T.C.

ULUDA NVERSTES
LHYAT FAKLTES DERGS
Cilt: 17, Say: 2, 2008
s. 95-120

Cahiliye iirinin Tarihsel Gereklii Problemi

Mehmet Yalar
Do. Dr., U.. lahiyat Fakltesi
zet
Bu almada, slamn balang dneminden gnmze dek
tartlmaya devam etmesi sebebiyle nemini korumaya devam
eden cahiliye iirinin tarihsel gereklii ele alnmaktadr.
alma, konunun ele aln nedeninin temellendirildii bir girile
balamaktadr. Daha sonra, konuyla ilgili klasik yaklamlar,
alann klasik otoriteleri olarak kabul edilen ahsiyetlerin gr ve
gerekelerine yer verilip karlatrlmak suretiyle deerlendirilmektedir. Ardndan sz konusu gereklie dair olumlu ve
olumsuz ada yaklamlar, gerekeleriyle birlikte mukayeseli
olarak incelenmektedir. alma, ksa bir sonu ve deerlendirme
blmyle sona ermektedir.

Abstract
The Issue of the Historical Truth of Jahiliyya Poetry
This article examines the historical truth of Jahiliyya Poetry. It
has been a significant controversial issue from the early period of
Islam until now. The article begins an introduction about the
reasons why the topic has been discussed. Later, it
comparatively studies on the classical approaches, and the
ideas, arguments asserted by the authorities in that area. Also it

deals with the positive and negative modern remarks on the

issue. It ends a short conclusion and assessment.
Anahtar Kelimeler: Cahiliye iiri, Arap Edebiyat, Tarihsel
Gereklik, Klasik, ada.
Key Words: Jahiliyya Poetry, Arabic Literature, Historical
Truth, Classic, Modern.

Giri
Arap edebiyatnda cahiliye iiri, bu alann aratrmaclar iin
her zaman birinci derecede ilgi oda olma zelliini korumutur.
Tarihsel gemii bakmndan bu zellik, slamn birinci yzyln da
iine almaktadr. Bu yzylda cahiliye iirine duyulan ilgi, bir
ynyle din nedenlerden, dier bir ynyle de mill tarih bilincinden
kaynaklanm gzkmektedir. Sz konusu ilginin dayand din
nedenlerin banda Kurn anlamada kaynak kabul edilmesi
gelmektedir. Bu durum, bn Abbsn (. 68/ 687) u sznde ak
bir biimde grlmektedir:
Allahn kelamndan bir eyler okuyup anlamadnz zaman,
onu Araplarn iirlerinde araynz! nk iir, Araplarn divandr
(kltr hazinesidir).1
Esasen bu sz, Araplarn kltr hazinesi oluuna yapt
vurguyla ayn zamanda, cahiliye iirine duyulan ilginin milli tarih
bilincini de dile getirmi olmaktadr. Nitekim Hz. merin (.23/644)
el-Cumah tarafndan yer verilen:
iir, ondan daha doru bir ilme sahip olmayan bir kavmin
(Araplarn) ilmi idi2 eklindeki sz de, ayn olguyu farkl bir ifadeyle dile getirmi olmaktadr.
Bu arada iirin, Araplarn divan olduu savnn, bu dnemde
herkes tarafndan paylalan ve eitli vesilelerle dile getirilip daha
sonraki asrlara da intikal ettirilen genel bir kan haline geldii
grlmektedir. Bu yaygn kannn bir tezahr olmak zere,
Suytnin (.911/1505) rivayette bulunduu nl Arap dili ve
edebiyats bn Frise (.395/1004) gre, iir Araplarn divan oluu
gibi, ayn zamanda nesepleri onunla korunmu, meziyetleri onunla
tannm ve dilleri onunla renilmitir. Ayrca Kuranda, hadiste ve
sahabe ile tabinin szlerinde yer alp anlalmas problemli olan
garb lafz ve ifadelerin zm konusunda da hccet kabul

1
2

96

el-Kayrevn, Eb Al el-Hasen bn Rek, el-Umde f snatiiri ve nakdih,

(I-II), Beyrut, 1402/1990, I, 28, 30.
el-Cumah, Muhammed b. Sellm, Tabaktu fuhli-uar, Beyrut, ts. 10.

edilmitir.3 Grld zere bu beyan, az nce iaret edildii gibi,

iirin hem cahiliye dnemindeki hem de slamn birinci yzylndaki
alglannn adeta bir manifestosu mesabesindedir.
el-Cumah de ayn kany:
Cahiliye dneminde iir, Araplarn ilminin divan ve
hkmlerinin vard son nokta idi. Araplar ona dayanyor ve ona
yneliyorlard eklindeki ifadesiyle dile getirmektedir.4
Bu saptamalar nda bakldnda cahiliye dneminde yaygn
olarak iir sylenmi olmasnn tarihsel gerekliiyle ilgili herhangi
bir problem grnmemektedir. Bu balamda temel problem, cahiliye
dneminden slm dneme intikal edip cahiliye iiri diye nitelenen
koleksiyonun tarihsel gerekliiyle ilgilidir. Aada etraflca deerlendirilmeye allacak olan klasik Arap literatrnde de ksmen
ipularna rastlanan sz konusu problemi, bugnk anlamda ilk
olarak, Alman msteriklerinin rakipsiz stad diye nitelenen5
Theodor Nldeke (.1931), Beitraege zur Kenntnis der Poesie der alten
Araber (Eski Araplarn iirini Tanmaya Ynelik Baz Aratrmalar) adl
eserinin6 birinci blmnde ortaya atmtr.7 Daha sonra, Alman
Msterik Wilhelm Ahlwardt (.1909), Bemerkungen ber die
Aechtheit der altarabischen Gedichte (Eski Arap iirinin Orijinallii
Hakknda Baz Dnceler) adl eseriyle problemi biraz daha bytmtr.8 Ondan yaklak yarm asr sonra ise, nl ngiliz msterik
David Samuel Margoliouth (.1940), The Origins of Arabic Poetry
(Arap iirinin Kkenleri) adl uzunca makalesiyle problemi doruk
noktasna
ulatrmtr.9
Arap
dnyasnda
ise
zellikle
3

4
5
6

7
8

bn Fris, Ebul-Huseyn Ahmed, as-Shib, Kahire, tarih yok, s. 467; esSuyt, Abdurrahmn Celluddn, el-Muzhir f ulmilugah ve envih, (I-II),
Kahire, ts., I, 470.
el-Cumah, a.g.e., s. 10.
Bedev, Abdurrahman, Mevsatul-musterikn, Beyrut, 2003, s. 597.
Nldekenin bu eseri, 1861de Gtingen niversitesinde hocalk yapt srada
eski Arap iiriyle ilgili olarak kaleme ald makale ve aratrmalarndan
olumaktadr. Eser, ilk olarak 1864 tarihinde Hannoverde, daha sonra ise
1967de Hildesheimda baslmtr.
Sezgin, Fuad, Trhut-tursil-Arab, (ev., Mahmd Fehm Hicz), (I-VII),
Riyad, 1411/1991, II/1, 27.
Cahiliye iiri konusunda en byk otorite olduu ileri srlen yazar bu
eserini 1872 ylnda kaleme alp yaymlamtr. Daha sonra 1972de eserin
yeni bir ofset basks yaplmtr. Bedev, a.g..e, s. 47.
Margoliouth, bu makaleyi 1925 ylnda kaleme alp Londrada kan Journal of
the Royal Asiatic Society (Asya Kraliyet Dernei)nin yayn organ olan dergide
ayn yl yaymlamtr. Bu arada, ad geen eseri, Abdurrahman Bedev
Arapaya evirmi olup ilk ikisine Dirst havle shhati-iril-chil adl
eserinin iinde yer vermi, ncsn ise, Neetu-iril-Arab adyla
mstakil olarak yaymlamtr. Ayrca bu eser, Bedevden nce Yahy Vehb
el-Cubr tarafndan baz yorum ve dipnotlar da ilave edilerek Uslu-iril-

97

Margoliouthun etkisinde kald anlalan Taha Huseyn (.1973), ad

geen Batl msterikin, cahiliye iirinin tarihsel gerekliini
byk lde kukulu bulan veya reddeden yaklamlarn, Fiiril-chil adl eseriyle sahiplenip gndeme tayan ve bu yaklamyla slam-Arap kamuoyunda byk frtnalar koparan ilk ahsiyet olmutur.10
Fuat Sezginin de dikkat ektii gibi, cahiliye iirinin tarihsel
gerekliinin tartmal bulunmas veya yok saylmas, sonular
bakmndan bu iirle snrl bir sorun olmaktan kp slam-Arap
dnce, edebiyat ve kltr tarihini, anlalmasnda anahtar rolne
sahip birinci derecedeki referansndan btn halinde yoksun
brakabilecek nemde bir probleme dnm olur.11 Nitekim bu
sreten itibaren hem slam-Arap dnyasnda hem de Batda lehte
ve aleyhte pek ok mstakil almada ele alnmak suretiyle etraflca
ilenen ve hala zerinde almaya devam edilen en hararetli
konulardan biri haline gelmi olmas da, sorunun nemini ortaya
koymaktadr. Buna ramen konuyla ilgili Trke almalar, ya
snrl birtakm evirilerden12 veya baka konulara dair almalarn,13 bu probleme dolayl yoldan iaret eden dar ereveli temas-

10

11
12

13

98

Arab adyla Arapaya evrilmi ve ilk basks 1977de Beyrutta yaplmtr.

