TURKSOY

ISBN

Y A YINLARI

NO: 1 0

975 -7213 -00 -4

95.06.Y .0297.1

\YILHELM ]iAD LO FF

Yayma hazlr]!ayan:

Prof. Dr. Emine Gii:rsoy -Naskali

.~

"'.,

~.

Birinci Baskl 1995

5000 Adet BaSllmlttr

ISBN 975 -7213 -00 -4

95.06.Y.O297.1

KAMERMATBMCILIK
Tel: 2298767 ANKARA

S unu

Giri

Klrglz Tiirk~esi

menD ve Tiirkiye

I. Manas'ln

Tiirl~~esi ~eviri

Doguu

17

ll. Almambet'in mtisltiman olup I~r Kok~o'yti terk etmesi

ve Manas'a katIlmasl

21

ffi. Manas ile Er Kok~o'ntin dOvUlti,Manas ile KanIkey'in evlenmesi,

oltimti

ve yeniden dirilii

IV. Bok-murun
V. Kozkaman
VI. Semetey'in doguu
VII. Sem~tey
Diizeltmeler ve Notlar
indeksler

59

111
155
207
229
267

SUNU~

TURKSOY (Turk Kultur ve Sanatlan Ortak Yonetimi Genel Mudurlugu), Turk kulturunu, sanatlrn, tarihini, kiiltiir ve sanatiirunlerini, tarihi miraslrnve degerlerini aratumak, korumak, Tiirk cumhuriyetleri arasmda kultur ve sanat ilikilerini gl~litirmekve ortak faaliyetler duzenlemek, tarntlcl
yaymlar yapmak amaclyla kurulmu uluslararaslbir tekilattIr. TURKSOY Tiirk Dil Konuan Ulkeler Kiiltiir Bakanlanrnn istanbul, Baku ve Almall'da yaptIklan Bakanlar Konseyi toplantIlannda alInan kararlar neticesinde 12 Temmuz 1993'te J~erbaycan Cumhuriyeti, Kazakistan Cumhuriyeti,
KIrgIzistan Cumhuriyeti, Ozbekistan Cumhuriyeti, Turkiye Cumhuriyeti ve Turkmenistan'ln tarafind an kurulmutur. Kuzey KIbns Turk Cumhuriyeti, Bakurd.istanCumhuriyeti ve Tataristan Cumhuriyetide TURKSOY iiyesidir.
Tiirk killtUrii aratInlrnall, korunrnah, tanltIlrnah ve gelecek nesillere devredilrnelidir. Bu amaca
hizrnet etrnek iizere TURKSOY, TUrk killtfu'iiniin ternel eserlerini yaymlarnaYl, boylece bu
eserlerinaratmlrnasml, korunrnasml, tanltllrnaslm ve geleceknesillere devredilrnesini programma
alrnl~tIr. TURKSOY'un ilk yayml olan Manas Destam, KUglZ sozlii halk edebiyaumn en giizel
omegini ve KUglZ kiiltiiriiniin ternel kaynaglm 1e~kileder. Bu destan, KIrglz halkInm baglrnslzhk
rniicadelelerinin yanlsua, Tiirk destanlarmdal<:irnitolojik ozellikleri ve -5arnanizrn unsurlarml
igermektedir. Manas'm kIrk yigidinin kIrk Turk boyunu ternsil ettigi dikkate ahmrsa, Manas
Destanl sadeceKUglz Tiirklerinin degil, biitiin TUrkliigiin bir ansiklopedisidir;
islamiyetten <;okonce yarauldlgl anlallan Mallas Destanl'nm ruhunu: ozglirltik, baglmslzhk ve
millet olma kavramlannm yanlslra ahlaki ve estetik degerleroluturmaktadif. Destan, bu ozelligi ile
glincelligipi korumu, Klrglz halkmm killtlirel hayaumn devaml1hgml saglayarak buglinku
baglmslz KIrglzistan Cumhuriyeti'nin kurulmasu1azemin haZlrlamlur.
Bu nedenle, yaym faaliyetimizi 1995'te lO{)(). Yll kutlamalanm yapacak oldugumuz KUglZ
Ttirk<;esisozlti edebiyatmm bir aheseriolan Mlanas Destanl ile balatmaktan ve Saym Prof. Dr.
Emine Gtirsoy-Naskali'nin btiytik emek ve itina ile yayma hazulaml oldugu Manas Destanl'm
Ttirk dtinyasma sunmaktan btiytik mutluluk duyuyoruz. Prof. Dr. Emine Gtirsoy-Naskali'ye TUrk
ktilttirtine yaptlgl bu hizmetten dolaYl teekktir~iiyoruz.

Polad Billbilloglu
TURKSOY Genel Mtidtirti
Azerbaycan Cumhuriyeti Killttir Bakanl

,
;

" i
;;
,

~t
~'tt,

MANAS

DEST ANI

KtrglZ Tiirklerinin milli destarn Olall Manas des1:anI

diinya edebiyatl1Y.nsay1h aheserleriarasmda
yer ahr. Aynca, diinyanm enureD destanl olmak gibi bir ozelligide Vardlf. Manas aw, bu destanm
kahramanmm adldlf; destan, kahranlanmm awyl.aarnhr, destarnsoyleyen ozanlara da manas<;ladl
verilir. Manas<;llar <;ocuk yata talime girerler. Manas destamm okumak bir sanat, bir meslek
saYlhr. Bu edebiyat abidesini goz1e okuyarak duyulan heyecan ve takdirin yam SIcabir de bir
manas<;ldandinlemek ve 0 sesahenginin biiyiisiill1iitatmak gerekir.
KIrglzlann yur~u Orta Asya'dlr. JEskidonem:lerde KIrglzlar Orta Asya'mn baka yerlerinde
ya~aml~larsada bugiinkii yurtlan Tann daglarmm kuzeyidir. KIrglzistan, kuzey doguda Isslk
goliinii i~ine allr, Klrglzistan'm kuzey hudutIannda C;u ve Talas nehirleri akar. Klrglzistan
Cumhuriyetinin giineyinde C;inBalk Cumhuriyeti bulunur. C;in'in bu bolgesinde Dogu Tiirkistanll
Tiirkler oturur. Gi,iney banda Tacikistan Cumh1Iriyeti, banda Ozbekistan Cumhuriyeti, kuzeyde
Kazakistan Cumhuriy~ti yer allr.
Sovyetler Birliginin <;oztilmesindensonra 19914leeski KIrglZistan Sovyet Sosyalist CiImhuriyeti
baglmSlzl1g1ffiilan etmitir. Bu tarihten beri de KIrglzistan Cumhuriyeti, baglIDslz bir devlet
kimligi ile Birleik Devletler Toplulugu i<;erisinde kendi iradesini ifade etmektedir. Bakenti
Bikek'tir. Sovyet doneminde bakenteFrunzed,~ni1mekteydi.
KIrglzlann tarih sahnesine c;1kmalan, c;ok eski tarihlere dayanlf. Klrglzlardan ilk olarak C;in
kaynaklan MO 3. yiiZYlhn hadiselerini anlatlfken soz eder. MO 2. yiizyllda yazllan bu kaynaklar
Klrg1zlardan Gekiin adlyla bahseder.Daha somaki yiizylllarda bu kaynaklar Klrglzlan Gengiin,
Kigu, Hegu, Giegu diye adlandlflI'. C;in kaynaldanndaki ilk bilgilere gore KIrglz topraklanm
Hunlular ele gec;irmi fakat KlfgJlzlar Hunlulara karl tekrar tekrar isyan etmilerdir. Hun
imparatorlugunun parc;alanmasmdansonra MS 6. yiizyllda Yenisey nehrinin C;1k1
noktasmda
kendi devletlerini kurmUlardlf. Daha soma MS J'. yiizyllda Goktiirk devletine baglanmaya mecbur
kalmllardlf. Goktiirklerin Orhunl yazltlarmcla Klfglzlann iC; savaa sebep olan isyankar
tutumqndan.soz edilir. Goktiirk d(~vleti, Uygur, Basmll ve Karluklar tarafmdan y1k1llf. Baa
Uygurlar ge~er.,8., yiizyllm ortalarJmdaKIrglzl:lf Uygurlara maglup diier ve Uygur devletinin
idaresi alnna girerler. KlfglZlar.. Uygur idaresi altma girdiyseler de' 820-840 ylllarl arasmda
Uygurlara karli~yan ederlerve nihayet 840 ylhl1da Uygur devletine son vererek klsa bir slife ic;in
giiney Sibirya ve merkezi Asya'nm hakimi o111rlar,idareleri altmda bulunan topraklar kuzey

10
doguda Baykal goliinden giineyde <;in smlrlanna, giiney bauda Tanndaglan'nm giineyine kadar
UZanlf.
Ktrglzlar 1207'de Cengiz Hanm hiikmti alnna girerler, Altay ve irti~ nehirleri boyuna yerleirler.
Once Cuci ulusuna sonra da <;agatayulusuna tabi olurlar. 14. ytiZYllm ortalarIndan 15. ytizYllm
sonuna kadar Mogolistan devletine b'agllnl1hklarLdevam eder ve bu zaman i~inde Mogolistan
devletinin en kuzey dogu bolgelerinde yani B~
golii civarmda ve irti~ nehri boyunda otururlar.
16. ytiZYlhn bamda Mogolistan devleti ylklhnca KlfglZ boylarI Alatoo daglarIna yerleirler ve
kendi boy tekilatlarInl kurarlar. KIrgIzlarm mekam bugtin de bu bolgedir. 14. ytizYlldan onceki
donemler i~in KlrglZlarIn tarihi ile bugtinkii Ktrglzistan topraklarInm tarihini bir saymamak

gerekir.
Daha sonraki yillarda <;arltk Rusyasmm hakimiyetine karl direnirler fakat .1876'da Ruslar
Hokand'l almca Klrglzlar da <;arhk Rusyasmatabi olurlar. 1897Endican isyanl ve 1916 isYanl ile
Ruslara karl direni devam eder. 1917 Bol$l~vik ihtilali ile Klrglzlar Sovyet Sosyalist
Cumhuriyetler Birligine dahil olurlar.
Manas destanlnm veya Manas desta.nmdaki hadiselerin hangi donemlere ait oldugu konusu
tart1mahdlf. BaZIlarma gore buradaki hadiseler Hlln donemine baglanmahdlf. Oaha ger<;ek<;ibir
yaklalmla destanm tarihi zeminini 9.. yiiZYll somasma baglamak daha dogru olur. Ciiveyni'nin
Tarih-i Cihan Giia'smda belirtildigi gibi 1 120'lil Yll1ann sonunda Karahitaylar Orta Asya'ya
geldikten ve Karahanlllan ele ge<;irdiktensonra KJrglzlara asker gonderirler. Biiyiik bir ihtimalle
bu donemin olaylan Manas destanmm tarihi kaynagldlf. 16. yiizyllda yaz1lml olan Mecmaii'ttevarih'te Manas'tan Toktaml hamn arkadal olarak soz edilir; yani Manas, tarihi bir ahsiyet
olarak tanltlhr. Manas destamnm sona erdigi tarih donemini ise 1750 Ylhna rani Oyrat Cungar
devletinin y1klldlgl ylla yerletirmek gerekir. (Klrglz tarihi ile ilgili bilgiler i~in O. Karayev, V.
Ploskiv, A. Mokeyev ve diger arat1nnacllann i~~toria Klrglzkoy SSR, Frunze 1984, I. cildine

miiracaatediniz).
Ttirk?loji ~ahma1annmoncUlerinden ve temel ~~lanndan Wilhelm Radloff (1837-1918), TUrk
boylannrn sozlU edebiyat omeklerini Proben adlyla anIlan dev boyutlu bir derlemede toplayarak
bilim dtinyasma armagan etmitir. Bu derlemelerdeki metinlerin ~evirileri ve aynca bir de sozliigU
vardlt. Klrglzca derlemeler Proben'in 5. cildinde ye,rallr.
Rad1offun

tesbit ettigi Manas destam Manas'm dogumu i1e balar. ilk bo1Um, Tokrnak'm

gUneyinde bu1unan San Bagl~ baYUDa mensup bir manas~ldan 1869'da der1enmi~tir. ilk once
Manas'm soyu ve dogum yeri belirtilir (1-9), Caklp' ve <;lyn~l ~ocuksuzdur, baba Caklp bir ~ocuk
vermesi i~in Tann'ya yalvanr (10-41), yeni dogan ~ocuga Manas adl verilir ve ~ocugun ge1ecegi
hakkmda kehanetler yapll1r (42-65), b(~~ikte iken klJDUmaya balayan Manas kafir1eri yenecegini
bildirir (66-72), baba Caklp oglunun Yt~ti~mesii~iri Bakay'! gorev1endirir, ilerisi i~in tasar1anan iki
gazanm mahiyeti an1atlllr (73-149), Manas ~abucaJ( bUyUyUp yigit bir delikanh olur ve Kagar'da
bu1unan <;inlileri haraca baglaYlp doguya sUrer (150-164).

~f
11
Almambet, Er Kokc;o ve Ak-erkec; arasmdage~en ilikiye aynlml olan ikinciboltimtin ilk kIsml
(1-1131), dramatik olaylara sahnedir. Germen destaru Nibelungenleid'de oldugu gibi kimsenin
karl koyamaya cesaret edemedigi yigit bir kaJ1raman,ev sahibinin sadakatli kanslyla birlikte
olmakla suc;lanmaktadlf. Germen d.estanmdae,' sahibi koca iin iC;ytiztinii bilmekte fak;at hem
gururu hem de Ortarnmgeregi hadiselereac;1kc;a
miidahale edememektedir. KJrglZdestanmdaise ev
sahibi koca (Er Kokc;o), hem kendi klSkanc;miz,LClllinhem de c;evresindekilerin c;evirdigi oyunun
tuzagma diier. Suc;lanan yigit AJ.mambet'tir. Almambet, itham altmda kaldlgl zaman bile
dengesindenamaz. Oyrot asllh Almambet so~,lu bir ailedendir ve balanglc;taLamaist-Budist
dinine mensuptur. Er Kokc;o, Almambet'i Miisliiman yapmltlr; Almambet de kafir bir hall
olmaktansa Miisliiman bir kole olmaYl yeglediglni ifade etmitir. Er Kokc;o'niin akllh kansl Akerkec;,kocasmm menfaatini gozeter,ekAlmamb(~t'epaye vermitir fakat Er Kokc;o Almambet'in
degerini takdir edememi,Almambet'i kaC;lfffi1tIr.
Almambet'in Manas'm yanma gelii ikinci bolumiin ikinci klsmmda (1132-1862) anlatIllf. Bu
klslmm dramatik giicii belki birinci[ kISlffilnki I~adargii~lli degildir ama bu klsmm da ii~ ayn
noktada doruklaan bir dinamigi vardlf. Al!llambl~t'in gelecegini haber alan Manas, geri ~ekilir ve
yiiksek bir yerden Almambet'i seyretmeye balar. Almambet yaklalr. Almambet'in ayagl
Manas'm ~izmesinin ~okerttigi izin i[izerine bastJgmdaManas'm ayak izinin daha biiyiik oldugu
sabit olur, boylece iki yigit daha karllamadan }Umambet ile Manas'm ilikisindeki gii~ dengesi
belirlenmi olur. Bu birinci dramatjk andlr. Manas'm yigitleri yaklamakta olan Almambet'in
~evresini sararlar ve atlnm dizginlerini elinden ahrlar. Almambet meydan okurcasma dizginleri
yigitlerin elinden ~ekip allf. Boylece Manas'm yigjtlerinden daha kldemli olacagl aikar olur. Bu da
ikinci dramatik andlf. U~iincii dramatik an, muciZ(~vibir olayla sonu~lanlf: Almambet jle Manas'm
silt kardeleri oldugunun deli Ii olarak Manas'm yah ve kurumu annesi Bagdl-doolot'iin
gogiislerine silt gelir.
Uctincti boltimtin birinci kIsmmda (1-351) Manas ve Er Kokco karllalr ve dovtitir1er. Bu kIslm
nisbeten kIsadlr. Manas'm ev1enmesini, oltimtinti ve yeniden hayata ge1iini anlatan ikinci kIslm
(352-2686) cok daha uzundur. Bu bollimli nakleden manascmm birinci ve ikinci bollimleri
nakleden manasC11ardan
farkll bir tislubu vardlr. ]~u boltimlin birinci ve ikinci kIslmlan arasmda
konu bakImmdan bir bag olmamakla birlikte sadece bu iki kIslmda Manas'm Rus canna tabi
o1duguifade edilir. Belki de bu bollimlin manasCI.Sl
baZl Rus makamlan memnun etmek icin bu
ifadeyi ku11anmaktadlf.
Manas ile daYlSl Kok~o'niin ne sebeple doviie giritikleri ~ok a~Ik degildir. Siiriiler bahane
edilmitir. Ama Kok~o doviimemek vera muhtemel bir yenilgiyi onlemek i~in siiriilerini
paylamaYl teklif etmitir. Fakat Manas, ya hep ya hi~ diiiincesiyle uzlamaYl reddeder. Yoksa
birinci boliimiin ikinci kIsmmda denildigi gibi Mallas'm saldmsl Almambet'in ugradlgl hakslZhga
bir mukabele midir? Manas ve Kok~o'niin doviiiiI.1deamanizm unsurlan mevcuttur. Kok~o'niin
nrlattlgl gillie Manas'm delinmez zlrh1JnIdelip g~er. Manas kIrk yigidine seslenir, yigitler Manas'!

I.
~

:12
yer aIu dtinyasmdan geri getirirler. Bu!~ada,kIrk yiJ~idin meneini herh,aIdeamanizmdeki kIrk
kurtanCl tUba baglayabiliriz, Manas'm mj~Deinide amanizmin baklsma.
U~iincii boliimiin ikinci kIsml Manas'm Rus ~anna tabi olmasmdan soz ederek balar. Soma
Manas'm babasl ogluna bir e~ afar ve bu ~ i~in uzun :'follar kat eder. Caktp'm se~tigi gelin, Temirhan'm kIZ1dlr ve adl da Kantkey'dir. Bir tek yerde (1479) gelin tarafmm Tacik oldugu soylenir,
halbuki Caktp daha once Taciklerden dl~gel in araml~ ama uygun bir kIz bulamaml~t1r. Aynca,
Manas da ~eitli vesilelerle Tacikleri mlahvedecegiJli,haraca bagltyacagllli belirtmitir. Acaba
buradamanas~mmbir dalgmltgl ml soz konusudur?
Bu boliimde Manas'm Kozkaman ve Kok~okoz tarafuldan rehirlenmesi bsaca anlatlhr. Kozkaman
kelimesini herhalde Guzlara ve Komanlara iaret eden bir isim olarak diiiinmeliyiz ve "Guz
Koman" ekline baglamahYlz. A. Ratto, Koz-kaman kelimesini Kaman-koz eklinde
degerlendiriyor ve "yabani domuz gozlii'" manaslyla ;i~lkllyor. Kok~o-koz kelimesini ise "Gok~e
deniz taraflannda oturan Guzlar" olarak diiiinmeliyiz; A. Hatto bu kelimeyi de "mavi ~akal gozlii"
manaslylaa~1khyor. 10. ve 11. yiizyillard:i Klrglzlann Guzlarla toprak miicadelesi i~inde oldugunu
haurlarsak Kozkaman ve Kok~okoz kelimelerinin boy ismi olmaslDln daha muhtemel oldugunu
soyleyebiliriz. Manas'm Kozkaman ve K()k~okoz tarajrodan zehirlenmesi konusu beinci boliimde
etrafu bir ekilde yeniden ele allrnr. Manas destanmda Manas ii~ defa oliir. ilk serer Kok~o ile
doviiiirken aldlgl yara onu oldiiriir. ikin~~iserer zehil'lenme neticesinde oliir fakat her iki seferde
de yeniden hayatadondiiriiliir. U~iincii oliimii son ve J~eridonillmeyen bir oliimdiir. Bundan sonra
Manas'm oglu Semetey ve torunu Seytek'in destanl balar. Manas destanl, Semetey ve Seytek
destanlan ile birlikte ii~lii bir zincir oluturmaktadlr. Radloff derlemesinde Semetey boliimii ve
ozellikle de Seytekboliimii bsa olarak anlatllmlur. Y ~Lklndayayma sunacaglffilZSeytek destanmm
farklI bir varyanu Seytek'in maceralanrudaha genibit bi~imde ele almaktadlr.
Manas'm ikinci oliimii iizerine duyulan iiziintiiyii ii~:iincii boliimiin manaS~ISIdikkatle anlaur:
Manas'm au, doganl ve kopegi iiziintiilerini anlaurlar. Mezara girer girmez varIlan obiir diinyada
Manas avlanlr ve bir hurl nzla oyalanlr. Hurinin ad]!Alunay'dlr, Almambet'in karIsmm adl da
budur. Bu benzerligi nasll yorumlayabiliriz?
tr~iincii boliimiin dramatik yaplsl gii~lii degildir fakat bulla mukabil kelime hazinesi, bilhassa
pahah ve nadide kuma isimleri baktmmd4Jm
~ok zenguldir.
Dordiincii boliime Radloff "Bok-murun" (yani, Siimiiklii burun) (1-2197) bahgml verir. Manas
destammn bu boliimii "Kokotoydiin al" (yani Kokotoy'iin cenaze yemegi) adlyla da bilinir.
Miistaki1 bir destanhiivviyeti gosterir; MaJ.1as
destamn2.sonradandahil edildigini diiiinebiliriz.
Bok-murun, gti~lti yigit Er TotUk ile bir perinin ogludur. Kokotoy Bok-murun'u kendine varis
gostermitir. Kokottiy'tin oltimtinden sonra, adet oldLlgu tizere, Bok-murun bir cenaze yemegi
tertipler. Bu torene uzaktan yakrndan herkes ~aglnlll~, hatta dtiman Kalmuklar bile davetlidir.
Yenilip i~ilecek, yanmalar yapllacakur. Boylece Kokotoy anllacak, Bok-murun'un hanhga laylk

,iJr:lt-

13
oldugu gortilecek ve belki de Bok-nllurun adl yerine kendisine bir yigit ismi verilecektir. Pakat,
Bok-murun destanmmManas destanJnadahil edilmesiyle Manas bu torende on plana <;1kar,Bokmoron geri planda silik kal1r. Manas'a gonderilen Bok-murun'un el<;isi Cas-uul, Almambet'e
satran<;oyununda yenilip bahsi kaybettigi i<;inM~lI1astarafmdan elleri ayaklan gerdirilip hunharca
oldiirtiliir. BozkIr kanununda el<;inimoldiirii1mc~si affedilemeyecek bir su~tur. Bok-murun bu
tahriki cevapslZb1rakmaklahi<;bir zaman ban olamayacaglDlniaretini vermi olur. (Velihanov'un
Manas destan:(tesbitinde Bok-murun'un el<;isioldiirtilmez, bagllanlr).
Be~inci boliimde Manas'm Kozkaman ve Kok~okoz taraftndan zehirlenmesi hadisesi
derinlemesine i~lenir (1-2540). (Zehirleme hadlsesine daha once li~lincli bollimde ~ok bsaca
deginilmi~ti). Kozkaman ve Kok~~jkoz ugurs\!z ve karanlIk simalardlr. E~kiyalIk yaparlar,
mlisllimanlar ile Kalmuklarm omrdu;gutopraklarJ aYlran hudut bolgesinde, U~-kapkak'a yakrn bir
yerde otururlar. Temir-han'm dam~mamkotli niyc~tliMendi-bay'm emirleri dogrultusunda hareket
ederler. Radloffun Manas tesbitinde Kozkaman ve Kok~okoz, baba oguldur; aynca, Kozkaman,
Manas'm amcasldlr, be~ oglu vardlr, Kalmuk haluarJ tarafmdan~ocuk yata ka~mlmasmdan bu
yana aradan yillar ge~mi~ ve ~imdi toplum i~iruleki yerine, hissesine sahip ~1kmaya gelmi~tir.
Kozkaman Kirglzhglfi1 unutmamll~tlr, fakat bona mukabil ogullan Kalmukla~ml ve
yabancllaIn1~lardlf;bu akrabalar kendilerine kuc~ a~anManas'i zehirlemekte tereddtlt etmezler.
Kalmuklalp yabanclla~lp ihanete giren Kok~ol~oz omegine kar~1l1kManas destanmda bir de
sonradan-mfisllimanolan Kalmuk asilll Almambel vardlf, Almambet hayan pahasmaKok~okoz ve
Kalmuklara kar~l Manas'i korur. Burada irdelenen mesele, gtinlimliz Tlirkiyesinin en onemli siyasi
meselesidir.YabnlIk, dostluk, fedak.lfhk ve birl~:, sadeceetnik koken temelinden mi dogar yoksa
yakmllgrn, dostlugun, fedakarhgm, biirligin temeli ortak bir anlaYl,paylallan bir klilttir, bir hayat
Inldlf? Bu soruya Manas de.~tamnmverdigi cevap lc;r'lknr.
Be~inci boltimde AIm ambet. Kalmuk prensesAltInay'i allr. (U~tincti bollimde aym hadise biraz
farkh bir ~ekilde anlatIlmlur).
Bu bollimdeki hadiselerin yer aldlg1 cografi mekan batlda Mekke'den doguda Hami'nin
kuzeyindeki Bar-kol'e kadar uzamr. Her iki yer de farkll anlaYllaragore kutsal say1l1r.Zehirlenen
Manas'! kaym peden Temir-han'm ila~lan kurtanr ama bu hayatadondlirme iinde Mekke'li Kankoco'nun mucizevi mlidahalesi inkar Iwilemez. HCJ,yata
dondtikten sonra Manas Mekke'ye gider ve
tavaf eder. Boylece zehirlenmi yigit1~rini hayataclondlirtip kurtanr.
Altlncl boltim Semetey'in dogumunu, yedinci bclltim de Semetey'i ve bir ol~tide de Semetey'in
oglu Seytek'i anlatlr. Altlncl boltimtin asll b~ karakteri Manas'm kansl, Semetey'in annesi
Kanlkey, yedinci boltimtin asll b~ k.u-akteriise Semetey'in kansl, Seytek'in annesi Ay-~tirok'ttir.
Her iki boltim de b~ roldeki kadmm intikarn a1m~;lylaneticelenir.
lS

,.

'1
~

r.
k

u~ nesle uzanan destanda Manas kurucu gorevini goriir, oglu Semetey iktidan tehlikeye sokar.
Semetey'in oglu Seytek ise i~leri yeniden dtizeru~koyar. Kanlkey, oglu Semetey'i CakIp'tan ve
CakIp'm ogullan Abeke ve Kobo~'iin elinden kurtLnr, biiyiik me~akkatler sonucu selamete~1kanr.

14
(Akebe ve Kobo Caklp'm herhalde ikinci einden dogan ~ocuklan olmahdlr). Ancak, Semetey
baa ge~tikten sonra ileri dogru dliz~:lin gotliremez: once adap erkan bilmezligi ile Manas'm
yigitlerini glicendirir ve uzaklamalanna sebepolur" sonra akrabasl Umlitoy'un ni~anllSln1ka~lr1r,
blitlin bunlara ilave toreleri refine getinrnez,rliyasmda ikaz edilene kadar olmli~ babasmmanlsma
sayglda kusur eder. Semetey'in sohu kotlidlir; tabti, Semetey ile birlikte soyunun aklbeti de
tehlikeye girmi~tir. Semetey'i maglup eden Er-):lyaz Semetey'in yeni dogan oglu Seytek'i
oldlinrnek lizeredir. Tlpkl Kanlkey'in Sf:metey'i alIp ka~arak kurtardlgl gibi bu serer de Ay-~lirok,
kugu ~ek1inegirecegini (yani, ~amanizmdekiinanca gore, msan lism bir gli~le mukabefe edecegini)
ve babaslAkm-han ile yigitlerini ~ag1fa4:;aglm
soyliyerek Er-klyaz'l tehdit eder ve Seytek'i kurtarlr.
Radloffun tesbit ettigi Manas destanll, yukanda ozetini verdigim boliimleri i~erir. Radloff,
derlemi oldugu Manas destanlDlAlmaJ.1caya
~evim1Ii,kiri1 harfli KIrglZCa transkripsyon metniyle
birlikte yaymlaInlt1r. 1995 Ylhnda kutl;:macakalan J\IIanasdestanmm 1000. ythna haztrlandtglInlZ
Usualarda bu destanmm baka dillerdle ~evirilerinin bulunmasma karlltk Tiirkiye Tiirk~esinde
yayml~
biT ~evirisinin mevcut olrnaYlml dikk,l.tealarak rahat okunan, aktCl biT ~eviri ortaya
koymak istedik. 1934 ytlmda istanbul Universitesi Tiirkoloji Boliimiinde mezuniyet tezi olarak
-5aziye Berin tarafmdan hazmanml olan biT Manas ~evirisi oldugu bilinmektedir. Bu ~viri,
destanm KIrglzca ashndan degil, Radloffun Almanca ~evrisinden yapllmlt1r; aynca, tabii, biT
ogrenci tezidir ve diizeltilmesi gereken yanh ve eksikleri vardu. (Bu arada, Radloffun Almanca
~evirisinde de diizeltilmesi gereken noktalar oldu~:unubelirtmek gerekir.) Her ne kadar -5aziye
Berin'in ~virisinin mevcut haliyle bastJlmaslmiimkiin degilse de -5aziyeBerin'in gayretini takdirle
anmak ve elinizdeki ~eviriyi haZlrlarke:n-5aziyeBerin'in ~ahmasmdanyararlandlglml belirtrnek
istiyorum.
Elinizdeki ne~irde, Radloffun derledigi Manas destam ti<; stitun halinde verilmi~tir. Birinci
stitunda kiril harfleriyle yazlh Ktrglzc::a metin buJ.unmaktadlr,Burada kullamlan kiril alfabesi
Radloffun kullandlgl kiril transkripsyon alfabesi del~ildir, bug tin Ktrglzistan'da kullamlmakta olan
kiril alfabesidir; Radloffun tesbit ettigi fonetik ()zellikler bu alfabenin gerekleri ve SlOman
dahilinde yanslt1lm~tlr. ikinci stitunda Radloffun kiril transkripsyon alfabeli Ktrglzca metni, latin
harflerine ge<;irilmitir, Arka damak g sesi i<;inS:'yi kullanmak zorunda kalmml~tlr. U<;tincti
stitunda ise metnin Ttirkiye Ttirk<;esine<;evirisiyer almakta ve, mtimkUn oldugu ol<;tide,dire dize
Ktrglzca metni kar~llamaktadlr. KtrglZ(;a metnin ve Ttirkiye Ttirk<;esi<;evirisininsonuna Arthur T.
Hatto'nun <;alt~malanndan istifade edilerek ozel isimlerin, cografya isimlerinin ve topluluk
isimlerinin a<;tklamalt indeksi verilmi~;tir. ingiliz ar~t1rmaCl Arthur T. Hatto, Radloffun Manas
tesbitini nereden en son ar~t1rmacl(hr. Hatto'nul1 neri, Manas destammn kendisi tarafmdan
tashih edilmi Ktrg1Zcametnini, ingiliZ(;e <;evirisini,metinle ilgili notlan ve indeksleri ihtiva ediyor.
Hatto'nun Radloff metni tizerinde yalptlgl tashihleri elinizdeki nere ekledik. Hatto'nun 642
sayfaltk eseri 1990 Yllmda Wiesbaden'de yaYlnlanmlt1r.Omrtinti destanlara, ozellikle de Ktrglz
destanlanna adayan Hatto, ingilizce konu~an okuyucu alemine btiytik bir hizmette bulunmutur.
Radloffun Manas tesbitini Ttirkiye'de rllaciye YIld1~:balk edebiyau doktora tezi olarak ele alml~ur;
ar~tlrmacmm ten tamamlanmcabu <;allmantnda bastlmaslnItemenni ediyoruz.

15

Bu kitabln hazlrlaruma yardimci olan ve Manas heyecaruruyaayanDr. Giilden Sagol'a, Sel~uk

KIrba~'a ve Teoman Naskali'ye, yaZlmve saytadiizenlemesineyardimci alan israfil Dagh'ya ve Yiitel Dagll'ya, kitabm baslmlru yapan Kamer Matbaasmave Haluk Sagkaya'yateekkiir ederim. Bu
~hmaYI basmayatalip alan ve boyleceilk yaymml Manas destaruile yapan TURKSOY'a, ozellikle
de TlJRKSOY Genel Miidiirii AzerbaycanKiiltiir Bakaru Polad Biilbiiloglu'na, Genel Miidiir Yardimcisl Ziya Yllmazer'e ve Muzaffer KIh~'a deril~ iikranlanml arz ederim.

.,

)
Emine Giirsoy -Naskali
istanbul1994

l,

e
.Z

Ie

'a

.k
1,
if

:a
Ie

le
~k

ci

:si
an
ifl

tin

co
lze

T.
uk
las
lan

or.

,42
glZ

Lur.
iur;

10

Ceti-tordiin :i>amda
cetkilen tuuj~anBoyon-kan,
Boyon-kandm balasl

KaHpaTryyryyraH Kapa-KaH,
Kapa-KaHAblH6anacbl
KaHparryy ryyraH )KaKblll-KaH,
qy~Kap-ySi ycTYHAe,
AnMaTblHblHOOCblHAa
)KepAen)KaTKaH)KaKbln-KaH.
KetIe AHAap-KaHAbIH
KbICblqbIHpbltIl>i
aJIraH3KeH)KaKblll-KaH.

kayrattuu tulJgan Kara-kan,

Kara-kandm balasl
kayrattuu tuugan Caklp-kan,
yunkar-uya iistiindo,
Almatmm oDsmda
cerdepcatkanCaklp-kan.
Ke~e Aydar..kandm kISlylyn~1
algan eken Caklp-kan.

'OlDY qbIHpbltIblHbI anraHbl,

MeH)KblTTan6ana enneAYM,
6y qbIHpbItIbI )KaHraHtIatIblH

'Ou ylyn~:lm algam,

men clttap bala oppodiim,
bu ylyn~l caygan ~a~ln

Tapa6aHT,
15 KYAaHraTo06a Aen mnT" MeHU

tarab;lyt,
Kudayga tooba dep tipti meni

Kapa6aHT!
BenuH 6eKeM6yy6Mbl,
6y qbIHpbItIbl 3pKeK6ana Tyy6aAbl.
By qbIHpbItIblHbI anraHbI,
)KaHbl-KbIlUbIOHTepT )l(bln
20 6y Ma3apnyy )l(epre CblAblp6aHT,
6y anManyy )Kepre 00Ha6aHT,
6y apalUaHAYY
)Kepre TYHe6eHT!
3 KYAaHTaana )l(ap60nco!

karabayt!
Belin bekem buubadl,
bu ylyn~l erkek bala tuubadl.
Bu ylyn~lrn algam,
caYl-kI1on tort cll
bu mazarluucerge sldlrbayt,
bu almaluu (:erge oonabayt,
bu araandullcerge tiinoooyt!
E Kuday Ta.lla carbolso!

qblHpbItIblHblHKypcarblHa
3pKeK6ana 6ap 60nco!
By 6enuH 6eKeM6YYAypcaM!
By qbIHpbItIblAaH3pKeK
6ana TYYAypcaM!
HoKTonyy e-rYK,KeK Keny'1
HoHry-rry 6Y3yn )l(ereHAeH,
30 KYlU6alU3P, KeK tIanaH
KOKOHAY
6Y3yn )l(ereHAeH,
)l(OOp3lUeK,TelUUKTaM
CapTTbI6Y3yn )KereHAeH,
'1UP" TOKYM,KYYHaH3a
3 5 Ka3aKTbl6Y3yn )l(ereHAeH,

ylyn~lmn kJrsagma
erkek bala b,lTbolso!
Bu belin bekem buudursam!
Bu ylyn~ldan erkek
bala tuudursam!
Noktoluu otuk, kok kopii~
Noyguttu buzup cegendey,
kubaer, kiik ~apan
Kokondu buzup cegendey,
COOT
eek,tfik tam
Sarttl buzup cegendey,
~iri tokum, l~uunayza
KazaktI buzllp cegendey,

25

)Kem-WPAYH 6alUblHAa
)KeTKUneH
TYyraHBeHeH-KaH,
BeHeH-KaHAblH
6anacbl

40

cyranarbIH KoHooroH,
sugalagln koybogon,
cypan-utIun TOH60rOH
surap-i~ip toybogon
KblprblCThI6Y3yn )l(ereHAeH!'
Klrglstl buzupcegendey!'
3MU 6enre CMaK6YYAYPAY.
Emi beIge sadak buudurdu.
)KaKblll-KaH qbIHpbl'1b1AaH
KaTblHAaH Caklp-kan ylyn~lday katIndan
3M 3pKeK6ana TYYAYPAY.
em erkek bala tuudurdu.

Yedi-tor'iin bafimda
dogmu~ idi BoyonHan,
Boyon Han'm oglu
gayretli dogan Kara Han,
Kara Han'm oglu
gayretli dogan Caklp Han,
<::unkar-uya'mniistiinde,
Alman'mn agzmda,
otururdu Caklp Han.
Aydar Han'm klZl <::lyn~l'Yl
alml~ idi Caklp Han.
"<::lyn~l'Yl alall
bell bir ~ocuk opmedim,
<::lyn~l ~ozdiigii sa~ml
taramadl,
Allah'a tovbe deyip hi~ i~ime
bakmadl!
Belini slkl bogmadl,
<::lyn~l bana ogul dogurmadl.
<::lyn~1'Ylalall,
yazl kl~l oldu tam on dort Yll,
evliya mezanna gitmedi,
elmallkta yuvarlanmadl,
kapllcalarda geceyatmadl!
Ey Hiida Taala bana yar olsun!
<::lyn~l'mn karnmda
bir oglan viicut bulsun!
Bir belini slkabilsem!
<::lyn~l'ya bir erkek
<;:ocukdogurtabilsem!
0 da stislii <;:izmeli,mavi kalo~lu
Noygut'u yercesine yok etse,
ku~ bafil eyerli, mavi ctibbeli
Hokand'l yercesine yok etse,
yaralt e~ekli, delik de~ik damll
Sartlan yercesine yok etse,
~tiriik bellemeli, kuru karglll
Kazak'l yercesine yok etse,
hep a<;:gozlii,
yiyecek isteyip doymayan
Klrglz'l yercesine yok etse!"
Beline bir okluk baglattl,
Caklp Han, kanSl <::lyrl<;:l'dan
~imdi bir oglan dogurttu.

~
MANAS DESTANI

18
3MH 3pKeK6aJIaKapaCa,
anaK 3TH1IywTeAeii,
YCTYKaH-cery
MHCTeAeii.
45 AK 60c 6He coiiAYPAY,
)KaKLrn-KaHryyraH GanaCblHaH
TepT naiiraM6ap KOJKOrO
aThIH'MaHac' KoiiAYPAY.
TepT naiiraM6ap KblHaAbI,
SO naiiraM6ap 6aJIaHbICblHaAbl.
)KepKeHAeHKenreHJKe'm3n1lH
JKeHTerHH
MblKTanJKenKe1TJ1,
'MaHac JKenMoryc1IbIraT!' Aen KeTrn;
KblTaiiAaHKenreH KblPK3n1lH
55 KaiiHaCblHMbIKTanJKenKeTrn,
'MaHac KblTaiiAbl KblpaT!'
Aen Ke1TJ1;
HoroiiAoH KenreHOH3n1lH
onrypyn 3THHJKenKeTrn,
'MaHac OiiPOH1IblraT!' Aen Ke1TJ1.
60 Ey 6au6H1IeQbIUPbl1lbl
MaHaCTbIChIp6eWHKKe6eneAY,
MaHaCTbIKbIAblp JKeneAY.
MaHac Ka6aKJKepAeH
6yrynAY.
KanbIp-MHHeHEycypMaH
6 5 MaHaCTblHKa6apblMbIKTanyrYJIAY.
MaHac 3MHKyyn8AY,
MaHac 6ewHKTeJKaTbrncyyneAY:
'AK caKaJIaTeKe)KaKbrn-KaH,
EycypMaH JKOnYHa1laMbIH,
70 KanblPAbIHMaJIblH1Ia1laMbIH!
Kanblpra KeTeTKbIJIaMbIH,
EycypMaH JKeTeTCaJIaMbIH!'
)KaKbln-KaHowy KenTHYKKaHAa,
aJIa6aw JKopro aT
75 anbrn KenHnTOKYTTY;
JKaKaCbI
aJITbIH,JKe!,\H
JKec
aK KypeK8
Toproii K8C
anTbIHAbIHwepHH )KanTbIpraH,
KYMYIlITYHwepHH TeKTypreH
80 6aAaHbIKHHreHcO!,\,
6y )KaKbrn-KaH1IbIKbIPAbI:
'EaiiAbIH yyny EaKaii-KaH,
6epH Ken1lHKallIbIMa!
Ken aUTaMblH6allIblMa.
85 MeHHHMaHac KynYHYM
"ATTaHaMbIH,)KOpTOM!"AeuT,
"AnbIcKa canap 6apaM!" AeiiT.
"MeAHHeHHCblAblpbrn,
1IO!,\EYKapAbIKblAbIpbln
90 J1T-Ke1lYYAeH
Ke1leM",AeiiT,
"EellI- TepeKTeHeT8M", Aei:iT,
"EeJKHHAerH
Ko!'\yp-6au
oapbln YPYIlI CaJIaM",Aei:iT,

Emi erkek bala karasa,

apak eti ~ti~lodoy,
ustukan-sogii mistedey.
Ak bog hie soydurdu,
Caklp-kan tllugan balasman
tort paygambar kocogo
aun 'Manas' koydurdu.
Tort paygambar klnadl,
paygambar balanl smadl.
Cerkendenkelgen ceti el~i
centegin mll~tap cep ketti,
'Manas celrnogus ~Igat!' dep ketti;
Kltaydan kelgen kirk el~i
kaynasmmlktap cep ketti,
'Manas Kltaydl klrat!'
dep ketti;
Nogoydon k6lgen on el~i
olturup etin cep ketti,
'Manas oyr(]n ~lgat!' dep ketti.
Bu baybi~e C;lyn~l
Manasu sir l,e~ikke bolOdii,
Manastl Kldlr colOdii.
Manas kabal: cerden buguldu.
Kaplr-minell Busurman
Manastln kabarl mlktap uguldu.
Manas emi l:iiiiIOdii,
Manas be~ikte catlp siiiilOdii:
'Ak sakal at.~keCakIp-kan,
Busurman colun a~amm,
Kaplrdm malln ~~amm!
Kaplrga ket<:tkllamm,
Busurman c<:tetsalamm!'
Caklp-kan o~u kepti ukkanda,
ala ba~corgo at
ailP kelip tokuttu;
cakasl altln, ceDi ces
ak ktiroko
torgoy kos
altlndm ~erill captlrgan,
ktimti~ttin ~f:rin tokttirgon
badam kiigen son,
bu Caklp-kan 'r'lklrdl:
'Baydm uulu Bakay-kan,
heri kel'r'i ka~lma!
Kep aytamrn ba~lma.
Menin Man:1Skulunum
"Attanamm, cortom!" deyt,
"Ailska saparbaram!" deyt.
"Medineni s.ldmp,
'r'n Bukardl ktdmp
it-k~titiden k~em", deyt,
"Be~-Terektc~notom", deyt,
"Becindegi ~~onur-bay
banp uru~ salam"; deyt,

Oglunun ytizUne baktl,

beyaz eti pamuk gibi,
kemikleri baklr gibi.
Bir ak klsrak kestirdi,
Caklp Han, dogan oglunun adml
dort ulu peygambere
"Manas" koydurdu.
Dort peygamber onu kucakladl,
peygamberler ~ocugu smadl.
Yarkent'ten gelen yedi el~i
yemegi oviip yiyip gitti,
"Manas obur ~lkacak!" deyip gitti.
<;in'den gelen kirk el~i
yerneklerden bol yiyip gitti,
"Manas <;inlileri klracak!"
deyip gitti.
Nogay'dan gelen on el~i
oturup eti yiyip gitti,
"Manas korkun~ olacak!" deyip gitti
Bu baybi~e <;lyn~l
Manas.. alaca be~igeyatIrdl.
Manas.. HIZIr korudu.
Manas yar kenarmda kundaklandl.
Kafir ile miisliiman
Manas..n methini duydu.
Manas giilmeye ba~ladl,
Manas be~ikte yatarken konu~tu:
"Ak sakal babam Caklp Han,
miisliiman yolunu a~acaglm,
kafirin malml sa~acaglm,
kafiri siirerek ~lkanp,
miisliimana necat salacaglm!"
CakIp Han bu sozti duyunca
alaca b~iI ~aklr rahvam
getirip eyer vurdurdu,
yakasl altln, yeni baklr,
delikleri ku~ gozti kadar
kti'r'tik ak zlrhml
altlndan nakl~iI yaptudlgl
gtimti~ten nakl~lar dokttirdtigti
zuhml giyince
Caklp Han ~oyle bagudl:
"Bay'm oglu Bakay Han!
Beri gel ~oyle kar~lma,
sana diyecegim var.
Benim er Manas oglum
"Ata binecegim!" dedi,
"Uzak seferegidecegim!" dedi,
"Medine'den slymp,
ulu Buhara'dandolamp
it-k~titi'den g~ecegim!" dedi,
"Be~-terek'tende a~rak
Beycin'deki Konur-bay'a
vanp vuru~acaglm!" dedi,

II
:itti.

MANAS'I~ DOGU~U
'i

'I

95

"aK re~re 6YilAY

"ak tefige buldu

"Ak tenge dolu kasaslm

aqaM", AeHT,
"KanMaKTbIH ManbIH

a~am", deyt,
"KalmaktIn maIm
~a~am!"deyt.
"Uzun-bulak aam", deyt,
"Kebes-bulak ttiom", deyt,
"-5emey-minenKtzll-car
ortosunda l<1r-k6iiii

ars;acaglm!"dedi,
"Kalmuk'un malml
dagrtcaglm!" dedi,
"Uzun-bulak'l ~acaglm!" dedi,
"Kebes-bulak'a inecegim!" dedi,
"-5emeyile KIZll-car'm
ortasmdaki Kli-k~iiii g~idini

oondonk,~ip agam!" deyt.

"Be-Terelctenotom", deyt,
"Kum-bulufidu basam", deyt,
"AlmatIm aam!" deyt.
"Eikti menen ttirgondo,

yiizerek g~ecegim" dedi,

"Be-terek'tendolamp" dedi,
"Kum-bulun'a varacaglm!" dedi,
"Almau'Yl aacaglm!" dedi.
"Bana kaplYl kaparlarsa

efikeyip ottip ~lgam", deyt,

"Kopoluunu k6em", deyt,
"Tor-aYglrdl aam", deyt,
"SarI-Kayl:an basam", deyt,
"Temirdiklj aam", deyt,

egilip g~ecegim!" dedi,

"Kopoluu'yu ge~ecegim!" dedi,
"Tor-ayglr'I ~acaglm!" dedi,
"SarI-kaykan'I basacaglm!" dedi,
"Temirlik'i aacaglm!" dedi,
"Medine ~oliinden g~erek
geni iIi'den vurarak

qaqaM!" AeHT.
"U3YH-6ynaK awaM", AeuT,
"Ke6ec-6ynaK TyweM", AeHT,
"IIIeMeH-MuHeH KbI3bIn- )l(ap
100

oprocYHAa KbIp-Keqyy
OWOHAOHKeqUn araM!" AeHT.
"Eew-TepeKTeH eTeM", AeHT,
"KYM-6yny~y
6acaM", AeuT,
"AnMaTbIHbI awaM!" AeHT.
"3WUKTU MeHeH TYpreHAe,

1 05 3~KeHun ~n

qbIraM", AeHT,

"KononYYHY KeqeM", AeHT,

110

115

"Top-aHrbIPAbI awaM", AeuT,

"CapbI-KaHKaH 6acaM", AeHT,
"TeMuPAUKTH awaM", AeHT,
"MeAuHe-qenAY CbIAbIpbIn,
owy Ke~ lineHu KbIAbIpbIn,

<;on-Buurarnnboyunda
altl kiinii catam", deyt.
"at sergitip otom deyt!" deyt.
"Ken ileni keme-minen

KeqeM", AeuT,
"KeH Kyn)l(aHbI rerepeHe

k6,~m",deyt,
"ken Kulc~:mtegerene

"KO)l(OHYH wepUH 6acaM", AeuT,

"KoprywTaH Tyypa eTeM!" AeHT.
Owy MaHac 6anaMa
Ka3aH aCbIn, OT qarbIn,
)l(aHbIHa )l(OnAOW 60nco~qy, DaKaH!'
Kep6ereHYH KepceTYn, EaKaH!
KeTYHeH 6Hpre )Kypce~qy, DaKaH!
6Hn6ereHHH 6unrHcHn, EaKaH!

125

6Hpre )l(OpTyn
)Kypce~qy! DaKaH!
A,!\aM aTa, 0060 3He,
TyyraH )l(epHH 6unqu 3Ae~.
O~ )l(arbIHa OHcyn-aTa
6YKa3TKeH, DaKaH!
con )l(arbIHa KO)l(O KbIAbIp
AYKa3TKeH! DaKaH!

130

Eaa6eAHH 6awbIHAa, EaKaH!

KO)KO KblAblp KaWblHAa, DaKaH!
Orny MaHac 6anaMAblH, DaKaH!
Ap6aubin aAaM 60nroHAo, DaKaH!
aT )l(anblHAbl TapTbln

135

"Mooine-~,jldii sldmp,
ou kefi tIt:ni kldmp,

qo~-EyypaHbIH 60lOHAa
anTbI KYHY )l(aTaM", AeuT.
"AT ceprHTun eTeM AeHT!" AeHT.
"KeH lineHH KeMe-MHHeH

eTeM", AeuT,

120

19

MHHreHAe, EaKaH!
3p6eHHn aAaM 60nroHAo, DaKaH!
emHe caKan qblKKaHAa, DaKaH!
MHHepHHeaT Tanqbl, EaKaH!
KHuepUHe TOHTanqbl! DaKaH!

otom", deyt,
"Koconun erin basam", deyt,
"Korgutall tuura otom!" deyt.
Ou Manru;balama
kazan aslp, ot ~aglp,
camna coldo bolsofi~u, Bakay!

<;on-Buura suyunun boyunca

alu giin hen yatacaglm," dedi,
"atlarI dinlendirip" dedi,
"geni iIi'yi gemi ile
g~eyim!" dedi,
"Geni Kulca'Yl dolamp
g~ecegim!" dedi,
"Koco ehrini basacaglm!" dedi,
"Korgu'tan dolanacaglm!" dedi.
-5uManas ~ocuguma
kazan aslp ateyaklp
yamna yolda 01, sen Bakay,

korbogoniin korsottip, Bakay!

kottinon birge ciirson~ii, Bakay!

gormedigini gosterip, Bakay.

arkasmdanberaberyUrii, Bakay.

bilbegenin bilgisip, Bakay!

birge cortup
ciinofi~ii! Bakay!
Adam ata, Oobo ene,
tuugan cerin bil~i ooen.
On cagma Oysul-ata buka
etken,Bakay!
sol cagma Koco Kldlr
duka etken! Bakay!
Baabedinbamda,Bakay!
Koco Kldl!' kamda,Bakay!
OUMana~:balamdm,Bakay!
ArbaYlp adam bolgondo,Bakay!
at calmdl tilrtlp

bilmedigini ogretip, Bakay,

beraber yiiriiyiip "haydi,
yiirii" de, Bakay.
Adem atamn, Havva anamn
dogdugu yeri bildir ana.

mingende,Bakay!
erbeyip adam bolgondo, Bakay!
egine sakal ~Ikkanda,Bakay!
minerine al: tap~l, Bakay!
kiyerine to'1tap<;:l!Bakay!

Sag yamna Oysul-ata'YI

boga et, Bakay,
sol baml Hlzlr
kf:!llasm, Bakay,
Bahaeddinb~mda olsun, Bakay,
HIZlr yamnda olsun, Bakay.
-5uManas oglum, Bakay,
sivrilip adam olunca, Bakay,
yelesinden tutup
ata binince, Bakay,
biiyiiyiip adam olunca, Bakay,
~enesindesakal ~lkInca, Bakay,
ana binecek at bul, Bakay,
ona giyecek elbise but, Bakay.

20

140

MANAS DJSST
ANI
AT 6amblH~aij

At bamday

Kypa~bl, EaKai1!
Koi16ambl~ali
KbITen111EaKai1!
KblSlMaT XOJIYH Typymyn, EaKaij!
XblJIKbI HqHH~e 60c 60JIqy, EaKau!

kumruu, Bakay!
koy b~mday
kItepti-Bakay!
Klyamat collin turuup,Bakay!
Cllkl iyinde bJS bolyu, Bakay!

MaHac-MHHeH KblSlMaTTbIK
~oc OOJIqy! EaKali!'
Eai1AblH 6aJIacbI 6y EaKaij ai1TaT:
14 5 .MaKbIJI 60JIOT, xen 60JIOT, )KaKbm!
aTTaHaJIbI, xoproJIY, )KaKbm!
EycYPMaH XOJIYH aqaJIbI, )KaKbm!
EexH~HH XOJIYH 6aCaJIbI,)KaKbm!
Ky~aij 6epce qa6aJIbI, )KaKbm!'
15 0 EOTO~OUKe3YH xaliHaTKaH,
maKap~aij HqHH Kai1HaTKaH,
)KaKbln yYJIY xam MaHac,

155

XaH,rbIC OH,rOH3P MaHac

OH xamblHAa OK aTKaH,
OHTepTyHe qblKKa~a
op~o qaHKau Kau 60JIrOH,
aJITbIMblm aijrblp, xyc KYHaH
ai1Aan xe~" KoKaH~aH,
ceKceH 6aijTaJ1, MbI~ KbIMKan

160

xeTKHCHn aJI~bI EYKap~aH.

KamKap~arbI KblTau~bl
TypnaH ai1Aan qblrap~bl:
TypnaH~arbl Kbrraij~bl
AKCbI au~an Tymyp~y.

Manas-minenklyamattlk
dos bQlyu! Bakay!'
Baydm balasl bu Bakay aytat:
'Makll bolot, copbolot, Caklp!
attanall, cortolu, Caklp!
Busunnancolun ayall, Caklp!
Becindin colt In basalt,Caklp!
Kuday berse ~;aball,Caktp!'
Botodoy kozijn caynatkan,
akardayiyin kaynatkan,
Caklp uulu c~1
Manas,
cangls oDgon er Manas
on camda ok atkan,
on tortiino ylkkanda
ordo yaykan kan bolgon,
aluml ayglr, ciis kunan
aydap cedi Kokandan,
seksen bay tal, miD kImkap
cetkisip aldl Bukardan.
KakardaglKttaydl
Turpan aydap'rlgardl:
Turpandagl Kltaydl
Aksl aydap tii~:iirdii.

Atlanmn saYIsmca
Kur'an'm VaT,Bakay,
koyunlanmn saYIsmca kitaplann
VaT,Bakay,
klyamet yolunu ogret ona, Bakay,
siiriiniin i~inde ona kIf-at 01,Bakay,
kIyamete dek Manas'a
dost 01,Bakay!"
Bay'm oglu Bakay dedi ki:
"Kabul, ba~ iistiine, Caklp!"
"Ata binip uzakla~allm, Caklp,
miislUman Jolunu a~allm, Caklp,
Beycin yolunu tutallm, Caklp,
Allah kIsmet ederse yeneriz, Caklp!"
Deve yavrusu gibi gozleri ~akarak,
i~erisicaYlr caYlr yanarak,
Caklp'ln oglu gen~ Manas,
gen~ kahraman er Manas
on yamda ok atan,
on dordiine girince
~ehirler aIr fist edip ban olan
altml~ aygIr, yiiz ray
getirdi Hokand'dan,
seksen gen~ kIsrak, bin top ipekli
getirdi 0 Buhara'dan.
Kagar'daki <;inliyi
~Ikardl siirdii Turfan'a,
Turfan'daki <;inliyi
Aksu'ya dogru piiskiirttii.

f "
X'

,0;

"

-~
1][
~

ALMAMBET'iN

MUSLUMAN

OIIUP KOKC;O'YU

TERK ETMESi

VE lVIANAS' A KA TILMASI

"'
'

f\

'
I

,
J'~
~"

I~

~
t,'
I"

"t

;Ii

fc

;
;

)Kep )Kep 6onroHAo,

cry cry 6onroH~o,
anTbl aTaHblHyyny Kanblp 6ap 3KeH,
yq anHblH yyny
EycYPMaH6ap 3KeH.
TepT apbImTYYOUPOTTYHKbm )KaKanyyOUPOTTOHanTblHaiiAap, qOK6en6ey

Kapa-KaHAbIH6anacbl,
Ka6bmaHTYyraH AJIMaM6eT,
1 0 Ton oonuSi)KUUnbm,
Ton 0O3blHaH6YTynTY,
6ap oonuSi)KUUnbm,
6aTacblHaH6YTynTY,
15

20

25

30

35

40

Apqanyy MaJap aJpe-r

AnJ\acblHaH6YTynTy!
'AJIMaM6eTTYYAY!'AereMe,
ana TOOKOpKKOHAOH
6ac 6onAY,
arblH-CYYKOpKKOHAOH
cau 6onAY,
yq aTaHblHyyny EycypMaH
CYYHYH
6amblH KeCTenKamTbl,
Kapa Horou )KaMrblpqbl,
Capbl Horou 3p MaHac,
aprbl aTaCblKaM6ap-KaH,
6eprn aTaCblAiiAap-KaH,
aUnal{rblCTyyraH 3p KeKqe.
'Yq EycYPMaHOpTOCYHa
TYPyn
3n KbmaMbIH!'AeAU.
KeKqe 6y cec auTKaHAa,
Ka6apKenAUKeKqe:
'Kapa Horou )KaMrblpqbl
KYPMeHTy-IlIaTYY canAbI!' AeHT.
'amy )KepAeHKeqynTY,
Mne 6arblHa TymynTY.
)KaKbmTblH yyny )Kam MaHac,
epKeqy 6UUKep Kyna,
eKTeMTyyraH AK-Kyna,
TaUKU)KanAYYTan 3TTYYAK-Kyna,
cry aSlrblHKeCTenKewTY!'
KeKqe Typyn auTTbl:
'Ol{ TYYPAyrYMMaHac-KaH,

Cer cer bolj~ondo,

suu suu bolgondo,
altl atanm uulu Kaplr bar ekeD,
ii~ atanm uiliu
Busllnnan bar ekeD.
Tort arItuIJOyrottunkll cakaluu Oyrottonaltln aydar, ~ok belbeii
Kara-kand1l1balasl,
kabllan tuugan Almambet,
top ooliya I;iyllp,
top oozman biitiiptii,
bar ooliya (:iyllp,
batasman biitiiptii,
Ar~aluu Mazar azret
Aldasman biitiiptii!
'Almambet tuudu!' degende,
ala too kor~:kondonbas boldu,
agm-suu korkkondon say boldu,
ii~ atamn ulliu Busurman
suunun ba1Dkostop katl,
Kara Nogo:r Camglr~l,
San Nogoy Er Manas,
argl atasl Kambar-kan,
bergi atasl i\.ydar-kan,
aylangls tuugan Er Kok~o.
'O~ Busumlan ortosuna turup
el kllamm!' dedi.
Kok~o bu sos aytkanda,
kabar keldi Kok~o:
'Kara Nogoy Camglr~1
Kiirmontii-:>atuu saldl!' deyt.
'Ou cerden ko~iiptii,
ile bagma tiiiiptii.
Caklptln uulu ca Manas,
orko~ii biyl. or kula,
oktom tuugan Ak-kula,
tayki caldulJ tap ettuu Ak-kula,
suu ayagm kostop kotii!'
Kok~o turup ayttl:
'On tuurduj~umManas-kan,

Y erler, yer oldugunda,

sular, su oldugunda,
altl babamn ogullan kafir irni,
ii~ babamn ogullarl
rniisliirnan irni.
Dort tara~an Oyrot'un,
ince yakall Oyrot'un,
alttn orgiilii, sa~akll kuakll
Kara Han'm oglu,
kaplan doganAlrnambet,
tiirn evliyamn toplamp,
hep bir aglzdan okurnaslyla,
biitiin evliyalarm toplamp,
Fatiha duaslyla,
Arc;aluuMazar Hazret'in
Allah'mdan olrnutu.
Alrnambet diinyaya geldiginde
Ala-dag korkudan egildi,
akan su korkudan kurudu.
U~ babamn rniisliirnan ogullan
suyun bamdan go~iip kac;tl,
Kara Nogay CarnglrC;l,
San Nogay Er Manas,
arka atasl Karnbar Han,
kendi babaslAydar Han,
donek dogan Er Kokc;o.
"UC;rniisliirnan arasmda
il kurallrn biz!" dedi.
Kok~o, bu sozii soyleyince
Kok~o'ye bir haber geldi:
"Kara Nogay Carnglr~1
Kiirmontii--5atuu'yu ge~ti," diye,
"-5irndi bu yerden goC;iipgitti.
ili vadisine dogru indi.
Caklp'ln oglu gen~ Manas,
horgiicii biiyiik, yiiksek at,
iistiin dogan Ak-kula ile
yatlk yeleli, tam etli Ak-kula ile
su ayagmdan ge~ti geliyor."
Kok~o kalkarak dedi ki:
"Sagmda durdugurn Manas Han

22

MANASDESTANI
con TYYPAyryM )KaMrblpqbl:
aTblMHblH 6aIllbIH 6yp'an6aHMbIH,
3M OIllY )[(epAe TYP'an6aHMbIH!'

Ta~ arapbm aTKaH )[(OK,

45

KYH KbI3apbm qbIKKaH )[(OK,

3nH-MHHeH )[(ypTYH )[(HHAbI:
'Tapc 3TKeH-MHHeH6Hp aTKaH,

50

55

TapCbInAaTbm Ken )[(YPCYH!

Kypc 3TKeH-MHHeH6Hp aTKaH,
KypcynAeTyn 3n KeIllcYH!
KbI3bIn qOKTYYOHPOTTYH
3n qeTHHe6apanbI!
THnAH KapMan ananbI,
THnAeH THnHH cypaHnbI!'
KeKqe 6y cec aHTKaHAa,
Kapa-Teoon EynaHAbI MHHAH,
Ken aHnaHa KYIll CaflAbI,
)[(apraK TaMaH Kac anAbI,
KeK ana MOHHCOH'aflAbl.

60

KbI3bIKKaHbIHaH KbI3bIKTbl,
bIcbIK-KenAYH )[(emHe KHpHn 6apAbI.
Ap )[(arbIHAa aAbIpAa,
Ka6brnaH TYyraH AnMaM6eT,

65

KanAaHraij Kapa 6epYK 6aIllbIHAa,

qbIrbm KenAH aflAbIHaH.
KeKqe aHbI Kepyn KOPKTY.
AnMaM6eT KepAY KeKqeHY:
'AnTaH' AnTaH' Aen aHTTbl,
')Ka6bl? )Ka6bI?' Aen aHTTbl,

70

75

'MeHAY! MeHAY!' Aen aHTTbl.

'KanaKaH KaIllKa?' Aen aHTTbl.
'EHqHK conooH?' Aen aHTTbl.
KeKqe Typyn MblHbl aHTTbl:
'" AnTaH?" Ke6HH 6Hn6eHMHH,
")Ka6bl?" Ke6H~ 6Hn6eHMHH,
"KanaKaH?" KeoH~ oHnoeHMHH'.
KaobInaH TYyraH AnaMoeT
bIcbIK-KenAYH oaIllblHaH
aHnaHbm canbIn 6apaAbl.

80

85

90

'ATbI~bIH oaIllblH oypa-TYP, KeKqe,

KaK aCTblMa TYpa-TYP, KeKQe!'
KaobrnaH TyyraH AnMaM6eT
KeKqe )[(aKKa OapaAbl.
'AnTaH? AnTaH?' Aen aHTTbl,
')Kaobl? )Ka6bl?' Aen aHTTbI,
'KanaKaH KaIllKa?' Aen aHTTbl,
'EHQHK conOOH?' Aen aHTTbl.
KeKQe Typyn MblHbl aHTaT:
'Ey Ke6HMH oHn6eHMHH!'
AHAa aHTTbI~ AnMaMoeT:
'" AnTaH? AnTaH?" AereHHM
"AMaHcbl~obl?" AereHHM,
")Ka6bl? )Kaobl?" AereHHM
")KaKIllbIcbl~Obl?"

AereHHM,

sol tuurdugum Camglr~l:

atlmmn bam bur'albaymm,
em oucerde tor' albaymm!'
Tan agarlp at~an cok,
kiln klzanp ~ik:kan cok,
eli-minen curtun ciydl:
'Tars etken-minen bir atkan,
tilrslldatip kol ctirstin!
Ktirs etken-minen bir atkan,
ktirsilldottip el kosiin!
KIzll ~oktuu Oyrottun
el ~etinebarall!
Tildi kannap ~Ilall,
tilden tilin sur;lylI!'
Kok~o bu sos :lytkanda,
kara-tobOlBulmdl mindi,
kol aylana ku saldl,
cargak tilman }:as aldl,
kok ala moyn ,on' aldl.
Klzlkkamnan IQZlktI,
ISlk-koldtin ceJ~inekirip bardl.
Ar cagmdaadlfda,
kabllan tuugan Almambet,
kaldaygan kara bOriik bamda,
~Iglp keldi aIdman.
Kok~o am korijp korktu.
Almambet komti Kok~onti:
,Altay Altay' clep ayttI,
'Cabl? Cabl?' dep ayttI,
'Mondti! Mondti!' dep aytti.
'Kalakay kaka?' dep aytti.
'Bi~ik soloon?' dep aytti.
Kok~o turup mlm ayttl:
"'Altay?" kebin bilbeymin,
"Cabl?" kebiii bilbeymin,
"Kalakay?" kelliii bilbeymin'.
Kabllan tuugan Alambet
Islk-koldtin b~man
aylamp sallp b'lradl.
,AtInln bam bura-tur, Kok~o,
kak astima tufa-tor, Kok~o!'
Kabllan tuugan Almambet
Kok~o cakka baradl.
'Altay? Altay?' dep ayttI,
'Cabl? Cabl?' dep ayttI,
'Kalakay kaka?' dep ayttJ,
'Bi~ik soloon?' dep aytti.
Kok~o turup mIni aytat:
'Bu kebiiidi billreymin!'
Anda ayttln Almambet:
"'Altay? Altay?" degenim
,.Amanslnbl?" degenim,
"'Cabl?Cabl?" degenim
"'Caklsliibl?" degenim,

solunda durdugurn Carnglr~l,

atlrnm bamI ~evirernern
hen bu Jerde durarnarn!"
Tan yeri agarrnadan
giine kIzanp ~Ikrnadan
kavrnini bir araya topladl:
"AtllrnI ok gibi vmlayarak
ordu kiikresin yiiriisiin!
Giirz atar gibi vmlayarak,
halk giirleyip yiiriisiin!
Kor gibi yanan Oyrot'un
hududuna varalIrn,
dilden bir lafkapalIrn,
sozden soz~IkaralIrn!"
Kok~o bunlan deyip
kara yaglz atl Bulan'a hindi,
golde ku kovaladl,
yiizge~ ayaklI kaz kovaladl,
rnavi alaca boyunlu ordek kovaladl.
Klzgm kan ile nihayet
IsIk-koI'iin kenarma vardl.
Arkadaki daglardan,
kaplan dogan Alrnarnbet
bamdakara kalpakla
~IkIp geldi atI ile.
Kok~o onu goriince korktu.
Alrnambet Kok~o'yii goriince:
"Altay, Altay!" diye baglrdl.
"YabI, Yabl!" diye baglrdl.
"Mondii, Mondii!" diye bagudl.
"Kalakay kaka!" diye bagudl.
"Bi~ik solon!" diye bagudl.
Kok~o unudedi:
"Altay nedir bilrniyorurn,
yabl nedir bilrniyorurn,
kalakay nedir bilrniyorum."
Kaplan dogan Alrnambet
Islk-koI'iin balnda
atl ile komaga baladl.
"Atlmn balnl dondiir, Kok~o,
gel oniimde dur, Kok~o."
Kaplan dogan Almambet
Kok~o'niin yamnda atla dolatl.
"Altay, altay!" diye bagudl.
"Yabl, yabI!" diye, baglrdl.
"Kalakay kaka!" diye bagudl.
"Bi~ik solon!" diye baglrdl.
Kok~o unudedi:
"Bu soz ne demek, anlarnadlm."
Alrnambet de dedi ki:
""Altay, altay'" deyince
"Halin naslldu?" demitim.
"Yabl, yabl!" deyince
"Keyfin naslldu?" demi~tim.

.II
1:
;
~

ALMAMBET'iN M1JSLUMANOI.UP KOK<;O'YU TERK ETMESt

95

"KanaKaH KaIIIKa?" AereHHM

"KaHbl~ 6ap6bl..?" AereHHM,
"EHqHK COJIOOH?"
AereHHM

."
;

"Tepe~ 6ap6bl?" AereHHM!

Ey AYYHeAeH eTKeHAe,
1 00 a AYYHere XeTKeHAe,
6HCKe xoJI6ap6'3KeH?'
KeKqe Typyn MblHbl aHTaT:
'MOHJIOO~bl oiiAypca~,
caKanbl~bl KoiiAypca~,
105

c,

KeKYJIY~Y KblpKTblpca~,
6aCbll\HaH TO30ro(?)-

THl\ce anAblpca~,
a XYMa-MHHeH 6y XYMa
apaCblHAa XeTH KYH,
e3Y-MHHeHcernc KYH,
11 0 6eHIIIKe KHpeT AeAHJIe.
AJ1AaTaana a3peT
aiiA'acMaHHaH XblJIAblpraH,
KYHA' aCMaHHaHXblJIAblpraH,
bl3blrblH xepre THHrnCKeH!'
11 5 AHAa aHTTbl~ AnMaM6eT:
'MeH MOHJIOOMAbloHAypcaM,
CaKanbPMAblKoHAypcaM,
aHqblrbl anTblH TYY KeJIeT,
anTbl caH Kapa KOJIKeJIeT!
120 AYKepTy~ 6apAbip xaHbI~a,
YCTYpa~ 6apAbip aJIAblMa,
KHTe6H~ 6apAbip KoHHYMa,

125

KypaHbl~ 6apAbip MoHHYMa,

KeTep KypaHbl~ KepeHH,
xaH KHTe6H~ OKYHH!'
KeKqe KOJIAYqbIKbIPAH,
KeKqe aK qaTblp THKTH AeHT,
6apqa-MHHeH MaKManAbl
aCTblHa Kanbl~ TYIIIYPAY,

13 0 ca~oop aTKa KOHAY,

aK-KYHpYK 4aiiAaH canAbl,
KaHMaKTaHanbln canAbl,
KaHTTaH anbln KOIIITY,
anMaCblHaH anAbl,
135

IIIeKepHHeH KYHAY,
MapT-YYJIan qaHAbl KaHHaTTbl,
3HAH AnMaM6eTKe cYHAY.

AnMaM6e1; 4aHAbi aJI6aAbI:

'MeHH~ MOHJIOOMOH'3JIeK,
140 caKanblM MeHH~ KOH'3JIeKKeTep KypaH KepewH,
)Kaw KHTe6H~ OKYWH!
TaHblcaManbln HqeWH!
TaHbl6acaM KaHTbin H4eWH?
145

KeKqe TYPyn MblHa aWTTbl:

'Kapa-KaHHbl~ 6anacbl
Ka6blJIaH TyyraH AJIMaM6eT,

"Kalakay ka~ka?"degenim
"Kanlfi barbl?" degenim,
"Bi~ik soloc,n?" degenim
"Tomfi barbl?" degenim!
Bu dililnOdon otkondo,
a dililnogo o~tkende,
biske coI baJb'eken?'
Kok~o. turup mlm aytat:
'Moyloofidloydursafi,
sakallfidl koydursafi,
kokillilfidil }:IrktIrsafi,
baslfinan tO20g0(?)tifise aldlrsafi,
a cuma-mil1J~n
;bucuma
arasmda cetikiln,
ozil-minen ~egis kiln,
beyke kiret dedile;
AIda Taala azret,
ayd' asmanl1anclldlrgan,
kilnd' asmarmanclldlrgan,

23

"Kalakay k~ka!" deyince

"Hamn var ml?" demitim".
"Bi~ik solon!" deyince
"Efendin var ml?" demitim.
Bu diinyadan g~iip de
obiir diinyaya gitmek i~in
bize b~ka yol var mldlr?"
Kok~o unudedi:
"BlYlglnI kesersen
sakal sallverirsen,
sa~lanm klrptmrsan,
b~mdan kalpak
dugmesini ~lkanrsan,
bir cumadanobur cumaya
eder hepsi yedi gun,
cuma ile sekiz giin,
sonra cennete gidilir.
Allahu Taala Hazretleri

lZlgm cerge tiygisken!'

Anda ayttIfi Almambet:
'Men moylcomdl oydursam,
sakallmdl koydursam,
aY~lgl altIn tuu kelet,
altI san kara kol kelet!
Dilkortilfi bardlr camfida,
usturafi bardlraldlfida,
kitebifi bardlr koynufida,
Kuramfi barljlr moynufida,
k6t6r Kuranlfi koroyn,
cay kitebifi i)kuyn!'
Kok~o koldu ~Iklrdi.
Kok~o ak ~atlr tikti deyt,
bar~a-minenmakmaldl
astIna kallfi tUilrdil,
safioor otko koydu,
ak-kuyruk ~aydan saldl,
kaymaktar: allp saldl,
kanttan allp ko~tu,
almasman aldl,

gokyiiziinde aYI parlatlr,

gokyiizii de giinei parlatlr,
llkla yeri lsltlr."
Sonra dedin ki Almambe-t:
"Ben blYlglml kestirsem,
sakallml uzatsam,
nakIlan altm hilalli sancak gelir,
altl kol ordu gelir,
makasm vardlr yamnda,
usturan vardlr yanmda,
kitabm vardlr koynunda,
Kur'an'm vardlr boynunda,
getir Kur'am goreyim,
a~ kitabl okuyaYlm!"
Kok~o ordusunu topladl,
ak~admm kurdurdu,
ipekten, kadifeden
kalm yaygllar yaptlrdl,
ateesemaver koydu.
ak kuyruk ~aydan koydu,
usttine kaymak doldurdu,
sonrada ekerdenkoydu,
i~ine elma da koydu,

~ekerinenkllydu,
mart-uulap \;aydl kaynattI,
endi Almambetke sundu.
Almambet ~aydl albadl:
'Menifi moyloom oy'elek,
sakallm menifi koy'elekkotorKuran kor6yn,
cay kitebifi okuyn!
Tamsam allp i~eyn!
Tambasam kantlp i~eyn?
Kok~o turup mma ayttl:
'Kara-kanmli1balasl
kabllan tuu!:an A1mambet,

ekerli kaymaktan koydu,

boylece ~;aYIkaynattl,
sonra Almambet'e sundu.
Almambet ~aYIalmadl:
"Benim blYlglm kesik degil,
sakallm dersenhi" de yak.
Ver Kur'an'lm goreyim,
a" kitabml okuyaYlm,
anlarsam 0 vakit i"erim,
anlamazsam nasll i"erim?"
Er Kok"o kalklp dedi ki:
"Kara Hanln oglu
kaplan dogan Almambet,

24

MANAS DESTANI
MOHJIOO~Tepe~ OIO~ap,

CaKaJIAapLI~ KOIO~ap,
15 0 KeKYJI~epy~ KblpKLI~ap,
OallILI~aH TO30ro (?)-TbI~ce aJIbI~ap!
KHreOHMHH OKYCYH,
KypaHbIMHbI TaHblcbIH!'
KaObIJIaH ryyraH AJIMaMOeT
155

MOHJIOOHbITepe~ OH~Y ~eHT,

caKaJIapLIH KOMY ~eHT,
KeKYJIAepYH KLIpKTbI ~eHT,
axaHbIM KaTTbI allTLI ~eHT,
aCTLIHaKono KOMY ~eHT,

160

KeTepTnen KypaH TaHbI~bI,

xai1ALlpOai1 KHTen OKY1J.Y!
Kapa-Ka~LIH OaJIaCbI
KaOLIJIaHryyraH AJIMaMOeT
'MeH EycypMaH OoJIOM!'~enT.

165 AJIMaMoeTKe Tall qbIHLI KOi1~y,

AJIMaMoeT qan~LI aJIO~bI:
'KeKypeKKe xaH KOllOM,
KeMeKei1re THJI KOllOM,
an xapLIrbI DOCOOJIOM,
17 0 e3Y~-MHHeH ~OCOOJIOMaHaH KHnH HqeMHH!'
KeKqe TyPyn anTTLI ~eHT:
'KeJIreH OHp aRK MeHHKH,
175

KeTKeHOHp aSlKceHHKH!'
AH xapblrbI DOCOOJI~Y,
AH~ap-KaH YYJIY3p KeKqe
KyqaKTallbm ~OCOOJI~Y.
3H~H AJIMaMoeT qaH HllTH.
AJIMaMOeT qaH~bI HqKeH COR,

180

Typyn KeKqe aHTTbI ~eHT:

'KeKypeKTe xaHbIM OHp', ~e~H
'KeMeKeHre THnHM OHp!' ~e~H
'3~H MeH 3JIHMe oapanH,

185

MeHH~ XypTyMa oapaHH,

3nHM MeH anTbm KepenH,
XypTYM MeR aHTbm KepenH!
3nHM THnHM aJIoaca,
aK Te~re oynYM qaqaHH,

190

KbI3bIn qOKTYY OnpoTTYH

KaHbIH enTYPyn KaqaHH!
3JIHM THJIHM aJIca', ~e~H
anTbI YYny OHPOTY

cry aRKKa KopKyn KHpHn KeTKeH

yq aTa )!yny EycYPMaH
19 5 HqHHe KHpHn OapaJIbI!
MaJI~bI KaTKa CaJI~blpbm.
MaJIAbIaJIaJIAanaJIaJIbI!
EYJIAY KaTKa CaJI~blpbm,
200

oYJIAYaJIaJIAanaJIaJIbI!
EycypMaH KOOMbIHaH8Tyn KeTenH!'
AJIMaMOeT aTKa MHH~H.

moyloofi terefi oyufiar,

sakaldanfi koyufiar,: i
kokilldoriifi klrkIfiar,
b~lfidan tOi:OgO
(?)-tIfise ahfiar!
Kitebimni okusun,
Kurammm tamsm!'
Kabtlan tuu,g~wAlmambet
moyloom terefi oydu deyt,
sakalann koydu deyt,
kokilldoriinklrktI deyt,
acaYlm kattJ~tI deyt,
astIna koydjkoydu deyt,
kotortp6YIKuran tamdl,
caydlrbay;kitepokudu!
Kara~kandmbalasl
kabtlan1uugan Almambet
'Men,Busunrnanbolom!' deyt.
Almambetkc~~ ylm koydu,
Almambet y;!ydl albadl:
'Kokiirokko can koom,
komokoygo til koom,
ay carlgl bo:; bolom,
oziifi-rninen dos bolomanan kiyn iy'~min!'
Kokyo turup ayttI deyt:
'Kelgen bir ;!yak meniki,
ketken bir ayak seniki!'
Ay cangl bos boldu,
Aydar-kan ulllu Er Kokyo
kuyak~lp dos boldu.
Endi Almambet yay iti.
Almambet y:!ydl iyken son,
turup Kokyo ayttI deyt:
'Kokiirokto <:ammbir', dedi
'komokoygo tilim bir!' dedi
'endi men elilme barayn,
menifi curturna barayn,
elim men aytIp koroyn,
curtum men aytIp koroyn!
Elim tilim aJbasa,
ak tefige bulum yayayn,
klZtl yoktuu Oyrottun
kamn oltiiriiI' kayayn!
Elim tilim alsa', dedi
altI uulu Oyrotu
suu ayakka korkup kirip ketken
iiy ata uulu E,usurman
iyine kirip barall!
Maldl katka saldmp,
maldl alaldapalah!
Buldu katka saldmp,
buldu alalda{:,alall!
Busurman koomman otiip keteli!'
Almambet atka mindi,

gel blYIgml kestiriver,

sakallm koyuver,
saylanm ktrpunver,
kalpagm siisiinii kaldmver,
0 zaman kitabt okuyabi}irsin,
Kur'an'lml anlayabi}irsin."
Kaplan dogan Almambet,
blYlgml kestirdi,
sakallm koyuverdi,
Saylarml klrpurdl,
mukaddes kitabl bir ayu,
sonra online koyarak
Kur'an'l yardlmslz okudu,
kendi kendine okudu.
Kara Han'm er oglu
kaplan dogan Almambet:
"MiisIiiman olaYlm." dedi
Almambet'e yanagl koydu.
Almambet yaYI yine almadl.
"Gogsiime hen can koyaYlm,
agzlma hen dil koyaYlm,
ay l~lgl gibi solaYlm,
senin ile clost olaYlm
ondansonra yaydan iyerim!"
0 vakit Kokyo kalklp dedi:
"Bu gelen yanak benim olsun,
giden yanak seninki olsun!"
Ay l~lgl gibi soldu,
Aydar Hanin oglu Kokyo
kucakla~lp clostoldu.
0 zaman Almambet yayt iyti.
yaYl iyip bitirince
Er Kokyo'ye dedi ki:
"Gogsiimde carom var ~imdi,
agzlmda dilim var ~imdi,
artlk kavmime doneyim,
artlk yurduma VaraYlm,
kavmimle konu~aytm,
yurdumla konu~aYtm,
balk soziimii dinlemezse,
hazinemi sayaytm,
Kor gibi yanan Oyrot'un
hamm oldiiriip kayaytm!
Kavmim soziimii dinlerse,
alu Oyrot oglunu
korkudan su boyunca kayan
iiy ata oglu miisIiiman
iyine girip kalaYlm!
Mall yazarak sayaYlm,
mall helal yapaytm!
Millkii de yazarak sayaYlm,
millkii helal yapaYlm!,
MiisIiimanlarla ya~ayaYlm."
Almambet atma hindi,

l
j~'
f
! !

