemleri saysal elektronik sistemlerin programlanmasnda ska kullanlan ilemlerdir.

2.4.1. Toplama / karma lemi

kili saylar ile yaplan toplama ilemi, ileme giren saylarn karlkl bitleri bit bit toplanr ve olumas
halinde eldenin bir sonraki toplamaya eklenmesi eklinde yaplr. Bu toplama ileminde ileme giren
saylar, 2ye tmleyen iaretli deerler ise doal olarak saylarn iareti dikkate alnarak doru sonu
elde edilir. karma ilemi ise, toplama ilemine giren ikinci saynn iareti deitirilerek
gerekletirilir.
+ 15 0000 1111
+ 08 0000 1000

+ 23 0001 0111

+ 15 0000 1111
- 08 1111 1000

+ 07 0000 0111

2BH=43D, 78H=120D
+ 2B
+ 2B
2B
+ 78
- 78
88

(+) A3
(-)
B3

- 2B
+ 78
(+)

- 15 1111 0001
+ 08 0000 1000

- 07 1111 1001

D5
78

1 4D

- 2B
- 78
(-)

- 15 1111 0001
- 08 1111 1000

- 23 1110 1001

D5
88

1 5D

2.4.2. arpma lemi

kili saylarla arpma ilemi, arpan saynn arplan saynn btn bitleri ile tek tek lojik VE ilemine
sokulmas ve arpan saynn her bir biti iin sola telenerek toplanmas ile elde edilir.
kili Sistemde
On altl Sistemde
5 x 4 = 20
24 x 26 = 624
0101B
18H
x 0100B
x 1AH

0000
F0
0000
+ 18
0101

+ 0000
270

0010100
0010100B
270H

10

2.4.3. Blme lemi

Blme ilemi, blnen saynn blen say ile karlatrlarak karlmas ve bu ileme blnen saynn
blen saydan kk olana kadar devam edilmesi eklinde yaplr.
kili Sistemde
On altl Sistemde
50/5=10
9CH/06H
110010B/ 0101B
9CH / 06H
101 (1)
6 (1)

001
3C
101
3C (A)
101 (01)

00
000
0 (0)
1010B
1AH

2.5. Kodlar
2.5.1. Saysal Kodlar
kili saylarn sralamasn deitirmek veya bunlara fiziksel anlam yklemek gibi zellikler
katlmasyla elde edilen say gruplarna, yaplan kodlama ile ilgili bir ad verilir.
Tablo 2-2 ok kullanlan baz ikili kodlanm ondalk kodlar
Ondalk 2421
3-Fazla
7-paral LED (aktif 0)
gfedcba
Say
Kodu
Kodu
0
0000
0011
1000000
1
0001
0100
1111001
2
0010
0011
0100100
3
0011
0110
0110000
4
0100
0111
0011001
5
1011
1000
0010011
6
1100
1001
0000011
7
1101
1010
1111000
8
1110
1011
0000000
9
1111
1100
0011000

a
f

b
g

c
d

ekil 2-2 Bir 7-paral gstergenin harfli kodlamas

11
Tablo 2-3 ok kullanlan ikili kodlar
Ondalk
4-bit kili Gray
Say
DCBA
DCBA
0
0000
0000
1
0001
0001
2
0010
0011
3
0011
0010
4
0100
0110
5
0101
0111
6
0110
0101
7
0111
0100
8
1000
1100
9
1001
1101
10
1010
1111
11
1011
1110
12
1100
1010
13
1101
1011
14
1110
1001
15
1111
1000

(a) ikili kodlanm disk

(b) Gray kodlanm disk

ekil 2-3 Mil as kodlayc diskler

12

2.5.2. Alfa Nmerik Kodlar

Fiziksel dnyada bilgi iletiimde kullanlan semboller yalnz saylar iermez. Bunlara ek olarak byk
ve kk harfler, noktalama ve zel iaretler de kullanlr. Uluslararas, ulusal zelliklere gre deien
alfa nmerik kodlar kullanlr.
Tablo 2-4 ASCII tablosu
MSB

Hex
0
1
2
3
4
5
6
7
LSB
0
NUL
DLE
0
@
P
`
p
Boluk
1
SOH
DC1
!
1
A
Q
a
q

2
STX
DC2
"
2
B
R
b
r
3
ETX
DC3
#
3
C
S
c
s
4
EOT
DC4
$
4
D
T
d
t
5
ENQ
NAK
%
5
E
U
e
u
6
ACK
SYN
&
6
F
V
f
v
7
BEL
ETB
'
7
G
W
g
w
8
BS
CAN
(
8
H
X
h
x
9
HT
EM
)
9
I
Y
i
y
A
LF
SUB
*
:
J
Z
j
z
B
VT
ESC
+
;
K
[
k
{
C
FF
FS
,
<
L
\
l
|
D
CR
GS
=
M
]
m
}
E
SO
RS
.
>
N
^
n
~
F
SI
US
/
?
O
_
o
DEL
Bunlardan en yaygn olan Tablo 2-4de verilen 128 sembolden oluan ASCII ( AMERICAN
STANDARD CODE for INFORMATION INTERCHANGE, Bilgi Deiimi iin Standart Amerikan Kodu)
alfa nmerik kodudur.
r : A = 41H = 65
IBM uyumlu bilgisayarlarda EBCDIC (EXTENDED BCD INTERCHANGE CODE, Bilgi Deiimi iin
Geniletilmi BCD Kodu) karakter kod tablolar kullanlr. Bu gelimi karakter kodu, ASCII koduna ek
olarak fazladan 128 tane daha karakter kodu ierir ve bilginin yannda deiik uluslara gre zel
karakterleri deiir.
Tablo 2-5 Bir EBCDIC tablosu

r : = D0H = 208