Daha sonra 1994 ylnda Karyunus niversitesinde eserin akademik szgeten geirilen gzel bir basks daha yaplmtr. el-Cubr, Vehb Yahy, elMusterikn ve-irul-chil beyne-ekki vet-tevsk, Beyrut, 1977, s. 6
Eserin ngilizceden Trkeye evirisi ise, Arap iirinin Kkeni bal altnda
Nurettin Ceviz tarafndan yaplmtr. Mtercime ait bir giri ve faydal baz
dipnotlar da ieren bu alma, eserin ngilizce asl ve Bedevnin Arapa
evirisiyle birlikte yaymlanmtr. Aktif Yaynevi, Ankara, 2004.
Sezgin, a.g.e., II/ 1, 31. Taha Huseynin bu eserinin ilk basks, kaleme
alnd yl olan 1926da Kahirede yaplmtr. Eser son olarak, o zaman yazar
hakknda alm olan dava tutanaklar ve kararyla birlikte, Abdulmunim
Tuleymenin takdim ve incelemesiyle 2007 ylnda Kahirede baslmtr.
Sezgin, Muhadart f trhil-lmil-Arabiyye vel-slmiyye e-irulArabiyyul-kadm beynel-asleti vel-intihl, Frankfurt, 1404/1984, s. 159.
Konuyla ilgili Trke eviriler unlardr:
a- Fuad Sezgin, e-irul-Arabiyyul-kadm beynel-asleti vel-intihl, (Frankfurt, 1404/1984, s. 159-166), eviri: Hasan Tadelen, Orijinallik ve ntihal
Arasnda Eski Arap iiri, U..lahiyat Fakltesi Dergisi, 1993, say: 5, Cilt: 5,
s. 311-316.
b- Taha Huseyn, Fi-iril-chil, Kahire, 2007, ev. aban Karata, Ankara
Okulu Yaynlar, Ankara, 2003.
Bu almalarn banda phesiz ki, merhum Nihad M. etinin kendi alanndaki ilk Trke alma olma zelliine sahip Eski Arap iiri (stanbul,
1973) adl eseri gelmektedir. Ancak eserin 20-57. sayfalar arasnda ele alnan
konuyu lehte ve aleyhteki grler erevesinde derinlikli olarak irdelemekten
ziyade klasik literatr deerlendirmeye arlk verildiinden, yan sra eserin
telifinden sonraki yllarda gerek Batda gerekse de Arap dnyasnda yaplan
almalardan yararlanma imkan olmadndan, problemin derinlemesine ele

larndan ibaret kalm gzkmektedir. Bu sebeple, esasen kitap

hacminde mstakil bir almay gerektiren sz konusu problemi, hi
olmazsa mstakil bir makale apnda ele almann nemli bir ihtiya
olduu ortaya kmaktadr. te bu ihtiyac karlamak zere yaplan
bu almada, mukayese ve analize dayal bir deerlendirmeye zemin
hazrlamak ve bu yolla almay daha faydal klmak amacyla,
kronolojik bir yol izlenerek nce konuyla ilgili klasik dnemdeki
yaklamlar, ardndan da ada deerlendirme ve tartmalar
irdelenmeye allacaktr.
I- KLASK YAKLAIMLAR
lk dnemin aratrmaclarndan balamak zere, Arap edebiyat tarihilerinin, tarihsel gerekliini tartmaya deer bulduklar
husus, cahiliye dneminden slm dneme intikal eden iir koleksiyonunun miktar konusudur. Tartmann bu dnemde odakland
hedef, cahiliye iirinin mevcudiyetini reddetme noktasna tamak
olmam, aksine imkan lsnde tarihsel tespitlere dayal olarak, o
gne kadar gelmi olan ve belli bal cahiliye airlerine atfedilen
iirlerin ne kadarnn gerek anlamda bu dneme ait olabileceini
ortaya koymaya almak olmutur. Bu erevede, hem eletirel bir
bak ifade eden hem de znde tarihsel gerekilii barndran
klasik yaklam, bir yandan cahiliye dnemine ait iir koleksiyonunun byk bir blmnn slm dneme intikal etmediini
ngrmekte, dier yandan da bu iirin kayda deer bir ksmnn
slm dnemdeki mevcudiyetini kabul etmektedir. lk bakta elikili gibi gzken, ancak btnyle kabul veya reddi ifade etmedii
iin eliik olmayan bu iki durumdan her birinin baz gerekeleri
olduu sylenebilir.
1. Byk Blmnn ntikal Etmediinin Gerekeleri
a) Cahiliye iirinin btnyle szl rivayete dayanmas,

alnmasna duyulan ihtiya devam etmektedir. Bu kapsamdaki dolayl dier

baz almalar ise yledir:
a) Bedrettin etiner, Taha Hseyin Hayat, Eserleri ve XX. Yzyl Arap
Edebiyatndaki Yeri, stanbul, 1983.
b) smail Cerraholu, Tefsir Usul, Ankara, 1988.
c) brahim zay, Bir Eletirmen olarak Taha Huseyn, Yaynlanmam Yksek
Lisans Tezi, Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara, 1992.
d) Rahmi Er, Modern Msr Roman (1914-1944), Ankara, 1997.
e) Yusuf Sancak, Hz. Peygamber Devrinde iir, Erzurum, 1999.
f) Nevin Kerbela, Taha Huseynin Edebiyat ve Msrdaki Edebiyat Eitimi
zerine Grleri, Ekev Akademi Dergisi, Yl: 8, Say: 19, (Bahar, 2003), s.
349-358. Ceviz, a.g.e., s. 6; Uzunolu, Vecih, Trkiyede Arap Dilinde Yaplan
Yksek Lisans ve Doktora Tezleri-II (1956-2004), Nsha arkiyat Aratrmalar
Dergisi, Yl: 5, Say: 17, Bahar 2005, s. 23, 29, 30, 33.

99

b) Nakli esnasnda
deiiklikler,

iirlerin

uramas

muhtemel

olan

c) Unutulma ihtimali,
d) Rvilerin gvenilirlii sorunu
2. Kayda
Gerekeleri

Deer

Bir

Blmnn

ntikal

Ettiinin

a) Cahiliye Araplarnda hafza gcne dayal szl rivayet geleneinin iir rivayeti konusunda da gvence kabul edilmesi,
b) Belli bal airlerin her birinin bir veya birden fazla rvisinin
olmas
c) Rvilerin sradan kimseler olmayp ounun, ayn zamanda
gvenilir birer air olmas,
d) Baz iir rneklerinin, o dnemin nemli baz tarihi olaylarna
tanklk etmesi
Bu genel saptamadan sonra klasik dnemin nde gelen ahsiyetlerinin bu konudaki yaklamlarn srayla ele alp mukayeseli
olarak deerlendirmek yararl olacaktr:
A) Muhammed b. Sellm el-Cumah (.231/846)
Konuyla ilgili en eski temel kaynan sahibi olan el-Cumahye
gre, esas itibariyle eski dnemlere ait cahiliye iirinin gerek
koleksiyonu, gnmzde cahiliye iiri olarak bilinen miktardan ok
daha fazla olup byk bir blm kaybolmu ve ondan elde pek az
ey kalmtr. Bu tezini, Muallakt airlerinden Tarafa b. el-Abd
(.569) ve Abd b. el-Ebrastan (.554) rnek vererek teyit etmek
isteyen el-Cumah, bu iki airin, sadece elde mevcut iirleriyle,
toplumlarnda bu kadar byk bir itibara sahip olamayacaklarn,
bu itibara sahip olabilmeleri iin bundan ok daha fazla iir sylemi
olmalar gerektiini, mevcut iirleri saygnlklaryla orantl olmaynca
da, sylemedikleri pek ok eyin kendilerine mal edildiini savunmaktadr. Cumahnin kaybolduuna hkmettii iirin dier ksm
ise, birinci cahiliye dneminde yaam olan d, Semd, Himyer ve
Tubba gibi en eski Arap kavimlerinin iirleridir. Ancak buna ramen
Cumah, cahiliye iirinin slam dneme intikalini ve bu dnemdeki
varln inkr etmemekte, aksine iirin cahiliye toplumunun yegne
referans olduunu, ilk iir rneklerinin herhangi bir olay mnasebetiyle sylenmi birka beyitten ibaret iken kaside ve dier uzun
Arapa iirlerin Abdulmuttalib (.579) ve babas Him (.524)
zamannda ortaya ktn savunmaktadr. Cumah, bu teorik deerlendirmeyle de yetinmemekte, eski sahih iir demek suretiyle
tarihsel gerekliine vurgu yapt pek ok cahiliye iiri rneine de

100

yer vermektedir. Yer verdii bu rneklerden biri de, Devd (DuveydDureyd) b. Zeyd b. Nehdin ld srada syledii u iirdir:

14

) (

Bugn yaplmakta Devd (Dureyd)e evi (mezar)

Eer eskitilebilseydi zaman eskitirdim onu ben
Veya bir olsayd rakibim yeterdim ona ben
Hey! Ne de ok yararl talan yaptm ben
Cumahnin bu yaklamndan hareketle, cahiliye iirinin en
gelimi iir rnekleri olan ve slmn ortaya kna 50 il 100 yz
yl arasnda bir zaman kala ekillenen kaside ve benzeri uzun
iirlerin slm dneme intikaline engel bir sebep bulunmad
kolaylkla sylenebilir. te yandan Cumahnin bu konudaki olumlu
baknn en somut rnei, cahiliye airleriyle ilgili olarak mstakil
bir tabakt kitab yazm olmas veya tedavlde bulunan Tabaktuuar adl eserinin birinci blmn on tabaka halinde bu airlere
ayrmas ve bu blmde toplam krk aire ve iir rneklerine yer
vermesidir.15
B) bn Kuteybe ed-Dnever (. 276/889)
bnu Kuteybe konuyla ilgili yaklamn, nce iirin teden beri
Araplar iin sahip olduu ve uzun uzadya anlatt hayat nemine
binaen,16 saylar bilinebilen hadis ravileri ve tarihi olaylar aktaran
kimselerle mukayese edilemeyecek ve hi kimse tarafndan tamam
bilinemeyecek kadar ok sayda air yetitii eklinde dile
getirmektedir. Bylece o da, tpk el-Cumah gibi, cahiliye dneminde
ok miktarda iir sylendii ve nemli bir ksm kaybolmu olsa da,
hayat neminden dolay bu iirin kayda deer bir blmnn
sahipleriyle birlikte bilindii kanaatini ortaya koymaktadr. Onun bu
kanaatini, e-iru ve-uar adl eserinin dibacesinde, bu eserinde
sadece edebiyat erbabnn byk ksmnn malumu olan, iirleri
garb, nahiv, Kurn ve Hz. Peygamberin hadisleri gibi
konularda hccet kabul edilen airlere ve iirlerine yer verdiini
belirtmesinden ve lk airler bal altnda Cumahnin ifadesine
14
15
16

el-Cumah, a.g.e., s. 10, 11.