1!

ALMAMBET'tN MUSLUMAN OLUP KOK~O'YO TERK ETMESt

aTaCbIHblH)KaKKa )KYPAY.
ATaCbIHbl~ yitYHO
KHpHn KeJIce AnMaM6eT
205

.Acanay MaJIHHKbIM. aTaM!' AeAH.

CanaM 6epce AnMaM6eT.
eJIHKGepreH ~aM )KOK.
rypa KanraH ~aM )KOK.
AnMaM6eT OTryH 6awbIHAa

2 1 0 rypa Kanbln atiTT'3JIe:

'TYYAyp6aH ryHa qOKCO~qy!
yqyp6ati Kypyn Kanca~qbI!
)KanraH AYYHO MblHAa AeHT.
215

)KaH AYYH9JIOPaHAa AeHT!

A AYYHo-MHHeH6y AYYHO.
)KaKWblJIbiK )KaHblH6HJIeJIHK!
"KypKYJIAa6aT KyanAaT"
KypaH 1"Hn"H 6HJIeJIHK!
MeKe-r.t"tteH GeHllrmH

220

OprocYHaH THJIeMHK!
EHC EycypMaH 60JIOJIYK!
Ke~ew Ke6HH KbIJIbl~ap!
3p-reH KeJIHnyraHH!
ATblMHblH 6awblH 6yp'an6atiMblH.

22~

owy JlCepAeryp'an6aHMblH.'
K~6bIJIaH TYyraH AnMaM6eT
owy YHAOIi qbIKTbl AetiT,
KbIJI-)KHpeHHH MHHAHAeHT,
KblJI K96YC9H KHHAHAeHT.

230

3JIAHHqeTHHe KeJIHn )KaTTbl.

)KOOHblHGemHe KeJIHn )KaTTbl.
TaKTaCblHAaKapa-KaH
3JIHH-)KYPTYH)KHHn aJIAbl
TaKT~aH rypyn

235

atiTTbl AeHT:

'ApKap )Kyp6oc KbISlAaH.

aTa,[\aH)KanrblC YSlAaH.
3qKHJIep )Kyp6oc KblMaH,
3HeAeH )KanrblC YMaH.
)KYMYpTK~aH aK 3AH,

24 0 6Hp )KaTblH.!\aHTaK 3AH!

KaH AJIMaM6eT )KaJIrblCblM
KaHTbln MblHAaH Ken aHTTbl?
KaJIbl~ OpMOH Kon )KypTYM.
6y AnMaM6eT yYJIYMAY
245

6Hp KOCYMOKopceTnoH,
3pTeH KapMan OJITYPaTbln canraH orYMAY.
Karyy qblqKaH 6orYMAY!'
)KypTy KaHra aHTTbI AetiT:

250

'qaJIAblpaTnaH YYK qeqe6HC,

wa~wbITnaH 6YPKyr ana6b1c.
CYYHYH6awblH KOCTOH6yc!'
KaH aHAa Typyn aHTTbl:

.'KanbI~
OpMOH Kon )KypTYM,
255 MeH ceHAeH aHpblJI6aHM,

ataslmncalckaciirdii,
Ataslmn ii:viino
kiripkelse Almambet
.Asalau maliyklm, atam!' dedi.
Salam berse Almambet,
elik bergen adam cok,
tufa kalgan adam cok.
Almambet ottun bamda
tufa kaIIP'aytt'ele:
'Tuudurbay tuna ~okson~ii!
U~urbay kurup kalsan~l!
Calgan diiiino mmda deyt,
cay diiiinoli>r~da deyt!
A diiiino-minen'bu diiiino,
caklllk ca~lmbilelik!
"Kurkuldabat kualdat"
Kuran tilin bilelik!
Meke-minen beytin
ortosunantileylik! .
Bis Busumlan bololuk!
Kene~ kebin kllInar!
Erten kelip ugayn!
Atlmmn ba~m bur' albaymm,
o~ucerde tur'albaymm.'
Kabllan tuugan Almambet
o~u iiydon \;Iktl deyt,
Kll-cirenin mindi deyt,
kll kobiison kiydi deyt,
eldin ~etine kelip cattl,
coomn betine kelip cattl.
Taktaslndal(ara-kan
elin-curtun ,;iyp aldl
taktadan turup ayttl deyt:
,Arkar ciirbcjs klyadan,
atadancalgl5 uyadan,
e<;:kilerciirb'JSklyadan,
enedencalgls uyadan,
cumurtkadanak edi,
bir catlndan tak edi!
Kan Almambet calglslm
kantlp mmday kep ayttl?
Kalin OrmOJ1
kop curtum,
bu Almambet uulumdu
bir kosiimo korsotpoy,
erten karmap oltiiratlp salgan ogumdu,
katuu ~I~kanbogumdu!'
Curtu Kang:l ayttl deyt:
'<::aldlratpayuuk ~e<;:ebis,
anltpaybiirkiit alabls,
suunun ba~ln kostoybiis!'
Kan anda rump ayttl:
'Kalin ormon kop curtum,
men sendenaynlbaym,

25

babasmmyurduna dondil.
Babaslmn evine
girerken Almambet:
"Selamunaleykilm, babam." dedi.
Selam verince Almambet,
kimse selam almadl,
kimse yerinden kalkmadl.
Almambet ate~inba~ma
g~ti sonra dedi ki:
"Dogmaz olup kalsa idin,
muvaffak olmadan kuruyasm,
burasl yalan dilnyasl,
otesi ger~ek dilnyasl,
0 diinya i~in burada
iyiyi ogrenelim.
"Kul hiivallahu Ehad"
Kur'an dilini bilelim.
Mekke ile behi~tin
ortasml alallm!
Biz miisliiman olallm!
Aramzda gorii~iin,
yann geliD anlarlm,
atlmm ba~ml ~eviremem,
bu yerlerde kalamam."
Kaplan dogan Almambet
evden dl~anya ~Iktl,
al atma binerek
kll zlrhlm giyindi,
halklmn yamna gelip
dii~mamn kar~lsma geldi.
Tahtmda oturan Kara Han
kavmini yurdunu topladl
tahtmdan kalklp dedi ki:
"Dag koyunu aynlmaz kayasmdan
ne de babasmdan,yuvasmdan,
geyik aynlmaz kayaslndan
ne de anasmdan,yuvasmdan,
.yumurtadan ak idi 0,
ana karnmda tek idi o!
Almambet, biricik oglum benim
seDbana bOyle nasll dedin?
Ey yurdumun slk ormam
bu Almambet oglumu
bir daha gozilme gosterme
erkenden oldiir beni.
0 firlaml~ okum idi,
katl sl~llml~ hokum idi."
Yurt halkl Han'a dedi ki:
"Sessiz ~ekeriz okumuzu biz,
baglrtmadan bilrkiltilnil allveririz,
suyun da ba~lnagotilrilveririz!"
Han da ~oyle cevap verdi:
"Ey orman gibi Slk kavmim,
hen senden hi~ aynlmam,

26

MANAS DESTANI
anTbIH,!\aHKblnraH 3ep TaKTaH
e3YM )Kepre TYWneHMYH,
3WHKTJ1e3YM a1JnaHMbIH-

260

KaH 6aIIIbIM Kapa 6on6oH6bI?

AH1JblrbI anTbIH
TYY 6on~y,
aJITbI caR Kapa KOn 60nAY.

265

KbITaMbIH Kony KblpK CaR 6onAY,

OpYCTyH Kony OH caR 60MY:
AnMaM6eTmH 6y )KOnYH
Tocyn )KaTTbI OIIIY Kon.
T~

arapbIn aTKaH,!\a,

KYH Kerepyn 1JbIKKaH,!\a,

Ka6bInaHTyyraH AnMaM6eT
270

Kbln-)KHpeH,!\H MHH,!\HAeHT,
Kbln Ky6ecYH KHMH AeHT.
YH~y KeCTen )KYP~Y AeHT.
KbITaHAbIH Kony. KblpK caR Kon,
OpYCTyH Kony oHcaH Kon

eTyn KeTm AnMaM6eT,

2 7 5 anTbIH TaKTaHbI~ ycTYH,!\eonrypraH
aTaCbIHbI~ycTYHe KHPAK:
1Acanay MaranHHKbIM!' ~eAH.
CanaM aHTca AnMaM6eT.
enHK )KOK 6onAY aTaHbIH.
28 0 AnTbIHAaH KbInraH 3ep TaKTa,
aHaH TYIIITY aTaCbI,
3IIIHKTJ1e3Y aIIIKaHAa,
Ka6blnaH TyyraH AnMaM6eT
aTaCbIH KapMan an~bI AeHT:
285

'Tyy~yp6aH TyHa qeKCe~1JY!

Y1Jyp6aH Kypyn KanCa~qbI!
A ~yYHe-MHHeH 6y AYYHe
)KaKIIIbInbIK cypan KerenK!
KbIn1Ja KbI3bIn )KaH,!\apra

290

"KynKYMa6aT KyanAaT"
KypaH TJ1nKH6HnenH!
EHC EycYPMaH 6onony!
KanbIPAbIH KaHbI 60nrOH1JO.

295

EycYPMaH Kyny 6onony!

ATacbI Typyn aHTT'3ne:
.A ~YYHe-MHHeH 6y ~YYHe
)KaKIIIblnbIK )KaHbIH 6Hn'en6ei1M,
MeKe-MHHeH 6ei1IIITJ1H

300

opTocYHaH an:an6aHM,
MeH EycypMaH 6on'on6oHM!
Qa6yyqy 6onco~, 6ac MbIHa!
Tery1JY 6onco~, KaH MbIHa!'
Kapa-KaH 6y KenTK aHTbID,
YHAeH 1JbIrbID 6apAbI AeHT,

305

Kapa 6eAeYHH MHHAKAeHT,

KenAY KeCTen )KYPAYAeHT.
Ka6bInaH TyyraH AnMaM6eT
3HeCKHKeCTen oKTonAY,

alundan kllgan zer taktan

oziim cerge tUpoymiin,
eiktioziim a~paymmkan balm kara bolboybl?
AY~lgl alun
"
tuu boldu,
alu san kara kol boldu,
Kltaydm kolu j~rk san boldu,
Orustun koluon san boldu:
Almambettinbu colun
tosup catulou kol.
Tan agarlpatkanda,
kiln kogoriip ~I:kkanda,
kabllan tuugan Almambet
KlI-cirendi rnindi deyt,
kll kiib6siin kiydi deyt,
Uydii kost6p ciirdii deyt.
Kltaydm kolu, kIrk san kol,
'Orustun kolu on san kol
,otiip ketti Alm:lmbet,
alun taktamn ii:,tiindo olturgan
.atasmlniistiino kirdi:
'Asalau magali~{klm!' dedi.
.Salamaytsa Almambet,
I~lik cok boldu :ltamn.
Alundan kligan zer takta,
:anantiitii atasJ.,
I~iktiozii akarJda,
kabllan tuugan Almambet
:atasmkarmap aldl deyt:
'Tuudurbay tuna ~oks6n~ii!
U~urbaykurup kalsan~J.!
A diiiin6-minen bu diiiin6
I~aklilk surapketeli!
KIi~a klzll candarga
"Kulkuldabat kualdat"
ikuran tilin bileli!
:Bis Busurmanbololu!
Kaplrdm kam bolgon~o,
Busurman kulu bololu!
Atasl turup aytt'ele:
,A diiiino-mineill bu diiiin6
l~akliJ.k
carIn bil'elbeym,
Meke-minen beytin
IDrtosunanal'albaym,
ImenBusurman bol'olboym!
Ir;abuu~ubolsoii, bas mma!
Togii~ii bolson, kan mlna!'
Kara-kan bu kepti aytJ.p,
Iliyd6n ~lglp bardl deyt,
Ikarabedeiini mi.ndi deyt,
Ik61diik6stop curdii deyt.
Kablian tuugan Almambet
I~nesinkost6p olktoldu,

altm tahtlmdan asIa,

hen yerlere inemem,
kendim kaplYI a~arnam.
Han balm lekelensin mi?:'
Nakllan alun hilalli
sancakgoriindti,
alu kol ordu gortindti.
~inlinin kirk kol ordusu gortindii,
Rusun on kol ordu gortindti:
Almambet'in yolunu
beklemege baladl bu ordu.
Tan yeri agarlp,
gtin goriintip dogarken,
kaplan dogan Almarnbet,
au Kil-ciren'e binerek
ktl zlrhlm giyerek,
baba evine dogruldu.
~inlinin kirk kol ordusu
Ruslarm on kol ordusu
araslndan ge~ip gitti Almambet,
alun tahunda oturan
babasma gitti o.
"Selamunaleyktim, baba." dedi.
Selam veren Almambet,
babasmdancevap almadl.
Alun kapll tahundan
derken indi babasl,
bizzat kaplYl a~arken
kaplan dogan Almambet,
babasInI tutup dedi ki:
"Evlatslz kalasm,
btiytitemeden kuruyasln,
gel bu dtinyada obiirii i~in
iyilik ederek ~allallm
ktldan ince, klzll canlara
"Kul htivallahu Ehat"
Kur'an dilini bilelim,
hep mtisltiman olallm.
Kafire han olmaktansa
mtisliimamn kulu olallm."
Babaslo vakil dedi ki:
"Ne bu dtinyaya ne obiiriine
yaraan iyiligi hen bilemem.
Mekke ile behitin
arasml alamam,
hen mtisltiman olamam,
gel istersen balml kes,
ko istersen kamml dok!"
Kara Han ooyle diyerek
evinden ~Iklp gitti.
Kara atlna binerek
gole dogru seyirtti
Kaplan dogan Almambet,
anaslna saldlrlp

.
~

ALMAMBET'iN MUSLUMAN OLUP KOK<;O'YU TERK ETMESl

310

KblnblqblH cypyn anbln,

3HeCHHe)l(eTHn aHTfbl AeHT:
'ATeKeMe cyyneUITYM,
Ken Ken aHTbln CYPMbIM,
"A AYYHe-MHHeH6y AYYHe
)l(aKUIblnblK )l(aHblH 6HnenH!

315

EHC EycYPMaH 6onony!"

CypacaM-Aa 6on6oAY,
aTeKeM ceCYM an6Mbl:
"A AYYHe-MHHeH6y AYYHe

320

)l(aKUIblnblK )l(aHblH 6Hn6eHMHH,

MeKe-MHHeH 6eHUlTHH
opTocYHaH an6aHMb1H,
MeH EycypMaH 6on6oHMYH!"
ATeKeMHHH cecy 6y 3AH.
OH 3KH aHnap KeTepreH

325

OMypTKaMbI CbICTaTfbIM,
Tap Kypcarbl~ Ke~HTfHM,
TaUI 3MqerH~ 60UIOTfYM!CeH 6ana~Hbl TaUITa6a!'
3HecH aHTfbl yynYHa:

330

'Kapa-KaH 6apca, 6apaMblH,

areKe~HeH aHpbln6aHM!
ACTbI~HaH MaM 6yy6acblH!
ApTbl~HaH MaM Kyy6acblH!
MeHeH 6YPYH ceH 6apca~,

335

KecY~HYH KblpblH Calla )l(YP!'

AHAa aHTfbl~ AnMaM6eT:
'AK Te~re 6ynAY qaqaHH,
Kbl3bln qOKTYY OHpOTfYH
KaHblH enTyPyn KaqaHH!

340

KanblPAblH KaHbl 60nrOHQO,

EycYPMaH Kyny 60nOHH!
AnMaM6eT 3HeAeH Qblrbln,
Kbln-)I(HpeHHH MHHAHAeHT,
Kbln Ky6ecYH KHHAHAeHT,

345

AnMaM6eT 3HAH )l(YPAY.

Kblp )l(arblHAa KblTaH Kony
KblpK caH Kon 6onyn )l(aTblp,
OH )l(arblHAa Opyc Kony

350

OH caH Kon 6onyn )l(aTblp.

Ka6blnaH TyyraH AnMaM6eT
Kapa 60nOT KblnblIJblH
6Hp TeTHrH qblrapbln
6Hp KonUIyTyn KOHAblAeHT,
Kbl3bln IJOKTYYKen OHpOT

355

360

Te~ )l(apblna 6epAH AeHT,

AnMaM6eT eTyn Kene )l(aTblp.
KoJlAYH Ke6YH eTyn KenreHAe,
6Hp caH TypraH KanMaKKa
KapMan anbm ca6blHaH,
cyypyn anbln Ka6b1HaH,
UIblnTen KblnblIJ )KH6epAHKbl3bln QOKTYYKen OHpOTfYH

klll~m SUrUlpallp,
enesine cetjip ayttl deyt:
,Atekeme s,uiilo~llim,
kop kep aYltlpsuradlm,
"A diiiino-rl1inen bu diiiino
cak~lllk caym bileli!
Bis Busumlan bololu!"
Surasam-dabolbodu,
atekem sostim albadl:
"A diiiino-nl1inenbu diiiino
cak~lllk caym bilbeymin,
Meke-minen bey~tin
ortosunan albaymm,
men Busunnan bolboymun!"
Atekemnin sosii bu edi.
On eki aylar kotorgon
omurtkafidl slstatlIm,
tar kursaglfi kefiittim,
ta~em~egifi bo~ottum!SeDbalafirn t~taba!'
,
.
Enesl ayttl uuluna:
'Kara-kan tlarsa,baramm,
atekefinenaynlbaym!
AslIfinan aclambuubasm!
Artlfinan adamkuubasm!
Menen burnn seD barsafi,
kosiifiniin kmn sala ciir!'
Anda aytlIii Almambet:
,Ak tefige buldu ~a~ayn,
klzll ~oktull Oyrottun
karnn ollliriip ka~ayn!
Kaplrdm karn bolgon~o,
Busurman Iculuboloyn!
Almambet c~neden
~Iglp,
KIl-cirenin mindi deyt,
kll kiibosiin kiydi deyt,
Almambet (~ndiciirdii.
Klr cagmda Kltay kolu
kIrk san kol bolup calIr,
oy cagmda Orus kolu
on san kol bolup calIr.
Kabllan tuulganAlmambet
kara bolot IClII~m
bir tetigi ~I.ganp
bir kop~utup koydl deyt,
klzll ~oktull kop Oyrot
tefi carita bl:rdi deyt,
Almambet 5llip kele calIr.
Koldun kobiin ollip kelgende,
bir san turgan Kalmakka
karmap allp sabman,
suurup allp kablnan.
~Iltep kllI~ ,::iberdiklzll ~oktUlI kop Oyrottun

27

klllcml SlYlrdl,
anasmadedi ki:
"Babam ile gorii~ttim,
bir ~ok sozle yalvardlm:
"Diinya ve ahiret i~in
yaraarn bulallm,
biz miisliiman olallm!" dedim.
0 miisliiman olmadl,
soziimii dinlemedi.
"0 diinya ile bu diinyaya
yakl~an iyiligi bilmem ben,
Mekke ile behi~tin
ortasml istemem.
Ben miisliiman olamam!" dedi.
Babamm sozii bu idi.
On iki ay beni ta~ldm,
omurgarn slzlattIm,
dar kamml bollattIm,
ta~ memeni yumu~attIm,
sen oglunu gel kovma!"
Anasl dedi ki ogluna:
"Baban gidince ben de giderim,
ben Kara Han'imdan aynlmam!
Sana kimse karl~masm!
Kimsecik arkandangelmesin!
Benden evvel sengidersen,
bizi unutma sakm sen!"
Almambet ~oyle dedi:
"Ak tenge pulumu sa~anm
kor gibi yanan Oyrot'un
harnrn oldiiriir ka~arlm!
Kafire han olmaktansa
miisliimana kul olurum."
Almambet anaSlnl blraktp
Ktl-ciren'e atladt,
kll zlrhml ku~andt,
Almambet ~Iklp gitti.
Bir tepede ~inlinin
kIrk kol ordusu durmu~tu,
a~aglsma yaYllml~tI
Rus'un on kol ordusu.
Kaplan dogan Almambet,
kara ~elik klltclnl
kmmdan slYlrarak
bir vurup geri ~ekti,
kor gibi yanan kalabaltk Oyrot'u
ortasmdanyararak
ge~ti arasmdanAlmambet.
Halkm yanslrn ge~ince
kabzasma el atIp
klllclrn klrnndan ~tkardl,
bir Kalmuk kiimesine
bir yaman darbe indirdi.
Kor gibi yanan kalaballk Oyrot

28

MANAS DJESTANI

365

9pT Kytir9H HeMe~eti

CanbIpbIJIbill XaTbIn KaJI):I.bI!
Bnp canTbIH 6allIbIH~a rypraH 3KeH,
aJITbI~au K9KYJI xaHKarau,
CYYJI9C9xntiH TapKaraH
KaHAbIH YYJIYKapaqa 6ap 3KeHKapa ImreH

CaJIcanU6ereH,
3 70 6allIbIHa ~a~KaH THU6ereH,
Tana xep~nH KbIpcacbI,
cau xn~nH
MbIpcaCbI,

375

PYCTaH qbIKKau 3KeH~eUT!

AnMaM6eT 6aTbIp atilTbI ~eUT:
'MbIHa ~yYH9-MnHeH 6y ~YYH9

XaKllIbIJIbIK cypan 6apaMbIH,

KbIJIqa KbI3bIJIXaubIMa
KbISIMaTTHJIen 6apaMbIH!
KbI3bIJI qOKTyY OUPOlTYH
3 8 0 anaCbIHana KaqnMbIM,
KYJIaCbIHKyya KaqnMbIM...!
Me~HeHn~
6np TyllIypyn

capbI 1'aJIara
an6acaM,

ceHn~

Ky~a~aH
6HpTHJIen can6acaM...'
3 8 5 AnMaM6eT 6aTbIp MbIHbI aUTbm,
OtiPOTTY K9CT9n xyp~y ~eUT,
KbI3bIJI qoKTyY K9n OUPOT
~YPKYH-~YPKYH 6oJI~Y ~etiT,
apbIllIbI~ Y3YH AnMaM6eT
39 0 XeJIernH xep~eH TYp~y ~eUT,
Ke-ryH9H Kyyn KenAn ~etiT ,
KbI3bIJI 6np qOKTyy OUpOlTY

395

KYH qbIrbIlli K9CT9U cyp~y ~eHT!

'BeKnn 6np KanraH 6eHllITHH
311InrnH aqKaH 3p KOllIOH,
6aHJIaHbIn KanraH 6a3ap~bIH
XOJIYH 6np aqKaH 3p KOllIOH!

400

Apyy~ TypaT 6allIbI~a,

ap6arbI~ TypaT KallIblMa!
Ap6aKTapbI~ KOJI~OCYH,
6epnllITeJIepn~ KeT9PCYH!
qaKbIpraH YHY~ a3aMaH, KO)KOM,
6allIbIMa ceJI~e Ka3aMaH, KO)KOM!

405

BepnllITeJIep K9TePCYH,
ap6aKTapbI~ XeJIocYH!'
AnMaM6eT XeneKTH
)Kep~eH TYP~Y ~eHT,
KbI3blJI 6np qOKTYY OHpOlTY
KYH qbIrbIlli KeCTeH cYP~Y ~eHT.

'KeKypeKTe xaHbIM, 6np ~OCYM,

41 0 KeMeKeH~e TnJInM, 6np ~OCYM6epnllITeJIep KeTepcYH!
KbI3blJI 6np qOKTYy OHpOlTYH
anaCbIHana KaqnMblM,

oft kiiygon nc~medey

Sapmllp Catlpkaldl!
Bir saptln ba1imdaturgan eken,
altlndan koktil caykagan,
siiilloso ciyn tarkagan
kandm uulu I<:ara~abar eken-

karaingen
salsa i:vbegen,
bamadafikarl tiybegen,
tala cerdin ktrsasl,
san cindin mlrsasl,
Orustan ~lkkan ekendeyt!
Almambet ba't1rayttl deyt:
'Mma diiiino-minen bu diiiino
cakulk surap baramm,
ktl~a ktzu camma
klyamat tiler baramm!
Ktzu ~oktuu Oyrottun
alasmala ka~pladlm,
kulasm kuua ka~padlm...!
Medinenifi sari talaga
bir tiiiiriip albasam,
seni bir Kuday'~an
bir tilep salbasam...'
Almambet bat.lr mlm aytlp,
Oyrottu kostop ciirdii deyt,
klZU ~oktuu ktip Oyrot
diirkiin-diirkiin boldu deyt,
arllfi uzun Almambet
celegin cerden1:iirdiideyt,
kotiinon kuup Iceldi deyt,
klZU bir ~oktuu Oyrottu
kiln ~lgl kostoy siirdii deyt!
'Bekip bir kalgan beytin
eigin a~kan Er Kooy,
baylamp kalgan bazardln
,caJunbir a~kan Er Kooy!
Aruufi turat balfida,
:irbaglfi turat ka~lfida!
Arbaktanfi koldosun,
beritelerifi kot(irsiin!
C~aktrganiiniifi azanday,Kocom,
balfidaseIde kazanday,Kocom!
Beriteler kotor:;iin,
arbaktanficoloslin!'
j\lmambet cele~:ti
cerdentiirdii deyt,
~:IZIIbir ~oktuu Oyrottu
~:iin~lgl kostoy siirdii deyt.
'Kokiirokto carulm, bir dosum,
komokoydo tilim, bir dosumberiteler k6torsun!
I<~zu bir ~oktuu Oyrottun
alasln ala ka~pacllm, .

sonmti~ bir yangm gibi

devrilip kaldllar.
Bir ktimenin bamdadurdu
altIn ba~llgl dalgalanan,
sozleri toplu halkl dagltan
hamn oglu biT Kara~a vardl.
Kara di~i deve konsa,
dontip bakmaz,
bamadegnek degmeyen,
dtiz ovanm ~emberi,
bir ~ok YIgmlarm efendisi,
asll Rusluktan ~lkml~tl!
ErAlmambetdedi ki:
"Bu dtinya ile obtir dtinyaya
iyilik ederek ~all~acaglm,
kll gibi ince camma
ahretiyalvaracaglm!
Kor gibi yanan Oyrot'tan
ala atlanm allp ka~madlm,
kula atlanm allp ka~madlm!
Medine sahrasma~imdi
dti~tiriip neden almayaYlm,
seni Tann'dan
nasll istemeyeyim?"
Almambet boyle deyip
Oyrot'un tisttine atIm stirdu.
Kor gibi yanan kalaballk Oyrot
korkudan birbirine girdi.
Ar~tan uzun Almambet
bayraglm Jerden kaptl,
arkalanndan gitti.
Kor gibi yanan kalaballk Oyrot'u
gtin dogu~unadogru surdu!
"Kapall kalan behi~tin
kaplslm a~an Er Ko~oy,
kapamp kalan ~a~mln
yolunu a~an Er Ko~oy,
~erefinduruyor balnda,
ervahm duruyor yamnda!
Ervahm yardlmcm olsun!
Meleklerin yardlmcln olsun!
Sesin ezan gibi otsun, efendim!
Sangm kazan gibi olsun, efendim!
Melekler yardlmcm olsun!
Ervahln yardlmcln olsun!"
Almambet
bayraglm kaptl,
kor gibi yanan Oyrot'u puskurttu
gunun dogdugu yerlere.
"Tendeki camm, biricik dostum,
agzlmdaki dilim, biricik dostum,
melekler yardlmcln olsun!
Kor gibi yanan Oyrot'tan
alaca atml allp ka~madlm,

ALMAMBET'tN MiJSLUMAN 01.UP K6K~6'YU TERK ETMESt

415

KynacbrH Kyya KaqnMbrM...!

)J(acaraH! Caa He xaCTbrM?
K YAP9T! Cara He KbmAbrM?'
AnMaM6eT 6y 3TerHH 6y xaKKa
6ynKyn anbrn KbrCTMbr,
con 3TerHH con xaKKa

~
420

425

6ynKyn anbrn KbrCTMbr.

Con KonYHAa Hai13aHbr
con KonYHaH qbrrapbrn
o~ KonYHa aJlAbrAeHT.
'KeKqe, KeKqe!' AeAH AeHT,
KeKqeHYH 6epHWTeCH6ac oonAY:
MaHaCTbI~ ap6arbI
6Hp OOCbrHaKHPAHAeHT,
MaHaCTan ypaaH CaJlAbrAeHT:
CaH3PAHH KbIHKbrparbrH

AnMaM6eT 6aTbrp canAbr AeHT,

4 3 0 caH aTTbIH Ay6YpTYH
Kbrn-XHpeH 6YYAaH CanAbrAetiT!
TonycYH TooAaH KbmAbI AeHT,
KypMeHYH yHAeH KbrflAbI AeHT,
aK Te~re 6ynYH qalllTbI AeHT!
435

Kbr3brn 6Hp qOKTYY OHPOTTYH

KaHbrH enTypyn KalllTbr AeHT!
AH x<apbrrH 6oc 6oflAY,
AHAap-KaH yyny KaH KeKqe

440

KyqaKTalllbrn AOC 6oflAY'MeH EycypMaH oonoM!'Aen.

KyrYM KHpe, KYH 6aTa,
Kalil Kapapbrn, 3n x<aTa,
Kbr3bm qOKTYY OHPOTTYH
enYKTeH aT qypKaTbrn qbrKTbr.

445

)J(ep OPTOCYKeK Ae6e

apr'aTaCbI KaM6ap-KaH,
6epr'aTaCbr AHAap-KaH,
AHAap- KaMbrH 6anacbl

450

aHna~rbrC TYyraH 3p KeKtJe,

3p KeKqe KenAH AeHT.
naSI yqypalllKaH x<epHHAe
3p KeKtJeHY KepreHAe,
AnMaM6eT 6aTbrp aHTTbrAeHT:

455

'Acanay ManHHKHM,
3p KeKtJe, AOCYM!'
'3nHKHMe canaM,
AnMaM6eT, AOCYM!
CaK CanaMaT OOflAYf\6bI, AOCYM?'
'CaK canaMaT 6onroMYH, AOCYM,

460

carbrH6aH 3CeHKenreMHH, AOCYM!

3nHM 6Hp THnHM an6aAbr, AOCYM:
3HeM 6Hp THnHM an6Mbr, AOCYM,
X<YpTYM6HP THnHM an6M'aH,
KaHbrM 6Hp THnHM an6M'ait, AOCYM,
Kapa 6Hp THnHM
an6M'ait, AOCYM!

kulasm kuu~1ka<;padlm...!
Casagan! Saa ne castlm?
Kiidrot! Sag,l ne klldlm?'
Almambet bu etegin bu cakka
bulkup aIlp :iCIstadl,
sol etegin sol cakka
bulkup aIlp iiCIstadl.
Sol kolunda nayzanl
sol kolunan 'rlgarlP
on koluna aI,jl deyt.
'Kok<;o,Kok<;o!' dedi deyt,
Kok<;oniin b~ritesibas boldu:
Manastlfi arbagl
bir oosma kirdi deyt,
Manastap unlan saldl deyt:
san erdin klyklragm
Almambet b;ltlr saldl deyt,
san attln diibiirtiin
KII-ciren buudan saldl deyt!
Topusun toojay klldl deyt,
kiirmoniin ii~rdoyklldl deyt,
ak tenge builln <;atIdeyt!
KIZII bir <;oktuuOyrottun
kamn oltiiriip katIdeyt!
Ay cangi bos boldu,
Aydar-kan uulu Kan Kok<;o
kU<;aktalp
dog boldu'Men Busurrrtanbolom!' dep.
Kiigiim kire, kiln bata,
ka kararlp, (:1 cata,
klZ11<;oktuu Oyrottun
oliikton at <;urkatlp<;lktl.
Cer ortosu kijk dobo
arg'atasl Kan.1bar-kan,
berg'atasl Aydar-kan,
Aydar-kandm balasl
aylangls tuu!~anEr Kok<;o,
Er Kok<;okel.dideyt.
Baya u<;urakan
cerinde
Er Kok<;onii korgondo,
Almambet b,ltlr ayttl deyt:
'Asalau maliykim,
Er K6k<;o,dosum!'
'Elikime salam, Almambet,

29

kula atml kovalamadlm!

Yaratan'lm! Sana ne yaptIm?
Kudret! Sana ne ettim?"
Almambet eteginin birini
biTyamna kIstIrdl,
sol etegini sol yamna
kaldmp slkItIrdl,
sol elindeki mlzragl
sol elinden ~lkardl,
sag eline alarak
"Kok~o, Kok~o!" dire baglrdl.
Kok~o'niin melegi aciz kaldl.
Manas'm ervahl
agZlna girdi,
Manas nidaslyla haykIrdl,
saYlslzerin feryadml
Almambet bahadlr haykIrdl,
saYlslz atIn tepinmesini
KJI-ciren yansittl.
Kalpaklardan daglar yaptI,
Kalmuk hlrkasmdan evler yaptI,
hazinenin hepsini sa~tI!
Kor gibi yanan Oyrot'un
hamm oldiiriip ka~tI!
Aym llklan soldu,
Aydar'm oglu Kok~o han'l
kucaklaYlp dost oldu:
"Ben Musliiman oldum." dedi.
Akam olup giin batInca
sular karanp herkes yatInca
kor gibi yanan Oyrot'un cesetlerinin
at ile ustlerinden ge~ti.
Ova ortasmda biTtepeye
buyuk ceddi Kambar Han,
kendi babasl Aydar Han,
kendisi, Aydar Han'In oglu
donek dogan Er Kok~o,
Er Kok~o kendi de geldi.
Once fast geldigi biTyerde
Kok~o'yu tamdlgl bir yerde
Er Almambet dedi ki:
"Selamunaleykiim,
Er Kok~o, dostum!"

"Aleykumselam,
Almambet, dostum!
Sak salamat It>oldunbl,dosum?'
Sag selamet kaldm ml, dostum?"
'Sak salama! bolgomun, dosum, "Sag selamet kaldlm, dostum!
saglnbay eserl kelgemin, dosum! Sag selametdonup geldim, dostum!
Elim bir tilin.1 albadl, dosum:
Kavmim sozumu dinlemedi, dostum,
enem bir tilim albadl, dosum,
anam da sozumii dinlemedi, dostum,
curtum bir tillim albad'ay,
yurdum da soziimu dinlemedi,
kamm bir tilim albad'ay, dosum, hamm da sozumii dinlemedi, dostum.
kara bir tilim
tebam da sozumii
albad'ay,dosum!
dinlemedi, dostum!

dosum!

30

MANAS DESTANI
AK Te~re 6ynYM

Ak tefige bulum

Hazinemi bu

tJatJKaMblH,
AOCYM!
~a~kamm,dosum!
ugurda sa~tlm, dostum.
465 Kbl3b1n 6Hp tJOKTYY
OilponYH, AOC:YM,
KIZII bir ~clktuu Oyrottun, dosum, Kor gibi yanan Oyrot'un hamnl
KaHenTypyn KatJKaMblH,
AOCYM!
kan oltiiriip ka~kamm,dosum!
oldiirdiim de ka~tlm,dostum!
)J(a6blrbl~ Mail KblnaM,AOCYM,
Cablglfi may kllam, dosum,
ZaYlflanm semirteyim, dostum,
xaMbl xypTy~ 6ail
caml curtufi bay
biitiin yurdunu zengin
KblnaM,AOCYM:
TyHAyry~eH Mail
KblnaM, AOCYM,
470 TyrenAeil6Hp xypTy~ 6ail KblnaM!
ToMoroo~an KailTaMblH,AOCYM,
ToMaSlrbl~ 6ailTaMblH,AOCYM!
KeMnHpre KYHPYK
tJaHHaTaM,
AOCYM,
KenHf\re KeTe6aunaTaM,AOCYM!
475 3p enTypceM,

kllam, dosum:
tiindiigiifidoln may
kllam, dosum,
tiigoldoy bir curtufi bay kllam!
Tomogo ofidap kaytamm, dosum,
Tomayaglfi baytamm,dosum!
Kempirge kuyruk
~aynatam,dosum,
kelifige kett: baylatam,dosum!
Er oltiirsom,

edeyim, dostum,
bacasmakadar rag doldurup
zengin edeyim, dostum,
kavmini zengin kllaYlm, dostum.
Balanm diizeltip doneyim, dosturn,
fakirleri zengin kliaYlm, dostum!
Kocakarllara kuyruk
~igneteyim, dostum,
gelinleri donataYlm,dostum!
Adam oldiiriirsem

KYH6ep6eHM,
Hap enTypceM, 6yn 6ep6eilM,
KblnraHblMMHnAeT
Kbln6acMblH,AOCYM!
)J(aKUIbIarblpnan KYTynan, AOCYM!'
KeKtJe Typyn aHnbl AeHT:
480 'KeKypeKTe xaHblM 6HPAOCYMCYH,
60KqOAory TOHYM6HpAOCYMCYH!
AK-KbISl3-MHHeH
KeK-KbISl3,qOPOM,
Kapa 6Hp CYYAaKeMe XOK, qOPOM,
6HCTeH6HPHeMeXOK, qOpo!
485 Kapa-KaHAblH6anacbl, qOPOM,
Ka6blnaHTyyraH AnMaM6eTqOPOM,
e3Y 6Hp KenAHrHYMe, qOPOM!
Kanbl~ 6Hp HailMaH Ken

kun Iberbeym,
diyet vermeyeyim,
nar oltiirsorn, bul berbeym,
cleve oldiiriirsem para vermeyeyim,
kllgamm mildet
yaptlklanm i~in ceza
kllbasmm, dosum!
vermeyeyim, dostum!
Cak1aglrlap kiitiip ai, dosum!'
Beni erefimle al kaflIa, dostum!"
Kok~o turup ayttl deyt:
Kok~o kalklp oyle dedi:
'Kokiirokto camm bir dosumsun, "Tende camm gibi dostumsun,
bok~odogu tonum bir dosumsun! boh~ada elbisem gibi dostumsun,
Ak-klyaz-minen Kok-klyaz, ~orom,Ak-klyaz ile Kok-klyaz, yigitlerim,
kara bir suuda keme cok, ~orom, kara suda hi~ gemi yok, yigitlerim
bisten bir nt:me cok, ~oro!
bizde fenallk filan yoktur, yigitlerim!
Kara-kandm balasl, ~orom,
Kara Han'm oglu, yigitlerim,
kabllan tuui~anAlmambet ~orom, kaplan dogan Almambet, yigitlerirn,
ozii bir keldi iiyiimo, ~orom!
kendisi geldi evime, yigitlerim!
Kallfi bir Nayman kop
Kalabaltk Nayman

xypnaH, qOPOM,
curtt.rn, ~orom,
yurdundan, yigitlerim,
"KaAblpblH6HneT!" Aen anraH, qOPOM: "Kadmn bil,~t!" dep algan, ~orom: en s~mesi odur, yigitlerim,
490 OOpqblH6Hp HailMaH Ken
oor~m bir Nayman kop
biiyiik Nayman yurdunun
xypnaH, qOPOM,
"Oron'o cynyy!" Aen anraH, qOPOM,

curtt.rn, ~orom,
i~inden, yigitlerim,
"Ogol'o suIIJu!" dep algan, ~orom, en giizelini aldlm, yigitlerim,

Kap YCTYHeKap xooca,

KapAaHan-aK 3TH6ap,
KapycTYHe KaHTaMca,
495 KaHAaHKbl3b1n6eTH6ap,

kar iistiino ~:arcoosa,

kardan ap-alceti bar,
kar iistiino ~:antamsa,
kandan klzll beti bar,

kar iistiine karlar yagsa

kardan appak eti var,
kar iistiine kan damlasa,
kandan klZl1 yiizii var,

KYAepYAeil6blnKblnAaHT,
Kyqyryneil qbl~KblnAailT,
cyynecYHAeil KepHnHn,
cyynen ceCKe3pHHHn,
500 Kynce KypeKTeil THIlIH KaIllKaSlT,
KYHMeHcexblnap XblnaHaT,
6blnrapbl xHnyy EYYAail-6eK,
6YPYKcyraHAK-3pKeq8KeeHe Ka6apailTbl~ap, qOPOM,
505 YIllY 6Hp xepAeH K8rncYH,Ae!
AnblCTaH6eilMaH KeneT,Ae!
ATeKeMAilAap-KaHra ailTbl~ap,

kiidoriidoy bllklldayt,
kii~iigiittey cflfikJldayt,
siiiilosiindo~1kerilip,
siiiilop sosko erinip,
kiilso kiiroktoy tii kakayat,
ktiymonso clpar clttanat,
bllgan cittull Buuday-bek,
buruksuganAk-erke~okoono kab.lr aytlfiar, <;:orom,
u~u bir cerdt~nko~siln,de!
Allstan beyrnan kelet, de!
Atekem Aydar-kanga aytli'iar,

ceylan gibi titreyen,

enik gibi ses veren,
ordek gibi siiztiliip
soylenen eyi dinleyen,
giiliince kiirek gibi dileri parlldar
nefis miskler gibi kokan,
misk gibi kokan Buuday-bek'e
hem de gilzel Ak-erk~'e
ikisine de haber verin, yigitlerim,
kalklp buraya gelsin, de!
Uzaktan misafir geldi de!
Bunu babam Aydar Han'a da soyle.

u~ubir cerdanko~stin, de,

ilgerilep kollsun, de!

Kalklp buraya gelsin, de!

Civarda bir yere konsun, de!

YUIY6Hp xepAaH KelllcYH, Ae,

I1nrepHJlenKOHCYH,
Ae!

"'

~,

j!i

ALMAMBET'tN !vrUSLUMANOLUP K6K~6'YU TERK ETMESt

31
510

AnblCTaH 6eHMaH KeneT, ~e.!

EeHMaH~bIH KaMblH )((eCHH,~e!'

515

Ai1~ap-KaH yyny 3p KeKqe

KblpK qOPOCYHKOilIqy anbln,
KblprbIH-qan~bl 6aUIqbl anbln,
)((aTKaH )((epHHe )((yp~y ~eHT.
3KH qOPOYHre )((eTeT ~eHT,
6eHMaH Ka6apblH aHTaT~eHT.
Ta~ arapbm aTKaH~a,

520

urn,

KYH Kbl3apbm qblKKaHAa,

3KH qOPO YH~Y qeUITH,
KeUITY KenHn )((eHeTTy,
)((ep TYcYHe KoH~y ~eHT.
AnTblMblUI )((ene MH~ KynYH

525

qbl6blpaTa 6aHnMbl,
ceKceH )((ene can KynYH
)((eprenere 6aHnMbl.
Y 3yrYH canraHAa,

m,

530

6ynrapbl )((HTI)'Y Eyy~aH-6eK

6YPYKcyraH AK-3pKeq
KaTbIH~ap~bl )((HH~bI~eHT.
'Ca6aM cynyy 60ncYH" ~en
caKTbISlH~aHKbm~bIp~bl,
'KeHere cynyy 60ncYH!' ~en
KeH 6ynrapbl~aH THKTHp~H,

535

lm
erim!

'QbIKTa cynyy 60ncYH!' ~en

qblH )((H6eKTeH 3mTHp~H,
'Ka3blrbl cynyy 60ncYH!' ~en
KanaHnaTbm can~bl ~ei:iT.
y yrYH Kepce~, ymTYY ~eHT,

im,
540

ca6acblH Kepce~, blUIryy ~eHT.

'ToKMory cynyy 60ncYH!' ~en
COMTeMHpAeH COKTYPAY.
KOH ceMHCHHCOHAYAeHT,
Kon Kyymypyn TYPAYAeHT.

545

'AnMaM6eT KaqaH KeneT?' Aen

3KH Ke3H TepT Kbmbln,
omoHryn

550

Kapan TYP~y AeHT.

Eynrapbl )((bITTYYEYYAaH-6eK
AK-3pKeqTHH yi1YHAe
onrypr'\H 3KeH omOH~O.

'~
i,'",

'AnMaM6eT KeneT!' AeAH~eHT.

eKOO 3KH )((aKTaH UIblKanan KapMbl.

"",

AK-3pKeQ KaTblH aHTTbl AeHT:

'YH KeTYHe )((00 Kence,

';

,, "
ar

555

)((a~rbIC caSip3P 3KeH:

YH KoTYHe AOOKence,
)((a~rbIC cyynen 3P 3KeH!'
KblpK qOPO Kene )((aTblp AeHT,

560

;yle

.m,
~

KblpK 'JOpOHbIHaCTblHAa
KeK'Je-MHHeH AnMaM6eT
eKee Kene )((aTblp AeHT.
KblpK KHUIHHMHM'JMHAe
apblUIbl~ Y3YH AnMaM6eT

Allstan beyman kelet, de!

Beymandm kamm cesin, de!'
Aydar-kan uulu Er Kok~o
kirk ~orosumko~~u alIp,
Klrgm-~aldll ba~~laIlP,
catkan cerine cilrdil deyt.
Eki ~oro ilygo cetet deyt,
beyman kabann aytat deyt.
Tafi aganp :ltkanda,
kiln klzarlp ~lkkanda,
eki ~oro ilYtjil ~e~ti,
ko~til kelip conottil,
cer tilsilno ~:ondudeyt.
Altlml~ celt: mifi kulun
~lblrata baylladl,
seksencele san kulun
cergeleteba:vladl.
Uzilgiln saIE:anda,
bulgarl cittuu Buuday-bek
buruksugan I\k-erke~
katIndardl ciydl deyt.
'Sabam suluu bolsun!' dep
saktIyandanklldlrdl,
'Konogo suluu bolsun!' dep
kon btilgarldan tiktirdi,
'<;Ikta suluu bolsun!' dep
~m cibekten e~tirdi,
'Kazlgl suluu bolsun!' dep
kalaylatlp saildldeyt.
Uugun korsclfi, u~tuu deyt,
sabasm korsijfi, l~tuu deyt.
'Tokmogu suluu bolsun!' dep
sam temirden sokturdu.
Koy semisin soydu deyt,
kol kuu~urup turdu deyt.
'Almambet k,a~ankelet?' dep
eki kozi tort kllIp,
o~ontup karap turdu deyt.
Bulgarl ClttuuBuuday-bek
Ak-erke~tin ilyilndo
olturgan eken o~ondo.
'Almambet ktSlet!'dedi deyt.
Okoo eki cakltan ~lkalapkaradl.
Ak-erke~ katln ayttl deyt:
'Uy kotilno 0)0 kelse,
cafigls sayarer eken:
ily kotilno doc)kelse,
cafiglS silillop er eken!'
KIrk ~oro kelt: catlr deyt,
kIrk ~oromn astlnda
Kok~o-minen Almambet
okoo kele catlr deyt.
KIrk ki~inin i~:inde
arl~lfi uzun Almambet

Uzaktan misafir geldi, de!

ana hazlrllk yapaJlm, de!"
Aydar Han'm oglu Er Kok~o
kirk yigidini yanma alarak
KIrgm-~aI'I rehber yaptl,
konakladlklan yere gitti.
iki yigit eve giderek
misafir geldigini haber verdi.
Tan yeri aganp
giin kIzanp dogunca
iki yigit evi ~ozdii,
gelip g~ii yola diizdii,
ovaya yerletirdi.
Altml iple bin adet tar.
slra ile bagladl.
Sekseniple bir ~ok taYI
slra slra bagladl.
Yurt ~adlTlkurulunca
misk kokulu Buuday-bt'k
ile gilzel Ak-erk~
kadmlarl topladl.
Klmlz tulumlarl gilzel olsun dire
sahtiyandanyaptlrdl.
Silt kovalan da gilzel olsun dire
sahtiyandandiktirdi.
Tay yulan gilzel olsun dire
~in ipeginden ordiirdii,
kazlklar bile giizel olsun dire
ilstlerine kalay doktiirdii.
~adlr direklerini sivriltti,
bilyilk silt tulumlannl tiitsilletti.
Tokmaklar bile gilzel olsun dire
SOli demirden doktilrdii.
Koyunun semizini kestirdi.
EI baglaYlp durdular,
Almambet ne zaman geliyor dire
iki gozilnil dort etmi~,
hepsi bekliyor, ~imdi.
Misk kokulu Buuday-bek
Ak-erke~'in evinde
oturmu~lar orada.
Almambet geldi deyince
iki taraftan delikten baktllar
Ak-erke~ dedi ki:
"Evimize dii~man gelse
tek balI1abaedecek erdir 0,
evimize dava gelse
tek ba~mahalleder bir erdir o!"
Kirk yigit gelmekte idi,
kIrk yigidin oniinde
Kok~o ile Almambet
ikisi gelmekte idi.
Kirk ki~inin i~inden
artan uzun Almambet

32

/'

MANAS DE~;TANI

Kapbl 6010\lblrbln )KaTblpAei1T!

~an boyu ~Iglp catlr deyt!
kol boyu yiikseliyordu.
565 Y i1re 6Hp )KaKblHAanKeflAHAetiT.
Uygo bir caklndap keldi deyt.
Eve yakl~mca
EYJIrapbl )KbITTYYEYYAai1-6eK,
Bulgan ClttuuBuuday-bek,
misk kokulu Buuday-bek
6ypYKcyraHAK-3pKe\l
buruksuganAk-erke<;
ile giizel Ak-erk~
3WHKKe\lblra KaJIAblAei1T.
Cikke~lga kaljl deyt.
kaplya ~lklp durdular.
AK-3pKe\l KaTblHaTTbIAeT:
Ak-erke~ katm ayttl deyt:
Ak-erk~ kadm dedi ki:
570 'TepT apblwTYY OPOTTYH
'Tort an~tuu Oyrottun
"Dort Oyrot tarafmdan sen
TepecYHYH6aJIaCbl,
torosuniin balasl,
efendiler oglusun,
KblJI)KaraJIYYOi1pOTTYH
kll cagaluu Oyirottun
ince yakall Oyrotlarm
KbI6aTblHblH6aJIacbl,
klybatmm balasl,
klymetli bir oglusun,
aJIT'apblwTYYOi1pOTTYH
all' an~tuu Oyrottun
altl Oyrot taraflndan
575 a3blCKaHAblH6aJIaCbl,
azlSkandm bal,asl,
aziz hamn oglusun,
aJITblHaHAap, \lOK 6eJI60o,
altln aydar, ~ok:belboo,
altln orgulti, sa~akll ku~akll,
Kapa-KaHAblH60TaCbl
Kara-kandm botasl
Kara Han'in yavrusu
Ka6blJIaHTYyraHAnMaM6eT!kabllan tuugan Almambet!kaplan doganAlmambet!
CaJIaMaTMaK6HCTe)KOK,
Salam aytmak biste cok,
"Selam" demek bize yakl~maz,
580 3JIHKaJIMaK
elik almak
"aleykum selam" demek de size
CHCTe
)KOK:
siste col~:
yakl~maz,
CaJIaMAbl
CHCKe
6YlOpraH,
:salamdlsiske buyurgan,
"selam" size buyrulmu~,
TaTaAbl6HcKe6YlOprau!
tataydl biske bu:yurgan!
~ekinmek bize buyrulmu~.
ATblMblH 6awblH 6ypaTblp,
Atlfidm b~m buratlr,
Atlmn b~ml ~evir,
KaKaflAblMaTYpaTblp!'
kak aldlma turatlr!'
dur artIk beDimonumde!"
585 KbIJI-)KHpeHAe
6YYAaHAblH
Kll-cirendey buudandm
Derken Kil-ciren yuriik atln
\lbIJI6blpAK-3pKe\l KapMaAbl,
1~llblrAk-erke<; karmadl,
Ak-erke~ yulanndan tuttu,
aTblHblH6awblH 6YPAYAeHT.
atlmn ba~mburdu deyt.
atln ba~ml ~evirdi.
ApblWbl~ Y3YHAnMaM6eT
Arl~ln uzun Almambet
Ar~tan uzun Almambet
ywy )KepAeTYPAYAeHT,
u~ucerde turdu deyt,
bu yerde atml durdurdu,
590 aTTaHTywe KaJIAbIAeT.
attan tti~o kaldl deyt.
atlndan ~aglya indi.
TooAa OOJIroHKeK\le-KaH
Tooday bolgon Kok~o-kan
Dag gibi yuce Kok~o Han
'83YMHYHaTblHaJIMaHT!'Aen,
'Ozumnun atm almayt!' dep,
"Benim atlml almadl!" dedi,
aTTaHTYwneH TYPAYAeHT.
attan tii~poy turdu deyt.
klzdl atlndan inmedi.
AK-3pKe\l KaTblHaHTTbIAeHT:
Ak-erke~ katm ,ayttldeyt:
Ak-erk~ kadm dedi ki:
595 'KbI3b1JI-CYYAYH
OIOHAa,ropeM,
'KIZIl-suudun oyunda, torom,
"Klzll su vadisinde. efendim,
KblTaHJIapAblH3p Arblw, ropeM,
Kltaylardm Er ,~gl~, torom,
C;inlinin Er AgI~'I, efendim,
6Hp )KbIJIKblMbl aJIraHAa,TepeM,
bir cllklfidl alganda, torom,
atlarlm alml~tI, efendim,
KeTYHeH\lbIKKaHKyyrblHbI~, TepeM, kotiinon ~lkkan kuugmln, torom, arkasmdan kovaladm, efendim,
6blpblKTaTbinCaJIraHAa,
TepeM!bmktatlp salganda,torom!ka~maga mecbur ettin, efendim!
600 AHAa 6Hp aTbl~ aJIraMblH,TepeM!
,~nda bir atln algamm, torom!
0 vakil atlm tutmu~tum, efendim!
KaHa 6Hp MYYC\lblKKaHbI,TepeM?
Kana bir mOils '~lkkam, torom?
-5imdi burnun mu buyudu, efendim?
MJIeHHHCYYHKblAblpraH,ropeM,
ilenin suun kldlrgan, torom,
ili suyunda dol~an, efendim,
TaKbIMbI~\le~reJI cblAblpraH,TepeM!- taklmln ~engel i;ldlrgan, torom!baldmm ~ahlar SIYlran,efendim!
AHAa 6Hp aTbI~ aJIraMblH,TepeM!
Anda bir atln algamm, torom!
0 vakit atlm tutmu~tum, efendim!
605 KaHa 6Hp MYYC\lblKKaHbl,TepeM?
Kana bir mOils '~lkkam, torom?
-5imdi burnun mu buyiidu, efendim?
K YHAeHT arblTbln, KYWCaJIbln,TepeM,Kiindo it agltlp, ku~ sallp, torom, Her gun it sahp, ku~ sahp, efendim,
KYHAe6Hp canap KblJIaCblH,
TepeM!I~undobir sapar kllasm, torom!her gun biT sefer kllarsm, efendim!
KYHAe 6HPaTbl~ aJIaMblH,TepeM!
Kundo bir atln alamm, torom!
Her gun atlm tutarlm, efendim!
KaHa 6Hp MYYC\lblKKaHbl,TepeM?
Kana bir muus 4rlkkam,torom?
Nedir bu hiddetin ~imdi, efendim?
61 0 EeJIH~ HeAeHTap 60JIA'aH,TepeM,
Beylin neden tar bold' ay, torom, Merhametin nedendaraldl, efendim,
6epeKe~ HeAeH)KOK60nAY,TepeM?
l,ereken nooencok boldu, torom? gorii~iin neden azaldl, efendim?
AnblCTaHKeJIreH6eHMaHAHH,
TepeM, Allstan kelgen beymandin, torom, Uzaktan gelen mihmamn, efendim,
aTblH6Hp Typyn MeHaJICaM,TepeM, atln bir turup men alsam, torom, atml ~imdi tutuyorsam, efendim,
H\lHMe 6Hp Tap 3JIe,TepeM!'
i~ifide bir tar elf, torom!'
neden i~in slklldl, efendim?"
615 AHAa aHTTbI~KeK\le-KaH:
Anda ayttln Ko~:~o-kan:
Kok~o Han 0 zaman dedin ki:
'HapKTbl 6HnreH AK-3pKe\l,
'Narktl bilgen Ak-erke~,
"Kanun bilen Ak-erke~,

ALMAMBET'iN MUSLUMAN OLUP K6K~6'YU TERK ETMESi

HapKTbl 6HnreH TYp6aI16bl?'
)KImY 6HIIreH AK-3pKeq,
620

XeH~Y 6HnreHTYp6aI16bl?'
Too~aU 6onroH KeKqe-KaH
TOl\Koron aTTaH TYIlITY ~eUT,
31lIHKTHaqa 6ep~H AeI1T,
YHro 6Hp KHpHn KeMH ~eI1T.

625

II

EypYKcyraH AK-3pKeq
6Hp KeKep apaK 6ep~H ~eHT,
qblHAblpMaflbl KeKep, qblHbl qeqeK
XYK 6ypqYHaH aJIAbl ~el1T,
KeKqe-MHHeH AJIMaM6eT 6aTblp~bIH
aCTblHa Koron Cafl~bl ~eUT,

,I

630

6ypee Kyron 6ep~H ~eHT,

6ypee CYHyn 6ep~H ~eHT.
EypYKCyraH AK-3pKeq
OTry Xarbln xH6epHn
cal\OOp 6Hp OTKOKOH~y ~eHT,

635

640

aK-KyHpYK qaHAbl CaJIAbI~eHT,

Kal1MaKTaHaflbIn CaJIAbl~el1T,
KaHTTaH aflbln KOIlITY~eHT,
aflMaCbIHaH aJIAblAeHT,
llIeKepHHeH KYHAY~eHT,
MapT-yynan qaH~bl KaI1HaTaT.
'KeKQe-MHHeH AJIMaM6eT
YllIynap MaCTapoonOT!' Aen
QaH~aH 6epHn TYP~y ~eHT,

645

'MapT-yynaraH QaHnapbI
Mac Kbm6aH MaCbll\ Kernn
TYP~Y!' ~eHT.
3H~e KeKQe aHTTbl ~eI1T:
'Eynrapbl XblTryy Eyy~al1-6eK,
6ypYKcyraH AK-3pKeQ,

650

1dim!
c:ndim?

im!

6eAepAY KYMraH aflbll\ap,

6ernHe 6eHT 6onYl\ap!
Kol1 ceMHCHHcoro~ap!
AJIblCTaH KenreH AJIMaM6eT
6 5 5 Kon KYYllIypyn TYPy~ap!
EeHMaH KaHa QO~Yl1re
aflbln 6apHn KHprncKHHr

[ldim!
;::ndim?

t'endim.
ndim!

m!

660

dim?

endim.

dim.

m!
~

Eynrapbl XHTryy EYYAaH-6eK

6YPYKcyraH AK-3pKeQ
6HpHl\ 31lIHK allITbl Ael1T,
6HpM~ T61lIeK canAbl AeI1T,
aflbln 6apbln KHprHcTH.
Kononyy KYMraH aflAbl Ael1T,
KonYHa 6el1T 6on~y ~eI1T,

n?

endim.

Kononyy KYMraH aflbll\ap,

KonYHa 6eHT 6onYl\ap:

665

OeAepAY KYMraH aflAbl AeHT,

6eTHHe 6el1T 6on~y ~eI1T.
Kol1 ceMHCHHcol1~y ~el1T,
Kon KYYllIypyn TYP~y AeI1T.
)Kbmyy

xaan xaTKbl3bln

narktI bilgen turbaybl?'

Cndil bilgen Ak-erke~,
condil bilgen turbaybl?'
Tooday loolgon Kok~o-kan
tofikoyup allan tUtudeyt,
eikti a~a berdi deyt,
ilygo bir kirip keldi deyt.
Buruksu:ganAk-erke~
bir koko:r arak berdi deyt,
~mdlrrnall kokor, ~lm ~Oc.;ok
cilk bur~unan aldl deyt,
Kok~o-minen Almarnbet batIrd
astIna koyup Saldl deyt,
bilroo kUlYUP
berdi deyt,
bilroo sunup berdi deyt.
BuruksujganAk-erk~
ottu caglp ciberip
safioor bir otko koydu deyt,
ak-kuyruk ~aydl Saldl deyt,
kaymaktan allp Saldl deyt,
kanttan ,UlP kotu deyt,
almasman aldl deyt,

en iyiyi biImez mi?

Ogiitle dolu Ak-erke~,
en iyi ogiidii bilmez mi?"
Dag gibi biiyiik Kok~o Han
fIrladI atlndan indi,
evin kaplSlm bir a~arak
hemen evine girdi.
ana giizel Ak-erke~
bir tulum rakI getirdi,
lklrtlII tuIumla ~ini ~anaklan
denkten ~lkanp getirdi,n
Almambet bahadlr iIe Kok~o'niin
getirip online koydu.
Biri raklYI koyardI,
obiirii de sunardl.
~ok giizeI Ak-erk~ de

ekerinenkuydu deyt,
mart-uulap ~aydl kaynatat.
'Kok~o-minen Almarnbet
uular mastarbolot!' dep
~aydanberip turdu deyt,

ocaga atei koydu,

semaveri atee koyup
ak kuyruk ~aydanda attI,
kaymaktan da allp koydu,
sonra da ekerdenattI,
eImaiardanda aIdI,
i~ine ekerdenkattJ.
~aYI giizeIce kaynattI,
Kok~o iIe AImambet
sarhoolacaklar diye
onun i~in ~aYI getirdi,

'Mart-uulagan ~aylarl
mas kllbay maslfi ketip
turdu!' deyt.
Ende Kok~o ayttI deyt:
'Bulgan clttuu Buuday-bek,

sarhoetmeyen ~aydan
sarholugugiderir diye
hep sundu.
a zaman Kok~o dedi ki:
"Ey misk kokulu Buuday-bek,

buruksu~:anAk-erke~,
kololuu kumgan allnar,
koluna beyt bolunar:
bederdil kumgan allnar,
reline beyt bolufiar!
Koy semisin soyunar!
Allstan k:elgenAlmambet
kol kuull1rupturunar!
Beyman kana ~on ilygo

ey ~ok giizel Ak-erke~,

pirin~ kaplI ibrigi al da
elIerini Ylkasm,
pirin~ siislii ibrigi al da

allp barip kirgiskin!'

Bulgan cittuu Buuday-bek

aIlp gotiiriin!"
Misk kokulu Buuday-bek
ile giizel Ak-erk~
birisi kaplYI a~tl,

buruksug;anAk-erke~
birin e~il, a~tI deyt,
birin t6~i)k saldl deyt,
allp banp kirgisti.
Kololuu kumgan ald. deyt,
koluna b,~ytboldu deyt,
bederdiiIcumganaldl deyt,
betine beyt boldu deyt.
Koy semisin soydu deyt,
kol kuu~lJrupturdu deyt.
Clluu caap catklzlp

33

yiiziinii Ylkasm!
Koyunun yaglIsmI kestirin!
AImambet uzaktan geldi,
el baglaYlp durun,
mihman ham, biiyiik eve

digeri yatagJ yaptl,

onu i~eri gotlircliiler,
pirin~ ibrikler ile

elinin suyunu doktiiler,

siislii ibrikler ile
yiiziinlin suyunu doktliler,
koyunun semizini kestirip
el baglaYlpdurdular.
Yatsm diye IsIttllar,

34

670

MANAS DESTANI
3M 3ll1WKKeqblKTbl AeHT.
Ta~ arapbln aTTbl AeHT,
K YH Kbl3apbln qblKTbl AeHT,
AJIMaM6eT TellieKTeH TYPAYAeHT.

675

AnMaM6errnH aCTblHAa
KeKqe TYpraH 3KeH AeHT,
K ype~qYHY MWHreH3KeH AeuT.
TOMYK 6oHnyy Kype~qy
TonypaK 6acblll )KyrypAY.

680

EaTblp TyyraH qO~ KeKqe

aJITblMbllll )Kene MH~ KYJIYH
qbl6blpaTa 6auJIan caJIblllTblp,
ceKceH )KeJIe cali KYJIYH

685

)KepreJIeTe 6auJIan CaJIbInTblp.

Kaucbl TYY 633HH COUOPYH6HJI6eu,
Kaucbl TYKYP aTTbl COUOPYH6Hn6eH,
Ken )KbIllKbIHbl~ apaCbIHAa
apbl-6epH )KypreHAe,
TOKMaK )KaJIAYYTOp aurblp

690

K6k<;:6 gelmi durmutu.

Kiiroii~iinii mingen eken deyt.

Tomuk boyluu Kiiroii~ii

Ktir6n<;:ti'ye binmiti,
bu ytiksek ayakll Ktir6n<;:ti,

topurak basliP ciigiirdii.

Batlr tuugan ~oii Kok~o

toprak sa<;:arakgitmiti.
Kahraman dogan Er K6k<;:6,

altlml cele miii kulun

~Iblrata baylap sallptlr,
seksen cele san kulun
cergelete bay lap sahptlr.
Kaysl tuu beeni soyorun bilbey,
kaysl tukur attl soyorun bilbey,
kop cIlkmlii iraslnda
arl-beri ciirgtindo,

aItml ipIe bin taYI

slra iIe bagladl.
Seksen ipIe bir <;:oktaYI
Slra Slra bagIadl.
Hangi klsragl kessin, biImez,
hangi adi atl kessin, bilmez,
bir <;:okatm arasmda

Kok~o caktndalp kelgende,

arkt-terki tunJup,

K6k<;:6 bunIara yakIamca

6ypeHYH TapC-KapAbl aUpblJIbln

KeTT'WJIe,
KaH KeKqe 6Hp YllIYHY COUA'3JIe.
KaH AJIMaM6eT 6aTblPAblH

karslldalp-tebiip,
biironiin tars-kardl ayrlhp

karlllkll tepitiIer,
birbirinden

kett'ile,
Kan Kok~o bir uunu soyd'ele.
Kan Almambet batlrdln

6awblH OHY-MHHeHKYTTYKTaHT.
KeK AJIMaM6eT 6aTblp )KYPAY AeuT,

ayrlllnca
Han K6k<;:6 bunlan kestirdi.
Han AImambet bahadlrln

bam onu-minen kuttuktayt.

Kok Almamt'et batlr ciirdii deyt,

baml bunlarla kutladl.

Almambet bahadlr b6yle yalyordu,

KYH OpOIOHcypa6auT,
TYH OpOIOHcypa6auT.
Kbl3bIJI qOKTYY OUpOTTy
anbln KenHn TYPAYAeHT.

TYHAyrYHeH Mau KblJIAbl,

ToMorocYH KauTTbl,
TOMaSlrblH 6auTTbl;

KenH~re KeTe 6aUJIaTTbl,

7 10 KeMnHpre KYUPYK qaHHaTTbl.
KaH AnMaM6eT 6aTblPAblH
l'Y~ry )KaTaKKaHaCbl
AHAap-KaHAbIH anTblH
TaKTa aMblHAa 60JIAY,

720

astmda

alaca beygir ktimeIeri

TyreJI )Kyp-rYH 6au KblJIAbl;

715

Almambettin

Kok~o turgan eken deyt,

gtin kIzarlp dogarken

AImambet yataktan kaIktl.
AImambet'in karlsmda

uunuii ala iiriindo

eki kiiykiil b(~ebar eken.

YllIYHY~ ana YPYHAe

3KH KYUKyn 633 6ap 3KeH.

KeKqeHYH )Ka6blrblHaH Mau KblJIAbl,

)KaMbl )KypTYH 6au KblJIAbl;
705

tl5okton turdu deyt.

oraya buraya dolatl,

boI yeIeli klZl1 stirtileri,

apKbl-TepKH TYPywyn,
Kapc blJIAaw bIn -re6 HllI Hn,

700

Kiin klzarlp ~Iktl deyt,

Almambet

kapldan dlanya <;:lktllar.

Tan yeri aganp

tokmak calduu tor ayglr

KeKqe )KaKblHAaWbln KeJIreMe,

695

em eikke ~.lktl deyt.

Taii aganp attl deyt,

KYHAYCaHbl~ )KypreHY
KaK4eHYH YCTY6onAY.
TenereHHH TerHC KblJIAbl,

kiln oroyun sllrabayt,

tiin oroyun surabayt.
Klzll ~oktuu IOyrottu
allp kelip turdu deyt.
Kok~oniin caiblgman may klldl,
caml curtun bay klldl;
tiindiigiinen may klldl,
tiigel curtun tlay klldl;
tomogosun

k:lyttl,

tomayagln bayttl;
keliiige kete baylattl,
kempirge kuyruk ~aynattl.
Kan Almambc~t batlrdln
tiiiigii catakkanasl
Aydar-kandm

altln

takta aldmda boldu,

kiindiis anlii clirgonii
Kak~oniin

iistli boldu.

TeMeHeCHH6onoT KblJIAbI!

Telegeyin tegils klldl,

temenesin bolot klldl!

KeKqeHY~ KalllblHAa )KypreH

KblpK 40POHYH H4W KYHAYAeHT:
'Ey anbICTaH KenreH AnMaM6eT,

Kok~oniiii kamda ciirgon

kirk ~oronun i!r"iktiydii deyt:
'Bu allstan ke]lgen Almambet,

KanblPAaH qblKKaH AnMaM6eT,

Kaplrdan ~Ikk,an Almambet,

i<;:inde iki kti<;:tik klsrak vardl.

karlllkll

durdular,

iyi gtinler midir, sormadan,

iyi geceler midir, sormadan.
Kor gibi yanan Oyrot'u
aldl buraya getirdi.
K6k<;:6'ntin halkrnl semiz etti,
btittin yurdu zengin etti,
evin bacaslna kadar yag doldurdu,
btittin halkl zengin etti,
btirktit kuunun ballglnl sUsledi,
fakirleri zengin etti,
gelinlere ipek kuma baglattl,
kocakarrlara kuyruk <;:ignetti,
Han AImambet bahadlrln
gece yatacagl yer,
Aydar Han'rn altln
tahtl 6nUne kondu,
gtindtiz ytiriidUgU yer,

K6k<;:6'nUn6nUoldu.
Her eyi tamam klldl,
<;:uvaldlzlnl <;:elikklldl!
K6k<;:6'nUn etraflndaki
kirk yigit bunu klskandl.
"Uzaktan gelen Almambet,
katirden <;:IkanAlmambet,

:di
Ju,
,rdu,

ALMAMBET'iN MUSLUMAN OLUP KOK<;O'YUTERK ETMESl

TepeMYCKe Te~ 6onAY,
KbIpKbIMbICTaHqO~ 6onAY!
EaTbIp TyyraH KeKqe-KaH
7 2 5 )!(eHcyc HlliTH KbInMacbIH!
AJIbICTaH KenreH KanbIPAbI
KallibIHaH qbIrapbIn KOHCYH!'Aen
Ke~ec KbinAbI KblpK qOpo.
EHP TYHY KaH KeKqe
730

EYYAaH-6eKTJ1HYHYHAe
KoHyn )!(aTKaH 3KeH AeHT.
Ta~a arapbill aTKaHAa,
KYH Kbl3apbill qHKKaHAa,

735

EYYAaH-6eK-MHHeHTypraHAa,
ynyy araCbl AK-KbISl3
KHqH HHHCHKeK-KbiS13
lJopOnoPAYH )!(aKlliblnapbI
aK YHre KHpHn KenAH AewT,

740

aCTblHa onTypyn KanAbI AewT.

AK-KbISl3 qOPO aWlfbI AeHT:
')KoropTOH KenHn 6eeAecyn,
KbIpK qOPOAOHeeAecyn,
KYAaw KbInraH Ke~CHHHn,

745

TepeM-MHHeH Te~CHHHn,
6aTbIpbIMHbIH KaTblHbIH
AK-3pKeqTHH TellierYH
AnMaM6eT 6acbill )KypeT!' AewT,
KeK-KbISl3 AereH lJOpOaWlfbI:

750

'MeH-Ae Kepyn )KypreMYH,

3M'3ne 6ypee awTap Aen )KypreMYH!'
EynrapbI )!(bITTYY EYYAaw-6eK
on Aa aHTTbI KaHblHa:

755

'MeH-Ae 6HnHn )KypeMYH:

KeKqe-KaHra MeH aHTcaM,
"KYHynyrY-MHHeH aHTaT!" AeHpaHbl awTnaH )KypeMYH.'
KeKlJe Typyn aHlfbl~ AeHT:
'AJIMaM6elfH lJaKblpbln KenH~ep!
Ey KbInraHbIH )Ka3anaHM!

760

765

AK-3pKelJ HH3aHca(?),
6a3a Kanbill KeCKHnen )KH6epeMHHI"
KeK-KbISl3 AereH lJOpO6apAbl,
'Acanay ManHHKMM!'AeAH.
'AJIHKeMe canay ManHHKHM!'
'Ey AnMaM6eT 6aTbIPAbi
TepeM KeKlJe lJaKbIpaT!'
AJIMaM6eT 'EapawH!' AeAH,
AnMaM6eT AwAap-KaHra aHlfbl:

770

'An'aTeKeM AHAap-KaH,
)Ka6bIrbI~HaH MaH KblJlAblM,
)KaMbl TypTY~ 6aH KblnAblM;
TYHAyrY~HeH Mai1 KbIJIAbIM,
TYI-en )KypTY~ 6ati KblnAblM;

775

ToMoro~AY KaH'rrbIM,
TOMaSlrbI~ 6aHTrb1M;

35

toromusk5 ten boldu,

kIrklmlstm ~on boldu!
Batlr tuu~:anKok~o-kan
consus ilti kllmasln!
Alistan kt:lgen Kaplrdl
kaman ~J.ganpkoysun!' dep
kenes klldl kirk ~oro.
Bir tunu Kan Kok~o

hammlzla denk oldu,

kIrklmlzdan buyuk oldu!
Kahraman dogan Kok~o Han,
boyle hakslz iler yapmasm!
Uzaktan gelen kafiri
yamndan atsm!" dediler,
kirk yigit boyle konutular.
Bir gece han Kok~o

Buuday-bektin uyundo
konup catkan eken deyt.
Tana aganp atkanda,
kiln klzarJlp~ikkanda,
Buuday-bek-minenturganda,
uluu agasl Ak-klyaz
ki~i inisi Kok-klyaz
~orolordull cakljan
ak uygo k:irip keldi deyt,
astlna olturup kaldl deyt.
Ak-kIyaz ~oro ayttl deyt:
'Cogorton kelip boodosup,
kuk ~oro<lonoodosup,
Kuday kl1gan kensinip,
torom-minen tensinip,
batlnmmrl katlnm

Buuday-bek'in evine
gitmi uyuyordu.
Tan yeri agarlp
gun klzarlp dogarken
Buuday-bek ile kalktllar
agabeyi Ak-kIyaz
kii~iik kardei Kok-klyaz
yigitlerin en iyisi,
gelip beyaz eve girdiler,
onlerine dikildiler.
Ak-klyaz yigit dedi ki:
"Bu uzaklardan gelip
biz kuk yigide baskln ~Ikan,
Tann'mn yukseltip
efendime denk ettigi Almambet,
bahadmmlzm kansl,

Ak-erke~l:intoogun
Almambe:t baslp curot!' deyt.
Kok-klyaz degen ~oro ayttl:
'Men-de koriip curgomun,
em'ele bii.rooaytar dep curgomun!'
Bulgan ClttUUBuuday-bek
01 da ayttl kanma:
'Men-de bilip curomun:
Kok~o-k2mgamen aytsam,
"Kunulugu-minen aytat!" deyram aytpa:f curomun.'
Kok~o turup ayttln deyt:
'Almambetti ~akmp keliner!
Bu kllgamn cazalaym!
Ak-erke~ iyzansa(?),
baza kallp keskilep ciberemin!'
Kok-klyaz degen~oro bardl.
'Asalau maliykim!' dedi.
'Alikeme salau maliykim!'
'Bu Almambet batudl
torom K(jk~o ~akuat!'
Almambe:t'Barayn!' dedi,
Almambt:t Aydar-kanga ayttl:
'AI'atekem Aydar-kan,
cablglnnan may klldlm,
caml turtlln bay klldlm;
tiindugiiiinen may klldlm,
tiigel cul1uii bay klldlm;
tomogoii1ju kayttlm,
tomayaglii bayttlm;

Ak-erk~'in yatagma
girrni yatlyor!"
Kok-kIyaz yigit dedi ki:
"Ben de gorup duyuyorum,
bir bakaslgidip sayler diyoruml"
Misk kokulu Buuday-bek
0 da hamna dedi ki;
"Ben de biliyorum:
Kok~o Han'a soylersem
beni klskan~ sanar diye,
soylemedim, vazge~tim,"
Kok~o 0 vakil dedin ki:
"~aglrm bana Almambet'i,
yaptlgml cezalanduaYlm!
Ak-erke~ su~lu ise
par~apar~aedeyim!"
Kok-klyaz yigit gitti,
"Selamunaleyktim!" dedi,
0 da "Aleykiimselam!", dedi.
"Bu Almambet bahadlrl,
efendim Kok~o ~aglrdl," decli.
Almambet: "Peki varaYlm!" dedi,
Sonra Aydar Han'a donerek:
"Asil baba Aydar Han,
zaYltlarl semiz ettim.
fakir halkl zengin ettim,
evin bacaSlnakad.lr yag doldurdum,
biitiin k.lvmini zengin ettim.
ba~larl da hep diizelttim,
fakir halkl zengin ettim.

::!n!W~"'~c~~1~~)::

~ ~fJj/fi7:'

i36

"c"
C,,_II"

KeMDHpre KyiipYK tJaiiHaTrblM,

KenH~re KeTe 6at1naTrbIMKblnraHbIM MHMeT KbIMbIM6a,
MeHH~ Kaii )KepHM~H KeM TanTbI~?
'180

KetJKa aK Te~re 6ynYM tJatJapAa

KbI3bIn tJOKTYYOiipO'ITYH
e~y 6Y3YK KepYHreH,
KaH enTYPyn KatJap~a

785

Ke3Y 6Y3YK KepyneT,

3ne (?) KenreH KeK-KbISl3,
KeK-KbISl3~aii tJOpoHYH

790

e~y 6Y3YK KepYHeT,

Ke3Y 6Y3YK KepYHeTo~op mYM~YK Ken 6on6oHT!
)KaKIlIblnblKTYY Ken 6onco,
)KaHa aHTbln KeneMHH:
)KaMaMbIKTyY Ken 6onco,
omOHOH apbl KeTepMHH.
CaK canaMaT 6onyn TbIp!

795

CarblH6aH 3ceH 6onyn Tblp!'

Ka6naH TyyraH AnMaM6eT
KbIn-)KHpeHHH MHMH ~eHT,
KbIn Ky6ecYH KHHAbI ~eHT,

800

oM6Y-~OM6y 6aCTblpbill
op~'aTKaMaH 6on~y ~eHT,
KeKTy-MHHeH KHp~H~eHT,
KoHnoT-MHHeH tJbIKTbl ~eHT.
KaH KeKtJeHYH YHYHe
aTTaH Tyme Kan~bI ~eHT,

805

mHITren KHpHn Kan~bI ~eHT.

MYPYHrY)KOpyryHAa
AnMaM6eT yCTyHe KenreHAe

810

tJoponop ~yy ~en Typa KanbIQbI,

Tepecy 6y KeKtJe
oMonyn onTypa 6ePHtJH.
Ka6bInaH TyyraH AnMaM6eT
canaM aHTbln KHp~H ~eHT:
Typa KanraH tJopo )KOK,

OMono 6epreH rope )KOK.

8 1 5 CanaM aHTca, anHKe )KOK,
anHKe-MHHeH HmH )KOK.
AHAa onTypraH KaH KeKtJe

820

cy~raH 6yTyH TapTnMbI,

)KYMraH Ke3YH atJnaAbI.
Kapa-KaHAblH 6~acbI
Ka6blnaH TyyraH AnMaM6eT
MbIHay OTTYH6ambIHa,
6y otJaKTyH KalllbIHa

onTypa Kan~bI~ AnMaM6eT.