Ayn eser, s. 10, 15-67. Mevcut nshada airin ad bulunmadndan
toplam otuz yedi airin ad yer almaktadr.
bn Kuteybe, Eb Muhammed Abdullah b. Muslim, Uynul-ahbr, (I-IV),
Drul-kutubil-Misriyye, Kahire, 1343/1925, II, 185.

101

benzer ifadeler ve rneklerle cahiliye iirini ksaca deerlendirdikten

sonra, mruulkaystan (. 540) balamak suretiyle pek ok cahiliye
airine ve iirlerine yer vermesinden anlamak mmkndr.17 bn
Kuteybe, Cumahde bulunmayan baz cahiliye airlerine ve iir
rneklerine de yer vererek sk sk kulland eski bir cahiliye
airidir ifadesiyle eski cahiliye dnemine ait olularna vurguda
bulunmutur.18 Bu rneklerden biri de, Haris b. Kabe ait olduu
belirtilen u iirdir:

19

Yedim genliimi ve bitirdim onu

Ve bitirdim pe pee gelen aylar
Arkadalk ettim kuaa
Gitti onlar ve byk bir ihtiyar oldum ben
bn Kuteybenin ifadelerindeki kesin vurgudan hareketle, ok
sayda cahiliye iirinin slam dneme intikali konusunda
Cumahden daha olumlu ve pheden uzak bir anlaya sahip
olduu sylenebilir.
C) Chz (. 255/869)
Arap edebiyat tarihinde nemli bir yere sahip olan Cahzn bu
konudaki grn deiik mnasebetlerle yapt izahlardan
anlamak mmkndr. Bu balamda gkcisimlerinin konu edildii
baz iirleri tartrken syledii u sz, onun ok miktarda cahiliye
iirinin varln ve slam dneme intikalini kabul ettiini ortaya
koymaktadr:
Meer ki onlar, gkcisimleri konusunda Hz. Peygamberin
doumuna ve ondan sonrasna yetimemi olan cahiliye airlerinin
iirlerinden rnek vermi olsunlar. nk bu airlerin says oktur ve
iirleri bilinmektedir. Ayn zamanda slamdan nce, bizimle slamn
balangc arasnda geen zamandan daha uzun bir zaman boyunca
iir sylenmi olup o dnemlerdeki airler, Araplarca sonrakilerden
daha air kabul edilmektedir.20

17
18
19
20

bn Kuteybe, e-iru ve-uar, Leiden, 1902, s. 2, 3, 36, 37 vd.

a. es. s. 222, 223, 228, 234, 236, 238.
a.es., s. 36, 37.
el-Chz, Eb Usmn Amr b. Bahr, el-Hayevn, (Thk. Abdusselm
Muhammed Hrn), (I-VII), Drul-cl, Beyrut, 1408/1988, c. VI, s. 277

102

Chz, bununla da yetinmeyerek eski cahiliye airlerinin, rm bir kemik, atlm bir ta, her trl srngen ve bcek dahil
olmak zere, hemen her konuda iir sylediklerine vurgu yapmak
suretiyle cahiliye iirinin pek ok bilgiye de kaynaklk ettiini ifade
etmi olmaktadr. Ancak konuyla ilgili bilgi birikimi ve eletirel
duyarlln kullanarak cahiliye iiri olduu ileri srlen ve eitli
konularda delil olarak gsterilen baz iirlerin cahiliye iiri ad
altnda uydurulmu olduunu savunmaktan da geri durmamaktadr.
Bu cmleden olmak zere, Hz. Peygamberin bir mucizesi olarak cin
ve eytanlara ate stunlar eklinde gk cisimleri atlmasnn
mucize olmadn, slamdan nce de var olup baz cahiliye
iirlerinde konu edildiini ileri sren baz kimselere cevap verirken,
Bir b. Eb Hzim (. 530), el-Efveh el-Evd (. 570) ve Evs b. Hacere
(. 610) atfen delil gsterilen iirlerin uydurma iirler olduunu
savunmaktadr. rnein, cahiliye airlerinin ileri gelenlerinden olduuna yemin ettii el-Efveh el-Evdnin bir kasidesinde, Kuranda
yer alm olan21 ve slam terminolojiyi artran remy (at),
ihab (ate stunu) ve kazf (atmak) kelimelerinin yer almasn,
bu kasidenin uydurma olduuna delil olarak gstermekte ve hibir
iir ravisinin bundan kuku duymadn sylemektedir.22 Ayrca
cahiliye airlerinden Umeyye b. Ebis-Saltn (.3/624) Bedir savanda ldrlen mrikler iin yazd mersiyenin aka yasaklandn, bunun yan sra kimi iir ravilerinin deliler, hrsz gebe
Araplar ve Yahudilere ait iirleri rivayet etmediini grdn
kaydetmektedir.23
Bu saptamalardan hareketle Chzn konuyla ilgili grn
bir btn olarak deerlendirmek gerekirse kendisinin, cahiliye iirinin okluunu ve slam dneme intikalini kabul etmekle kalmadn, ayn zamanda bu iirin, ok eitli konulardaki bilgilere de
kaynaklk ettiini ortaya koyduunu sylemek gerekir. Ancak ksmen
delillere dayal olarak ksmen de din kayglardan hareketle, cahiliye
iiri olarak bilinen baz iirlerin uydurma olduunu savunduu da
gzden karlmamaldr.
Yine klasik yaklamlar balamnda ad geenler kadar nemli
olan Eb Zeyd el-Kure (. 170/786), Eb Ubeydillah el-Merzubn
(. 384/994) ve bn Rek el-Kayrevn (. 463/1071) gibi Arap edebiyat tarihileri ve eletirmenlerinin beyanlarndan ve yer verdikleri
iir rneklerinden, bata muallakalar olmak zere, pek ok cahiliye
iirinin slam dneme intikalini kabul ettikleri anlalmaktadr. Bu
21
22
23

Mlk, 67/5; Cin, 72/8; Ahzab, 33/26.

el-Chz, a.g.e, c. VI, s. 278-281; el-Ht, Muhammed Selm, el-Mitulujya
indel-Arab, Drun-nehr, Beyrut, 1983, s. 239.
el-Chz, el-Beyn vet-tebyn, (Thk. Abdusselam Muhammed Harn), (I-IV),
Beyrut, tarihsiz, I, 291, IV, 23.

103

erevede el-Kure, Cemheretu eril-Arab adl eserinde

ounluu cahiliye dnemine ait olan ve el-Mufaddal ad-Dabbye (.
178/786) atfen hem cahiliyenin hem de slam dnemin gzde ve
sahiplerinin en kymetli iirleri olduunu syledii 49 kasideye ve
sahipleriyle ilgili tarihsel bilgi ve eletirel deerlendirmelere yer
vermektedir. Edebiyat eletirisi bakmndan Arap edebiyat
tarihindeki ilk rnek olarak nitelenen mukaddimesinde ise, hem
cahiliye iirinden yapt karlatrmalarla baz ayetleri izah etmeye
almakta hem de airlerin birbirlerine olan stnln ou
zaman gerekeleriyle birlikte ele almaktadr.24
el-Merzubn de, bir iir eletirisi almas olup yaklak
olarak 20 dolaynda cahiliye airinin zellik, stnlk ve iir
rneklerine yer verilen el-Muvaah adl eseri bata olmak zere, bu
konuda kaleme ald e-ir, Mucemu-uar, el-Mufd, elMuvassak ve er-Riyd gibi eserlerde airleri ok geni bir perspektiften ele alm, cahiliye airleri ve iirlerine daima n sralarda yer
vermitir. Merzubn, yeri geldiinde bir takm intihal bilgilerine yer
vermekten de geri durmamtr. rnein, Asmaden (. 216/831)
naklen, en eski cahiliye airlerinden olup bu dnem iirinin olgunlamasnda nemli rol oynad iin Muhelhil lakab verilen ve ilk
defa otuz beyitlik uzun bir kaside yazp dierlerine rnek olan25 Ad
b. Raba (. 531) hakknda: iirinin ou onun adna uydurulmutur
diyebilmitir.26
Arap edebiyat tarihinde iirin nde gelen savunucularndan
olan bn Rek ise, cahiliye iirinin slam dneme intikali konusunda
en iyimser yaklam sergileyerek eski Arap iirinin onda birinin bile
zayi olmadn savunmutur.27 bn Fris ise, orta yolu seerek
cahiliye dnemi Araplarndan ok az miktarda nesir ve iirin slam
dneme intikal ettiine dair yaygn gre yer verdikten sonra, eski
iir rnekleri arasnda kalite bakmndan ok byk farklar
bulunmadn, her birinin delil olarak kullanlabildiini ve her birine
ihtiya bulunduunu sylemitir.28

24

25
26
27
28

el-Kure, Eb Zeyd Muhammed b. el-Hattb, Cemheretu eril-Arab, erh

ve tahkk: Al Fr, Drul-kutubil-ilmiyye, Beyrut, 1424/2003, s. 16 vd., 55
vd., 75 vd., 106.
Zeydn, Corci, Trhu dbil-lugal-Arabiyye, (I-IV), Drul-hill, Kahire, ts., I,
57.
el-Merzubn, Eb Ubeydillh Muhammed b. mrn b. Ms, el-Muvaah,
(Thk. Al Muhammed el-Becv), yy, ts. 1, 90.
el-Kayrevn, a.g.e., I, 20.
bn Fris, a.g.e., s. 58, 468.

104

II- ADA YAKLAIMLAR

Burada cahiliye iiri ve airlerinin tarihsel mevcudiyetinin
gerekliiyle ilgili olarak tezahr eden olumlu ve olumsuz yaklamlar ele alnmaya allacaktr.
A) Olumsuz Yaklamlar
Cahiliye iirine ilikin olarak yukarda yer verilen ve byk
lde objektif deerlendirmelerin rn olduu gzlenen klasik
yaklamlardan farkl olumsuz ada yaklamlar balatanlar, daha
nce adlarna yer verilen msterikler olmutur.
1. Nldeke ve Ahlwardt
Bu iki msterikin konuyla ilgili yaklamlar arasnda temelde
bir farkllk grnmemektedir. Zira ikisinin de hareket noktas,
Araplara ait edeb rnlerin, slamdan nce sadece ifahen rivayet
edilmi olmas iddiasdr. Bu noktadan hareketle Nldeke, Araplarda
yaz geleneinin Hicri birinci yz ylda baladn, daha nce ise
ravilerin cahiliye ve slamn balang iirlerini karlatklar
herhangi bir bedevden aldklarn, bu nedenle ayn kasidenin farkl
ekillerde rivayet edildiini savunmaktadr. Bu nedenle Nldekeye
gre bu iirin bir ksmnn gerek olmas mmkn iken dier bir
ksm intihal olup cahiliye airlerine ait olmas mmkn deildir.
Ahlwardt ise, konuyu dorudan Arap yaz ve tedvin tarihiyle
ilikilendirerek cahiliye iirlerinin sylenii ile yazl arasnda uzun
zaman getiini ve bu iirin, iki asra yakn bir zaman boyunca
azdan aza rivayet edildii iin yanllk ve intihale maruz kaldn
ileri srmektedir. Bu balamda Ahlwardt, iir ravilerinin yaptklar
ile kssa ve haber ravilerinin yaptklar arasnda bir mukayesede
bulunarak eski kltrel mirasn zayi olmaktan kurtarlp korunmas
amacyla, her iki kesimin rivayetlerinin de, Hicri ikinci yz yln
ortalarnda kitaplarda derlenip kayt altna alnncaya kadar, ifahi
olmaya devam ettiini savunmaktadr.29 Ahlwardt, ravilerin
gvenilmezliine vurgu yaparken zellikle en byk iki cahiliye iiri
ravisi olan Hammd (.155/771) ve Halef el-Ahmere (.180/796) ar
eletiriler yneltmektedir. Hatta ona gre, enfernn LmiyyetulArab adl nl kasidesini Halef uydurup ona mal ettii gibi, ayn
eyi Teebbataarran (.530), mruulkays, Nbiga ez-Zubyn (.604)
ve dierleriyle ilgili olarak da yapmtr. O, intihalden sadece ravilerin
deil, ayn zamanda tashih gerekesiyle baz dilcilerin de sorumlu
tutulabileceini, ilave olarak dini sebeplerin de bu konuda rol
oynam olabileceini savunmaktadr.30 Bylece her iki msterik de,

29
30

Sezgin, a.g.e., s. 159, 160.

Cubr, a.g.e., s. 29, 30.

105

cahiliye iirinin en azndan bir ksmnn orijinallii konusundaki

kukularn, erken bir tedvinin bulunmamas ve kuaklar boyunca,
gvenilmez diye niteledikleri ravilerin onu birbirlerine ifahen
aktarm olmas varsaymna dayandrmaktadr.
2. Margoliouth
Msteriklerden bu konuda en radikal olumsuz yaklama
sahip olan Margoliouth, cahiliye iirinin tarihsel gerekliini kukulu
hale getirmek iin nce klasik Arap literatrnde bu iirin ortaya
kyla ilgili olarak yer alan farkl gr ve rneklemelerden
hareketle konunun son derece kapal ve anlalmaz olduunu ileri
srmektedir. Bu erevede kukusuna dayanak kld balca
gerekeler yle sralanabilir:
- Cemhere, Murc ve el-An gibi kimi klasik kaynaklarda Hz.
smail dnemine ait olduu ileri srlen baz Arapa lirik iirlerin
yan sra, bizzat Hz. Ademe atfedilen iir rneklerine yer verilmesi,31
- Yine klasik literatrdeki hakim anlaya gre, mevcut
cahiliye iiri slamdan ksa sre nce ortaya km, ilk cahiliye
airleri de Muhelhil veya mruulkays olmasna ramen kendilerinden
ok daha nce yaam olan Huzeyme b. Nehd (.?) gibi baz airlerin
iirlerine yer verilmesi.32
Margoliouthun, kukularnn dayana olarak bavurduu
hususlardan biri de, cahiliye iirinin korunma yntemidir. Bu
yntemin, szl veya yazl rivayet eklinde olmas gerektiini
vurguladktan sonra bunlardan ounluun savunduu szl
rivayetin u sebepten dolay kukulu olduunu ileri srmektedir:
- Cahiliye iirinin szl rivayet yoluyla korunmu olabilmesi
iin baz kimselerin bunlar ezberleyip aktarmay meslek haline
getirmi olmas gerekir ki, byle bir zmrenin varlna dair bilgi
bulunmamaktadr.
- slam, kendisinden nceki eyleri ortadan kaldrr hadisi ve
airlere sapklar uyar (uar, 26/224) mealindeki ayet, cahiliye
iirinin, gerek olmas halinde bile, slam dnemde unutulmas iin
yeterli sebeptir.
- Bu iirin konu ettii savalar ve zaferler, kabileler aras
dmanlklar krklediinden slamn byk bir baaryla

31
32

el-Kure, a.g.e., s. 39; Mesd, Ebul-Hasen Al b. El-Huseyn, Murcuzzeheb, (Thk. Muhammed Muhyiddn Abdulhamd), (I-IV), Kahire, 1948, I, 65.
el-sfahn, Ebul-Ferec Al b. el-Huseyn b. Muhammed el-Kure, KitbulAn, (Thk: brahim el-Ebyr), (I-XXXI), Kahire, 1389/1969, XIII, 4590; D. S.
Margoliouth, The Origins of Arabic Poetry, Journal of The Royal Asiatic
Society, July 1925, s. 419, 420.

106

gerekletirdii Araplar birletirme ilkesiyle elimekte, dolaysyla

unutulmas tevik edilmektedir.33
Yazl rivayete ilikin kukularn ise Araplarn yaz
geleneklerinin olmadna delil gsterdii baz ayetlere34 ve bu iirde
kullanlan dilin, Kurn dili ile btnyle uyumlu olmasna
dayandrmtr.35 Zira ona gre lehe farkllklarn bile am bu
olgunluktaki dilsel slubun Kuran sonras srece ait olmas
gerekmektedir. Kendisi bu noktada da durmamakta ve daha ilerisine
geerek Kurandaki pek ok din kavram ve tabirin cahiliye iirinde
de yer aldndan hareketle aslnda cahiliye airlerinin isim ve
zamanlar dndaki her halleriyle Mslman olduklarn ileri
srmektedir.36 Bu grne delil olarak gsterdii rneklerden biri
de, Kuranda yer alan Allaha yeminin aynsn ierdiini iddia ettii
Abd b. el-Ebrasn (. 600) u beytidir:
37

Yemin ettim Allaha, kukusuz nimetlerin sahibidir Allah

stedii kimseye, af ve balama sabidir de O
Bu arada Margoliouth, kukularnn en nemli delillerinden
biri olarak bavurduu ve cahiliye iiri olarak nitelenen iire
kaynaklk ettiini syledii Kurnda airlerin varlndan ve
syledikleri iirden sz edilmesinin kendisini elikiye drdn
fark etmi, bu elikiden kurtulmak iin byk bir zorlamayla ve
herkesi artacak ekilde Kurndaki iir lafznn bugn bilinen
anlamda olmayp kehanet ve delilikle, air kelimesinin de birlikte
kullanld38 khin ve mecnun(deli) lafzlaryla eanlaml olduunu,
dolaysyla airlerden maksadn khinler olduunu ileri srmtr.39
3. Taha Huseyn
Arap leminde genelde bu yaklamlardan, zelde de
Margoliouthun yukardaki nyargl ve arpk bir manta dayal
iddialarndan etkilenerek cahiliye iirinin slam dneme intikalini ve
kimi cahiliye airlerinin mevcudiyetini neredeyse btnyle
reddeden kiinin ise Taha Huseyn olduu grlmektedir. Kendisi,
1926da bu konuda kaleme alp yaymlad Fi-iril-chil adl ilk
eserinde cahiliye iiri diye anlan Arap iiri koleksiyonunun slam
33
34
35
36
37
38
39

Margoliouth, a.g.e., s. 423, 424.