8 2 5 qoponop~y Kapaca,
e~y 6Y3YK KepYHeT,
K93Y 6Y3YK K9PYH9T.
AK-KbISl3 QOPOMblHbl aHTTbl:
'EyrYHry anraH caa )KaKWbl,

MANAS-DEST

.
ANI

1:empirge kuyruk (j:aynattJm,

1:elifigekete baylattlm~:Ilgamm mildet kIldlmba,
rnenifi kay cerirndi kern taptlfi?
FCe<;ka
ak tefige bulum (j:a(j:arda
k:IZI1(j:oktuuOYlrottun
(jlfiti buzuk koriingon,
kan oltiiriip ka(j:arda
kozti buzuk koriinot,
ele (?) kelgen Kijk-kIyaz,
F~ok-kIyazday(j:oronun
ofiti buzuk kOriilllOt,
kozti buzuk koriinotofior ~umduk kep bolboyt!
Cak~I1lktuu kep bolso,
calla aytJpkelemin:
c:amandlktuukep bolso,
o~onon an kete~min.
Sak salamat bolup tIr!
Sagrnbay esen bolup tIr!'
K:ablan tuugan Almambet
K:I1-cirenin mindi deyt,
kl! ktibostin kiycll deyt,
olmbu-dombu ba:~tInp
olrd'atkandayboldu deyt,
k4Jktti-minenkirdi deyt,
koylot-minen (j:ll:tI deyt.
Kan Kok(j:ontin ulytino
attan tti~o kaldl dleyt,
~iptep kirip kaldl deyt.
Nlurungu corugunda
Almambet tisttincjkelgende
(j:orolor duu dep tufa kall(j:l,
to,rosti bu Kok(j:o
oiidolup oltura bc:ri(j:i.
KabI1an tuugan l\.lmambet
satlamaytIp kirdi deyt:
tufa kalgan <;:oroI::ok,
oiidolo bergentoro cok.
Salam aytsa, alike cok,
alike-minen i~i c,ok.
Anda olturgan Kan Kok<;:o
sufigan butun tar1padl,
cumgan koziin a(j:padl.
Kara-kandrn balm;l
kabllan tuugan Almambet
mlnau ottun ba~lna,
bu o<;:aktunka~rn.l
oltura kaldln Almambet.
<;:orolordukarasa,
ofiii buzuk koriinot,
kcizii buzuk koriinot.
Alk-klyaz (j:oromilll ayttl:
'B,ugiingii algan saa cak~l,

kocakanlara kuyruk c;:ignettim,

gelinleri siisledim,
hen soziimde durmadlm ml?
Neyimi eksik buldun?
Hazinemi sac;:arken
ben,
kor gibi yanan Oyrot'un
yiiziinii aslk gordiim ben,
hanlanrn oldiiriince
goziinii donuk gordiim hen.
-5imdi gelen Kok-ktyaz'm,
bu Kok-ktyaz yigidin
yiizii de oylesine aslk,
gozii de oylesine donuk.
Fena soz getinni olacak!
tyi soz getirmi ise,
gelir sana soylerim.
Eger fena bir soz ise
dogru oradan giderim,
"Sag selametkal!" derim.
Allah'a emanet 01, keder etme."
Kaplandogan Almambet
KII-ciren'e binerek
ktl zlrhml giyindi,
giimbiir giimbiir c;:ekipgitti,
aurn ok gibi segirtti, gitti,
yiiksek daglardan indi,
dar gec;:itlerdengec;:ti,
Kokc;:oHan'm evine vanp
attan inip
acele ic;:erigirdi.
Bundan onceleri ata binip
Almambet her geliinde
yigitler hayktnarak ayakta dururdu,
efendileri Kokc;:oise
onu yarnna allrdl.
Kaplan dogan Almambet
selam verdi ve girdi.
Ayaga kalkan yigit yok,
oturacak yer veren yok.
"Selam" dedi, "Aleykiim" yok,
"Aleykiim" ile ii yok.
Orada oturan haD Kokc;:o
ayagml toplamadl,
yumulu goziinii ac;:madl.
Kara Han'm oglu
kaplan dogan Almambet
tam ateinbamda
sac;:-aya~n
yanmda
oturup kaldl, Almambet.
Yigitlere baktI,
yiizlerini aslk buldu,
gozlerini donuk buldu,
Ak-klyaz yigit dedi ki:
"Bu giin allrsan iyi edersin,

ALMAMBET'llol MUSLUMAJ'i OLUP KOKC;O'YUTERK ETMESt

rurdu,

830 6epreHHMaa)f(aKIlIbl.
bergeni maa cak~l.
"AT KepeK6onco, aT
"At ken~k bolso, at
cypacbIH!"~e~!' ~eAH
surasm!" deyt!' dedi
"TOH KepeK60nco, TOH
"Ton kf:rek bolso, ton
cypacbIH!"~eHT!'AeAH
surasm!" deyt!' dedi
"KanaraHblHanCbIH!"AetiT!' AeAH
"Kalagarnn aIsm!" deyt!' dedi
"THnereHHHanCbIH!"AeHT!'AeAH.
"Tilegenin alsm!" deyt!' dedi.
835 AHAa MMaM6eT atiTTbl:
Anda Almambet ayttI:
'AT apbIraH )f(epH)f(OK,
'At ang;ln ceri cok,
TOHYMTOCKOH
)f(epH)f(OK!tonum toskon ceri cok!EycKaH HIlIH6Y3yncYH,
Buskan i~i buzulsun,
)f(apbIraHKHIlIH)f(apblncbIH!
cangan ki~icanlsm!
840 AT KeperH )f(OK',AeAH,
At kere!:i cok', dedi,
TOHKeperH)f(OK!'AeAH.
ton kere,gicok!'dedi.
)Kepre apKbI-repKHqHiiAH,
Cerge aIkl-terki ~iydi,
6bIqaK KaHTblllKblHbIHacan.[{bl.
bl~ak kaytip kIrnna saldl.
TeMeHry )f(aKTaKeK-qOpOai-ilTbl:
Tomongti cakta Kok-~oro ayttI:
845 ')KorOpTOHKenHn6eeAecyn,
'Cogorton kelip boodostip,
KbIpK qOPOAOH
eAecyn,
kIrk ~or(ldon odostip,
KYAaHKbInraHKeI\CHHHn,
Kuday kllgan kefisinip,
repeM-MHHeHreI\CHHHn!torom-mlinen tefisinip!6HpHMAereHKYAaiiAbI
birim deJ~enKudaydl
850 apcap Kblna TYp6aticbl1\6bl?
arsar kIla turbayslfibl?
OonYKMa TepeM 6ap 3AH,
Oolukm;l torom bar edi,
TepeMHYHoonYKMaCbI
toromntin OOIUkmasl
KapManonrypa'A'3ne!
karmapoltura'd'ele!
AK-3pKe4 KaTblMaHcypaca~,
Ak-erkec,:katmdan surasafi,
855 6epe TypraH 60nyn OIlTyp6aHT-n3ne? bere turgan bolup olturbayt-p'ele?
Pac pblC-KeCTH
)f(HrHT3KeCHH!'
Ras ns-kesti cigit ekesin!'
MMaM6eT aHAaaHlTbl:
Almambet anda ayttI:
'KYAaH KbinAblapraM )f(OK,
'Kuday ~Jldlargam cok,
K YApeTKblnAbl qapaM )f(OK:
Ktidrot krldl ~aramcok:
860 Kene6epH~apaKTaH!'
kele beriil araktan!'
ApaKTaHanblll KeJIAHnep.
Araktan ;llIp keldiler.
Ka6blnaH TYyraH MMaM6eT
Kabrlan 1:uuganAlmambet
qbIHbl-MHHeH
6e1IIT'HIllTH.
~ml-minc~nbe~t'i~ti.
3HAH KeKqe on aHlTbl:
Endi Kolc~o 01 ayttl:
865 'AT KepeK60nco, MMaM6eT,
'At kerel: bolso, Almambet,
aT cypan ancal\!' AeAM.
at surapaJsafi!' dedi.
'TOHKepeK60nco, MMaM6eT,
'Ton ken~kbolso, Almambet,
TOHAYcypan ancal\!' AeAH.
tondu surap alsafi!' dedi.
MMaM6eT 6aTblp MblHblai-iTaT:
Almambl5t batIr mml aytat:
870 'MeH cypaHH aTblMbl,
'Men surayn atifidl,
MeHcypai-iHTOHYMY!
men surayn tonufidu!
EenrenYYAeH6eIlIee )f(OK,
Belge!titiljen bO~oocok,
6ei-inHanaqa cynyy )f(OK:
beyli ala~:asuluu cok:
ai-iTblnYYAaH
anTOO)f(OK,
aytrluudan altoo cok,
875 anAaraH4acynyy )f(OK!
aldagan~asuluu cok!
AnAbl~ 3neAal\-MHHeH,
Aldlfi eleljafi-minen,
anTblMbIIlIToryc Man-MHHeH,
altIml~ togus mal-minen,
)f(eMAeAHH
3ne )f(eTMHIlI
cemdedinele cetmi~
6aTMaHHaH-MHHeH,
batman nan-minen,
qanTbll\ 3ne ana IlIan6bIpT )f(aC-MHHeH,~aptifi elf ala ~alblrt cas-minen,
880 KeJIAH~
3ne KO~YPcanKblHKyc-MMHeH- keldifi elf: kofiur salkIn ktiminen-

37

ben de verirsem iyi etmi~ 01urum.

At laZlmsa, gelsin
at istesin, dedi,
giyim laZlmsa, gelsin
giyim istesin, dedi,
b~ka ne alIrsa alsm, dedi,
istedigi ~eyi alsm, dedi."
0 vakit Almambet dedi ki:
"Atim yorgun degil,
elbisem YlrtIk degil,
bozanlarm i~i bozulsun,
kottiler gebersin!
At bana lazlm degil.
Elbise lazIm degil" dedi.
Yere bir ~arpl i~areti ~izdi,
bl~agI kIlIfIna koydu.
Oteden Kok-kIyaz dedi ki:
"Ey sen uzaklardan gelip
biz kIrk yigide baskIn ~lkan,
Tann'rnn da ytikselterek
efendimize denk yaptIgl
bir tek olan Tann'ya kar~1
gtinah i~lemedin mi?
Benim efendim uludur,
efendimin ululugunu
almak i~in geldin sen!
Ak-erk~ kadIrn istedin,
kendini sanavermedi wi?
Mutlulugu sondtiren bir gen~sin!"
Almambet ona dedi ki:
"Tann istedi, ne yapallm,
Kudret istedi, ~arem yok.
Bana rakl verin!"
Rakl allp geldiler.
Kaplan dogan Almambet
be~~anak dolusu i~ti.
0 zaman Kok~o dedi ki:
"Eger at laZlmsa,
at vereyim Almambet.
Elbise lazlmsa
iste vereyim Almambet!"
Er Almambet ~oyle dedi:
"Senden bir at istiyorum,
bir de elbise lutfet!
Tarnnml~lardan be~i yok,
boyu klsalar gtizel olamaz.
Me~hurlarm altisl yok,
aldatmakla gtizellik kazarnlmaz!
0 gece ~erefimle kar~rIadln.
Altml~ dokuz mal verdin,
yetmi~ batman
yemle besledin,
alaca slrtll baharda gitmi~tik.
Illk son baharda geri geldik.

MANAS DE,STAN!

885

890

895

900

KblpK aAaM 6010~ 6ap 3~H,

Kbln KYHPYK TaH ){(OK 3~H!-

kirk adam boyuii bar edi,

kll kuyruk tay cok edi!-

TeKeqHHHH Tep~e6ec,
anTblH 6HneK, )Kec TYRK,
KeK-ana~ 6epqH, MHHeHH!
KeK-KYoo~ 6epqH, 6HHKaHH!
Kapa 6010 KHm TenneK
6ambiMa 6epqH, KHHeHH!
eKqecy Kapblm KeK )KeKe
6yryMa 6epqH, KHHeHH!
"'Cypa!" ~ece~, MblHa 3KeH,
"THne!" ~ece~, MblHa 3KeH!'
KeKqe TYPyn MblHbl aHTTbl:

Teke<;;ininterdc~bes,
altln bilek, ces tuyak,
Kok-alaii bercr'i,mineyn!
Kok-ktiboii bercr'i,biykayn!
Kara boyu ki telpek

KIrk adam boyun vardl ama

bir kll kuyruk taym yoktu.
Teke<.:i'ninaltm bilekli
baklr tlrnakll binek atlm
Kok-ala'm ver bineyim!
Mavi zlrhml ver giyeyim!
Kara samur kalpagl ver,

balma bercr'i,~:iyeyn!
Okcr'ostikan kok ceke
butuma bercr'i,Iciyeyn!
'"Sura!" deseii, mma ekeD,
"Tile!" deseii,rmna eken!'
Kokcr'oturup mllm ayttl:
'Kok-aladan kop ele,
sar' aladansanele-

balmage<.:ireyim!
6k~esi yiiksek ~izmeyi ver,
ayaglma ge<.:ireyim.
iste dedin, istedigim bu,
dile dedin, dilegim bu!"
Kok~o kalklp oyle dedi:
"Kok alaca atlm pek ~ok,
san alaca atlm da ~ok,

kaysl, kaysl kok-ala,

kaysl, kaysl sar'ala?'
Endi Almambet batlr ayttl deyt:
'"Koktirokto camm bir", dosum,
"Komokoydo tilim bir", dosum!
Oktoluu da mallm bir,
bokcr'oluuda tonum bir!

hangi kok-alacaYI istiyorsun,

hangi san alacaYI?"
Er Almambet oyle dedi:
"Gogsiimde camm bir, dostum,
agzlmda dilim bir, dostum,
yularda hayvamm bir,
boh~adaelbisem bir!
Soylemeyince bilmezsin,
a~maymcagormezsin.
Ta bamdananlataYlm!
Teke<.:iheniiz gen~ idi,
Teke~i heniiz soluk bir tar idi,
Konur-bay, bu eski obur
ite Teke~i'nin bu beygirini
altln bilekli, baklr tlrnakll.
karll daglardadogan
bu Kok-ala'YI ver bineyim!
Gok zlrhml ver giyeyim!
istedigim budur ite!"
Buna Kok~o oyle dedi:
"Ey uzaklardan gelip de

'KeK-anaAaH Ken 3ne,

cap'an~aH caH 3neKaHcbl, KaHcbl KeK-ana,
KaHcbl, KaHcbl cap'ana?'
3H~H AnMaM6eT 6aTbip aHTTbl ~eHT:
"'KeKypeKTe )KaHbiM 6Hp", ~OCYM,
"KeMeKeH~e THnHM 6Hp", ~OCYM!
OKTonyy ~a ManbiM 6Hp,

60KQOnyy ~a TOHYM6Hp!
AUmaHHQa 6Hn6euCHH,
aQnaUHQaKepooHcYH90 5 MeH 6amblHaH aHTaUH!

910

TeKeQH-MepreH )Kam KanraH,

TeKeQH Kyna TaH KanraH,

Tekecr'i-mergen(;akalgan,
Tekecr'ikula tay kalgan,

Ko~yp6au coprOK Qan KanraHomy TeKeQHHHHTep~e6ec,

anTblH 6HneK, )Kec TYRK,

Koiiurbay sorgok cr'alkalganou Tekecr'ininterdebes,

a.ltln bilek, ces t.uyak,
mustakka tuugall Kok-alaii,
Kok-alaii bercr'i!Mineyn!
Kok-ktiboii bercr'i!Kiyeyn!
"Sura!" deseii,mma eken!'
Endi Kokcr'oayttl deyt:

MycraKKa TYyraH KeK-anaJ1,

KeK-ana~ 6epQH! MHHeuH!
KeK-KYOOJ16epQH! KHueUH!
"Cypa!" ~eceJ1, MblHa 3KeI-I!'
9 15 3H~H KeKQe auTTbl ~eHT:
')l(orOpTOH KenHn 6ee~ecyn,
KblpK QOpo~OH e~ecYIl,
Ky~au KblnraH Ke~CHI-IHn,
920

Tepe-MHHeI-I Te~CHHHn,
KeK-anaHbl6y cypan,
Kerry caR KHM 6epAH?
Cap'anaI-Ibl 6y cypan,
caHAbl caR KHM 6epAH?
EamblHa KaMQbl yprYI-I!

925

930

Aytpayncr'abilb'~ysin,
acr'payncr'a
korbO:fstinMen bamanaytayn!

)l(aKacblH Kanb!J1THuprHH!
"QbIK!" ~ereI-IAe, HT KeTel1TAnMaM6eT, KanMaK, He KeTneI1T?'
AnMaM6eT TypraH apaKTaH
QbII-Ibl-MHHeH6emTH HQHn )KH6epAH,
aHa Typyn aUTTbl, ~e~H:
'Aprbl 6Hp aTa~ KaM6ap-KaH,
6epH~ aTa~ AUAap-KaH,
AI1Aap-Ka1-IAb1I-I6anaCbl
aHna~rblc TyyraH 3p K0KQe,

'Cogorton kelip bo6dostip,

kirk cr'orodonodtistip,
Kuday kllgan keiisinip,
ttiro-minen teiisinip,
Kok-alanl bu surap,
kottti saa kim berdi?
Sar'alanl bu surap,
sandi saa kim berdi?

klrkyigidebaskln ~Ikan,
Allah'm da yiikselttigi
efendi ile denk ettigi,
bu adam Kok-ala'YI istiyor,
ardlm sana kim verir?

Sarl-ala'YI istiyor,
budunu sana kim verir?
Ba.'jmakam~1vurun!
Bama kamcr'1
tir!:tin!
Cakasln kallii tiyrgin!
Sen de gel yakaslndan tut!
"~Ik!" degende,it keteytC;:lkdeyince it ~Ikar gider.
Almambet, Kalmak, ne ketpeyt?' Almambet bu Kalmuk ni~in gitmez?'
Almambet turgan araktan
Almambet duran rakldan
be~anak dolusu i~iverdi.
cr'ml-minenbeti icr'ipciberdi,
ana turup ayttl, d,~di:
Sonra kalklp .'joyle dedi:
'Argl bir ataii Kambar-kan,
"Biiyiik baban Kambar Han.
beriii ataiiAydar-kan,
kendi baban Aydar Han,
Aydar-kandln bal.lSl
ey bu Aydar Han'ln oglu
aylaiigls tuugan [~r Kfikcr'o,
donek dogan Er Kok<;:().

ALMAMBET'l]~ MUSLUMAN OLOP KOK<;O'YUTERK ETMESi

9 3 5 6ep6ece~ THnTH 6epeH KaJI!
AM~ap-KaMbIH KeK-Ky6e
KOp)KYHYHJ(aryp6aM6bl?
AnblcKa KHIllH yrapra,
)KaKblH KHIllH Kepepre,
940

"Eep~HM!" ~ereH 6HP

003b1~HaHqblKcaqbl!
Kapa 6010 KHIll TeJIneK
KOp)KYHYHJ(aryp6aM6bl?
MeH aJICaMaJI6aMKbIJIaMH!

"

MeH KHMceMKHM6eMKbIJIaMH!
945

KeKqe aH~a aMTTbl~eM'~I1:

950

KblpK qOPO~OHe~ecyn,
Ky~aM KblJIraH Ke~CHHHn,
3MI1 e3YM-MHHeHTe~CHHHn,
KeK-aJIaHbl 6y cyran,

')KorOpTOH KeJIHn 6ee~ecyn,

KeTTY caa KI1M6ep~H?

Cap'aJIaHbl 6y cyran,
caMhI caa KHM 6ep~H?
"qbIK!" ~ereH~e, HT KeTeMT955

AJIMaM6eT, KaJIMaK, He KeTneMT?'

Apbllllbl~ Y3YH AJIMaM6eT
KYJIyn CaJIblll )KH6ep~H:

960

'ATa~HbIH Kepy, HT KeKe!

CaKaJIbl~ TOJIraH 6HT, KeKqe!
Ka6blpra )Kaan 6HT YKCYH!
Ka~KbIJI~an 6Hp ypren HT YKCYH!
ATa~HbIH Kepy, HT KeKqe!

965

CaKaJIbl~ TOJIraH 6HT, KeKqe!

KOpOJIYHY~ HT 6acKaH,
KoTory~ 6alllblH 6HT 6acKal-l!
Ke6HqHHJ(H THKneceM
ceHH~ KeMnHpHHJ(HCHKneceM;
KblJIblqblHJ(bl THKneceM,
KblC KeJII1HHHJ(H
CHKneceM;

970

975

gitmez?"

980

985

3IllHrH~HHH KeHqeK
KbIJIblq-MHHeH6ycnacaM,
TeTereJIYY 60c YMY~
TOIllKe cypeM caJI6aCaM;
3pKHMCHrel-l3PHMH
KaMqblra q3Hen Kblp6acaM
"AnMaM6eT" aTblM KYPYCYI-I!
Y nyy KblCbl~ KHqy6t1,
KHqYKbICbl~ ynyy6bl,
OPTOCYH~aonTyral-l
anTbl )Kalllap Kepne-)Kal-l
aq 6HneK'rel-l aJI6aCaM,
MaHacTaMI-ITepeMe
cooraTKa KapMan 6ep6eceM
MeI-lH~ "AnMaM6eT" aTblM KYPY<:YI-I!
K blCKa)Kene~ KblM6acaM,
Y3YI-I)KenKa~ )KHw6acaMMeHtI~ "AnMaM6eT" aTblM KYPYCYH!

berbest:fi tipti beren kal!

Aydar-kandm Kok-kiibO
korcunufida turbaybl?
Allska kii ugarga,
cakm kii kororgo,
"Berdirn!" degenbir
oozlfinan ~lksa~l!
Kara boyu ki telpek
korcunufida turbaybl?
Men alsam albay kllayn!
Men kiysem kiybey kllaynl
Kok~o anda ayttl dey'di:
'Cogorton kelip boodosiip,
kirk ~olrodonodosiip,
Kuday kllgan kefisinip,
emi ozum-minen tefisinip,
Kok-al;lnl bu surap,
kottii saa kim berdi?
Sar'alam bu surap,
sandIsaa kim berdi?
"<::Ik!"I:legende,it keteytAlmambet, Kalmak, ne ketpeyt?'
Arllfi IJzunAlmambet
killiip sallp ciberdi:
'Atafirnn korii, it Koko!
Sakalliil tolgan bit, Kok~o!
Kablrg:l caap bit uksun!
Kafiklldap bir iirgop it uksun!
Atafinln korii, it Kok~o!
Sakallii tolgan bit, Kok~o!
Korolunufi it baskan,
kotoguii bam bit baskan!
Kebi~iiidi tikpesem
senifi kempirifidi sikpesem;
klll~lfidl tikpesem,
kls kelinifidi sikpesem;
eigifinin kon~ok
klll~-minen buspasam,
totogoliiii bos iiyiifi
to~ko suroy salbasam;
erkimsigen erifidi
kam~lga ~enep klrbasam
"Almambet" atlm kurusun!
Uluu klslfi ki~iibi,
ki~ii klslfi uluubl,
ortosullidaoltugan
altl ca~;lrKorpo-can
a~ bilelaen albasam,
Manaslayn toromo
soogat~~a
karmap berbesem
menifi "Almambet" atlm kurusun!
Kiska (:elefi klybasam,
uzun c(:lkafi ciybasammenifi "Almambet" atlm kurusun!

39

vermez isen hasisliginle kal!

Aydar Han'ln zlrhl acaba
torbanda durmuyor mu?
Uzaktakiler seziyorlar,
yaklndakiler goriiyorlar.
Verdim, diye, agzmdan
bir ~Ikarsana!
Kara samur kalpagm da
heybende durmuyor mu?
Alsam onu olmaz ml?
Giysem onu olmaz ml?"
Kok~o 0 zaman oyle dedi:
"Uzaklardan gelen
kIrk yigide baskln ~Ikan,
AlIah'ln da yiikselterek,
kendime denk yaptlglm
bu adam Kok-ala'YI istiyor,
kl~ml sana veren kim?
Sarl-ala'YI istiyor,
budunu sana veren kim?
<::Ik,deyince it ~Ikar gider,
Almambet bu Kalmuk ni~in gitmez?
Artan uzun Almambet
gilliimseyerek oyle dedi:
"Ugursuz, it Kok~o!
Sakall bitle dolu Kok~o!
Arkandaki bitter duysun!
Havlayan kopekler duysun ~
Ugursuz, it Kok~o!
Sakal I bitle dolu Kok~o!
Ahlrlarma kopek dolsun!
Aagl tarafina bit dolsun!
Pabucunu dikmez isem,
karln ile yatmaz isem,
killclni klrmaz isem,
gelininle yatmaz isem,
kapmdaki ipleri hen
killcimla koparmazsam,
boz renkli siislu evini
topraklara siirmez isem,
korkusuz erlerini
kam~llaYlp klrmaz isem
Almambet adlm kurusun!
Biiyiik klZlnln kii~iigu,
kii~iik klzmln buyiigii,
ortada bulunan,
altl ya~lndaki Korpci-can'l
ince bileginden tutmazsam,
Manas denen etendime
gotiiriip hediye etmezsem
Almambet namlm kurusun!
Kisa yularl koparmazsam,
uzun yularl sarmazsam,
Almambet namlm kurusun'

I11I
40

MANAS DESTANI

KeKTY )l(epAe )l(bIJIKbIMbI

KOCKOnatiAan qaKnaCaM,
9 9 0 )l(bIJIra )l(epAa )l(bIJIKbIMbI

995

siiriilerini

koskop aydap <r'akpasam,

cIlga cerda cIlkIndI

iirkiitiip ka<r'IrmaZSam,
dere yatagmdaki siiriilerini

clldmp aydap <r'Ikpasam,

siiriip de gotiirmezsem,

dobulbatI kakpasam,
<r'llmardandl <;albasammenin "Almambet" atIm kurusun!

ahin davuluma vurup

davulumu <r'almazsam
Almambet namIm kurusun!

AHTTblpbm 6ep6ec KeK-aJIa~

aCTbl~HaHaJIbm MHH6eceM-

Ayttmp berb,esKok-alan
astlnnan allp minbesem-

YalvartIp da vermedigin Kok-ala'nl

altmdan allp binmezsem,

cypaTbm 6ep6ec KeK-aJIa~

cYYPyn aJIbm MHH6eceM-

suratIp berbel; Kok-alan

yalvartIp da vermedigin Kok-ala'nl

suurup allp minbesemmenin "Almambet" atIm kurusun!

siiriip gotiiriip binmezsem

Almambet namIm kurusun!

Ko-kuna Kok<r'o aman bol!

Ant-cert senin moynuna
men antInnan kutuldum!'

Dostum Kok<r'o, Allah'a emanet ol!

i<r'tigimiz andlar boynuna olsun!
Ben andImdan kurtuldum!"

AHT-)I(epT ceHH~ MoHHy~a

MeH aHTbl~HaH KYTYJIAYM"
Ka6bIJIaH TYyraH AnMaM6eT
KbIJI-)I(HpeHAH MHHAHAeHT,
1005 KbIJI-KYOOHYKHHAHAeHT,
AJIMaM6eT 3HJ{H )l(ypyn qhlKTbl J{eHT.
KaJIbI~ HaHMaH Ken )l(ypTTaH

Kabllan tuugan Almambet

Kaplan dogan Almambet

Kll-cirendi

KII-ciren'e

mindi deyt,

atladl,

kll-kiibOnii kiydi deyt,

Almambet endi ctiriip ~lktI deyt.
KalIn Nayman kop curttan

kIl zlrhlm giyindi,

Almambet <r'lklp gitti.
Kalaballk Nayman'm yurdundan

"Kadmn bilet!" dep algan,

herkes begenir diyerek

oor<r'lnNaym~m kop curttan

"Ogo'lo suluu!" dep algan,

kalaballk Nayman'm yurdundan

I;:ok giizel diyerek

Kara-<;:a<;mn
iiyiindo
Ak-erke<r' <r'al;:lnciyp catkan.
Elinen kalgan Kara-<r'a<r'

Kok<r'o'niin aldlgl Ak-erke<r"

Kara-<r'al;:'mevinde sa<r'mloriiyordu.
Kocasmdan dul kalan Kara-<r'a<r"ln

ti~i ketik eken,

koonii cetik eken,

di~leri her <r'iiriik idi,

fakat akll uyamk idi.

iiyiindo <r'a<r'm
ciyp algan.
Ak-erke<r'ke 01 aytkan:
'At ayar aya~ IJOlso<;u?
Ton ayar aya~ bolso<r'U?-

Evde sa<r'lanmoren
Ak-erk~'e ~oyle dedi:
"ileriyi goren dost il;:in bir at nedir ki?
ileriyi goren dost i~in elbise nedir ki?

Kara-kandln balasl
kabllan tuugan Almambet
ketip bara catlrl.'

Kara Hanln oglu

kaplan dogan Almambet
kalkml~ gidiyor."

Buruksugan Ak-erk6l;:
ba~lndagl mandile

Gayet giizel Ak-erk~

ba~ ortiisiinii

o~ qaqblH )l(HHn aJIJ{bI,

balnan allp kiydi deyt,

on <r'a~lnciyp :lidl.

ald. ba~lna orttii.

Sag sa<r'mlalarak

o~ qeKere 6YPJ{YAeHT,
COJIqaqblH )l(HHn aJIJ{bl,

on <r'ekegeburdu deyt,

sag taraflna bagladl.

soll;:a~.n ciyp aldl,

sol <r'ekegebur,ju deyt.
Altlndan <r'a~pakbir ku~ak

Sol sa<r'lnlalarak
sol taraflna bagladJ.
Sa~ orgiilerinin altln siisii bir kucak

ay kuyrukka saldl deyt,

kiimiiten ~a<r'pakbir ku~ak
kiln kuyrukka saidI deyt.

kuyruguna ay taka taktl.

sa~ orgiilerinin giimii~ siisii bir kucak
kuyruguna giine~ taka taktl.

KuJiirudoy bllklldap.
kii<r'ii ittey t;lnk.1ldap,
kiilso tii kiiroktoy ka~kaYlp,

Ceylan gibi titreyip,

yavru kopek gibi baglrdl.
Giiliince kiirek gibi di~leri parlldadl.

kuymonso clpar clttanlp,

ca~ kozuday torolup,
sogun~ogu ~a<r'morolup.
kan balasl Ak-l:rk6l;:
em e~ikke I;:lkt:1deyt,

netes almca miskler sa<r'tl.

yavru kuzular gibi oyna~tl.
halkalarlna sa<r'1dola~tl,
han evladl Ak-erke~
kapldan dl~arl <r'lktl.

"Ka,l\blpbIH 6HJIeT'" Aen aJIraH,

OOpqblH HaHMaH Ken )l(ypTTaH
"Oro'JIO cYJIYY'" Aen aJIraH,
Kapa-qaqHblH YHYHAe
AK-3pKeq qaqbIH )l(HHn )l(aTKaH.
3pHHeH KaJIraH Kapa-qaq
THUlH KeniK 3KeH,

1015 KOOHY)l(eniK 3KeH,

YHYHJ{eqaqbIH )l(HHn aJIraH,
AK-3pKeqKe OJIaHTKaH:
'AT aHp aHUl 60JICoqy?
ToH aHp aHUl 60JIcoqy?1 020 Kapa- KaHJ{bIH6aJIaCbl
Ka6blJIaH TyyraH AnMaM6eT
KeTHn 6apa )l(aTblpbl.'
EYPYKcyraH AK-3pKeq
6aUlblHJ{arbI MaHJ{HJIe
1025 6aUlblHaH aJIbm KHHJ{HAeHT,

COJIqeKere 6YPAYAeHT.
1030 AnTbIHJ{aH qaqnaK 6Hp KyqaK
aH KYHpYKKa canAbI AeHT,
KYMYTeH qaqnaK 6HP KyqaK
KYH KYHpYKKa CaJIAblAeHT.
K YJ{ePYJ{eH6bIJIKbInJ{an,
1035 Kyqy HTTeH 4bl~KbInAan,
KYJICeTI1UlH KypeKTeH KaWKaHbIn,
KYHMeHce )l(blnap )l(bITTaHblrl,
)l(aUl K03YJ{aHToponyn,
1040

Otlaktaki

)l(bIJIAblpbm aHAan qbIKnaCaM,

A06YJI6aUlTbI KaKnacaM,
qblJIMapAaHAbI qaJI6acaMMeHH~ "AJIMaM6eT" aTbIM KYPYCYH!

MeHH~ "AnMaM6eT" aTblM KYPYCYH!

1000 KoUl-KYHa KeKqe aMaH 60JI!

1010

Koktii cerde cllkIndl

corYHqOry 4a4blH opoJIyn,

KaH 6anacbI AK-3pKe4
3M 311II1KKe4blKTbI J{eHT,

ALMAMBET'tN MUSLUMAN O~UPKOK<;O'YU TERKETMESI

AnMaM6eTreH 6aTbiPAblH
aCTblHaH KblSl6aCblll qblKTbl AeHT.
AK-3pKeq 3HAHaHTTbI~:
1045 'CaJIaM aHTMaK CHCTe
JKOK, aSlm,
AnHK 6Hp 6epMeK 6HCTe

nt

JKOK,aSlw!
ACTbl~HbIH 6awblH 6ypa TYP,
amy JKepre Typa ryp!
MeH rnpeMe KHpeHH!
1050 KeK-aJIa cypan KepeHH!
KeK-Ky6e cypan KepeuH!
Kecce~ Aarbl, AnMaM6eT,
MHHe KeTKHHKeK-aJIa!
KecceH Aarbl, AnMaM6eT,
1 055 KHuce~ Aarbl KeK-Ky6eKHue KeTKHH, AnMaM6eTr
ATblHblH 6amblH 6YPAY AeuT,
AnMaM6eT amy JKepAe TYPAYAeU1".
AK-3pKeq vtiAe KHpHn KeflAH
1060'3p
KeKQe, TepeM, au!
3pAHm~ 6apAblp, 3CH~ JKOK,
3mTe~Ke-MHHeH HWH~ JKOK!
AT aSip aSlW6oncoQY?

lu.

TOH aSlp aSlw 6oncoQY?

1065 "KeK-aJIaAaH aSlHM!" Aen
Ken JKblnKblAaH aHpblnAbl~,
"EHp JKblnKblAaH aSlUM!" Aen
6Hp TanaUAaH aUpblflAbl~!
K YH 33enTen onTypcaM,

lir ki?
ir ki?

1070TYH 33enTen onrypcaM,

AnMaM6eT KenreH alibi Owy 3KeH.
AnMaM6eT KeTHn 6apraH,
3WHKKe Qblra KaJIbln KapacaM,
MaJI 6epHWTeM 6apblcbl,
1075 JKaH 6epHwTeM 6apblcbl
KeTYHeH Qblrblll 6apa JKaTblp.
EyryH aMblH )!(eTHCH,
3pTeH aMblH cerHCH,
KeK-aJIaMbI6ep6ecef\,
1 080 TynTY ceH 6epeH KaJI!
EyryH aJIAan-coonan TYWypryH!
3pTeH auAblH cerHCH,
cerHcHHAe 6Hp YHYf\HeHQblrapblqH-

kucak

)!(blnAbICblf\ o~on anblllTblp,

1085 JKblnAblCblf\ o~ HHHHHeCaJIblnTblp!
Een aunaHa 6epreHtJe,
6eJIAeU Kbl3blJI Tan 6YTKeH,

Jadl,

I
Jcak

6Hp 3WH~ KYAaH )!(ap 6YTKeH:

yii aHnaHa 6epreHtJe,
1090 YHAeu KbI3b1JITan 6YTKeH,
KoJKO KblAblp )!(ap 6YTKeH!
)l(ypreH

)!(epH 6aK 6oJIyn,

3WHf\ 6Hp KYAaHra )!(aK 6oJIyn!

Almambettey batlrdm
astmanklya baslp ~lktl deyt.
Ak-erk~ endi aytlIfi:
'Salam aytmak siste
cok, aYa,
.
Alik bir bermek biste
cok, aya~!
AstIfimn b~m bura tur,
o~ucerge tufa tur!
Men toromo kireyn!
Kok-ala surapkoroyn!
Kok-kilbO surapkoroyn!
Kessefi dagl, Almambet,
mine ketkin Kok-ala!
Kessen dagl, Almambet,
kiysefi dagl Kok-kilbokiye ketkin, Almambet!'
AtInm b~m burdu deyt,
Almambet o~ucerde turdu deyt.
Ak-erk~ ilydo kirip keldi
'Er Koko, torom, ay!
Erdigifi bardlr, esifi cok,
e~tefike-mineni~ifi cok!
At aJar aya~ bolsou?
Ton aJar ay~ bolsou?
"Kok-aladan ayaym!" dep
kop cllkldan aynldlfi,
"Bir cIikldan ayaym!" dep
bir talaydanaynldlfi!
Kiln ezeptep oltursam,
run ezeptep oltursam,
Almambet kelgen aYl o~ueken.
Almambet ketip hargan,
e~ikke lga kahp karasam,
mal beri~tem bansl,
can beri~tem bansl
korunan lglp bara catIr.
Bilgiln aydm cetisi,
erten aydln segisi,
Kok-alafidl berbesefi,
ilipru sen beren kal!
Bilgiln
aldap-soolap
ru~ilrgiln!
,
, ..
Erten aydm seglsl,
segisinde bir ilyilfinon lganicIidlSlfi ofiop ahptIr,
cIidlSlfi ofi iynine saiIptIr!
Bel aylana bergene,
beldey klZll tal biltkon,
bir e~ifi Kuday car biltkon:
ily aylana bergene,
ilydoy klZIi tal biltkon,
Koco Kldu car biltkon!
Cilrgan ceri bak bolup,
e~ifi bir Kudayga cak bolup!

41

Kahraman Almambet'in
kaflsma giderek
ona oyle soyledi:
""Selam" demek size
, yakImaz, efendim,
selamlmzl almak bize
yaklmaz,efendim!
Gel atlmn baml ~evir,
kal burada, gitme sen.
Efendime gideyim ben,
Kok-ala'YI isteyeyim,
gok zlrhl da isteyeyim.
Sen gidersen Almambet,
Kok-ala'ya bin de git,
sen gidersen Almambet
mavi zlrhl giyin de git,
oylece git Almambet!"
Atlmn balm ~evirdi,
durdu orada Almambet.
Ak-erkel;:eve girdi:
"Ey Er Kok~om, eyefendim,
erkekligin var ama aklm yok,
bir hi~ ile ugralyorsun.
Bir at yilzilnden dostluk bozulur mu?
Elbise yilzilnden dostluk bozulur mu?
Bir Kok-ala'YI sakmaYlm derken
bir ~ok attan old un,
sUrilyil sakmaYlmderken
bir ~ok silriiden oldun!
GUnleri sayacak olursam,
geceleri sayacakolursam
Almambet geleli bir ay olmu.
-5imdi Almambet gidince,
kapldan ~lkInca gordilm ki
hayvanlarm melegi
hep canlarm melegi
~Ikml arkasmdangidiyor.
Bu gUn aym yedisi,
yann aym sekizi,
Kok-ala'm vermezsen
mahvolup gideceksin sen!
Bu gUn soyIe de burada kalsm!
Yann aym sekizi,
sekizinde blrak gitsin,
Ylldlzm begenip alml!ltlr,
sonra da sag omzuna almltlr.
Dag belini dolanlncaya kadar
bel boyu klzll sogilt ~Ikar,
Allah senin yardlmclndlr.
Evin etranm dolalncaya kadar
ev boyu klZl1 sogiit ~Ikar,
Hlzlr yardlmcmdlr.
Yiirildilgiln yer bag olur,
Allah istedigini yapar.

42

MANAS DESTANI

Ka6blnaH TyyraH AnMaM6eT

1095 anAan-coonan TYWypryH r
AHAa aliTTblf\ 3p KeKqe:
'KeK-anaHbl6ep6eliMHH,
KeK-Ky6eHY )KannaliMbIH.
Keccef\, e3Yf\ KeTe 6ep!'
1100 3HAH AK-3pKeq aliTTbl:
'"KeK-anaHbl aSiliMbIH!" Aen
Ken )KbInKbIAaH alipbInAbIf\,
"EHp )KbInKbIHbI aSlliMbIH!" Aen
6Hp TanaliAaH alipbIn,l\bIf\!
1105 AliTTbIpbln 6ep6ecef\ KeK-anaf\
aCTbIf\HaHanap AnMaM6eT,
cypaTbIn 6ep6ecef\ KeK-anaf\
cyypyn anap AnMaM6eT,
anaKaHbIH qaK KOIOn,
1110 KeTyH )Kepre TaK Kolonr
AHAa aliTTblf\ 3p KeKqe:
'KeK-anaHbI 6epHf\ep!
KeK-Ky6eHY)Ka6bIf\ap!
AnMaM6eTTH anbIn KenHf\epr
1115 qoponop

6apbIn aliTTbin TbIp:

'AnMaM6eT, KanMaK, Mac 6onAY,

6HPA'HqKeHAe 6eIllT'HWTJf)Kaf\'HQKeHAe6eIllT'HIllTJfaT anapAa 6ewT'HwTH1120 AnMaM6eT, KanMaK, Mac 6onAY!
KaparaliAbIH KeneKecYHe
)KaTbin KanAbI AnMaM6eT:
aHAaH KaliTbIn KenHQH.'
3HAH AK-3pKeQ aliTTbI:
1125 'AHTep KanMaK 6y 3MeCr
3IllHKKe Karbln KapaT AK-3pKelJ:
KeTHn KanblnTbl AnMaM6eT.
'KeK-anaHbl anbin KeneT!' Aen
Ken caKTaraH AnMaM6eT.
1130 KeK-anaHbl anbln Ken6eAH,
Kbln-)KHpeH aTTbl MaHacKa canAbl
)J(aKblnTblH yyny 3p MaHac
OIllY TYHY TYIll KepAY,
OT )KaranaIll QHIll KepAY.
1135 3pTeH Typyn KenreHAe,
QopOnopYH QaKbIPAbl:
'KbIpKTbIH 6aIllbl KblprblnblM!
EO3-QOnOKMHHreH qan6aliblM!
)J(ent-cyyra )K;eM)KereH
1140 ali, )Ken6ereli CbIprarblM!
KeK-qe6Hq MHHreH CeperHM!
KYTYHaliAblH KYY-)KHrHT,
Kyyn)KyraH IlIYM-)KHrHT!
)J(aliMa-KeKyn )J(aIIJ-yyn!
1145 EaliAblH yyny EaKalibIM!
AK-6anTa yyny EonoTYM!
EooKe, QOPOM,)J(ali3af\bIM,

Kabllan tuugan Almambet

Kaplan dogan Almambet'e

aldap-soolaptiliirgiin!'
Anda ayttlii Er Kok~o:
'Kok-alam berbeymin,
Kok-kiibOnii cappaymm.
Kesseii, oziiii kete her!'
Endi Ak-erke~ ayttl:
"'Kok-alanl ayaymm!" dep
kop cllkIdan aynldlii,
"Bir cllklm ayaymm!" dep
bir talaydanaynldlii!
Ayttmp berbeseii Kok-alaii
astliinan alar Almambet,
suratlp berbeseiiKok-alaii
suurup alar Almambet,
alakamn ~ak koyup,
kotiln cerge tak koyup!'
Anda ayttlii Er Kok~o:
'Kok-alam beriiier!
Kok-kiibOnii cabliiar!
Almambetti allp keliiier!'
~orolor barlp ayttlp tlr:
'Almambet, Kalmak, mas boldu,
bird'i~kende bet'iticaii'i~kende bet'itiat alarda bet'itiAlmambet, Kalmak, mas boldu!
Karagaydm kolokosiino
catlp kaldl Almambet:
andan kaytlp keli~i.'
Endi Ak-erke~ ayttl:
'Anter Kalmak bu emes!'
Eikke kaglp karat Ak-erke~:
ketip kallptl Almambet.
'Kok-alam allp kelet!' dep
kop saktaganAlmambet.
Kok-alam allp kelbedi,
KII-ciren attl Manaska saldl.
Caklptln uulu Er Manas
oUtilnii til kordii,
ot cagala~i kordii.
Erten turup kelgende,

soyIe, kandlrda gitmesin!"

0 vakit oyle dedin Er Kok~o:
"Kok-ala atl veremem,
mavi zlrhl da veremem,
gidersen git, ne yapaYlm!"
Ak-erke~ de oyle dedi:
"Kok-ala'Yl sakInaYlm dedin,
bir ~ok siiriiden oldun.
Bir siiriiyii sakmaYlm dedin,
bir ~ok siirii kaybettin.
YalvartlP vermezsenKok-ala'm
Almambet zorla gotilriir.
Yalvartlp vermezsen Kok-ala'm
Almambet kendisi allr.
Ellerini kavuturup
kl~ iistil oturursun."
0 vakit Er Kok~o oyle dedin:
"Verin ona Kok-ala'YI,
giydirin zlrhl,
Getirin Almambet'i!"
Dostlar dediler ki:
"Almambet bu Kalmuk sarho~ oldu
once bekase i~ti,
sonra bekase daha i~ti,
ata binerken de be kase,
Kalmuk Almambet sarho oldu!
Bir ~am agacl golgesine
yatml uyuyor Almambet.
Oradan kalkar gelir sonra."
0 zaman Ak-erke~ dedi ki:
"Bu oyle Kalmuk degildir!"
KaplYI a~lp dlanya baktl Ak-erke~:
Almambet kaybolmutu.
Kok-ala'YI getirecekler sanml~tl,
beklemekten usanmltl.
Kok-ala'Yl getiren olmaYlnca
Kil-ciren'e binip Manas'a gitmi~ti.
Caklp'In oglu Er Manas
0 gece bir riiya gordii.
Ate etrafmda ilergordii.
Ertesi sabahkalklnca

~orolorun ~aklrdl:
'Kuktln ba1Kuglllm!

yigitlerini ~aglrdl.
"Kuklar bal Klrgll'lm,

Boz-~olok mingen ~albaYlm!

Ceti-suuga cern cegen
ay, celbegey Sugaglm!
Kok-~ebi~ mingen Seregim!
Kutunaydln Kuu-cigit,
kuulcugan -5um-cigit!
Cayma-kokiil Ca-uul!
Baydm uulu BakaYlm!
Ak-balta uulu Bolotum!
Booke, ~orom, Cayza!ilm,

Boz-~olok'a binen sen ~albay,

Ceti-suu'da yemek yiyip
diigmesini iliklemeyen Sugak'lm,
Kok-~epi~'e binen Serek sen,
Kutunayin Kuu-cigit,
kurnaz -5um-cigit,
u~uanper~emli Ca~-uul,
Bayin oglu Bakay sen,
Ak-balta'nm oglu Bolot,
Booke yigidim, sen Cayzan'lm,

ALMAMBET'iN MUSLUMAN OLUPKOK<;O'YU TERK ETMESt

aK CeKTYH 6aJIaCbl!
TOOHYH EypKYT-6aTblpbIM,
1150

CYYHYH Ca3aH-6aTblpbIM!
KaHTa tlanKaH KaH-KeMHM,
Kapa-)f(OJlTOH )KaH-KeMHM!
bIpaMaHAblH

(?) bIptlbl-YYJJ!

)KblpTblJJraHAbl
1155

)f(aMaraH,

6Y3YJJraHAbI TY3ereH,
)f(aTblK THJJAYY A)f(bI6aH!
KeHeHAHH YYJJbI KeH )KaH6aH,

1160

Ke~eIlITH

TYyraH 3p )KaH6aH!

TeJJretly

Kapa TeJJeryM!

86YJJreH KblpK tlOpOHYH 6eJJerYMKa3aKTaH KeJJreH KOJJMOH6eT,

KblprblCTaH

KeJJreH )KaJIMaH6eT!

Kanblp-MHHeH
EycypMaH
KaJItlan aJIraH KblpaHAap,
11653JJRM-MHHeH

)f(YpTYMAaH

3t1Ken aJIraH 3peHAep

Kapa 6aHp, Ka3aHaT,
6apbl~

6RPAeH a3aMaT!

TYHAe TYJJKYHYH R3HH )f(a~bm6aH

1170

TypeKeH,

'raHJJaK, IlIYYTYM:

Kapa~blAa KapcaKTblH
H3RH )f(a~bm6aH
Ka6b1JJaH, TaHJJaK, IlIYYTYM!
AreKeM

)KaKbln-6aH

aHTbl~ap!

M3H OT )f(aKaJJaH tlHIlI KepAYM,

1175

MeH oro'JJo

)f(aKllIbl

TYllI KepAYM!

3THH TapTa TypCYH!

KblMblCbIH
TYllI

TapTa TypCYH!

)f(pyTKaH

3JJre

MeH 6epeHMHH"
118 0 EY3YJJraH~bI

AeH~H.

TY3ereH,

)f(blpTbmraHAbl

)f(aMaraH,

)f(aTblK THJJ~YY A)f(b16aH

CaJJbln KeTHn KaJIAbl AeHT,
;ti

,Idu,

)KaKbln-6aHra
1185

'AcaJIay

KeJJ~H AeHT.

MaJIHHKHM,

)KaKbln-6aH,
aTaM!'
'AnHKHMe CaJIaM, A)f(bI6aH,

6aJIaM I

AJJTblH TaKTaHbIH YCTYHeH

)KaKbln-6aH
6aIlIblH~a
1190

6yTYH~a

TYllIynTYP,

KaJJnarbl )f(OK TonY4aH,

KenRtlR )f(OK Ma3bl4aH,

YCTYH~e tlenKeHR

)f(OK 4anaH4aH,

3H~H OTTYH 6aIlIbIH~a,

6YJJ OtlOKTYH KallIblHAa
)KaKbln-6aH
1195

A)f(b16aH

oJJTpa KaJIraH 3KeH.

40pO aHTa'~bl:

'EepHIlITe TepeMe
6enre 6epHn KaJIblnTblp:
a3bl6eJJH TepeMe
aSlH 6epHn KaJJblnTblp!

43

ak sokttin balasl!
Toonun Btirktit-batlrlm,
suununSazan-batlflm!
Kayta~apkan Kan-keldim,
kara-coltoy Can-keldim!
Iramandm (?)I~I-uul!

Cengiz hamn ogullarl!

Sen daglann Btirktit-batlr'l,
sen gollerin Er Sazam,
geri nrlayan Kan-keldi'm,
kara talih Can-keldi'm,
Iraman'm Ir~l-uul,

Clrtllgandl camagan,
buzulgandl ttizogon,
catlk tildtiti Aclbay!
Kenendin uult Ken Canbay,
kefieti tuugan Er Canbay!
Tolgo~ti kara Tologtim!
Obtilgon kIrk ~oronun bOlogtimKazaktan kelgen Kolmonbet,
Klrglstan kelgen Calmanbet!
Kaplr-minen Busurman
kal~apalgan klrandar,
elim-minen curtumdan
~kep alganerender
kara barr, kazanat,
banfi birder azamat!
Ttindo ttilktintin izin cafillbay

Ylrtlklarl yamayan,
bozuklarl dtizelten,
tatll dilli Aclbay,
Kenen'in oglu Ken-Canbay,
aklilt Er Canbay,
falcI kara Tolok,
sevgili kIrk yigidin haslarl,
Kazaktan gelen Kolmon-bet,
Klrglzdan gelen Caiman-bet!
Kafir ile mtisltimandan
se~ilmi cenk~ilerim,
kavmim ile yurdumun siz
se~ilmi yigitleri,
ister ytik, ister kou atl,
hep azamette birsiniz,
gece tilki izini !jamadanbulan

Ttirokoy, taylak, uutum:

karafilda karsaktm
izin cafillbay
Kabllan, taylak, !juutum!
Atekem Caklp-bay aytlfiar!
Men ot cakalay ~i kordtim,
men ogo' 10cak1tti kordtim!
Etin tarta tursun!
Klmlsm tarta tursun!
Tti corutkan elge
men bereymin!' deydi.
Buzulgandl ttizogon,
clrtllgandl camagan,
catlk tildtiti Aclbay
sallp ketip kaldl deyt,
Caklp-bayga keldi deyt.
'Asalau maliykim,
Caklp-bay, atam!'
'Alikime salam, Aclbay, balam!'
Altln taktamn tisttinon
Caklp-bay ttitipttir.
balnda kalpagl cok topu~an,
butunda kepi~i cok mazl~an,
tisttindo ~epkeni cok ~apan~an,
endi ottun balnda,
hut ~oktun kalnda
Caklp-bay oltra kalgan eken.
Al:lbay ~oro ayta'dl:
'Beri~te toromo
b~lge berip kallptlr:
azlbeli toromo
ayan berip kallptlr!

gozti pek Ttirokoy'tim benim,

karanllkta bozklr tilkisinin
izini !jamadanbulan
gozti pek Kabllan'lm benim!
Atam Caklp'a soyleyin,
atete i!jleri gordtim ben,
gtizel biTrtiya gordtim ben!
Et ikram etsin,
klmlzl da unutmasln,
rtiya yoran adamlara
bir ~ok hediye vereyim!" dedi.
Bozulam dtizeltenle
Ylrtllam yamayan
tatll dilli Aclbay
hemen yola ~Iktllar.
Caklp-bay'a geldiler,
"Selamunaleyktim,
Caklp atam",
"Aleyktimselam, Aclbay oglum!'
Altln tahtln tisttinden
Caklp a!jaglya indi.
Ba1kalpakslz ~Iplak.
ayagl pabu~suzyalln ayak,
ceketsiz yalnlz gomlekle
ocagm bama indi,
sa~ ayagln yanlna geldi,
Caklp-bay oraya oturdu.
Aclbay yigit !joyle dedi:
"Melek gibi etendime
imdi bir iaret geldi,
benim aziz efendime
bir be!jaretayan oldu!

i~

44

MANAS DESTANI

1200 TOpOM MaHac 6y TYH~O

OT )KaKaJIaU qUIll Kopyn,

Torom Manas bu tiindo

ot cakalay ~i koriip,

Efendim Manas bu gece

atete iler gormii,

oro'no )KaKIIIbl TYIII Kopyn,

"3n1H TapTa TYPCYH!" AeUT,
"KbIMblCblH 6epe TYpCYH!" ~eUT.
1205 "TYIII )KOpyTKaH KUIIIe 6epeM!" AeUT.

ogo'lo cak1tii koriip,

"Etin tarta tursun!" deyt,
"KImlsm here tursun!" deyt.
"Tii corutkan kie herem!" deyt.
"Tiiiimdii taap corusa,
oktodon ~e~peymmal herem.
bok~odon ~~peym ton herem.
Tiiiimdii buzuk corusa,
uulu ketet Urumga,
kIZI ketet KInmga!"'
Aclbay kayta Manaska ciirdii
'Atekeme aytIp keldim!' deyt.
'Etin bir tartlp koyuptur,
kImlsm tartlp koyuptur!'
BatIr Manas turdu deyt:
'Tert 6ikti!' deydi deyt:
Manas-kan iiydon ~lktl,
okiim tuugan Ak-kula
orko~ii biyk, zeeri bas,
oktom tuugan Ak-kula,
taykI colduu, tap ettiiii,
tamaaluuAk-kula,
ciigiiriip attan kalbagan,
astIna togorok tuyak salbagan
Ak-kulam mindi deytbu Kitaydm ustasl
kIym-minen cazagan,
bu Orustun ustasl

ogluna laYIk riiyalar gormii,

et haZlrlatsmlar dedi,
kImlz da bol olsun dedi,
riiya yoran adama hediye veririm,
riiYarnI dogru yorarsa dedi,
ona se~me mal veririm dedi,
boh~adanseymeelbise veririm dedi
Riiyami yanh yorarsa,
oglu gidecek Rum'a
kIZI gidecek KInm'a!"
Aclbay dondii Manas'a
"Babamlza dedim geldim,
bir ~ok et hazlrlayacak,
~ok kImlz hazlrlayacak!"
Er Manas ayaga kalkarak:
"A~m kaplYI!" dedi.
Manas ban evinden ~lktI,
sabirsiz dogan Ak-kula'ya,
Sirtl yiiksek, boynu al~ak,
bu biiyiik yiiriik Ak-kula'ya.
kisa yeleli narin yapllI
bu nam salml Ak-kula'ya
hi~ bir attan geri kalmayan
altIna yuvarlak nal koydurmayan
ite bu Ak-kula'ya Manas bindi.
<;inli ustalann vaktiyle
zahmetler ile yaptIgI,
Rus ustalann ise

ogu-minen cazagan,
bu KalmaktIn ustasl
kaylap turun cazagan,
barafimn Ogi batpagan,
keltenin ogu cetpegen
iistiindogii Ak-olpok,
Ak-olpogun kiydi deytkomiiriino ~ld'albay
kofikii tokoy coyulgan;
sugatIna~ld'albay
sulik baatsoolgan;

diiiine diiiine yaptIgI,

Kalmuk ustalarmln da
tiirkii soyleyerek yaptIgI,
i~ine siingii batmayan,
tiifek sa~maslgeymeyen,
ustiindeki ak zlrhl
ite bu ak zlrhl giyindi.
Komiir yetimediginden
slk orman kullandlklarl,
katmaga su yetmediginden
soguk pmar kuruttuklan,

ogono ~Id' albay

otus ogo caylgan;
klklsma kalganda,
kazl-minen kartam
aa kelip bologon;
caskIsmakalganda,
kok iberge coologon;
~apkamnantoybosun,
kiinin kam-minen
~Irkeynin tum~ugu
-minen sugargan
kl1l~m beline kur~amp aldl.
Caklp-baydl kostop urdii.

torpuler dayanmadlgmdan
otuz torpiiyu diizledikleri,
kl vaktine kalmca
yag ve bumbar ile
gelip sarmaladlklarl,
yaz vaktine kalmca
kok ~imene yaydlklan,
gii~Iii dursun diye
insamn kamm
sivri sinek hortumu
ile kattIklarl
klhcml beline baglaYlp,
CakIp-bay'a flrladl!

"TYIllYM~y Taan )Kopyca,

OKTOAOHqeqneUM MaJI 6epeM.
60KqOAOH qeqneUM TOH6epeM.
1210

TYIIIYMAY 6Y3YK )Kopyca,

yyny KeTeT YpYMra,
Kbl3bl KeTeT KblpbIMra!"'
Axbl6aU KaUTa MaHacKa )KYPAY

'ATeKeMe aUTbln KeMuM!' AeUT.

'3TUH 6up TapTbln KolOnTYP,
1215 KblMblCblH TapTbin KOlOnryp!'
EaTblpMaHac Typ~y AeUT:
'TepT 3I11UKTJt!'~eUAu ~eHT:
MaHac-KaH YAOH qblKTbl,
OKYMryyraH AK-Kyna
1220 OPKOqy 6UUK, 333pU 6ac,
OKTOMTYyraH AK-Kyna,
TaHKbl )Kon~yy, Tan 3TTYY,
TaMaIllaJIYY AK-Kyna,
)Kyrypyn aTTaH KaJI6araH,
1225 aCTblHaTorepeK TYSiK CaJI6araH
AK-KynaHbl MURAU~eHT6y KbITaU~bIH YCTaCbl
KbIHHbl-MUHeH)Ka3araH,
6y OpYCTYH YCTaCbl
1230 orY-MuHeH )Ka3araH,
6y KaJIMaKTblH YCTaCbl
KaHnan TYPYH )Ka3araH,
6apa~HblH orbl 6aTnaraH,
KenTeHUHory )KemereH
123 5 yCTyRAory AK -onnOK,
AK-onnoryH

KUAu ~eHT-

KeMYPYHe qblA'aJI6aH
KO~KY TOKOU)KOlOnraH;
cyraTblHa qbl~'an6aU
1240 CYYK 6aIllaT coonraH;
orOHO qbl~'aJI6a"
OTYCere )KaUnraH;
KblIIIKblCblHa KanraRAa,
Ka3bl-MUHeHKavraHbl
1245 aa Kenun oonereH;
)KaCKblCblHaKaJIraH~a,
KOKIIIu6epre )KOOnerOH;
qanKaHblHaH TOU6ocYH,
KUIIIUHUHKaHbl-MUHeH
1250 qblpKeUHuH TYMQyry
-MUHeHcyrapraH
KbmblqblH 6enuHe KypQaHbln an~bl.
)KaKbm-6aH~bl KOCTonyp~y.

ALMAMBET'tN MUSLUMAN OLUP KOKC;O'YUTERK ETMESi

AHbl KepreH 3n-)KypTY
'ATaCbl )l(aKbm-6ai1Abl enTYpeT.
1255)Ka oonco 3Hecu qaKaH

:di

if

'i!

~c

I"
t

6apaHAblH ory 6aTnaraH,

1280 KeJrreHHHory )KeTnereH
YCTyMAery AK-onnoK,
MblHbI qeqHn 6epeM MeH!
TymYMAY 6Y3YK )Kopyca~,
yyny~ KeTeT YpYMra.
1285 KblCbI~ KeTeT KblpblMra,
6amblHAbi Koi1Aoi1 KeceMHH,
KaHblMbl cYYAaH TereMYH!'
!liqKeH 3T}1-MHHeH)KereH 3TH.
HqKeH KblMblCblH KY3yn )KH6epAH.
i

Am korgon el-curtu
,Atasl Caktp-baydl oltiirot,

Onu goren yurt halkl

babaSlmml oldiirecek,
ca bolso enesi <;akan
yoksa anasl yakan baybi~eyi
6ai16uqe enTYpeT?'
baybic;eoltiirot?'
mi oldiirecek dediler.
3nu-MuHeH )KYPTfaPbl
Eli-minen curttan
Derken, yurdun biitiin halkl
6apbl MaHacTblH KeTYHeH qy6YPAY,
ban Manastm kotiinon c;uburdu, Manas'm peine taklldl,
6apbln )l(aKbln-6ai1AbIH yi1YHe KHpAU. banp Caktp-baydm tiytino kirdi.
gidip CakIp-bay'in evine girdi.Ii.
'Tym-rym )KepHHe 6aT'aSiKKOi1!' AeAU 'T~-tu~ cerine bat'ayak koy!' de< "Her yana kadeh koy!" dedi.
1260 EaT'aSlKTbI Hmm, 6aTa KbinAbI:
Bat'ayaktl i~ti, bata ktldl:
Kadehi i~ti, dua etti,
'EaTa TOKTOCYHonrypy~ap!'
'Bata toktosun olturufiar!'
"Oturun, dua artIk bitsin!" dedi.
3HAU MaHac aHTTbl:
Endi Manas ayttl:
Sonra Manas baladl soze:
'3nHM-MHHeH )KypTYM 6ap,
'Elim-minen curtum bar,
"Yurdum ile kavmim var,
3Kqen anraH 3peHAep,
se~ilmi erlerim var,
ekc;epaIgan erender,
Kaplr-minen Busurman
kafirle miisliimandan
1265 Kanbip-MHHeH EycYPMaH
Kanqan anraH KbIpaHAapkalc;apaIgan ktrandarse~ilip almml erlerim var,
beri~te\titi oztimo
feriteli oziime
6epHmTenyy e3YMe
6enre 6epAH 6Hp aSlH,
beIge berdi bir ayan,
bir iaret ayan oldu,
azlbelifi oztimo
a3bI6enH~ e3YMe
aziz efendinin ahsma
ayan berdifi oztimo!
bir iaret verdi bana!
1270aSlH 6ePAH~ e3YMe!
TYHAe xaTbIll TYm KepAYM.
Tiindo catip tti~ kordtim,
Gece yatlp bir riiya gordiim,
oro'no )KaKm'aH TYm KepAYM!
ogo'lo cak~'ay tti~ kordtim!
giizel bir riiya gordiim.
TYmYMAY nan )Kopyca~,
tii~iimdti taap corusafi,
Riiyaml dogru yorarsan
OKTOAOH
qeqnei1 Man 6epeM!
oktodon c;ec;pey
mal berem!
sana s~me mal veririm!
Bu Kltaydm UStasi
yinli ustalanmn
1275 Ey KbITaHAbIH ycTacbl
KbIi1Hbl-MHHeH)Ka3araH,
zahmet ile yaptlgl,
ktym-minen cazagan,
bu
Orustun
ustasl
Rus
ustalanmn da
6y OPYCTYHYCTacbl
OIO-MHHeH)Ka3araH,

It

45

1290 KopKyn KanAH 6y )KypTY.

)l(yny )KOpTKOHAO6ono-TblraH
6amTaHAbI,
)Kambl Y3aK 6ono-TyraH 6a1lITaHAbI:
6aTbip ryyraH 3p MaHac
Kapa 6onOT KbmbIqblH
1295 KapMan anAbI ca6blHaH,
cyypyn anAbl Ka6blHaH
anCblH qa6a-TblraH 6amTaHAbl.
EY3ynraHAbi TY3ereH,
)KblpTbinraHAbl )KaMaraH,
1300 )KaTbiK THnAYY A)Kbl6ai1,
A)Kb16aH Typa KanAbl.
TepecYHe Kapan aHTTbl Aei1T:
'Ana-TooAbl amblprblH, TepeM.
arbIH-CYY !line KeqHprHH, T8peM,

oyu-minen cazagan,
barafidm ogu batpagan,
keltenin ogu cetpegen
tistiimdogii Ak-olpok,
mmi c;ec;ipheremmen!
Tti~timdti buzuk corusafi,
uulufi ketet Urumga,
kISlfi ketet KIrImga,
ba~Ifidl koydoy kesemin,
kamfidl suudaytogomtin!'
Ic;keneti-minen cegen eli,
ic;ken kimism kuzup ciberdi,
korkup kaldi bu curtu.
Culu cortkondo bolo-ligan
batandI,
ca~I uzak bolo-tugan batandl:
batlr tuugan Er Manas
kara bolot ktllc;m
karmap aldl sabman,
suurup aIdI kabman
atasmc;aba-tlganba~tandl.
Buzulgandl ttizogon,
clrttlgandl camagan,
catlk tildiiti Aclbay,
Aclbay tufa kaldl.
Torostino karap ayttl deyt:
'Ala-toodl a~lrgm, torom,
agm-suu tIe kec;irgin, torom,

diiiine diiiine yaptlgl,

~ifte kurunu ge~meyen,
tiifek kurunu da degmeyen,
arkamdaki zlrhlml,
~lkarlr sana veri rim hen!
Riiyaml yanll yorarsan
oglunu Rum'a kovanm,
klzml Klnm'a yollanm,
koyun gibi baml keserim,
kamm akltlnm su gibi!"
Y edigi etle i~tigi
kImlzl tiikiirdii ~Ikardl,
halk korkudan dondu kaldl.
Omrii uzun
yollan aan
yal uzayan ihtiyardan ie giriti.
Bahadlr dogan Er Manas
kara ~elik killclni
kabzasmdanyakaladl.
hemen kmmdan SIYlrdl,
babasmasaldlrdl!
Bozuklan hep diizelten,
hep Ylrtlklan yamayan,
tatll dilli Aclbay
kalktl yerinden Aclbay,
efendisine bakIp dedi ki:
"Ala-dag'i a,de, etendim,
hlzll akan ili'yi ge~, de, etendim,

~i
46

MANAS DESTANI

1305 Te~HC Wne eTKepryH,

TepeM,
Tepe~ Wne qeryprYH, TepeM!
TYWYMY a~Tqbl yranbl, Tepe,
o~non rypyn Ta6anbl, TepeM!
8nce-Ae A)Kb16aH eneT, TepeM,
1310 )KOpyca-Aa A)Kb16aH
..I' TepeM.
)KOpynT,
KOpKKOH )KYpTTYH )Kypery
6Hp 6acblnbln TOKTOAY.
MaHac Typyn MblHbl aHTaT:

'Ax-KynaHbl MHHHnnHH,
1315 TYHAe )KaTbln TywYMAe

II

AK-Ta~raHAbl )KeTenen,
AK-mYMKapAbl 6enenen,
MeH canapra qblrbmnblH,
KonYMAarbl AK-wYMKap,
1320 'AK-wYMKapbIM yqypcaM,
KaHaTbl 6Hn6ecHH KYWryH 6apblCbl
aCTblMa KenHnKblpblnbmHeMeHH6onoqy?

i1

ApTblMAarbl AK-TaHraH,
1325AK-TaSiHAbl arblccaM,
TepT aSlKTYYKaH6epeH
aCTblMa KenHn KblpblnaTHeMeHH6onoqy?'
A)Kb16aH qOPOaHTTbl:
1330 'Ana-TooAbl

aWblpqbl, TepeM,

arbIH-CYY Wne~

KeqHpqH,TepeM,
Te~rHC Wne~
eTKepqy, TepeM,
"3KHMeT" Aen Ken aHTaM,
)KaHAblpMaKTYY Ken aHTaM,
1335 )KaHblKTaTbm Aarbl aHTaM:
AK-TaHraHbl~ )KeTenen,
AK-WYMKapbl~ 6enenon,
6y canapra ceH qblKCa~,
KonYMarbl AK-wYMKap,
1340 AK-wYMKapbl~ yqypca~,
KaHaT 6Hn6ecHH KYWTYH6apblcbl
aCTbl~a KenHn Kblpblnca
aTaCbl-MHHeHaTa~ Te~,
6aTacbl-MHHeH 6aTa~ Te~,
1345 a3blC KaHAbll~6anacbl
KoHyy~a KOHOTTyp6aH6bl?
ApTblMarbl AK-TaHraH,
AK -TaSIHAblarblcca~,
TepT aSlKryy KaH6epeH
1350 aCTbI~a KenHn Kblpblnca
aTaCbl-MHHeHaTa~ Te~,
6aTacbl-MHHeH 6aTa~ Te~,
a3blC KaHAblH6anacbl
apTbl~HaH 3pQHn Typ6aH6bl?

tenis tIe otkorgiin,

torom,
teren tIe ~ogiirgiin, torom!
Tiiiindii ayt~1 ugall, toro,
oylop turup taball, torom!
also-do Aclbay olot, torom,

corusa-da
Aclbay
coruyt, torom!'
Korkkon curttun ciirogii
bir baslllp toktodu.
Manas turup mml aytat:
'Ak-kularu minippin,
tiindo catlp tiiiimdo
Ak-taygandl cetelep,
Ak-umkardl bopolop,
men saparga ~Iglppm,
kolumdagl Ak-umkar,
'Ak-umkanm u~ursam,
kanatl bilbesin kutun bansl
astlma kelip kmllpnemeni bolo~u?

deniz gibi ili suyunu

gey, de,efendim,
ili goliine dal, de, efendim!
Anlat diiiinii dinleyelim,
diiiiniip bulallm, efendim!
Olecekse Aclbay oliir, efendim,
diiiinii yorsa Aclbay
yorar, efendim!"
Urken halkln yiiregine
imdi biraz su serpildi,
derken Manas kalklp dedi ki:
"Ak-kula'ya binmitim hen
uykuda riiya goriirken ben,
Ak-taygan'l ipinden tutmutum,
Ak-unkarl ~agmyordum ben,
bir sefere ~Ikmltlm!
Ak-umkar elimdeydi,
bell Ak-umkarlmI ucr'urunca
bir ~ok kanatll hay van

Aclbay ~oro ayttl:

'Ala-toodl alr~l,torom,
agm-suu tlen

ayaglma kapandl oldii.

Bu ne demek olsa gerek?
Ak-taygan arkamda idi,
Ak-taygan'l sallverince
dort ayakll canavarlar
ayaglma kapandl oldu.
Bu ne demek olsa gerek?"
Aclbay yigit dedi ki:
"Blrak Aladagl aaYlm,etendim,
hlzll akan ili suyunu

ke~ir~i, torom,
tengis tlen

gec.:eyim,efendim,
deniz gibi ili suyunu

otkor~ii, torom,
"ekimet" dep kep aytam,
candlrmaktuu kep aytam,

aaYlm,efendim,
hikmet deyip soz soyleyeyim,
yanlltmacalar soraYlm,
ip uc.:larIvereyim:
"Ak-taygan'lnl ipinden tutup,
Ak-umkar'lm ~aglrIp

Artlmdagl Ak-taygan,
Ak-tayandl aglssam,
tort ayaktuu kayberen
astlma kelip kmlatnemeni bolo~u?'

caruktatlp dagl aytam:

Ak-taygarun cetelep,
Ak-umkarln bopolop,
bu saparga sen ~Iksan,
kolundagl Ak-umkar,
Ak-umkarln u~ursan,
kanat bilbesin kutun bansl
astlna kelip klrllsa
atasl-minen atan ten,
batasl-minen batan ten,
azls kandm balasl
konuuna konot turbaybl?
Artlndagl Ak-taygan,
Ak-tayandl aglssan,
tort ayaktuu kayberen
astlna kelip kmlsa
atasl-minen atan ten,
batasl-minen batan ten,
azis kandln balasl
artlnnan er~ip turbaybl?

bu sefere c.:lklln

elindeki Ak-umkar,
Ak-umkar'l u~urman,
bir c.:okkanatiI hayvanln
ayaglna kapamp oluu,
atasl ile atan denk,
duasl ile duan denk,
aziz hanln oglu,

gelip sendekalacak!
Peindeki Ak-taygan'),
sallverdigin zaman sen
dort ayakll canavarlarln
ayaglna kapamp olu~u
baban ile babasl denk,
duan ile duasl denk,
aziz hanm oglu,
gelip sendekalacak!

ALMAMBET'tN MUSLUMAN OLUPKbK~b'YU TERK ETMESt

1355

TymYMY

Taan )l(OpycaM,

A:;KeKeMH

Kambl~a aJI!

TymYMY
6Y3YK )l(OpycaM,
A)I(eKeH~HH 6amblH aJI!
)I(aTbiK
1360

THMYY

TanTblM6'

A)I(eKe~

3KeH TymYMY?'

3MH MaHac

MblHbl aj;jTaT:

'Ko~rypooJIy-6aj;j~bl~
6HpH~ Typa

Kom-a6b1m,

KaJIbl~ap,

AK-OJInOK )l(e~HH TapTbl~ap,

1365

A)I(eKeHH~

YCTyHe

aJIbln 6apbln )l(a6hl~ap!

A)I(eKeM
A)I(eKe
Toryc
1370

KeJICHH aCTblMa!'
OIllY )l(ep~eH Typ~y

~ej;jT,

KYJI~YK yp~y ~ej;jT,

MaHac-KaH~bIH

aJI):\blHa

6Hp OJITypa KaJIAbl ~ej;jT.

3HAH MaHac

aj;jTTbl Aej;jT:

'EY3YJIraH~bl TY3ereH,
)l(blpTblJ1raH~bl )l(aMaraH
1375

)l(aTbiK

THJIAYY A)I(bl6aj;j

6epHmTeJIYY e3YMe
6eJIre 6eprHH as/Hbl,
a3bI6eJIH~ e3YMe
as/I-! 6eprHI-! as/Rbi!
1380TepT
apblIllTYY OJ;jpOTTYH
a3blC KaH~bll-l 6aJIaCbl,
KbIJI-)I(araJIyyoj;jpOTTYH
Kblj;j6aTbll-lbll-l 6aJIaCbl,
aJITblH aj;jAap, QOK 6eJI6ee
1385

a3blC KaHAblH 6aJIaCbl,

Kapa-KaH~bIH
6OTOCY
Ka6blJ1aH TyyraH AnMaM6eT
6eTH 6epHn 60JIynTYP,

ap6arbl 6epH )l(YPymyp!

13903JIAej;j
KeJIe )l(aTblpbl,
)l(oo~aj;j KeJIe )l(aTblpbl
a )l(OO-CbIHbIH 6HJI6e~HM.
KeJI~en

)l(aTKaH Ken )l(bIJ1Kbl,

Ken )l(blJ1KblHblH HQHH~e

1395

aTaCblHbl~ 6aTaCbl
aK HHj;jeTKe )l(apaTKaH,
YKYM-MHHeHTYKYMY
KaM6ap-603AYH
YPYHeH
3KHHH KOIllTon KeJIH~ep!

1400

Ey aTeKeM )l(aKbln-6aH
OH 3KH KYJIam aK )l(eJIeK
6HP 6aj;jJIaTbin aJIbl~ap!
Aj;j TYSlrbl~ ~erHJIe,
KeTepyn

1405

EHpH~

KOj;jO 6eprHJIe!
KOIllTOj;j )l(yprYJIe!

AJITblMbim

KYJIYH enTypyn

a3pan aJIraH TaH-6yypyn,

)KeTHMHIll

KYJIYH eJITypyn

47

Tii~iifidii taap corusam,

Acekefidi kalfiaal!
Tii~iifidii buzuk corusam,
Acekendin ba~lnal!
Catlk tildiiii Acekefi
taptlmb' eken tii~iifidii?'
Emi Manas mIni aytat:

Riiyam dogru yordumsa

AClbaY'1yamna al!

'Kofiguroolu-baydlfi Ko~-abl~,
birifi tufa kallfiar,
Ak-olpok cefiin tartlfiar,
Acekenifi iistiino
allp barlp cablfiar!
Acekem kelsin astlma!'
Aceke o~ucerden turdu deyt,
togus kulduk urdu deyt,
Manas-kandmaldma
bir oltura kaldl deyt.
Endi Manas ayttl deyt:

"Konguroolu-bayin oglu Ko~-abl~

ayaga kalkm da
~u zlrhlml allp
Aclbayin slrtma

'Buzulgandl tiizogon,
clrulgandl camagan
catlk tildiiii Aclbay
beri~teliiii oziimo
beige bergin ayam,
azlbelifi oziimo
ayan bergin ayam!
Tort arl~tuu Oyrottun
azlSkandm balasl,
kll-cagaluu oyrottun
klybatlmn balasl,
altm aydar, ~ok belboo
azls kandm balasl,
Kara-kandm botosu
kabllan tuugan Almambet
beti berip boluptur,
arbagl beri ciiriiptiir!
Eldey kele catIn,
coodaykele calIri
a coo-slmn bilbedim.
Koldop catkan kop Ctlkl,
kop ctlkImn i~inde
ataslmfi batasl
ak niyetke caratkan,
ukum-minen tukumu
Kambar-bozduniiriinon
ekini ko~top kelifier!
Bu atekem Caklp-bay
on eki kula ak celek
bir baylatlp allfiar!
Ay tuyaglfi degile,
kotoriip kayo bergile!
Birifi ko~toyciirgillo!
Altlml kulun oltiiriip
azrapalgan Tay:-buurul,
cetimi kulun oltiiriip

Riiyam yanll~ yordumsa

AClbaY'ln ba~ml all
Aclbay tatll dili ile
riiyam iyi bildi mi?"
0 zaman Manas ~unu dedi:

golliriip giydirin!
Aclbay yamma gelsin!" dedi.
Aclbay yerinden kalktl,
dokuz defa egildi.
Han Manasin yamna
gidip Aclbay oturdu.
Fakat Manas dedi ki:
"Bozulam diizelten
Ylrtlklarl yamayan
tatll dilli Aclbay
melekli oziime
bir i~aret ayan et,
aziz efendinin ~ahsma
ayan et ayam!
Dort bolgenin sahibi Oyrot'un,
aziz hamn oglu,
kll yakall Oyrotlarln
pek klymetli oglu
altm orgiilii, sac;:akllku~akll
aziz hamn oglu
Kara Hanin yavrusu
kaplan dogan Almambet
yiiziinii bize c;:evirdi,
ervahl buraya geliyor,
kalaballk geliyor,
dii~man gibi geliyor,
hiddetli midir bilmiyorum.
Golde pek c;:okat duruyor,
bu at siiriisii ic;:inde
babaslnln duasl
iyi niyetle yaratlldl
taYI ile tohumu
Kambar-boz'un ayglr sliriisunden,
ikisini allp geliD.
Babam Caklp-baY'ln
on iki kula~ ipi ile
baglatlp getirin.
Ay bi~imi naIl varsa,
golliriip birini sallverin.
Obiiriinii allp getirin.
Altml~ kulaYI harcaYlp
yem verdigimiz Tay-buurul,
yetmi~ kulaYI harcaYlp

;?"'~;

"~:..t.~"'Mr;i'I"

MANAS DESTANI

48
)KeMAenaJIraHTaH-6ypyyn,
1410 TaH-6yypyn aJIa)Kypryne!

cemdepalgan Tay-buruul,
Tay-buurul ala ctirgille!

emzirdigimiz Tay-buurul,
bu Tay-buurul'u al gotiir!

Ka6b1pracbl Ka)Kblp-6Y)KbIP,
KapaTOOKaparaH,
PAOTHKce,6HnHI{HC!
HqerHCHHHpH-6ytipy
KaillKacyy
Hnreneill KOHCO
ryreHryc,
1415 MeHHI{qOI{-KapaMaJIa)Kypryne!
KOHOH)KaK,3re THill,
KeK-aJIa)Kypryne!
)K yrypreHY qanKaHAaH,
)KYHYTaHKblMaKMaJIAaH
1420 MeHHI{KOHOH-OO3
aJIa)Kypryne!
KaJIKaMaHAblH
Kapa-Kep
KaJIKTaHKOillTOH)Kypryne!

Kablrgasl kaClr-buClr,
kara too karagan,
ordo tikse, bilinis!
t~egisi iyri-buyru
ka~ka suu
ilgele~ konso tiigongtis,
menin ~on-karam ala ctirgillo!
Koyon cak, ego ti~,
Kok-ala ctirgillo!
Ctigtirgonti ~apkanday,
ctinli taykI makmalday
menin Koyon-boz ala ctirgillo!
KalkamandmKara-ker
kalktan ko~toyctirglilo!