Kalem, 68/37, 47; Ysn, 36/6; Secde, 32/3; Kasas, 28/46; Enm, 6/156.
Margoliouth, a.g.e., s. 425, 426, 443.
Ayn eser, s. 434.
Ayn eser, s. 435.
Tr, 52/29, 30.
Margoliouth, a.g.e., s. 417-419, 420.

107

dnemde iir ravileri, nahivciler, kssaclar, tefsirciler, hadisiler,

kelamclar ve airler tarafndan uydurulup cahiliye airi olarak
adlandrlan baz ahsiyetlere mal edildiini ileri srm ve buna
intihal adn vermitir.40 Bu eserindeki iddialara gsterilen youn
tepkiler karsnda geri adm atmak zorunda kalan ve tepkileri
yattrmak iin ilk eserinde yapt baz ilave ve deiikliklerle bu
kez Filedebil-chil adyla ikinci eserini yaymlayan Taha Huseyn,
Nsruddn el-Esedin de isabetle vurgulad gibi41 cahiliye iirinin
tarihsel gerekliini reddederken sonu karma ve genelleme
yntemlerinde Margoliouthun yolunu izlemi ve her iki eserinde de
ayn sonuca varmay hedeflemitir. Nitekim nce szde kendisini
cahiliye iirinin gereklii hakknda pheye dren faktrleri
temellendirmeye, ardndan da slam dnemde bu isim altnda iir
intihal etmeye yol aan sebepleri sralamaya almas da bunu
gstermektedir.
a) Taha Huseyne Gre Cahiliye iiri Hakknda pheye
Dren Faktrler
- Mevcut cahiliye iirinin, cahiliye dnemi Araplarnn dinsel,
entelektel, siyasal ve ekonomik hayatlarn yanstmamas42,
- Dil Farkllnn cahiliye iirine yansmamas,
Ona gre cahiliye iiri, ravilerin sylendiini ileri srdkleri
dnemin dilini temsil etmekten bsbtn uzak bulunmaktadr. Taha
Huseyn, bu tezini Kahtanler ve Adnanler arasnda bulunan dil
farknn cahiliye iirine yansmamasna dayandrmaktadr. 43
- Lehe farkllklarnn cahiliye iirine yansmamas,
Taha Huseyne gre slamdan nce Adnan Arap kabileleri
arasnda bulunduuna kesin gzyle baklan lehe farkllklarnn,
ayr ayr kabilelere mensup cahiliye airlerinin iirlerine yansmas
gerekirdi. Ancak bu iirler incelendiinde byle bir farkn
bulunmad anlalmaktadr.44
- Kuran ve hadislerde kullanlan lafzlar ile cahiliye iirinde
kullanlan lafzlar arasndaki artc benzerlik. Taha Huseyne gre
bu benzerlik, cahiliye iirinden Kuran ve hadis iin delil getirmeye

40
41
42
43
44

Th Huseyn, Fi-iril-chil, (takdim: Abdulmunim Tuleyme), Kahire, 2007,

s. 71.
el-Esed, Nsruddn, Masdiru-iril-chil, Beyrut, 1996, s. 380.
Th Huseyn, a.g.e., 82-86.
Ayn eser, s. 87.
Taha Huseyn, Fil-edebil-chil, Kahire, tarih yok, s. 93, 94; Fi-iril-chil, s.
95, 96.

108

deil, aksine bu iirin gerekliinden phe etmeye kaynaklk

etmektedir.45
- Cahiliye iirinin sadece szl rivayet yoluyla gelmi olmas.
Taha Huseyn bu hususla ilgili olarak fazla izaha girmeden bu
durumun, Umeyye b. Ebissalt, mruulkays, A (.8/629) ve Zuheyr
(.6/627) gibi nde gelen cahiliye airlerinin iirlerinden kuku
duymasna yeterli sebep olduunu sylemekle yetinmitir.46
b) Taha Huseyne Gre Cahiliye iirinde ntihalin Sebepleri
Bu sebepleri sralamadan nce intihalin Araplara zg bir
durum olmadna deinen Taha Huseyne gre ayn durum, edebiyat
ve felsefenin ncleri olan Yunanllar ile hukuk ve siyasetin ncleri
olan Romallarda da sz konusudur. Aradaki fark, bu iki milletin
Dekartn kukuculuunu esas alarak edeb rnlerindeki gerek
dl kabullenmeleri, Araplarn ise bunu kabule yanamayarak
eskilerin dediklerini doru saymalardr. Bu nedenle doruya
ulamann yegane yolu olarak Dekartl neren Huseyn, cahiliye
Arap iirinin intihal sebeplerini yle saptamaya almaktadr:
- Siyas sebep:
Taha Huseyn, slam dnemde siyas sebeple iir uydurulduunu ileri srerken Medineli Mslmanlardan ibaret olan ensar
ile fetihten nce Mekkede yaamakta olan Kureyli mrikler
arasnda balayan ve kendi iddiasna gre Hz. Peygamberin
vefatndan sonra tekrar alevlenen dmanla vurgu yapmaktadr.
Ona gre, cahiliye dneminde iirlerinin azlyla tannan Kurey
kabilesi, Hz. mer zamannda ba gsteren ve Emeviler dneminde
had safhaya ulaan ensar kart siyasal faaliyetlerin etkisiyle
cahiliye airleri adna pek ok iir uydurmutur. Ancak Taha
Huseyn, bu iddiasn cahiliye iiri olarak bilinen rneklerle
destekleyememi, sadece ensardan olan Hassn b. Sabit (.55/674),
olu Abdurrahman ve Numn b. Ber (.65/684) ile Emevilerden
baz kimseler arasndaki kimi polemiklere ve iir atmalarna yer
vermekle yetinmitir.47 Bu ise, slam dnemdeki siyasal
ekimelerden hareketle, nl cahiliye airleri adna iir uydurulmu
olmasnn, hem ekimeye taraf olan ahsiyetlerin nitelikleriyle hem
de tarihsel gereklerle badamadn gstermektedir.
- Din sebep:
Bu sebep kapsamnda u hususlar ileri srlmtr:
- Cahiliye dneminden beri Kureyten bir peygamberin kacana dair bilgi ve inancn varln kantlamak,
45
46
47

Fil-edebil-chil, s. 108; Fi-iril-chil, s. 101, 102.

Fil-edebil-chil, s. 143; Fi-iril-chil, s. 149.
Fi-iril-chil, s. 114-133.

109

- Hz. Peygamberin soyu ve ailesinin Kurey iindeki saygnln

kantlamak,
- Kurnda gemi kavimlere ilikin olarak yer alan ifadelerin
tefsirinde kullanmak,
- Kurnn dil yaps bakmndan Arap diline tamamen uygun
katksz bir Arapa kitap olduunu kantlamak,
- zellikle Abbasiler dneminde ortaya kan fikri ve itikadi
mezheplerden her birinin kendi haklln ortaya koyma abasnda
cahiliye iirine ba vurmas,
- Cahiliye dneminde de Arap corafyasnda slam inancna
benzer bir inancn hanifler denilen bir grup airde bulunduunu
kantlamak,
- Yahud ve Hristiyan Araplarn da tpk dier Araplar gibi,
cahiliye dnemindeki mevcudiyetlerini kantlamak iin cahiliye
dneminde yaayan kimi ahsiyetler adna iir uydurmalar.48
- Kssaclk :
Bu kapsamda kssaclar, anlattklar kssalar daha cazip ve
etkileyici klmak iin iir unsurunu kullanmaya nem vermilerdir.
Bu olgudan yola kan Taha Huseyn, kssaclarn bu konuda kendi
balarna hareket edemediklerini, aksine kendilerine kssa ve iir
uyduracak kimselere ihtiya duyduklarn, bu nedenle kssalarn
ieriine der edilmek zere cahiliye iiri diye iirler uydurulduunu
ileri srerek, bu iddiasna bn shakn, siyerinde yer verdii iirlerle
ilgili bir itirafn delil gstermektedir.49
- ublik :
Taha Huseyn bu kapsamda, ounluu Fars kkenli olup
Araplatklar halde Arap unsuruna kar olumsuz duygular
beslemeye devam eden baz airlerin, Araplar kk drp
Farslar yceltmek iin, Umeyyenin babas Ebussalt b. Raba (.?),
A ve Ad b. Zeyd (.597) gibi baz nl cahiliye airleri adna ran
hkmdarlar hakknda yceltici methiyeler uydurduklarn ileri
srmektedir.50
- Ravilerin gvenilmezlii:
Bu erevede, cahiliye iirinin iki byk ravisi olan Kufe
ekolnn lideri Hammd ile Basra ekolnn lideri Halef el-Ahmerin
kiilik, din, ahlak ynnden bozuk ve menfaat dkn kimseler
olduunu, bu nedenle hret ve menfaat uruna yalan sylemede bir
beis grmediklerini, ayrca baz airler adna iir uydurduklarn
48
49
50

Fil-edebil-chil, s. 133, 134, 135, 138, 139, 146; el-Esed, a.g.e., s. 389-392.
Fil-edebil-chil, s. 152; Fi-iril-chil, s. 161.
Fi-iril-chil, s. 177.

110

itiraf ettiklerini kaydeden Taha Huseyn, yaadklar dnemde de

insanlarn onlar hakkndaki kanaatinin bu erevede olduunu
savunmutur. Ancak Huseyn, bu konudaki olumsuz yaklamn
genelletirerek Eb Amr b. El-Al ve el-Asma gibi, ad geen
zaaflar tamayan ravilerin de, bakalar adna iir uydurma
zaafndan kurtulamadklarn ileri srmektedir.51
Taha Huseyn, konuyla ilgili iki eserinin son blmlerinde
olumsuz yaklamn daha da ileri gtrerek aralarnda muallakt
airlerinden mruulkays, Tarafa b. el-Abd, Amr b. Kulsm (.600) ve
Hris b. Hllizenin (.580) de bulunduu pek ok cahiliye airlerinin
iirlerinin yan sra ahsiyetlerini de uydurma diye nitelemeye almtr. Taha Huseyn bunlar yaparken somut, bilimsel ve objektif
verilere dayanmaktan ziyade bir takm mesnetsiz varsaymlara ve
pein kabullere dayand gzden kamamaktadr. Nitekim kimi
ada Arap aratrmaclara gre Taha Huseyn daha nce, cahiliye
iiri ve airlerinin varln kabul etmenin tesinde, slam medeniyetinin en dinamik kaynaklarndan biri olduunu ifade ederken
Margoliouthun ad geen eserinin ortaya kmasndan sonra, z
itibariyle kendisine ait olmayan bu grleri oradan alarak kendine
mal etmeye almtr.52
B) Olumlu Yaklamlar
ada yaklamlar kapsamnda cahiliye iirinin tarihsel
gerekliini byk lde kabul edenler arasnda hem baz
msterikler
hem
de
Arap
edebiyatlarnn
ounluu
bulunmaktadr. Bu erevede Arap dnyasndaki ilk almalar,
yirminci yz yln balarndan itibaren Corci Zeydann (.1914)
Trhu
dbilugal-Arabiyyesiyle
balayp
Sleyman
elBustnnin (.1925) Mukaddimetu Tercemetil-lyazas, Luis
eyhonun (.1927) uaraun-nasraniyyesi ve Rafinin Trhu
dbil-Arab adl eseriyle devam etmitir. Msterikler arasnda
olumlu yaklamlaryla tannanlarn banda ise Charles James Lyall,
Fritz Krenkow (.1953) ve Erich Braunlich gelmektedir. Carlo Nallino
(.1938), Brockelmann (.1956) ve Blachere (. 1973) gibi baz
msteriklerin ise nispeten orta bir yol izlemeyi tercih ettikleri
gzlenmektedir.53
51
52
53

Fil-edebil-chil, s. 168-172; Fi-iril-chil, s. 184-189.

Avad, brahm, Nazariyyetu Taha Huseyn fi-iril-chil serikah em mulkiyye
sahhah, http://www.alarabnews.com
Nallino, Carlo, Trhul-dbil-Arabyye, Kahire, 1954, s. 51 vd.;
Brockelmann, Carl, Geschichte der Arabischen Literatur (GAL), Leiden, 1937
c.I, s. 34 vd.; Trhul-edebil-Arab, (ev. Abdulhalm en-Neccr), (I-VI),
Kahire, tarih yok, I, 63-66; Blachere, Regis, Trhul-edebil-Arab, (ev.
brahm el-Kln), Beyrut, 1419/1998, s. 215-217.

111

Bu arada zellikle yirminci yz yln ortalarndan itibaren Arap

dnyasnda bu konudaki almalarn hz kazand ve gnmze
dek bir ksm Taha Huseynin grlerini rtmeyi amalayan,54 bir
ksm da mstakil olmak zere, ok sayda ilm ve akademik nitelikte
almann yapld grlmektedir.55 Ancak sz konusu almalarn
tamamn ayr ayr ele alp deerlendirmek mmkn olmadndan
bunlarn sadece nde gelenlerinden bir kann yaklamlarna yer
verilmek suretiyle konuya biraz daha aklk getirilmeye
allacaktr.
1. Mustafa Sdk er-Rfi (. 1937)
Rfi, bizzat Taha Huseynin de itiraf ettii gibi,56 cahiliye
iirinin tarihsel gereklii ve intihali sorununu, ilk kez 1911 ylnda
yaymlanan Trhu dbil-Arab adl eserinin ilk cildinde
kaynaklara dayal olarak sistematik ve en kapsaml bir biimde ele
alan ilk Arap edebiyat tarihisi olarak kabul edilmektedir.57 Rfi,
Taha Huseyn gibi konuyu nyargl ve reti bir tutumla deil, aksine
hem ondan nce hem de ondan farkl olarak objektif bir bak
asyla irdelemektedir. Objektifliinin bir gstergesi olarak o, bir
yandan cahiliye iirinin intihal kukusu uyandran ksmlarnn
mevcudiyetine intihal sebepleriyle birlikte detaylca yer verirken dier
yandan gereklii kuvvetle muhtemel olan rneklerinin varln
54

55

56
57

Brockelmenn, Carl, a.g.e., I, 64; el-Esed, a.g.e., s. 402, 405;

http://www.alarabnews.com
Bu konuda yaplm olan belli bal almalar yle sralanabilir:
a) Muhammed Ferd Vecd, Nakdu kitb e-irul-chil, Kahire, 1926.
b) Muhammed Lutf Cumua, e-ihbur-rsid, Kahire, 1926.
c) Muhammed el-Hdr Huseyn, Nakd kitb fi-iril-chil, yer yok,
1397/1977.
d) Muhammed el-Hdr, Muhdart f beynil-ahtil-ilmiyye et-trhiyye ellet itemele aleyh kitbu fi-iril-chil, Kahire, 1927.
e) Muhammed Ahmed el-amrv, en-Nakdut-tahll li kitb Fil-edebil-chil,
Kahire, 1348/1929.
f) Muhammed Al Eb Hamde, Fil-Ubril-hadr li kitbi Fi-iril-chil,
Amman, 1423/2003.
g) brahm Avad, Nazariyyetu Taha Huseyn fi-iril-chil serikah em
mulkiyye sahhah, http://www.alarabnews.com
h) Mustaf Sdk er-Rfi, Tahte ryetil-Kurn, Beyrut, 1394/1974.
i) Mudn Muhammed, Trhu kret kitb fi-iril-chil li Taha Huseyn
j) Mahmd Mehd el-stanbl, Taha Huseyn f mznil-ulemi vel-udeb
k) Ahmed Usmn, Fiiril-chil vel-lugatil-Arabiyye, Mektebetu-urk,
yy., ts.
Bu konuda en son ve en kapsaml almalar iin baknz: Aff, Abdurrahmn, e-irul-chil hasdu karn, 1. bask, Amman, 1428/2007, s.336, 340,
342, 344-356.
Fi-iril-chil, s. 156, 157.
el-Esed, a.g.e., s. 377-379.

112

kabul etmekten de geri durmamaktadr.58 te yandan Huseynin

gerek slamn temel deerleri gerekse de cahiliye iiriyle ilgili
olumsuz tavrn ortaya koyan eserlerinin gn yzne kmas zerine
Rafi, Tahte ryetil-Kurn ad altnda toplad yazlarnda kendisine kar etin bir mcadeleye girierek konuyla ilgili iddialarnn
mesnetten yoksun ve ilmilikten uzak keyfi bir takm varsaym ve
speklasyonlardan ibaret olduunu isabetle ortaya koymaya
almtr.59
2. Butrus el-Bustn (. 1969)
Yirminci yzyln nde gelen Arap edebiyat tarihilerinden olan
el-Bustnnin de konuyu objektif ve gereki bir bak asyla ele
ald grlmektedir. Bu erevede nce cahiliye edebiyatnn yazya
deil, ezbere ve ifahi rivayete dayandn, bu nedenle Araplarda
hafzann yaz geleneine sahip uygar toplumlardakinden daha gl
olduunu, bu srete ayn zamanda ravilerin de sayca oaldn ve
kitaplarn yerine getiini saptamakta, ardndan da cahiliye airlerinden her birinin, iirlerini ezberleyip insanlara rivayet eden bir
ravisinin bulunduunu belirtmektedir. Ayn zamanda bazen airlerin
birbirlerine ravilik yaptklarn, bazen de herhangi bir airin iirleri
kabilesi tarafndan rivayet edildiini kaydeden el-Bustn, birincisine
Zuheyrin Evs b. Hacere, Hutayenin (.59/679) de Zuheyre ravilik
yapmasn, ikincisine ise Ben Talib kabilesinden kk byk
demeden herkesin kendi airleri olan Amr b. Kulsmun nl
muallakasn rivayet etmesini rnek olarak gstermektedir. slam
dnemde de yaz yaygnlatktan sonra cahiliyenin edeb rnleri
rivayet yoluyla derlenmeye devam etmi, ancak kayda deer bir ksm
rivayet d kalp kaybolduundan, eitli nedenlerle bu rnlere
intihaller karmtr. Ancak Bustnye gre, sz konusu intihal
olgusu, zellikle Abbasiler dnemi edebiyatlarnn, rivayetleri
zerine ittifak ettikleri ve sahiplerine olan aidiyetlerinde ihtilafa
dmedikleri uzun kasideler bata olmak zere, cahiliye iirinin
tamamn pheli gstermenin arac haline getirilmemelidir. Zira sz
konusu intihaller, mnferit baz beyitlerle snrl olup muallakalar
gibi uzun kasidelere yansmamtr.60
3. Omar Ferrh (. 1982)
Lbnanl olup yirminci yzyln nde gelen Arap edebiyatlar
arasnda zellikle geleneki ve muhafazakr grleriyle dikkat
58
59
60

er-Rfi, Mustaf Sdk, Trhu dbil-Arab, (I-III), Beyrut, 1421/2000, I, 277

vd.
er-Rfi, Tahte ryetil-Kurn, Beyrut, 1394/1974, s. 129 vd., 134-163 vd.
el-Bustn, Butrus, Udebul-Arab fil-chiliyye ve sadril-slm, (I-IV), Beyrut,
1989, s. 36, 37.