Kaburgasl katIr kutur,

kara dag gibi ytikselen,
ban oraya ~adlr dikmi~ sanki,
i~i egri btigrii yataktan
akan bir kaynak,
oraya halkl konmu~sa tutun,
benim ~on-kara'ml allp stir!
Tav~an yanakll, torpti di~li
Kok-ala'YI allp stir!
Ko~arken topraklar sa~an,
kadife sa~lan olan
benim Koyon-boz'u da ahp stir!
Kalkaman'm Kara-ker'ini
halkm elinden ahp stir!

TOKOMOHAYH
TOPYCYH
Tokomondun Torusun
TonTOHKOillTOH)Kypryne!
topton ko~toy ctirgillo!
1425 "Kony Konoo 60noT!" Aen
"Kolu koloo bolot!" dep
HoKTonoH)KaHypeTKeH,
noktoloy can tirotkon,
"6aillTapbl qaHnOO6onoT!" Aen
"b~tan ~aypoo bolot!" dep
6aillblHaH MaHaTTaH
HOKTOKaTTblpraH, ba~manmanattan nokto kattIrgan,
"COOpblCbl
)KaHnOO
oonoT!" Aen
"soonsl caypoo bolot!" dep
1430 YCTYHe)KOn60pCToH
Ke)KHM
tistiino colborston kecim
)KanTblpraH-

captIrgan-

Tokomon'un Toru'sunu
halkln elinden ahp stir!
On ayaklarl sakatlamrdiye
gem vurdugumuz,
b~l doner diye
al bezden yular taktIglmlz,
Slrtl yara olur diye
kaplan postundan ortti
yaptIrdlglmlz

Cap'aJIal{aJIa)Kypryne!
)KaKillbillblKTYY Ken 6onco,
aJI )KOO-CblHblH
KbinMap6b1c;
)KaMaHAblKTYY
Ken 6onco,
1435 aJI)KOO-CblHbIH
Kbillap6b1c!'

Sar'alan ala ctirgillo!

Cak~lhktuu kep bolso,
al coo-slmn kllmarbls;
camandlktuu kep bolso,
al coo-slmn kllarbls!'

San-ala'YI ahp stir!

tyi sozler soylenirse,
cenge hacet kalmaz hil;:,
fena sozler soylenirse,
hemen sava~aba~lanz.

Tapc-3TMe-MHHeH
6Hp aTbln,
TapcbillAaillbln Kon )KYPAY,
KypC-3TMe-MHHeH
6Hp aTbln,
KYpCY
nAeillyn Kon )KYPAY.
1440 Cyy aSlrblKopKYTTaH
MapraJIaHAbl6aCTbiAeHT,
HaMareHre KeMH AeHT,

Tars-etme-minen bir atIp,

tarslld~lp kol ctirdti,
ktirs-etme-minen bir atIp,
ktirsilldo~tip kol clirdti.
Suu ayagl Korkuttan
Margalandl bastl deyt,
Namagengekeldi deyt,

FlrlatIlml~ bir ok gibi

gtirleyip ordu ytiriidti,
fIrlatIlml~ bir ok gibi
vmlaYlp ordu ytiriidti.
Korkut kaynaglndan kalktl,
sonra Margelan'dan gel;:ti
Nemengan'a vardllar,

OillY )Kepre KOHAY

AeHT.
Tal{ arapbln aTKaHAa,
1445 KYHKbl3apblnqblKKaHAa,
OillY )KepAeHKeillTY AeHT,
qaTKan epAen qblKTblAeHT,
qaHaq aillbln ryillTY AeHT,
Kapa-6yypa 6enHHe
1450 aa qblrbln KenAHAeHT.
aillbl aillbln TYillTY AeHT.
Kapa-6yypa OOCblHa
KenHn KoHyn KaJIAblAeHT.

o~ucerge kondu deyt.

Tan aganp atkanda,
kiln kIzanp I;:lkkanda,
o~ucerden ko~tii deyt,
~atkal ordop ~lktI deyt,
~ana~ a~lp tii~tii deyt,
Kara-buurareline
aa I;:lglp keldi deyt.
a~l a~lp tii~tii deyt.
Kara-buuraoosma
kelip konup kaldl deyt.

orada konakladllar.
Tan yen aganp
gtin kIzanp dogarken
buradan g<><;:tiiler,
~atkal suyundan yukan I;:lktllar,
~anal;:dagmdan ~agl indiler,
Kara-buura beline
ytikselerek I;:lktllar.
Gel;:incea~aglindiler.
Kara-buura'mnagzmda
durup konakladllar.

3pTel{-MHHeHKeillTY AeHT,
1455 TaJIac6oHnon qblKTbIAeHT,
)KenreK1lf1{ capblAanara
KenHn KoHyn KaJIAbi
AeHT.
Tal{ arapbln aTKaHAa,
KYHKbl3apblnqblKKaHAa,

Erteii-minen ko~tii deyt,

Talas boy lop I;:lktl deyt,
Celgektiii san dalaga
kelip konup kaldl deyt.
Tan aganp atkanda,
kiln klzanp I;:lkkanda,

Ancak sabahyola I;:lktllar,

Talas boyunca gittiler,
Celgek yaylaslna
gelince konakladllar.
Tan yeri aganp
gtin klzanp dogarken

ALMAMBET'iN MUSLUMAN OLUP KOK<;O'YU TERK ETMESt

1460 MaHac rypyn

aj;fTrbl ~ej;fT:

')l(aj;fMa-KeKyn )l(alIJ-yyn,
aT TOKyqy Eo3-yynca~oop aTKa KOIO~ap,
KblpKMa qaj;f~aHcanbl~ap,
1465 Kaj;fMaKTaHanbm canbl~ap,
KaHTTaHanbln KOlIJy~ap,
MapT-yynan qaj;f~bl Kaj;fHaTbm
6HP e3YMe 6epH~ep!
HnrepHnen 6apaj;fH,
14703n apblTbm Kenej;fH,
)!(ep apblTbm Kenej;fH!'
TeMHp TaMaH penry
Tennej;f blprblM MHH~H ~ej;fT,
MepKeHHH 6alIJblH KeCTH~ej;fT,
1475 AIIJMapaHblH KYM-6en~eH
AK-Kyna 6aHnaj;fcan,nbl ~ej;fT.
AIIJMapaHblH KYM-6en~eH
TaKHSI~aHKapa-TalIJ,
Kapa-TalIJTblH ycryH~e
14 8 0 MaHac KenHn Kap~bl,
TeryperYH Map~bl,
TepT aj;fnaHa 6apa'~blaH~a 3IIJTeMeKepYH6ej;fT:
'EepHIIJTenyy e3YMe
1485 6enre 6epreH aSlHbI:
MblH~a 3Mec an 3ne'.
MaHaCTblK Ka6arbl Kanbl~ 3KeH,
KHpnHrn Y3YH 3KeH,
KeCTY~ )!(aCTblrbIH~a
Kana 6epreH 3KeH.
1490 AIIJMapaHbl~ aCTbIH~a,
AK-3pMeH~HH e3eH~e,
Kbln-)!(HpeHHH MHHHnTHp,
Kbln Ky6e3YH KHHHnTHp,
apbllIJbl~ Y3YH AnMaM6eT
1495 ceneKeTy-cenneTY
aTKa MHHHn 6aCTblpraH.
'AT onrypraH Ken6eTJ1
Kanblpra qanbllIJ KepYHeT.
AnTblH qblpaHHblH Hyp6eTJ1
1500 MycynMaHra qanbllIJ KepYHeT.
)l(oonoj;f Kene 6y )!(acca,
MbIH~aH )!(yp6ec an 3ne.
KblpK qOPOMO6apaHH,
3nHMe aHTbln KepeHH.
1505 3TerHHeH an~blpbm,
3pTene-rnn Ke6HH cypaHH!
)l(aKacblHaH an~blpbln,
lIJalIJTblpbm Ke6HH cypaHH!'
MaHac KaHTa 6aCTbi~eHT.
1510 TeMHp TaMaH Y3e~ry
Tennej;f blprblM MHHAHAeHT,
MaHac qy~en )!(yp~y ~eHT.

Manas turup ayttl deyt:

Manas dedi ki:

'Cayma-koktil Ca-uul,
at tokucs:u
Boz-uulsafioor otko koyufiar,
ktrkma cs:aydan
saltfiar,

"Cayma-koktil, Ca~uul,
atlara eyer koyan Boz-uul
semaveri atee kay,
klrkma ~aydan i~ine kay,
i~ine taze kaymak koy,
tisttine ekerdende koy,
sonra bir gtizel piir ~aYlm',
ve yalmz bana ver onu!

kaymaktan altp saltfiar,

kanttan altp ko~ufiar,
mart-uulap cs:aydl
kaynatlp
bir oztimo berifier!
ilgerilep barayn,
el antlp keleyn,
cer arltlp keleyn!'
Temir taman tizongii
teppey Irglm mindi deyt,
Merkenin bam kesti deyt,
A~mararnnKum-belden
Ak-kula baylay saldl d6yt.
A~mararnnKum-belden
takiyaday Kara-ta~,
Kara-ffitm tisttindo
Manas kelip karadl,
togtirogtin maradl,
tort aylana bara'dlandae~temekoriinbeyt:
'Beri~teltiu.oztimo
beIge bergenayarn:
mlnda emes al ele'.
Manastln kabagl kallfi eken,
kirpigi uzun eken,
kosttifi castlglnda
kala bergeneken.
A~mararnfi astlnda,
Ak-ermendin ozondo,
KII-cirenin miniptir,
kll ktiboztin kiyiptir,
an~lfi uzun Almambet
solokotti-solpotti
atka minip bastlrgan.
'At olturgan kelbeti
Kaplrga cs:all~
kortinot.
Altln ~Iraynln nurbeti
Musulmanga cs:all~
kortinot.
Cooloy kele bu cassa,
mlnday ctirbOs al ele.
Kirk cs:oromo
barayn,
61ime aytlp koroyn.
Eteginen aldmp,
erteletip kebin surayn!
Cakaslnan aldmp,
~a~tmpk6bin surayn!'
Manas kayta bastl deyt.
T6mir taman tizofigti
t6ppey Irglm mindi deyt,
Manas ~tidop ctirdti deyt.

tleriye gideyim,
halktn i~inden ge~eyim,
memleketi dolaaYlm."
Demir tabanll tizengiye
basmadanata atladl.
Merke kaynagml ge~ti,
Amara'mn Kum-bel'ine
Ak-kula'slm bagladl.
AFtmara'nmKum-bel'inde
takke gibi Kara-ta,
bu kayamn tepesine
Manas ~lktl bakmdl,
sakin, sakin bakmarak
dart tarafim aradl.
Hi~ bir eygortinmiJyordu.
"Feriteli oztime
rtiyada gelen i~aret
buradakine uymadl !"
Manas'm ka~lan ~atlk idi,
uzun kirpikleri
goztintin alt kirpiklerinin
tizerine yastlanml~tl.
Amara'mn all ba~'nda
Ak-ermen Irmagmln yamnda
Kll-ciren adll atma binmi~
kll zlrhml giymi~
ulu kahraman Almambet.
aglr, tartll, adlmlarla
atmln tisttinde ilerliyordu.
"Ata bini~ bi~imi

bir katire benziyor,

altln ytiztintin nurlar'l,
mtisltimana benziyor.
Dti~manca niyetle gelseydi,
atlm boyle stirmezdi.
Kirk yigidime varaYlm,
kavmime haber vereyim.
Eteginden tutaYlm da
~abuk konuturaYlm!
Yakasmdan tutaYlm da,
hemen konuturaYlm!"
Manas atml geri stirdti.
Demir tabanll tizengiye
basmadanatladl,
Manas acele yurduna dondti.

49

.~

MANAS DESTANI
AnMaMOeTrnH KeCYHe
Kapa~-cypal{ 6o~y Aei1T:
1515 'bY KeKtJe~eH KatJKanbl
Kapal{-cypal{ Ol1pHeMe
MeH Kep'anoai1 KeneMI1H,
Kapa~-cypa~ Ol1pHeMe
Kapa~ 3THn xoro~y,
1520 MeH OIIJaaoapaHH!'
KYHaH TeeHYH
Tepecl1H
KblHbm anraH oYMYPCYH
tJanca KynaK TyHAypCYH,
6eIIJTe TeeHYH
TepeCI1H
1525 6bltJbm anraH 6YnJJ.yPCYH
KOIIJanaKaH canAblpraH
anTblH canTYY Cblp KaMtJbl
Kbln-Xl1peHI1H TonopcYKTYH

xorop'xaK,
6yntJY~ 3TTI1HTeMeH xaK
1530 TapTbm KeJII1" xl16epAI1,
TaHAaH 3T116eJIYHAY,
TaHraHAaH XOHY TY3eJIAY!
AIIJMapaHblH KYM-6enre
CaJIbm tJbIrbm 6apAbl AeHT.
1 53 5 3KI1 xarblH Kapaca,

TeryperYHMapaca,
611peKtJecYKapblIIJ KeK xeKe
11311xaTblp 611p3TI1KTeH.
1540

AJIMaM6eT aTTaH TYIIJe KanAbl ~eHT,

6acKaH Xepl1H 6aCTbl ~eHT,
611p3JII1Cl1KeM KeMI1!
MYH~aH 6aCbl" 6ap~'3ne,
611p aTTblH 11311
xaTblpbl.
Kbln-Xl1peH~11 Hapbl TapTbm

6aCTblp~bl,
15456epl1 TapTbln 6aCTblp~bl,
611p3JII1CI1KeM
KeJIAl1
!
'KI1M-~e 6onco 6y KI1IIJI1
MeH~eH 3KI1 3nl1CI1apTblK 3P 3KeH!'
)Ka~bl~aH 6aCKaH 6y xep~e
155 0 AK-KynaHbl~ I1Cl"epI1H
xa~bl aT I1CI13KeHI1HOl1n~11~eHT.
AnMaM6eT KeTl1n 6apa xaTblp.
MaHac tJoponopro KeJI~I1,
tJoponopYHa aHTTbl ~eHT:
1555 'Kanblp-MI1HeH EycYPMarr, tJOpOM,
KantJan anraH KblpaH~ap, tJOpOM,
3n\1M-MI1HeH
XypTYMAaH, tJOpOM,
3KtJen anraH 3peH~ep, tJOpOM,
Konro Ka6ap aj;jTbI~ap, tJOpOM,
1560 xypTKa Ka6ap aj;jTbl~ap, tJOpOM-

Alrnarnbettin kosiino
karan-suran boldu deyt:
'Bu K6k~Odon ka~kall
karan-suranbir neme
men kor'albay kelemin,
karan-suran bir neme
karan etip cogoldu,
men oaabarayn!'
Kunan tooniin

teresin
klYIP algan buldursun

~apsakulak tundursun,
bete tooniin

teresin
bl~lp algan buldursun
ko alakan saldlrgan
altm saptuu sIr kam~1
Kll-cirenin tolorsuktun
cogor' cak,
bul~un ettin tomon cak
tartlp kelip ciberdi,
tayday eti boliindii,
tayganday conu tiizoldii!
Amaramn Kum-belge
salJpylglP bardI deyt.
Eki cagm karasa,
togiirogiin marasa,
bir ok~osii kan kok ceke
izi catlr bir etikten.
Almambet attan tUokaldl deyt,
baskan cerin bastl deyt,
bir elisi kern keldi!
Munday baslpbard' ele,
bir attln izi catlrl.
KII-cirendi narl tartlp
bastlrdl,
beri tartlp baStlrdl,
bir elisi kern
keldi!
'Kim-de bolso hu kii
rnenden eki elisi artlk er eken!'
Canldan baskanbu cerde
Ak-kulanln isterin
canl at isi ekenin bildi deyt.
Alrnarnbet ketip bara catlr.
Manas ~orolorgo keldi,
yoroloruna ayttl deyt:
'Kaplr-rninen Busurman, yorom,
kalyap algan kJrandar,yororn,
elim-minen
curtumdan, ~orom,
ek~epalgan erender,yorom,
kolgo kabar aytlnar, ~ororn,
curtka kabar aytlnar, yororn-

Almambet'in goztine
kara bir ey gortindti.
"Kok~o'den ka~alJberi
imdiye kadar goztime hi~
kara bir eygoriinmedi.
Demin tam goremedigim kara ey
ite bak tekrar yok oldu.
Ben oraya bir gideyim!"
O~ yamdaki deve
derisinden yapllml
kam~IYl elinde salladl,
kulakta ugulduyor bu,
beyamdaki deve
derisinden yapllml
ince, ince kesilmi
iki karl ortilmti
altm saplJ kam~l ile

Kll-ciren'e
vurdu 0,
kaba etinin altma,
bileginin list tarafma,
tay kadar yumuak eti yarlldl,
derin bir yara a~lldl!
Amara'mn Kum-bel'ine
firlayarak tlrmandl.
iki tarafinl siiztip
etrafina bakInca
bir karl ok~e boyunca
bir ~izme izi goriindii.
Almambet atmdan atladl
~izmenin izine bastl,
kendininki bir parmak ktic.;iJik
geldi!
Buraya basanbir ayak,
bir de at izi vardl.
Atl Kll-ciren'i geri ~ekip
bastlrdl,
beri ~ekip bastlrdl:
atlmn da ayagl bir
parmak klsa kaldl.
"Bu adam her kim ise
iki parmak uzun benden!"
i~ine bastlgl bu yerin
Ak-kula'nln izlerinin
yeni at izi oldugunu bildi.
Yoluna gitti Almambet.
Manas yigitlerine vardl,
yigitlerine dedi ki:
"Katir ile miisliiman, yigitlerim,
cenkte denenmiyigitlerim.
yurdumdan kavminin
araslndan. yigitlerim,
se~ilmi erlersiniz siz, yigitlerim,
orduya bildirin. yigitlerim,
halka bildirin, yigitlerim,

"
~

I'I

~!I'~ ! '

t"~

!1.,!r;r

ALMAMBET'iN MUSLUMANOLUP KOK<::O'YUTERK ETMESt

C9JI9K9TY-C9JII1eTy,tfOpOM,
aTKa OJITYpraH KeJI6eTU, tfOpOM,
KaI1blpra tfaJIblIIl K9PYH9T, tfOpOM,
aJITblH tfblpaHHbIH HYP 6eTU, tfOpOM,
1565 EycYPMaHSI GaJIblIIl K9PYH9T, tfOpOM!
3JIAeH KeJIe )J(aTa6bl, tfOpOM?A )J(OO-CbIHbIH6uJI6eAUM, tfOpOM.
)KOOJIaHKeJIe
)J(aTa6bI, tfOpOM?
83YMH9H TeM9H KOHrOH
aJI 3JIAep, tfOpOM,
1570 MblHaH )J(oropy KoHy"ap, tfOpOM!
YJiAy KacKaTap KbiJIblI1 THru"ep,
;;

tfOpOM,
KeTyH9 tfaTblp Turu"ep, tfOpOM!
ATTaH )J(99 ooJIy"ap, tfOpOM,
KacKaTap 6oJIYI1Topy"ap, tfOpOM!
1575 KOJI tfeTUHe aJITbI 6up KUlliU
QblrbI"ap, QOPOM,
OIIlY )J(epAeH)J(99JI9TYI1aJIblI1
KeJIU"ep, tfOpOM!'
AJIMaM6eT KOMY K9PAY AeHT,
KOKTY-MUHeHKUPAUAeHT
KOHHOT-MUHeHQblKTbl AeHT,
1580 ytfa 6epreH ToproHAY
KbIJI- )J(upeHHuH IIIaH6ap- )J(oprocyMUHeH

KapMaI1 aJIblI1 KaHTbII1KOHO6epAu!

AJITbI 6up KUlliU CaJIaMaHTTbl:
'AcaJIaYAaH CaJIay MaJIMKHM!', AeAH.
1585 '3JIUKeMe CaJIaMr, AeAU AJIMaM6eT.
j O'

.10

')KOJIOOtfy 6oJIco", )J(OJIaHTaM,

)J(OKtfy 6oJIco~,
MaJI aHTaM!
KaHAaH QblrblI1 KeJIeCUH?'
'KaHAYY )J(epAeHKeJIeMUH,
1590 KaHra Ke6uM aHTaMbIH:
6eKTYY )J(epAeHKeJIeMHH,
6eKKe Ke6HM aHTaMbIH..
3MU aJITbl KHIIIH aHTTbl:
'KaHAYY )J(epAeHKeJICe"HC,
1595 KaHra C93Y~ aHTca~bIC:
6eKTY )J(epAeHKeJICe~UC,
6eKKe Ke6u~ ai1Tca~blcKaHblM MaHac THrUHAeH,
6eHtfapaCbl 6HCaK-nbIC!
1600 Kap'aJIaMaH CHCKHIIIU:
aTTYY 6apraH aHy'eMec.'
tIblJI6bIpblHaH KapMaAbl.
Ka6blJIaH TyyraH AJIMaM6eT
6YJIKyn aJIAbl tfblJI6blPAbl,
1605 )J(YJIKyn aJIAbl THCKHHAU,
)J(aKIIIbIHblH )J(araCblHaH6acTblpbln,
)J(aMaHAblTenceTun

51

aglr temkinli adlmlarla, yigitlerim,

bir atll yaklalyor, yigitlerim,
Kaplrga ~all kortinot, ~orom,
goriiniiii katire benziyor, yigitlerim,
altm ~lraynm our b6ti, ~orom,
fakat yiiziiniin ulesi, yigitlerim,
Busurmanya ~alIkortinot, ~orom! bir miisIiimana benziyor, yigitlerim!
Eldey k6le catabl, ~orom?Buraya dogru geliyor, yigitlerim!
A COO-Slmnbilbedim, ~orom.
Diimana benzetemedim, yigitlerim.
Coolay k6le
Diimanca niyetle mi
catabl, ~orom?
gelmekte, yigitlerim?
Oztimnon tomon kongon
Aaglya konup yerlemi
al 6lder, ~orom,
biitiin halk, yigitlerim,
mman cogoru konuiiar, ~orom!
benden yukan yerlein, yigitlerim,
Uydti kaskatar kllIp tigiiier,
evleri slra slra dikin,
~orom,
yigitlerim,
kottino ~atlr tigiiier, ~orom!
arkasma~adlrlan kurdurun, yigitlerim!
Attan coo boluiiar, ~orom,
Atlardan inin, yigitlerim,
kaskatar bolup toruiiar, ~orom!
bir sira durun, yigitlerim!
Kol ~6tine altl biT kii
Altl kii ordunun online
~lgliiar, ~orom,
ge~sin, yigitlerim,
ou c6rdencoolottip allp
onu buraya allp
k6liiier, ~orom!'
getirin, yigitlerim!"
Almambet koldu kordti d6yt,
Almambet askerleri gordi.i,
koktu-minen kirdi d6yt
dar g~ide atml siirdi.i,
dik patikaya tlrmandl.
koynot-minen ~lktl d6yt,
Bir ~aYlr kuu u~arken
u~a bergentorgoydu
KiI-cir6nnin aybar-corgosuKll-ciren rahvan
minen
koarken
karmap allp kaytlp kayo b6rdi!
kuu tutup yine sallverdi.
Altl bir kii salam ayttl:
Altl kii selam verdi.
'Asalaudan salau malmkim!', d6di. "Selamunaleykiim!" dedi.
'Elikeme salam!', d6di Almamb6t. "Aleykiimselam!" dedi Almambet.
'Coloo~u bolsoii, cot aytam,
"Yolcu isen yol gostereyim,
cok~u bolsoii,
hayvamnl kaybettiysen

solokotii-solpotti, ~orom,
atka olturgan k6lbeti, ~orom,

mal aytam!

Kaydan ~lglp k6Iesin?'

'Kanduu c6rden k6lemin,
kanga k6bim aytamm:
b6kttiti c6rden k6lemin,
b6kke k6bim aytamm.'
Emi altl kii ayttl:
'Kanduu c6rden k6lseiiis,
kanga soztiii aytsaiils:
bektti c6rden k6lseiiis,
b6kke k6biii aytsaiilskamm Manas tigindey,
bey~araslhis ak-pIs!
Kar'alaman sis kii:
attuu bargan an~'6mes.'
C;llblnnan karmadl.
Kabllan tuugan Almamb6t
bulkup aldl ~llblrdl,
culkup aldl tiskindi,
caklnln cagaslnan bastlnp,
camandl t6psetip.

yerini soyleyeyim,
nereden geliyorsun sen?"
"Han yurdundan geliyofum.
hen han ile gori.ii.iri.im.
Bey yurdundan geliyorum,
hen bey ile gori.ii.irtim."
Altl ki~i cevap verdi:
"Han yurdundan geliyorsamz
han ile goriii.irsi.ini.iz.
Bey yurdundan geliyorsamz
bey ile gori.iiirsi.intiz.
Hammlz Manas orada d!UruYI)r,
bizonun ancak u~agIYlz,
siz de ancak tebaslnlz,
yamna atla gidilmez."
Atl dizgininden tuttular,
Kaplan dogan Almambet,
tutup ~ekti dizgini,
~ekip aldl dizgini,
iyi atlarl yanlndan bastlrul,
kotiileri teptirdi

4~::

'52

MANAS DESTANI

KeTe-6apa )J(aTblp.
'MMaM6eT-MJfHeH MaHac eKee
1610 KaHTbIII )J(Yc Kepywep
3KeH?' KOJI~e~Jf.
AK-'IaTbIp~bII\ 3WJfmHJfH aJIAbIHa
MMaM6eT )J(eTJfII6ap~'3J1e.
)J(aTbIK TJfJl~yy A)J(bI6aH
3WHKKe 'Iblra KaJIAbl~eHT:
1615 'Acanay~aH canay ManJfHKJfM!'
'3nHKeMe canaM" ~e~H ~eHT.
A)J(b16aH ryPYII aHTa'~bI:
')J(OJlOO'Ihl nOJICOf{.)KOJIaHTaM,
'. cO'"\
,,",

6onco

" ."

Mac. aHTo'",'
1620 KaHAaH 'IblrblII KeJiecHH?'
AH~a MMaM6eT aHTrbII\:
'MeH )J(OK'IY
3Mec, )J(OJIOO'Ibl
)J(o~y cypan KeneMHH.
KaMYY )J(ep~eH KeJleMJfH,
1625 KaHbll\a ce3YM aHTaMbIH:
6eKTyY )J(ep~eH KeJleMJfH,
6eml\e ce3YM aHTaMbIH"
A)J(b16aHaH~a aHTrbI ~eHT:
'KaMYY )J(ep~eH KeJlCeI\HC,
1630 KaHra ce3Yl\ aHTcal\bIc:
6eKTy )J(ep~eHKenCeI\HC,
ooKKe C83YI\ aHTCal\blcKap'anaMaH 6HC aK-IIbIC,
KaHblM MaHac THrHMeH:
1635 6eH'IapaCbl 6HC aK-nbIC,
6erHM MaHac THrJfMeH!'
ATblHblH 6awbIH 6yp~y ~eHT,
aCblJlryyraH MMaM6eT
owY )J(ep~e TYP~Y ~eHT.
1640 KbIJl- )KHpeHHHH'IblJl6blpblH
KapMaII TYPYII aHTrbl ~eHT:
'Ky~aH KbIJlAbI, apraM )J(OK,
Ky~peT KbI~bl,

'IapaM )J(OK!'

KbIJl-)J(JfpeHHJfH'IbIJl6bIpbIH
1645 bIprblTblII )J(H6ep~H,
aTraH TYWTY AJlMaM6eT.
)J(aTbIK TJfJlAYYA)J(bI6aH
3~HJlHII 3WHK aWTbI ~eHT.
ApbIWbI~ Y3YH AJlMaM6eT
1650 3~KeHHn KHpHn Ke~H AeHT:
'AcanaYAaH acanay ManJfHKHM!
KaH MaHac, 6aTb!p, aMaM6bl?'
'3J1JfKJfMcanaM!' AeAJfAeHT.
3HAH MaHac aHTrbl AeHT:
1655 'bY )J(arbIH~aH )J(OJlOOQbl

CeJleKeTTy~-ceJlIIeTrY~
aTK'OJlrypraHKen6eTH~
KaIIblpra

'IanblW KepYHeT,

kete-baraCalIf.
'Almambet-minen Manas okoo
kantIp ciis korUer
ekeD?' kol dedi.
Ak-~atlrdlfi eiginin aldlna
Almambet cetip bard' ele.
CatIk tildiiii Aclbay
eikke ~lga kaldl deyt:
'Asalaudan salaumaliykim!'
'Elikemesalam!' dedi deyt.
Aclbay lump ayta'dl:
'COIOO~1bolsofi, col aytam,
cok~u bolsofi,
mal aytam!
Kaydan ~lglp kelesin?'
Anda Almambet ayttlfi:
'Men cok~u
emes,colo~1
coldu surap kelemin.
Kanduu cerden kelemin,
kamila soziim aytamm:
bektuu cerden kelemin,
begifie soziim aytamm!'
Aclbay anda ayttl deyt:
'Kanduu cerden kelsefiis,
kanga soziifi aytsafils:
bektii cerden kelsefiis,
bekke soziifi aytsafilskar'alaman bis ak-pIS,
kamm Manas tigindey:
bey~araslbis ak-pIS,
begim Manas tigindey!'
Atmm bam burdu deyt,
asll tuugan Almambet
oucerde turdu deyt.
Kil-cirennin ~llblrm

ileri geri koturdu.

Almambet ile Manas, bu ikisi,
nasII yiiz yiize goriiecek
diye merak oldu herkese.
Ak yadInn kapIsln1n online
Almambet varmItI.
Tatil dilli AcIbay
eige yIkIp deki ki:
"Selamunaleykiim!"
"Aleykiimselam!" dedi bu.
AcIbay dedi ki:
"Yolcu isen yol diyeyim,
kaYIp bir ey anyorsan
hayvanlanm gostereyim!
Nereden ylkmI geliyorsun?"
0 zaman Almambet dedin ki:
"Ben bir ey aramlyorum,

karmap lump ayttI deyt:

'Kuday klldl, argam cok,
Kiidrot kIldl, ~aramcok!'
Kil-cirennin ~Ilblrm
Irgltlp ciberdi,
attan tiitii Almambet.
CatIk tildiiii Aclbay

yolcuyum,
yolu sormaya geliyorum.
Han yurdundan geliyorum,
soziimii hamna soyleyecegim.
Bey yurdundan geliyorum,
soziimii beyine diyecegim!"
AcIbay 0 zaman dedi ki:
"Han yurdundan geliyorsamz
soziiniizii hana soyleyin.
Bey yurdundangeliyorsamz
soziiniizii beye deyin.
Biz onun emrindeyiz,
hammIz Manas orada duruyor,
biz onun hizmetkarIYll,
beyimiz Manas orada dluruyor!"
Atlnln balnl yevirdi,
asil dogan Almambet
geldi bu yerde durdu.
KII-ciren'in dizginini
sImsIkI tutup dedi ki:
"Tann istedi, ne yapallm!
Kudret istedi, yarem yok!"
KII-ciren'in dizginini
bIrakIp attan atladl,
yere indi Almambet.
Tatil dilli AcIbay da

efiilip eik atl deyt.

Arllfi uzun Almambet
efikeyip kirip keldi deyt:
'Asalaudan asalaumaIiykim!
Kan Manas, batlr, amambl?'
'Elikim salam!' dedi deyt.
Endi Manas ayttl deyt:
'Bu cagmdancoloo~1
solokottiifi-sol pottiifi
atk'olturgan kelbetifi
Kaplrga ~all korunot,

egilip kapIYI aytI.

Artan uzun Almambet
egilip yadIra girdi:
"Selamunaleykiim" dedi,
"Manas Han bahadlr, nasIlsIn?"
Dostya selamlm ailP
Manas ona oyle dedi:
"Bu tarafa ey yolcu sen
agIr, temkinli gelirken
at iistiinde duran govden bana
bir katir gibi gelmiti,

ALMAMBET'tN MUSLUMAN OLUP KOK<::O'YUTERK ETMESi

,e.

m!

53

anTblHqblpai1HYP6eTH~
1660 EycYPMaHraqanblill KepYHeTaTa~HblHaTbl KHM 6onoT,
3He~HHHaTbl KHM6onoT?'
ACbln TyyraH AnMaM6eT
MaHaCTbITapTbill Koi1AYAei1T:
1665 'KYAai1 KHnAbI~,apraM )KOK,MaHac,
KYApeT KblnAbI~,qapaM )KOK,MaHac!
YKT~6'3ne YKMYIllTy,MaHac,
KepAy~6'3ne KepMYIllTY,MaHac?
MeH Tee HqHHAeHap3AHM,
1670 MeH)KepHMAeCeHqe6ap 3AHM:
Hap HqHHAeneK 3AHM,
MeH)KepHMAeKen 3AHM!
AnTbl apbIIlITYYOi1pOTTYH
aKbIMbIHbIH
6anacbl,
1675 TepT apbllllTYY Oi1pOTTYH
TepecYHYH6anacbl,
Kbln )Karanyy Oi1pOTTYH
KbIi1HbIHbIH
6anacbI,
anTblaiiAap, qOK 6en6oo,
1680a3bIC KaHAbIH6anacblKapa-KaHAbIH6anacbl
Ka6b1naHTyyraH 6aTblPAaH
KaH AnMaM6eT qblKTblAei1T!

altm ~Iray nUTbetifi

altm yiiziiniin ulesi
Busurrnanga~all koriinottamamen miisliimandl.
atafimn atl kim bolot,
Babanlzm adl nedir?
enefinin all kim bolot?'
Anamzm adl nedir?"
AsIi tuugan Almambet
Asil dogan Almambet
Manastl tartlp koydu deyt:
Manasi sarsarak dedi ki:
'Kuday kildlfi, argam cok, Manas, "Tann istedi, ne yapalJm, Manas,
Kiidrot kIldlfi, ~aram cok, Manas! Kudret istedi, ~arem yak, Manas!
Uktufib'ele ukmutu, Manas,
Duydun mu duydugumu, Manas?
kordiifib'ele korrniitii, Manas?
Gordiin mil gordiigiimii, Manas?
Men too i~inde nar edim,
Ordunun en kuvvetlisi idim,
men cerimde sen~ebar edim:
hen yurdumda senin gibi handlm.
nar i~inde lok edim,
Develerin kocamam idim,
men cerimde kop edim!
ben yurdumda biiyiik idim.
Altl antuu Oyrottun
Altl Oyrot kavmi i~inden
aklmlmn balasl,
ben Hanlanmn oglu idim,
tort arltuu Oyrottun
dort Oyrot kavmi i~inden
torosiiniin balasl,
hen beylerin oglu idim,
kIl cagaluu Oyrottun
kIi yakalJ Oyrotlann
klymmn balasl,
kahramammn ogluyum,
altJ aydar, ~ok bel boo,
altln orgiilii, sa~akll kuakll,
azlSkandm balaslaziz hamn ogluyum.
Kara-kandm balasl
Ben Kara Hanin ogluyum
kabIian tuugan batJrdan
kaplan dogan kahramandan,
Kan Almambet ~lktJdeyt!
Han Almambet ~IkmItJr!

YKTy~6'3ne YKMYIllTY,MaHac,
1685 KepAy~6'3ne KepMYIllTY,MaHac?
MeH KaH AnMaM6eT e3YMYH!'
MaHac Typyn ai1TTbl:
'Kapa-KaHAbIH6anacbl
KaH AnMaM6eTceH6onco~,
1690 Kene6epH~ KonYMY!'

Uktufib'ele ukmutu, Manas,

kordiifib'ele korrniitii, Manas?
Men Kan Almambet oziimiin!'
Manas turup ayttl:
'Kara-kandm balasl
Kan Almambet sen bolsofi,
kele rerifi kolufidu!'

EHp KepYlllyn KanAblAei1T,

3HAHMaHac ai1TTblAei1T:
'Kanblp-MHHeHEycypMaH
KanqananraHKblpaHAap!
1695 3nHM-MHHeH)KypTyMAaH
3KqenanraH3peHAep!
Kapa-KaHAblH6anac'aM
KaH AnMaM6eT6aTblpra
6apbI~ Typyn canaM Kbln!
17 00 Ca~op aTKa Koi1ryna!
Kai1MaKTaH
anbill Canrblna!
KaHTTaHanbln KOIllKblna!
MapT-yynan qai1AblKaMHaTbin
AnMaM6eTKe6eprHne!
1705 Haap anCblHOOCbIHa,
qblPblManCblHKecYHe!'
ACbln TyyraH AnMaM6eT
qblPbIManAbl KecYHe,
HaapanAbl0O3b1Ha.
17103HAH MaHac MblHblai1TTbl:
'epKeqy 6Hi1K,333PH6ac,
eKTeMTyyraH AK-Kyna,

Bir koriiup kaldl deyt,

endi Manas ayttJdeyt:
'kaplr-minen Busurman
kal~apalgan kIrandar!
Elim-minen curtumdan
ek~epalganerender!
Kara-kandm balas'ay
Kan Almambet batJrga
banfi turup salam kll!
Sailor atka koygula!
Kaymaktan alJpsalgIia!
Kanttan allp kokIia!
Mart-uulap ~aydI kaynatlp
Almamretke rergile!
Naar algIn OOSlna,
~mm algIn kosiino!'
AsIi tuugan Almambet
~mm aldl kosuno,
naar aid I oozma.
Endi Manas mInI ayttJ:
'brko~ii biyk, zeeri bas,
oktom tuugan Ak-kula,

Duydun mu duydugumu, Manas?

Gordiin mil gordiigiimii, Manas?
Almambet Han benim ite!"
Manas kalkIp dedi ki:
"Kara Hanin oglu eger,
Han Almambet sen:isen,
veTbana oyle ise el'ini sen!"
Goriimeye baladll~r.
-5imdi Manas ana dedi ki:
"Kafir miisliiman,
cenkte denenmi erlerim,
yurdumdan, kavmimin araslndan
se~ilmi er ogullan!
Kara Hanin ogluna,
Han Almambet bahadlra,
gelin selam durun!
Semaveri ateekoyun!
i~ine biraz kaymak koyun!
Ustiine eker de ekl~yin!
Giizel biT ~ay yaplP
Almambet'e sunun!
Slcak, slcak agzma koysun,
biT par~aclk uykuya dalsln!"
0 vakit asil Almambet
biTpar~aclk gevedi,
slcak ~aYIagzlna aldl.
SanTaManas oyle dedi;
"Horgiicii yiiksek, Slrtl al~ak,
soylu Ak-kulaml getirin,

:I

MANAS DESTANI
AK-KynaHbl 6aw Kblnbm
aHbl~ apKbl )J(arblHa
1715 Cap'anaHbl Kblnbl~ap!
AHbl~ apKJ1)J(arblHa
TaH-6yypynAY Kblnbl~ap!
AK-KynaHbl 6aw Kblnbln
TorycTY TapTbln eTKepcYH!
1720 Eapa-TblraH 3nH~e,
6aTa-TblraH TOOHa
aHTa KenCHHAnMaM6eT,
MHHe KenCHH6YYAaHAbl!
MeHH~ AK-onnoryM anrblna,
1725 AnMaM6eTTH~ YCTYHe
anbm )J(a6aKoMryna!
KHHe KenCHHOnnoKTy,
KaparaM HaM3a,KaK 3y~ry
KapMaM KenCJ1HKonYHa!
1730 AnawTaH TyWK9H 60noQy
KOCqerenJ1 60c KJ1Ce
qanblHa KenCJ1H
6enJ1He!
Kapa 6010 KHW TennJ1K
6awblHa anbln KoMryna!
1735 KHMe KenCJ1HAnMaM6eT!
Eapa-TblraH 3nHHe,
6aTa-TbiraH TOOHa
aMTa KenCJ1HAnMaM6e-r!
8Kq9CY Kapblw K9K )J(eKe
1740 KHMeKenCHH6yrYHa!'
AMTKaHblHAaMKblnAbl AeMT.
AMTKaHblHAaMKblnraHAa,
ACbln TYyraH AnMaM6eT
6epreHJ1H anMaM aMTI'bl AeMT:
1745 'Cap'anaMbl

MHlleMH,

AK-Kyna~ TypCYH 93YMG60nco 60ncYH!' AeJ:lHAeMT.

MaHac 6aTbip aHTTbl AeMT:
'CepeK, CblpraK, 3KH yyn, LIOpOM,
1750 aHnaHaMHKYAaMra, QOPOM,
apna-MHHeH nYYAaMra, 'lOpOM,
"EepeMHH!" AerHH Konyra, 'lOpOM,
6eneH Kblnbln )J(onYHa, QOPOM,
Kapa-KaHAbll-l 6anacbl
1755 Ka6blnaH Tyyrall AnMaM6eT
6awblII Toryc Kblnbl~ap!
AT Qa6blW 6J1pTywypyn CaJlbl~ap!
AK-caKaJlbl~, aT llblrap!
KJ1llYY QOPO,TOH Qblrap!
1760 Kapa-KallAblll 6aJlaCbl
Kall AnMaM6eT 6y 60nco,
6J1p KYTTYKTan TywyprYH, '10pOM!'
AiiiTKallblllAaM KblnAbl AeHT:
'KeK TeKeHH TOO'reKeAeM
KoprYTKall, 'lOpOM,

Ak-kulanl ba~ kllip

amn arkl cagma
Sar'alam kIllnar!
Amn arki caglna
Tay-buuruldu kIllnar!
Ak-kulam ba~ klllp
togustu tartlp otkorsiin!
Bara-tlgan eline,
bata-tlgan toona
ayta kelsin Almambet,
mine kelsin buudandl!
Menin Ak-olpogum alglla,
Almambettin iistiino
allp cabakoygula!
kiye kelsin Olpoktu,
karagay nayza,kak ziingii
karmay kelsin koluna!
Ala~tan tii~kon bolo~u
kos ~egeli bas kise
~alma kelsin reline!
Kara boyu ki~ telpek
ba~lnaallp koygula!
Kiye kelsin Almambet!
Bara-tlgan eline,
bata-tlgan toona
ayta kelsin Almambet!
6k~osii kan~ kok ceke
kiye kelsin butuna!'
Aytkamnday klldl deyt.
Aytkanlnday kllganda,
Asil tuugan Almambet
bergenin almay ayttl deyt:
'Sar'alandl mineyn,
Ak-kulan tursun oziindobalsa bolsun!' dedi deyt.
Manas batlr ayttl deyt:
'Serek, Sirgak, eki uul, ~orom,
aylanayn Kudayga, ~orom,
arpa-minen puudayga,~orom,
"Beremin!" degen koluga, ~orom,
belen klilp coluna, ~orom,
Kara-kandln balasl
kabllan tuugan Almambet
ba~lntogus kliinar!
At ~abl~ bir tii~iiriip sallfiar!
Ak-sakalln, at ~Igar!
Ki~liii ~oro, ton ~Igar!
Kara-kandln balasl

Kan Almambet bu balsa,

bir kuttuktap tli~iirglin, ~orom t'
Aytkamnday klldl deyt:
'Kok tekeni too tekedey
korgutkan, ~orom,

Ak-kula b~l c;:eksin,

ondansonra arkasmdan
bana Sarl-ala'YI getirin!
Ondansonra dizgininden
tutup getirin Tay-buurul'u,
b~ta Ak-kula olmak tizere
dokuz iyi at getirin!
Her gittigi memlekete,
her gittigi dagllk yere,
Almambet'i haber versin,
Almambet ata binsin!
Zlrhlml da getirin
Almambet'in arkaslna
giydirin bu zlrhlml,
Almambet bu zlrhlml giysin,
tahta kabzall bu mlzraglml
isterse eline alsm!
yok uzaktan getirdigim
perc;:inli,boz renk kesemi,
alsm beline taksln!
Siyah samur kalpaglml
getir ba~lna koyallm,
giysin Almambet kalpagl!
Her gittigi memlekete,
her bir ge<;tigi daga,
Almambet soylesin bunu!
Uzun okc;:elic;:izmelerimi

ayaklannagiysin!"
Soylenileni yaptllar,
hanm soztinti tuttular.
Asil dogan Almambet
hediyeleri almadl dedi ki:
"San-ala'na binerim ben
Ak-kula atln sende kalsln,
bu banaelverir!" dedi.
Er Manas dedi ki:
"Serek, Slrgak, ey iki yigidim,

Tann ~ahit olsun, yigitlerim ,

arpa ire bugdaYI, yigitlerin~ ,
veri rim deyip eline, yigitlerim,
yolluk verecegim yigitlerim,
Kara Han'm ogluna,
kaplan dogan Almambet'e
dokuz atl getirin!
Bir at yan~l yapln!
Ak sakaillya at C;:lkacak!
En ktic;:tikyigide elbise C;:lkacak!
Kara Han'ln oglu
Han Almambet geldiyse
kutlayallm ko~u ile, yigitlerim!
Soyleneni hep yaptllar:
"Kok-teke'yi, dag tekesiymli~
gibi korkutan, yigitlerim ,

~
'rim!
lerim

55
1765 areKe~e)J(aKbln-6atirn

~:

,.

,~
,;IIi;

atekeiie Caklp-bayga

babam CakJp-bay'a

atiTbl~ap, qOPOM!
aytliiar, ~orom!
AJlaAaH6atiTan coticy" Ae, qOPOM!
Aladan baytal soysun de,~orom!
arnblprbl )Kyp-rYfl)KHtiCbIHAe, qOPOM! a~lrgl(?) curtun ciysm de, ~orom!
KeMeKeHH~6amblHa,qOPOM,
Kemekeniii ba~lna,~orom,
KblpK KepMeHHKaKCblHAe,
kJrk kermeni kaksln de,
qOPOM!
~orom!
1770 KblpK aTKa6etira
KIrk atka beyga
THKCHH
Ae, qOPOM!
tiksin de, ~orom!
GillY )KepAeHaT qa6aM, qOPOM,
O~u cerden at ~abam,~orom,
ytire )KeTKeHqeaT qa6aM,'OpOM!
iiyg6 cetken~e at ~abam,~orom!
AJIMaM6erreti 6aTblpra, qOPOM,
Almambettey batlrga, ~orom,
)Ka~bIAaHCHtiMKblJICblH
Ae, qOPOM, caiildan siym kllsm de, ~orom,
1775 aCTblHaH
yrypJIan qblrbln
astman uturlap ~Iglp
KeJICHH
Ae, qOPOM!'
kelsin de, ~orom!'
3KH qOPO)KYPAY~etiT,
Eki ~oro ciirdii deyt,
)J(aKbln-6atira )KenH AetiT.
'AcanaYAaHacanay MantiHKHM,aTa!'
'33JIHKHMecanay MaJIHtiKHM,
60TOM!'
1780 '3preH-MHHeHKeJIHnnHc,aTa,
aTKaMHHHn)KeJIHnnHc,
aTa.
KaH PAYHAa33eH6H,aTa,
KanKAarblAarnyryp6y, aTa?'
'KaH PAYHAa33eHAHP,60TOM,
1785KaJIK AarblAa myryp AYP,60TOM!'
'A CytiYHqy-CytiYHqy~,aTa!
Kapa-KaHAblH6anacbl, aTa,
Ka6b1JIaHTyyraH AJIMaM6eT,aTa,
Kaqbln 6Hp KeJIAHKomYMa,aTa!
1790 Kapa KOJIAYY,
KeK 6Hnyy, aTa,
KaH MMaM6eT KeJIreH,aTa!

Caklp-bayga cetti deyt.

Caklp-bayin evine gitti.
'Asalaudan asalau maliykim, ata!' "Selamunaleykiim, baba!"
'Eelikime salau maliykim, botom !'"Aleykiimselam, evlat!"
'Erten-minen kelippis, ata,
"Erkenden yola ~Iktlk biz, ata,
atka minip celippis, ata.
atlarl slkl siirdiik, ata.
Kan ordunda ezenbi, ata,
Han tahtlnda rahat ml, ata,
kalk daglda ~iigiirbii, ata?'
halk ~iikiir i~inde mi, ata?"
'Kan ordunda ezen dir, botom,
"Han tahtlnda rahat, ogullarlm,
kalk daglda~iigiirdiir, botom!'
halk da ~iikiir i~inde, ogullarrm!"
'A siiyiin~ii-siiyiin~iiii, ata!
"Ben haberci geldim, ata!
Kara-kandrn balasl, ata,
Kabllan tuugan Almambet, ata,
ka~lp bir keldi ko~uma,ata!
Kara kolduu, k6k bittiiii, ata,
Kan Almambet kelgen, ata!

Kara Hanin oglu, ata,

kaplan dogu~lu Almambet, ata,
yurdumuza ka~lp geldi, ata!
Kara elli, mavi bitli, ata,
Han Almambet geJdi, ata!

TepeM MaHac )KH6epAH,aTa,

T6r6m Manas ciberdi, ata,
"AJIa,.aH6atiTan COtiCYH!"AetiT, aTa,
"Aladan baytal soysun!" deyt, ata,
"Amblprbl )Kypny )KHtiCbIH!"AetiT aTa,"A~lrgl curttu ciysrn!" deyt, ata,
179 5 "KeMereHH~6amblHa,aTa,
"kemegenin ba~lna,ata,
KblpK KepMeHHKepcHfI!" AetiT, aTa,
"KblpKaTKa6etire THKCHfI!"AetiT, aTa,
"DillY )Kep~eHaT qa6aM!" AetiT, aTaM!'
)J(aKbln-6ati MblHblatiTaT:
1800 'ATaH 6HPTyyraH )Kep Kat1Aa,60TOM,
3He~ 6HPTyyraH

ctk

s6yleyin, yigitlerim ,
bir alaca kJslrak kestirsin, yigitlerim
biitiin halkl toplasln, yigitlerim!
Kemeke'nin ba~lna, yigitlerim,
kJrk tane kazlk ~aktlrsm, deyin,
yigitlerim ,
kirk ata 6diil
versin, deyin, yigitlerim ,
buradan ata binerek ben, yigitlerim ,
eve kadar ko~acaglm, yigitlerim ,
bahadlr Almambet'e, yigitlerim ,
hediyeler hazlrlasm, yigitlerim ,
ikramlarla kar~llasln, boyle
s6yleyin, yigitlerim !"
Iki yigit ata binip,

Beni Er Manas gonderdi, ~Ita,

bir alaca klsrak kessindedi. at,t.
halkl da toplasln dedi, ata,
Kemege'nin ba~lna, ata,

kirk kermeni kersin!" deyt, ata,

kirk kazlk ~aktlrsln dedi, ata.
"kirk atka beyge tiksin!" deyt, ata, kIrk ata 6diil versin dedi, ,!t,l,
"o~ucerden at ~abam!" deyt, atam!' oradan buraya atla ko~acak,at,!!"
Caklp-bay mini aytat:
Caklp-bay da dedi ki:
'Atan bir tuugan cer kayda, botom, "Babamn dogdugu yer neresi y~lvrum,
eneii bir tuugan
ananlndogdugu yer neresi. y,lvrum?

)Kep KatiAa,6oTOM?
KHHAHK6HPKecKeH

cer kayda,botom?
Kindik bir kesken

G6beginin kesildigi

)KepKatiAa,60TOM,
KHpH~H 6Hp )KyyraH

cerkayda, botom,
kiriiidi bir cuugan

yer neresi, y~lvrum'!

ilk Ylkandlgrn

cer kayda, botom?'

Anda eki uul aytat:
'Kindik kesken cerlerdi, atam,

yer neresi, oglum?

iki oglan dediler ki:
"G6begimizin kesildigi yeri, ata,

)Kep Kati~a, 60TOM?'

AHAa3KH yYJIatiTaT:
1805 'KHHAHKKeCKeH)KepJIepAI1,
aTaM,

KHPAI1)KyyraH )KepJIepAH,
aTaM,
kirdi cuugan cerlerdi, atam,
kirimizin Ylkandlgl yeri, at,t,
MeH611JI6atiMHH'
AetiAHAeiiT.
men bilbaymin' deydi deyt.
biz bilmiyoruz."
'KHHAHKKeCKeH)KepJIepH~,60TOM,
'Kindik kesken cerleriii, botom,
"G6beginin kesildigi yer, y~lvrum,
KHpl1~H )KyyraH )Kepnep"1'(,60TOM, kiriiidi cuugan cerieriii, botom,
kirinin de Ylkandlgl yer, yavrum.
1810 Ke6ec 6HP TOOAbl~6epH )Karbl, 60TOM,Kebes bir toodlii beri cagl, botom, Kebes daglnln beri y~rnl, y~lvrllm.

56

MANAS DESTANI

Ke~HpCHn)KaTKaHK~~ 3prulllruH
6alll 3ne,6oTOM.
AnMaM6eTm~ brCKapblHa
qblAa6aii, 60TOM,
Keqyn 6Hp )Kypyn
TyreHAY~, 60TOManTbrMbrmana-6alll
aiirblp yypy, 6OTOM,
1815 aJrrbrMbrmTaii 6onA'3ne, 60TOM!Aubr KeCT9nceH anrbrH, 60TOM!

kefiirsip catkan kefi Ertitin

ba ele, botom.
Almambettifi Iskanna
~Idabay, botom,
ko~iip bir ciiriip
tiigondiifi, botomaltJml ala-ba
ayglr iliirii, botom,
altJml tar bold'ele, botom!Am kostop sen algin, botom!

her genileyen geni irti

nehrinin bal, yavrum,
Almambet'in donduran bakllarlna
dayanamaYlp,yavrum,
0 yerlerden g<i<;iip
gitmitin sen, yavrum.
Altml alaca ayglr
silriisii ile, yavrum,
altml tar hazlrla, yavrum!
Kestirip sen aI, yavrum!

Top'ana aiirbrp yypy,

60TOM,
anTbrMbrmTaii 6onA'3ne, 60TOM!aHbrK9CT9nceH anrblH, 60TOM!'
1820 )J(aKbm-6aii 3HAHK9ll1TYAeiiT,

Tor'ala ayglr iiiirii,

botom,
altJml tay bold'ele, botom!am kostop sen algin, botom!'
Caklp-bay endi kotii deyt,

Dorualaca ayglr siiriisii urada,

yavrum,
altml tar orada, yavrum!
Sen de oraya git aI, yavrum!
Caklp-bay oradan go~tii,

cer tiisilno kondu deyt.

altJml cele, mlfi kulun
~Iblrata baylap saldl deyt:
cetimi cele, mlfi kulun
cergilete baylap saldldeyt!
DobOdoy etti klldl deyt,
koldoy ~lktJ klldl deyt,
Kemegenifi balnda
kirk kermeni kaktJ deyt,
kirk atka beyge tikti deyt.
Manas endi at ~aptJ,
KII Ertiten bu ~Ikkan
Almambettin Kll-ciren
Ak-kuladan ~Igat deyt,
koonilnon or alatdeyt!
Manastln astlna kayo beretdeyt!
Ak-kula kelet antap,
Manas kelet manastap,
manastap,uraan~akudl!
Caklndalp kelgende,
bu <;akanlm baybi~e
astlnan uturlap ~Iglp kelet deyt.
Almambetti korot deyt,
Almambet attan tiitii deyt,
Manas-ta tiio kaldl deyt.
<;akammmn katlp
kalgan ak em~ek,
aa siittor bayda boldu deyt,
tirkirep aglp turdu dtyt.
Andan Almambet batu ayttl deyt:
'Enekefinin ak em~ek
aglp turat, Manas-kan!
Bir em~egin sen emgin,
bir em~eginmen emeyn!
Belimdi klnday buulayn!
Caklp-baydantuuayn!
Seni-minen bir
tuugan adam bolayn!'
Bir em~egin Almambet emdi deyt,

dilzliige kondu,
altml iple bin kulaYI,
toplatJp baglattJ.
Yetmi iple bin kulaYI
slra slra baglattJ.
Tepe gibi et YIgdlrdl,
gol gibi i~kihazlrlattl,
Kemege'nin balna
kIrk tane kazlk ~aktlrdl,
kirk ata Odill verdi.
Derken Manas yel gibi kotu,
yukarl irti'ten ~Iktl,
Almambet'in KII-ciren'i
Ak-kula'YI ge~iyor, derken
adamakl111
ge~miti!
Manas atJkoyuverdi!
Ak-kula hlzla flrladl,
Manas Manas~a geliyor,
Manas nidaslm haykmyor!
Yaklalp gelince
annesi <;akamm baybi~e,
sevin~le karllamaya ~Iktl.
Oerken Almambet'i gordil.
Almambet atlndan indi.
Manas da attan inmiti.
<;akammln katJllp
kalan ak memesinden
sevincinden silt gelmiti,
lpU lpU aklyordu.
Almambet hemen dedi ki:
..Annenin ak memesinden
silt aklyor Manas Han!
Bir memesinden sen git em,
bir memesinden hen emeyim!
Belimi slkl baglayaYlm!
Caklp-bay'dan dogaYlm!
Senin kardein
olaYlm!"
Almambet bir memeden emdi,

1825

1830

1835

1840

1845

1850

1855

)Kep TYCYH9KOHAYAeiiT.
anTblMbrm)Kene,MbI~ KynYH
Qbr6blpaTa6aiinan canAbrAeiiT:
)KeruMHm )Kene,Mbr~ KynYH
)Kepmnere 6aiinan CaJIAbr
AeuT!
AOO9A9ii31THKbrflAbrAeiiT,
K9flA9ii QblKTbrKbrnAbrAeuT,
KeMereHH~6ambrHAa
KbrpKKepMeHHKaKTbIAeuT,
KbrpKaTKa6eure ruKTH AeiiT.
Mauac 3HAHaT QanTbl,
Kbrn 3prumTeH 6y 'IbIKKaH
AnMaM6eTrnHKbln-)KHpeH
AK-KynaAaHQbrraTAeuT,
K99HYH9H9PanaTAeiiT!
MaHaCTbrHaCTbrHa
KOUO6epeTAeiiT!
AK-Kyna KeneTapbrmTan,
MaHac Kene-rMaHac-ran,
MaHaCTan,
ypaaH'IaKblPAbl!
)J(aKblMambln KenreHAe,
6y qaKaHbrM6aii6HtJe
aCTbrHaH
YTypnan qblrbln KenJ1T
AeuT.
AnMaM6eTTHK9peT AeuT,
AnMaM6eT aTTaHTymTY AeiiT,
MaHac-TaTym9 KanAblAeuT.
qaKaHblMHblHKaTbrn
KanraHaK 3M'IeK,
aa CYTT9p6auAa 6onAY AeHT,
THpKHpenarbln TYPAYAeHT.
AHAaHAnMaM6eT 6aTblp auTTbrAeHT:
'3HeKe~HHHaK 3M'IeK
arbm TYpaT,MaHac-KaH!
BHP3MqerHHceH3MrHH,
6Hp 3MqerHHMeH3MeuH!
BenHMAHKbrHAau6yynauH!
)J(aKbln-6aiiAaHTYyaHH!
CeHH-MHHeH
6HP
TYyraH aAaM6onaHH!'
BHp 3MtJerHHAnMaM6eT3MAHAeHT,

ALMAMBET'tN MUSLUMANOLUP K6K~6'YO TERK ETMESt

6HP 3MqerHH MaHaC 3MAHAetiT!
3MH YHYHe 6apAbl AetiT,
1860 )f(blpran-Kynan )f(aTTbl AetiTMaHac-MHHeH AnMaM6eT
eKee 6p TYyraH ~aM 6on}J.yAeHT!

bir em~eginManas emdi deyt!

Emi iiyiino bardl deyt,
clrgap-kulap callI deytManas-minen Almambet
okoo bir tuugan adam boldu deyt!

Manas obiiriinden emdi!

Derk~n evine girdiler.
i~tiler, tiirkii soylediler,
Manas ile Almambet
ikisi karde oldular.

57

'./1'

l'

iI
iI

'f!Ii I

antJaiibIn aTKa MHHreHAe,

anbicKa canap )J(ypreHAe,

' I

'~ c
..Ii,

M!

:~

MaHac MaHaC OOnrOHAO,

MaHac aTKa KOHroHAO,

6y AYHOOHYKopKyrKaH,
neHAeHHH6apbIH KopKYTKaHHtJepHHeaIU KoiirOH

,,:J 1

tfJ,
'1:

AK-n~bIIUa AereHre
IUyra MaHac 6aIU KOMrOH.

'i

;1
10

EaCTblpraH )J(onYH Koona6aH,

Ken ypYIUyn )J(oona6aii,
AK-naAblIUa 3JIAepHHe
HtJepHHeaIU KOMAY,
AK-n~bIIUa AereHre
6aTbIp MaHac 6aIU KOHAY,

15

KeIUeHe 6yyraH 6enooJIAY,

AK-n~bIIUa 3nHHe
6aTbip MaHac 3n 6oJIAY6YMpraH A33MHH )J(yrynTYP,
6ap MaHac TyrynTYp.

20

'AK-KynaHbIH OOCYH)J(aHraMbIH,

25

TYHAYKTYH)J(a6YYH
HaH3a-MHHeHTYpTKeMYH,
3IUHrHHHH3~cecHH
KblnbIIU-MHHeH 6ynraMbIH,
TaIUTaH COKKOHKoprOHYH
TaKblp KbInbln anraMbIH,
KYMAaH KbInraH KoprOHYH
tJyn-tJY~KyptJaK KbinraMbIH!
KapKapanyy 6y KblCblH

30

KapMan on)J(o KbInraMblH,

atJ-6HneKTeH anraMbIH,
aT Ke-ryHe canraMbIH!'
q YnAypereH,1lI ypIUYTTY
6aTbip MaHac YPKYTTY!

35

EynYTTYH )J(aHAaH6YP~bl,
aman OpOH tJapblcblH
aTblp MaHac CYP~bl.
AK COOTKHHce, )J(e~ 6onAY-

40

AK-n~bIIUa AereHH
MaHac-MHHeH Te~ oonAY!
AK-Kyna MHHHn )J(enreH )J(OK,
MaHac OpYCTY )J(oonan KenreH )J(OK!

60

MANAS DESTANI

T06yptlaK YPYHHt1PAH,
OpYCTaH6eJIeK6y JKypTTY
45 MaHac Ke~eIlIHHeKHt1PAH.
AK Ae6e tlbIrbin Talli YPAY,
OpYCTaH6eJIeK6y JKYPry
MaHacKa KeJIHn6aIlI YPAY.
llIaKCbI JKepAe6aAaMJKOK:
5 0 MaHacKa Kat1pbInat1TapaAaMJKOK.
)KOJIot1AYJKOJIAO
TalliTaraH,
KbI6bIparaHJKaHAbI6aIIITaraH,
KbITat1AbIHKbIp MYPYHAYY
Ko~yp6at1
KbIpKacai1AbI~6y MaHac,
5 5 CapTTbIHJKypryH canbIpAbI~,
Kantla JKypryH KatlbIPAbI~,
KbI3blJ1-6aIlIJKypTYHKbIt1HaAbI~,
AK-naAbliliara 6apbInCHt1JIa,I\bI~!
AK aca6a KbI3b1JI
ryy,
60 aK JKeJIemHaIlrraraH,

Tobur~ak iiriin iyrdi,

Orustan bolok bu curttu
Manas kefieinekiyrdi.
Ak clabo ~lglp t~ urdu,
Orustan bolok bu curtu
Manaska kelip b~ urdu.
-5akSIcerde badam cok:
Manaska kaynp aytar adam cok.
Coloydu coldo t~tagan,
kIbIragan candl b~tagan,
Kltaydm kIf murunduu Kofiurbay
kIrka saydlfi bu Manas,
Sarttm curtun sapIrdlfi,
Kal~a curtun ka~IrdIfi,
K1zIl-b~ curtun kIynadlfi,
Ak-padIagabanp siyladIfi!
Ak asaba kIzIl tuu,
ak celegin ~tagan,

Bir ~ok siiriiler toplandl,

Rus'tan b~ka milletler hep,
Manas'm hiikmiine girdi,
Ak daga ~lkIp ahdetti.
Rus'tan baka hep milletler
Manas'a gelip bavurdu.
Bu steplerdebadem yok,
Manas'a ~lkacak adam yok.
Coloy'u yolda yenerek
halkIn i~ine girdi.
<;inlinin ince burunlu Konur-bay'ml
kIII~la devirdin, Manas.
Sart'm yurdunu ~ignedin,
Kal~a kavmini ka~lrdm,
KIZIl-ba'1 inlettin,
Ak-padIa'yahediyeeyledin!
Ak direkli kIzIl tuglin
iizerinden ak bayrak yiikseldi,

KbIpKtlOpOHY6aIlITaraH,
AJKbI6at1tlOpOHYat1KbIpraH,
AnMaM6eTHHIIIaKblpraHKblJ1bItlbI6ap 6HJIeKTe,
6 5 MaHaCTbI~6aTbIpJIbIrbIJKypeKTe
JKYTKYHreHAe
JKypery
KbIpKtlOpOIIIblMaHraHAa6HJIem!
KapKapaHbIHKapacbI,
Ayt1YMaJIbInTbIHcapacbI,
70 anbin nap Ke~eIlITannaraH,
MaHacKaKaHpbIKaMtlbItlannaraH!
AprbIMaK MHHce,JKeJIMereH,
6aTblpMaHacTbIHaJ]AbIHa
Tyypa aAaMKeJIMereH7 5 at1AbI~bIHaH
aH KopYKKaH,

kIrk ~oronu batagan,

AcIbay ~oronu aykIrgan,
Almambetin akIrgankIlI~I bar bilekte,
ManastIfi batIrllgl ciirokto
ciitkiingondo ciirogii
kIrk ~oro Imangandabilegi!
Karkaramn karasl,
diiyiim allptIn saraSI,
allp par kefietappagan,
Manaska kayn kam~1~appagan!
Arglmak minse, celmegen,
batIr ManastIn aldma
tuura adamkelmegenaydIfiman ay korukkan,

kIrk yigidi gotiiriip

Aclbay yigide emrettin,
Almambet'e seslendin,
kIllcm var elinde,
Manas, erligi var yiireginde.
Yiirekleri kuvvetlendi,
kIrk yigit kollan slvadl,
turna kuunun karasl,
gii~liilerin kuvvetlisi,
alpler amp kalmltl,
artlk Manas'a kam~1kaldlramadl.
Ata bindi ise atI yiiriimedi
Er Manas'm karlsma
bir daha kimse ~Ikamadl,
aydmmdan ay korktu,

KYJIne~YHeH
KYHKopYKKaH!
At16YJIyrKa cHHHraH,
KYH6YJIyrKacHt1HraH!
MHHreH aTbIAK-KYJIa,
80 KHt1reHTOHYAK-Ky6e:
AK-KYJIaraaT JKemet1T,
AK-Ky6ere OKeTneHT!
KarblJ1anMHHreHKapa-Kep,

kiilpi)fiiinon kiln korukkan!

Ay bulutka siyngan,
kiln bulutka siyngan!
Mingen atI Ak-kula,
kiygen tonu Ak-kiibo:
Ak-kulaga at cetpeyt,
Ak-kiioogo ok otpoyt!
KagIlap mingen Kara-ker,

Ilgmdan giin korktu,

ay bulutlara saklandl,
giine buluta slgmdl!
bindigi at Ak-kula,
giydigi zlrh ak ZlrhtIr,
Ak-kulasma at yeti~mel,
zlrhma hi~ ok ilemez,
kara atIna binince

6acTbIpraHJKOJIY
KapaJKep!
8 5 MaHac MaHac OOJIroHY,
MaHacaTKa KoHroHY,
AK-KYJIaraaT JKemet1T,
AK-Ky6ere OKeTnet1T!
ATKa MHHAH~,3p MaHac,
90 'EaCTbIpraHJKOJIYH
KOOJIat1H!'
Aen,
'3p KeKtleHY JKOOJIat1H!'
Aen,
'AK-JKOJIOOpC
tlanaMbIH!'Aen,
'KeKtleHYHKeK ananyy Ken JKblJIKbI
JKat1Aa
blJ100KblJ1aMbIH!
95 QbI6bIparaHKYJIYHYH
cyyra KHt1pHnKeJIeMHH!

bastIrgan colu karacer!

Manas Manas bolgonu,
manas atka kongonu,
Ak-kulaga at cetpeyt,
Ak-kiioogo ok otpayt!
Atka mindifi, Er Manas,
'BastIrgan colun koolayn!' dep,
'Er Kok~onii coolayn!1 dep,
'Ak-colbors ~alamm!' dep,
'Kok<;:oniinkok alaluu kop cllkl
cayda 1100kllamm!
<;Iblragan kulunun
suuga kiyrip kelemin!

yer yiizii simsiyah olur!

Manas Manas olall,
Manas ata konalI,
Ak-kulasma at yetimez,
zIrhma hi~ ok ilemez!
Ata bindin, Er Manas,
"Yoluma gideyim!" dedin,
"Kok~o ile vuruaYlm!" dedin,
"Ak kaplam yakallyaYlm!" dedin,
"Kok<;:o'niinkok alaca siiriisiinii
yaz giiniinde buraYlm!
Tay siiriilerini
su ba~masiirdiireyim!

I::

;,

MANAS 'IN EVLENMESi, OLUMU VE YENiDEN DiRiLi-5i

Y'lOl

A3bIHaraHaMrbIpbIH
a~ra caJIblnaJIaMbIH!
IIIbI~KbInaraH 633HI1
100 opycaK caan KeneMI1H!
)Keprenen KenreHKeKqeHYH
xeKe caMbInaJIaMbIH!
TOHYHTOHKbInaMbIH,
aTbIHbInoo KbInaMbIH,
105 a3bIrbIHaTKaTapTaMbIH!
AiiTbIHAaKype~qyneM KynyrYH
AK-naMIllara aJIblnTapTaMblH,
aT xyreH~y TapTaMbIH!

Azmagan aygIrln
anga sallp alamm!
-51nkllaganbeeni
orusak saapkelemin!
Cergelep kelgen Kok~ontin
ceke saYlpaIamm!
Tonun ton kl1amm,
atm 1100kllamm,
azlgln atka tartamln!
Aytmda Ktiron~tiloy ktilligtin
Ak-payaga allp tartamm,
at ctigondti tartamm!

61

AZlll ayglr kinetmesinden,

canavar izleri bulaYlm!
Aglayan klsrak kinemesinden
tay yokken silt sagaYIm,
konup gelen Kok~o'yti
tek balma yere vuraYlm,
elbiselerini giyeyim,
atlna ytik ytikleteyim,
azlglm atlma vereyim!
Ytiriik atl Ktir6n~ii'yti
Ak-padla'ya hediye edeyim,
mallm mtilkiinii alaYlm,

AK-n~bIIlla amaHbI-MI1HeH6onoMYH! Ak-padla aytkam-minen bolomun!Ak-padla'mn dedigini yapaYlm.

110 )KapKbIparaHxaMa 6apCarklragancayda barYazm giine giizel parlar,
AK-n~bIIlla MaaKe~eIll aMTKaH
co~,
Ak-padla maa kene aytkan son, Ak-padIa benimle goriittigtine gore
Maa KaMpblnKen KaMa 6ap?
maa kaynp kep kayda bar?
bana artIk kim karlabilir?
AMaraHbIM apKaJI,Kynxa, KI1MKTI1P, Andagamm arkal, kulca, kiyk tir, Avladlglm argal, dag ko~u, geyikdir,
AK-n~l1illa Ana-Too~aH 611MK
TI1p.
Ak-padia Ala-toodan biyk tir.
Ak-padla Ala-dag'dan biiytiktiir.
115 AK-n~I1Illa Ke~eIll amaH co~,
Ak-padia keneaytkan son,
Ak-padla benimle goriittigtine gore
MaHaCKaKaMqbI
Manaska kam~1
Manas'a kam~1~arpacak
qa6ap KI1IllI1KaMa 6ap.
~abarkii kayda bar.
kii nerede var?
AK-Kyna aTbIMTOK60nroH:
Ak-kula atIm tok bolgon:
Ak-kula atlm doydu
AK-n~bIIlla-MeH apKaJIanTYpraHco~, Ak-padla-men arkalap turgan son, Ak-pad.a bana arka olduk~a
Maa YPYIllapKI1IllI1XOK 6onroHmaa uruar kii cok bolgonbenimle vuruacak kii yok artlk,
120 6aTbIpMaHac apKacbI!
batlr Manas arkasl!
ben, bahadlr Manas,
"Kap xaCTaHbln Man TanTbIM,
"Kar castamp mal tapum,
karll daglarda yaup mal buldum,
KaHbIKeMxbIpr~bI
KepcYH!" ~en,
Kamkey clrgaldl korstin!" dep,
Kamkey mesut yaasln diye,
"Myc xaCTaHbln Man TanTbIM,
"Mus castamp mal tapum,
buzlu yama~lara yaup mal buldum,
6YKapaMxbIpran XypCYH!" ~en,
bukaram clrgap ctirstin!" dep,
fukaram mesut yaasln diye,
125 "KbISlnyyxep~eH XbInKbI aMblM,
"klyaIuu cerdenCl1kl aldlm,
kayalardan at stiriisti aldlm,
'KbIpKqOPOMxbIpran XYPCYH!"~enkirk ~orom clrgap ctirstin!" depkirk yigidim de mesut olsun diye.
Anbln XI1MnblnKenreMe,
Allp ciyllp kelgende,
Alpler toplamp gelince
6aIllbIH KOM~OM
KeCeMI1H,
bam koydoy kesemin,
baml koyun gibi keserim ben,
KaHbIHKapacyy~aMTeKeMYH!
kamn kara suudaytokomtin!
kanlarml sular gibi aklurlm,
130 TOHYHTOHroKbInaMbIH,
Tonun tongo kl1amm,
giyimlerini giyerim,
aTblHbInoo KbInaMbIH!
ann 1100kl1amln!
atlarma ytik vururum.
KapKapaJIYYKbICTapbIH
aq 611neKTeH
aJIaMbIH,
onxo anbln KeneMI1H!
135 AnMaM6eTTeMqOPOMO,
aa cooraT 6epeMI1H!
KeKqe Ken ana XbInKbI 6ap,
XI1MnTepl1naM~MbIM,
XI16eKTeHKbInraHXenKaCI1H
140 KaHXbIraMa6aMnaH~bIM,
KeTYHeHKyyn KenreHKeKqeHY
Tocyn Typyn caMraMbIH!'
~bIH~arbI K ype~qy
KeKqe Ken~11KeTYHeH,
145 6y MaHacTbIqaKbIpaT:
'AM~araHXbInKbI~ anTbIcaR
Te~apaJIraKoHony!
Te~ 6enYIllY aJIaJIbl!
KyyraH xbInKbI~ XeTI1caH

Karkaraluu klstann
a~ bilekten alamlR,
olco allp kelemin!
Almambettey ~oromo,
aa soogatberemin!
Kok~o kop ala Cl1kl bar,
ciyp terip aydadlm,
cibekten kllgan celkasin
kancigama baylandlm,
kotiinon kuup kelgen Kok~onii
tosup turup saygamln!'
Aldlndagl Kiir6ii~ti
Kok~o keldi kotiinon,
bu Manasu ~aklrat:
'Aydagan cl1k1naID san
ten aralga konolu!
Ten bolliii alall!
Kuugan cllklii ceti san

Ba1sorgu~lu klzlarlm
ince bileklerinden tutanm,
yurda esir gottiriirtim.
Yigidim Almambet'e
verir, hediyeederim!
Kok~o'ntin kula au ~ok,
hepsini yakaladlm ben,
ipekten tay yularlnl
egerime bagladlm,
arkamdan gelen Kok~o'ye
kar1~Iklp vuruurum!"
Alunda au Kiiron~ti
Kok~o arkaslndangeldi,
Er Manasl ~aglrdl:
"Aldlgm aID at stiriisii ile
diizliik yere konallm,
bOliiiip ran yarlya alallm!
Aldlgln yedi at siiriisii ile

MANAS DESTANI

62
15 0 Te~ apanra KoHony!
Te~ 6eneIIIY ananbl!
TOKCOHTOPy )KOprO 6ap,
TopOO~a 6eneK an!
AnTblMblIII ana )Kopro 6ap,
155

aK-caKaJJ.nYY
aTa~a 6eneK an!
)l(eTJtMJtIII ana )Kopro 6ap,
)KeH aSlrblH anrblH,
Topoo~a 6eneK an!'
MaHac KeKtJe MblHbl aHTaT:

160

'6eKeMYCTYH 6ypeMYc,
6ypeMYc Kan6aHnbl.
TyuTY 6on6oHMYH!
MeH apanra KOHOOHMYH,

Te~ 6enYIIIY an6aHMblH,

16 5 TYUTY caa 6ep6eHMJtH!
Anbl~ Kence, anbln KaH!
Anbl~ )Kemece, KO~IIIYH JtTTeH
Ka~IIIblnaH Typyn Kan!'
'Man ytJYH enreH JtT, MaHac,
170

Man ytJYH eKe enreny!

OH 3KJt AypMeT KeTepreH
OT tJblrap Kapa MblnTblKTbl
ec Kony~a 6epeHJtH!

175

KotJYYIIITau OKTY KYIOUan!

Ta6aKTau Aapbl can bin an!
AnaKaHAaH aK TeIIIYM
aHAaH atJbln 6epeHJtH!
MblnTbIK-MJtHeH aTbI6-6aK!
MeHJt aTbln enTypce~,

180

6y )KblnKblMAbl aHAan Ken!

6nTyp'an6aH ceH rypca~,
30pnyry~a oon6oHMYH!'
AA MaHac aHTTbl AeHT:
'TJtnTJt ceHJt KopYKnaHMblH

185

caHblIIIKaHblH caHbllllKaH,
aTblIIIKaHblH aTblIllKaH,
YPYIIIKaHblH YPYIllKaH,
enep-enrYlJe KapMalllaMblH,
MblnTbIK-MJtHeH aTbllllaMblH,
KblnbllJ-MJtHeH tJa6bllllaMblH!

190

ATblIIICalU{a KopYKnaHMbIH,
lJa6bllllcalU{a KopYKnaHMbIH!
KellleHe 6yyraH 6enJtM 6ap,
KJtHreH Ky6e TOHYM6ap!'

195

AK-Kynara MJtRAJt,AeHAH,
AK-Ky6eCYH KJtHAJt,AeHAJt
aTTaHbln lJblKTbl 6y MaHac.
AHAap-KaH yyny 3p KeKlJe
K ype~tJy aTblH MJtHAH,AeHJ:lH,

200

KynrYH TOHYHKJtHAH,AeHAH.
bY )KaKTaH lJblKTbl 3p KeKlJe,
6y )KaKTaH tJblKTbl 3p MaHac,
eKee KenAH MalU{aHnalllbln,

tefi aralgakonolu!
Tefi b6l6ii alall!
Tokson torn corgo bar,
toroofia b616kal!
Altlml ala corgo bar,
ak-sakalduuatafia bOl6kal!
Cetimi ala corgo bar,
cen ayagm algIn,
toroofia b6l6k al!'
Manas K6kc;:6mInI aytat:
'Ok6miistiin biir6miis,
biir6miis kalbayll.
Tiiptii bolboymun!
Men aralga konboymun,
tefi b6liiii albaymm,
tiiptii saaberbeymin!
Allfi kelse, allp kan!
Allfi cetpese, kofiuy ittey
kafillay turup kal!'
'Mal iic;:iin6lg6n it, Manas,
mal iic;:iin6k6 61g61ii!
On eki diirm6t k6t6rg6n
ot <;lgarkara mlltlktl
6s kolufia bereyin!
Koc;:uutapoktu kuyup al!
Tabaktap dan sallp al!
Alakanday ak t6iim
anday aC;:lp
bereyin!
Mlltlk-minen atlb-bak!
Meni atlp 6ltiirs6fi,
bu cllklmdl aydap kel!
Oltiir'albay sen tursafi,
zorlugufia bolboymun!'
Aa Manas ayttl deyt:
'Tipti seni korukpaymm
saYIkamnsaYIkan,
atlkamn atlkan,
urukamn urukan,
6l6r-6Igiic;:6karmaamln,
mlltlk-minen atlamln,
klllc;:-minen<;ablamln!
Atlsafida korukpaymm,
c;:ablsafida
korukpaymm!
Keene buugan belim bar,
kiygen kiib6 tonum bar!'
Ak-kulaga mindi, deydi,
Ak-kiib6siin kiydi, deydi
attanlp C;:lktlbu Manas.
Aydar-kan uulu Er K6kc;:6
Kiir6fic;:iiatln mindi, deydi,
kulgun tonun kiydi, deydi.
Bu caktan C;:lktlEr K6kc;:6,
bu caktan C;:lktlErManas,
6k66 keldi mafidaylalp,

duzllik yere konallm,

bolliup yarl yarlya alallm!
Doksan doru yuri.ik var,
onlarm hepsini sen at!
Altml yfuuk daha var,
bunu ak sakalll babana pay al!
Yetmi ala yuri.ik daha var,
bunlar da senin olsunlar,
bunu da hep senal!"
Manas Kok~o'ye dedi ki;
"ikimizdenbiri yaaYlp,
oburi.i imdi olmeli.
Ben senin fikrinde degilim,
banmaYIduunemem,
mall paylamaYIduunemem,
sana bir eyveremem!
Kuvvetliysen hepsini at!
Alamazsan kopek gibi
geber kal!"
"Mal i~in olen kopek Manas,
mal i~in ikimiz de geberelim!
On iki kurun dayamr
atelersa~antiifegimi
al eline hen vereyim!
iki avu~ kufun al koy!
Bir ol~u de sa~makoy!
Ak gogsumu bir el kadar
a~lp sanahazlrlaYlm!
Tufegin ile ~ek de vur!
Vurup oldfuebilirsen
suri.ilerimi at gotiir!
Fakat beni olduremezsen
bu hakarete katlanmam!"
Manas ona dedi ki:
"Senden artlk korkum yoktur,
vuruallm, vuruallm,
tiifek atlallm, atlallm,
gfueelim, gfueelim,
olene kadar boguallm,
tiifek ile vuracaglm,
klll~ ile vuracaglm!
Benim kltl~tan korkum yok,
vurumadan korkum yok!
Kemerle bogulmu belim var,
arkama giydigim zuhlm var."
Manas Ak-kulaslna hindi,
ak zuhl da giyindi,
atma atladl Manas.
Aydar Han'ln oglu Kok~o
atl Kfuon~u'ye hindi,
deri elbiseyi giydi.
Kok~o ortaya tirladl,
Manas ok gibi saldlrdl,
biri birine ge~tiler,

I:i;
~

MANAS 'IN EVLENMESi, OLOMO VE YENiDEN DiRiLi-5i

lit

."