113

eken Ferrh da, dier tarafsz edebiyat tarihileri gibi, cahiliye

iirinin tarihsel bir gerek olduuna vurgu yaparken ayn zamanda
kendisinin de, baz sebeplere bal olarak intihale konu olan bir
ksmnn shhatini kukulu bulduunu sylemektedir. Ona gre bu
ksm kukulu klan balca sebepler yledir:
- Unutulup zayi olmas,
- Ravilerin bilerek veya bilmeyerek onu sahibinden bakasna
mal etmeleri,
- Baz kimselerin, kendilerine ve gemilerine
kazandrmak iin cahiliye iiri ad altnda iir uydurmalar,

itibar

- Baz dilcilerin, dildeki hatalarn rtbas etmek iin delil

mahiyetinde iir uydurmalar,
- Baz tarih, hadis ve dil ravilerinin ayn yola bavurmalar,
- Siyasal ekimeler
Ferrh, buna ramen cahiliye iirinin tamamn ve cahiliye
airlerini kukulu bulmadn u ekilde savunmaktadr:
ntihal yapan kimse, bir iki beyit veya bir iki kasideyi taklit
edebilir, ancak bir air yaratamaz veya bir airin kiiliine
brnemez. Bir airin kiiliine brnebileceini farz etsek bile
mruulkays, Tarafa, Antere (.615) ve A gibi nl cahiliye
airlerinin tamamnn kiiliine ayn anda brnmesi mmkn
olmasa gerektir. Kald ki, bazen bu dnemin airlerinden biri,
iirlerinde ayn dnemin dier baz airlerinden sz edebilmektedir.
Abd b. el-Ebrasn, ada olan mruulkaysten, mruulkaysin de
dier baz cahiliye airlerinden sz etmesi gibi. iir intihal eden
kimsenin, btn bunlar yapabilmesi ise mmkn grlmemektedir.
Ayrca Kuranda cahiliye iirine, Emev ve Abbas dnemi airlerinin
divanlarnda da cahiliye airlerine isim ve zellikleriyle birlikte
iaretler bulunmaktadr.61 Bu itibarla bir ksm cahiliye iirinde
intihal bulunmas, dnemin btn iir ve airlerinin kukulu hale
gelmesine yeterli sebep deildir.
Arap ve Mslman edebiyatlarn byk lde olumlu
yaklatklar bu konuyu msteriklerin genellikle olumsuz ve
kukucu bir anlayla ele aldklar gzlenmektedir. Buna ramen
cahiliye iirinin tarihsel gerekliini iyi niyetle savunan nemli baz
msteriklerin bulunduunu da hatrlatmak gerekir. Bunlara rnek
olarak iki ahsiyetin grlerine yer verdikten sonra yapacamz bir
deerlendirmeyle almamz bitirelim.

61

Ferrh, Omar, Trhul-edebil-Arab, (I-VI), Beyrut, 1984, I, 86-88.

114

1. Charles James Lyall (.1920)

Fuat Sezginin eski Arap iirinin byk alimi diye niteledii
ngiliz msterik Lyallin, mevcut cahiliye iiriyle ilgili derin bir
aratrma yapan ve bu yolla cahiliye iirinin orijinalitesini kantlamaya alan ilk aratrmac olduu anlalmaktadr. Lyalla gre,
slam dneme kadar gelen cahiliye iirinin byk blm, tercihe
ayan bir ihtimalle hicri birinci yz yln ilk yarsnda derlenmitir.62
Lyallin bu hususta syledikleri mealen yledir:
Anlalan o ki, bize kadar ulaan cahiliye iirinin byk blm,
her halkarda hicri birinci yz yln ortalarnda ayn aire ya da ayn
kabileye ait birka para iir ieren divanlar veya mecmualar eklinde
derlenmi bulunuyordu. Bu iir paralar, kabile veya aile yelerinin
bir araya getirdikleri mnasebetleri iermekte ve bunlar birbiriyle
irtibatlandran rivayetlerle birlikte ilgili olduklar mnasebetlere gre
dzenlenmekte idi.63
Lyall, cahiliye iirinin tarihsel geekliini savunurken cahiliye
dnemindeki Arap toplumunun sahip olduu olaanst hafza gc
sayesinde btn meziyetlerinin koruyucusu olan ve bunlar gelecee
tayan iiri birka asr kuaktan kuaa aktarmasnda alacak bir
durum bulunmadn sylemektedir. nk bu srete pek ok
kimse ravilii bir uzmanlk alan haline getirmitir. Ayn airin
iirlerinde grlen tabir deiikliklerinin sebebi ise, intihal veya iirle
oynamak olmayp airin kendisi tarafndan yaplan tasarruflardr.
nk her iir, sahibinin kiiliini yanstmakta ve zaman zaman
sahibi tarafndan zerinde deiiklikler yaplabilmektedir. Bu
nedenle Lyall, kimi msteriklerin mruulkays, Lebd (.41/661),
Zuheyr, Nbiga ve A gibi byk cahiliye airlerinin iirlerini intihal
rn ve sonraki asrlarda yazlm olmakla nitelemesini dehete
drc bir cretkarlk olarak deerlendirmektedir. Cubriye gre
bu erevede Lyall, isim vermeden Ahlwardtn ad geen makalesini
u szlerle eletirmektedir:
Cahiliye airlerine nispet edilen iirlerin byk blmnn
sonraki asrlarda onlar adna uydurulduunu ve onlarnkinden ok
farkl olan koullarda ve Arap llerindeki gebe yaam gnlerinden
tamamen farkl bir alemde yaam olan edebiyatlarn kaleminden
ktn sanmak ar hayalcilikten baka bir ey deildir. 64
Bunlara ek olarak Lyall, cahiliye iirinin tarihsel gerekliini u
gerekelere de dayandrmtr:

62
63
64

Sezgin, Trhut-tursil-Arab, (I-VIII), Riyad, 1411/1991, II/1, 31.

Charles J. Lyall, Some Aspects of Ancient Arabic Poetry as Illistrated by a Little
Known Anthology, in Proceedings of the British Academy, 1917-18, s. 374.
Cuburi, a.g.e., s. 41.

115

- Hicr birinci yzyl airlerinin, bu iirin gerekliine inanmalar

ve bu nedenle cahiliye airlerinin, bu yzyln Ferezdak (.115/733),
Cerr (. 115/733), Ahtal (.92/710) ve Zurrumme (.117/735) gibi
nl airleri tarafndan biim ve ierik bakmndan rnek alnmalar,
- Cahiliye iirlerinin, onlar ilk olarak tenkit szgecinden geiren
alimlerin bilmedii garip kelimelerle dolu olmas ve bu tr kelimelerin,
ok eski dnemlere ait olmalar nedeniyle sz konusu iirlerin yaz
yoluyla derlenmeye baladklar dnemde kullanlmyor olmalar.65
Bu balamda dilcilerin, bu iirlerin anlalmas konusunda
harcadklar abalar ve bu abalar sonucu ortaya kan kelime
materyalinin daha sonraki srete ilk szlklere kaynaklk etmesi
de, Lyallin bu tezini dorular mahiyettedir.
2. Erich Braunlich (. 1945)
Cahiliye iiri, gebe Araplarn hayat, Arap dili ve szlkleri
alannda uzmanlaan sekin Alman msterikler zincirinin nemli
bir halkas olan Braunlich, Zur Frage der Echtheit der
altarabischen Poesie (Cahiliye iirinin Gereklii Meselesi Hakknda) bal altnda kaleme ald ve 1926da Olz dergisinde
yaynlanan makalesinde66 Margoliouthun, cahiliye iirini btnyle
inkra dnk iddialarn bir yl sonra reddedip rtmeye alan ilk
ahsiyetlerden biri olarak ne kmaktadr. Konuyu, alann en iyi
uzmanlarndan biri olarak ele alan Braunlich, iindeki baz kelimelerin deiiklie uramasn gereke gstererek cahiliye iirinin
rivayetlerini tutarsz ve uyumsuz olmakla eletiren nceki msteriklerin delillerini rtrken Arapann e anlaml kelimeler bakmndan zengin olmas ve bu iirin szl rivayet yoluyla gelmesi
nedeniyle bu tr deiikliklere uramasnn doal olduunu savunmaktadr. Ona gre, bu durumu tedvin srecinde daha da kritik hale
getiren husus ise, Arap yazsnn noktalama ve harekeleme sorunlar
nedeniyle deiiklie elverili olmasdr. Nitekim yaznn bu riskli
ynn fark eden slam alimleri, kitaplardan yararlanmaya ek olarak
ilimleri szl rivayet yoluyla aktarmaya zen gstermi ve slam
ilimleri tahsil etmede bu yolun daha uygun olduunu dnmlerdir. te yandan kastl baz intihallerin varln kabul eden
Braunlich, cahiliye iirinin rivayeti ve ravileriyle ilgili olarak aktarlan
ve inkrc msteriklerin delil olarak kullandklar baz haberlerin
gerek d olduunu sylemekte ve buna rnek olarak u iki olaya
yer vermektedir:

65
66

Lyall, James Charles, Mukaddimetu dvni Abd el-Ebras, ev. Huseyn

Nassr, Kahire, 1957, s. 21, 22.
Braunlich, Erich, Zur Frage der Echtheit der altarabischen Poesie, Olz dergisi,
XXIX, 825-833; Bedev, a.g.e., s. 106.