I'
.lI
:~J
"

63

cYYJIecneiiCe3YH
TaMaiiJIaIllbln.
8Kee KeJIAHJKaHaIlla205 AJIMaJIbl-TOO
aJIaIlla!JKaKaCblHa
KapMaIllTbl,

siiiilospoy soziin tandaylalp.

Okoo keldi canaaAlmall-too al3a!cakasma karmatl,

bir tek soz soylemediler.

ikisi karllamltl
Almall-dag'ln yamnda!
Yakalarmdan tutarak

epAe cypen KeTTH,AeiiAH,

blJIAHiicypen Ke1TH,AeiiAH.
COMO KeKqe JKaJIblHaT:
210 'Koiio 6epmH JKaKaMAbl!

ordo siirop ketti, deydi,

Ildiy siirop ketti, deydi.
Sofido Kok~o calmat:
'Koyo bergincakamdl!

yukan dogru ~ekitiler,

3agl dogru ~ekitiler.
Sonunda yalvararak Kok~o dedi ki
"Koyuver artlk yakaml,

8PAe cypen 6apAbl~ ceH,

blJIAJfiicypen 6apAbl~ ceH,
JKblJIKblMAbl
miin aJIAbl~ceH,
KblpK qOPOHY
KbIPAbl~ceH!215 Kai1Hbl-MJfHeH
KaIllTaIllbln,
KaTbIH-MJfHeH
ypYIllyn"KaHbIKKaHbl~JKaCCbIH!"
Aen,
"EJfp aqyYMY 6accblH!" Aen,
caa Kai1paKaMqblqanTblM6bl,
220 Karyy Kenm aiiTTblM6bl?
Koiio 6eprJfHJKaKaMAbl!
CeH-AeeAeMJf3p MaHac!
MeH-Ae eAeMJf3p KeKqe!
HTTeii 60JIyn YPYIllyn,
225 KYJIAai160JIyn JKYJIYIllyn,
JKaMaHarryy 60JI60i1JIY?

Ordo siirop bardlfi sen,

Ildiy siirop bardlfi sen,
cIlklmdl tiyp aldlfi sen,
kirk ~oronu kIrdlfi sen!Kaym-minen k3talp,
katm-minen uruup"Kamkkamfi cassIn!" dep,
"Bir a~uufidubassIn!" dep,
saa kayra kam~l ~aptlmbl,
katuu kepti ayttlmbl?
Koyo bergincakamdl!
Sen-deedemi Er Manas!
Men-de edemi Er Kok~o!
Ittey bolup uruup,
kulday bolup culuup,
caman attuu bolboylu?

yukan dogru ezdin beni

aagldogru siiriikledin,
siiriilerimi aldm sen,
kIrk yigidimi aldln sen!
Kaymm ile savalp
kanm ile vuTutun!
"Hiddetini yatltlr!" dedim,
"Nefretini bastlr!" dedim,
sana kam~lm ml dokundll?
Katl bir soz mil soyleditfl'?
Gel koyuver u yakallll,
sen her zaman Er Manas'sln!
Ben de Er Kok~o'ylim daim!
Kopek gibi bogu~ursak,
kale gibi dogiiiirsek,
adlmlz fenaya ~Ikmaz ml?

8KeMYCTY~6ypeMYc
MaJIyqYH eJIMeK60JIAYK!
"Koi1! Koi1!" AeceM,60JI60AY~,
230 MeHJf~mJIJfMHAHaJI63Abl~!'
OH 3KJfAypMeT KeTepreH
OTqblrap Kapa MblJITblKTbl
MaHaCTblHKOJIYHa
6epAHAeiiT,
Ta6aKTanAapbl CaJIAblAeiiT,
235 KOqyYIllTanorYH KyiiAYAeiiT.

Okomiistiifi biiromiis
mal ii~iin olmok bolduk!
"Koy! Koy!" desem, bolbodun,
menifi tilimidi albadlfi!'
On eki diirmot kotorgon
ot ~Igar kara mIluktl
Manastm koluna berdi deyt,
tabaktap dan saldl deyt,
ko~uutapogun kuydu deyt.

ikimizden biri mutlak

biT mal i~in olmeli mi?
Blrak, dedim, blrakmadm,
sozlerimi dinlemedin."
On iki kurun dayanan
atesa~antiifegini
Manas'in eline verdi,
bir ol~ii de sa~ma koydu,
iki avu~ da kurun koydu.

"Tapc!" AeAJfpe6Hp KOMY!

"Tars!" dedire bir koydu!
Pat! diye tiifegi boalttl.
KeKqeHYH aTbl K ype~qy
Kok~oniin atl Kiiron~ii
Kok~o'niin atl Koron~ii
6y KeKqeHY KeTepyn
bu Kok~onii kotoriip
Kok~o'yii havaya kaldlrdl,
KeKTYTYH60JIyn Ky6YJIAY!
kok tiitiin bolup kubuldu!
Kok~o mavi dllman oldu,
240 MblHAaii KeKqe )KypreH )KOK,
Mmday Kok~o ciirgon cok,
Kok~o gozlerden gaip oldu!
MblJITblrbl6y KeKqeHY TJfiireH)KOK! mlltlgl bu Kok~onii tiygen cok!
KuTunana degmemiti,
MaMaiiblHAa KeK'1e rypaT KaTKblpbln:Mandaymda Kok~o turat katklnp: Kok~o giilerek karlsma ~Iktl:
'OT qblrap Kapa MblJITblKTbl
'Of ~Igar kara mIltlktl
"Ver Uate sa~antiitegi.
MeHJfHKOJIYMa
6ep!
menin koluma her!
bir de ben ateedeyim!
245 TaMaKTanAapbl CaJIaiiblH
Tamaktap dan salaym
Ben de i~ine sa~ma koyup
KOqyYIllTanorYH KysriiblH!
Ta6blJIra 6YTaK60JI,MaHac!
TaTYY60JIyn Typyn 6ep, MaHac!
MeH ceHHTapc Te~ aTaiiblH!
250 DeK TOn'1YJIan
TOnqYMY,
6eK ynqYJIen ynqYMY,
aJKaJIAblH
ory miireHAe,
TOKToryn TyprYH, AK-Kyfill!
AqblK JKepreKaJI6aChlll~
255 Ory JKa~blJIblnCaJI6aCb1H!
MaHac, MaHac, eJIOOrYH!'

k~uutapogun kuyaYln!
TabIlga butak bol, Manas!
Tatuu bolup turup her, Manas!
Men seni tars ten ataYln!
Bek toPl;:ulaptoPl;:undu,
bek iip~iilop iip~iifidii,
acaldm ogu tiygende,
toktotup turgun. Ak-kiibo!
A~lk cerge kalbasm!
Ogu cafiIllp salbasm!
Manas, Manas;olbOgiin!'

iki avu~ kuTunkoyaYlm!

Tabllga dall 01,Manas!
Orada dimdik dur, Manas!
Bir atlta seni vuraYlm!
Diigmelerini iyi ilikle.
baglanm slkl bagla,
ecelin oku degerse
ak zlrhln onu tutsun!
A~lk bir yerin kalmasm!
Ok yamllp dalmasln!
Manas, Manas olmesin."

~"'i1!~
~

; "7'.~C'

64

MANAS DESTANI

KeKqe "Tapc!" KOlOn6Jfp aTrbl, AeHT! KokCt'o"Tars!" koyup bir attl, deyt! XokCt'o"giiiim!" diye tiifegi boalth,
MaHacTblH)((yperYHTJfHAJf,
AeHT!
ManastJn ciirogiin tiydi, deyt!
Manas]n yiiregine degdi,
OIIlY MJfHreHAK-Kyna
Ou mingen Ak-kula
bindigi Ak-kula
260 KeTepyn anbln KalIlTbI,AeHT.
kotoriip allp katJ,deyt.
kaCt'lporadan gitti.
KeKqe KeTYHeHqaKblpaT:
KokCt'okotiinon Ct'aklrat:
KokCt'oarkasmdanbaglrdl:
'3pJf )((a~rblCceH3Ae~,MaHac,
'Eri cafigls senedefi, Manas,
"Sen tek er idin Manas,
aTaMHblH)((~rblC MeH3AeM,MaHac!
atamrnn CafiglSmen edem,Manas! hen de babamm tek oglu idim, ~.~CeH )((a~rblC-TaMeH)((a~rbIC-TaMaHac, Sen cafigls-ta men cafigls-ta ManasJJentekim, sen teksin, Manas,
~
'(!1;j
265 eKe6YCTeH
)((afl.rblC,MaHacokobiisten cafigls, Manasikimizden biri oliir, Manas,
Kapoon KepreH 6y KOCYM,
MaHac,
karool korgon bu kosiim, Manas, iyi nian altr goziim, Manas,
.~
Kaqbm Kecce~ He oonlJ.y, MaHac?
Mallia TaPTKaH 6y KonYM

kaCt'lpkessefi ne boldu, Manas?

Maa tartkan bu kolum

kaCt'lpgitsen olmaz mlydl, Manas?

Tetigi elimle Ct'ektim, Manas,

baylanlp kalsafi ne boldu, Manas?

~ml degen Ct'mlmbar,
Ct'iyiylegen danm barolgon candl tirgisken,
oCt'konottu tamlskan,
ak baktaga orop algan sarIn bar,
ak baktaga orop algan danm bar:
iCt'ifidenezip rereyin,
tJlfidandan siirtoyiin!
AyktJnp kayo bereyn!

niCt'inbaglarnp kaldm sanki, Manas?

~ini denilen bir kasem var,
kasemde giizel bir ilaclm var,
oliiyii diriltir bu ilaCt',
sonmii atei alevlendirir,
pamukta saklt bir otum var,
pamukta saklt bir ilaclm var,
ezip sana iCt'ireyim,
viicuduna da siireyim!
Seni iyiletireyim!

Coldo bQd'oliip kalasm, Manas!'

Ou caraluu boldu bu Manas,

Yoksa yollarda kaltrsm, Manas!"

Aglr yaralt Er Manas

'AIda!' dep atka mingeni,

allska saparciirgonii:
casatkanKuday cannda,
Ak-padta bannda.
"'Kuday, kuday!" degenden
Kuday men-ded<><;:ii
edem-

Allah deyip atJnaatladl,

atJrnuzaklara siirdii:
yaratan Allah'a slgmdl,
Ak-padla'rnn huzuruna Ct'lktl.
""Allah, Allah!" demekten.
kendimi Allah sanmltlm.

Kuday bolok turbaybl?'

Kuday da ebes bu Manas,

Allah her eyin iistiinde degil mi?"

Er Manas Allah degildi, elbet.

KYAaUAbIanAbloocYHa.
290 "'Ko)((o, Ko)((o!" AereHAeH
KYAaH MeH-AeAeqy 3AeMA KYAaHblM, a KO)((OM,
aMaHaTKaca6blpKOH!

Kudaydl aldl oosuna.

"'Koco, Koco!" degenden
Kuday men-ded<><;:ii
edemA KudaYlm, a Kocom.
amanatka sablr koy!

yalvanp Allahi Ct'aglrdl.

""Ey Allahlm, Allahlm!" demekten
kendimi Allah sanmltJm,
Allahlm, biiyiik Allahlm,
emanetcarnma sablr ver!

AHrblp )((aaK,Kapa TJfn,

295 aHKblpraHbl)((On6opcTOH
A)((bl6aU~e. KaHreHH?

Aygu caak, kara til,

aykugarn colborstoy
Aclbay de, kanteyn?

Aygu yanaklt kara dilli,

kaplan gibi oogiiren
Aclbay, soyle ne yapaYlm?

Kac;:ugarnkablanday
Almambet te, kanteyn?

Yagmacl bir slrtlan gibi

Almambet, soyle ne yapaYlm?

6aUnaHblnKanca~He OOJll1.Y,
MaHac?
270 1:IblHblAereH qblHblM6ap,
qJfHJfHnereHAapblM6apenreH )((aHAblTJfprJfCKeH,
eqKeH orry TaMbiCKaH,
aK 6aKTara opon anraH capblH6ap,
275 aK 6aKTara opon anraH AapblM6ap:
JfqJfH.neH
33Jfn6epeHJfH,
TbllllblH.naHAapblCYPWHYH!
AHKTbJpblnKOHO
6epeHH!
280

)J(OJI.QOooA'enyn KanaCbIH,MaHac!'
OlllY )((apanyy 6onAY 6y MaHac,

'AnAa!' Aen aTKaMJfHreHJf,

anblcKa canap)((ypreHY:
)((acaTKaH
KYAaH )((apblHAa,
AK-na,nbllIla~apblH.Qa.
285 "'KYAaU, KYAaU!"AereH.QeH
KYAaHMeH-AeAeqy 3AeMKYAaH 6eneK ryp6aU6b1?'
KYAaU Aa 36ec 6y MaHac,

KaqblpraHbl Ka6naH.QaH
AnMaM6eTTe, KaHTeUH?

Kapa~rbI~a Ka6blp-Ky6yp)((yrypreH
Karafiglda kabu-kubur ciigiirgon
Kara gecedekoarken
300 KapcaKTblH
JfCJfH
)((a~bm6ac
karsaktJn isin cafillbas
bozku tilkisinin izini kaCt'umayan
KaMaH, )J(oUnyp, 3KJfyyn!
Kaman, Coypur. eki uul!
Kaman, Coypur, bu iki ogul,
TYH.QeTYnKYHYH
JfCJfH)((a~bln6aH
Tiindo tiilkiiniin isin cafillbay
gece tilki izini amadanbulan
TYPCYH,TaHnaK,3KJfyyn!
Tiirsiin. Taylak, eki uul!
Tiirsiin, Taylak, iki ogul!
3nJfM, CeHT,3KJfyyn!
Elim, Seyt, eki uul!
Elim, Seyit, bu iki ogul!
305 Kyn~YP~YH yyny Qan6aHblM.
Kiildiirdiin uulu ~albaYlm,
Kiildiir'iin oglu ~albaYlm,
Qan6aHra )((aHallla)((ypreH Ean6aHb1M!~albayga canaaciirgon BalbaYlm! ~albayin arkadalBalbaYlm.
KeK CepeK-MJfHeH
CblprarblM!
Kok Serek-minen Slrgaglm!
Kok Serek ile sen Sugak,
AnTblMbIllI anTbl Man ~OCYM,
AltJml altJ mal dosum,
altml altJ mal dostum,
Man ~OCYM~YH
JfqUHAe
mal dosumdun iCt'inde
mal dostlanmm iCt'inde
310 KblSIMaTrblKKapa-ToKo )((aH~OCYM! klyamattJk Kara~toko can dosum! klyamete dek Kara-toko can dostum.I

II~
"..

MANAS 'IN EVLENMESt, OLUMU VE YENtDEN DtRtLt~t

K9KTYH X<bIn~bIC 6aTbIpbI,
cyy~aH KYH~YC6aTbIpbl!-

bo~alttl.

KbIpbIK tlOpOHYH3~
x<aMaHblTa36aHMaT,
caMa6apra tlaH KaHHaT!
3 15 )J(HHpMa KYH~9, X<HHpMaTY~9,

x<ep anTbIHAa KenreHMHH,

KbIpK tlOpOM owy x<on~o Ta6anMac:
0 ~YH99r9 6apr~a
a3a6blH KaHTHn TapTaHbIH?
3 20 )J(ep anTbl~aH 9TK9pyn,
3n tleT}fHe X<eTKHpHn,

lanas?

aHaH 9nC9M, 6on6oH6y?

A Ky~aHbIM, a KOX<OM,

Manas?

325

aMaHaTKa ca6b1p KOH!'

K9Ktl9 tlbIn6blpblH KapM~bl:
'ToKTo! TOKTOH6ep!
TOKTOHTYP, MaHac!
Typa 6ep! Typa-TYpa TYP, MaHac1'
Y CTYH9 6y MaHaCTbl K9Tepyn,

330
i"

il,

YCTYH96y K9Ktl9HY K9T9pyn,

acnaH 6ynYTryy KYMYH aJIAblHaH,

&,
'c

6yy~yy
tl9DTYH YCTYH9H
anbln yqyn x<yp~y ~eHT!

,~

EapbID x<epre TYWTY ~eHT.

~
i

335

Qbln6blpblHaH KapMaraH,
K9Ktl9 TapTbln TYpa Kan~bl ~eHTAK-KynaHbIH OOCbl
x<apbInbID KeTTH ~eHT,
3~KeHHn MaHac K9P~Y ~eHT-

mi?"

KblHblHAarbl KbInbltlblH
cyypyn an~bl ~eHT,

mekten

340

tlbIn6blp KapMan TYpraH K9Ktl9HY

Kblnbltl-MHHeH tlaDTbl ~e"TK9Ktl9 aTTaH TYW9 KaWTbl ~eHT!
K9Ktle MHHreH K yp9~tly
6enHHeH Y3e tlaan can~bI ~eHT!

'83YMY tlaan 9nTypc9M,

3 4 5 An,nara Sl3blKTblp!
T9pT 6YTY caa T9PT KYH a3blK Tblp!
T9pT 6YTYH KaKTan
x<en KeTKHHa K9Ktle!

n?
ilayan

las!'
~

350

KYP9~tly aTbl~ 9n~y, KapbID Tblp!

T9pT 6bltlKarbl TepT KYH~9
6y 6YTY~a tlapblK Tblp!'
KblpblK tlOpO
KyyraH 6Hp X<blnKbIH.
AHKblpraHbl x<on6opCToH
AX<b16aH X<blnKblHbl Kyyn x<yp9T.

355

EO3-~blp TOOHYHce~pH~e".
YCTYHA9Ky~a" Te~pH~eH
AnMaM6eT X<blnKblHbl aHAan x<ypeT.
K9K-x<an Ae69T 69py~eH,
X<9n9HYw capbl-~a KepH~e"

Koktiin clldlS batm,

suudankundus batlrl!Krrlk I;:oronunen
camam Tazbaymat,
samabarga<;aykaynat!
Ciyrma kiindo, ciyrma tiindo,
cer altInda kelgenmin,
kIrk <;oromou coldo tabalmas:
0 diinoogo barganda
azabm kantip tartaym?
Cer altIndan otkorup,
el <;etinecetkirip,
allan olsom, bolboybu?
A KudaYlm, a Kocom,
amanatka sablr koy !'
Kok<;o <;llbmn karmadl:
'Tokto! Toktoy ber!
Toktoy tur, Manas!
Tura rer! Tura-turn tur, Manas!'
Ustiino bu Manastl kotoriip,
iistiino bu Kok<;onii kotorup,
aspanbuluttuu kiindiin aIdman,
buunduu <;optiiniistiinon
allp u<;upciirdii deyt!
Barrp cerge tiitii deyt.
<;llblrman karmagan,
Kok<;otartlp tura kaldl deytAk-kulamn OOSI
carl lip ketti deyt,
efikeyip Manas kordii deytkImndagl klll<;m
suurup aldl deyt,
<;llblr karmap turgan Kok<;onii
kIlI<;-minen<;aptldeytKokl;:o attan tiio katldeyt!
Kok<;omingen Kiirofi<;ii
relinen iire <;aapsaldldeyt!
'Oziifidii <;aapoltiirsom,
Aldaga yazlk tlr!
Tort butu saa tort kiln azlk tlr!
Tort butun kaktap
cep ketkin a Kok<;o!
Kiirofi<;ii atln oldii, karlp tu!
Tort bl<;kagltort kiindo
bu butufia <;arlktu!'
Klrlk <;oro
kuugan bir cllkm.
Aykugam colborstoy
Aclbay cllklm kuup ciirot.
Boz-adu toonun sefiridey,
iistiindo Kuday tefiridey
Almambet cllkml aydap ciirot.
Kok-cal dobot ooriidoy,
colonii sarl-da keridey

65

G6giin YIIdlz bahadm,

suyun kunduz bahadm!
KIrk yigidin en
fenasl Taz-baymat,
semaverde~ay kaynat!
Yirmi giinde, yirmi gecede
yer aIt!ndan geldim ben,
kIrk yigidim 0 yoIda sizi bulamazsam
6biir dtinyaya vannca
azabml nasll ~ekeyim?
Yer aIt!ndan g~erek hen
yurt slmnna vannca
0 vakit 6Isem olmaz ml?
Ey Allahlm, biiyiik Allah,
emanetin camilla sablr ver!"
K6k~6 yulara yapllp;
"Dur, dur,
nereye, ey Manas!
Dur, diyorum, dur, Manas!"
Manas'l yukan kaIdlrdl,
Manas da K6k~6'yii kaIdlrdl,
buIutiu giine gok alt!nda,
bogumIu otiar iistiinde,
sanhlp u~tular,
sonra yere diitiiler,
yula-n slmslkl tutan
Kok~6 at! durdurmutu:
Ak-kula'mn
agzl yanldl,
Manas egilip gordii,
klmndan klhclm
~ekip,
yularlan tutan Kok~o'yii
klhcl ile ~arpt!.
Kok~o attan inip ka~tl,
fakat K6k~o'niin bindigi Kiiron~ii
belinin ortasmdan yanldl:
"Seni oldiirmek isteseydim,
giinah ilemi olurdum,
dart but sana dart giin azlktlr,
bu d6rt butu klzart da sen,
yiyiver gitsin a Kok~o!
K6ron~ii adJI atln oldii, garip kaldln.
Dort at bacaglmn, dart derisi
ayagma ~arlkt!r."
KIrk yigidiyle siiriiniin
arkaslndan gitti.
Kaplan gibi uluyan
Aclbay siiriiyii gotiirdii.
Boz-adlr dagl tepesinin
iistiindeki Hiida Tanrl gibi
Almambet siiriiyii gotiirdii.
Ku yeleli erkek kurt sanki,
yama~takidag c;aylaglsanki

~i?~ir~\
66

MANAS DESTANI

3 6 0 AnMaM6eT aH~an )J(ypeT:

')KblnKblHbl aH~an 6apaCbll{,
6apbm YHYMe)J(eTepcHI{!
ATeKeM aK caKaJIAYY)KaKbm-6aH
365

Tocyn tJblrap anAblMaH,

KapblH~alliblM Kap~blratJ
Tocyn tJblrap anAblMaH,
3He Ear~bl-~eneeT 6aH6HtJe

370

cYran tJblrap aJIAblMaH:

"Te~aH MaHac KaH~a?" ~en.
MeH 6ypynaMblH 6y )J(on~OH,
TanAaH TynTY )J(apaMbIH:
AK-n~blllia
ynYKKa
MeH ytJypallibm KeneMHH!

375

AK-n~bIllia
ynYKTyH
auTKaHbl-MHHeH 6onopMYH!'...
'KantJaHblH )J(ypryH KaKlliaTaMblHatJyynaH6a, n~bllliaM!
Kbl3b1n-6alli )J(ypryH KblpaMblHKblHKTa6aMaHaCKa!

380

KblTau~blH )J(ypryH KblpaMblHatJyynaH6a MaHacKa!

CapTTblH )J(ypryH canblpaMblH,

385

KOKOH~YH )J(ypTYH KopKYTaMbIH,

bIH~bIHblH )J(ypryH HHnaTaMblHaqyynaH6a MaHaCKa!
AK-n~blllia,
ynyrYM,
Te)J(HKTHH )J(ypTYHTep6eH~eHMHH!
AK-Kyna aTblM aa )!(apaTaMbIH!
)KaH, )J(aH 6apbl 6apblcblH

390

6Hp oocYMa KapaTaMblH!

AprblMaK aTTbl HHpeMHH,
KbITaH~ap~bIH Kblp MYPYH~yy

Kol{yp-6aH
aHbl 6apbln anaMblH,
395

n~bllli~aH
cypaHMblH!
)KeTTH )J(blnbl )J(eHY 6acbm,
Tep )J(blTTaHraH )KonoH~y,
aHbl 6apbm anaMblH:
)!(eTMHlli anbmTbI enTypyn,
KaH )J(bITTaHraH )KonoMY,

400

aHbl6apbm anaMblH!
Kapa TOKOH3n KblnraH,
Kap'YI{Kyp-~e YH KbmraH
Arblw-MHHeH KO)J(Olli 6ap:
aHbI 6apbln anaMblH!

405

)Kap KeMep~HH apacbl

a6bllliKa KeMnHp 6anacbl,
Toryc yyn~YH Tonyry,
3neMa-6aH~bIH yyny 3p TelliTYK,
Ky~aH~bIH 6HP 3PHH~ereH

410

6Hp yyn TewTYKaHbl e3YM KapaTTblM!

TeKetJHHHHTeKTHp COOpblKeK-ana

Almambet aydapciirot:
'Cllklm aydap baraslfi,
banp iiyiime cetersifi!
Atekem ak sakalduu Caklp-bay
tosup ~Igar aldlfidan,
kanndalmKardlga~
tosup ~Igar aldlfidan,
ene Bagdl-doloot baybi~e
surap ~lgaraldlfidan:
"TOdayManas kayda?" dep.
Men burulamm bu coldon,
taldan tiiptii caramm:
Ak-padl~a uIukka
men u~ura~lpkeIemin!
Ak-padl~a uIuktun
aytkam-minen boIormun!'...
'KaI~amn curtun kak~atamma~uuIanba,Padl~am!
Klzl1-ba curtun klrammklyktaba Manaska!
Kltaydm curtun klramma~uuIanbaManaska!
Sarttln curtun saplramln,
Kokondun curtun korkutamm,
Indlmn curtun iylatamma~uulanbaManaska!
Ak-padl~a, ulugum,
Teciktin curtun terbendeymin!
Ak-kuIa atlm aacaratamm!
Can, can barl bansln
bir oosumakaratamm!
Arglmak attl iyremin,
Kltaydardm kIf murunduu
Kofiur-bay
am banp alamln,
Padl~adansuraymm!
Cetti clll coyii baslP,
ter clttangan Coloydu,
am banp alamln:
cetmi~ allptl oltiiriip,
kan clttangan Coloydu,
am banp alamm!
Kara tokoy el kllgan,
kar'iifikiir-de uy kllgan
Agl~-minen Koco~ bar:
am barlp alamln!
Car kemerdin arasl
abl~ka kempir balasl,
togus uuldun tolugu,
Elema-baydln uulu Er To~tuk,
Kudaydln bir erin degen
bir uul To~tukam ozum karattlm!
Tekeyinin tektir /)oon Kok-ala

Almambet ~ekti siiriiyii geri.

"YllklYl imdi siiriip
benim evime gidersin!
ihtiyar babam Caklp-bay
seni karllamaya ~lkar,
klZ kardeimKardlga~
seni karllamaya ~lkar,
anam Bagdl-doolot baybi~e
oyle sorup karma ~lkar:
"Dag gibi Manas nerede?" der.
Ben artIk bu yoldan doniiyorum,
sogiitten kokii yaraYlm.
Ulu Ak-padla'ya ben
gideyim de geleyim.
Bu ulu Ak-padla'mn
dediklerini yapaYlm!"...
"Kal~a halkml inleteyim,
hiddet etme padiahlm!
KIzll-ba yurdunu kIraYlm,
gazapetme Manas'a sen!
<;in halkml da ezeyim,
Manas'a sakln klzma sen!
Biitiin Sartlan mahvedeyim,
Hokandlllan korkutaYlm,
Hint kavmini inleteyim,
sakIn Manas'a kIzma sen!
Ak-padla, ulu han,
Tacik kavmini ezeyim!
Ak-kula atlml hazlrlayaYlm!
Canlan, biitiin insanlan,
bir soziime mahkum edeyim!
Cins atlan toplaYlp
<;inlilerin ince burunlu
Konur-bay'.nl
gidip esir alaYlm,
padiahtanizin alaYlm!
Yedi seneyol yiiriiyeyim!
Ter kokan Coloy'u ben
vanp onu alay.m,
yetmi tane at oldiiriip
kan kokan Coloy'u ben
vanp onu alaYlm!
Kara orman kadar halk. olan,
kara vadi gibi evi olan,
Agl ile Koco var,
vanp onu alaYlm!
Yar kemerin yamacmda,
iki ihtiyann ~ocugu
dokuz ogulun en sonuncusu,
Eleman-bay'm oglu Er Totiik var,
Bu Hiida pesend
Er Totiik'ii

onu da kendim magi up ettim!

Almambet Teke~i'nin at. Kok-ala'YI

MANAS 'IN EVLENMESi, OLUMU VE YENiOEN OiRiLi-5i

cyparaHAa 6ep6ereH,
TeKelJHHeHanraH Aal{-MHHeH,
anTblMbllli Toryc Man-MHHeH,
4 15 Kapa KYHPYK Hap-MHHeH,
6ananyy )Ky6aH KYl{-MHHeHOlliY KeK-ana MMaM6eT cyparaH,
cyparaHAa aa 6ep6ereH,
AnMaM6eT TapblHraH,
420

omy KeKlJeHYH e3Y MaKTaHraH

"KeK-anaMAbl aa 6ep6eHMHH!
TeKelJHAeH OHHOlli oHHon anraMblH,

In,

425

lJblHAaca lJblHAan TapTbln anraMblH,

OHHOlli OHHOKanraMblH,
OKlliOlli 30PAYK KblnraMbIH!"
AnMaM6eT Typyn aHKblpaT:
"83Y 6olOl{Ay 30PAoHCYl{,
TeKelJHHH KOPAOHCYl{,
Maa HeK'aHH KblnaCbll{?

430

"'KaTbIH anbm 6epAHM!"'Aen,

"'KaHpbln6aHMblH KaTblHraKaTbIH )KOnAO6onYlJY,
6ana 6enAe 6onYlJY,
MeH aTTaHbm aa KeTeMHH,

435

HoroHnoPAYH 3p
)KaMrblplJbl CynTaH 6ap,
aa )KOnAOlli 6onoMYH,
aHAa KanraH 6Hp KaTbIH,
MeH Tel{AHKTe KeHeMYH!'"
CeHH-MHHeHonyryMAa

440

6Hpre onTypcaM,
KeK-anal{AbI6ep6eHCHl{!
KeK-ana ToKny 3Ae?
MeH 6Hp )KblnKhllJa )KOKny 3AeM?
MeHH )KeHY )KypeT AeHCHl{6e,

445

)KeHYAeH eneT AeHCHl{6e?

BHp aTThI KaHAaH MeHAeH aSlHCbll{KeK-anaHbll{ Tblllibl TYK, HlJ" 60K:
anan ence, 6Hp Ka3aH 3T,
apaM ence, HT-MHHeH KYlliKa )KeM!
KeK-analJa 6on6oAYM,

450

Kel{ynYM KanAbl KeKlJeAeH!

MeH MaHacKa 6ap6aCaM,
6apbm )KOnAOlli 6on6ocoM!
MaHac aKblnblHa )Kel{AHpHn,
aK ce3YHe KeHAypyn,

455

aTTaHbln canap )KypreHAe!"

460
k-ala'YI

Tek~iden oyno oynop algamm

~Indasa~mdap tartlp algamm,
oyno oynok algamm,
okozorduk kIlgamm!"
Almambet turup aykIrat:
"Ozii boyufidu zordoysufi,
Tek~ini kordoysufi,
maa nek'ani kIlaslfi?
'"KatIn altp berdim!"' dip,
'"Kaynlbaymm katmgakatln coldo bolu~u,
bala belde bolu~u,
Men attamp aa ketemin,
Nogoylordun Er
Camglr~l Sultan bar,
aa coldo bolomun,
anda kalgan bir katm,
men tefidikte konomiin!"'
Seni-minen olutumda
birge oltursam,
Kok-alaiidl berbeysiii!
Kok-ala tokpu ide?
Men bir cllkl~a cokpu idem?
Meni coyii ciirot deysiiibe,
coyiidon olot deysiiibe?
Bir attl kanday menden ayaysliiKok-alamii tll tiik, ic,;ibok:
alaI olso, bir kazan et,
aram olso, it-minen kuka cern!
Kok-ala~a bolbodum,
koiiiiIiim kaldl Kokc,;odon!
Men Manaska barbasam,
banp coldo bolbosom!
Manas aklltna ceiidirip,
ak soziino kondiiriip,

istedi ama bu da ona vermedi.

Tek~i'den iin yaparak aldlgl
altml~ dokuz mal ile,
kara kuyruklu deve ile,
~ocuklu cariye ile,
Kok-ala'YI istedi Almambet.
istedi, oteki vermedi.
Almambet de danldl.
Kok~o ~oyle ogiindii:
"Kok-ala'YI ona vermedim!,
Teke~i ile oyna~ ettim,
hakklmdl onu hen aldlm.
Onu kendime oyna yaptlm.
Boylece i~te cebir kullandlm!"
Almambet kalktl, hayklrdl:
"Kendini oviiyorsun,
Teke~i'yi kii~iik dii~iiriiyorsun,
bana ne etmi~ olursun?
Bir kadlm verince
0 kadma donmem geriye,
kadm yo Ida pek ~oktur,
hepsinin karmnda ~ocuk var.
Ata binipgideyim hen.
Nogaylarm bir Er
Camglr~l sultam var,
ona yolda~ olurum ben,
orada bir kadm kaldl,
gider onu isterim hen.
Seninle bir Jerde
oturduk ama
yine atl vermezsin!
Kok-ala'n doydu mu?
Ben bir ata degmez miyim?
Bana yaya yiiril der misin?
Yaya yilril, 01der misin?
Bir atl benden nasll esirgersin?
Kok-ala'nln dl~1 yiin, i~i bok.
Helal olse bir kazal1et.
Haram olse kopeklere, ku~a yem'
Ben bir Kok-alaca'ya degmez miyim'
Darlldlm Kokcr'o'ye!
Varlp Manas'adonrnezsem,
Manas'a yolda~ olmazsam, a~kolsun
Manas'ln akllna uyacaglm,
bilgili sozlerine gilvenecegim
ata binip setere ~Iktlglmda."
"Ben, Manas, Almambet

YlJYH )KYPAYM MeH,

3p KeKlJeHYH )KblnKblH anAhiM MeH.
3p KeKlJe-MHHeH YPYlliyn,

attamp saparciirgondo!"
Almambet
ii~iin ciirdiim men,
Er Kok~oniin cllkm aldlm men,
Er Kok~o-minen uruup,

KynAaH 6onyn )KynYlliyn

Kypel{ aTblH enTYPAYM!

kulday bolup culuup

kiirofi atln oltiirdiim!

Er Kok~o'niin siirilsunil aldlm hen.

Er Kok~o ile kavga edip,
koleler gibi dovil~tilm,
rahvan atlm oldilrdilm!

KblTaHAbl KblprhlH KblnaMblll,

Kbl3bln-6alli )KypTYH KbIHHaMbIH,

Kltaydl klrgln kllamm,

Klzll-ba curtun klynamln,

~inlileri bogazladlnl ben,

Klzll-ba~ yurdunu inlettim,

AnMaM6eT

Ik var,

suragandaberbegen,
Teke~inenalgan dafi-minen,
aluml togus mal-minen,
kara kuyruk nar-minen,
balaluu cuban kiifi-minenou Kok-ala Almambet suragan,
suragandaaa berbegen,
Almambet tanngan,
ou Kok~oniin ozii maktangan
"Kok-alamdl aa berbeymin!

67

i~in ~Ikml~ttm,

MANAS DESTANI

68
bIHAblHblH JKypryH HHIlaTaMbIH,
TeJKHKn1H 3IlHH rep6eHAeHMHH!
465

470

AK-n~blllla3nHHe
OOCbITYKTYYOpycKa
HqepHHe alll KOHroH,
ap 6alllblHa qalll KoHroH!
AK-n~blllla 3nHHe
THnm e3YM KaTbm6aHMb1H,
KellleHe 6yyraH 6en 6on~YM:

AK-n~blIlla3nHHe
YPYlllnaCTaH 3n 6onAYM!
A JKOn60pCToU n~bllllaM,
4 7 5 KaMa KaMqbl~ qa6an6aHT?
BaCTbIpca~, JKony~ KOO-AaJKOK,
AK-n~blllla 3nHHe

480

YPYllla-ryryH JKOO-AaJKOK!
MaHac AK-n~blllIa
aJlAblHa,
MaHac apbl3b1H aHTTbl AeHT.
AK-n~blllla
aHTTbI ~eHT:
'e~re anblnTblH 6apblHa
Kbln6araH~bl KbmrbIH!' ~eHT,
'AllIbIK 6apbIH aTblH6a!

485

AK-n~bIllIa
JKypTYHa
TYnTY MaHac KaTbm6a!
AKbmbI~ qaqbm KaTbmca~,
TynTY Maa TapbIHAa!
A TbI JKOKKOaT 6epce~

490

TOHY JKOKKOTOH6epce~,
alllbl JKOKKOalll 6epce~KeKypeK 6ap~a JKeTenepceHH Ky~aH KeTepep,

495

6yupraH AaaM alllaTap,

K y~aH JKycKe JKalllaTap,
OT JKaKanaU 6alll 6epep,
eMpy Y3aK JKalll 6epep,

500

6y AYHee KelllTen JKYP!

MeHHH olllY Ke6HM 3ll1mn JKYP!
MeHHH 6y Ke6HM~H YHycca~,
JKalllblMa enepcy~, MaHacblM!

505

Ap AYHOOHYJKaCaraH,
AK-n~bIllIa AereHH
Ky~aH ynKeH JKaCaraH,
KYAaH AK-n~bIllIaHbl 30p KbwraH
AqyYM Kence KOpKYTaMbIH,
KblTaHAblH IOPTYHKblHHaMbIH!
Ana-TOoAau 3p MaHac

510

n~blllIa-MHHeH 3n 6oIlCO~!
AHAaH KalllblM KepreMHH!
AK-n~blllla
MeH YIlYK
3KH KaHIlI, 6Hp THCKHH

MaHaCTblH ec KonYHa 6epreMHH!'

MaHac YHre 6apraH CO~,
5 15 aTaKKaCH)KaKbm-6aH
Tocyn qblKTbl MaHacTbl:

Indlrnn curtun iylatamm,

Teciktin elin terbend~ymin!
Ak-padla eline
OOSItiiktiiii Gruska
iyerine a koygon,
ar bamayakoygon!
Ak-padla eline
tipti oziim katllbaymm,
keenebuugan bel boldum:
Ak-padla eline
urupastanel boldum!
A colborstoy Padlam,
kayda kamylfi yabalbayt?
BastIrsafi, colufi koo-da cok,
Ak-padla eline
urua-tuguncoo-dacok!
Manas Ak-padla aldma,
Manas anzm ayttI deyt.
Ak-padla ayttl deyt:
'Ofigo allptIn banna
kIlbagandl kIlgm!' deyt,
'Alk harm atInba!
Ak-padlacurtuna
tiiptii Manas katIlba!
Aklllfi yaylp katIlsafi,
tiiptii maatarmda!
Atl cokko at bersefi
tonu cokko ton bersefi,
alcokko a bersefikokilrok barda cotolorseni Kuday kotoror,
buyrgandaam aatar,
Kuday ciisko caatar,
ot cakalay baberer,
omrii uzak ca berer,
bu diinoo ketepcUr!
Menin ou kebim etip cUr!
Menin bu kebimdi unussafi,
calftdaolorsiifi, Manaslm!
Ar diinoonii casagan,

Hintlinin yurdunu aglattlm her,

Tacik kavmini yere serdim!
Ak-padla'mn milletine
agzl tiiylii Ruslarm hen
online yiyecek a koydum,
Bamm tiiyii slk olan
Ak-padla'mn kavmiyle
hi~ bir vakit kavga etmem.
Kemerine bel oldum ben,
Ak-padla'mn kavmiyle
vurumam, dargm yaamam.
Kaplan dogan padiahlm,
kam~m nerelerevarmaz?
Topragmm sonu yoktur!
Ak-padla'mn kavmiyle
vuruacak millet yoktur!"
Ak-padla'mnoniinde
Manas boylece arz etti.
Ak-padla ona dedi ki:
"Obiir aIplerin hepsine,
ne yaparsan yap fakat
yiyecekleri mahvetme!
Ak-padla'mn kavmiyle
dargmltk ~lkarma Manas!
Aklml ka~lrlp kavga edersen
sakm gelip bana klzma!
Atslzlara et veren sen,
elbisesizlere elbise veren,
a~ kalanlara a verensen!
Gogsii hastalar oksiiriir'
Tanrl seni yiikseltir, bit,
yiyecek ada gonderir,
seni yiiz sene yaatlr.
ocaglmn etrafma balar gonderir
Sana uzun omtir verir,
bu diinyaya kulak verme'

Kltaydm yurtun klynamm!

Ala-tooday Er Manas
Padla-minenel bolsofi!

Dedigimi iyi iit!

Dedigimi unutursan
gen~ oliirsiin Er Manas!
Biitiin dtinyaYI yaratan
adl Ak-padla olan
ham da Tanrl ytikseltti,
onu da Tanrl yticeltti!
Klzarsam ben, korkuturum hem
<::in halkml ezerim ben'
Ala-dag gibi Er Manas
Bu padiah ile iyi ge",in!

Ayday ka~lmkergemin!
Ak-padla men uluk
eki kay, bir tiskin
Manastm os koluna bergemin!'
Manas iiygo bargan soft,
atakkasi Caklp-bay
tosup ylktl Manastl:

Ay gibi kalml ",atarlm!

Ben ulu Ak-padla,
iki kaYIla bir dizgini
Manas'ln oz eline verdim!"
Manas yurduna dontince
babasl Caklp-bay
oglu Manas'l karlladl:

Ak-padladegeni
Kuday illkon casagan,
Kuday Ak-padl~arn zor kIlgan!
Ayuum kelse korkutamm,

MANAS 'IN EVLENMESi, OLUMU VE YENiDEN DiRiLi~i

p,

wa:
'i
;, :1
;'i

520

525

530

535

69

'AIla-TooAaii MaHaCbIM!
'Ala-tooday Manaslm!
"Ala-dag gibi yilce Manaslm,
KbIpK qOPOyiire KenreHAe,
KIrk ~oro ilygo kelgende,
kIrk yigidin eve dondiller,
yq aiiAaH 6epJ1KepYH6eii
ii~ aydan ben korilnbey
sen il~ aydlr g6rilnmedin,
KaiiAa )I(YPAYI\KynYHYM?'
kayda cilrdilfi kulunum?'
nerede kaldm yavmcugum?"
Acbln ryyraH 3p MaHac
Asll tuugan Er Manas
Asil dogan Er Manas
anAbIHaHTYPyn aiiTTbIAeiiT:
aidman tump ayttl deyt:
onilnde dump dedi ki:
'KaH aTaM)KaKbIll-6aii,
'Kan atam CakIp-bay,
"Han babacIglm, CakIp-bay,
KeKqeHYH6y )I(billKbIHblKyyn anraHAa,Kok~6niin bu cllkml kuup alganda,Kok~o'niin siirilsilnil allrken
KeTyHYHKenreH KyyryHYH
kotilniln kelgen kuugunun
arkamdangeleni
caiibill canraHAa,
saYlp salganda,
bogarken
anTbIH6apblHanraHAa,
altm bann alganda,
hep altmlan almltlm,
KbInMbI KbIpbln canraHAa,
Kltaydl kInp salganda,
<;inlileri helak ettim,
)KonoiiJJ.y)I(JIAOHqanKaHAa,
Coloydu coldon ~apkanda,
Coloy'u yolda yagma ettim.
)KaMrbIpqblH )I(anblHAbIpbIllKenreHAe, Camgl~m calmdmp kelgende,
Camglr~l'YI yalvarttlm ben,
ArbIIII-MJ1HeHKO)I(OIIITY
AgI-minen Kocotu
AgI ile Koco'u da
aHAananblll KenreHAe,
aydap altp kelgende,
oniime katlp gotiirdilm.
AIO-KeM-MJ1HeH
Eoo-6eKTH
Ayu-kem-minen Boo-bekti
Ayu-kem ile Boo-bek'i de
aiiAan anbill KenreHAe,
aydap allp kelgende,
onilme katrp gotilrdilm.
3mIII-MJ1HeHCerJ1IIITJ1
Egi-minen Segiti
Egi ile Segi'i de
6aiinan anbln KenreHAe,
baylap altp kelgende,
baglaYlp getirdim.
3p KeK-KoiioH, Eaii-MaMaT
Er Kok-koyon, Bay-mamat
Kok-koyon'la Bay-mamat'l
3pqJ1nKOIIIOKenreHAe,
er~ip koo kelgende,
yamma katrp g6tilrdilm,
OIIIYHYH
AK-Kyna aTbIH)I(apaTTblM, ounun Ak-kula atrn carattlm,
boylece atrm Ak-kula'Yl zaYltlattrm,

anblnTblp 6apbIH6J1pOOCYMa
KapaTTblM,
540 anTblHAaHKypaK KYPaAbIM,
AK-naAblIIIaynYKTaH
6apbln Ke~eIII CYPaAbIM,
"AK-Kyna aTbI~TOK60ncYH!
MeHAeH,ceHAeHynyy )I(OK6oncYH!
545 Caa KaHpblKaMqblqanKaHAa
AK-naAbIIIIa6apblHAa
6aIIIblHKOMOii KeCJ1n
an!
KaHblHKapacYYAanwryn an!
TerepeK 3nAJ1H
6apblcblH
550 MaHac ceH KopKyryn anAbl~" Aen,
"AK-naAblIIIa 3nJ1Me
TynTy MaHac KaTbill6a!a MaHacbIM,YKTY~6y?
MeHJ1~3nJ1MeKaTbInCa~,

altptrr harm bir oosuma

karattlm,
altrndan kurak kuradlm,
Ak-padla uluktan
banp kefie suradlm,
"Ak-kula atrfi tok bolsun!
Menden, senden uluu cok bolsun!
Saa kayn kam~l ~apkanda
Ak-padlabannda
bam koydoy kesip al!
Kamn kara suuday togilp al!
Tog6rok eldin barlsm
Manas sen korkutup aldlfi" dep,
"Ak-padla elime
tilptil Manas katrlba!a Manaslm, uktufibu?
Menifi elime katrlsafi,

alplerin hepsini sozilme

tabi ettim.
Altrndan halt dokudum,
ulu Ak-padla'ya gidip
ondan bir akIl sordum ben.
"Atrn her zaman tok olsun!
benden senden bir ulu kimse olmasln!
Sana kam~1atan 01ursa,
bell Ak-padla olup yaadlk~a
baml koyun gibi kes al!
Kamm su gibi aklt gitsi n!
Milletleri batan baa,
Manas sen korkuya saldm,
bu Ak-padla'mn kavmine sen
sakm el silreyim deme.
Anladm ml, ey Er Manas?
Kavmime bir dokunursan

5556aTaMypapMaHaCTbl!"
,[(YYManbillTaH KopYKnaiiMblH,
6aRrblAan)I(Opmoii-MYH!
KanbIllTblH KblCbIHKapa-6epYK
KapM~nanAhIMTanaAaH:
560 IIIoopYKTYH KblCblHAKblnaii
on)I(onon anAhiMKoproHAoHKblCanraHAan60n60AYM,
KblCblKonHYHKep6eAYM!
KaHa an )KaKbm-KaH,
565 aprblMaK aTblHTJ1CTeTKJ1H,
aTTaHbInKbICTblJ1CTeTKJ1H!
MeH )I(aKIIIbIKaTblHanaiibIH,
KbICblKoiiHYHKepenYH!'

batamurarManastr!"
Dililm altptan korukpaymln,
bayagldaycortpoy-mun!
KaYlptrn klsm Kara-borilk
karmap aldlm taladan:
-5ooruktun klsm Akllay
olcolop aldlm korgondonklsalganday bolbodum,
kISI koynun korbodilm!
Kana ata Caklp-kan,
arglmak atrn tistetkin,
attamp kIStr istetkin!
Men cakI katrn alaym,
kIsl koynun -koroyiJn!'

bedduamsenimahveder!"dedi.
Hi~ bir alpten korkmam ben,
eskisi gibi dilman ~Ikmam hen artlk
KaYlp'in klZl Kara-borilk'iJ
yakaladlm ovadan,
-5ooruk'un klZI NakllaY'1
ganimet aldlm bir kaleden.
Henilz hi~ bir klz almadlm,
hi~ bir klZ koynu gormedim,
Caklp Han benim han baham,
cins bir at kotur,
bin bu ata bana klz bul!
Giizel bir kadm alaYlm,
bir klZ koynu goreyim!"

MANAS DESTANI

70
ATraHbIn qbIKTbI~, )l(aKbIn-6aH
570

575

KbICTbI TannaH )((ypeT, AeHT,

KbIAbIpbIn Kene )((aTaT, AeHT.
EaKbIpbIn YHYH MaHTbIpraH,
Ken KO~AY )((eHY KaHTbIpraH
KOi1qy TaCKa TYUI 6onAY.
Koi1qy aAaM Tac qaKbIpaT:
'0 )l(aKbIn-6ai1, TOKTOi1TYp!
CeH Kapa KHUI 6epyry~ Kap KblnbIn,

580

K311AaH)((aHbl~ KOp Kblnbm,

Kapa~bIAa KaHTbm )((ypecy~?
CeH TynKY 6epYK cry Kblnbm

585

TYHAe KaHTbm)((ypecy~?
EaTbIp MaHac yyny~ 6ap,
6y MaHaCTblH 6apbIHAa
aTTaH )((ei1y 6oMy~6y?ATTbI HCTen )((YPAy~6y?
Ey MaHaCTbIH 6apbIHAa
TOHAOHKeMqHn 6oMy~6y?ToHAY HCTen )((YPAy~6y?

590

EaTbIp MaHac 6apbIHAa

aUlTaH aqKa 6oMy~6y?AUlTbI HCTen KenAH~6H?'
')Ke~y 6acKaH ana-CbIH!MeHH KaH,naKepreH 6ana-cbIH?'

595

')I(aKbm-6au, ceHH MYPYH Kep6eAYM,

KOU KauTaPAbIM 6ypaKTaH,
Aa~KbIHJ{bIYKryM bIpaKTaHKen6eTH~HeH TaHbIAbIM,

600

cYM6aTbI~HaH TaHbIAbIM.'
'EaTbIp MaHac 6apbIHAa
aTTaH )((eHY 6on6oAYM,
aTTbI HCTen Ken6eAHM.
AUlTaH aqKa 6on6oAYM,
aUlTbl HCTen Ken6eAHM.

605

TOHAOH KeMqHn 6on6oAYM,

TOHAYHCTen Ken6eAHM.
EaTbIp MaHac 6y 6anaM
aK caKanAaH aT anAbl,
AK-naAbIUla anAbIHa
MaHac 6apbIn 6aT'anAbl.

610

"EaTacbIHaH TOHAYM!" Aei1T,

"Ken )((OPTKOHYMKOHAYM!" AeHT,
")KbIpraraHAbI qanrbIqa,
KYHenen cynyy KaTbIH anrblqa,

615

ap )((bIpranAbI Kepryqe!"
AK-Kyna aTTbI THCTeTTH,
Maa KbICTbl HCTeTTH.
J;1qepHMeryc HCTen,
MaHaCTblH anapbIHa KbICHCTen,
Kapa KHUI 6epKYM Kap KblnAbIM,

620

TynKY oepKYM cry KblnAbiM.

KbIC Ta6'anoau 6y )((epAe
KaH,naH)((aHblMa 3ap KbInAbIM?'

Attamp ~Iktlfi, Caklp-bay

Caklp-bay ata atlldl,
klStl tappay ctiret, deyt,
yolda hi~ bir klZ bulmadl,
kIdmp kele catat,deyt.
btittin yurdunu dola~tl.
Bakmp tintin maytlrgan,
Ytiksek sesle baglrarak
kop koydu coyti kaytlrgan
stirtileri aglla gtiden
koy~u taska tu~ boldu.
bir kel ~obana fast geldi.
Koy~u adam tas ~aklrat:
Koyun ~obam dedi ki:
'0 Caklp-bay, toktoy tur!
"Hey CakIp-bay dur biraz!
Sen kara ki~ bortigtifi kar killp,
Kara kalpagma kar yagdlrml~,
kaydan camfi kor klhp,
ytiregin neden yanIk
karafilda kantlp ctirostifi?
karanhkta dolalrsm?
Sen ttilkti bOrtik suu killp
Tilki kalpagm Islanml~
ttindo kantlp ctirostifi?
gece nedendolalrsm?
Batlr Manas uulufi bar,
Oglun Er Manas var senin.
bu Manastln bannda
Oglun Er Manas yaarken
attan coyti boldufibu?senyaya ml kaldm nedir?
Attl istep ctirdtifibti?
Atlm ml arlyorsun?
Bu Manastln bannda
Oglun Er Manas ya~arken
tondon kem~il boldufibu?elbisesiz mi kaldm sen?
Tondu istepctirdtifibti?
Elbise mi anyorsun?
Batlr Manas barmda
Oglun Er Manas yaarken
~tan a~ka boldufibu?a~hk ml ~ekiyorsun sen?
A~tl istep keldifibi?'
Kendine a~ ml anyorsun?"
'Coyti baskanala-sm!"<::lplakayak deli ~ocuk!
Meni kayda korgon bala-sm?'
Sen beni neredegordtin?"
'Caklp-bay, seni murun korbodtim,"CakIp-bay, seni onceden gormedim
koy kaytardlm buraktan,
~aYlrlarda stirti gtitttim,
dafiklfidl uktum Iraktannamml uzaktan i~ittim,
kelbetifinen tamdlm,
ytiztinti bilmeden tamdlm,
sumbatlfinan tanldlm.'
ytice boyundan anladlm."
'Batlr Manas barmda
"Er Manas'ln varllglnda,
attan coyti bolbodum,
hen hi~ yaya gezmedim,
attl istep kelbedim.
at aradlglm yok benim,
A~tan a~ka bolbodum,
asia a~hk ~ekmedim hen.
a~tl istep kelbedim.
a~aradlglm yok benim,
Tondon kem~il bolbodum,
hi~ elbisesiz kalmadlm,
tondu istep kelbedim.
ktirk aradlglm yok benim.
Batlr Manas bu balam
Bahadlr Manas oglum
ak sakaldan at aldl,
ak sakal babaslndanat aId!,
Ak-padl~aaldma
Ak-padl~a'yagiderek
Manas barlp bat'aldl.
onun duaslm aldl.
"Bataslnan toydum!" deyt,
"Duasmadoydum!" dedi,
"Kop cortkonum koydum!" deyt, "Yola ~lkmalardan vazge9tim!" dedi,
"Clrgagandl ~algl~a,
"<::allp soylemek isterdim ben,
ktiyolop suluu katm algl~a,
gtizel bir klzla evlenip
ar clrgaldl korgti~o!"
btittin zevkleri tatmak isterim!"
Ak-kula attl tistetti,
At! Ak-kula'YI dizginletip
maa kIst! istetti.
beni klZ aramagagonderdi.
I~erime tus istep,
A~a tuz aramaki~in,
Manast!n alarlna kls istep,
Manas'a klz bulmak i~in
kara ki~ borktim kar klldlm,
samur kalpaglm karlandl,
ttilkti borktim suu klldlm.
tilki kalpaglm Islandl.
Kls tab'albay bu cerde
Bu yerde hi~ bir klz bulmadlm
kaydan camma zar klldlm?'
camma 0 kadar zar klldlm!"

,II

,edim
'1

MANAS'IN EVLENMESt, OLOMO VE YENtDEN DtRtLt-5t

625

KOH4Y 6y CeCYH3WTe'AJ1,
)J(aKbIn-6aHra aH1Tbl, AeHT:
'0 )J(aKbln-6aH, aTeKe,
)Kan4bIIIbIKTaH anraHblM
)KaJ\bICMeHJ1H60c TOKTYM,
TOKTYMAYKapMan COHOIOH!
Caa 6J1illJ1pJ1n
6epeHJ1H'

630

OJ\ 6aTaMbl6epJ1n KeT!

KblCTblH )KeHYH 6J1IIeMJ1H.

TeMJ1p-KaHAbIHKblCbl KaHblKeH
MaHaCKa TeJ\TJ1WKblC3Ae:
)KeKeH6apblHAaH )KeIInJ1HreH,
63 5 )Kec )Kbl~aH )KeJ\J1IIreH,
anTblHAaH ceKe KarbI4b1,
KaHHaTaCbl )J(aKbln-KaHra )Karbl4bl,
)KaKillbl KeIIJ1H60IIO4Y;
KaHH 3He EarAbl-AOOIIeT 6aH6J14e640

Koy~u bu sosiln e~te'di,

C;obanbu sozil duyunca,

Caklp-bayga ayttl, deyt:

'0 Caklp-bay, ateke,
cal~lllktan algamm
cafils menin bos toktum,
toktumdu karmap soyoyun!
Saa bi~irip bereyin!
Ofi batafidl berip kef!
Klstm conlin bilemin.
Temir-kandm klSI Kamkey
Manaska tefiti~ klSwe:
ceken bannday celpingen,
ces cigaday cefiilgen,
altmdan soko kagl~l,
kayn atasl Caklp-kanga cagl~l,
cak~l kelin bolo~u;
kayn ene Bagdl-doolot baybi~e-

Caklp-bay'a dedi ki:

"Ey Caklp-bay Han atamlz,
kole hizmeti olarak,
bir tek ak kuzum var benim,
bu ak kuzuyu keserek
sanahazlrlayacaglm.
HaYlr duam isterim.
Gilzel bir klz biliyorum,
Temir Han'm klZI Kamkey
Manas'a denk bu klz i~te,
rUzgardasaz gibi sallamr,
gelinler gibi silsIildilr.
Kulagmda altm kilpe,
kaym pederi Caklp Han begenirse
~ok gilzel bir gelindir o.
Kaym ana Bagdl-doolot baybi~e,

KYMYillTeH J1HMeKKarbl4bl6aH6J14ere )KarbI4bl,

)KaKWbI KeIIJ1H60II04Y!

kilmil~ton iymek kagl~lbaybi~egecagl~l,

cak~1kelin bol~u!
Owy Keill Kyp4araH OOIIJ1HAe,
O~u ke~ kur~agan belinde,
Owy TeMJ1p-KaHAblH3IIHHAe
o~uTernir-kandm elinde
645 TeMHp-KaHAbIH THIIHH CYYIIen TYPY4Y, Temir-kandm tilin silillop turu~u,
Owy aKKaH CYYHYCY3Y4Y,
o~uakkan suunu suzu~u,
TeMJ1p-KaHAbIH6epe TypraH TepeIIYK, Temir-kandln here turgan toroIilk,
6ep6ereHAe 6Y3Y4Y,
berbegendebuzu~u,
KeK-ana caKan MeHAJ1-6aHkok-ala sakal Mefidi-bay650 6Y3YKKa TYyraH KYII 3Ae!
buzukka tuugan kul we!
TeMJ1p-KaH-MHHeH)J(aKbln-KaH
Temir-kan-minen Caklp-kan
KYAanaWbln TYpraHAa,
MaHac KoHHYHaKeIIreHAe,
655

MeMJ1-6aH 6Y3ap 6apblMbl:

ceHHJ\6aCTblpraH )KOIIYH KOOKblIIbin
MaHaC-MJ1HeHTeMJ1p-KaH,
e3YHYJ\aTaCbl )J(aKbln-KaH,
KaHH aTaCbl TeMJ1p-KaH,
Y400 3HAH )KOO KblIIap-

660

owY )KeprKa a3blp 60II"

OJ\ 6aTacblH 6epAJ1AeHT,
TeMHp-KaHra 6apAbl AeHT.
KeK-ana caKan MeMH-6aH

dedi.

665

Kepe KOHAY)J(aKblnTbI.
ATKa MHHJ1n)KeIIAJ1AeHT,

670

)KaKbInTbl )KaHblHa KeIIAJ1AeHT.

)J(eIIJ1n KeIIAJ1)KaHbIHa,
)J(aKbln-KaHra aH1Tbl AeHT:
'CeH aHraw aTblJ\ apblTbln,
aSJrblanTblH-MJ1HeH4apblTbIn,
TerepeK )KypTYH apaIIan,
KaHAaHKeIIreH cell 4anCblJ\,
KaHAa6apraH ceH 4anCblJ\?

675

AJlAblJ\rbl 3PAHJ\ Ke3epeT,

KbI3b1II eJ\YJ\ 6030POT,
cell )l(aHblH )1(00 aJIbln

kudala~lpturganda,
Manas koynuna kelgende,
Mefidi-bay buzar barlfidl:
senifi bastlrgan colun koo kilip
Manas-minen Temir-kan,
ozilnilfi atasl Caklp-kan,
kayn atasl Temir-kan,
il~oo endi coo kllaro~ucergka azlr bol!'
Ofi batasln berdi deyt,
Temir-kanga bardl deyt.
Kok-ala sakalMefidi-bay
koro koydu Caklptl.
Atka minip celdi deyt,
Caklptl camna keldi deyt.
Celip keldi camna,
Caklp-kanga ayttl deyt:
'Sen ayga~ atlfi antlp,
ayagl altm-minen ~antlp,
togorok curtun aralap,
kaydan kelgen sen ~alslfi.
kayda bargansen ~alslfi?
Aldlfigl erdifi kezeret,
klzll ofiilfi bozorot.
sen caYln coo allp

kulaglnda gilmil~ kilpe,

kaym ana begenirse
pek gilzel bir gelindir o!
Belinde slkl bir kerner,
Temir Han'in halkl i~inde biri vardlr
Temir Han'in sozcilstidilr,
akar sudan su ~eker,
Temir Han ona beylik verecek,
vermezse bozucu olur.
Klr sakalll Mendi-bay
fesatllk i~in dogmu~tur!
Temir Han ile Caklp Han
helalle~irken,
Manas'la kucakla~lrken
Mendi-bay bozmaga kalktl.
0 senin bastlgln yolu kurutur.
Er Manas ile Temir Han
bir de babasl Caklp Han,
kaym pederi Temir Han,
il~ilnil birden dil~man kllar.
Onun i~in ~ok dikkatli 01'"
Ona boyle dua etti.
Sonra Temir Han'a yard!,
klr sakalll Mendi-bay da
uzakdan Caklp'i gordil.
Ata atlaYlp segirtti
Caklp-baY'ln yanma geldi,
yamba~ma sokularak
Caklp Han'a ~oyle dedi:
"Sen ayga~ atlnl yorarak,
ayaglm altlnla ~arlklaYlp,
yurdun etraflnl dola~lp
nerelerdengeliyorsun?
Nereye gidersin ihtiyar?
Alt dudagln sarkml~ senin,
klzll yilziln de bozulmu~,
yazm dil~mamn aldlgl

i;,~";

.,~~

~"'ii.!i'ifi';
r,"""""';"";',!:

72

MANAS DESTANI
)l(a6bIrbm )l(ypreH qaJICbl~6bI,
KbIllIbIH MaJIbIH )l(YT anbm

)l(YTan )l(ypreH qaJICbI~6bI?

6 8 0 Ai1~araH ManblH 6YTaJIbm
CeJI611K
cypan Ke~I1~611?'
'MeH )l(ai1bIH )1(00 anbm
)l(a6bIKKaHbIM TynTY )l(OK,
KbIllIbIH ManbIH )l(YT anbm
685

)l(YTan KeJIl1n )l(yp6ei1MYH,

aMaraH ManbIH 6YTaJIbm
CeJI611Kcypan )l(yp6ei1MYH.
MeHI1H 6aTbIp MaHac 6aJIaM 6ap-

690

Kai1bmTblH KbICbIHKapa-6epYK
KapMan anraH TaJIMaH,

695

IlIoopYKTyH KbI3bIH HaKblJIai1

OJIXOJIon ~bI KoproMaHKbICanraMai1 OOJIrOHXOK,
KbICbI KOi1HYHKepreH XOK!
Ai1ralli aTblM TI1CTeTTI1M,
MaHacKa 611pcYJIYy KblC I1CTeTrnMq~blP-qy~yp
cYYJIereH
mJII1H MaM 611JI6ereH

700

KbITai1~bIH XYPTYH KbI~blp~bIM,

aH~aH 611pKbIcTannMbIM;
KeTMeHI1HTaJIra CanTaraH,
Kep 311IernHaprbIMaK
aTTai1 MaKTaraH,
3arbIpa HaHbI Koi1HYHa,

705

ai1pbI, KeTMeH Moi1HYHa

CapTTbIH XYPTYH KbI~bIp~bIM,
6aTbIp MaHac YYJIYMa
aH~aH cYJIYy TannMbIM;
)J(annaK-TOO qbIrbIn )l(ai1JIaraH,

qOqKOHYHcaHbIH KeCl1naJIbIn
71 0 KaH)I(bIrara 6ai1JIaraH,
TerepeK KannaK, qOKTYy 6epYK
KaJIMaKTbIH )l(YPTYH KbI~bIp~bIM,

715

6aTbIp MaHac YYJIYMa

aH~aH cYJIYYTannMbIM;
KanqaHbIH XYPTYH KbI~bIp~bIM.
aH~aH cYJIYy TannMbIM;
KbI3b1JI-6allI )l(YPTYH KbI~bIp~bIM.
aH~aH cYJIYy TannMbIM;

cry 6allIblH~a yi1 6ap,

7 2 0 yi1 6allIbIH~a 611i16ap
KbIprbIcTblH XYPTYH KbI~blp~bIM,
aH~aH cYJIYYTannMbIM;

725

bIH~bIHbIH )l(ypTYH KbI~bIp~bIM,

aH~aH cYJIYYTannMbIM;
Te)l(l1KmH )l(ypTYH KbI~bIp~bIM,
aH~aH cYJIYYTannMbIM;
AJIbInTbIH XypTYH ai1~a~blM,
aH~aH cYJIYy TannMbIM;
Ka3aKTbIH XypTYH Kapqa~bIM.

cabrglp ~rgon ~aISlfibl,

kl~m maIm cut allp
cutap curgon ~aISlfibl?
Aydagan maIm butallp
selbik surap keldifibi?'
'Men caym coo allp
cablkkamm tuptu cok,
kl~m malln cut allp
cutap kelip curboymiin,
aydagan malln butallp
selbik surap ciirooymiin.
Menin batlr Manas balam barKaYlptIn kIsm Kara-boriik
karmap aIgan taladan,
~ooruktun klzm NakIlay
olcolop aldl korgondanklS alganday bolgon cok,
klSl koynun korgon cok!
Ayga atIm tistettim,
Manaska bir suluu kIs istettim~aIdlr-~uldur siiillogon
tilin adam bilbegen
Kltaydm curtun kIdlrdlm,
andan bir kIs tappadlm;
ketmenin taIga saptagan,
ker e~egin arglmak
attay maktagan,
zaglra nam koynuna,
ayrl, ketmen moynuna
SarttIn curtun kldlrdlm,
batIr Manas uuluma
andan suluu tappadlm;
Calpak-too ~lglp caylagan,
~o~konun samn kesip allp
kanclgaga baylagan,
togorok kalpak, ~oktuu boriik
KalmaktIn curtun kldudlm,
batIr Manas uuluma
andan suluu tappadlm;
Kal~anm curtun kIdudlm,
andan suluu tappadlm;
Klzll-ba~ curtun kIdudlm,
andan suluu tappadlm;
suu bamda iiy bar,
iiy bamda biy bar
KuglStIn curtun kldudlm,
andan suluu tappadlm;
Indlmn curtun kIdudlm,
andan suluu tappadlm;
Teciktin curtun kIdudlm,
andan suluu tappadlm;
AlIptIn curtun aydadlm,
andan suluu tappadlm;
KazaktIn curtun kar~adlm,

fakir bir ihtiyar degil misin?

Kl~1n mallm kar alan,
karda yilriiyen ihtiyar degil misin?
Silriisilnii kaybedip,
sadakaistemege gelmedin mi?"
Ben yazln dil~mamn aldlgl
bir dilenci degilim.
KI~1n mallm kar alan
karda yiiriiyen degilim.
Siiriisilnil kaybedip,
sadakaistemege gelmedim.
Benim bahadlr oglum Manas var,
KaYlp'ln kIZI Kara-bOriik'il
bir ovada esir aldl.
~ooruk'un klZI NakllaY'1
bir kaleden esir aldl.
Fakat 0 hi~ evlenmedi,
hi~ kIz koynunda yatmadl!
Bal rengi atlma bindim,
Manas'a tatil bir klZ anyorum.
<:aIdur~uldur ederek
anlaIImaz bir dil konu~an
<:in yurdunu dola~tlm hen.
Orada bir kIz bulamadlm,
~apayasogiltten sap taklp
inat~l e~egini cins atml~
gibi metheden,
koynunda ekmek talyan,
boynuna ~ift ~apa asan
Sartlann yurdunu dola~tlm hen.
Bahadlr Manas ogluma
orada da giizel bulamadlm.
Dilmdilz daglardayazlayan
domuzun etini kesip
egerlerine baglayan
tekerlek kalpakll, pilskilllil ba~llkll,
Kalmuk yurdunu dola~tlm.
Bahadlr Manas ogluma
orada da gilzel bulamadlm.
Kal~a yurduna da gittim,
orada da gilzel bulamadlm.
Klzll-ba~ ilini dola~tlm,
orada da giizel bulamadlm.
Su ba~lnda evi olan
ev balnda beyi olan
Klrglz yurdunu dola~tlm,
orada da gilzel bulamadlm.
Sonra Hint yurduna gittim,
orada da kIz bulamadlm.
Tacik yurduna da gittim
orada da kIz bulamadlm.
Alpler yurduna da vardlm,
orada da kIz bulamadlm.
Orad an Klrglz yurduna gittim,

MANAS'IN EVLENMES1,OLUMU VE YEN1DEND1R1Ll~1

730

735

aH,naHcynyy Tanna,ll.blM!
An~a Ky~aH )KapblH~a,

andan suluutappadlm!
AIda Kuday cannda,

AK-na,ll.blllIa GapbIH,na,
aK caKa;maH aT aJIraH

Ak-padl~a bannda,
ak sakaldanat algan
Padl~adanbat' algan,
Ak-kula at tok bolgon!
Ak-padl~adanbat' algan son,
Manaska kep aytar
ki~i cok bolgon!
Temir-kan degenkan bar,
aka salgan tuzu bar,
Kamkey degen klsl bar:
kiiroko kiyse, cende~deyt,
01Kamkey degenkls
bu Manaskatende~deytKamkeyge cuu~utii~o keldim!'
Kok-ala sakal Mendi-bay
mingen atm bura'di,
Temir-kandm iiyiino

lla,ll.blllIa,II.aHGaT' aJIraH,
AK-Kyna aT TOKoonrOH!
AK-na,ll.blllIa,II.aHGaT' aJIraH co~,
MaHaCKa Ken aJiTap
KHIlIH )KOKGonrOH!

740

TeMHp-KaH ~ereH KaH Gap,

alllKa CaJIraH ry3Y Gap,
KaHbIKeii ~ereH KblCbIGap:
KypeKe KHHce, )Ke~elll ~eiiT,
on KaHblKeH ~ereH KbIC
Gy MaHaCKa Te~elll

745

~eHT-

KaHblKeHre )KYytly TYllIe KenAHM!'

KeK-aJIa caKaJI Me~H-6aj;i
MHHreH aTblH Gypa'~H,
TeMHp-KaH,nblHvHYHe
)KenHn KenHn TYIlITY ~eHT,
TeMHp-KaHra aiiTTbI ~eiiT:

750

Tep6eHGerHH TeMHp-KaH,
aiibmbl~blH KalllblH,na,
6oc ~e6eHYH 6alllbIH~a
aK-caKaJIJJ.YY
)J(aKbIn- KaH
aJiAan KenreH MaJIbI)KOK,

755

apTblHbIn KenreH 6yny )KOK,

)KYMIlJan KenreH Kyny )KOK"ATKa MHHHn )Ken~HM" ~eiiT,
"KaHbIKeHre )Kyytly TYIlJe
Ken~HM!" ~eitT.

760

MYH~aH KOP~YK6onop6y,
MYH~aH 30P~YK 6onopGy?
,[(aitpaHbIH 6alllblH 6yprYH!
Kypy KenreH Ky~aHbI
KYnAapbl~a yp~yprYH!'
AH~a TeMHp-KaH aitTTbI ~eitT:

765

'KeK-aJIa caKaJI Me~H-6ait,

6Y3YKKa TyyraH Kyny~aH

770

GY3yry~a KHp6eitMHH!
O~ )KaKTarbl )Koponop,
con 31l1HKTeHtloponop,
tlbIH )J(aKbIn-KaH on oonco,
6aTblp MaHac yyny Gap!EalllblHa KHHreH 6epyry!
"TerepeKTeH

775

780

Ken aJIbInTbl

KblpaMbIH!" ~ece, 3PKH 6ap!EaTblp MaHac yyny Gap!

o~ )KaKTarbl )Koponop,
con )KaKTarbl tloponop,
aTblHaH K6ropyn aJIbI~ap!
AsrrblH )Kepre THHrHcneit
aTblHaH Keropyn aJIbl~ap!
KaJIbI~ T6IlJeK CaJIbl~ap!

celip kelip tii~tii deyt,

Temir-kanga ayttJdeyt:
'Terbenbegin Temir-kan,
aylllndm kamda,
boSdoooniin bamda
ak-sakalduuCakJp-kan
aydap kelgen mall cok,
artlmp kelgen bulu cok,
cum~ap kelgen kulu cok"Atka minip celdim" deyt,
"Kamkeyge cuu~u tu~o
keldim!" deyt.
Munday korduk bolorbu,
munday zorduk bolorbu?
Dayramn bam burgun!
Kuru kelgen kudam
kuldanna urdurgun!'
Anda Temir-kan ayttJdeyt:
'Kok-ala sakal Mendi-bay,
buzukka tuugan kuludan
buzuguna kirbeymin!
On caktagl corolor,
sol e~ikten ~orolor,
~m Caklp-kan 01 bolso,
batJrManas uulu bar!-

73

hiy bir Jerde klZ bulamadlm.

Tann'mn yardlml ile
Ak-padla'mn omrti uzun olsun, .
ak sakaldan at aldl,
padiahdandua aid..,
Ak-kula atl doydu.
Ak-padla'mn duaslm aldlkdan sonra,
Manas'a soz soyleyecek
kimse ylkmadl.
Temir Han adll bir han varrnl,
aa katacak tuzu varml
bir de Kamkey adll bir klZI varml.
Zlrhml giyince boyu onunla birmi.
Ol Kamkey denen klz da
oglum Manas'a denk imi!
Kamkey'i istemegegeldim!
Klr sakalll Mendi-bay da
bindigi atl dondtirdti,
Temir Han'm evine dogru
kotu, sonra attan indi,
Temir Han'a Oylededi:
"Sakm klzma, ey Temir Han,
yurdunun kenannda hem
boz tepenin bamda
ak sakalII Caklp Han var.
Ardmda stirn filan yok.
Ardmda parasl pulu da yok.
Kul, kale de getirmiyor.
Ata bindim koup geldim, diyor.
Kamkey'i istemeye
geldim, diyor!
Bu bir hakaret degil mi?
Bu bir cebir degil midir?
Nehrin bamdangeri ~evir
eli bo gelen bu talibi!
Kullanna dayak attlr!"
Temir Han ona dedi ki:
"Ey kif sakalll Mendi-bay:
Ara bozmak i~in dogan kul,
fesadma girmem ben.

Bama kiygen ooriigii!

"Togorokton kop allptJ
klramm!" dese, erki bar!Batlr Manas uulu bar!
On caktagl corolor,
sol caktagl ~orolor,
atJnankotoriip allnar!

Sag yamnda yoldalan.

sol yanmda yigitleri.
Caklp Han'm. gelen 0 ise.
bahadlr Manas oglu var!
Bama giydigi borngti var!
Etrafmda bir ~ok alp var.
Yeneyim dese kuvveti var!
Bahadll' Manas oglu var!
Sag yamnda YQldalarl,
sol yaQmda yigitleri.
attan indirip aim,

Ayagm cerge tiygispey

atJnankotoriip allnar!
Kalin to~ok sallnar!

ayagl yere degmesin.

Attan ,ndirip alln!
Kalin doekler serin!

,,:~:=jl

MANAS DESTANI

74
EarblnaH KOWAYHalII 6wIIIwpwn

785

790

HapblH TapTbln 6epw~ep!

EaWTan 6eAeH 6an KblMblC,
6an tIaWKaTblnanbI~ap!
qbIH)KbIPAYY Kece tIbIHbI aRK
tIbIpMaJITbln aRK CYHy~ap!
CYYCYHYH)KaKlIIbI KaHAbIpbln
KanbI~ TelIIeK canbI~ap!
)Ka6YYHY )KbIny )Ka6bI~ap!
TbIHill YKTaTbln KolO~ap!
Ta~ arapbln aTKaHAa,
o60AOH )KbInAbIC 6aTKaHAa,

KYH Myp]J.yHaTl'IwreHAe,
79 5 owroryn anbln cypawH!
An aTbIHa MUHmcun
anbln Ae~re tIblrawH!
)KaKillbl )KaTblKKen awcca,
)KaKlIIbl )Koon 6epewH!
8 0 0 )KaMaH KaTyy Ken awcca,
)KaMaH )Koon 6epeWH!'
AWTKaHblHAawKblnAbl AeWT,

805

3pTeH-MUHeH TYPAY AeWT,

tIbInantIblHAbi KOWAYAewT,
)KycYH-KonYH )KYYAYAewT,
CYYCYHYH)KaKlIIbl KaHAblpbln
3H )Kepre 6apAbi AewT.
)KaKbm-KaHAaH TeMWp-KaH
6apbln Ken CYPaAblAewT:

810

.Ana-TOOAaW)KaKbln-KaH,
a3raHCbln KaHTbm )KYpocy~?
KeK-aJIa CaKaJIMeHAu-6aw
6Y3YKKa TYyraH KWIIIW-Ae:
"CacKa )Kenun Kup6e!" Aen

815

MeHUH TypraH TepeJIYK

6ep6ereHAe 6Y3YtIY,
6Y3YK-6Y3YK Ken aMTTbl.
EY3yryHa KWp6eAUMKeJIUn CeHAeHKe~eIII CYPaAbIM.'

820

AHAa aMTTbl)KaKbln-KaH:
'MeHwH KeJIreH )KOJIyncypaca~,
MeHWHKe6UMAu 3IIIWTCe~6alIIbi Kapa, 6YT aMpbl

825

aAaMCaT6y )KypTTaH
aHblH 6apblH KbIAbiPAbIM:

830

TynTy cYJIYYTannaAblM!
)KacaraHbl )KapaW-OKAeMT,
aJITblH uMMeK KaKKbIAaM,
KaWHaTaCbl MeH )KaKbln

EaTblp MaHac YYJIYMa

MaKblJIblrbl )KaKKbIAaM,
Maa )KaKlIIbl KeJIUH6oJIrYAaM
KaHblKeM KblCbl~ 6ap-oK AeMT:
"3JItIUJIWKKa eJIYM )KOK,
835

)KYYtIYJIYKKa KOPAYK)KOK!"

Bagllan koydun a~ bi~irip

nann tartlp berifier!
Bay tal beden bal klmls,
bal ~aykatlpallfiar!
~mclrduu kese ~ml ayak
~lrmaltJpayak sunufiar!
Suusunun cak~l kandmp
kallfi to~ok sallfiar!
Cabuunu cllu cablfiar!

Biiyiik bir koyun pi~irin,

misafire ikram edin.
BaI ile gen~ klsrak klmizi

Tm~ uktatJpkoyufiar!
Tafi agarlp atkanda,
obodon clldlS batkanda,
kiln murduna tiygende,

giizelce kan~tmlsln!
KenarII ~ini kase ile
egilerek sunun ona.
Susuzlugunu biT giizel kandmn,
kalln do~ekler yaYIn,
iistiinii sessizce ortiin,
rahat uyutun,
tan yeri aganp
gokte Ylldlzlar sonerken
giin onun yiiziine dogarken

oygotup allp surayn!

AI atJna mingisip

uyandmp gorii~iiriiz.
Gnu al ata bindirip

allp dofigo ~lgayn!

Cak~l catlk kep ayssa,

tepeye gotiirecegim,
giizel ~eyler soyler ise
giizel cevaplar veririm!
Fakat fena ~eyler soyler ise
fena da cevaplar veririm!"
Emir edileni yaptllar.
Sabah erken kalktJ 0,
online legen koydular,
elini yiiziinii Ylkadl,
i~ecegini bol i~ti,
beklenilen yere gitti.
Temir Ran yakl~lp sordu,
Caklp Ran'ln diledigini:
"Ala-dag gibi koca Caklp Ran,
neden atll dola~lyorsun?
Klr sakalll Mendi-bay, bir
ara bozan koledir, bil.
Batakllga at siirme der.

cakl coop bereyn!

Caman katuu kep ayssa,
caman coop bereyn!'
Aytkamnday klldl deyt,
erten-minen turdu deyt,
~llap<;mdlkoydu deyt,
cilsiln-kolun cuudu deyt,
suusununcak~l kandmp
en cerge bardl deyt.
Caklp-kandanTemir-kan
barlp kep suradl deyt:
,Ala-tooday Caklp-kan,
azganslpkantJp ciirosilfi?
Kok-ala sakal Mefidi-bay
buzukka tuugan ki~i-de:
"Saska celip kirbe!" dep
menin turgan toroliik
berbegendebuzu~u,
buzuk-buzuk kep ayttl.
Buzuguna kirbedimkelip sendenkefie~suradlm.'
Anda ayttl Caklp-kan:
'Menin kelgen colup surasafi,
menin kebimdi e~itsefiba~l kara, but ayn
adamsatbu curttan
amn bann kldlrdlm:
BatJrManas uuluma
tiiptii suluu tappadlm!

isteyip verdigim ~eyi

bozar 0, vermek istemez,
kavga ~Ikaran sozler soyler,
fakat hen ona aldanmam,
kendim geldim gorii~mege."
CakIp Ran da ~oyle dedi:

Casagamcaray-ok deyt,
altln iymek kakklday,
kayn atasl men Caklp

"Geldigim yolu soruyorsan

dinle anlataYlm sana.
Ba~1kara iki ayakll,
adam oglu yurtlanm
ba~tanba~a dola~tlm ben,
bahadlr oglum Manas'a
bir tane klz bulamadlm.
Pek miinevver pek yiiksek,
kulagl altln kiipeli,
hen kaYIn babasl agzlndan,

makllIgl cakklday,
maa cak~l kelin bolguday
Kamkey klSlfi bar-ok deyt:
"El~ilikka oliim cok,
cuu~ulukka korduk cok!"

pek methedilmeye yakl~an,

bana laYlk gelin olan
Kamkey adll klzln varml~.
EI<t'iyezeval olmaz,
klz isteyene hakaret olmaz,

MANAS'IN EVLENMESt, OLUMU VE YENtDEN DtRiLi-5i

75

KaHblKeHreKen~MMMeH,
Kamkeyge keldim men,
hen de Kamkey'e geldim,
)Kyyqy TYIIIe Ken~MMMeH,
cuu~u tii~o keldim men,
onu istemege geldim.
TaTacbl~6bl6y TYCYMY?
tataslnbl bu tusundu?
Tadar mlsm sen bu tuzu
I>epecM~6M
6y MaHaCKaKblCblMbl?'
Beresinbi bu Manaska klslndl?'
verir misin Manas'a kIZl?"
840 TeMMp-KaHTYPyn MblHaaHTTbl:
Temir-kan turup mma ayttl:
Temir Han kalktl dedi ki:
'A )KaKbm-KaH,TapblH6a!
'A Caklp-kan, tarmba!
"Caklp Han sakln darllma!
CeHMH6aJIa~6y MaHac
Senin balan bu Manas
Senin oglun bu Manas
Ky~acbl-MMHeH
KYYIlIa6epe-r~e6eH6M? kudasl-minen kuu~a beretdebeybi? sagdlclyla vuru~uyor, oyle degil mi?
):(OCY-MMHeH
~oonaIlIa 6epe-r~e6eH6H? Dosu-minen dool~a beretdebeybi?Dostuyla dovii~iiyor, oyle degil mi?
845 Kapbl~aIlI-MMHeH KapMaIlIa
Kannd~-minen karm~a
Karde~iyle dal~lyor,
6epel"~e6eH6M?
beretdebeybi?
oyle degil mi?
CeHJ1H
6aJIa~6y MaHac
Senin balan bu Manas
Senin oglun bu Manas
Ken )Kopryqy ~e6eH6J1?
kop cortu~udebey\li?
orada burada siirtiiyor, oyle degil mi?
AK-KynaHblHKYHpyryH6yyaT~eUT,
Ak-kulamn kuyrugun buuat deyt, Atmm kuyrugunu baglaYlp
TerepeK )KblnKblKOH60HKyyaT~eHT. togorok cllkl koyboy kuuat deyt. hep allan toparlaYlp allyor.
850 AnblnTap-MJ1HeH
aJIblIlIbln,
Allptar-minen all~lp,
Alpler ile ~arpl~lyor,
6aTblpnap-MJ1HeH
caHblIlIbln,
batlrlar-minen saYI~lp,
bahadlrlarla sav~lyor,
KeKyp9K-MJ1HeH
3pJ1HJ1qJ1
kokiirok-minen erini~i
gogiis gererek
KenreHAK-KYna
kelgen Ak-kula
ko~anAk-kula'YI
KeMeHeH OKKO)KaKTblpbm,
koldonon okko ~aktlnp,
~apraz gelen okJardan ka~lnyor,
)KaKaCblaJITblHaK Ky6e
cakaSIaltm ak kiibo
yakasl altm ak zlrhlnl
855 )KaKaJIaIlIbm)Koora )KblpTTblpbm,
cakal~lp cooga clrttlnp,
bogazl~lp dii~mana Ylrttlnyor.
6ypeHYHaJIbmTaHenyn KaJI6aU6bl? biironiin allptan oIiip kalbaybl?
Bir alp elinde olmez mi o?
MeHMH)Ka~blCKblCblMKaHblKeH
Menin canis klslm Kamkey
Biricik klzlm Kamkey
6J1pTYH~YKTeHKYHKepreH,
bir tiindiikton kiln korgon,
yalmz bacadan giin gordii,
6J1pTYTYKTeH
cyy J1qKeH,
bir tiitiikton suu i~ken,
suyu yalmz evde i~ti.
860 )KOprO~OH
TaMan 60c MMHreH,
corgodon taldap bos mingen,
Se~ilmi~ atlara bindi,
apaKTaHTaMan 6aJIJ1QKeH,
araktantaldap bal i~ken,
Uzaktan gelme bal yedi,
)Ken6ereH)Kenre QblKnaraH,
celbegeycelge ~lkpagan,
ince elbise ile riizgara ~Ikmadl.
)KenCaJIKblHblH
Kep6ereH,
cel salklmn korbogon,
Soguk nedir hi~ bilmedi,
TY~e 3I1IJ1KKe
QblKnaraH,
tiindo e~ikke ~lkpagan,
hi~ gece kaplya ~lkmadl.
865 TYHereHaIlITbl J1QnereH,
tiinogon a~tI i~pegen,
Diinden kalma yemek yemedi.
)Ka~bICKblCblMKaHblKeH
canis klslm Kamkey
Biricik klzlm Kanlkey
KapaKJ1HMn
KaJI6aH6bl?
kara kiyip kalbaybl?
karalar giyip kalmaz ml?
)KOpryQYCYHKOMYPCYH!Cortu~usunkoydursun!Yurt gezmekten vazge~sin,
AHaH KblCblMAbl
6epeMHH.
Anan klslmdl beremin.
klzlml ona vereyim.
870 ATblwKaHblHKOMYPCYH!
AtI~kamn koydursun!
Ok atmaktan vazge~sin,
tIa6blIlIKaHblHKOU~YPCYH!
~abl~kamn koydursun!
~arpl~maktan vazge~sin,
CaHblwKaHblHKOH~YPCYH!SaYI~kamnkoydursun!bll;:aklamadanvazge~sin,
AHaH KblCblMAbl
6epeMHH!
Anan klSlmdl beremin!
klzlml ona vereyim.
ATblIlIKaHblHKOH60co,
AtI~kamn koyboso,
Ok atmaktan vazge~mese,
Qa6blIlIKaHblHKOH60co,
~abl~kamn koyboso,
oldiirmekten vazge~mese,
caHblIlIKaHblHKOH60co,
saYI~kamnkoyboso,
saplamaktan vazge~mese,
TynTY KblCblM6ep6eHMHH!'
tiiptii klslm berbeymin!'
klZlml asia vermem!"
AnaQbIKT'i\H
)KaKbffi-KaH,
Ala~lktay Caklp-kan,
Yurt gibi koca Caklp Han
Ana-TOO~aH)KaKbm-KaH,
Ala-tooday Caklp-kan,
Ala-dag gibi yiice Caklp Han,
)l(aKbm-KaHypneMY AeHT
Caklp-kan iirpOydti deyt
Caklp Han ofkelenmi~ti,
aQyy )KaMaHKeMJ1~eHT:
~uu calnan keldi deyt:
hiddetindenate~sa~lp:
'TeMJ1p-KaH,;)
TeMHp-KaH,
'Temir-kan, e Temir-kan,
"Temir Han, yay Temir Han,
MeHJ1H
Ka6aKTarbiKaKQblraH
menin kabaktagl kakl;:lgan
benim dag kenanndaki
OOryHKeMJ1preH,
bogun kemirgen,
bokumu kemiren
MeHMaHacKa6ap6acaM!
men Manaskabarbasam!
hen Manas'a varmazsam!
: I>apbmKa6apaHTnacaM!
Barlp kabaraytpasam!
Varlp barer vermezsem!
CacKa )Kene...,TeMHp-KaH!

Saska cele...,Teinir-kan!

Batakllga yiirti Temir Han!

MANAS DESTANI

76
MaHac Kbl3bln~aH )l(eneK anbl4bl,

Kblp )l(arblHa 4blrbl4bl,

KbliiKblpbm MaHac caiibl4bl,
89 0 cypaca 6ep6ec KaHblKeii,
a4 6KneKTeH anbl4bl
aT KOTYHOcanbl4bl
on)l(o )l(eCUpUH Kblnbl4bl,
aH~a anbl~ Here )l(eTeT?
895

KyiiManyy )l(yr9H KamKaCblMaAK-n~blma 3nl1HeH

taldap ttiptti carganda

"Ak-padla bat'alamm!"

~en 6apraMa,
aMaii KamblH Kep~u-~e,
OpycTaH 6onoK 6y )l(ypTTY
AK-n~blmaM aa 6ep~u-~e.

depbarganda,
ayday kam kerdi-de,
Orustan bolok bu curttu
Ak-padlamaa berdi-de.
Calnp-cultup cayda barKIslfi maa berbes
cerifi kayda bar?'
Anda Temir-kan ayttl:

alamaya gideli
ay gibi kalm ~attl,
Rus'tan ba~ka her milleti
Ak-padl~a bana verdi diyor.
Yaz gtinleri slcak eser,
kIzml bana verrnemege
nasll cesaretin var?"
0 zaman Temir Han da ~oyle dedi

'Oynop aytamm, Caklp-bay,

talkaktap aytamm, Caklp-bay!
Ay karafigl run we:
kann-minen bala
aralalpbilgen ktin we.

"~aka soyledim Caklp-bay,

latife ettim hen sana,
ay karanllk gecede olur,
karlmla ~ocugumla
bunu iyice dii~iinelim,
Gidip kanmla gorii~eyim,
klzlmla da konu~aYlm,

)l(epu~ KaMa 6ap?'

AMa TeMup-KaH aiiTTbl:
'OiiHon aiiTaMblH, )KaKbm-6aii,
TanKaKTan aiiTaMblH, )KaKbm-6aii!
Aii Kapa~rbl TYH 3~e:
KaTbIH-MI1HeH6ana

apanambm 6unreH KYH3~e.

9 1 0 KaTblHra Ke~em canaiiH!
EanaMa Ke~em canaiiH!
AraMa Ke~em canaiiH!AHaH KaiiTbm KeneiiH!
915

Typa TyprYH, )KaKbm-KaH!

EaSlrbl K9K-ana caKan MeMu-6aii
6Y3YKKa ryyraH Kyn 3~e.
n~blma 6epe-TyraH
aT 6amblH~aii anTblHblH,
Koii 6amblH~aii KYMymYH

920

"Koii!" ~eii-ryraH 6Y3yry

om'on MeHU6ycnaca!
Ke~emHn KeneiiH!Typa TyprYH, )KaKbln-KaH!'
KaiiTbln 6YTKa can~bl ~eiiT,

925

6ambl Tyynyy 6HiinepuH,

Kapblcbl canblK KaH~apblH
aT llanTblpbln an~bl ~eiiT,
03Y yiiYHO )l(Hii~bl ~ej;iT:
'Ke4e KenreH Ana-Too~aj;i

930

)KaKbm-6aii,
"CacKa )l(eJle KHprHH!" AeHT,
")Ka~rblc yYJIYM MaHacKa
KaHblKeH KblCbl~ 6eprHH!" AeHT.
Kam"e6HC )l(aKllIbIJlap?'
KoK-aJla caKaJl MeMH-6aH

935

Verrnedigin Kamkey'i
ince bileginden ~ekip alacak,
atmm arkasma atlp
esir diye gotiirecek,
0 zaman kuvvetin ne i~e yarar?
Atl siislii ko~umrudur.

Tan~an TYnTY )l(apraMa

"AK-n~blma 6aT'anaMbIH!"

)KanTbm-)I(ynryn
)l(aii~a 6apKblCbl~ Maa 6ep6ec

905

Kuymaluu ctigon kakasmdaAk-padla elinen

bOlok bakasm(da?)

Manas klzil bayragl allp

dagm slrtIndan ~Ikacak,
haykIrarak buraya saldlracak.

Ak-padl~
kavminden ba~kaslm,
sogiit dall gibi yarar
Ak-padl~a'mn duaslm

oonoK 6amKacbIH(J(a?)

900

Manas kIZIldan celek all~l,

kIf cagma ~lgl~l,
klykmp Manas saYl~l,
surasaberbesKamkey,
a~ bilekten all~1
at kottino sall~1
olco cesirin klll~l,
anda aIlfi negecetet?

6Y3YKKa TyyraH KYJI3Kell,

6YJlKynYII Ko60 KaJ1L\bl)\eHT:

Kannga kefiesalayn!
Balama kefiesalayn!
Agama kefiesalayn!Anan kaynp keleyn!
Tura turgun, Caklp-kan!
Bayagl kok-ala sakal Mefidi-bay
buzukka tuugan kill ooe.
Padlabere-tugan
at bamdayalnmn,
koy bamdayktimtitin
"Koy!" dey-tugan buzugu
o'ol meni buspasa!
Kefieip keleyn!Tura turgun, Caklp-kan!'
Kay tip butka saldl deyt,
ba1tuuluu biylerin,
karlsl sallk kandarln
at ~aptmp aid I deyt,
ozti tiytino ciydl deyt:
'Ke~e kelgen Ala-tooday
Caklp-bay ,
"Saskacele kirgin!" deyt,
"Caiigls uulum Manaska
Kanlkey klslii bergin!" tleyt.
Kantebis cakllar?
Kok-ala sakal Mefidi-bay
buzukka tuugan kul ekell.
bulkulup kobo kaldl deyt:

agabeyimle gorii~eyim,
ondan sonra geleyim!
SeDburada dur, CakIp Han!
Bayagl. klr sakalll Mendi-bay
ara bozmak i~in dogmu~tur,
Padi~ahalaYlk alan ~ey
at ba1kadar altmdlr,
koyun ba~1kadar giimu~tur,
0, bunu vermeyeyim istiyor,
"Verme!" diye kar~1~Iklyor,
Hele gidip goru~eyim,
seDburada dur Caklp Han!"
Kam~IYI sallaYlp gitti.
Ba~1tuglu beylerini
butun niifuzlu hanlannl
at gonderip ~aglrttl 0,
kendi evine topladl:
"Dun Ala-dalT
.,.,oibi
Caklp-bay geldi,
"Sazllga bir ip ger!" dedi.
"Tek oglum Manas'a
klzln Kanlkey'i ver!" dedi,
Ne yapallm beyler?"
Klr sakalll Mendi-bay ki
ara bozmak i<;;indogmll~tur.
~lceleyerindell kalktl:

MANAS'IN EVLENMESt, OLUMU VE YENtDEN DtRtLt-5t

'AH~an KenreH Manbl )KOK,
apTblHbln KenreH 6yny )KOK:
940

")Ka~rblc aTTYY )KaKblnTa

aa KblCblM 6epeMuH!" ~en
)KaHbl~ qblrbln 6apa6bl?
AaHpaHblH 6aUlblH 6ypaMblH,
KaTapnan Kanbl~ KoprOH ypaMblH,
e3YM caK 6onoMYH!

945

950

AprblMaK OOCblH)KaSlMbIH,
)Ka~rbIC MaHaCTbl caSlMblH,
aTblH blnoo KbinaMblHKopKno, KopKno, TeMup-KaH!'
MeMu-6aH 6y cec aHTKaH~a,
KapblCbl canbIK KaH~apbl,
6aUlbi Tyynyy 6uHnepu
Me~u-6aHra

aHTTbI~eHT:

TeMUp-KaHAbIH 6epreHuHe

TOH6o~y~,

ledi

6Y3Yry~y KOH6o~y~,
9 5 5 KeK-ana CaKan ceH rypraH,
KapblCbI canblK KaH MeH rypraw,
6aUlbI ryynyy MeHTypraw!

960

AK-n~bIUla 3nUHeH,
aHAaH6eneK 6y 3nUHe
MaHac CaMaHAaHKblnbln canblpbln,
KaMblUlTaH KbInbln )Kanblpbln,
KapKapanyy 6y KblCblH
KapMan on)KO Kblnblqbl,

965

Kaca6anyy KenUHUH
KapMan on)KO Kblnblqbl,

6o~o~cyraH )KUrMTMM,
6aTbIpcblraH )KMrUTMM
6apblH Kblpbln MWMqM!
)l(aKbln-KaH qaKblpbln anbl~ap!
9 7 0 ASlrblH )Kepre TUHrMcnew
TaK KeTepyn anbl~ap!
KaH TaKTara qblrapbm
Kanbl~ TeUleK canbl~ap!
975

Eapqa-MUHeH 6anKblHbi
an~blHaTeUlen KoIO~ap!
EyynYM-MMHeH 6YTaHbl
6YTyHa qynran Kblnbl~ap!
Eapqa-MMHeH 6anKblHbi
aTblHa Tep~UK 6ypy~ap!

980

ApaKblra 6an KoUlyn

anTblH~aH KblnraH aSiKKa
aa KYIOn cYHy~ap!

985

AOCTOPKOH~yKoIO~ap!
qblnanqblH~bl KoIO~ap!
6pYK-MMHeH MeHCM
an~blHa 6apbln TapTbl~ap!
AnTblH~yy TOH~YHTorycTY
aa KMrMCMnMwM~ep!
"TeMMp-KaH~bIH KblCblHbl

,Aydap kelgen mall cok,

artlrup kelgen bulu cok:
"Cafigls ~IttuuCaklpta
aa klslm beremin!" dep
carufi ~Iglp barabl?
Dayramn bam buramm,
katarlap k:allfi korgon uramm,
oziim sak bolomun!
Arglmak oosm cayamm,
cafigls Manastl sayamm,
atm 1100kllammKorkpo, ~:orkpo,Temir-kan!'
Mefidi-bay bu sos aytkanda,
karlsl sallk kandarl,
ba1tuuluu biyleri
Mefidi-ba:yga ayttl deyt:
'Temir-kandm bergenine
to~,bodufi,
buzugufidu koybodufi,
kok-ala s~tkalseD turgay,
kansl sallk kan men turgay,
ba~1tuuluu men turgay!
Ak-padl~a:eliDeD,
andanbOlok bu eliDe
Manas samanday kllIp sapmp,
kaml~tay klllp capmp,
karkaraluu bu klsm
karmap ol.co klll~l,
kasabaluukelinin
karmap olco klll~l,
bodofisug;ancigitim,
batlrslgan cigitim
banD kmp iyi~i!
Caklp-kan ~akmp allfiar!
Ayagm cerge tiygispey
tak kotoriip allfiar!
Kan taktai~a~Iganp
kallfi to~olksallfiar!
Bar~a-minen balklnr

aldma to~()Pkoyufiar!
Buulum-minen butaru
butuna ~ulgap kllifiar!
Bar~a-minen balklru
atma terdik burufiar!
Araklga b:ll ko~up
altmdan kllgan ayakka
aa kuyup ~:unufiar!
Dostorkondu koyufiar!
<;llap~mdl koyufiar!
briik-minc~n meysi
aldma banp tartlfiar!
Altlnduu tondun togustu
aa kigisip iyifier!
"Temir-kandln klslnl

77

"Arttan gelen silrilsil yok,

bir ha,~inegetirrnemi.
eli bo~igelen Caklp'a
ona krZlml vereyim diyorsun.
Sen akllm ml kaybettin?
Akan suyu ~eviririm,
gil~lli kaleler deviririm,
kendim onu karllanm.
atm agzml Ylrtanm,
Manas'l kendim oldilrilrilm.
atlm yilk atl yapanm.
Korknla, korkma, Ey Temir Han!"
Mendi-bay ooyle deyince
billlin I()nilfuzlu hanlar.
billlin bal tuglu beyler
Mendi.-bay'adediler ki:
"Temilr Han'm nimetlerine
doymadm ml?
Fesatllkdan vazge~medinmi?
Ktr sal.alli bir adam oldun.
biz hep nilfuzlu hanlarlz.
hep bal tuglu beyleriz,
Ak-padla'mn kavminden baka hep
billlin cJigermilletleri
Manas saman gibi savurdu,
hepsini kaml gibi yardl,
bal sorgulu klzlan hep
kolundan tutup esir etti.
Duvakll gelinleri de
Ylgm YIgm esir aldl.
Erce ~allangen~lerin,
bu kahraman yigitlerin
gelir hepsini mahveder!
Caklp Hant <;:agmn!
ayagl topraga degmesin,
hilrmet:le koluna girin!
Han tahtma <;:Ikarln,
kalm doek yaptlrln,
altln ilenmi ipekten
altma doek yaydlrln.
Yumuak ipek orllilerle
bacaklarlnl sarin.
Kuma ile Belh kuma1ile
atma silslil ~ul yaYln!
Raklya bat katln da
attln bir kupaya koyup,
ana hilrmetle sunun.
Sonra sofralar kurutsun,
etlegeni hazlrlansln,
kuru ilziimler, kaysllar.
sofraslna doldurulsun,
altmll ~:ilrklerin dokuzunu
ana hecliye verin!
Temir Han'ln klzlnl artlk

MANAS DESTANI

78
990 )I(aKbm-6ai:i KYAaoonAY!" Aen
TerepeK )KYPryTaMaCbIH!
"OH qy~KYPYHTomyp!" Aen,
")I(blnKbIHbI ai:iAanKenmH!" Aen,
"KblpK qy~KYPYHTonryp!" Aen,
995 "Koi:iAy ai:iAanKenrHH!" Aen,
")I(yc qy~KypYHTonryp!" Aen,
"CHuPAbIai:iAanKenmH!" Aen,
"TepT qy~KYPYHTomyp!" Aen,
"TyeHYai:iAanKenmH!" Aen,
1000 AlIIblpa MallAblcan6acnbl?
Tanca atiAanKen6eu6H?
Tannaca OIIlYHaHapbl Kemei16H?
Ai1TKaHbIHAau
KblJIAblAei1T,
alIlblpa MallAbl canAbIAei1T,
1005 aa )KapbllIla6onAY.
)I(aKbm-6ai1 Kai1Tbln6apAbiMaHacKa,
)KeTHnMaHacKa aHTTblAei1T:

Caklp-bay kuda boldu!" dep

togorok curtu taiidasm!
"On ~uiikurun toltur!" dep,
"CIlkml aydap kelgin!" dep,
"KIrk ~uii~:uruntoltur!" dep,
"Koydu aydapkelgin!" dep,
"Ciis ~ufik1L1run
toltur!" dep,
"Siyrdl aydapkelgin!" dep,
"Tort ~uiikurun toltur!" dep,
"Tiionii aydap kelgin!" dep,
A~Ira maldll salbaspI?
Tapsa aydapkelbeybi?
Tappasa o~~unan
an ketpeybi?
Aytkamnd;ay kIIdl deyt,
alra maldJ.saIdl deyt,
aa carJ.~a
b4)ldu.
CakIp-bay kaytlP bardl Manaska,
cetip MaruLSkaayttI deyt:

Caklp-bay gelsin istesin.

Biitiin halk ana ya~a,desin,
sonra on vadi doldurun,
YllklYI siiriip gelin,
kIrk vadi doldurun,
koyunlan siiriip getirin,
yiiz vadi doldurun,
slglrlan siiriip getirin,
dart vadi doldurun,
deveIeri siiriip getirin.
Bir ~ok hayvan daha getirin,
siiriiIeri gorse gelmez mi?
Gormezse ~lkIp geri gitmez mi?'
SoyIenen bu ~ey yaplldl,
daha bir ~ok mal veriIdi,
istenen ~ey kabul edildi.
CakIp-bay Manas'a dondii.
Evde Manas'a dedi ki:

"')I(OpTKOHYMY
KOi1ryH!"Aei1T.
")I(OpTKOHYMYKoi16oco~,
1010 KblCblMAbl6ep6euMHH!"AeuT.
KblpK qOPO~O
Ka6apcan!

"'Cortkonuiidu
koygun!" deyt.
"Cortkonuiidu koybosoii,
kIslmdl berbeymin!" deyt.
KIrk ~orofio kabar sal!

"Yurt yurt dola~maktan

vazg~eceksin
vazg~meyecek olursan
kIzIml vermem!" dedi.
"KIrk yigidine haber sal!

AykIrgam colborstoy
Almambetke kabar sal!

kaplanlar gibi kiikreyen

AImambet'e de habersal!

AldIrgam ~~a~lrgan
kablanday
Aclbayga Icabarsal!
Boz-adlr bolpoiiduu toomn
seiiirdey

Kaplan gibi sinsi ko~an,

Aclbay'a da barer sal!
Boz-adlr dagl tepesi
gibi heybetli

Ai1KbIpraHbl)KOn6opCToi1
AnMaM6eTKeKa6apcan!
AnAbIpraHbIKaqblpraHKa6naHAai1
1015 A)KbI6ai1raKa6apcan!
EO3-aAbIPoonnoMYY
TOOHbIH
ce~HPAei1

yCTy~ry KYAai1Te~PHAei1
ilstiiiigii Kuday Teiiridey
MaHac MbIHAaTypacbI~.
Manas mlllda turaslii.
AK-naAbllIla ynYKKa
Ak-padl~a ulukka
10 20 e3Y~ 6apbm KaTapCbl~,
oziiii banp katarslii,
aHTKaHbIH-MHHeH
oonopcYf\!'
aytkamn-minen bolorsufi!'
MaHac qOpoHYqaKblPAbl:
Manas ~oronu ~akIrdl:
'AnMaM6eT,ai1Aa)KYC)KblnKbl!
'Almambet, ayda ciis cllkl!
A)KbI6ai:i,ai:iAa)KYC)KblnKbl!
Aclbay, ayda ciis cllkI!
1025 Tef\ ecKeHYMKblpK qOPO,
Teii oskoniim kIrk ~oro,
KblpKbl 6HPAei16Hp Tepe,
klrkI birdey bir taro,
KblpKTblHKblpK )KYC)KblnKblai1Aaf\ap! kIrktIn klrlc cils cllkl aydaiiar!
OH qYf\KYPYTon6oi16y?
On ~uiikuru tolboybu?

ilsllindeki Hilda Tann gibi,

Manas senburadasln.
Ulu Ak-padl~a'mn yanlna
kalklp gitmelisin sen,
dedigimi yapmallsln!"
Manas yigitlerini ~aglrdl:
"AImambet sen yiiz at getir!
Aclbay sen yiiz at getir!
Denk biiyiidiigilm kIrk yigidim ,
kIrkImz da hirer efendi,
klrkmlz kIrk yiiz at getirin.
Bununla on vadi dolmaz ml?

KblpK qYf\KYPYTon6oi16y?
KIrk ~uiiklJru tolboybu?
1030 )I(yc qYf\KYPYron6oi16y?
Ciis ~uiikuru tolboybu?
TepT qYf\KYPYTon6oi:i6y?'
Tort ~ufikuru tolboybu?'
EapblHa Ka6apcanAbl,
Banna kabar saldl,
)l(aKbm-6ai1AbIHyi1YHe
Caklp-bay,dm ilyilno
MaHac 6alIlTan KenAHAei1T,
Manas ba~tapkeldi deyt,
1035 KenHnyi1Ae TYIIlTYAei1T:
kelip ilydo lli~lli deyt:
'KaHAaH)KOn-MHHeH
6apa6blc?
'Kanday cc)l-minenbarabls?
Eypee )KaMaHKen aHTbln,
Bilroo caman kep aytIp,
6ypee )KaKUlblKen aHTbln
bilrao cak~~1
kep aytIp
)KaKlIIblnalIl(a )KaKlIIblnalIlblnanap6blC,cak~lla~sacak~llalp alarbls,
1040 )KaMaH1\alIl('a
)KaMaHAalIIbln
anap6blc! camandasacamandalpalarbls!
~ ypMeTT~y, MblnTbIKTYTeTyn
Dilrmotlliii, mlltlk llitollip

Kirk vadi dolmaz ml?

Dort vadi dolmaz ml?
Dort vadi da dolmaz ml?"
Hepsine boyle haber saldl.
Caklp-bay'm evine
bata Er Manas geldi.
Eve girip oturdu:
"Hangi yoldan gitmeliyiz?
Birisi fena soz sayler,
obiirti iyi saz sayler,
iyilikle soyleneni begeniriz,
kalli soyleyeni fena deriz!
-5uradalliten tiifegi

MANAS'IN EVLENMESi, OLlJMU VE YENiDEN DiRiLi-5i

aHbl aCblHaaJIaJIbl!
CblPAYY )KeneK cyenyn
KaparaH HaH3a KOnrO aJIaJIbl!
1045 Karyy 6onyn 6apaJIbl!
)KaJIaH Kblnbltl 6aHnaHbill
)KaJIMaHblIllblll 6apaJIbl!
)KaKIllblcbl )KaHAaHTY~yncYH!
)KaMaHbl MaJIAaHTY~yncYH!'
1050 AHTKaHblHAaH KblnAbl AeHT.
Kblprblc )KblnKbl aHAMbl,
Kapbl6araH Kapa aTaH,
apbl6arau aK aTaH
a3blK tlOpO apTTbI AeHT:
1055 'CJ1nep )Kype TYPy~ap!
MblHblH (?) AK-KynaHbI )KyrypTyn
AK-KaHra 6apblll KenaHH!
AHAaH )Koon aJIaHH!
AnTblHAaH KypaK KyparblH!
1 0 6 0 AK -nMblilla y nYKTaH
6apblll Ke~eIll cypaHblH!'
AK-KynaHbl apblM-apblM )KyrypTyn,
AoM6ynryn 6aIllbl-MJ1HeH TYHymyn
AK-naAblilla ynYKKa
1065 MaHac 3MJ16apAbi AeHT,
AK-nMblillara

aHTTbl AeHT:

'TaJIAaH TynTY )KapaMbIH,

KaHAblH KblCbl KaHblKeH
3M anraJIbl 6apaMblH1070KaHAaH6onoT,

llaAbIIllaM?'

'EapeKenAH e3y~e,
MaaIllblp 6onAYM ce3y~e,
pa3bl 6onAYM e3y~e,
6eHHn 6onAYM ce3y~e!
1075 O~ )KaKTarbl tloponop,
con )KaKTarbl caHaTTap,
aK-Kyp)KYHAYatlbl~ap!
AnTblH AHMe aJIbln tlblK!
AKtlaHbl KOillO aJIbln tlblK!
1 080 MaHac KaHHblHa6apraHAa,
)Ke~enapH KenreHAe,
6aJIAbicTapbl 6apraHAa,
aJITblH, KYMYill aKtlaHbl
aa 6epCJ1H3p MaHac!'
1085 AHTKaHblHAbi KblnAbl AeHT:
o~ 3IllHKTe TepT tlOpO
anTblH AHnAe aJIblll tlblKTbl,
con 3IllHKTe TepT caHaT
anTblH, KYMYIll aKtlaHbl
1 090 apTblll 6ePAHMaHacKa.
GIllY MaHacTblH KblpK tlOpO
OpTO)Konro KenreHAe,
AK-Kyna-MHHeH6y MaHac
aa )Kere KenAH AeHT.
1095 AHAa aHTTbl KblpK tlOpO:

am asma ala:ll!
Slrduu cele~:siioliip
karagay nayza kolgo alall!
Katuu bolup barall!
Calan bll~ bay lamp
calmamlp tlarall!
Caklsl canclantiifiillsiin!
Camam ma1dantiifiillsiin!'
Aytkamnday bldl deyt.
Ktrgls cllb aydadl,
karlbagan karraatan,
anbaganak .itan
azlk ~oro arttI deyt:
'Siler ciiro ulrufiar!
Mlmn (?) AI(-kulam ciigiirtiip
Ak-kanga banp kelayn!
Andan coop aIayn!
AltIndan kUlak kuragm!
Ak-padla uluktan
banp kefie ~,uraym!'
Ak-kulam arlm-anm ciigtirtiip,
dombultup tlal-minen tiiyilltiip
Ak-padla ulukka
Manas emi bardl deyt,
Ak-padlaga ayttl deyt:
'Taldan tiiptti caramm,
Kandm klSl Kamkey
em algall barammKanday bolot, Padlam?'
'Barekeldi o2:tifio,
maalrboldum soztifio,
raZl boldum 13ztifio,
beyil boldum soztifio!
Ofi caktagl ~I)rolor,
sol caktagl sanattar,
ak-kurcundu;iI~lfiar!
Altln dilde allp ~lk!
Ak~am koo allp ~lk!
Manas kaymna barganda,
cefielari kelgf~nde,
baldlstan barj~anda,
altm, ktimii ak~am
aa bersin Er rvfanas!'
Aytkamndl kildl deyt:
ofi eikte tort ~oro
altm dilde allp ~lktI,
sol eikte tOl1tsanat
altm, klimti ak~am
artlp berdi M:iInaska.
Ou Manastm kIrk ~oro
octo colgo keilgende,
Ak-kula-miru~n bu Manas
aa cete keldi deyt.
Anda ayttl kIrk ~oro:

79

omzuma asaYIm!
Alaca bayragima dayamp
~am mIzragl ell me alaYIm!
-5iddetleoraya varaYIm!
Yalm klllClml baglaYIP,
korku sa~arakvaraYlm!
Erkeklerin se~mesiolsiin!
Hayvanlarm fenasl olsiin!"
Soylediklerini yaptllar.
Klrgiz at stiriilerini stirdii,
kocamaml develere,
yorulmaml develere
yigitler erzak ytikledi:
"Siz yolunuza ~Ikm,
hen Ak-kulami siirtip
Ak Han'a varip geleyim,
ondan cevapalaYIm!
Bir ~ok altln toplayaYlm,
Ulu Ak-padla'dan hen
ogtit allp geleyim."
Ak-kulasim koturdu,
atm baml coturdu,
ulu Ak-padla'ya dogru
Manas derken oraya vardl,
Ak-padla'ya dedi ki:
"Sogiidiin kokiinii yaranm,
Hamn klZI Kamkey'i
zevce dire almaya gidiyorum,
senne dersin padiahlm?"
"Tebrikler olsun sana,
mtinasip buldum soziinii,
uygun gordiim bunu,
dogru buldum soziinii!
Sag tarafta yigitler,
sol tarafta ulular
ak torbalan a~ln,
altln para ~Ikann,
iiste aitin da verin.
Manas kaYln baba evine varlnca,
yengeler de hep gelince,
baldlzlar da toplamnca
bu giimii altln ak~eleri,
onlara versin, Er Manas!"
Soyleneni yaptllar;
sag kaplda dart ~oro
altln para getirdi,
sol tarafta ulular
altln giimii ak~eleri
getirip Manas'a verdiler.
Manas'ln kIrk yigidi de
yolun ortaslna gelince
Manas atl Ak-kula ile
yolda onlara yetiti.
0 zaman kIrk yigit dedi ki:

;1~
,

MANAS DESTANI

80

'KaMali Ken,nM~cell, Mallac?

'Kaydan keldiii sen,Manas?
KbInKaHAaitKbI3blnlIait3a KbInTai1Tbm Kllkanday kIZl1 nayza kIltaytlp
KbITaitAbIJKOonanKenAMI\6M?
KltaydI coolap keldifibi?
Kyite celiAeit 60nop6y?
Kiiyo sendey llOlorbu?
1100 KaparaitAai1MynryK aCbIHbm
Karagayday multuk asrnlp
KanMaKTblJKoonanKeJIAMI\6J1?
KalmaktI cool;apkeldifibi?
Kyite ceHAeit60nop6y?
Kiiyo sendeyllOlorbu?
CaAarbIHcana Kyp'laHbm
Sadagrnsala klllr~arnp
CapTTbIJKoonan Ken,nJ1I\6J1?
Sarttl coolap keldifibi?
1105 K yite ceHAeit60nop6y?'
Kiiyo sendeybolorbu?'
'To06a TeI\pM KYAaitra,
'Tooba Tefiri }~udayga,
AK-naAbIilla Kepe ~bI,
Ak-padI~a kor() aldI,
JKaKillbIKepAYMaHaCTbI!
cak~I kordii M,lnastl!
AnTbIH, KYMYIlIaK'IaHbI
Altrn, kiimii~ ~tk~arn
1110 apTbIn6ePAMMaHacKa!
artlp rerdi Manaska!
"AitTKaHbIMAbIKbInrbIH!" AeitT,
"Aytkarnmdl kllgrn!" deyt,
"Ai1nra JKernn 6apraMa,
"Aylga cetip barganda,

"Nereden geliyorsun Manas?

KIZII mIzragml saz gibi sallaYIp
yinlilerle mi sava~lp geldin?
Senin gibi giivey olur mu?
Aga~ kokii gibi tiifegin omuzunda
Kalmuklarla ml savalpgeldin?
Senin gibi giivey olur mu?
Okun reline baglanml~
Sartlarla mI cenk ettin sen?
Senin gibi giivey olur mu?"
"Tovbeler olsun Tannma,
Ak-padl~a gordii beni.
Manas'l giizel kabul etti.
Bir dolu altm giimii~ paraYI
Manas'a hediye etti.
"Soyledigimi yap!
A~iretine doniip vannca

)KeI\enepJ1
JKeTKeMe,
6anAbICTapbI
6apraHAa,
1115 aJITblH):(aaK'Ia 6epCJ1H!"):(eHT,

cefielericetkerufe,
baldIstan barganda,
altln da ak~a b/:rsin!" deyt,

yengeler hep toplarnp da

baldlzlar da gelince sen
bunu onlara hediye et,

"Baldlstan bar~;anda,
cefielericetkerule,
altrn, kiimii~ a!<~adan
baldlsrnabersin!" dep,
"Cefiesine rersin!" dep.'
Kok sakalduu~l1efidi-bay
bu ManastI korgondo,
Temir-kanga ciigiiriip
buzuk kIllp keldi deyt,
Temir-kanga ayttl deyt:
'Attan, attan,Temir-kan!
Ak asabatuu k,~ldi,
celpildegen tuu keldi,
ceri may~kait k'JI keldiIldam attan,Temir-kan!
Ogiin' ayssam,bolbodufi:
"Dayramn ba~mburamrn!" dep,
"KalIfi korgon uramrn!" dep,
"Katarlap beket.ipkoyomun!" dep,
aytkan tilimdi ollbadlfi.

baldlzlarrn toplarnnca,
yengeler kar~llayrnca
bu altlnla giimii~leri
hepbaldlzlanna ver,
yengelerine hediye et!" dedi."
Klr sakallI Mendi-bay'sa
Er Manasl goriir gormez
hemen Temir Han'a ko~tu
ara bozmaga ko~mu~tu.
Temir Han'a ~oyle dedi:
"Ata bin, ata bin Temir Han!
Ak bayraklI tuglar geldi,
yelde u~an tuglar geldi,
yeri titreten ordu geldi!
yabuk ata bin Temir Han!
0 giin dedigimi yapmadIn,
nehrin ba~rnl ~evireyim dedim,
kalln bir kale kuraYIm dedim,
katmerli tahkim edeyim dedim.
Sen soziimii dinlemedin.

Tarbazamfioosuna
tarsIldagankop multuk!Temir-kan, tes ;lttan!
Manas-minen kIrk ~oro
eki boliip alalI!
Ala-coonl kIlall!'
Temir-kan ayttI deyt:
'Buzukka men Icirbeymin!
Banp koro koYllfiar!'
Temir-kandrn kjJldo~u,
birge ciiror coldo~u
~aap banp kors()deyt,

KapImn tam oniinde,

tiifek sesleri patlIyor.
yabuk ata bin Temir Han!
Manas'la kIrk yigidini,
ikiye boliip alalIm,
karma~ayarataIIm."
Temir Han da ~oyle dedi:
"FesatlIga ben giremem,
hele ~Ikln bir bakIn."
Temir Hanln kolda~lan,
yolda dahi yold~lan
dI~arl firlaYlp baktllar,

kirk <;orokeldi deyt,

kirk ciis cllkl aydap keldi.

kirk yigidin kirk yiiz atla

geldiklerini gordiiler.

1120

1125

1130

1135

"EanAbICTapbI6apraHAa,
JKeI\enepJ1
JKeTKeHAe,
aJITbIH,KYMYIlIaK'IaAaH
6an):(blcbIHa
6epCJ1H!"
):(en,
")KeI\eCMHe6epcMH!"):(en.'
KeK caKan):(yyMeI\AH-6aH
6y MaHaCTbIKepreH):(e,
TeMMp-KaHraJKyryPyn
6Y3YKKbInbIn Ken):(J1
):(eitT,
TeMJ1p-KaHraaHTTbI):(eHT:
'ATTaH,aTTaH,TeMJ1p-KaH!
AK aca6a TYYKen):(M,
JKennJ1nAereH
TYYKen):(M,
JKepMMaHIlIKaHKon KeJIAMbIn):(aMaTTaH,TeMMp-KaH!
erYH' aHccaM,60JI60):(yI\:
"L(aHpaHbIH6aIlIbIH6ypaMbIH!" ):(en,
"KanbII\ KoprOHypaMbIH'" ):(en,
"KaTapnan 6eKeTMnKOi10MYH!"
):(en,
aHTKaHTMJIMM):(M
aJI6aAbl~.

Tap6a3aHbI~oocYHa
TapcbIJIAaraHKen MYJITYK!TeMMp-KaH,Tec aTTaH!
MaHac-MMHeH
KbIpK'Iopo
11403KM 6enyn ananbI!
AJIa-JKOOHbI
KbIJIanbl!'
TeMMp-KaHai1TTbIAei1T:
'EY3YKKaMeHKMp6eHMMH!
Eapbm Kepe KoIo~ap!'
1145 TeMMp-KaHAbIH
KonAoIlIY,
6Mpre JKypep JKon):(owy
qaan 6apbln Kepce ):(ei1T,
KbIpK qOPOKeJI):(M
Aei1T,
KbIpK JKYcJKblJIKblaHAanKenAM.

MANAS'IN EVLENMES1, OL"OMU VE YEN1DEN D1R1Ll-51

1150 'By HeMeHH )KblnKbmap?'
')l(aKblnTbIH 3nre canraH anblMbl,
KaHblKeiire KblpK IIOPOHYH
aMan KenreH KanbIMbl!'
')l(blnKblHbI aMan anbl~ap!
1155 TepT IIY~Kypra canbl~ap!
TepT IIY~KYP Tonco,
6JflTJf CeHJf~KanbIMbl~:
TepT IIY~KYP Ton6oco,
ceHHH KanblMbl~ 6HTnece1160~arbl aMan KenJf~ep!'
MaHac )Ka~rbIC TanMa TyIIITY.
KeK-ana caKan Me~Jf-6ai1
MaHaCTblH KblpblK IIOPOHY
aK capaii yiire KHiip~Jf,
1165 3IIIJfrHH 6eKJfTHn Koii~y.
MaHac K~bl TanMa,
)Ka~rbIC Kan~bl TanMa.
KblpK IIOpO yiire KJfpreH
apaKb~aH Tan~an 6an JfIIJfn
117 0 a~Ka6aiiT, cyca6aiiT.
By MaHaCTblH )KaHbIH~a
Kapa 6aIIITYY a~aM )KOK,
TepT 6YTTYY HT )KOK,
capaTaH TaMbIC, KYH bICCbIK.
1175 'MaHac cyycanbln enyn 6apaT!' ~eiiT:
'ATa~aH )Ka~rbIC TYy6acKa Too6a!
ATbl~bl "MaHac" Koii6oCKO Too6a!
An~bIM~aH aAaM 6ap 6onco,
"ApCTaH MaHac KaHTbl?" ~en
1180 Kenep 3~Jf )KaHbIMa:
apKaM~a JfHH6ap 6onco,
")l(a~blc MaHac K~bl!"

~en

Kenep 3~H TonroHyn.'

MaHac apaKblra 6an KOIIIKOH
118 5 KeKYPYH~ery CYYCYHYH
e3Y KYlOn HlIepre
HaMac Kblnbln onTypaT
KbliiHbl~aH KbliiH MaHac.
AnTblMblIII anTbl Man ~ocy,
1190 Man ~OCYHYHHlfHH~e
Kapa-ToKo )KaH ~ocY
3lliHKKe IIblrbln Kapaca,
ny MaHaCTblH )KaHbIH~a
Kapa 6aIIITYY KHlliH )KOK,
1195 TepT 6YTTYY HT-Te )KOK.
MaHac Kapa 6alli ChIp )KaaHbl
TapTbln Koiio 6ep~H ~eiiT.
KblpK lfOpO aTKa MHH~H~ei1T,
HlIneii KanraH KblpK lfOpo,
1200 TaTnaii KanraH KblpK IIOpO,
KopKyn 3M~H aiiTTbl ~ei1T:
'ily MaHacTblH )KaHbIH~a
Kapa 6aIIITYY KHlliH )KOK,

81

'Bu nemeni cllkllar?'

"Bunlar hangi siirii boyle?

'Caklptm e.Igesalgan allml,

Kamkeyge kirk ~oronun
aydap kelgc:nkallml!'
'Cllklm aydapallnar!
Tort ~unkul~gasallnar!
Tort ~unkur tolso,
bitti senin kallmln:
tort ~unkur tolboso,
senin kallmlln bitpesedagl aydapIkeliner!'
Manas can!~lstalada tiitii.
Kok-ala sakal Mendi-bay
Manastm kmk ~oronu
ak safar iiyge kiyrdi,

Caklp'ln halka saldlgl allml?

Kamkey'e kirk yigidin,
getirdigi hediyedir."
"Siiriiniizii toplaym,
dort vadiye doldurun,
dort vadiyi doldurursa
gelin borcunuz bitti demektir.
Dort vadiyi doldurmazsa
gelin borcu bitmemitir
daha hayvan getirirsiniz!"
Manas ovaya yalmz indi.
Klr sakal11Mendi-bay'sa
Manas'm kirk yigidini
ak safar eve gotiirdii.

eigin bekilip koydu.

Manas kaldl talada,
cangls kaldl talada.
Kirk ~oro iiygo kirgen
arakldantaldap bal i~ip

Kaplslm kilitledi.
Manas kaldl ovada,
yalmz kaldl ovada.
Kirk yigit eve girince
balll rakllar i~tiler.

ankabayt, slJsabayt.
Bu Manastllr1
camnda
kara batuuadam cok,
tort buttuu it cok,
saratan tamls, kiln IsSlk.
'Manas suusallp oliip barat!' deyt:
'Atadan caiigls tuubaskatooba!
Atlndl "Mallas" koybosko tooba!
Aldlmdan a,dambar bolso,
"Arstan Malrlaskantl?" dep
keler edi camma:
arkamda ini bar bolso,
"Canis Manas kaldl!" dep
keler edi tolgonup.'
Manas arakllgabal kokon

A~llk susuzluk ~ekmediler.

Manas!n yamnda ise
kara ba1Iinsan yoktu,
dort ayakll kopek bile yoktu.
Bu ~ok slcak yaz giiniinde
susuzlukdanolecekti:
"Atadan yalmz dogmasaydlm, tovbe.
adlm Manas konulmasaydl,
biTagabeyim bulunsaydl,
arslan Manas'a ne oldu dire
elbet yamma gelirdi.
Kii~iik kardeim olsaydl
Manas yalmz kaldl deyip
koar yamma gelirdi."
Manas raklya bal kattl,

kokiiriindogiisuusunun
ozii kuyup i'~erge
namas kilip olturat
klymdan klyn Manas.
Altlml altl mal dosu,
mal dosunull i~inde
Kara-toko can dosu
eikke ~Iglp karasa,
pu Manastln camnda
kara batuu kii cok,
tort buttuu it-te cok.
Manas kara basir caam
tartlp koyo t>6rdideyt.
Kirk ~oro atka mindi deyt,
i~pey kalgan kirk ~oro,
tatpay kalgan kirk ~oro,
korkup emdi ayttl deyt:
'Pu Manastlrl camnda
kara batuukii cok,

tulumundakisuyunu
kendisi doldurup i~ti.
Namaz klldl oturup,
~ok acllar ~ekti Manas.
Altml altl mal dostu,
mal dostlanmn i~inde
Kara-toko can dostu,
kapldan ~Iklp bakmdl,
Er Manas!n yamnda hi~
kara ba1Iadam yok.
Dort ayakll kopek bile yok.
Manas kara baalaca yaYI,
germi flrlatlyordu.
KIrk yigidi ata bindi,
i~medenevvel, kIrk ~oro,
yemeklerdende yemeden
korkarak oyle dediler:
"Er Manas!n yamnda tek
kara ba11kii yok,

",.;

82

MANAS DESTANI

TepT 6YTTYYUT-Te)l(OK,
1205Tepe MaHac Kblp6ai16bl?
EU3j\UKbIpbInui16ei16u?
bIJIj\aM aTTaH,KbIpK'IOpo!
Euc MaHacKa6apaJIbl,
6apbIn )l(oon ai1TaJIbI!'
1210 EUPUHUH
aTbIH
6upu MUHe'IanTbI j\ei1T,

tort buttuu it-te cok,

toro Manas ktrbaybl?
Bizdi kInp iybeybi?
Ildam attan, kIrk ~oro!
Bis Manask:l barall,
banp coop aytall!'
Birinin atm
biri mine ~a]ptIdeyt,

dort ayakll it bile yak.

Manas bizi oldunnez mi?
Hepimizi yak etmez mi?
Ata atlaYln kirk yigit!
Manas'm yarnna gidelim,
ana cevap goturelim!"
Birinin atIna oburii hindi,
yerinden ok gibi fmadl,

611PUHUH
TOHYH
611puKui1e 'IanTbIj\ei1T.
'AIIII1'1nej\I1K,TaIIlI1II1TUK,
1215 KaH 3II1UrJ1
KaaJIra
Kapa MOO-MI1HeH
aIIl I1II1TUK,
6eK 3II1Url16eKUTUn
6eK"TYY-MeHaIIlI1II1TUK!
AJIa-TOoj\ai1
MaHac-KaH
1220 aIIlbIpap6bI3KeH)l(aCKaHj\a,
arbIHcYYj\ai1MaHac-KaH

birinin tonUlrl
biri kiye ~aptl deyt.
'A i~pedik, ta itik,
Kan eigi kaalga
kara moo-minen a itik,
bek eigi be](itip
bekituu-men aitik!
Ala-tooday Manas-kan
alrarbl eken caskanda,
agm suuday:Manas-kan

birinin elbisesini oburu giydi,

0 da ok gibi flrladl.
A degil biz, ta yedik,
harnn kapIsmm
iplC?rindenbir yemek yedik,
beyin kapIsIrnn
baglanndan bir yemek yedik!
Ala-dag gibi Manas Han,
yaptIglmIzl bagllar mlsm?
Akan su gibi kuvvetli Manas Han,

Ke'll1pep6U3KeH
)l(acKaMa?k~irerbi ekelrlcaskanda?Kecl1'1u60JIco~, 6aIIl MbIHa!
Kesi~i bolson, bamma!
Tery'lY 60JIco~, KaHMbIHa!'
Togu~u bols,on, kan mma!'
1225 MaHac KYJIynui1j\uj\ei1T:
Manas kulup iydi deyt:
'KbIpK 'IOpO,ceHUKbIp6ai1bIH!
'KIrk ~oro, seni klrbaym!
KbIp6ai1bIHj\a Kep6ei1YH!
Kubaym da Icorboyun!
AKbIJIbIcaa KbIJIapMblH!
Aklll saakllannm!
)1(00 )l(epUMeHI1i1Tei1I1H!
Coo cerindeniyteyin!
1230 Caa e'leIIlyn KaHTei1I1H?'
Saa o~oupkanteyin?'
AJITbIMbIIIITaHanaK 4aTbip
AltIml tanap ak ~atIr
aCTbIHj\a)l(aCbInTUKTI1j\eHT.
astInda caslp tikti deyt.
MaHac )l(a~rbICOJITYPj\Y.
Manas cangl:; olturdu.
KYHj\YCKopKyn Ken'aJI6aH
Kundus korklllP kel'albay
1235 6aJIj\bICTap-MeH
)l(e~eJIep
baldlstar-menceneler
KyrYM Kl1pl1nKeTKeHj\e,
kugum kirip ketkende,
nap4ara MaKMaJIj\blKoIIlyn )KaMbIHbln,par~aga makmaldl koup camlrnp,
6epMeTKeIIIYPYHYKoIIlyn TarblHbln, bermetke urunu koup tagmlp,
ynara 3Hj\I1KTUKoIIlyn )KarbIHbln,
upaga endikti koup caglnlp,
1240 aKbIpblH6acbIn IIIooj\ypan
akInn baslp oodurap
MaHaCTbIHKaIIlbIHaKeJIj\11
KbIC.
ManastIn kama keldi kls.

su~umuzu bagllar mlsm?

Balmlzl kes istersen,
karnmlzl dok istersen."
Manas gulerek dedi ki:
"Size dokunmam kirk yigidim,
size ellemem; tovbeler!
Size nasihatedecegim!
Sizi cenk yerinden ~ekecegim!
Sizden nasllo~ allp ne edeyim?"
Altml kanatll ak ~adm
gok gibi yukseltip kurdular.
Manas orada yalrnz oturdu.
Gunduz korkup gelmedi,ler,
baldlzlar ile yengeler,
gok yuzu pek karannca
kumalara ipeklere sanrnp,
kalpak mucevher taklrnp
yuzlerini de boyaYlp
agu agu yurudiiler.
Manas'm yarnna geldi klzlar.

CYKcYPj\ai1MOHHYH
CYHanTbln,
cYYj\aH6eTI1HKbl3apTbIn,
6aCbInKeJIj\UKaIIlbIHa,
1245 611p)KaHaIIlaOJITYPj\Y.
'Ke4e KeJIe)l(aTKaHj\a,
AK-nMbIIIIa YJIYKKa,
aa e3YM6apraHj\a,
aJITbIH,KYMYIIIaK4aHbl
1250 apTbIn 6epj\u IIMbIIIIaM,
MUCTa6aKKaCaJIbI~ap!
AK'Ia aJlJ\bIHa
CaJIbI~ap!'

Suksurday moynun sunaltlp,

suuday betin ktzartlp,
baslp keldi k.lma,
bir canaaoltlllrdu.
'K~e kele calkanda,
Ak-padla ululkka,
aa oziim barg.mda,
altIn, kiimii .lk~arn
artlp berdi Palllam,
mis tabakka sallnar!
Ak~a aldma sallfiar!'

Suksur gibi boyunlannl uzatlp,

su gibi yiiziinii klzartlp,
Manas'm yarnna geldi,
bir kenara oturdular.
"Gece yaklatlglnda
ulu Ak-padla'nln ben
yarnna vardlglmda
altIn giimii bir I;:okpara
hediyeler verdi bana padiahlm,
bakIr tabaga doldurun,
akl;:alanonlerine koyun!"

AHTKaHbIHj\ai1
KbIllJ\blAei1T,
A)I(bI6ai1aK'Ia TeKTYAeHT.
12553KI1 bIHaK)l(e~eCI1
'TYHAe KenreH', AeAI1AeHT,
'KaHbIKei1AuH
KoHHYHa

Aytkarnnday klldl deyt,

Aclbay akl;:atoktii deyt.
Eki Inak cenesi
'Tiindo kelgen', dedi deyt,
'Karnkeydin koynuna

Soyledigini yaptIlar,
Aclbay paraYI boalttl.
iki :;iizel yengesi de
"Gece geldi," diyerek
"Karnkey'in koynuna

MANAS 'IN EVLENMES1,OLUMU VE YENtDEN DIRIL1Sl

83
)KaTKbICaJIbIK!'AeAHAenT.
TYH )KaMblHbm 6apAbl AenT,
: 1260 KaHblKenHHH YHYHeKenreHAe,
aT 6aHJIa6ac aKblpra
aT-Ta 6anJIan KOHAYAeHT,
KaMqbI HJI6ec TaJIra
KaMqblCblH HJIHn eTTy AeHT,
1265 Kym KoHAyp6ac Tyypra
Kym KoHAypyn eTTy AeHT.
Or )KaKaJIa~ Ka3b1
qHMHpHn aJIbm )KeAHAeHT.
AsIrblHAa capbl 6aJI
1270 TaTbln eTyn KeTTH Ae~T,
6aHTaJI 6eHHH 6aJI KblMblC
cY'CaJIbm aJIbm )KYTTYAeHT.

Oryc TYMe,
OHTOnqy
1275

qblJIAblpaman qemnt AenT,

')KapblMqbIK-Ka TemeKKe
)KaHama )KaTbm aJIAbIAenT.
)l(aJInanbm )KaTKaH)KaMaH )Kep
MaHac 6eK 6aTblpbln KOiiAy AeHT.

TeMHp-KaH KblCbl KaHblKe

1280 yiiKycYHaH o~roHOT,
KecYH aqbln Konry Ae~T,
aJIa canryy am 6blqaK
aHbI KOJIYHaaJIAbl AeHT:
'ATeKeM TeMHp-KaHAbIH
1285 aT 6anJIa6ac aKblpra
aT 6aHJIaraH KHM 3Aef\?
KaMqbl HJI6ec TaJIra
KaMqbl HJIreH KHM 3Aef\?
1290

Kym KoHAyp6ac Tyypra

KYill KoHAypraH KHM3Aef\?
ASlrblMAa capbl 6aJI
TaTbm eTKeH KHM 3Aef\?
EanTaJI 6eHHH 6aJI KblMblC

cY'CaJIbm )KYTKaH KHM 3Aef\?'

1295 'QHnHII KonrOH KaT 3Mec,
6eJIeK KHmH )KaT 3Mec,
TooypqaK-MHHeH aT aHAalI,
can )KblJIKbl 633 aiiAalI
OH qYf\KYPYH TOJIrypraH
1300 omy MaHac e3YMHH!'
'Ceo KanMaHaCCblf\ 6HJIeHH!
ATeKeM TeMHp-KaHAbIH
6y AYHeecy )Kap 3Ae,
)KblJIKbICbIHAa)KYPY4Y,
1305 OJI )KbIJIKbICbIH6arbl4bl
"MaHac" aTTyy KYJIY6ap!
Kon KanTapbm )KYPY4Y
Kon4Y KYJIAYHaTbl 6ap,
Aarbl "MaHac" 60JIY4Y!
1310 Tee KaHTapraH KYJIY6ap,

catkIsallk!' dedi deyt.

Tiin carnlnlp bardl deyt,
Kamkeynin iiyiino kelgende,
at baylab~; aklrga
at-ta bay lap koydu deyt,
karn~l ilbes taiga
karn~lsln ilip ottii deyt,
ku~ kondurbas tuurga
ku~ kondurup ottii deyt.
Ot cakalay kazl
~irnirip allp cedi deyt.
Ayagmda san bal
tatlp otiip ketti deyt,
bay tal benin bal kIrnls
su'sallp allp cuttu deyt.
Otus tiirn/i,
on to~u
~lldlratpay ~e~tideyt,
'canrn~lk-ka to~okko
canaacatlp aldl deyt.
CalpaYlp(:atkancarnan cer
Manas bek batmp koydu deyt.
Ternir-kan kISI Kamke
uykusunaJ.1
oygonot,
kosiin a~lp koptu deyt,
ala saptuu a bl~ak
am koluna aldl deyt:
,Atekern 1~ernir-kandln
at baylabas aklrga
at baylagan kirn edeii?
Karn~l ilbes taiga
karn~l ilgt:n kirn edeii?
Ku~ kondurbas tuurga
ku~ kondurgan kirn edeii?
Ayaglrnda san bal
tatlp otkoi.1kirn edeii?
Bay tal bertin bal klrnls
su'sallp cutkan kirn edeii?'
'~iyip koygon kat ernes,
bolok ki~i cat ernes,
tobur~ak-minen at aydap,
san cllkl bee aydap
on ~uiikurun tolturgan
o~uManas oziirnin!'
'Sen kay Manassliibileyn!
Atekern Ternir-kandln
bu diinoo!;ii car ede,
cllklslnda ciirii~ii,
01 cIlklsm bagl~l
"Manas" ,1ttUUkulu bar!
Koy kaytlmp ciirii~ii
koy~u kuldun at! bar,
dagl "Manas" bolu~u!
Too kaytargan kulu bar,

Er Manasi koyallm." dediler,

gecenin ortiisiine biiriiniip gittiler
Manas Kanikey'in evine gelince
hi~ at baglanmaml~ bir ahlra
Manas atim bagladl,
hi~ kam~1takllmaml~ bir kaplya
Manas kam~lslm taktl,
ku~ konmaml~ bir tiinege
ku~ oturttu 0,
ocaktaki kazidan
bir par~a koparlp yedi,
~anaktaki tatli baltn
bir par~a tadlna baktl,
ballt klsrak klmizindan
iyti hararetini kesti,
otuz kum~ kaplt diigmeyi,
on kemik diigmeyi
sessizsedasIzcayozdii.
KabartIlml~ do~ege
yanalp girdi yatti.
Denn uykudaki klZI
Manas simsiki kendine basti.
Temir Hanin kIZI Kamkey
uykusundan uyandl,
goziinii a~lp fIrladl,
alaca sarlI bir blyagl
eline altp dedi ki:
"Benim babam Temir Han'ln
at baglanmaz ahlnna
at baglayan kimdir bu?
Kamyl takllmaz kaplslna
kam~1takan kimdir bu?
Hi~ ku konmaz tlinegine
ku~ baglayan kimdir bu?
~anaktaki san baldan
gelip tadan kimdir bu?
KIsragln bal kImlzlyla

hararet sondliren kimdir bu?"

"Yazllml~ bir mektup degil,
hen bir yabanci degilim,
kamyl ile at getirdim,
saYISlz kisrak getirip

on vadi dolduran
ite 0 Er Manas benim!"
"Hangi Manas'sln bilmem ben,
sevgili babam Temir Hanin
bu diinyasl yar idi,
sliriiler ile yaayan
onun atlanna bakan
Manas adlnda bir kuru var!
Koyunlanmizi gliden,
bir ~obamn babasl var,
onun adl da Manas!
deve giiden bir kulumuz var,

MANAS JDESTANI

84
aTbl "MaHac" 6onyqy!
Kai;i MaHaCCbl~ 6Hnei;iHH?
Konqy,

"MaHac", Koi;iHYM~aH!

KonYMY TapTKbIH Moi;iHYM~aH!

1315 ATeKeM TeMHp-KaH~bIH
a6anaK canryy AK-n1HTe
aIII )KypeKKe cai;i6acaM!'
A6anaK canryy AK-n1HTe
KbIH~aH cyypyn an~bI ~ei;iT.
13 20 AHAa MaHac ai;iTaT~ei;iT:
'KaHbIKei;i ~aM KaHTecH~?
KaH 6anacbI 3pKecH~,
3pKenHKn1 ai;iTaCbI~:
6eK 6anacbI 3pKeCH~.
1325 3pKenHKTJ1ai;iTaCbI~!
KaHblKei;i ~aM KaHTecH~?'
A6anaK canryy 6y 6blqarblH
KblHblHaH cyypan an~bl,
KaHblKei;i IIIHnTen Hi;i~H~ei;iT ,
1330 anaqa 6anTblp, aK 6HneK
ai;ipbln 6epHn KeTTH~ei;iT!
3TerHH 6ypyn KapMa~bI,
)Ke~HH Typyn KapM~bI.
AH~a MaHac ai;iKblp~bI:
1335 'EpcH3 )KaMaK 60nCOMQY!
KaTbIHcbIC 6oi;i~OK 60nCOMQY!
AnTbI caH )KblnKbI Kyy6acaM
cypen 6epH an6acaM!
Kapa 6eT caa Kbln6acaM!
1340Kony~a
TaSIK6ep6eceM.
Koi;i Ke-ryHe can6acaM,
6e KeTyHe can6acaM!
Kapa 6eT caa Kbln6acaM!
Ai;iKblpraHbI )KOn6opCToJ;i,
1345 aTTaH, aTTaH, AnMaM6eT)KeneHYIII capbI KepH~ej;j,
KeK-)Kan~yy 6epy~eJ;i!
Kyn~yp yyny 4an6aj;jbIM.
aTTaH, aTTaH, bln~aM 6ac!
1350 ")KaKIIIbI cynyy TanTbIM!" ~en.
Ana-Toora )KOpTony!
AnTbI caH )KblnKbl Kyyranbl!
Cypen apbI 6epenM!
Cypen 6epM ananbl!
1355 KonYHa TaSIK6epenM.
Koi;i KeTyHe cananbl!
Ken bli;inaTbln Koj;jony!
AHTHn eQYM anaHblH!
EpCHC )KaJ;i~aK60nCOMQY!
1360 KaTblHcblC 60H~OK 60nCOMQY!
KYQnai;i Kypyn KanCaMQbl!
An6aH apbln TYIIIceMQY!
KaIIIKynaK eTY 6ap6bl 3KeH?
KaH TeMHp ~apbI 6ap6bl 3KeH?

atl "Manas" bolu<;:u!

Kay Mana1islfibileyin?
Kop<;:u,"Manas", koynumdan!
Kolufidu tartkIn moynumdan!
Atekem Temir-kandm
abalak saptuuAk-tinte
aciirokko saybasam!'
Abalak saptuuAk-tinte
kIndan SUUlrup
aldl deyt.
Anda MamlS aytat deyt:
'Kamkey a,jam kantesifi?
Kan balasl erkesifi,
erkelikti aytaslfi:
bek balasl 15rkesifi,
erkelikti aytaslfi!
Kamkey adam kantesifi?'
Abalak saptuu bu bl<;:agm
kmman suurap aldl,
Kamkey ~i]ltepiydi deyt,
ala<;:a
baltlr, ak bilek
aynp berip ketti deyt!
Etegin biiriip karmadl,
cefiin tiiriip karmadl.
Anda Manas ayklrdl:
'Ersiz caydak bolsom<;:u!
KatInSlSboydok bolsom<;:u!
AltI san cllkl kuubasam
siirop beri albasam!
Kara bet saakllbasam!
Kolufia tayak berbesem,
koy kottinc, salbasam,
be kotUno !ialbasam!
Kara bet saa kllbasam!
Ayklrganl,:;olborstoy,
attan, attan, Almambetcolonii~ sari keridey,
kok-calduu bOriidoy!
Kiildiir uulu <;albaYlm,
attan, attan, Ildam bas!
"Cak~l suluu taptlm!" dep,
Ala-tooga <:ortolu!
AltI san Cllkl kuugall!
Siirop an bereli!
Siirop beri alall!
Koluna tayak bereli.
koy kDtUnclsalall!
Kop lylatlp koyolu!
Antip o<;:iimalaYln!
Ersis caydak bolsom<;:u!
Katmsls bclydok bolsom<;:u!
Ku<;:paykulrup kalsam<;:l!
Albay anp tU~som<;:ti!
Ka~kulak DtUbarbl eken?
Kan Temir clan barbl eken?

onun da adl Manas!

Hangi Manas'sm ne bileyim?
<;Ik sen bakaYImkoynumdan!
<;ek kollanru boynumdan!
Babam Temir Han'In bana verdigi
u giizel giimii han~eri
yiirecigine saplanm!"
Bu giizel sarlI han~eri
slymp kIrundan ~Ikardl.
Er Manas da oyle dedi:
"Ne yaplyorsun Karukey?
Nazll biiyiimii han klzIsm
nazll eyler soylemelisin,
nazll biiyiimii bey kIzIsm
nazll eyler soylemelisin!
Ne yaplyorsun Karukey?"
Bu giizel sarlI han~eri
Karukey kmmdan slymp ~ekti,
havada salladl,
sanTada Manas'm ak bilegini
kesiverdi!
Eteklerini beline sokup
yenlerini sIvadI.
Manas oyle hayklrdl:
Eyersiz ata bineyim!
Kadmslz bekar yaayaYIm!
Altl tane siirii goriip
arkalanndan koaYlm!
Sana gosteririm kahpe!
Eline sora veririm,
koyunlan giittiiriiri.im,
klsraklan gi.ittiiriiriim,
sana gosteririm kahpe!
Kaplanlar gibi baglran
Almambet, haydi ata bin,
yama~taki dag ~aylagl sanki,
kITyeleli erkek kurt sanki!
Ki.ildiir'i.in oglu <;albaYlm,
ata bin. ~abuk ata bin!
Ben ~ok gi.izel biT klz buldum,
Ala-dag'a c;;lkallm!

Altl siiri.i atl si.irelim!

SanTageriye giidelim!
Bu tarafa getirelim!
Eline biT sora verip
koyunlan giitti.irelim!
ana act c;;ektirelim!
Belki oci.imii allnm!
Eyersiz ata bineyim!
Kadmslz bekar kalaYlm'
Gnu sarmaktansakuruyaYlm!
Gnu almadan kuruyaYlm!
Porsuk odi.i vaT mt sende,
baka biT ilac;;ey Temir Han?

MANAS 'IN EVLENMESi, OLUMU VE YENiDEN DiRiLi~i

3cwn 6epw~ep!
TblIllblHa

3CWn cYpTy~ep!

ApaKblra

6aJI KoIllyn

aHbl J1qeMWH, 6epw~ep!

Kapa
1370

6eT caa Kbm6acaM!

)KJ1HpMe

qOPOM, aTKa MWH!

)KaKbm-6aH~bIH
MblMa

)KbmKblCblH

aJIbm Kenw~ep!

)KJ1HpMe

QOPOM, aTTaHbm

TeMwp-KaMblH
1375

MblMa

)KblnKblCblH

aJIbm Kenw~ep!

KblCblH ~onbl caKTaraH

3nAJ1~cynyy ~ereHW
3n )Ke~rJ1CJ1C~onbl 3KeH:
KaJIK cynyy
1380

~ereHW

KaJIK )Ke~mcwc

~onbl 3KeHr

'TOKTaH TypryH,

MaHaC-KaHr

KaHH 3Hecw QaKblpaT,

'3KW Tynnap

6aJIaCbl

6J1p aKblpra
1385

6aHnan

)KeMWH 6wpre
aKblpblH aMan
6ypee

QanQbm

MaHbln 6on6ocYH!

3KW IlIYMKap

6anaCblH

6wp TeIlleKKe
1390

KoIOncy~,

)KeM TaJIaIllbm
6ypee

KoIOncy~,

CaJIbm KoIOncy~,

KaJI6aCb1H,

MaHbm 6on6ocYH!

KaH 6aJIaCbl KaHbIKeH,

KaHblKeH

aAaM KaHTeCJ1~?

EeK 6aJIaCbl 3pKecw~,

1395

3pKenWKTW aHTacbI~!'
KaHblKeH

KbIC aHTaT ~eHT:

'Ka~KbmAaraH

WT, KaKna!

Ka~Kbm~a6aH

YIlIYK )KaT!

MeH aAaM KeCKe wneHwH,

1400

KaH MaHaCTb16MneHwH!
CeH TeMwp-KaH

6onryna,

~eneTy~re
ToIOncYH,
)KbmKbl 6aKKaH KynYMYH
aTblH "MaHac"
1405

ap ~YHee~re

KoIOncy~,
ToIOncy~,

TeeHY 6aKKaH KynYMYH

aTblH "MaHac"

KoIOncy~,

Kapa-~eeHY~
yyny KapT MaHac,
on MaHaCTbl 6Mn6eHMMH!'
141 0 qbIHp~bl-6aH~bIH
)KaKbmTblH

4blH MaHac,

yyny

)Kaw MaHac,

OHY~ MQMH~e )KOO caHraH!OpQYH )KypTKa

1415

6aw 6onroH,

anTblH~aH KypaK KyparaH,

"AK-na~blwa"
~ereH~eH,
aHaH 6apbm

Ke~ew cyparaH-

KaparaH HaH3a 4aHpblAbl (?),

MaHacTblH

Ke6MH KaTblH KaHpbmAbl!

Iyine esip loeriner!

TI~ma esip siirtiiner!
Araklga b:ll ko~up
am iyernin, beriner!
Kara bet Solakllbasarn!
Ciyrme ya'forn,atka rnin!
Cakip-baydm cllklsln
rnmda allp keliner!
Ciyrme yarorn, attamp
Ternir-kandm cllklsm
rnmda allp keliner!
KIsm doll saktagan
eldifi sulull degeni
el cefigisis doll eken:
kalk suluu degeni
kalk cengisis doll eken!'
'Toktay turgun, Manas-kan!'
kayn enesi yaklrat,
'Eki tulpai" balasl
bir akirga baylap koyupsun,
cernin bir!:e salip koyupsun,
akirm aydap yapylp
biiroo rnaYlpbolbosun!
Eki ~urnkar balasm
bir to~okk5 koyupsun,
cern tala~l]pkalbasln,
biiroo rnaYlpbolbosun!
Kan balasJKamkey,
Kamkey adarn kantesin?
Bek balasl erkesin,
erkelikti a~{taslfi!'
Kamkey kls aytat deyt:
'Kanklldagan it, kakpa!
Kankildab;ay ii~iik cat!
Men adam kosko ileyin,
kay Mana~;tlbileyin!
Sen Ternir-kan bolgula,
dolotiingo toyupsun,
cllkl bakkan kulundun
atm "Man,is" koyupsun,
ar diinoon:go toyupsun,
toonii bak]cankulundun
atln "Man,is" koyupsun,
Kara-dooniin uulu Kart Manas,
01Manastl[ bilbeyrnin!'
<;Iyrdl-baydm c;mManas.
Caklptln uulu ca~ Manas.
onun iyinde coo saygan!orc;uncurtka ba~ bolgon,
altmdan klIrak kuragan,
"Ak-padl~a" degenden,
anan barlp kene~suragankaragay nayzayayrldl (?),
Manastm !cebinkatm kayrlldl!

85

Ezip i~irne doktin!

Ezip dl~lrna stirtin!
Raklya bal karl~tmp
onu i~eyirn, verin!
Sana gosteririrn kahpe!
Yirmi yigidirn ata binin!
Caklp-bay'm atlanm
allp buraya getirin!
Yirrni yigidirn, ata binin!
Ternir Han'ln atlannl
allp buraya getirin!
Klzlm dolu yetitiren,
ilin en gtizel dedigi,
ilin onu yenernedig,i
halkm en gtizel dedigi,
halkm yenernedigi bir klzrnl~.
Biraz sablrll dur, Manas Han!"
Kaym anasl ~oyle hayklrdl:
"iki atm has tayml
bir tek kazlga baglattln,
yernlerini bir araya koydun,
biri kazlkta tepinirse
obtirti rahatslz olrnaz rnl?
iki sungur yavrusunu,
bir ttinege baglarnl~sm
yern i~in kavga etrnezler rni?
Her biri rahatslz olrnaz rnI?
Kamkey ey han klZI,
Soyle ne eyledin sen?
Nazll btiytirnti~ bey klZI,
nazll bir ~ocuk gibi konu~ sen.
Kamkey ~oyle dedi:
"KlrnIldarna it, kalkrna!
Klrnlldarna rahatdur!
Adarnlrn ylizline bakaYIrn
hangi Manas'tlr bileyirn!
Sen Ternir Han olall
devlet ile doyrnu~sun,
slirlinebakan

kulunun kolenin

adlm Manas koyrnu~sun,

sen dlinyaya doyrnu~sun,
deve <;:obam
kolenin
adlm Manas koyrnu~sun,
Kara-doo'ntin oglu kart Manas,
bu Manas'I ben bilrniyorurn."
~IYlrdl-baY'In oglu asl! Manas
Caklp'ln oglu gen<;:Manas'ln
listtine dli~rnan saldI!
Yurdurnun ba~1alan bu.
altm ortliler i~leyen
Ak-padl~a'yagiderek
ondan aglitter isteyen
rnlzrak savunan Manas'I,
bir kadm <;:lklPreddetti!

86

1420

MANASDEiSTANI
KbIpK tJOpOTYH HtJHHAeaTTaHAbI,
)KHiipMa tJopo TeMHp-KaHAblH
)KbinKbICblH anbIll KenAH,
)KJ1HpMatJopo )I(aKbIll-KaHAbIH
)KbInKbICbIH anbIll KenAH.
3KH )KarbI Aaiipa K9n,

14253KH )Kony 6ap 3KeH,

)KbInKblHbI KHHpHn canAbI AeHT,
)KaTTbI YKTan KanAbI AeHT.
Ta~ra MaKyn OHrOHrOHCO~,
anTbIMbIW TaHan aK tJaTbIp
1430 aT 6YYHa tJbIAa6aH
aCMaHra tJbIrbIll 6apaT AeiiT!
'EaTbIp MaHac, KaHTe6HC?
A11TbIMbIW TaHan aK tJaTbIp
aT 6YYHa tJbIAa6aH
1435 aCMaHra tJbIKKaHaK tJaTbIp!'
oAK TaW-MHHeH 6aCTbIpbIll KOH!
8K99A9H 9K99 6ony~ap, tJOpOM,
9K99 6apap 6Hp 633 COIO~ap, tJOpOM,
1440

MaHAbI TYypan TOIO~ap, tJOpOM!

AWTaH 6HP Ke~eUl TYTYn6aHT,
TOKTOH6Hp Ke~eUl KYTyn6aiiT!
)I(orop

)KaKTa Kapa TYY,

TeMHp-KaH TYY Typ6aH6bI?

T9M9H )KaKTa KbI3bIn TYY
1445 )I(aKbIll-KaH TYYTYp6aH6bI?
K YHAYH MYPAY mreHAe,
HoonaHAaH KbInraH aK K9H9K
)Ken6ereH )KaMbIHbIll
6acbIll A9~r9 tJbIraHH!
1450 )I(aKbln-MHHeH TeMHp-KaH
)Ka~rbIC yynra 6aT'an6ac,
Maa )Ka~rbIC OK, tJbIpra (?), aT'an6ac,
6apaHAbIH ory aT'an6ac,
KapaHbIH ory aT'an6ac,
1455 )I(aKblnTbI~ 3nHH MeH caSIMbIH!'
Ana-TooAaH AnMaM6eT,
aKbIJIAYYTYyraH A)KbI6aH,
3nHM, CeHHT, 3KH YYJI
Kapa~bIAarbl 6acKaH
14 6 0 KapcaKTbIH J1CJ1H
)Ka~bIn6ac
KaMaH. )I(oHnyp. 3KJ1yynO-Aa tJbIKTbI aTTaHbln,
CepeK-MHHeH CbIpraK
O-Aa tJbIKTbI aTTaHbln!
1465 KblpK tJopo 3~ )KaMaHbl Ta3-6aHMaT
rope. cyycaraHAa
TYUle KanbIn tJaH KaHHaT,
aJIAbIHAaaTKa MHHAJ1AeHT.
A)KbI6aHnan THHAHAeHT,
1470 AnMaM6eTTen TJ1HAHAeHT,
)I(aKbln-KaHAbIH KonYH caHAbl!
TeMJ1p-KaHAbI THHAHAeHT.

KIrk ~oro tUni~inde attandl,

ciyrma ~oro Temir-kandm
cllklsm allp ~:eldi,
ciyrma ~oro Caklp-kandm
cllklsm allp ~:eldi.
Eki cagl dayr,llkol,
eki colu bar eken,
cllklm kiyrip saldl deyt,
cattI uktap kaldl deyt.
Tafiga makul oygongon sofi,
aItIml tanap ak ~atIr
at buuna ~Idabay
asmanga~Iglp baratdeyt!
'BatIr Manas,kantebis?
AltIffil tanap ak ~atIr
at buuna ~Idabay
asmanga~Ikkan ak ~atIr!'
,Ak ta-minelllbastInp koy!