116

a) Abbas halifesi el-Mehdnin (.169/785) saabaddaki saraynda Hammd er-Rviye ile el-Mufaddal ad-Dabb arasnda getii
ileri srlen olay.
ddiaya gre bu olayda Hammd, Zuheyr b. Eb Sulmnn bir
iirinin ba ksmna iki veya beyit ilave etmitir. Durumdan
kukulanan Mehd, Hammda yemin ettirmek suretiyle bu beyitlerin
Zuheyre ait olup olmadn sormu, Hammd da bunlar kendisinin
uydurduunu sylemek zorunda kalmtr. Braunlich, bu haberin
gerek d olduunu, nk Hammdn vefat ettii h. 155/56
tarihinden en az iki yl sonra, yani 158de Mehdnin halife olduunu,
saray ise Tabernin tespitine gre h. 164 tarihinde yaptrdn
savunmaktadr.67
b) Hall b. Ahmed el-Ferhdnin (.175/791) cahiliye iirinden
esinlenerek kurduu iir vezinleriyle ilgili haber.
Margoliouth, Yaktun Mucemul-udebsna atfen68 Hallin
adalarndan olan Berzah el-Ard (.?) adndaki bir zatn, vezinler
sisteminin btnyle hayal mahsul olduunu ispatlamaya alt
bir kitap yazd gerekesiyle, Hallin kurduu aruz sistemini
reddetmeye kalkmtr. Braunliche gre, Yaktun bu gre
hizmet etmeyen ve ayn zamanda zayf olan sz konusu rivayetini
Margoliouth, balamndan kopararak kendi gr dorultusunda
ynlendirmeye almtr. Zira haberin dolayl kayna olan bn
Dersteveyh (.374/984) Berzah iddiac ve yalanc olmakla itham
etmitir.69 Bylece Hallin aruz sistemini inkar etmek suretiyle, bu
sistemin kayna olan cahiliye iirini inkar etmeye kalkan
Margoliouthun bu konuda dayand rivayet geersiz hale gelmi
olmaktadr.
Sonu ve Deerlendirme
Sonu itibariyle gerek klasik gerekse de ada yaklamlar
kapsamnda cahiliye iiri, bandan beri alann aratrmaclar
arasnda tartmaya ak bir konu olmutur. Bu balamda klasikler
arasnda bu iirin nemli bir blmnn kaybolduunu syleyenler
olmakla birlikte slam dneme intikal eden koleksiyonun ierisinde
sadece ksm intihallerin varlna vurgu yaplm, ancak tamamnn
intihal eseri olduu eklinde bir yaklam sergilenmemitir. Hatta
ileri derecede iyimser olduu anlalan kimilerine gre bu iirin
sadece onda biri kadar kaybolmutur. ntihallerin balca sebepleri
olarak da ravilerin bilinli veya bilinsiz uydurmalar, szl

67
68
69

Cubur, a.g.e., s. 58.

el-Hamev, Yakt, Mucemul-udeb, (I-XX), Kahire, 1400/1980, VII, 71, 72.
Cubur, a.g.e., s. 58.

117

rivayetlerin unutulma ve deimeye ak olmas, dilciler, tefsir alimleri, hadisiler, kelamclar ve tarihilerin cahiliye iirinden delil bulmaya dnk araylar, airetler aras siyasal ve tarihsel ekimeler
gibi hususlara dikkat ekilmitir.
Konuyla ilgili ada yaklamlara gelince, birka msterikin
nispeten lml gzken tutumlar bir kenara braklrsa, bunlarn iki
zt kutup eklinde gelitiini sylemek gerekir. Bu kapsamda Taha
Huseyn ile onun bu konudaki fikir babalar olduundan kuku
duyulmayan Nldeke, Ahlwarth ve Margoliouth, cahiliye iirinin
tarihsel gerekliini btnyle inkar etmeye varan reti bir tutum
sergilemilerdir. Buna karlk bata ada Arap edebiyat
aratrmaclarnn byk bir blm olmak zere, aralarnda baz
msteriklerin de yer ald kahir ekseriyet, tpk klasik anlayta
olduu gibi, ksmi intihali kabul etmekle birlikte inkarc anlayn
tamamen kastl, mesnetten yoksun, saptrmaya dayal ve hayal
rn olduunu savunmaktadr. Vaka meseleye tarihsel gerekilik
perspektifinden bakldnda sadece muhadrem airlerin mevcudiyeti
ve Hz. mer ile bn Abbas gibi hccet durumundaki ahsiyetlerin
neredeyse her konuda cahiliye iirlerinden rnekler terennm etmeyi
adet haline getirmeleri ve bunlara bavurmay zendirmeleri bile
cahiliye iirinin kayda deer bir blmnn, slm dneme intikal
edii iin yeterli delil olsa gerektir. Yan sra, baz iir rneklerinin,
ait olduklar dnemin tarihsel olaylarn konu almalar da, bu
rneklerin tarihsel gerekliini yeterince ortaya koyan kant olarak
deerlendirilebilir. Ne var ki ideolojik saplant, her konuda olduu
gibi, bu konuda da Taha Huseyn ve fikir babalarnn objektif
davranmalarnn nne set ekerek Arap toplumunun cahiliye
hayatnn yanstcs olarak bu dnemin iirini deil, Kuran- Kerimi
gstermelerine yol am grnmektedir.

Kaynaka
Kuran- Kerim
Aff, Abdurrahmn, e-irul-chil hasdu karn, 1. bask, Amman,
1428/2007
Avad, brahm, Nazariyyetu Taha Huseyn fi-iril-chil serikah em
mulkiyye sahhah, http://www.alarabnews.com
Bedev, Abdurrahman, Mevsatul-musterikn, Beyrut, 2003
Blachere, Regis, Trhul-edebil-Arab, (ev. brahm el-Kln),
Beyrut, 1419/1998
Braunlich, Erich, Zur Frage der Echtheit der altarabischen Poesie, Olz
dergisi

118

Brockelmann, Carl, Geschichte der Arabischen Literatur (GAL),

Leiden, 1937; Trhul-edebil-Arab, (ev. Abdulhalm enNeccr), (I-VI), Kahire, ts.
Bustn, Butrus, Udebul-Arab fil-chiliyye ve sadril-slm, (I-IV),
Beyrut, 1989
Chz, Eb Usmn Amr b. Bahr, el-Hayevn, Thk. Abdusselm
Muhammed Hrn, (I-VII), Drul-cl, Beyrut, 1408/1988
Chz, el-Beyn vet-tebyn, Thk. Abdusselam Muhammed Harn, (IIV), Beyrut, ts.
Charles J. Lyall, Some Aspects of Ancient Arabic Poetry as Illistrated
by a Little Known Anthology, in Proceedings of the British
Academy, 1917-18
Cubr, Vehb Yahy, el-Musterikn ve-irul-chil beyne-ekki
vet-tevsk, Beyrut, 1977
Cumah, Muhammed b. Sellm, Tabaktu fuhli-uar, Beyrut, ts.
D. S. Margoliouth, The Origins of Arabic Poetry, Journal of The Royal
Asiatic Society, July 1925
Esed, Nsruddn, Masdiru-iril-chil, Beyrut, 1996
Ferrh, Omar, Trhul-edebil-Arab, (I-VI), Beyrut, 1984
Hamev, Yakt, Mucemul-udeb, (I-XX), Kahire, 1400/1980
Ht, Muhammed Selm, el-Mitulujya indel-Arab, Drun-nehr,
Beyrut, 1983
bn Fris, Ebul-Huseyn Ahmed, as-Shib, Kahire, ts.
bn Kuteybe, Eb Muhammed Abdullah b. Muslim, Uynul-ahbr,
(I-IV), Drul-kutubil-Misriyye, Kahire, 1343/1925
bn Kuteybe, e-iru ve-uar, Leiden, 1902
sfahn, Ebul-Ferec Al b. el-Huseyn b. Muhammed el-Kure,
Kitbul-An, Thk. brahim el-Ebyr, (I-XXXI), Kahire,
1389/1969
Kayrevn, Eb Al el-Hasen bn Rek, el-Umde f snatiiri ve
nakdih, (I-II), Beyrut, 1402/1990
Kure, Eb Zeyd Muhammed b. el-Hattb, Cemheretu eril-Arab,
erh ve Thk. Al Fr, Drul-kutubil-ilmiyye, Beyrut,
1424/2003
Lyall, James Charles, Mukaddimetu dvni Abd el-Ebras, (ev.
Huseyn Nassr), Kahire, 1957
Merzubn, Eb Ubeydillh Muhammed b. mrn b. Ms, elMuvaah, Thk. Al Muhammed el-Becv, yy., ts.
Mesd, Ebul-Hasen Al b. El-Huseyn, Murcuz-zeheb, Thk.
Muhammed Muhyiddn Abdulhamd, (I-III), Kahire, 1948
119

Nallino, Carlo, Trhul-dbil-Arabyye, Kahire, 1954

Rfi, Mustaf Sdk, Trhu dbil-Arab, (I-III), Beyrut, 1421/2000
Rfi, Tahte ryetil-Kurn, Beyrut, 1394/1974
Sezgin, Fuad, Trhut-tursil-Arab, (ev. Mahmd Fehm Hicz), (IVII), Riyad, 1411/1991
Sezgin, Muhadart f trhil-lmil-Arabiyye vel-slmiyye e-irulArabiyyul-kadm beynel-asleti vel-intihl, Frankfurt,
1404/1984
Suyt, Abdurrahmn Celluddn, el-Muzhir f ulmilugah ve
envih, (I-II), Kahire, ts.
Taha Huseyn, Fil-edebil-chil, Kahire, ts.
Th Huseyn, Fi-iril-chil, (takdim: Abdulmunim Tuleyme),
Kahire, 2007
Uzunolu, Vecih, Trkiyede Arap Dilinde Yaplan Yksek Lisans ve
Doktora Tezleri-II (1956-2004), Nsha arkiyat Aratrmalar
Dergisi, Yl: 5, Say: 17, Bahar 2005
Zeydn, Corci, Trhu dbil-lugal-Arabiyye, (I-IV), Drul-hill,
Kahire, ts.

120