KIrk yigit gece ata hindi,

yirmi yigit ~olden Temir Han'ln
atlanm allp geldi.
Yirmi yigit Caklp Han'ln
atlanm allp geldi.
lki tarafl ~evre gol,
iki tarafta iki yol,
atlarl yollara silrdiller,
yatIp uykuya daldllar.
sabaholup gun dogunca
altffil at dolusuak ~adlr
at kokusuna dayanamaYlp
~adlr gage fIriadl!
"Bahadlr Manas, imdi biz ne yapallm?
Altml ipli ak ~adlr
at bugusunadayanamadl
ak ~adIrhavaya fIrladl!"
"Ak talaria bastInn!

Okoooon oko,o bolufiar, ~orom,

lkiniz birlikte, yigitlerim,
okoo barar bir bee soyufiar, ~orom, ikiniz gidip bir klsrak kesin yigitlerim,
maydl tuurap toyufiar, ~orom!
karmmzl doyurun. yigitlerim!
Atan bir keiie tutulbayt,
A~ karnma gorUtilmez,
tokton bir keiie kutulbayt!
iyi fikirler toktan dogar!
Cogar cakta ~~aratuu,
-5uaagldakikara tug
Temir-kan tuu turbaybl?
Temir Han'ln tugu degil mi?
Tomon cakta klzll tuu
-5uyamndaki klzll tug
Caklp-kan tuu turbaybl?
Caklp Han'm tugu degil mi?
Kiindun murdu tigende,
Giine ooyle parlarken
noolandankIlgan ak konok
beyaz keten gomlegimi
celbegey camlmp
omzuma ataYlm ben,
baslp dofigo ~:Jgayn!
u tepeye ~lkaYlm ben!
Caklp-minen Temir-kan
Caklp Han ile Temir Han
cafigls uulga Ii>at'albas,
bir tek oglu slkltlrmaz,
maa cafigls ok, ~Irga (?), at'albas, tUfekten tek bir kurunu
barandmogu at'albas,
iizerime atamazlar,
karamn ogu at'albas,
kara, ate~silahlmla
CaklptIfi elin men sayamln!'
Caklp'ln halklm vuraYlm."
Ala-tooday Almamret,
Kaplan dogan Almambet
akllduu tuugan Aclbay,
aklill dogan Aclbay,
Elim, Seyit, t~ki uul
Elim'le Seyit, bu iki geA~
karafildagl bru;kan
karanllk gecedebile
karsaktIn isin cafillbas
bozklr tilkisinin izini bulan bu
Kaman, Coypur, eki uulKaman, Coy pur, iki gen~ de
o-da ~lktI att2nlp,
ata binip yola ~lktl,
Serek-minen Slrgak
Serek ile Slrgak da
o-da ~lktI attanlp!
ata binip yola ~Iktl!
KIrk ~oro efi c;amamTaz-baymat Kirk yigidin en fenasl Taz-baymat
toro suusaganda
efendisi susaYlnca
tuo kallp ~ay kaynat,
attan inip ~aYI kaynattl,
aldlnda atka mindi deyt.
~imdi 0 da ata bindi.
Aclbaylap tiydi deyt,
Aclbay nidaslyla hiicum etti,
Almambettep tiydi deyt,
Aymambet nidaslyla hiicum etti,
Caklp-kandm kolun saydl!
Caklp Han'ln ordusunu dizdi!
Temir-kandl tiydi deyt,
Temir Han'a hticum etti,

MANAS'INEVLENMESt, 6]~UMU VB YENtDEN DtRtLt~t

6apblH caHbm ~bl AeHT!
)KaKbll1 YYJIbl6y MaHac
1475

DUP KaHblKeH Ael1 )J(YPYI1

TeMup-KaHAbIH 3JIUHAe
KaHblKeMu TapTbll1 aJIraJIbl.
MaHaCKa TapTyY KblJIraJIbl,
Kapa aJIaMaH,KeH Te)J(UK

1480 'KaCTbl aJIaMblH!' Ael1 )J(yrYPAY.

KaHblKeH KUHMUHKUHUHAU,
Kel1 qoryJIYI1 KeJIreHco~,
.
KaHblKeH KOp 60JIOpYH 6UJIAUAeHT.
)KoproAoH TaJIAal160c MUHAU,
1485 6YJIraHAaH TaJlAal1TOH KUHAU,
apaKblAaH T~an
aUJUUJTU.
AHbll1-KaHAblH KblCbl 3KeH,
AJITbIHaMaH 3)J(ecUH
AJIMaM6e-r aTKa MUHrHCTH.
1490 Kapa~blAa )J(OJITaI1KaH
aHrblp )J(aaK,Kapa TUJI,
cYYJIe~KY TYyraH A:JKbl6aH

I;

aa 6up KblC aTKapbll1,

MaHaCTblH KblpK QOpocy
1495 KblpK KblC aTKapbl11aJIAbl.
TeMup-KaHAbIH KblCbl KaHblKeH
KblpK qoporo aHTTbl AeHT:
'TOKTO, TOKTO, KblpK qOpo!
CeH Kapa Aa MeH Tepe!1500 )KaKaMa KOJI~ TUHp6e!
KblpK Qoporo KblpK KblC
MeH aJIbll1 l1apaMblH, KaHbIKeH,
e3YM TapTYY 60JIOMYH,
e3YM 3n 6onYl1 KeneMUH!
1505 KblpK KbIC-MeH aTTaHbm,
qblrbll1 KenAU KaHbIKeH.
Kapa KeCTYY KapT MaHac,
Kal1blC )J(epAeH KepAY AeHT,
KblpK qoporo aHTTbl AeHT:
1510 'Kapa 6eT Kene )J(aTl1aH6bl?
KblpKTaH KblpK KblC anbln Tblp,
aJIbll1 Kene )J(aTbll1Tblp!

tat

:tti

Kal1b1c )J(epAeHQblrbl~ap,
on)J(onol1 aJIbll1Kenu~ep!
1515 KblpK YH THrUI1 KOIOI1TYP,
KblpK TeUJeKTY Canbll1 TYp!
AprblMaK OOCblH)J(aSinbl!
DHPHAeH Kblnbln KapMaHnbl!
A q 6uneKTeH aJIaJIbl!
1520 AT KeTYHe CaJIaJIbl!
on)J(Q-)J(eCHpKblnaJIbl!
3pKenereH KaHblKeH
3MU KeeHY OOpbICbIH!
3MU KeTY-apKara
1525 )J(aHAaKaTKa )J(OOpbICbIH!
3pKenereH KaHblKeH

bann saYlpaldl deyt!

Caklp uulll bu Manas
Bir Kamkey dep curiip
Temir-kandm elinde
Kanlkeydi tartlp algall.
.Manaska tartuu kllgall,
kara alaman,koy Tecik
'Kastl alamtn!' depcugurdu.
Kamkey kiymin kiyindi,
kop ~ogulup kelgen son,
Kamkey ik.orbolorun bildi deyt.
Corgodoll taldap bos mindi,
bulgandallltaldap ton kiydi,
arakIdan !taldapaiti.
AYlp-kandm kISI eken,
Altinayd21Yecesin
Almambc~tatka mingisti.
Karanlda col tapkan
ayglr caak, kara til,
suulonku tuugan Aclbay
aa bir kls atkanp,
Manastln kIrk ~orosu
kIrk klS actkarlpaldl.
Temir-kandln klSI Kamkey
kirk ~orogo ayttl deyt:
'Tokto, tokto, kirk ~oro!
Sell kara da men tor6!Cakama kolun tiyrbe!
Kirk ~orogo kirk kls
men allp paramln, Kamkey,
ozum tartuu bolomun,
ozum el bolup kelemin!
Kirk kls-men attamp,
~Iglp kel,:ii Kamkey.
Kara kostuu kart Manas,
kapls cei1:ienkordu deyt,
kirk ~orogo ayttl deyt:
'Kara bel~kele catpaybl?
Klrktan lurk klS allp tlr,
allp kele catlp tlr!
Kapls cerden~Iglnar,
olcolop allp keliner!
Kirk uy tigip koyup tur,
kirk toclktu sallp tur!
Arglmak oosmcayall!
Biridey lullp kannayll!
A~ bilekten alall!
At koturlo salall!
olco-cesiir kllall!

hepsini de yere serdi!

Caklp'ln oglu Manas
"Ey Kamkey" diye yiiruyiip
Temir Han'ln yurduna gitti.
Kamkey'i alarak
Manas'a getirmek iyin
biiilln Tacikler
klzl almaga gittiler.
Kamkey giyiniyordu
bunlar hiicum ettigi zaman,
klz felaketi sezdi.
Seyme biT yiiruge hindi,
ipek elbiseler giydi,
yemek iyin rakl seyti.
AYlp Han'ln biT klzl yardl,
Alunay bu, biiyiik yegen
Almambet onu atlna aldl.
Karanllkta yolu bulan
bu ayglr yanak, kara dil
hatip dogan Aclbay da
atma biT klz bindirdi,
Manas'ln kirk yigidi de
atlanna kirk ktz aldl.
Temir Han'm klzi Kamkey
kirk yigide ~oyle dedi:
"Durun, durun, kirk yigit!
Siz hakllsmlz hen han klZI!
Yakamdan tutturmam size!
Klrklmza kirk tane klZ
getirdim hen Kamkey,
size kendim hediye ettim,
bense sulh elyisi geldim."
Kirk klZ ile ata binip,

ErkelegenKamkey
emi koollu oorlSln!
Emi kotii-arkaga
caydak atka coorlsm!

Kamkey ylkageldi.
Kara gozlii Manas bunu
ta uzaklardan gormii~ill.
Kirk yigidine dedi ki:
"Gelen ~ukahpe degil mi?
Kirk tane klZ seymi~de bak
bize dogru getiriyor!
Ta buradan iistiine ko~un,
esir edin getirin!
Kirk tane yadlr kurun,
iyine kirk do~ek serin!
Aun agzlm Ylrtallm
onlan her birden tutallm!
ince bileklerinden tutarak
aumlZln arkaslna atallm!
Hepsini esir kllallm!
a ~lmank Kamkey'in
~imdi gonlii daralsln!
Arkalarl ile altlarl
at iistiinde yara olsun!

Erkelegen Kanlkey

~lmarlk Kamkey'in

87

MANAS DES:TANI

88
3MH TYWCYH3CHHe!'
8Ae canbln KelTH AeUT,
blnAHU canbln KelTH AeUT,
1530 KaHblKeU MaHacKa )!(anbIHaT:
'KerypqKeH ywca, )!(YHYHKec!
Kapa 6eT Ken cyynece, THnHH Kec!'
CarblcKaH ymca, )!(YHYHKec!
Kapa 6eT Ken cyynece, mnHH KeCr
1535 Ey MaHac cyynellTYp:
'CarblcKaH yqyn capaura TYWTYcaHaCblC6au6aK, Her' oUro TYwTY?
KerypqKeH yqyn KeK yUre TYWTYKe~ynqeK 6aU6aK, Her'
oUro TYWTY?'
1540 3MH anAblHaH 6apAbl AeUT,
KblpK yUre TYWTY AeuT.
AnMaM6eTrHH TYwKeH yuy
KeKypery KeHeKTeu,
KeTY TaMbip 6HneKTau
1545 Kapa KblC onTYpaT,
yu KyuMynqaK Cap'ana,
yapa 6onAY AnMaM6eT.
'AnMaM6eT )!(aKWbl KblC )!(OKno?
TaJI,nan anblll KenH~epr
1550 TeMHp-KaHAbIH KblCbl KaHblKeu
6apAbI~ AnTblHauAblH KaWblHa:
'CeHHH aTa~ AUblll-KaH,
MeHHHaTaM TeMHp-KaH
eKenecy 6HP TYyraH1555 aK qblparbl~ CaJICa~qbl!
Ky6ynraHbl~ KOUCO~qy!
YwTeH qaqbl~ epce~qy!
Kbl3bln qblpaUbl~ Hyp6eTY~
AnMaM6eT KepCeqy!
15600n
AnMaM6eTauKblpca,
Kapan TYPyn HT 6aKnauT,
KaqblpCa, )!(OOCbl6eT naKnauT,
yu KyuMynqaK Cap'ana
YPYAaH KynYK oonAY AeuT!
1565 KeK-ana caKan MeMH-6aH
MaHac KapwbI enAY AeuT!

emi tiisiin esine!'

ado sallp ketti deyt,
!ldiy sallp ketti deyt,
Kamkey Manlli:ka calmat:
'Kogtir~kon usa,ciintin kes!
Kara bet kop siiiiloso, tilin kes!'
Saglskan usa, ciiniin kes!
Kara bet kop siiilloso, tilin kes!'
Bu Manas siiillijptiir:

0 zaman akll balna gelsin!"

Onlarla daga firladl,
sonra vadilere at saldl,
Kamkey Manas'a yalvardl:
"Gtivercin ka~arsattiytinti kes!
Kahpe ~ok soylerse dilini kes!
Saksaganu~arsa ttiytinti kes!
Kahpe ~ok soylerse dilini kes!"
Manas da ana dedi ki:

'Saglskan u~up sarayga wtiisanaSlSbaybak, neg' oygo wtii?

Kogtir~kon u~up kok tiygo ww-

"Saksagan u~up saraya kondu,

akllslz kadln uslandl ml?
Gtivercin u~arak saraya kondu,
aklm bamageldi
mi budala?"
Daha ileri firlaYlp
kirk ~adlra geldi Manas.
Almambet'in ~admna
memeleri kava gibi,
gotti kok gibi
kara bir klz oturmutu.
Oktiz kuyruklu San-ala'slyJa
Almambet alp kalmltl.
"Almambetgtizel klz ml yak!
Bir tane al da gel!"
Temir Han'm klZI Kanlkey

kofiill~ok bayba.k,neg'
oygo ww?'
Emi aIdmanbard! deyt,
kIrk tiygo ww deyt.
Almambettin tiiken tiyii
kokiirogti konoktoy,
kow tamlr bile~:tay
kara kls olturat,
uy kuymul~ak Sar'ala,
tiara boldu Almambet.
,Almambet cak~flkls cokpo?
Taldap allp keliiier!'
Temir-kandm klsl Kamkey
bardlfi Altmaydm kama:
'Senin atafi AYlp-kan,
menin atam Temir-kan
okolosti bir tuug;anak ~Iraglfi salsaii~l!
Kubulgamii koysofi~u!
Uton ~a~1fiorsclii~ii!
Klzll ~uaylfi ntirbotiiii
Almambet kors6,~ti!
01 Almambet aykusa,
karap turup it bakpayt,
ka~usa,COOSI
bet pakpayt,
uy kuymul~ak S,u' ala
urudan kiiliik boldii deyt!
Kok-ala sakal Mc~ndi-bay
Manas karl oldii deyt!
C;lfigaboyun ~lgargm, ecem,
~ifigil betifi korgoskiin, ecem!'

qbl~ra 60IO~ QblraprblH, 3)!(eM,

qH~rHn 6em~ KeprecKYH, 3)!(eM!'
'qbl~ra 60IOM qblrap6aHMblH,
1570 QH~rnn 6eTHM KeprecneHMYH!
Ey KynYMY MeH qaHCaM,
6y Kyny~ MeHH

'C;liiga boyum ~Igarbaymm,

~ingil betim kor!~ospoymiin!
Bu kulufidu men ~ansam,
bu kulufi meni

qaHaT, KaHTeUH?'
'MaHaCTblH e3YHeH eAe 3P AeHT,
Keqy qanraH AnMaM6eT,
1575 Ke~ew auTKaH AnMaM6eT,
Ken cyynereH AnMaM6eT!

~anat,kanteyn?'
'Manastln oztinOrtodo er deyt,
ke~iiii ~algan Alrrtambet,
kefieaytkan Alrl1ambet,
kop siiillogon AI mambet!

O~ )!(arblHAa )!(OPO )!(OK,

AnMaM6eT 6eneK cyynen qOPO )!(OK!'

Oii cagmda cora .::ok,

Altmay'm yamna gitti:

" AYlp Han senin babandlr,
Temir Han da benim babam.
tkimiz de han kIZIYIZ.
Ak ~ehrenia~sana!
bu degiiklikten vazge<.:!
Sa~lm ti~ orgti yap!
~ehreni, pembe ytizilnti
gelince Almambet gorstin!
Er Almambet hayklnrsa,
kopek yukan bakamaz.
k~an dtiman da bakamaz,
Kuyruk kIll bol San-ala ile 0
hlrslzdan ko~u atl aldl!
Klr sakalll Mendi-bay'sa
Manas'la vuruurkenoldil!
Gilzel boyunu goster, karde~,
ana gtizel ytizilnli gaster, karde~.
"ana boyumu gostermcm,
gtizel ytiztimti gostermem.
bu koleni hen kil~timsesem
bu kolen beni kil~ilmser,
hen ne yapaYlm?"
"0 Manas'tandaha erdir,
ge~itler ge~erAlmambet.
aglitter verir Almambet,
~ok sozler sayler Almambet!

Sag yamnda yolda yoktur,

Almambet bolok siiiilop ~oro co~:!' Almambet gibi yigit yoktur!"

MANAS'IN EVLENMESi, OLUMU VE YENiDEN DiRiLi~i

Te~ aTaHblH 6anacbl,
1580 TeMJtrnHe KeHeMYH,
KeMJtrnHe 6on6ouMYH!
KeqKe Man 60nrOHAO,
6e caall 60nrOHAO,
"Ee arblTa KOU!" AepCJt~,
1585 MeH Te~ aTaHblH 6anacbl
Te~JtCTeU60lOM qaUbllI anap,
on )f(epJtHe KeH6eUMYH,
KeHOOUMYH-Ae6on6oUMYH!
")KeneAeH 633 caa!" Aece~,
1590 "KomoKTOH KOUAYcaa!" Aece~,
yure MeuMeH KenreMe,
"Kooll KblMblC KYU!" Aece~,
"AllbllI KenJtII CYH!" Aece~,
on )f(epJtHe 6on6ouMYH!
1595 AllAbl, 3)f(eKeM, Typa TYp!
AllTblHAaH JtuMeK 6ypauMblH,
e3YM )f(eCTeMHeHMaHaCTaH
aHAaHKe~elli cypauMblH!'
'KourYH, 6ana, cypa6a!
1600)KaKlliblnblrbl
KapMaca,
)f(aKllibl YUYT (?) Kell auTap:
)f(aMaHAblrbl KapMaca,
)KaMaH KYT Kell auTapaHAa KeeHY~ Kan6acblH!
1605 Au AllTblHau, KOUCO~qbl!
)KaKllibl Ke6Jt~ CanCa~qbl!
)KapKbllI-)KaUHan TYpca~qbl!
CYKcYPAau MOUHY~cYHanTbllI,
cYYAau 6eTJt~ Kbl3apTbllI,
161 0 6ana KaCTau 6apKblnAalI,
anTblH TOHAOU)KapKblHAan
AllMaM6eTKe KepYHrYH!
KOHOK KenJtn KenreHAe,
"Koon KblMblC KOU!" AeceM,
1615 ")KeneAeH 633 caa!" AeceM,
"KOlliOKTOH KOUAYcaa!"
"Ken KblMblC KYW!" AeceM,
MeH, 3)KeKeM, KaHblKew
Te6eHY aqblK-KeK ypCYII,
1620TellJTYKTY )Kep ypCYII!
YIlJTeH qaqbl~ epYHqy!
AllMaM6eTKe qbIHbl~MHHeHKepYllql1!'
'AWAaw )KapKbln KepYlleMYII,
KYIIAew )KapKbln KepYHeMYH!1625 Tan bill KancblH AnMaM6eT,
TaMallbln KOIlCYII AJ1MaM6eT!'
AWbrn-KaH-MJtHellTeMl1p-Kall
3MI1 6awnblK TanallJbln
6ynAY )KHWrall 3Ke1lAe,
163 () 3p MallacKa KblC 6eprell,
31lJTHn 3KeH MeMH-6aw.

'Tefl atamn balasl,

tefldigine }~onomtin,
kendigine bolboymun!
Kec;kemal bolgondo,
be saapboilgondo,
"Be aglta koy!" dersifl,
men tefl at;mln balasl
teflistey boyum c;aYIPalar,
01 cerine kionboymtin,
konbOymtilll-debolboymun!
"Celeden bi~ saa!" desefl,
"Kookton koydu saa!" desefl,
tiygo meymen kelgende,
"Koop klmls kuy!" desefl,
"Ailp kelip sun!" desefl,
01cerine bolboymun!
Aldl, ecekem,tufa tur!
Altmdan iymek buraymln,
oztim cestemnenManastan
andankefle~suraymm!'
'Koygun, bala,suraba!
Caklilgl k;armasa,
cak1tiytit (:?)kep aytar:
camandlgl karmasa,
caman kilt kep aytaranda koontifl kalbasm!
Ay Altlnay, koysoflC;l!
Cak1kebiii salsaflC;l!
Carklp-caynap tursaflC;l!
Suksurday moynufl sunaltlp,
suuday betifi klzartlp,
bala kastay barklldap,
altm tondoy carkmdap
Almambetke kortingtin!
Konok kelip kelgende,
"Koop klml.s koy!" desem,
"Celeden bet:saa!" desem,
"Kookton koydu saa!"
"Kop klmls kuy!" desem,
men, ecekem, Kamkey
tobOntiaC;lk-kok ursun,
tottiktti cer ursun!
Uton c;aC;lfl
ortinc;ti!
Almambetke C;lmflminf:n kortinc;i!'
,Ayday car~~lpkortinomtin,
kiindey carklp koriinomiin!Tallp kalsln Almambet,
taiidamp kolpsunAlmambet!'
AYlp-kan-minen Temir-kan
emi bayllk 1:ala~lp
buldu ciygan ekende,
Er Manaska kls bergen,
E~tip eken ~,1efldi:.bay.

89

"Denk babalar ~ocuguyuz,

imdi de denk olmallYlz.
Senden aaglkalamam!
Akam olup siirii doniince
kIsraklardan slit akarken,
kIsraklarl aglla koy dersin.
Ben denk babamn evladlYlm
deniz gibi boyum ~alkamyor,
bu, benim houma gitmiyor,
artlk bunu istemiyorum,
kIsraklarl sag dersen,
koyunlarl sag dersen,
eve mihman geldigi vakit
kalk da klmlz koy dersen,
getir bize silt dersen,
nasII memnun olurum hen?
Sevgili kardeim dur.
Altm kiipeyi takaYlm,
gidip enitem Manas'a
bir akl1 damaYlmben!"
"Blrak, ~ocuk, bir eysorma!
Er Manas keyifli ise
giizel eyler sayler sana,
fakat keyifli degilse,
fena sozler sayler sana,
sakm gonliin kalmasln!
Vazg~ bundan, ey Altlnay!
Giizel sozlerini sa~her!
Giizelliginle parllda!
Kugu gibi boynunu bilk de
su gibi effaf ~ehreni boya,
yavru bir kaz gibi salIn,
altln kuma gibi pari Ida,
Almambet'e oyle goriin!
Misafir gelince hen sana
kalk da klmlz ver diyecek olursam
bagll klsragl sag diyecek olursam,
koyunlarl sag diyecek olursam.
kalk da kImlz koy diyecek olursan:
beni, giizel kardeim. Kanlkey'i
tepemi gok ~arpsln,
gogsiimii toprak ~arpsln!
Sa~ml ii~ orgii yap!
Almambet'in karlslna ite
oyle ~Iklver!"
"Ay gibi parlak goriiniiriim.
giin 1lgl gibi goriiniiriim.
dallp kalsln Almambet,
aIrsln kalsln Almambet!"
AYlp Han ile Temir Han
yarl edip topladllar.
hazinelerini Ylgdllar.
Er Manas'a klz verirken.
Mendi-bay bunu i~itti.

MANAS DE:STANI

90
!!!iil

11~",

TeMHp-KaHraKeMH
TeMHp-KaHra

T6mir-kanga ]c6ldi d6yt,

AeHT,

T6mir-kanga :lyttl d6yt:

'Kuday algin,T6mir-kan!
Kart atasl Ca}:lpka
karmap klsm b6rbeykal!

aHTTbI AeHT:

'KYAaH anCbIH, TeMHp-KaH!

163 5 KapT aTaCbI )l(aKbillKa
KapMan KbICbI~ 6ep6eH Kan!
Aribill-KaHAbIH

6epreHH

AYlp-kandln b6rgeni
sanatl sandall otiiptiir,

caHaTbI caHAaH eTynTYP,

aKqaCbI MH~re
1640

)f(eTHnmp,

Keqe ceHHH KbICbI~ KaHbIKeH

MaHaCKa

)f(aMaH Ken aHTbill

)f(ypTKa 6Y3YK canAbI Aa,

6Y3YK-TYmYK

KanAbI Aa!

ATKa

apTTbI AeHT,

Komyn

1645Teere

)f(yryH

cyynereH

)f(YKTeAY AeHT,

TJtnHH TapTTbI AeHT,

KOHAOH KOPAYK Tap1TbI Aa!enYM6epce~,

1650

TeMHp-KaH!'

KYHQynYKTeH
TymQynYK
Y3aTKaH KbICbIH KOHAYPYO KOHAY,

Kiin~iiliikton tii~iiliik
uzatkan ktSIn kondurup koydu,

KaHTbIn YHYHe QanTbI:

kaytlp iiyiino ~aptl:

'Altlml to allp k61!' d6p,
'Otusuna altln, kiimii
ciiktop k6lip allp k61!
Otusuna bar~;l-minenbalktm
ciiktop k6lip :llip k61!
Buulum-mine:n butam
butuna ~llgo(J,kllarga,
altln-minen kiimiitii
atka taka urar'~a'"
anI bolok ciiktop k61!
B6rmet-minen urunu
b6tine taglp alargaam bolok ciiktop k61!
Kok-ala sakal M6fidi-bay,
aytkan sosiirnlkllbasaii,
am ciiktop kelbeseii,
koriinbogiin I.oziimo,

'AnTbIMbIm
'OryCYHa

Te anbill
anTbIH,

Ken!'

Aen,

KYMym

)f(YKTen KenHn anbIn Ken!

OryCYHa
1655

6apQa-MHHeH 6anKbIHbI

)f(YKTen KenHO anbIn Ken!

EyynYM-MHHeH
6YTaHbi
6yryHa QblnrOO Kblnapra,
aJlTbIH-MHHeH

KYMymTY

aTKa TaKa ypapra1660aHbI6eneK

)f(YKTen Ken!

EepMeT-MHHeH mYPYHY
6emHe TarbIn anapraaHbI 6eneK
KeK-ana
1665

)f(YKTen Ken!

caKan MeMH-6aH,

aHTKaH ceCYM KbIfl6aca~,

aHbI )f(YKTen

Ken6ecel-\,

KepYH6erYH

Ke3YMe,

)f(onO6orYH e3YMe!'
KaHTa 6YTKa canAbl AeHT,
1670

anbIn YHYHe 6apAbi AeHT.

AHTKaHbIHAaH

KblflAbl AeHT:

KeK-ana caKan MeMH-6aH

anTbIH-MHHeH
aHbI )f(YKTen
1675

KbI3bln

KYMymYH
KenAH AeHT,

mypy,

aK 6epMeT

"EeTHHe TarbIn ancbIH!"

aHbI )f(YKTen

KenAH AeHT.

TOKCOH Teere

6yn )f(Y~Ten

anbiO KenHO )f(YPAY AeHT.

1680

ak~aslmifige c6tiptir,
k~e s6nin kl~:lfi Kamk6y
Manaska caman k6p aytlp
curtka buzuk :;aldl da,
buzuk-tiiiik kaldl da!
Atka koup aJltl d6yt,
toogo ciigiin (:iiktOdii d6yt,
siiiilogon tilin tarttl d6yt,
koydoy korduk tarttl da!Oliim b6rsefi,T6mir-kan!'

Ey KanMaKTblH
EycypMaHAbIH

6epH )f(arbl,
apbl )f(arbl,

KeKQe-Ke3-MHHeH

KaMal-\-Ke3

ypy YHY 6ap 3KeH,

ana-KeK caKan MeMH-6aH

colobogunoziimo!'
Kayta butka saldl deyt,
allp iiyiino bardl deyt.
Aytkamnday klldl deyt:
kok-ala sakal Meiidi-bay
altln-minen kiimiiiin
am ciiktop k6ldi deyt,
klzll uru, ak bermet
"Betine taglp alsln!"
am ciiktop keldi deyt.
Tokson toogi> bul ciiktop
allp kelip ciir,jii deyt.
Bu Kalmaktln beri cagl,
Busurmandln an cagl,
Kok~o-koz-rnlinenKamaii-koz
urn iiyii bar6ken,
ala-kok sakal Meiidi-bay

Kalktl Temir Han'a gitti.

Temir Han'a oyle dedi:
"Tovbeler olsun, Temir Han,
bu ihtiyar Caklp'a
sakIn klzml verme sen.
AYIP Han'm verdigi ey
pek biiyiik bir servettir,
bin akQedende fazladlr.
Senin klzm Karukey
Manas'a fena sozler dedi.
0 da yurdu alt list etti,
her ey alt list oldu!
EyaYlatlara yiikledi,
hazineyi de develere.
Hatip dilleri kopardl,
koyun gibi hakaret etti,
Dna oliim ver, Temir Han!"
Giinlerce QabalaYlp0,
kIZlru geQirince ele,
ata binip dondii eve.
"Altml deve getirin,
otuzuna altln, giimii
yiikleyin getirin,
otuzuna kadife ipek
yiikleyin getirin.
Giizel ipek kumalarla
ayaklanm ortsiin 0,
altmlarla giimiile 0
atlanm nallatlversin.
Gnu ayn yilkle gel!
Kadm ballgl ile mercanl
yiiziine taklp silslenir 0,
bunu aynca yilkleyin.
Ku sakalll Mendi-bay sen
dedigimi yapmaz isen,
bunIan yiikletmez isen
bir daha gorilnme gozilme,
sakln sokulma oziime!"
Boyle deyip geri dondil,
atl evine dogru silrdil.
Hamn dedigini yaptl.
Klr sakalll Mendi-bay
altlnlan gilmilleri,
dedigi gibi yilkledi.
Klrmlzl mercan, ak hotoz
yilzil silslemek iQindi.
Bunlan deveye yilkletti.
Doksan hayvan yilkletince
kendi de yola dilzilldil.
Kalmuk yurdunun beri taraftnda,
milsliimanlann ate taraftnda,
KokQo-koz ire Kaman-koz
iki hlrslzln evi vardl.
Klr sakalll Mendi-bay

MANAS'IN EVLENMESi, aLUM1} VE YENtDEN DtR1Lt~i

91

1685 Ka6ap6epreH 3KeHAeiiT:

'ApaKbIra 6aJIKYIOn

kabar bergenekc~n
deyt:
'Araklga bal ku:vup

bunlara da haberverdi:
"Balli rakl haZlrlaYIn,

yy Kowyn qaiiKal\ap!
bY MaHacKa6epeIlH!'
Ka6ap CaJIraH3KeHAeiiT.
1690 Yq-KanKaKTbIHOIOHAa,
YKypqYHYH60IoHAa,
Oii-KaiibIf\AbIH6oIOHAa,
aK qaTbIp~bITHKTHAeiiT,
aTa,MaHac TYWTYAeiiT!
1695 beJlAeHKHIleMCaJI~bIAeiiT,
6eIlceHHllIHnOJrrypAY;
m3eAeH TellleK caIl~bI ~e"T,
m3eIlelllH" OJITypAY.
Yy 3KeHHH6HIl6e~H.
1700 'YKTan KoiioMYH!'~e" xaTTbl.
8eAe 60Il60iiT 6y MaHac!

uu koup~aykaiiar!
Bu Manaska bereli!'
Kabar salganek'~ndeyt.
O~-kapkaktln oyunda,
Okilr~ilniln borunda,
Oy-kaYliidm boyunda,
..lk ~atlrdl tikti d,~yt,
ata, Manas tUtudeyt!
Belden kilem sal.dldeyt,
belseniipolturclu;
tizeden took saldl deyt,
tizeleip olturdu.
Uu ekenin bilb~ii.
'Uktap koyomun!' dep cattl.
0000 bolboyt bu Manas!

i~ine de zehir katm!

Bunu Manas'a verelim."
tte bu emri vermiti.
O~-kapkak vadisinde 0,
Okilr~il suyu borunda,
Oy-kaym'm borunda,
beyaz ~adlflan kurdurdu.
Derken Er Manas gorilndil.
Altlna yilnlii bir kilim saldllar,
bele kadar soyunmu oturdu,
dizinin altma bir yastlk dayadIlar,
bir ayagml altlna allp oturdu.
Zehir oldugunu bilmedi.
Uyumaga uzanmltl,
halsiz diltU kalkamadl Manas!

CepeK-MHHeH
6y CbIpraK
KHiiHKaJIraH3KeHAeiiT.
QOPOHY
qaKbIpAbl3p MaHac:
1705 'CYYJIereHY6HpHHcec,
aiirbIp xaaK, WHpHHcec,
aiirbIp xaaK, Kapa mJI
Axbl6aii mpH KaJICaqbl!

Serek-minen bu Slrgak
kiyn kalgan eken deyt.
<::oronu~aktrdl i~r Manas:
'Silillogonil birin sos,
ayglf caak, ~irin sos,
ayglf caak, kara til
Aclbay tiri kalsa~l!

Serek ile Slrgak ise,

daha geride kaImltl.
Yigitleri ~aglrdl Er Manas:
Atasmdan hatip dogan
ayglr yanak, keskin sozlii;
ayglr yanak, kara sozlii,
Aclbay diri kalasln!

)KeIleHYw capbl KepH~eii,

1710 KeK-XaJI Te6eT 6epy~eii
AnMaM6eTKaJICaqbl!
3Il HqHHAe3pMerHM
3JIHM, CeiiHT, 3KHyYIlaHblH6HpHKaJICaqbI!
1715 Kapal\blAa Ka6blp-Ky6yp )KyrypreH
KapcaKTbIH
HCHHXa}l.bIIl6aC
KaMaH, )Koiinyp, 3KHyYJIaHblH6HpHKaJICaqbl!
TYHAery ~y6ype-Ay6ype )KyrypreH
1720 TYJIKYHYH
HCHH)Kal\bIIl6ac
TYPCYH,TaiiJIaK,3KHYYIlaHblH
6HpHKaJICaqbI!
aHblH6HpHKaJICaqbl!
K YIlAYPyYIlY QaJI6aiiblM,
QaJI6aii yYJIYAn6aiiblM1725 aHblH6HpHKaJICaqbl!
KeKTYH XbIJIAblC6aTblpblM,
CYYHYH
KYHAYC
6aTblpblMaHblH6HpHKaJIcaqbl!
KblpK qOpoHYH31\)KaMaHii
Ta36aiiMaT,
1730 cyycaraHAaceHTyrne
KaJIbInqaii KaiiHaT!
KOKTYYTOIlyn KaJIraJIbl,
Koii eIlYMY KeJlAH6H?
)KbIJIra TOJIyn)KaTKaJIbl,
)KblIlKbl eJIYMYKeJIAH6H?
1735 KbIpK qOPO6apblH KYAaii aJIblnTblp!

Colonii san keridey,

kok-cal tooot boliidey
Almambet kalsaC(I!
EI i~inde ermegilm
Elim, Seyit, eki uulamn biri kalsa~l!
Karaiilda kablr-kubur cilgiirgon
karsaktln isin caiulbas
Kaman, Coypur, eki uulamn biri kalsa~l!
Tilndogil dilbiiro-<lilbilro cilgiirgon
tiilkiiniin isin caiitlbas
Tiirsiin, Taylak, eki uulamn
biri kalsac(l!
anm biri kalsa~l!
Kiildiir uulu <::albaYlm,
<::albayuulu Alb,aYlmamn biri kalsa~l!
Koktiin ctldls batInm,
suunun kundus batmmamn biri kalsa~l!
Kirk ~oronunen camam
Tazbaymat,
suusagandasentiio
kallp ~ay kaynat!
Koktuu tolup kalgall,
koy oliimil keldibi?
Ctlga tolup catk~LII,
ctlkl oliimil keldibi?
Kirk ~oro harm I<~udayallp tlr!

Yama~taki dag ~aylagl sanki,

klr yeleli erkek kurt sank;,
Almambet sen de diri kal!
Halkm i~inden s~tigim,
Elim ile Seyit, iki yigit,
biriniz hayatta kalsln.
Karanllk gecede koup,
bozklr tilkisinin izini bulan,
Kaman, Coypur, iki yigit,
biriniz hayatta kalsln.
Karanllk gecedekoup
tilki izlerini bulan
Tilrsiin, Taylak, iki yigitten
bir hayatta kalsln,
biriniz hayatta kalsln.
Kiildiir'iln oglu <::albaYlm
<::albay'm oglu AlbaYlm,
biriniz hayatta kalsln.
Goklerin ytldlz erleri,
solann kunduz erleri
biriniz hayatta kalsln.
Kirk yigidin en fenasl,
Taz-baymat,
susaymca attan inip sen
hemen ~ay kaynat!
Biz daha hayatta kalallm!
Koyuna oliim mil geldi?
Burada bir senedaha kalallm.
At silrilsilne oliim mil geldi?
Allah kirk yigidin hepsini allp da

MANAS DESTANI

92
KblpK '10pOHYH)[(aMaHbI
CepeK-MHHeH 6y CbIpraK
en6eH KaHTbIll THpy KanbIII TbIP"
MaHaCTbIH KeKypeKTeH
)[(aHbl KeTe'neK.
1740 KbIpK tJopo aHTTbI AeuT:
')KaH caKTap )KepHH auTbIII KeT!
KeTMeHHH Tanra CallTaraH,
31I1erHHKep Top'aTTaH MaKTaraH,
"ATaMbIH Kepy...!" CapT yyny
1 745 aa KJfpceK KaHTeUT?
qaJI.lJ:blp-tJYnAYPcyynereH
THnHH aAaM 6Hn6ereH
KblTaUra KHpceK KaHTei:iT?
)KanllaK Top'aT )KaHnaHraH,
1 750 tJOtJKOHYH
caHbIH
KaH)l(blrara 6aiinaHraH
KanMaKKa KHpceK KaHTeuT?
O~KoroH MYPYH, tJY~KYPKec
KantJara KHpceK KaHTeHT?
YpeH 3neK )KOO3Ae,
1755 YpreHIIIKe KHpceK KaHTeUT?'
AHAa auTbI~ 3p MaHac:
'AuTKaHbIMAau KblnbI~ap'
AuTKaH ce3YMHeHtJbIKlla~ap!
YKTacaM, TbIHtJ )KaTblpcbI~!
1760 OpycKa 6apbIII 6aTblpcbI~!
CapTTbIH )KypTYH callbIPAblMTHnTH aa 6ap6arbIH!
KantJaAbIH )KypTYH KaK'1aTTbIMTHIITH aa 6ap6arbIH!
1765 KbITauAbIH )KYPTYH KblPAbIMaa THIITH 6ap6arblH!
Te)KHKTHH )KypTYH Tep6eHTTHMaa THIITH 6ap6arbIH!
AK-llaAbllIla ynyry
1770 aa 6apbIII 6alIl KourYH!Te6ecYH an6aw tJatJKouroH,
'1alJbIHan6aH KowroH-AbIp!
ApbI KHpce TowroH-Ablp:
)KapAbl 6apbIn 6aHblraH,
1775 )Kana~atJ 6apbIll KHwHreH,
atJKa 6apbIll TOIOHraH,
apblK 6apbIn ceMHpreH!
He KbrnraHbl 3n 3Ae,
aK'1aCblH6epce, Ken 3Ae.
1780 OPYCTYH )KypTY 600pbl Kep,
OpYCTaH KHpHn )KawanrblH!
AK-KaHra 6apbm am I1'1KI1H!
KHUM tJetJHn 6epH'1H,
OpYCTaH )KaTbln onYT an!
1785 ApaKbI HtJHn 6yy '1bIKCa,
6ynKa 11'11111
cry '1bIKCa,
AnMaM6eTTen KblwrblprblH,

KIrk c;oronuncamam
Serek-minen bu Sirgak
olboy kantip tirii kallP tIr!'
Manastm k5kiirokton
calli kete'lek.
KIrk c;oro ayttl deyt:
'Can saktar cerin aytlp ket!
Ketmenin taIga saptagan,
eeginkef t.or'attay maktagan,
"Atafidm k,5rii...!" Sart uulu
aa kirsek.klmteyt?

kirk yigidin en fenasl

Serek ile u Sirgak'i
nasII diri blraktl?"
Teninden cam u~tu
Manas'm
Kirk yigit ona dedi ki:
"Cam koruyan yeri soyle,

<::aldIr-c;uldursiiiilogon
tilin adam bilbegen
KItayga kirsek kanteyt?
Calpak Tor'at caylangan,
c;oc;konunsamn

<;aldlr ~uldur konuan

dilini kimse anlamayan
<;in iline gitsek ne dersin?
Uzak Tor'at'ta oturan
semeredomuz
budu baglayan
Kalmuklara gitsek ne dersin?
Gaga burunlu, ~ukur gozlii
Ka\~alara gitsek ne dersin?
Durmadan kanJicenk olan
Orgen~'e gitsek ne dersin?"
Er Manas 0 zaman dedin ki:
"Ne dersem onu yapm!
Sozlerimden~Ikmaym!
Uyusam da din~ yaarslmz!
Ruslara muti olun,
hen Sartlarl dagltmltlm,
sakm oraya gitmeyin!

kanc;Igagabaylangan
Kalmakka I.drsekkanteyt?
Ofikogoy rnurun, c;ufikur kos
Kalc;agakilsek kanteyt?
Uron elek coo ede,
Urgonko ~~irsekkanteyt?'
Anda aytlfi Er Manas:
.Aytkammday klllfiar!
Aytkan soziimnon C;lkpafiar!
Uktasam, tmc;catirsIfi!
Gruska barlp batIrslfi!
Sarttm curtun sapirdImtipti aa barbagm!
Kalc;admcurtun kakc;attImtipti aa barbagm!
Kitaydm curtun kIrdlmaa tipti barlDagm!
Teciktin culrtunterbenttimaa tipti barlDagm!
Ak-padla Ililugu
aa banp ba~ koygun!TobOsiin al.bayc;ac;koygon,
c;ac;malbaykoygon-dlr!
An kirse toygon-dlr:
cardl banp baYlgan,
calafiac;baIlp kiyngen,
ac;kabanp toyungan,
ank banp s:emirgen!
Ne kllgarn ep ede,
akc;aslnberse,kop ede.
Orustun CUtrtuboon ker,
Orustan kilrip cay algm!
Ak-kanga banp aic;kin!
Kiym c;ec;ipberic;i,
Orustan catlp olut al!
Araki ic;ip buu C;lksa,
bulka iC;ipsuu C;.lksa,
Almambettep klyglrgln,

sogtitten baltaya sap yapan,

eegi yaglz at gibi metheden
ugursuz Sart ogluna
gidelim mi, ne dersin?

Kal~alan mahvetmitim,
sakm onlara gitmeyin!
<;inlileri mahvetmi~tim,
sakln oraya gitmeyin!
Tacik kavmini ezmitim,
o;akmoraya gitmeyin!
Ulu Ak-padla'ya hen
gidip balml egmitim.
Tepesindesa~1vardlr,
sa~lanm kestirmez 0,
oraya giden doyar,
fakir giden zengin olur,
her ~Iplak giden giyinir,
a~ gidenin kaml doyar,
kuru gidenler yag baglar.
Her eydehak gozetilir,
para hediye edilir.
Rus milleti pek comerttir,
Rus iline giderseniz
Ak Han ile yemek yiyin,
~Ikanp elbisesini verir.
Rus ilinde yaaYln.
Rakl i~in, bugu ~Ikar
Erce i~in, su ~Ikar.
Almambet gibi baglnn,

MANAS'IN EVLENMESt, OI..OMO VE YENtOEN Ot~Lt.}t

Axbl6aHnan KblHrblprblH,
3p MaHaCTan KbIHrblprbIH!'

i,

*'

"

1790 MaHaCTblH tlblMblHAaH xaHbl

KeTrH AeHT,
tlblH YHYHe KeTrH AeHT.
AK-capaHnan KOi1AyAeHT,
KeK-capaHnan KOHAYAetiT.
Toryc KYHY XaTrbl AeHT,
1795 TOKCOH-AO633 COHAYAetiT:
anTbI KYHY XaTrbl AetiT,
anTblMbIIII 633 cotiAY AetiT.
AnTblHAYY TOHYHTorYCTaH,
3nre XblpTblIlI 6epAH AetiT.
1800 Kaparai1AaH Kanbl~ Ta6blT tlanTblpAbl,
HtlKH XYCYH anTblHAan,
TblIIIKbl XYCYH KYMYIIITen.
MaHaCTbl Ta6blTblHa canAbI AeHT,

Aclbaylap klyglrgln,
Er Manas1.ap klyglrgln!'

Aclbay gibi haykmn,

Er Manas gibi kiikreyin!"

Manastln Irlmlnday cali

ke1.ti deyt,
c;;miiyiine ketti deyt.

Manas'ln cali
uc;;mu~tu,
asll evine gitmi~ti.

Ak-saraylap koydu deyt,

kok-saraylap koydu deyt.
Togus kiinii calli deyt,

Ak saray gibi bir bina yaptllar,

mavi bir mezar yaptllar,
dokuz giin orada kaldllar,

tokson-do bee soydu deyt:

altl kiinii c:attl deyt,
altIml~ bet: soydu deyt.

doksan klsrak kestiler,

altl giin orada kaldllar,
altml~ klsrak kestirip

Altinduu tonun togustan,

elge Clrtl~ berdi deyt.

dokuz kat da altln kum~

bulup halka dagittilar.

Karagaydan kalln tablt c;;aptirdl,

iC;;kiciisiin altindap,
tI~kl ciisiin kiimii~top.

<;amdan da bir tabut yaplP

iC;;yiiziinii altin kapladllar
dl~ yiiziinii giimii~ kapladllar.

Manastl tabitina saldl deyt,

Tabuta Manasi koydular,

sarayga sere kIldl deyt.

Aldlnl cerden slsm otkorboy,

mezan slklca kapadllar.

Yerden nem slzmasm diye,

YCTY~YKYHAeHKeCYHmtirncneti,

iistiinii kiinden kosiin tiygispey,

giine~ de vurmasln diye

capaHra cepenen KOtiAy AeHT.

KblpK tlOpo aTKa MHHAH AetiT,
)KaKbm-KaHra KenAHAetiT.

sarayga serelep koydu deyt.

Kirk c;;oroatka mindi deyt,
Caklp-kanj~a keldi deyt.

saraym ic;;inekoydular.
Kirk yigit atlara binip
Caklp Hanin evine dondiiler.

Kirk c;;oronun cak~lsl,

kene~ aytkan Almambet,
kop siiiilo!:on Almambet,
Caklp-kanj~a ayttl deyt:

Kirk yigidin en iyisi

pek aklill Almambet,
giir konu~an Almambet
Cakip Han'a ~oyle dedi:

capatira cepe KblnAbl AetiT.

1805 AnAbl~bl xepAeH CblCblHeTKep6eH,

1810 KblpK tlOpOHYH xaKIIIblCbl,

Ke~elll aHTKaH AnMaM6eT,
Ken cyynereH An MaM6eT,
)KaKbm-KaHra atiTrbl AeHT:
'TOKCOHTOPy xoproHY

93

'Tokson tOfU corgonu

"Doksan doru yiiriik al da

1815 TOKyn anrblH, )KaKbm-KaH!

AnTblMblIlI ana xoproHY

tokup algIn, Caklp-kan!

Altlml~ alai corgonu

hepsine eyer vurdur, Cakip Han,

altml~ da alaca yiiriik

anAbl~a anrblH, )I(aKbm-KaH!

)KemMHIII xetipeH xoproHY
xaHa anrblH, )KaKbln-KaH!
1820 Ke~ TanaCTaH XepHHAeH,

aldlna algm, Cakip-kan!

Cetimi~ ce:yren corgonu
cana algm, Caklp-kan!
Ken TalastlY cerinden,

oniine kat, sen Caklp Han,

yetmi~ lane de at yiiriik
yanlna ai, sen Caklp Han!
Geni~ Talas ovaslndan

MYHAaH3nH~ KetlKYHtle,
xaKKaH oTy~.etlKYHtle,

mundan elin koc;;kiinc;;o,

cakkan otun tic;;kiinc;;o,

halkln "ekilip goc;;iince,

yanan ocagln soniince,

MYHAaH3nH~ KetlKYHtle,
olllY XblnKbl TyreHrYHtle.

mundan elin koc;;kiinc;;o,

o~u cllkl tiigongiin"o.

kavmin buradan go"iince,

at siiriilerin tiikenince,

KapblHblHAbl atlblp6a, )I(aKbln,

HHHHHAHTOCTYp6a,)KaKbln!
)KaMaH KaAblpblH atiTnarblH, )KaKbln!
")Ka~blc MaHac enAY!" Aen. )KaKbln,

kanmndl alrlrba, Caklp,

iynindi tosl:urba, Caklp!
Caman kadmn aytpagln, Caklp!
"CanIs Manas oldii!" dep. Caklp,

karmn a" kalmasln, Caklp.

elbisen Ylrtllmasln. Caklp,
acllarlnl soy Ierne, Caklp,
oglun Manas oldii dire

KecYHAY tlblrapT Kbln6a, )KaKbln!

EeK 6atina 6enHHAH, )KaKbln,
6eKmKKe canrblH KeeHYHAY,)KaKbln!
CaaAarbl~ cana KyptlaHrblH, )KaKbm!
KblnbltlblHAbl KblSl 6aHnaHrblH, )KaKbln

kosiindii C;;lgartkllba, Caklp!

Bek bayla belindi, Caklp,
bektikke salgln kooniindii. Caklp!
Saadagln gala kurc;;angln, Caklp!
KIII"lndl k!ya baylangln, Caklp

gozlerini "Ikarma Caklp!

Belini slkl bagla, Caklp,
gonliine kuvvet ver, Caklp,
beline okunu bagla. Caklp,
klllclni yanlna as, Caklp.

KaparatiAaH Kapa MynTyry~ aCblHbln

Karagaydan kara multugun aslnlp

kara tiifegini de ai, Caklp,

1835 KaTyynyry~ KoH60rYH!

TYlllnaHra 6apbln KaTYY 60nopcy~,
TyyraHra xaKWbl 60nopcy~!

katuulugun koybogun!
Tu~panga tlarlp katuu bolorsun.
tuuganga cak~1 bolorsuii!

katlllgim blrakma, Caklp,

dii~mana varlp katl 01, Caklp,
akrabana yumu~ak ol!

"O06aAaH XblnAblC 6aTyynaH,

)Ka~rbICbIM MaHac enAY!" Aen,
1840 xa6blKnarblH, )KaKbm-KaH!

"Oobadan c:lldlS batuulan,

caiiglslm M[anas oldii!" dep,
cablkpagln, Caklp-kan!

Varsln gokte YlldlZ batsln

biricik Manaslm oldii dire,
sen kendin batlp gitme. Caklp Han!

1825

1830

MANAS DESTANI

94
MaHaCTblH6apnblrblHAaHKaryynaH!'
EaHAblHyyny 6y EaKaH
)KaKbIII-KaHraaH1TblAeHT:
'TyyraHAbl TooAaHKeTeprYH,)KaKbIII,
1845 TYlUIIaHAblKapa KOHAOii
6eKTeprYH,)KaKbIII!
)KaKlUblnap YMeH tlblKIIaii KonOCYH,
)KaMaHAap
Kam"HIIcaa )KOnocYH!
OlDY aHTKaHblMa
YHYTIIa,)KaKbIII!
EHp TYHAYKTeH
KYHHtlKeH,
1850 6up TYTYKTeHcyy HtlKeH,
Mauac-MuHeH6HpKypcaKKa
)KaTbllUKaH,
6upre 3MtleKTeH3MUCKeH,
MaHaCTblHKapblHAalUblKapAblratl
KapblII6onYII Kan6acblH!
1855 3HecH EarAbI-AOOneT
6aii6utle
KeKUnHKTeH
KeAeH.I\eII
CapT MalUarblHTep6ecHH!
KaH aTaCbI)KaKbIII-KaH
TOOAaKKYlUTaiiTO~KOHJ\OII
1860 CapT oporYH Op6OCYH!
MaHacbI~enreH 6onco,
AnMaM6eTTeii6aTbip 6ap,
A)Kbl6aiiAaii )KaKlUbl~6ap,
COOPYHtly,
Kapa AanbItlbI,
1865 on tlOpO~ Aarbl 6ap.
CeHH~yynY~HYHMaHaCTbIH
anTblMbllUanTbI Man AOCY,
Man AOCYHYH
HtlHHAe
KblSlMa1TbIK
Kapa-ToKo )KaHAOCY!
1870 AK-60ptlYK aTbI~)KaHAatlbI!
KbIpK qOPOHYH
6ypeeHYTaHAaqbI!
AHKalUaTbl~TaHAaqbI!
KbIpK qOpoHYH)KaKlUbICbIH
TaHAatlbI!
KeqKeHA9Tee~y aMacblH!
1875 8pYYAe633~H 6aiinacbIH!
KOHOKKenHIIKOHrOHAO,
Kon KYYlUYPYII
aTaCbIH!
YiiYHe TeWeKanqaiiTCbIH(?)!
TepAeH TeweK )KHHAbIp6aH,
1880 Te6eAeH )KHHHTapKaTIIaH,
MaHaCTblH6apAblrbIAaiiKbIn!
MaHaCTblH6apAbIrbIAaHAeep cyp!
l1T arbITblII KYWcanrbIH!
)KoHoHn blnAHH)Kon canrbIH!
1885 "Kblii6a1TYY )Ka~rbIC
MaHac enAY!" Aen,
KbIHHaH6arbIH,
)KaKbIn-6aH!
ApaMAblKKa)Kbln6aca~!
EeneKTYrYHKbln6aca~!
TOHAOH
6Hp )!(anal1aqKoH60cnyc!
1890 AqTaH aqKaKbln6aCIIbIC!
EeneKTyrYHKbln6arblH!

Manastln baJ~llgmday
katuulan!'
Manas'in varllgmdaki gibi katl kal."
Baydm uulu bu Bakay
Bay'in oglu Er Bakay da
CakIp-kanga ayttl deyt:
CakIp Han'a oyle dedi:
'Tuugandl tooday kotorgiin, CakIp, " Akrabam dag gibi yiicelt, Caklp,
Tupandl kala koydoy
bokttirgiin, Caklp!
Cakllar iiydon ~Ikpay kolosun,
camandarkantip saacolosun!
Ou aytkamma unutpa, Caklp!
Bir tiindiikto,n kiln i~ken,
bir tiitlikton suu i~ken,
Manas-minen bir kursakka
catll~an,
birge em~ekltenemisken,
Manastln kalmda1Kardlga~
kanp bolup kalbasm!
Enesi Bagdl-doolot baybi~e
kekiliktey kedefidep
Sart maagmterbesin!
Kan atasl Caklp-kan
toodak kutay tofikofidop
Sart orogun orbosun!
Manaslfi olgon bolso,
Almambettey batlr bar,
Aclbayday caklfi bar,
soorun~u,kara dall~l,
01 ~orofi dagl bar.
Senifi uulufinun Manastm
altlml altl rnal dosu,
mal dosununi~inde
klyamattlk I<:ara-tokocan dosu!
Ak-bo~uk a'tlncanda~l!
KIrk ~oronun bliroonti tanda~l!
Ayka atln t1mda~l!
KIrk ~oronun caklsln tanda~l!
KOc;kondotoofidii aydasln!
Oriido beend:ibaylasm!
Konok kelip kongondo,
kol kuuurup atasln!
Uyiin6 too~~
al~aytsln (?)!
T6rdon to6k ciydlrbay,
tobOdonciyn tarkatpay,
Manastln ba:rdlgldaykll!
Manastln bal~dlgIdaydoor stir!
It agltlp ku salgln!
Conoyllldiy col salgln!
"Klybattuu <:afigls
Man.1Soldii!" dep,
klynanbagln, Caklp-bay!
Aramdlkka <:llbasan!
Boloktiigtin kllbasan!
Tondon bir <:alana~koybospus!
A~tan a~ka I~llbaspls!
B6lokttiglin kllbagln!

diimam kara koyunlar

gibi zaptet, Caklp,
yigitleri korkut evde kalsln,
korkanlar karma~Ikmasm!
Bu s6yledigimi unutma, CakIp!
Giinei yalmz bacadangoren,
suyunu yalmz evinde i~en,
Manas ile bir karmda
yatan,
bir memeden slit emen,
Manas'in kardeiKardlga~
garip olup kalmasm!
Anasl Bagdl-doolot baybi~e
kaya kekligi gibi sekerek
Sart'a baaktoplamasm!
Han babaslCakIp Han
toykuu gibi sallamp
Sartlara ekin bi~mesin!
Manas oldiiyse de
Almambet gibi bir bahadlr var ya,
klymetlin Aclbay var ya,
talancl, soyguncu
yigitlerin de hayatta.
Hem oglundan kaldl sana
altml altl mal dostu,
mal dostlarlmn i~inde
klyamete dek Kara-toko can dostu.
Atln Ak-bor~uk'u Janina ai,
kirk yigidin birini se~,
atln Ayka'i se~,
kIrk yigidin en iyisini se~,
yolda senin deveni stirstin,
mola verince klsraklan baglasln,
konaga misafir gelince
el baglaYlp karllasln,
evde doekleriyapsln!
Han doegini kaldlrtma,
halk meclisini dagltma,
Manas'in varlIgmdaki gibi yap!
0 zamanki gibi varlIkl1 ya!ja!
K6pegi saldlrt, kuunu sal!
Yolunu vadilere ~evir!
Heybetli ManaSlm
6ldii diye
kederlenme, Caklp-bay,
haram i!jleme sen!
Sakln ba!jka ttirlii yapma!
Seni elbisesiz blrakmaYlz biz.
A~llk asIa ~ektirmeyiz!
Sakln ba!jka turlii yapma!

MANAS 'IN EVLENMES1, OLUMU VE YEN1DEN D1R1Ll~~1

95

t~
I: " " 1

:,i':l,

neJIYKTYK KbIJIbIII CbICTama!

AnMaM6elTH MYCTaTlIa!")KeJIeHreMe
XeJIeK!" AelI,
1895 "ATacbl MYHAaH6eJIeK!" AelI,
Axbl6au KeeHYHcan6arblH!
3JIHM, CeuHT, 3KH YYJI,
aHblH KOOHYHcan6arblH!
KYJIAYPAYH YYJIYHQaJI6aUb1M,
1900 aHblH KOOHYHcan6arbIH!
napblcblHa OOJIOOCO~,
OKOMYCauJIAa KOHOJIY!
naUprblAaU 6oJIOJIY!
MaHaCTblH 6apJIblrblMau XblpRJIbl!
1905 ny AYHeeAe 60JIXOmKOH,
KblRMaTTa KOJIAOmKOH,
AOCOMorOH xaHbl 6HP,
KYAaMaraH MaJIbl 6Jfp,
OOJIocYl\6y, )KaKbllI-6au?'
191 0 MaHaCTblH aTaCbI)KaKbllI-6au,
nauAblH YYJIYHaaUTTbIAeuT:
'MaHac KYHaHTaUAau KYPAambl,
TeJI Ko3YAau TeHJ\eqH,
KeqYHY qaJIca, 6Jfp qaJIAbl~,
1915 amYYHY amca 6Hp allITbl~ai1Tyy KaJIAblMaHaCKa!
)KblJIKblHbI KYYca, 6Hp KYYAY~qa~bl KaJIAblMaHacKa!
3JIAH qalIca, 6Hp qaIITbl~1920Aa~bl KaJIAblMaHaCKa!
MaHaCTblH 6Hp )KypreH KblpK qopo,
KblpKbl 6HPAeU call Tepe,
KblpKbl 6Hp CYYHYH6amblHAa
)KaUJIaraH,
qy6ypaTblII 633 6aUJIaraH,
1925 lJbIHbI CbIPAYYKeCKa, qblH' aRK
qblpMaJITbIII apaKbl cYMypraH,
3pAHHe )KYKa capbl aRK
3~KeHTHII apaKbl cYMypraH!AmTbI CYYAau arblCKaH,
1930 alJ-apblrblH )KarbICKaH!
"ApCTaH MaHac eJIAY!" AelI,
KapblrbIM~ )KaKbllI-KaH,
MeH KauAaH KoHym HCTeUH?
93YM )KaTTbIM 6y )Kepre,
1935 6aUJIaraH MaJIbIacai1ca,
apKacbl )KOK6ap6acaM...
MaHaCTbIH MaJIbl acauca,
HlJep ambl TyroHco
KHuep TOHYTYreHce,
1940 aHaH HCTeII6apaMblH.
MaHaCTblH KoHymYHaH
aupbln6auMblH,
6y ce3AY KaUpbIJI6aUMbIH!'
naKau 3MAH aUTTHAeHT:

Boliiktiik kilip slstatpa!

Almambetti mustatpa!"Colongondti colok!" dep,
"Atasl mund;~nbOlok!" dep,
Aclbay kooniin salbagm!
Elim, Seyit, eki uul,
amn kooniin salbagm!
Kiildiirdiln uulun yalbaYlm,
amn kooniin salbagm!
Barlsma boIl>osofi,
okomiis aylda konolu!
Bayrglday oc.lolu!
Manastm bmhgmday clryall!
Bu diinoooo bolcokon,
klyamatta k<Jlldokon,
dosondogoncam bir,
kudandaganmall biT,

bolosufibu,CakIp-bay?'
Manastln atasl Caklp-bay,
Baydm uuluna ayttl deyt:
'Manas kunan tayday kurdal,
tel kozuday tefid~i,
ke9iiiinii 9als:a,biT 9aldlfi,
auunuasa biT atlfiaytuu kaldl lIr1anaska!
Cllklm kuusa, biT kuudufi9afil kaldl M;~naska!
Eldi 9apsa,biT 9aptlfidafil kaldl Manaska!
Manastln bir ciirgon kirk 90ro,
KlrkI birdey sap tOTO,
kIrkl biT SUUlrlun
bamda
caylrgan,
c;:uburatlpbe,~baylagan,
9ml slrduu keska, 9m' ayak
C;:lrmaItiparakI sundurgan,
erdine cuka 5:anayak
efikeytip aralu sundurgan!Atl suuday aglskan,
ac;:-angm
caglskan!
"Arstan Malliasoldii!" dep.
karlglnda Calklp-kan,
men kaydan konu isteyn?
Oziim cattlm bu cerge,
baylagan malll asaysa,
arkasl cok b;~rbasam...
Manastln m,lll asaysa,
iger a1tiigonso
kiyer tonu tilgonso,
anan istep b:~ramm.
Manastln k<Jnuunan

aynlbaymm,
bu sozdii ka~fnlbaymln!'
Bakay emdi aytti deyt:

Ba~ka tiirlii ya~aYlpsinirlenme!

Almambet'i klzdlrma,
soz dinle, sen bize giiven.
Babasl bundanba~kadiye
Aclbay'm gonlii kalmasln
Elim'le Sl~yit yigitlerin
gonillleri Idekalmasm!
Kiildiir'iil1l oglu <;albaYlmm
da bunda Ikalmasm!
Otekilerle edemezsen
ikimiz bel:aberyaayallm.
Eskisi gibi ya~ayallm!
Manas'ln varllgmdaki gibi i~elim!
Bu diinyada bulu~tugumuz gibi
klyamette: de bulu~allm.
Dostlann carn birdir,
kaynatalarm mall birdir,
soziimle birlik misin, Caklp-bay?
Manas'm babasl Caklp-bay
BaY'ln ogluna dedi ki:
"tki arkadatay gibi idiniz,
iki ya1I~~uzugibi idiniz,
denizleri IJeraberalp
daglardanberaberg~tiniz.
Manas'ln Idedigiolurdu!
Beraberall siirerdiniz,
yagma Manas'ta kallrdl!
Yabancl kavimler Ylktmlz,
~ohret Manas'ta kallrdl.
Manas'ln kIrk yigidi

klrklrnz da birer efendi,

klrkl da ayrn su ba~mda
yaafdl,
klsraklan Slraile baglardl,
alacafagfur kaselerden
beraberrakl i~erlerdi,
ince kenarll san kase ile
egilip rakl sunarlardl!
A~l su gibi akltlp,
a~yorgunlara can verirlerdi!
Arslan Manaslm oliince
Caklp Han lanete ugradl,
~imdi nerede oturaYlm?
Hep burada yaadlm ben,
ev hayvarnm azalmca
yokluktan yola ~lkarlm.
Manas'ln hayvarn azallnca
zahiremiz tiikenince,
giyecegimiz de bitince
istemege ~lkacaglm
Manas'ln oturdugu bu
yerden ben ayrllmam.
Bu soziimden aynlamam."
Bakay 0 zaman dedi ki:

96

MANAS DI~STANI

'KblpK qOPO KblpK CYYAYH6awblHAa

1945 KblpKTaH Toponon )KaTaT,

'Kirk ~oro kllrk suudun balnda

klrktan torolc)p catat,

6awTarblAa~ oon6oryH!
EaTbIp MaHac onrOHAO,
oc 6olOl\a caKbill 6on!
KapoonAblH Kanbll\bl can!
1950 KacaHaT oo~ro caKbill oon"EaTblp MaHac eTTy!" Aen,
6aw anaMaH Kon TywnaH
)KbmKbll\Abl TJ1~nan6acblH!

batagldaybolbogun!
Batlr Manas jjlgondo,
os boyufia saklp bol!
Karooldm kallfil sal!
Kasanat boy!~o saklp bol"Batlr Manas ottii!" dep,
ba alaman k5p tupan
cllklfidl tiyp albasln!
Oziifi coyii k;llbagm!
Men saa bir aytkarnm ou dur!'
Caklp emdi ayttl deyt:
'Almambet uktufiba?
Uyiifio banp I::ergetat!
Manaslm olslD,balm bar,
altlnduu kurdun carkln bar,
"Caklp-kan" degendafiklm bar!
Kulun, taYlml, belgisis,
banfi cargo minifier!
Kulun, baYlm, belgisis,
banfi murza ciiriifior!
PadlamMarias olgon soft,
ba alaman~)Ibofior!
Eki kay bir Itiskinkan Bakayga benfier!

83Yl\ )KO~Y Kan6arblH!

1955 MeH caa 6J1p a~TKaHbIM owY Ayp!'
)l(aKbill 3MAJ1a~TTbl Ae~T:
'AnMaM6e-r YKTyl\6a?
Y~Yl\O 6apbill )Kepre TaT!
MaHacblM once, 6aWbiM 6ap,
19 60 anTblHAYY KYPAYH )KapKblH 6ap,
")l(aKbm-KaH" AereH Aal\KbIM 6ap!
KynYH, Ta~bIM, 6enrJ1cJ1c,
6apbll\ )Kopro MJ1HJ1l\ep!
KynYH, 6a~bIM, 6enmcJ1c,
6apbll\ Myp3a )KYPYl\Op!
1965 llaAblWaM MaHac OJIrOHCOl\,
6aw anaMaH 6oJI6ol\op!
3KJ1 Ka~w 6J1pTJ1CKJ1HKapbl EaKa~ra 6epJ1l\ep!
Kon cyynoroH Kel\eWTH
1970 ~bI6a~ra

6epJ1l\ep!

ATTaHbm )Koora 6apapra

AnMaM6eTKe 6epJ1l\ep!
YKTyl\6y MeHJ1HKe6J1MAJ1?'
')l(aKwbl a~TTbll\, )l(aKbm-KaH,
1975 ceH THnHl\AJ1ananbl,
aj;jTKaHbll\Aa6onony!'
AHAa )l(aKbill a~TTbll\ Ae~T:
'MeH Aal\Kbl-MJ1HeH)KaTa~H!
AnTblH 6epce, an6arblH!
1980 MeHJ1H-MJ1HeH
Te~ KaparaH KHWHHH
EaKa~AbIH KOOHYHcan6arbIH!'
KblpK qOPOHYH)KaKWbICbl,
Kon cyynoroH AnMaM6eT,
)l(aKbill-KaHra

a~TTbl Ae~T:

1985 'Aj;jTKaHbll\Abl Kblnaj;jbIH,

MeH EaKaMbl cHHna~bIH,
EaKaHAblH KOOHYHcan6a~bIH!'
AHAa a~TTbl )l(aKbm-KaH:
'EepJ1KenAJ13pH~e, qOPOM!
1990Pa3bl6onnYM
03Y~O, qOPOM!
)l(blpSin KannblM cocYl\O, qOPOM!
CeH cM~naca~ "EaKa~"
nereH Kapbll\AbI,
Kyna~ cMj;jnap 6aw
6aWbll\AbI6apbll\Abl!
Ap KOHYWKaKoHy~ap!

Kop siiiiIogon kefieti

Aclbayga benfier!
Attarnp cooga bararga
Almambetke berifier!
Uktufibu mel1linkebimdi?'
'Cak1ayttlfi" Caklp-kan,
seD tilifidi alall,
aytkarnfida b<.lolu!'
Anda Caklp 21yttlfideyt:
'Men dafikl-minen catayn!
Altln berse,albagln!
Menin-minel1:tefi karagan kiini
Bakaydln koclniin salbagln!'
Kirk ~oronun caklsl,
kop siiiiIogon Almambet,
Caklp-kanga ayttl deyt:
'Aytkarnfidl 1.llaYln,
men Bakaydl siylaYln,
Bakaydm kocmiin salbaYln!'
Anda ayttl Caklp-kan:
'Berikeldi eriiie, ~orom!
Razl boldum oziiiio, ~orom!
Clryap kaldlrn sosiifio, ~orom!
Sen siylasaii "Bakay"
degenkanfidl,
Kuday siylar ba
balfidl banfidl!
Ar konuka konufiar!

"KIrk yigit kIrk su ba~lnda

kIrk efendi olmu~ ya~arlar,
ba~ka tiirlii olamaz!
Bahadlr Manas oliince
kendi camna sahipol!
Etrafma nobet~isal!
itibarma sahip ol!
Bahadlr Manas u~tudiye
bir ~ok dii~mamn gelip de
siiriilerini almasln!
Kendin yaya kalmayasm!
Diyecegim soz i~te budur."
0 zaman CakIp dedi ki:
"Er Almambet i~ittin mi?
Evine doniip de yere yat!
Manas olse de ba~lm var,
parlak altm kemerim var.
Caklp Han denen ~ohretim var!

Taylarlml bilirsiniz,
yiiriik atlara binin!
kul ile beyi bilirsiniz,
hep bey gibi ya~arslmz.
Hamm Manas oldii diye
sakm serke~olmaym!
iki kaYI~bir dizgin,
ihtiyar Bakay'a verin!
Fakat giizel sozleri hep,
Aclbay'a venn!
Atlamp dii~mana saldlrmaYI
Er Almambet'e blrakIn!
Dedigimi duydunuz mu?"
"<;ok giizel dedin, Caklp Han,
sozlerini allYoruz,
dedigini yaplYoruz!"
0 zaman Caklp seDde ~oyle dedin
"Ben de ~erefimle yaayacaglm,
altm verseler almaYln,
benimle denk ki~i olan
BakaY'ln gonliinii klrmaYln!"
KIrk yigidin en iyisi

giizel sozlii Almambet de

CakIp Han'a ~oyle dedi:
"Dedigini yapacaglz,
Bakayi sayacaglz,
Bakayin gonlii kalmasln!"
0 zaman Caklp Han da ~oyle dedi:
"Erkeklige bu yara~lr, yigidim !
Uygun gordiim bunu, yigidim !
Hayran oldum soziine, yigidim !
Sen Bakay admdaki
ihtiyarl sayarsan
Tanrl size
bereketverir.
Yurtlanmzda kalarak

if'!
ii"'"

'

MANAS'INEVLENMESi,

OLUr,rIU VE YENtDEN DtR1Li-5!

97

t'
,

,;

{, -

,. if!

ti
1995 3MH )KHpran )KaTbl~ap!'
)I(aKbln-MHHeHTe~ oonrOH
Eau~blH yyny 6y EaKau,
3MHauTTbl)KaKblnKa:
'MeHHHaUTKaHbl~a

Emi cirgap caltJfiar!'

CakIp-minen tefi bolgon
Baydm uulu bu Bakay,
emi ayttI Cak:lpka:
'Menin aytkal1llmda

artlk zeykle YaaYln!"

CakIp ile denk olan
Bay'm oglu Bakay
CakIp'a oyle dedi:
"Benim dedigimi

6on6o~y~, )I(aKbln,
2000 MeHHHKe~ellIHM~Han6Mbl~, )KaKbln,
6Hp Ke6HMeKHp6e~H~,)I(aKbln!
EypaK aTTbl6aunaucbl~,
6Hp OOCbl~bl KapMaucbl~,
omYH~aKepeK6onopMYH.
2005 amy )Kep~eKaHTeUH?AJIama 60lOMTe~ellIHn,

bolbodufi, Caklp,
yapmadm, CakIp,
menin kefieirndi albadlfi, Caklp, ogiidiimu almadm, Caklp,
bir kebime kirbedifi, Caklp!
soziime girmedin, CaklP,
Burak attI baylayslfi,
has atlarl bagladm sen,
bir ooslfidl kaJrmayslfi,
dedigimi yaptIrmadln,
oundakerek bolormun.
ben de mecbur olacaglm,
Oucerde kanl:eyn?ben burada ne yapaYlm?
Alaa boyum tefieip,
Boyum kIsa da olsa dengiyim,

KblpK tJOpO-MHHeH
Ke~emHn,
kirk ~oro-miru~nkefieip,
kIrk yigit ile goruup
aprblMaKMHHceM,KbluHaublH!
arglmak minsl~m,klynaym!
cins ala binip onu zorllyaYlm!
ApCTaHTYyraHMaHaCTblH
Arstan tuugan ManastIn
Arslan dog;anManas'm
20106Hp ap6aublHcHunaublH:
bir arbaym siylaym:
ruhuna slgmaYlm,
TooyptJaKMJ1HCeM,
KbluHaubIH!'
tobur~ak minsem, klynaym!'
kou atIna binip onu zorllyaYlm!"
RaMblC)KaKblJI-KaHTHnTJ1
oonroH )KoKNamls CakIp-kan tipti bolgon COk:CaklpRan'da hi~ utanmak yok:
'AK-Kynacbl )KapauT!'~en,
'KetJe'nJ1n6y MaHacTbl!'
20 15 AJIa-TOO~au
)I(aKbln-KaH

2020

2025

2030

2035

2040

2045

'Ak-kulasl car;iyt!' dep,

'Ke~e'lip bu ManastI!'
AI;tooday CakIp-kan

"Ak-kula atI uygundur,

Manas'l bu g~irir!" dedi,
Ala-dag gibi yiice Caklp Ran

'KblpK tJOpOHY
Kecy~ KapaiiT!' ~en,
HaMblCTJ1nTH)KaKbln 6onroH )KOK.
Au~aH, au~aHau eTTY,
MaHaCTblHa3a6bl)KaMaHtJo~ eTTy
AJIa-Too~au)I(aKbln-KaH.
KYH~eH, KYH~eH,KYHeTTY,
KynYCT8HTYyraHMaHacTblH
KYTY)KaMaHtJO~eTTY
KaH a-raCbl)KaKbln-KaH.
AJITblHcaMblK yrence (?),
MaHac Taan6epreH py Manbl
acaUblnKeTTHTyreHc8,
MaHaCTblHa-raCbl)KaKbln-KaH:
'Ap HeMeMaKTaUMbIH!'
~en,
')KaHbIM~bl KaHTblJIcaKTaUMbIH?
Manbl Kau~aHTa6aMbIH?'~en,
'Kapbln KenreHtJarblM~a
aTTblKai1~aH-ra6aMbIH?'~en,
'Too~aK KYllITauTo~Ko~on
CapT oporYH OPOMYH!'
~en,
'~J1UKaHtJbmbIK
CypeMYH!'~en,
')Kepre 3PHHcanaMblH!'~en.
TooAaK KYllITauTo~Ko~on
)I(aKbln-KaHCapT oporYH DrAY~euT,
3HeKeEar~bl-~eeneT6ai16HtJe
KemnJ1KTeU
KeH.lI;eHen
CarT MallIarblH TepAH~euT,
KapblHAallIblKapAblratJ
6Hp TYHAYKTeH
KYHKepreH,
6Hp TYTYKTeHcry HtJKeH,
)KH6eKTeutJatJbl)KYH6onAY,

'KIrk ~oronu ~:osiifikarayt!' dep,

namls tipti Caklp bolgon cok.
Aydan, aydan ay ottii,
ManastIn azabl caman ~ofi ottu
Ala-tooday Caklp-kan.
Kiindon, kiindon, kiln ottii,
kiiliiston tuug~mManastm
kiitii caman ~ofi ottii
Kan atasl CakJ:p-kan.
AltIn sandlk ugolso (?),
Manas taap bergen bu mall
asaYlp ketti tugonso,
ManastIn atasl Caklp-kan:
'Ar neme maktaymm!' dep,
'Cammdl kantIp saktaymm?
Mall kaydan talbamm?' dep,
'Karlp kelgenc;aglmda
attI kaydan tabamm?' dep,
'Toodak kuta:vtofikofidop
Sart orogun oromun!' dep,
'Diykan~lllk siiromiin!' dep,
'Cerge erin salamm!' dep.
Toodak kutaytofikofidop
Caklp-kan Sarltorogun ordu deyt,
enekeBagdl-di>olotbaybi~e
kekiliktey kefidenep
Sart maagmtc~rdideyt,
kannda1Kardlgac;:
bir tiindukton Ikiin korgon,
bir tiitukton SUIU
i~ken,
cibektey ~a~1ciin boldu,

"KIrk yigidi gozun goriir!" dedi,

CaklP'ta hi~ utanmak yok.
Boylece ay iistiine ay ge~ti
Manas'm lzdlrabml ~ekti
Dag gibi yuce CakIp Ran.
Boylece giinler, giinler g~ti
herkestenustiin dogan Manas'tn
derin aCIsml~ekti
Ran babasl Caklp Ran.
AltIn sandlk biikiildii
Manas'tn kazandlgl mallar
azallp gitti tiikendi.
Manas'tn babasl Caklp Ran
her eyi methedeyim dedi,
camml nasll koruyaYlm dedi,
hayyam neredenbulaYlm dedi,
bu ihtiyar ~aglmda ben,
neredenat bulaYlm dedi.
Toykuu gibi sarsllarak
Sart oraglyla ekin bi~eyim,
dilencilik edeyim dedi.
yere ekin ataYlmdedi.
Toykuu gibi sallanarak
Caklp Ran Sart oraglyla ekin bi~ti.
Bagdl-doolot baybi~ede
kaya kekligi gibi sekerek,
Sartlara baaktopladl.
Manas'tn kardeiKardlga~
gunei yalmz bacadangoren,
yalmz evinde su i~en,
ipek sa~1yun oldu,

Kyypai1 TepHn KY~ 6onAY,

kuuray terip kilfi boldu,

~all ~Irpl toplaYlp kale oldu.

98

2050

MANAS DE:STANI
OTYHaJIbln cry CYCTY.
'3HeKeM EarAbl-AeeneT 6aH6H4e,

otun allp suu sustu.

'Enekem Bagcll-dool6t baybi~e,

Kapbm KenreH 4arbl~a

KaHTbm ceHH CaKTaHblH?
Ka6blnaH TYyraH MaHaCblM

CYPAYPyn MaJIbIl\ TaIlITaraH,

cYHreH )KaHbll\ KapIlITaraH
TeMHp-KaHAbIH KblCbI KaHbIKeu

kanp k6lgen~aglfida
kantlp s6ni sal.taym1
Kabllan tuugan Manaslm
kaytllbadl bu c:6rge.
Manaslmdm algam
KaYIp-kan klsJ.Kara B6rtik
algan edikanoDdan,
-5ooruktun klSI Akllay
alrlIfi ti~ korgondankanoodan!
S6nifi aydap mallfi tatagan,
altInduu camfi kartagan,
stirdtirtip mal Iii tatagan,
sting6n camfi I.artagan
T6mir-kandm kIsl Kamk6y

6aAa4blra 6apraH AeuTr

EHp KaUHaTblM4au H4Hn,
)KapTbI TOKO'l HaH aJIbln,
Kapbm KeTKeH )KaKbln-6aH,

bad~lga bargand6yt!'
Bir kaynatIm I;ay j~ip,
cartl toko~ nail ahp,
karJpk6tken C:aklp-bay,

KaHTbln6aAbI 6y )Kepre.
MaHaCblMAblH aJIraHbI
2055 Kaubm-KaH KblCbI Kapa EepYK
aJIraH 3AH KaHOOAaH,
illOOpYKTYH KblCbI AKblnaH
aJIAbll\ yq KOprOHAaHKaHooAaH!
CeHHl\ at-iAan MaJIbIl\ TaIIITaraH,
2 0 6 0 anTblHAYY )KaHbIl\ KapIllTaraH,

2065

KapTaSIEarAbI-AeeneT 6au6H'leY4ee KaHbIKeu caKTan )KYPAYAeuT.

2070 MaHaCTbIH MHHreH aTbl AK-Kyna,
KYH capauAbIH Ty6YHAe,
TyH capaMbIH Ty6YHAe,
"KblnT!" 3THn CYYAY)KYTnaAbI,
"KepT!" 3THn 'lenTeH )Ke6eAH,
2075

Ka6blpracbIH Kapa 4blMblH KaKTaAbI,

blnaJIbln capaMblH Ty6YH CaKTaAbI,
MaHacTblH KepAe )KaTbmTblp,
AK-Kyna cypeT 60nyn KaflblnTblp,
KYH capauAblH Ty6YHAe,

2080TYH capauAblH Ty6YHAe,

006aHbl Kapan KHIIITeAHAeHT,
AK-Kyna ap6aH 60nyn KaTTbl AeuT,
AnTblH 600 TaKTblpraH,
2085

KYMYIll )Karoo CaJIAHpraH,

MaHaCTblH AK-IIIYMKap
KapKblnAaTbln Kac aJIAbl,

KypKynAaTbm KYY aJIAbl,

YIll Te6eAeu )KHUAblAeuT,
'lOKyn )KeMAH )Ke6eAH.
2090 KYH capauAblH 6aIllbIHAa
006aHbl Kapan qal\blpaT.
Cepereu KynaK, KblpK 3MQeK,
MaHaCTblH AK-TaUraHbl 6ap 3KeH:
KYMAaH KynaH THIIITeAH,
2095 aAblPAaH apKap THIIITeAH,
6ypynyn 6yry THIIITeAH,
YIll Te6eAeu )KHHAblAeuT,
QOKyn )KeMAH )Ke6eAH.
O06aHbi Kapan blnan'blAbl,
2100

KYY IIIHHpaK 60nyn Kyp'aAbl.

On YQee YHYHeH,

kartaya Bagdl~dool6tbaybj~eii~oo Kanlk6y saktapctirdti d6yt.

ManastIn minJ~enatI Ak-kula,
kiln saraydm tjjbtind6,
ttin saraydmtubtinde,
"Kilt'" 6tip suudu cutpadl,
"K6rt'" 6tip ~6pt6n c6bedi,
kablrgasm kar:i ~Imm kaktadl,
Ilahp saraydm ttibtin saktadl,
ManastIn k6rd6 catIptIr,
Ak-kula stir6t bolup kahptlr,
kiln saraydm tjjbtind6,
tUn saraydmtuibtind6,
oobam karap kitedi d6yt,
Ak-kula arbay bolup kattl d6yt,
AltIn boo taktlrgan,
ktimti cagoo ~,aldirgan,
ManastIn Ak-~~umkar
karklldatIp kas aldl,
kurkuldatIp kuu aldl,
ti t6b6d6y ciydl deyt,
~okup cemdi cl~bedi.
Ktin saraydmbamda
oobam karap ~afilrat.
Seregey kulak, kIrk em~ek,
ManastIn Ak-taygam bar eken:
kumdan kulan titedi,
adlrdanarkar titedi,
burulup bugu titedi,
ti t6b6d6y ciydl deyt,
~okup cemdi cl~bedi.
Oobam karap Iilal'ldl,
kuu iyrak bolup kur'adl.
01 ti~66 tintiniin,

odun taldl, su ~ekti.

Anam Bagdl-doolot baybi~e,
bu ihtiyar ~agmda ben,
sana nasll bakaYlm?
Kaplan dog;anEr Manas
geri donmedi bu yere
Manaslmm aldlgl
KaYlp Han klzl Kara Boriik'ii
harpte esir almltl o.
~ooruk'un klzl Akl1aY'1
harpte ii~ kal'eden esir aldl.
ana mallarlm taldlgm,
altln kalbini yerdigin
mallanm taldlgm,
altln kalbini yerdigin
Temir Han klZI Kamkey
bir ~obana gitti imdi."
Bir kaynatlm ~ay i~ip,
yanm dilim nan yiyip,
pic olmutu Caklp-bay,
pic olmutu Bagdl-doolot baybi~e de,
ii~iine Kamkey baklyordu.
Manas'm bindigi Ak-kula at,
giindiiz saraym dibinde,
gece saraym dibinde,
bir yudum su i~medi,
hllrdatlp ot yemedi,
kaburgasma sinek dolmu,
saraymdibinde agllyordu,
Manas'm mezarlnda yatlyordu,
suret gibi donup kalmltI,
giindiiz saraymdibinde,
Gece saraym dibinde,
goge baklp kiniyordu
kupkuru olmutu Ak-kula.
Altln bir baga baglanml,
giimii gerdanllk takl1ml,
Manas'm Ak-umkarl"
kazlan baglrtlp tuttu,
kugulan baglrtlp tuttu,
ti~ tepe gibi Ylgdl hep
fakat yem edip yemedi,
giindtiz saraymbamda
goge baklp baglrdl.
Keskin kulakl. kIrk memeli
bir tazlSI yardl Manas'ln.
Kumdan kulan kaptl,
u~urumlardan argal kaptl,
dontip geyik kaptl,
ti~ lane kiime yaptl
fakat yem edip yemedi,
goge baklp uluyordu hep,
0 da kupkuru olmutu.
Bu ti~tintin feryadmdan

11;
~t-'~

,'L

;;fi

-.~"

j!11
~r

MANAS'IN EVLENMES1,OL.UMU VEYENllEN

Ka6bIpraH XaHbIH 6apbICbI.
'KaHAati MYMYY HT 3Ae,
2105

KaHAati MYMYY KYill 3Ae,

KaHAati MYMYY 3T 3Ae?'
3reM TaaJIa xH6epAH,
6epHillTeHH XYMillMbI:
')KaKillbIHbIH aTbI on 6onco,

2110

xaKillbIHbIH KYillY on 6onco,

xaKillbIHbIH Hm on 6onco,
eCHHmprHCHn KenH~ep!
)KaMaHAbIH aTbI on 6onco,
xaMaHAblH KYillY on oonco,
xaMaHAbIH Hm on 6onco,

2115

YtJeeHYTe~ enTypyn KenH~ep!

BoopbIHa KotiroH Kapa Taill
e3pe-r KbICbI AnTbIHati
cynyy KaTbIH 6oncYH aJIbInKa!
Y CTyHAe aK capatiAati KYM6ecy

2120

anTbI KaHarryy aK PAO yti 6oncYH!

bInAaM 6aprbIH!' AetiAH AetiT.
bInAaM xemn KenAH AetiT,
6epHillTenep YH CaJIAbI:
'CeH KaHAati HTTK~ KymyCY~?

2125

KapKblnAaTbIn Kac aJIbln,

KypKynAaTblll KYY aJIbIn,
Yill Te6eAeJ.i KblnbInCbI~,
mnTH xeM~H xe6eticH~,
KYY KaHaT 6onyn KaJIbInCbI~-

213 0 KaH~ati H1TJ1~KYill 3~e~?

CeH KaHAati H1TJ1~aT 3Ae~?
"KblnT!"

3THn cllIAY HtJnereH,

"KepT!"

3THn tJenTeH xe6ereH,

Ka6bIpraH Kapa tJbIMbIH KaKTaraH!2135 KaH~ati HTTH~ aT3~eH?

CeH KaH~ati HTTH~ HT 3~e~?KYMAaH KynaH THillTereH,
MbIp~aH apKap THillTereH,
6YPynyn 6yry THillTereH,
2140 Yill Te6e~eti KblnbInCbI~,
mnTH xeM~H xe6eticH~!KaH~ati HTTH~ HT 3~e~?'
AH~a llIYMKap atiTThI AetiT:
"'WT" Te6erHH eM~H!2145

MeH MaHaCTbIH KYW 3AeM!

By MaHaCTbIH 6apbIH~a,
KapblH~aWbI Kap~bIratJ
6HP TYH~YKTeH KYH KepAY,

2150

6HP TYTYKTeH cry HillTH,

xen6ereJ.i xenre tJblKKaH XOK,
xen CaJIKblHblHKepreH XOK,
TYH~e 3illHKKe tJbIKKaH XOK,
TYHereH aWTbl HtJKeH XOKKap~bIratJTblH xH6eKTeJ.i
4atJbl XYH 6on~y,

kabIrgan canln bansl.

'Kanday m,unduuit ede,
kanday muiiduu ku~ ede,
kanday muiiduu et roe?'
Egem Taala ciberdi,
beri~tenicllm~adl:
'Cak~lnln ;atl 01 balsa,
cak~lnln ku~u 01 balsa,
cak~mm iti 01 balsa,
esin tirgisip keliiier!
Camandm atl 01 balsa,
camandm Icu~u01 balsa,
camandm iti 01 balsa,
ii~66nii ten 6ltiiriip keliner!
Boonna koygon kara ta
ezret klsl AltInay
suluu katIn bolsun alIpka!
Ustiind6 ak saraydaykiimoosii
altI kanattuu ak ordo iiy bolsun!
lldam bargm!' deydi deyt.
lldam cetip keldi deyt,
beri~teler iitl saldl:
'Sen kanday ittiiiku~usun?
KarkIldatIp kas alIp,
kurkuldatIp' kuu alIp,
ii~ t6b6d6y kllIpsIn,
tipti cemdi cebeysiii,
kuu kanat bolup kalIpsliikanday ittiii ku~ edefi?
Sen kanday ittiii at roeii?
"KIlt!" etip s~du i~pegen,
"Kert!" etip ~opton cebegen,
kablrgan kara ~Imm kaktagan!Kanday ittiii at roen?
Sen kanday ittiii it roeii?Kumdan kulan ti~tegen,
adlrdan arkarti~tegen,
burulup bugu ti~tegen,
ii~ tobodoy klllpslii,
tipti cemdi (;ebeysiii!Kanday ittiii it roefi?'
Anda ~umkar ayttI deyt:
"'It" tebegintemdi!Men ManastIn ku~edem!
Bu ManastIn bannda,
kannda1~rdlga~
bir tiindiikttin kiln kordii,
bir tiitiikton suu i~ti,
celbegeycelge ~Ikkan cok,
cel salklnln korgon cok,
tiindo e~ikkc:~Ikkan cok,
tiin6gon a~tl.i~ken cokKardlga~tIn cibektey
~a~I,::iin boldu,

D1R1Ll~i
biitiin kalpler titriyordu.
Bu ne dertli kopek bu boyle?
Bu ne hazin ku bu boyle?
Bu ne kederli at bu boyIe?
Hazreti Taala gonderdi
bir melegi u emir ile;
"iyi atm biri ise,
iyi kuun biri ise,
iyi kopegin biri ise
efendilerini dirilt sen.
Fena atJ.nbiri ise
fena ku~iunbiri ise
fena kopegin biri ise
ii~iinii d,eoldiir gel!
Bagnna kara ta basan
hazret klZI AItJ.nay
kahramanazevce olsun!
Ustiindeki ak saray gibi mezar
altJ.kanatll ak ~adlr olsun!
Haydi ~abuk gidin!" dedi.
Hemen oraya gelerek
melekler sore baladl:
"Hangi itin kuusun sen?
Baglrtlp kaz yakaladm
ottiiriip kugu yakaladm,
hepsini ii~ kiime yaptm,
imdi hi~ bir ey yemiyorsun,
kanatlann kurumu hep,
hangi itin kuusun sen?
Hangi itin atlsm sen?
Llklrdatlp su i~miyorsun,
hl~lrdatJ.pot yemiyorsun,
kaburgan hep sinek datu,
hangi itin atlsm sen?
Hangi itin kopegisin sen?
Kumlardan kulan kaptJ.n
u~urumlardan argal kaptm,
doniip geyik kaptm,
sonra ii~ YIgin yaptln,
imdi hi~ bir ey yemiyorsun,
hangi itin kopegisin sen?"
0 zaman -5umkardedi ki:
"Efendime it deme sen,
ben Manas'm kuu idim,
Er Manas'ln varllglnda
klz kardei Kardlga~
giinei yalruz bacadangordii,
suyu yalruz evde ic;:ti,
dl~arl ortiisiiz ~Ikmadl,
yet sogugu nedir bilmedi,
gece kaplya ~Ikmadl.
gecelemiyemek yemedi.
Karukey'in ipek
sa~1yiin oldu,

99

MANAS DI~STANI

100

kuuray terip lcUnbolduam k6rdiim, bir ktiydiim!AHblH YtlYH KaKtlaAbIM!'

Amn ti~iin kak~adlm!'
AK-Kyna TYPyn aHTaT:
Ak-kula turu]~aytat:
'Ka6blpraMAbl Kapa tlblMblH KaKTaAbl, 'Kablrgamdl kara ~lmm kaktadl,
2160MeH bmanbm capaMblH
men llallp sm.aydm
TY6YHAe CaKTaAbIM!
ttibiiruj6 saktadlm!

~all ~lrpl toplaYlp k61e oldu,

onu g6rdiim yandlm ben,
onun i~in kederliyim ben!"
Ak-kula da 6yle dedi:
"Kaburgaml kara sinekler yedi,

EarAbl-AeeneT 6aii6Htle
KeKJmHKTeii KeMeHen
CapT MawarblH Ken TepAHaHbl KepAYM, 6Hp KyiiAYM!
2165 AHblH YtlYH blHnaAblM!

Bagdl-dool6t baybi~e
kaya kekligi gibi sekiyor,
Sartlara baak topluyor,
onu g6riip yarnyorum,
ondan bOyle agllyorum,
efendime it deme,
ben Manas'm atlYlm!"
K6pegi Ak-taygan dedi ki:
"Kumlarda kulan tutardlm,

2155 KyypaH TepHn KY~ 60MYaHbl KepAYM, 6Hp KYHAYM!-

"MT" Te6erHH eMAH!MeH MaHacTblH aT3AeM!'

AK-TaiiraH TYPyn aiiTaT AeiiT:
2170

'AAbIPAaH apKap THWTeAHM,

KYMAaH KYnaH THWTeAHM,
6ypynyn 6yry THWTeAHM,
yw Te6eAeii yii KbmAblM,
aHaH tlaiiHan )Ke6eAHM!

2175

Oo6aHbl Kapan bman'bIAblM!

3HecH EarAbl-AeeneT 6aii6Htle
KeKHnHKTeHKeAeMen
CapT MawarblH Ken TepAHaHbl KepAYM, 6Hp KyiiAYM!
AHblH YtlYH bliinaAblM!

2180

"MT" Te6erHH eMAH!MeH MaHaCTblH HT 3AeM!'

AcnaMarbl nepHWTe
MaHaCTblH 6awblHAarbl 6eilTHH
3MAH KenHn TenT'3AH218 5 AK capaiiAaH yii 6onAY,
6oopYHAarbl Kapa Taw
33peT KblCbl AnTblHaH cynyy 6onAY!
MaHac KonTY THpHnHn,
AK-KynaHbl MHHAHAeHT,
2190AK-Ky6eHY
KHHAHAeHT,
KbmbltlblH KblSl6aHnaAbl,
AK-WYMKapbIH KOIJrOanAbl!
MaHac HT aHblTbln canaT,
MaHac KYW aHblTbln canaT,
2195

)KOHoilIJ bmAblw )Kon canaT,

aK 3MtleKKa Kon canaT...
3pTe~-MHHeH aTTaHaT,
HT arblTbm, KYW canaT...
AYHOO tlblKKaH KHWHAeH

2200 enreHYH MaHac 6HnreH )KOK!

OwYHAa MaHac )KypreH CO~,
KHwreHHHKapa KHW KepAYTeMHp-KaHAbIH KblCbl KaHblKeH
YKTan )KaTbln TYW KepAY!
2205 KaKblMaraH Kapa 6el'
KaKwaH Koon aWTTblAeHT,
KHpHnAen Typyn aHTTbl AewT:

Bagdl-dool6t baybi~e
kekiliktey keiidenep
Sart maagm k6p terdiam k6rdiim, bir ktiydtim!
Amn ii~tin lyJadlm!
"It" rebeginemdi!Men Manastln atedem!'
Ak-taygan turup aytat deyt:
,Adlrdan ark~1fti~tedim,
kumdan kulatl ti~tedim,
burulup bUgUIti~tedim,
ti~ t6b6d6y tiy klldlm,
anan~aynapc:ebedim!
Oobam karap tlal'ldlm!
Enesi Bagdl-d6616tbaybi~e
kekiliktey kedefidep
Sart maagmk6p terdiam k6rdtim, bir ktiydtim!
Amn ii~iin lyJadlm!
"It" tebegin emdi!Men Manastm it edem!'
Aspandaglperi~te
Manastm ba~mdaglbeytin
emdi kelip tept'ediAk saraydaylliy boldu,
boorundaglk:arata~
ezret kIst Alt:lnay suluu boldu!
Manas koptu tirilip,
Ak-kulam mindi deyt,
Ak-ktib6nu kiydi deyt,
klll~ln klya bayladl,
Ak-~umkann kolgo aid]!
Manas it aYIt.lpsalat,
Manas ku~ a~{ltlp salat,
conoyl IldlY (;01 salat,
ak em~ekka 1,01salat...
Ertefi-minen attanat,
it agltlp, ku~ salat...
Oiin66 ~Ikkall kiiden
61g6niin Manas bilgen cok!
O~undaMan.is ciirg6n son,
kiygenin kar~lki kordiiTemir-kandlrl klSI Kamkey
uktap cat.lp tUIkordii!
Kaklldagan kara bet
kakay koop ayttl deyt,
kirildep turup ayttl deyt:

aglaYlp saraym
dibinde kaldlm,

u~urumlardanargal kapardlm,
d6niip geyik avlardlm,
bunlarl ii~ tepe yapardlm,
~igneyip yemem ben artlk,
u g6rdiigiime ben agllyorum:
Annecigi Bagdl-dool6t baybi~e
kaya kekligi gibi sekerek
Sartlara baak topluyor.
Bu hajj g6riip yarnyorum,
ondan b6yle agllyorum,
efendime it deme,
ben Manasln k6pegiyim."
G6kteki melek
Manas!n balndaki beyte
gelip girdi,
bu ak mezar bir ev oldu,
bagrmdaki kara ta~
hazret klZI Altlnay oldu,
Manas kaJktl dirilip
Ak-kuJa atlna bindi,
ak zlrhlnl giyinerek
klllCI taktl beline,
Ak-~umkar'lnl oturttu eline,
Manas k6pegini ava saldl,
Manas ku~unuava saldl,
vadiye dogru yo! aldl,
ak memesine el saldl,
erkenden atlna bindi,
kuJak6pegi ava saldl...
Diinyaya gelen insanlardan
Manas aynldlglnl bilmiyordu.
Manas hayatad6ndiikten sonra
siyah samurlar i~inde g6rdii,
Temir Hanolnklzi Kanlkey
uykuda bir riiya g6rdii!
Zaval!lcak hayklrdl
flrlayarak dedi ki:
Acele kalklp ~6yJededi:

MANAS'IN EVLENMESi, Ol.UMU VE YENiDEN DiRiLi-5i

'MeHT aTeKeM-MHHeH3HeKeM,
3KH TYp6au 6Hp6' 3KeH?
)l(aThm TYIll Kep~YM,
OIllY TYIllYM onKOH TYIll,
)l(yperYM 6awhl KonKOH TYIll!
Au KapaI{rhl TYH 3KeH,
au Te6e~eH TyynTYp:
2215

KYH KapaI{rhl KYH 3KeH,

KYH Te6e~eH TyynTYp!
MhlHaH anan THneK hlrhmThlp,
KonOMTO~OH6Hp TepeK,
KOJITOHOTepeK qhlrhmTblp!

2220

bHp 6YTarhI KaHphlnhm

ai:.i~hIHKecYH anhmThlp:
6Hp 6YTarhl KaHphlnhm,
KYH~YH KYCYHanhmThlp!
K YH hlCChlK 6onroH~o,

2225 KeneI{Kenen )l(YPynTYPKynyw-)I(eHY KaHhlKei:.i

KeneI{Kenen)l(YPynTYP!
bHp 6~rbl
KaHphlnhln
acnaH~blH KeCYHanhlnThlp2230Ana-TOO~aH )KaKbm-KaH
aa KeneI{Kenen )l(YPynTYP!
bHp 6YTarbl KaHphlnbln,
)l(ep~HH )l(YCYHanhmThlp!
)Kep CYYK 6onroH~o,
2235 barAhl-~eeneT 6aH6Hqe
aa )l(blnblHhln )l(YPynTYp!
nMhlIllaM MaHac THpHnHn,
THpHnHn KenreH )l(yp6eu6y?'
AHAa )KaKbln-KaH auTaT:
2240 'KhlpK qoporo Ka6ap can, 6anaM!
Ana-TOoAau MaHaChlI{
THpHnHn Kene-TYraHhl
arhlH cyy~aK MaHaChlI{
TonKyn Kene-TyraHhl,
2245 TepeKTei:.iceHHH MaHaChlI{
Tep6eHHn Kene-TyraHbl,
TeI{HCTeKceHHH MaHaCblI{
qaMbln ana-TyraHbl!
TYIllYI{ TYW 6on6ocYH!
2250TYIll
6oncYH, 6anaM!'
AHAa KaHblKeM aMTTblAeMT:
'AK-Kyna KeTTH )Koronyn,
AK-wYMKap KeTTH )Koronyn,
AK-TaMraH KeTTH )Koronyn2255 by HeMeHHHChIp 6on~y?
AK-6opqYKTY ToKYHyn MHH!
An )KhlnKhl~aH KapaqblAK-Kyna )l(OK6on~y!
AK-wYMKap TYYPYHaH)KOK6on~y!
)KOK6on~y!bY HeMeHHHChIp 6on~y?

101

'Ment ate~:em-minenenekem,
eki turbay birb' eken?
Tilnd6 catl.ptil k6rdilm,

"Annecigim babacIglm
iki miyim bir miyim ben?
Gece ben bir rilya g6rdilm,

ou tililm opkon til,

cilr6gilm ba1kopkon til!
Ay karafigl tiln eken,
ay t6b6d6n tuuptur:
kiln karafi!~1kiln eken,
kiln t6b6di>ntuuptur!
Mman alall tilek 19lptlr,
kolomtodon bir terek,
koltoyo terek glglptlr!
Bir butagl kaynllp
aydm k6sun alIptlr:
bir butagl kaynllp,
kilndiln kilsiln allptlr!
Kiln IsSlk bolgondo,

dehetbir rilya idi,

yilregimi hoplattl!
ay karanllgl gece idi,
ay tepedendogdu,
gilne karanllgl giln idi,
gilne tepedendogdu!
Helal dilegim oluyor demek:
Ocak bamdanyilce bir
kayak yilkseliyordu!
Dallardan biri egilip
aym llgml 6rttil,
baka bir dal da egilip
gilnein 1lgml 6rttil!
Gilne slcak olunca da

k616fik616pcilrilptilrkillU-c6nu Kamkey
k616fik616pcilrilptilr!
Bir butagl kaynlIp
aspandmkDsiln allptlr-

g61gelenipyaadl,
Kamkey gillilmseyip
serin g61gededolatI!
Dallardan biri egilip
g6giln 1lgml 6rttil,

Ala-tooday CakIp-kan
aa k616fik616pcilrilptilr!
Bir butagl kaynllp,
cerdin cilsUInallptlr!
Cer suuk bolgondo,

Ala-dag gibi dogan CakIp Han

g61gesindedolatI!
Dallardan biri egildi,
yer yilzilnil 6rtilyerdi!
Yer yilzil sogudugunda

Bagdl-doolDtbaybige
aa cllmlp cilrilptilr!
PadlamMianas tirilip,

Bagdl-dool6t baybic;:e
gilnete lsmlp yaadl!
Efendim Er Manas acep

tirilip kelg(:n cilrb6ybil?'

Anda Caklp-kan aytat:
'Kirk goro!~okabar gal, balam!
Ala-tooday Manaslfi
tirilip kele-tuganl
agm suuda~{Manaslii

dirilmi geliyor olmasm?"

0 zaman Caklp Han dedi ki:
"Kirk yigide haber gal, yayrum,
Ala-dag gibi dogan Er Manas'ln
dirilip geldigini s6yle,
seller gibi akan Manas

tolkup kele-tugam,
terektey senin Manaslii
terbenip kele-tugam,
tefiistey senin Manaslii

gilrleyerek geliyor de.

Kayak gibi yilksek Manas
sallanarak geliyor de!
Ummanlar gibi Er Manas'ln

gaYIPala-tugam!
Til~ilii til~ bolbosun!
Til~ bolsun, balam!'
Anda Kamlcey ayttl deyt:
'Ak-kula kl~tti cogolup,
Ak-~umkar ketti cogolup,
Ak-taygan ketti cogolupBu nemenin Sir boldu?
Ak-borc;:uktutokunup min!
AI cllkldan karaglAk-kula cok boldu!
Ak-~umkar tuurunan cok boldu!
Ak-taygan ordosunan cok boldu!Bu nemenin Sir boldu?

dalga dalga geliyor de!

Rilyan bir rilya olmasln,
rilyan gergek olsun, yayrum!"
Kamkey ~6yle dedi:
"Ak-kula gitti yak oldu,
Ak-~umkar gitti yak oldu,
Ak-taygan gitti yak oldu,
bu nasll Sir olga gerek?
Ak-borc;:uk'uhazlrla bin!
At silrillerine git bir bak!
<;:ilnkil Ak-kula yak oldu!
Tilnegindeki Ak-~umkar yak oldu!
Eydeki Ak-taygan yak oldu!
Bunda bir Sir olsa gerek!

~
~

MANASDESTANI

102
MaHaCTbIH KYM6ecYH

Manastm kiimb6siin

Manas'm mezanna bir

Kepyn KenCe~IJH"
Ana-TOoAai1 )KaKbIn-KaH

k61.iipkelsen~i!'
Ala-tooda:vCakJp-kan
Ak-bor~ul,tu mindi deyt,
al cilkIga barsa deyt,
Ak-kulasl dagl cok,
Ak-umka:n dagl cok,
Ak-taygaIlil dagl cok!

baklp gelsen!"
Ala-dag gibi dogan Caklp Han
Ak-bor~uk'a binerek
stiriiniin yanmna geldi,
Ak-kula'sl yak olmu~tu,
Ak-umkar'l da yak olmutu,
Ak-taygan'l da yak olmutu!
Ala-dag gibi dogan CakJp Han
dontip c~vinegelerek
Bagdl-doolot'e dedi ki:
"Manaslm eger olmedi ise
Er Manaslm imdi oldti!
-5imdi ana oldti derim!
KIrk yigit bizden aynlmltl,
Manaslm kadar sevdigim
Ak-kula da elden gitti,
Manas'm ~ocugu gibi alan,
~ocugukadar sevdigim
Ak-umkar da ttinekten gitti,

AK-60pIJYKTY MHHAHAej;jT,
2265 an )KbInKbIra 6apca Aej;jT,
AK-KynacbI AarbI )KOK,
AK-IIIYMKapbI AarbI )KOK,
AK-Taj;jraHbI AarbI )KOK'
Ana-TOOAaj;j)KaKbIn-KaH
2270 KamIn KeMH yi1YHe,
BarAbI-AeeneT 6ai16HlJe:
'Mauac-6aj;j enooreH 6onco,
3MH enAY MaHaCbIM3MH enreHYH aj;jTai1H!
2275 KbIpK 'IOpO 6HCTeH6enYHreH;
MaHaCTbIH KaK e3YHAej;jKepYHreH
AK-Kyna )KOK)KbInKbIAa;
6anaCbI eTKeH MaHaCTbIH
6anacbIHAaj;j KepYHreH
2280AK-IIIYMKap
)KOK TYYPAa;
MaHaCTbIH HHHCHHAej;j
KepYHreH
AK-Taj;jraH )KOKyi1YHAe!Tepe MaHac enreH CO~,
TeTen 6onroH KeeHYMe!
2285 AK-Kyna ceHAeH aj;jpbInAbIM3MH apraM He 60nOT?
BanacbIHAaj;j KepYHreH
AK-IIIYMKapAaH aj;jpbInbm3MH apraM He 6onoT?
2290

MHHcHHAeu KepYHreH
AK-TaUraH CeHAeHai1pbInbIn3MH apraM He oonOT?
MaHAaUAaH KaIlIKaj;jbIn
MeHHH aKKaH 6ynarbIM,

2295 KonYMAarbI KapMaraH

KOIlI IIIaMaHa-lJbIparbIM!3nHHAeH 3nHM KelJnereH!TYHAe )KaKCaMelJnereH
2300

Kapan TYpraH KaperHM,

KapMan TypraH IJbIparblM!
By MaHaCTaH AarbI )KOK!
MaHac eTyn KeTKeH CO~,

KbIpK lJopo MeHAeHoonYHreH!3MH apra He 6onoT?

2305 Au Kapa~rbI TYHYHAe,
Kapbm eTKeH KYHYHAe
KapYYAaHTauraH lJarbIMAa.
CeKceHre )KaIlIbIM )KeTKeH KYH,
6Hp ceprHnreH oonroH KYH,
2310

KaHaTbIMAaHKaj;jpbInbln,
KaH MaHaCl'aH aj;jpbInbln,
KbIpK IJOpOMMeHAeH6enYHreH!
By MaHaCTaj;j KepYHreH
AK-Kyna ceHH KaHTeUH?

Ala-tooda:'f Caklp-kan
kaytlp keldi iiyiin6,
Bagdl-dool16tbaybi~e:
'Manas-bay 61b6g6n bolso,
emi 61dii lv1anaslmemi 6lg6niin aytayn!
KIrk ~oro bisten b6liing6n;
Manastm kak 6ziind6y k6riing6n
Ak-kula CDkcIlklda;
balasl 6tk,on Manastm
balasmdayk6riing6n
Ak-umk~lfcok tuurda;
Manastm inisindey k6riing6n
Ak-taygan cok iiyiind6!T6r6 Mal1las6lg6n son,
t6t6p boli~on k66niim6!
Ak-kula sl~ndenaynldlmemi argam ne bolot?

kardei gibi sevdigim,

kopegi de evden gitti!
Efendisi Manas oliince
bunlar gonltime teselli idi!
Ak-kulaslndan da aynldlm,
imdi ben ne edeyim?

Balasmdayk6riing6n
Ak-umk~lrdanaynllpemi argam ne bolot?

<;:ocugugibi sevdigim
Ak-umkar'dan da aynldlm,
~imdi ben ne yapaYlm?

Inisindey k6riing6n
Ak-taygan senden aynllpemi argam ne bolot?

Kardei gibi sevdigim

kopeginden de aynldlm,
imdi ben ne edeyim?
Ytiztinden aaglimdi

Mandaydlm kakaYlp
menin akkan bulaglm,
kolumdagl karmagan
ko amana-~Jraglm!Elinden e.lim ki)<;:p6g6n!Tiind6 caksam i)<;:p6g6n
karap turi~ankaregim,
karmap tulrgan~lraglm!
Bu Mana!;tandagl cok!
Manas 6tl[ip ketken son,
kirk ~oro menden b6liing6n!Emi arga ne bolot?
Ay karani~1tiiniind6,
kanp 6tkiin kiiniind6
karuudan taygan~aglmda.
Seksengecalm cetken kiin,
bir sergilJ~enbolgon kiin,
kanatlmd,ankaynllp,
Kan Manastan aynllp,
kirk ~orom mendenb6liing6n!
Bu Mana:;tayk6riing6n
Ak-kula s:enikanteyn?

goz ya~lan bo~anml~tl,

ellerimle tuttugum u
~ifte mumlu amdamm!
Kavmimden kavmim ge~meyen
geceleyin hi~ sonmedi,
baklp duran goz bebegim
yakaladlglm ~amdanlm!
ManaSlmda yak olmu~tu!
Manaslm oliip gidince
kIrk yigit benden aynldl!
Ah ~imdi ben ne yapaYlm?
Ay karanllgl gecede,
ihtiyar olmu~ gonliimde,
mecalsiz kalml~ ~aglmda,
seksen ya~lndaYlm ~imdi,
yapayalmz kaldlm ~imdi,
kanadlmdanaynldlm,
Manaslmdan aynldlm ben,
kirk yigit de benden aynldl!
Onlan Manas kadar severdim,
Ak-kula seni nerede bulaYlm?

't.."";j
'ft''

, ' ;"

MANAS'IN EVLENMESi, OLUMU VE YENiDEN DiRiLi-5i

2315 MaHac eTyn KeTKeHco~,

efikeybes emelltayaglm

3~cecHHeH 6YKTeAY~.
KapLIn KeTKeH )l(aKLm-KaH

efisesinen btiktcldtifi.
Karlp ketken Caklp-kan

a~Tapa )J(Yc )J(YKTy )J(YKTeAY~.

2320 Oti AK-TatiraH ceHH KaHTetiH?
KaKati6ac KatiLI~ TaSirLIM
Kan OpTOAOH6YKTeAY~.
KapTaSi KapLm KeTKeH6ati6Hqe
a~Tapa )J(YC)J(YKTeti )J(YKTeAY~!
2325 Topy qy6ap 6eAeH
Top'yyn MHHep aT TYy6atiTTOKCOHro)J(eTKeH)l(aKLlllTaH
MaHacTati 3MAH 3P TYy6atiT!'
'KapLm KeTKeH )l(aKLm-KaH,
2330 AK-OOpqyKTY MHHCe~qH!
KLlpK qoporo 6apCa~qbl!
AK-IIIYMKap )J(eHYHaticca~qLI!
AK-Kyna )J(eHYHaticca~qbl!
AK-TatiraR )J(eHYHaticca~qLI!
2335 MaHacKa KYAati )J(ap6bI3KeH?

Kartaya karlp kc~tkenbaybi~e

afitara ctis ctiktclY ctiktootifi!
Torn ~ubar beden
tor'uul miner at tuubayttoksongo cetken Caklptan
Manastay emdi er tuubayt!'
'Kanp ketken Caklp-kan,
Ak-bor~uktu minsefi~i!
KIrk ~orogo barsafi~l!
Ak-umkar coniin ayssafi~l!
Ak-kula conlin ayssafi~l!
Ak-taygan conlin ayssafi~l!
Manaska Kuday carbl eken?
KIrk ~oronun esinde
Manas batIr barbl eken?-

KOOHYHAeMaHac 6ap6LI 3KeH?'

AlTaHbm qblKTbl )l(aKbm-6aH,

Koontindo MantiS barbl eken?'

Attamp ~Iktl Calklp-bay,

atirblp )J(aaK,Kapa THn

A)J(bl6atira 6apAbl AeHT,
'AK-KYJla )J(OK )J(LIJlKbIAa2345 aHbl KaHAaHHcTeti6Hc,
AK-IIIYMKap )((OK TYYPAa,
AK-TaHraH )((OK KaprblAaaHbl KatiAaH Ta6a6blc?
3MH apra He 6onoT?
2350 3MH aMaJI He 60JlOT?

Ayklrgam colbclrstoy
Almambetke baird I deyt,
ayglr caak, kara til
Aclbayga bardl deyt,
'Ak-kula cok cllkIdaam kaydan isteybis,
Ak-umkar cok tuurda,
Ak-taygan cok kargldaam kaydan tababls?
Emi arga ne bolot?
Emi amal ne bolot?

KaHaTblMAaH KaHpbIllLIn,
KaH MaHaCTaH atipbIllbm,

Kanatlmdan kaynllp,
Kan Manastan alynllp,

Kapbm 60JlrOH )((ypreHAe,

MaHaCTaH KeproH AK-KYJla

kanp bolgon ctirgondo,

Manastay korgon Ak-kula

Kepco, KOCYMToHroHYMyqeeHY 6Hp )J(epAeH3MH qblrapcblH!

K YJlnO~-MHHeHKYH KOPAYM,

korso, kostim toygonumti~oonii bir cerdc:n emi ~Igarsm!

Killptifi-minen ~~tinkordtim,

atiAbl~-MHHeH alii HIIITHM,

acKblHa 6acbln )J(OJI)J(YPAYM,

aydlfi-minen a itim,
askIna baslp col ctirdtim,

2360 apKa~-MHHeH TOHKHtiAHM!

YqOO olllY AYHOOAOHTY~YJlCO,

2365

afitara ctis ctiktii ctiktodtifi.

Oy Ak-taygan seni kanteyn?
Kakaybas kaYliil tayaglm
kap ortodon bill~todtifi.

KblpK qOPOHYH3CHHAe
MaHac 6aTbip 6ap6bl 3KeH?-

2340 AtiKLlpraHbl )J(on6opCToti

AnMaM6eTKe 6apAbl AetiT,

2355

Manas otup ketken sofi,

3~Keti6ec 3Men TaSlrLIM

arkafi-minen ton kiydim!

U~oo ou diinocldon tUfiillso,

HqHMe 6blqaK ypapMblH,

MaHacTblH KoTYHe 6apbln TypapMblH,

i~ime bl~ak urarmm,

ManastIn kotUruj banp turarmm,

capatiAaH KYJlan OJlOPMYH,

MaHaCTblH )((aHblHa KHpepMHH!'
AnMaM6eT-MHHeH A)((b16aH
AYHeeHY IIIblnllla6aHT (?),

saraydan kulap ()Iormiin,

ManastIn camna kirermin!'
Almambet-minen Aclbay
dtinoonii Ipabayt (?),

6HPAeH 6HpH Tbl~lIIa6aHT.

birdey biri tIfi~albayt.

103

Manasim ~Ikip gidince

bu sert mee dayanaglml
ensesindenbiiktiin sen.
Bu ihtiyar Cakip Han'a
yiizlerce yiik yiikleyerek sen.
Ey Ak-taygan seni ne yapaYlm?
~u sert kayrndan dayagi
orta yerinden biiktiin sen.
~u ihtiyar baybi~e'ye
yiizlerce yiik yiikledin sen!
AI alaca kisrak artlk
hirer rahvan at doguramaz,
doksana giren Caktp'tan artlk,
Manas gibi er dogamaz!
Ey pir olmu Cakip Han, kalk,
Ak-bor~uk atma bin de
kIrk yigidin yamna var!
Sayle Ak-umkar nerede?
Sayle Ak-kula nerede?
sayle Ak-taygan nerede?
Manas'a Tanrl yar ml oldu?
Kirk yigidin ganliinde
Manas hala yalyor mu?
Kalplerinde yalyor mu?
Artik Caklp ata hindi,
kaplanlar gibi bagiiren
Almambet'e dogru gitti.
Ayglr yanak, kara dilli
Aclbay'a dogru gitti.
"Ak-kula yok siiriide,
onu neredebulacaglz?
Ak-umkar tiineginden u~mu,
tazl da evden yok olmu.
Bunlan nerede bulacaglz?
~imdi biz ne yapacaglz?
Hangi ~areyi bulallm?
KanadImdanayrlllp,
hen Manaslmdan ayrillp,
garip olup kaldlm hen.
~u Ak-kula'ya baktlk~a,
gazlerim hep nurlanlrdl.
Bu ii~ eyi getirin!
Ben onlarla giin gardiim,
aydmllgrnda ayedim,
izine baslp yol yiiriidiim,
onlann yamnda giyindim!
Ga~iip diinyadan gittilerse
i~ime bl~ak vuraYlm,
Manasln ardmdangideyim.
Evimden firlar oliiriim,
gider Manasl bulurum!"
Almambet ile Aclbay
diinyaYldiiiinmtiyordu,
bu sazleri hiC;;tlnmadllar.

MANAS VESTANI

104
bIHnan KaHlTbl )l(aKbln-KaH,
2370 Ear~bl-~eeneT6aH6HqereKen~H~eHT.
'0 6aH6HqeKaHTeH6Hc?
KblpK qOPOHYH
6apblcblHKalTa~bIM:
MaHaCTblHMaaHblCblH
6am KOH6oHT
ap6arblHa am KOH60HT!
2375 EapblH YHYTynKolOnTypr
AH~a 6aH6HqeaHlTbl ~eHT:
'Ana-TO~aH)l(aKbln-KaH,
CepeK-MHHeH
Cblprarbl,
Kapa-ToKo )KaH~ocy,
2380 EaKaHra6ap~bI1\6bl?

Iylap kayttl Caklp-kan,

Bagdl-dool()t baybi~egek6ldi d6yt.
'0 baybi~e kanteybis?
Kirk ~oronun barlsm kattadlm:
Manastln maamsln ba~ koyboyt
arbagmaa~ koyboyt!
Barm unutup koyuptur!'
Anda baybil,e ayttl d6yt:
'Ala-today CakJp-kan,
S6r6k-minen Slrgagl,
Kara-toko can dosu,
Bakaygabm.dli'ibl?

Caklp Han aglayarak dondii,

Bagdl-doolot baybi~eye geldi.
"Ey baybi~e ne yapaYlm?
Kirk yigidin hepsini yokladlm,
Manas'a aldJranyoktu,
onu kalpten silmi~ler her,
unutup gidivermi~ler!"
ihtiyar kadm dedi ki:
"Ala-dag gibi dogan Caklp Han,
Serek ile Slrgak'm
can dostu Kara-toko ile
Bakay'a da gittin mi?

Barlp kabar ayttli'ibl?'

'Aa kabara:ftpadlm.'

ana da haber verdin mi?"

"HaYlronlara gitmedim."

'amy yqeeHY 6apbln Ken,

6apbln Ka6apaHTblnKen!
2385 TYMqYKTapblKaHKbl'~bl,
Kel\emTepHTaHKb"~bI,
CepeK-MHHeH
CblprarblH,
omy YQeeHYanbln Ken,
EaKam~bI~aa anbln Ken!
2390 AMaHaHT! )l(aMbl ooneny!
MaHaCTblH6eHTHH6apbln KenenH!'
)l(aKbln-6aH KaHTaqanTbl~eHT,

'O~u ii~oonli barJp k61,

barlp kabar aytlp k61!
Tum~uktarl kaykl'dl,
k6i'ie~terita),kl'dl,
S6r6k-minel.lSlrgagm,
o~u ii~oonii allp k61,
Bakadldaa allp k61!
Aman ayt! Candl bololii!
Manastm be:ytin barlp k6Ieli!'
CakJp-baykayta ~aptl d6yt,

"Bu ii~iine kadar git de,

onlara da haber ver gel!
Burunlarl biiyiidii,
ogiitler her kayboldu.
Serek ile Sirgak'i da
ii~iinti buraya allp gel,
Bakay.. da allp gel!
Yalvar, cammlZI feda edelim!
Manas..n mezarlna gidelim."
Caklp-bay yine geri dondii.

CepeK-MHHeH
CblpraKTbl,
aHbl aTKapblnan~bl ~eHT.
2395 MaHacTblHanTblMblCanTbl Man ~ocy,
Man~OCYHYH
HQHH~e
KblSlMalTblKKapa-ToKo )KaH~ocy,
aHbl aTKapblnan~bl ~eHT.
EaKaH-KaHraKen~H~eHT2400 6an I1QKeH~e,
MaKTaHraH,
MaC-3KeH-MHHeH
aTTaHraH,
EaH~bIHyyny EaKaH CapT,
aHbl aTKapblnan~bl ~eHT.

S6r6k-minen Sugaktl,
ani atkarlp a.ldld6yt.
Manastm altlmls altl mal dosu,
mal dosunun i~inde
klyamattlk FCara-tokocan dosu,
am atkarlp aid! d6yt.
Bakay-kangak61did6ytbal i~kende, maktangan,
mas-6ken-minenattangan,
Baydln uulu Bakay Sart,
am atkarlp aldl d6yt.

Serek ile Sugak'l

hirer ata bindirdi.
Manas..n altml~ altl mal dostu yardl
Mal dostlarlnln i~inde,
klyamete dek Kara-toko can dostu.
Bu Toko'yu ata bindirdi.
Sonra Bakay Han'a gitti.
Bal i~ince ogiinen,
mest olunca ata binen
Bay'm oglu Sart Bakay.. da
CaklP Han ala bindirdi.

TepTY 6Hp~eH6on~y ~eHT,

2405 Ear~bl-~eeneT 6aH6HQe,
aHblHYHYHeTamTa~bl,
EaH~bIHyyny EaKaHCapT
MaHaCTblH6eHTHHe6amTa~bl:
'Ean I1QKeH~a,
MaKTaHraH,
2410 Mac 3KeH-MHHeH
aTTaHraH
EaKaHKen~H~aTTaHbln!

Tortii birdey boldu d6yt,

Bagdl-doolot baybi~e,
anln iiyiino l:a~tadl,
Baydln uulu Bakay Sart
Manastln b6ytine ba~tadl:
'Bal i~kenda,maktangan,
mas 6ken-minen attangan
Bakay k61diiiattamp!

Dordii birden bir olunca

Bagdl-doolot baybi~e'nin
eyine dogru at siirdiiler.
Bunlarl BaY'ln oglu Sart Bakay,
Manas'ln kabrine gotiirdii.
"Bal i~ince ogiinen
mest olunca ata binen
Bakay geldin ata binip!

CepeK-MHHeH
CblpraK,
eKe Ken~HI\alTaHbln!
KeK-6opQYK aTbl )KeneT~eHT.
2415 MaHacTblHKapa-ToKo )KaH~ocy
O-AaKaQaHKeneT?'AeHT.
EaH~bIHyyny EaKaH,
Kec )KambIH~aHKen 6onyn,
K0nnyryn blHnanTypaT~eHT2420 0nreH MaHac eQYKTy!
'AnTblMblm anTbl Man AOCY,
Man AOCYHYH
I1QI1HAe

S6r6k-minerl Sirgak,
oko k61dii'iattamp!
Kok-bor~uk atl c6let d6yt.
Manastln K;Jira-tokocan dosu
o-da ka~ank6Iet?' d6yt.
Baydm uulu Bakay,
kos ca~mdarlkol bolup,
kolpiigiip Iylap turat d6ytolgon Manm; ~iiktii!
'Altlml~ altl mal dosu,
mal dosunun i~inde

Sizde Serek ile Sirgak

ala bindiniz geldiniz!
Atl Kok-bor~uk yel gibi ko~tu.
Manas'ln can dostu Kara-toko
0 da ne zaman gelecek?"dedi.
Bay..n oglu BakaY'ln
goz ya~lndan gal oldu,
hl~kmklarla dedi ki:
"Manas oldii, soniip gitti,
altml~ altl mal dostu yardl.
Bu dostlarln araslndan,

bapbln Ka6ap aHlTbI1\6bl?'

'Aa Ka6apaHTnaAblM.'

MANAS'IN EVLENMES1, OLUM"O VE YEN1DEN D1R1Ll~1

KbISIMaTrbIK Kapa-TOKO )((aH AOCY6y AarbIHAaU KeqHKnt,
2425 MHHreH aTbI )((en6eAH!
AnTbIH 6epce anAbI6bI
Ana-TOOAau MaHaCTaH?
Kapa-ToKo )((aH AOCY
MaHaCTaH KeeHY KanAbI6bI?
2430

3nHM, CeuHT, 3KH yyn,

CepeK-MHHeH CbIprarbIM,
Kapa-TOKo KenreHAe,
KapbInbIK Ke~ellI auTauH!
KbIpK QOPOHYH3~ )((aMaHbI
Ta3-6aUMaT
2435 MaHac cyycan KenreHAe,
TYllIe Kanbill Qau KauHaT!AnTbIHAbl )((eCTeU6enenYK!
MYHaH 6apbill KenenHK!
MaHacTbIH 6eUntH KepenYK!
2440 KblpK QOpO-MHHeHMaHaC-KaH
aT QanTbIpbill OUHorOH
e3eHAY 6ynaK Tanbill an!
Kene~Kenen )((aTbIIlIIIIbI!
Mai:iAaHAa TepeK 6arbI 6ap,
2445

klyamete dek can dostu Kara-toko'nun

bu kadar gecikmesi
bindigi at ko~madlgmdan!
Altm verse allr mlydl
Ala-dag gibi Manas'tan?
Can dostu Kara-toko
Manas'a dargm mlydl?
Elim Seyit, bu iki yigit
Serek ile Slrgaklm,
Kara-toko da artlk geldiginde
size bir ogiit vereyim!
KIrk yigidin en fenasl

Taz-baymat
Manas suusapkelgende,

Taz-baymat,
Manas susadlgl vakil
allan inip c;:aykaynat!
Altml baklr gibi sac;:allm!
-5imdi buradan kalkallm,
Manas'm kabrine varallm!
Manas Han'In kIrk yigidi ile
at yan~tmp oynadlgl
su ba~mdaoturallm!
Golgelikte uzanallm!
Meydanda sogtit var,
biz oraya varallm!
Altma varallm inelim!
Altml~ kanatll ak c;:adm,
goklere dogru dikelim,
ham tahta oturtallm,

tiio kahp ~ay kaynat!Altlndl cestey bololtik!

Munan banp kelelik!
Manastm beytiJ11
koroltik!
KIrk /fOro-minenManas-kan
at ~aptIrlp oynogon
ozondti bulak tahp al!

AnTbIMbIIlI TaHan aK QaTbIp

acnaHAa ntnntK ntrenH,
TaKTaCblHaTepe cananbI!

aspanda tiptik tigeli,

taktaslna taro sajall!

2450 Ana-TOoAau )KaKbInTbI

KapbIca AarbI KaH KeTepyn Kouony!
AK-6oc 633HH couony,
MaHaCTbIH ap6aubIHa 6arbIIlITan,
KynKynAa6aT KypaHAbI
245 5 KynTaH oKyn auTanbI!

Ala-tooday CakliptI
karlsa dagl Kan kotortip koyolu!
Ak-bos beeni soyolu,
ManastIn arbaYlnabagltap,
kulkuldabat Kur;andl

'CepeKTH aTKapbill HUAH', Aen,

MaHaCTbIH 6euTHHHH 6aIIlbIHa,

kuptan okup aytall!

AyatIl-ktirsti .man-da,
namastInabdan okup aytall!
Ak-kula conti barbl eken?
Ak-taygan conti barb. eken?
Ak-umkar conulbarb. eken?'
Bakaydln aytkamn klld. deyt,
emi barlp kondu deyt.
'Serekti atkarlp iydi', dep,
Manastln beytinin balna,

KYM6ecYHYH KallIbIHa

ktimbostintin

CepeK )((eTHn6apAbI AeiiT.

MaHaCTblH KYM6ecy )((OK 6onoT,

Serek cetip bardI deyt.

ManastIn ktimbJDsticok bolot,
ktimbostintin orclunda
saraYIcok tiy tulrat!
Ak-kulaga oko~ at,
altIndan aku casaptlr,

ASiTbIn-KYPCY bIMaH-Aa,
HaMaCTbIHa6AaH oKyn aUTanbI!
AK-Kyna )((eHY 6ap6bI 3KeH?
AK-TaUraH )((eHY 6ap6bI 3KeH?
2460 AK-IlIYMKap )((eHY 6ap6bI3KeH?'
EaKauAbIH aUTKaHbIHKbillAbI AeuT,
3MH 6apbill KOHAYAeuT.

2465

ktyamattlk Kar~l-tokocan dosubu daglndayk~rikti,

mingen atl celb(~di!
Altm berse aldlbl
Ala-tooday Manastan?
Kara-toko can dosu
Manastankoonii kaldlbl?
Elim, Seyit, eki uul,
Serek-minen Sl:rgaglm,
Kara-toko kelgende,
kanhk kefie aytayn!
KIrk ~oronun eri camam

Kolofikolop catJII!
Maydanda terek bagl bar,
bir ouga barall !
Bak tiibtino tiitilii!
AltIml tanap al. ~at.r

6HP oIIlyra 6apanbI!

EaK Ty6YHe TYllIeny!

KYM6ecYHYHoPAYHAa
capaiibl )((OK yii rypaT!
2470 AK-Kynara

OKIlIOIlI aT,

anTbIHAaH aKbIp )((aCanTblp,

apnaAaH KHIIIMHIII TerynTYP,
AK-Kyna TypaT aKbIPAa!
AK-IIIYMKap TypaT TYYPAa!
2475 AK-TaiiraH TypaT KaprblAa!

105

kalna

arpadan kimi 1.ogtipttir,

Ak-kula turat aklrda!
Ak-umkar turat tuurda!
Ak-taygan turat !karglda!

Ala-dag gibi dogan Caklp'l

ihtiyarsa da han yapallm,
Ak-boz klsragl kestirip
Manas'm ruhuna bagl~lamak ic;:in
Kulhtivallahi diyelim,
Kur'ammlzl okuyallm!
Ayete'l-ktirsi'yi
Manas ic;:inokuyallm!
Ak-kula ugurlu mu acep
Ak-taygan ugurlu mu acep,
Ak-~umkar ugurlu mu acep?"
Hep Bakay! dinlediler,
oraya gidip kondular.
Serek'i ala binsin dedi dire
Er Manas!n mezanna
ttirbesinin kenanna
Serek vanp geldi ~imdi.
Manas!n mezan yak olmu~tu,
Ttirbesinin yerinde ~imdi
bir ak safar kurulmu~tu.
Ak-kula gibi bir at yardl,
altlndan bir yemlik yardl,
arpa yerine ki~ni~ yardl.
Ak-kula yemlikte durmakta,
Ak-~umkar ttinemi~ ttinegine,
taZI karglda bagll.

~
I

106
CepeK 6aCbInKenAHAeHT,
Tep KanblWTaHaWTbIAeHT,
MaHaC-KaH
aHAa)!(aTaT!EenAeHTelIleK CaJlbinTbIp2480 aHAereHAeaTbI)!(OK,
KYHAereHAeKepKY)!(OK6apqa-MHHeH
6anKbIra
MaHac-Ta 6enen KoIOnryp,
6epMeTKeWYPYHYKolIlyn TarbIHbIn,
2485 MaKManAbIKowyn xaMbIHbIn,
MaHaCTbIH6aWbIH)!(enen
6Hp cynyy KbIConrypaT!
TepTeecy Te~ KepAYAeHT,
KeeHYTeTeH6onAYAeHT!
2490 'A KYAaHbI! A KO)!(OM!
KOpOCOH
KblnbIq KbIH6onco,

MANAS DE:STANI
Serek baSIpkl~ldi deyt,
tor kapItan a~tI deyt,
Manas-kanan,dacatat!Belden took salIptIray degende atJcok,
kiln degendek:orkticokbar<;:a-minen
I:lalkIga
Manas-ta bol()p koyuptur,
bermetke urunu koup tagmIp,
makmaldl ko~!upcammIp,
ManastIn bamcolor
bir suluu kIs olturat!
Tortoosii ten I.ordii deyt,
koonii toton boldu deyt!
'A KudaYI! A Kocom!
Koroson kIII<;:km bolso,

Serek oraya gelince

evin kapISinI a<;:tI.
Manas Han oradayatlyordu!
reline kadar doek vardl.
Bir ay gibi gtizel olan,
gtine gibi parlak duran
Manas'm bir <;:okyumuak
kadifelere sardIgI
mercanlarla stisledigi,
ipek kadife giydirdigi
Manas'm badayadIgI
gtizel bir kIZ oturmutu!
DOrdtinti birden gortince
gonlti sevin<;:lerledolup
btiytik Tannm AllahIm!
Klllcm kml olsaydl,

AK-Kyna-MHHeH
AK-wYMKap
Ak-kula-minen Ak-umkar
Ak-kula ile Ak-umkar
MaHaCTbIH
THpHnreHHqbIH6onco,
ManastIn tirilgeni <;:mbolso,
Manas'm dirildigi ger<;:ekise
KOHAOH
roryc aJlaHH,
koydon togus alayn,
dokuz koyun alaYlm,
2495 YHAaHTOryCaJlaHH,
uydan togus alayn,
dokuz inek alaYlm,
TeeAeHToryc aJlaHH,
toodon togus ;Ollayn,
dokuz deve alaYIm,
)!(blnKbIAaH
roryc aJlaHH!
cllkIdan togus alayn!
dokuz tane at alaYIm!
KbIpK qOPOHYH
6alIlbI CaH" 6HpToryc KIrk <;:oronunbaI sayn bir togus KIrk yigidin her birine
"THne Kbln!" Aen CaJIaHH!
"Tilo kII!" depsalayn!
dilek kII deyip vereyim!
2500 AT qanTblpbIn, TOHKblnbIn
At <;:aptInp,toy kIlIP
At yantmp dtigtin edeyim,
EaHAbIHyyny EaKaHAbl
Baydm uulu Bakaydl
Bay'm oglu BakaY'1da
TerepeKKe 6aw KblnbIn
togorokko ba~fkIllp
topluluga ba kllaYIm.
ap THnerHHTonrypcYH!
ar tilegin toltulrsun!
Dilekleri hep olsun,
KapbIn KeTKeHEaKaH-KaH
Kanp ketken Bakay-kan
ihtiyar olan Bakay Han,
2505 MaHac-MHHeH
6Hp )!(aHaWa~onTYPcYH!Manas-minen bir canaanoltursun!Manas'ln yamnda otursun!
AHAaHKaWbIHKepHnTHp,
Ayday kam k:6riptir,
Ay gibi kalannl <;:atan
KapTaHbinKeTKeHEaKaMblH
kartaYlpketken Bakaydm
ihtiyarlaYIp giden BakaY'ln
THnerHHKYAaH6epAH-Ae,
tilegin Kuday berdi-de,
Tann dilegini verdi,
6aCTbIpca,)!Cony)!CowynAY!
bastIrsa,colu I::ouldu!
yol gitse yolu a<;:Ik
oldu!
2510 EaHpblenreH 6y MaHac
Bayn olgon bill Manas
Once olmti olan Manas
THpHnHnEaKaHra KaHTbInblnKowynAY! tirilip Bakayg,Ol
kaytIlIp kouldu! dirilip Bakay'la kavutu.
AnaKaH )!(aHbln6aT' aJlCbIH!
Alakan caYIPibat' alsln!
Ellerini a<;:Ip
dua alsln!
6YlOpca,AeMawaCblH!
Buyursa, dell aasm!
Buyur denilen a1resin!
T"pHn"n KonKOH3p MaHac
Tirilip kopkon Er Manas
Tekrar dirilen Er Manas,
2515 M"~re )!(eTe)!CawaCbIH!'
minge c6te c~fasln!'
artlk bin sene yaasm!"
3M" CepeK qaKblpaT:
Emi S6r6k~a~;lrat:
Serekseslendi:
'ATeKe~ KenA", Ko6o Kan,MaHac!
'Ateken k6ldi, kobo kal, Manas! "Baban geldi, kalk, Er Manas!
EarAbI-AeeneT6aH6"qe, MaHac,
BagdI-doolot baybi<;:e,
Manas,
BagdI-doolot baybi<;:e,
Manas,
3HeKe~KenA", Ko60 KaJI,MaHac!
6neken k6ldi, kobo kal, Manas!
anan geldi kalk, Er Manas!
2520 KblpK qOPO~KeMH, Ko60 KaJI,MaHac! KIrk <;:oronk6ldi, kobo kal, Manas!Bak kIrk yigidin de geldi, Manas,
EaJI"qKeHAe MaKTaHraH,MaHac,
Bal i<;:kende
maktangan, Manas, bal i<;:inceher metheden, Manas,
Mac 3KeH-M"HeHaTTaHraH,MaHac,
mas 6ken-minenattangan, Manas, illest olunca ata binen, Manas,
aprblMaKM"H"n apbITKaH,MaHac,
argImak minip antkan, Manas,
cins ata binip atl yoran, Manas,
)l(aKbin-KaH-M"HeHTe~
CakIp-kan-milrlen t6n
CakIp Han gibi ihtiyar
)!CaHawa
KapbIraH,MaHac,
canaakangan, Manas,
olan, Manas,
2525 6aHAblHyyny EaKaHKenA", MaHac,
Baydm uulu B.akayk6ldi, Manas, Bay'm oglu Bakay geldi, Manas!
3M" Ko60 KaJI,MaHac!
emi kobo kal, Manas!
ArtIk yerinden kalk, Manas!
AnMaM6eT KenAI1,Ko60 KaJI,MaHac!
Almambet keldi, kobo kal, Manas! Almambet geldi kalk, Manas!
,
3n11M,CeHI1T,3Kl1yyn KenA", MaHac, Elim, Seyit, 6ki uul k6ldi, Manas, Elim'le Seyit, bu iki gen<;:,Manas,

MANAS'IN EVLENMESt, OLOMO VE YENtDEN DtRtLt~t

107

emi kobo kal, M;inas!

geldiler, kalk haydi, Manas!
Kaman, Coypur, eki uul, Manas, Kaman, Coypur bu iki gen~, Manas,
o-da keldi, kobo Ikal,Manas!
onlar da geldi, kalk, Manas!
Koktiin cl1dls bat:m, Manas,
Goklerin yl1dlz erleri, Manas,
KeKTYH )f(bIllAbIC 6aTbIpbl, MaHaC,
CYHYHKY~YC 6aTbIpbI, MaHaC,
sunun kundus batln, Manas,
suiann kunduz erleri, Manas,
o-Aa KellAH, Ko60 Kan, MaHac!
o-da keldi, kobo kal, Manas!
onlar da geldi, kalk, Manas!
Ktildtir uulu C;albaYlfi,ManaS,
Ktildtir'tin oglu C;albay, Manas,
JKaHamaKenreHEan6aiibll\, MaHac,
canaakelgen BalbaYlfi, Manas, yanmda gelen Balbay, Manas,
O-AaKenAn,KOOO
Kall, MaHac!
o-da keldi, kobo l.aI, Manas!
geldiler ite, kalk, Manas!
KbITaMblH JKYpTyHKaHanan, MaHac! Kitaydm curtun kanap aI, Manas! ~inlinin karuru dok, Manas!
KblpK qoPO~y caHanall, MaHac!'
Kirk ~orofidu sanapaI, Manas!'
Kirk yigidini say, Manas!"
Manas emi ayttl deyt:
Manas 0 zaman oyle dedi:
'TymnaHAbi KOCKeHn6ei1MHH:
'Tupandl kosko ilbeymin:
"Dtimana goztimti dikmem ben!
MeH He 60nrOHYM 6Hn6ei1MHH!
men ne bolgonum bilbeymin!
Evvelce kimdim bilmem ben!
,
" "Atekem" degennemine coot? deyt,Babam dediginiz kim oluyor,
"AreKeM" AereH HeMHHexeeT? neifT,
3MH Ko60 K3n, MaHaC!

:
)KoHnyp, 3KH yyn, MalIac,
o-Aa KellAH, Ko60 K3n, MaHaC!

"3HeKeM" AereH
HeMHHe xeeT? Aei1T,
~:?:
"KblpK qOpo" AeraH
HeMHHe XOOT? neb '.
MeH eny 3MeCMHH,
MeH mpH 3MeCMHHMeH OCKe6onyn KanbmnblH!'
CepeK 3MH aH'lTbl Aei1T:
2550 'ATaKeH.I\H6Hn6enHI\, MaHac,
3HeKeH.I\H6Hn6enHI\, MaHac,
KblpK qOPOHY6Hn6eAHI\, MaHacEaKai1 6ap6bl 3CHH.I\e,MaHac?!
anTbiMbIIll anTbi Man AOCY,
2555 Man AOCYI\HYHHqHHAe
KbISIMa'ITbiKKapa-ToKo xaH AOCY
6ap6bl 3CHH.I\e,MaHac?'
3MH MaHac aH'lTbl Aei1T'
";
'Kapa-ToKo xaH AOCY!2560 AK aca6a Kbl3b1n TYY
aK Hai13ara alllTaAblM,
KblpK qOPOHY6alllTaAblM,I,
aprblMaK MHHHn aT anA"IM,
AK-naAblllla e3YHeH
2565 MeH 6apbln 6aT' anAhIM!
MeH enyn mpHnreH ryp6aHMbIH6b1?
ATaKeMAH )l(aKbm-KaH anbm KeJI!1
3HeKeMAK EarAbI-AOOneT
6ai16Hqe anbln Ken!
KblpK lJOpoHY 6apblHAbi anbln--J
Ken'

,1
2570 KepHHei1, cblpHai1 TapTbll\ap'
MaHac mpKnHn KenreHKH
3MH xYpTKa ai1Tbll\ap!
EarAbl-AeeneT 6ai16HlJe:
lJYHqHnen 6apbll\ap!
~--~=~--)
3HeKeMAK XblnAaM anbm KenHl\ep!'

KepnHeH,cblpHaHTap-rrbl AeHT
"MaHac THpnnnnKenreH!" Aen,
Kallbll\ JKypTKaaHTTblAeHT,

"Enekem" degen
nemine COlot?deyt,
"Kirk <;:oro"degan
nemine COi)t?deyt.
Men olti emesmin,
men tiri emesminmen osko bolup kallppm!'
Serek emi ayttl deyt:
,Atakefidi bilbediii, Manas,

anam dediginiz
kim oluyor,
kirk yigit dediginiz "de
kimler oluyor?
Ben hi~ bir vakit olmedim,
diri dahi degilim,
baka bir ey oldum ben!"
Serek 0 zaman dedi ki:
"Babam tarumadm ml, Manas,

enekefidi bilbedifi, Manas,

kirk ~oronu bilbedifi, ManasBakay barbl esifid(:,Manas?
altlml altl mal dosu,
mal dosufinun i~inde
kIyamattik Kara-toko can dosu
barbl esifide, Man~IS?'
Emi Manas ayttl deyt:
'Kara-toko can dosu!Ak asaba klzll tuu
ak nayzaga atadlm,
kirk ~oronu batadlm,
arglmak minip at aldlm,
Ak-padla oztinon
men barlp bat' aldlm!
Men oltip tirilgen Iturbaymmbl?
Atakemdi Caklp-k;in allp kel!
Enekemdi Bagdl-dt>olot
baybi~e allp kel!
Kirk ~oronu banndl allp kel!
Keriney, slmay tar1:1fiar!
Manas tirilip kelgenin
emi curtka aytlfiar!
Bagdl-doolot baybi4;:e
~tin~ilep ballfiar!
Enekemdi ciidam allp kelifier!'
Aytkamnday kIldl deyt,
keriney, slmay tartl:1deyt
"Manas tirilip kelgl~n!" dep,
kallfi curtka ayttl d'~yt,

anam tarumadm ml, Manas,

kirk ~oronu tarumadm ml, Manas,
BakaY'1hatlrllyor musun, Manas?
Altml altl mal dostunu
mal dostlanmn i~inde
kIyamete dek can dostun Kara toko'yu
hatlrllyor musun, Manas?"
Manas oyle cevap verdi:
"Kara-toko can dostum
ak direkte klzil tug
ak mlzraga kakmltlm ben,
kirk yigide ba olmutum,
has atlma binmitim hen.
Ak-padla'mn kendine,
gidip duaslru almltlm.
Oltip tekrar dirilmedim mi?
Babam Caklp Han'l al da gel!
Anam Bagdl-doolot
baybi~e'yi al da gel!
Kirk yigidi al da gel!
Davul zuma ~alsm!
Manas'm dirilip geldigini
btittin halka soyleyin!
Bagdl-doolot baybi~e'ye
haber verin,
anaml allp gelin!"
Dedigi hemen yapl1dl,
davul zumalar ~allndl,
Manas'm dirilip geldigini
biitiin halka bildirdiler.

.-:

MANAS DESTANI

108

2580

3HecHHe 6apAbl Aej;jT.

')KaKllIbl MaHac KynYHYI\

AK-KynacblH MHHHnTHp,
AK-Ky6ecYH KHj;jnTHp,
AK-IlIYMKapbIH canbmTblpMaHac3MH THpHnHnTHp!'
2585 EarAbl-AeeneT 6aj;j6Hqe:
'AT aTTaHbm 6apanbIK!'
MeHAHnHHH 6alllblHa CaJIAblAej;jT,
aTTaHbm KeCTen )J(YPAYAej;jT.
2590

MaHaCKaKa6ap C3p3K aj;jTTbIAeHT.

EarAbl-AeeneT 6aH6Hqe
anTbI KaHaT aK PAO

KHp'3mereH MaHacKa,
Tyny KanraH KaHblKej;j
THj;j'3TnereH MaHacKa,
259 5 31l1HKallla 6epAH AeHT,
MaHac TepAeH KonTY AeHT,
KonYH llIolOn KenreHAe,
KepYIlIKeny KenreHAe!
3prerH KYHAYHKeqHHe
2600 EarAbl-AooneT 6aH6Hqe
TYllIe KanAbl 3CHHe.
'CeH enreH COI\, KynYHYM,
3HeKel\ EarAbI-AOOneT 6aH6Hqe
Kep6ereHY Kep 6onroH,
2605 KepAyrY-MHHeH Tel\ 6onroH!
CeH apyy, KynYHYM,

2610

aj;jHbm KeTep6'3KeCHI\?
qeTHHeH qe6Hp, KynYHYM,
qeTHHeHKeTep6'3KeCHI\?
qaqnaraH qaqblM 6yyaj;jH!
MeH 6YTKeH 60lOM )J(yyaHH!

enesinebardlldeyt.
'Cakl Manas kulunun
Ak-kulasm miniptir,
Ak-kiib6siin kiyptir,
Ak-umkarm sahptlrManas emi tiriliptir!'
Bagdl-d6616tbaybi<;:e:
'At attamp barahk!'
Mendilini b:~ma saldl deyt,
attamp k6stiip ciirdii deyt.
Manaska kabar Serek ayttl deyt.
Bagdl-dool6t baybi<;:e
altl kanat ak ordo
kif' etpegenjManaska,
tulu kalgan Kamkey
tiy'etpegen ]Manaska,
eik aaberdi deyt,
Manas t6rdcIfi koptu deyt,
kolun oyup kelgende,
k6riik6lii kl:lgende!
Ertegi kiindiin ke<;:ine

Bagdl-d6616t'egidip
"Yavrucugun giizel Manas,
Ak-kula'sma hindi,
ak zlrhlm da giyindi"
Ak-umkar'lm ava saldl,
Manas dirildi!" dediler.
Bagdl-dool6t baybic;ede:
"Ata binip gidelim!" dedi.
Mendilini bama sarlp
ala atlaYlp flrladl.
Serek de haberi Manas'a verdi.
Bagdl-d6616tbaybic;e'yi
altl kanat.ll ak saraya
Manas'ln JanIna buyur etmediler.
Dul kalan Kamkey'i de
Manas'm JanIna nlmadllar.
Manas'ln kaplslm ac;tllar,
Manas da yerinden kalktl,
ellerini uzattl,
gelenlerle ile selamlatl!
Ertesi gtiniin akaml

Bagdl-dool6t baybi<;:e
tii6 kaldl e!iine.
'Sen 6lg6n son, kulunum,
eneken Bagdl-dool6t baybi<;:e
k6rb6g6nii Ic6r bolgon,
k6rdiigil-minen ten bolgon!
Sen aruu, kulunum,
aymp keterb'ekesin?
<;etinen <;:ebir,kulunum,
<;:etinen
keterb'ekesin?

Bagdt-doDl6tbaybic;e
ancak aklIna gelmiti.
"Sen 61iince taYlm,

<;a<;:pagan
<;:~I<;:lm
buuayn!
Men biitk6n boyum cuuayn!

anacigm Bagdl-dool6t baybic;enin

bama gelmeyen kalmadl,
iC;ikaranpdaraldl!
Benim sevgili, temiz taYlm,
bizden nasll uzaklatln?
Benim aziz taYlm, nasII
bizden aynllverdin sen?

2620 Aen6Hpen KenHn Hj;jAHAej;jT,

MaHac CYTYH3MAH Aej;jT!

delbirep k61ip iydi d6yt,

Manas siitiin emdi d6yt!

Daglmk saC;lmltoplayaYlm,
biitiin boyumu YlkayaYlm,
temizlenip sana 6yle geleyim!"
Sac;lanmbagladl 0,
ulu boyunu Ylkadl,
Manas'ln yamnagidip
onun karlsma C;lktl.
Bagdl-dool6t Manas ile
bir ana gibi yaadl.
Kaskatl olan memesi
yumuayarak slit doldu,
Manas da bu siitti emdi!

EarAbl-AeeneT 6aH6Hqe
TaKTaHblH ycTYHe Koj;jAYAeHT.
)KaKKaH OTyH eqYPAY2625 MaHac )KaKbln KaHra KeTepAY,

Bagdl-dool6t baybi<;:e
taktamn iistiin6 koydu deyt.
Cakkan otUni6<;:iirdiiManas CakIjp Kanga k6t6rdii,
barlp aylga ~~ondurdu.
T66d6n toglls aldlrdl,
uydan togus aldlrdl,

Bagdl-dool6t baybic;e'yi
tahta C;lkarlpoturttu.
Yanan atei s6ndtirmiilerdi,
Caklp Manas 'I Han yaptl,
oturacak yer g6sterdi.
Dokuz deve aldlrdl,
dokuz da inek aldlrdl,

kIrk

kirk yigit klrkl da

Ta3aJlaHbm Kenej;jH!'
qaqnaraH qaqblH 6YYAYAej;jT,
ynyy 60lOH Ta3anaHbm )J(yYAYAej;jT.
2615 MaHacTbl KeCTen )J(YPAYAeHT,
MaHacTblH an YCTYHeKHPAHAeHT.
barAbl-AeeneT 6aH6Hqe
3He 6onyn )J(YPAYAeHTKaTbm KanraH KaK 3MqeK

6apbm aj;jnra KOHAYPAY.

TeeAeH Toryc anAblpAbl,
YHAaHToryc anAblPAbl,
KblpK qOPOKblpK
Toryc anAbl Aej;jT,
2630 TorycTY 6apblH COHAYPAY,
aq-apblrblH TOHAYPAY!

Tazalampke:leyn!'
<;a<;:pagan
<;:~I<;:m
buudu deyt,
uluu boyun Ilazalampcuudu deyt.
Manastl k6st6p ciirdii deyt,
Manastm al iistiin6 kirdi deyt.
Bagdl-dool6t baybi<;:e
ene bolup culrdii d6ytkatlp kalgan kak em<;:ek

<;:oro kirk

tOgU~ialdl d6yt,
togustu bann soydurdu.
a<;:-arlgm
toy,durdu!

dokuzar fane getirdi,

bu dokuzu kestirip,
biittin ac;larldoyurdu.

1'1

MANAS 'IN EVLENMESi, GLOMO 'VE YEN10EN 01R1Ll~1

KapbrraHAbr,)KaKbmTbr,
EaMbrH yynYH EaKaMbr
KaH K8Typyn KOMY ~ej;iT,
KaHAbIH KbICbI KaHbIKeH,

MaHac eTyn KeTKeHCO~,

aK cery Kyn 60nrOH,
a3aT 6ambI KY~ 60nrOH,
KaHH 3HeCHEarJJ,bl-AOOJIeT
6ai16HQe,
KapblHAaIIlbI KapAblraQ6ypeAeH MaH aJIblll,
6ypeAeH

QaH aJIbill,

YtJOOUYcaKTaU XYPAY!
CaKTaraHbIH 3M" MaHaC 6"llA"
KaHbIKeHre MaHaCTbIH

AeHT,

KeeHY TOHAYAeHT!
EarAbI-AeeneT 6aH6"tJe
4blMblHCblC TOOra )!(aUnaTbln,
Qbl6b1pnaTbln KynYH 6aUnaTbln,
6J1pA868A8U 3T KblnAbl,
6J1pK8nA8U lliOpnO KblnAbl,

.109

Karlgandl, Caklptl,
Baydm uulun Bakaydl
Kan kotiiriip koydu deft,
kan taktaga ~lgarlp.
Kandm klSI Kamk(:y,
Manas otiip ketken son,
ak sogii kill bolgon,
azat bal kiin bolgon,
kayo atasl Caklp-k:m,
kayo enesi Bagd1-dljQlotbaybi~e,

lhtiyar Caklp ile

Bay'm agIo Bak:ay'i da
hemen hanllga ~;lkardl,
ban tahtma otUlttU.
Han klZI Kamkc~y'in,
Er Manas oldiigu vakit
kemikleri kill olmutu,
azat bal cariye olmutu.
Kaym atasl Cak:1pHan'i,
kaym anaS1Bagldl-doolot baybi~e'yi,

kannd31Kardlga~biirOdon may allp,

biirOdon~ay allp,
biirodon toko allpii~oonii saktapciirdil!
Saktaganm emi Manas bildi deft,
Kamkeyge ManastJn
koonii toydu deyt!

kanndal Kardlga~'i,
birisinden Jag dilenip,
obiiriinden ~ay dilenip
birinden ekmek isteyip,
ii~iinii de beslemiti.
Manas bono duyunca
Kamkey'e iikran
duydu Manas.

Bagdl-doolot baybicse
canaaklhp koydu deft.
C;lmmsls tooga caylatJp,
~lblrlatJp kulun baylatJp,
biTdobOdoyet klldl,
biT koldoy orpo klid1,

Bagdl-doolot ba),bi~e'yi
Er Manas JanIna ald1.
Sineksiz biTdagda yazladl,
saYIslztaylar ba~glatJp
biT tepe gibi et )I'1gdl,
biT gol gibi ~orba YIgdl.

~-angm toydurdu!
Caklp-baydan at aldl,
Bakaydan bat' aldl.
Caklp-kan kondu biT suuga,
Bakay kondu biT suuga,
Manas kondu biT suuga,
Aclbay kondu biT suuga,
Kara-toko kondu bir suuga,
Almambet kondu biT suuga,
Serek kondu biT suuga,
Slrgak kondu biT sulLlga,
Adamdl kosko ildi deft,
Ak-padlamn elinen
bOloktiin bann bildi deyt.
ManastJnAk-kulasl tok boldu!
Ak-padlamn eli-minen
tiiptii buzuk cok bol,1u!

Biitiin ~Ian doyurdu!

Caklp-bay'dan biT at aldl,
Bakay Bey'den dua aldl.
Caklp Han biT su bama kondo,
Bakay biT su bama kondo,
Manas biT su bama kondu.
Aclbay kondu biT su bama,
Kara-toko kondu biT su balna,
Almambet kondu biT su balna,
Serek kondu biT su bama,
Slrgak kondu biT su balna,
Herkesi goziiyle kolladl,
Ak-padla'mn kavminden b3ka
her millete hiikiimdar o.
Manas'in Ak-kulasl doydu.
Ak-padla'mn milleti ile
hi~ araSIbozulmadl.

Urupay clrgap uktal11,

tJn~bolup uktadl!

Vurumadan mutlu yaadl.

Uykulan da din~ oldu!

He ~eIIITH?
'MaHaCTbl KOCKeHJI" ~e~H.

Kelipey catJp kene~!ti,

kenekende,ne deti'!
'ManastJkosko il!' dedi.

iler aksaymca ogiit verdi,

sayle nasll ogiit verdi?
Manas'a: "Dikkatli ol!" dedi.

'na~blIIIaM,
e3Y~ 6HJI!' ~e~H.
n~blIIIa at1TTbI: 'MeH 6HJICeM,

'Padlam,
oziiii bil!' dedi.
PadlaayttJ: 'Men bilsem,

Manas: "Padiahlm en
iyisini sen bilirsin!" dedi.
Ak-padla da "Bana sorarsan

atJYYJIaHblnKYPYIIIna,

a~uulamp kurupa,
kop curt-minen urupa!'
Buyurgan dem cutuptur,
eldin bann tutuptur!
Padladanbat' allp,

klZlP hiddetlenme,
~ok milletle vuruma!" dedi,
Buyurulan yemekten yiyip
hep milletlere hiikmedip
Padlamn dUaSlnlallp

)KaKbIll-6aitAaH aT aJIAbl,
EaKaitAaH 6aT' anAbl.
)KaKbIll-KaH KOHAY6up cyyra,
EaKait KOHAY6up cyyra,
A)!(b16aH KOHl\Y 6HP cyyra,
Kapa-TOKO KOHl\Y 6Hp cyyra,
AJIMaM6eT KOHl\Y 6Hp cyyra,
CepeK KOMY 6Hp cyyra,
~aMl\bl

KOH~y 6Hp cyyra,

KeCKe Hn~H l\eHT,

AK-n~blmaHbIH 3nHHeH
6eneKTYH 6apblH 6Hnl\H l\eHT.
MaHaCTblH AK-Kynacbl TOK6on):(Y!
TynTY 6Y3YK )KOK6o~y!
YpYIIInat1 )Kblpran YKTaAbl,
TblHtJ 6oJIyn YKT~bl!
KeJIHIIInet1 )KaTbln Ke~eIIITH,

)KYpT-MHHeH YPYIIIna!'

EYlOpraH~eM )KyrynTYP,
)JI~HH 6apblH TyrynTYP!
n~blIIIa~aH 6aT' aJIbln,

/1.1

;~",;:~~

.."",

10
MaHac )l(aKllibl 6oJ1AYAeKT,
2685 TYllinaHbl TeHTHn KeTTHAeKT.
6aKT-MypaTblHa )l(eTTH AeKT.

MANASDESTANI
Manas ca~l boldu deyt,
tupam tentip ketti deyt,
bakt-mura1tmacetti deyt.

Manas giizel ya~lyordu,

dii~manlarhep ka~lyordu.
Bahtl muradma erdi.

Kokotoy

Han hastalanml

I Kokotoy

Kandm

kesel bolu~u I KeKeTe"

KaHnblH KeCeJl GOJlYWY

IV
BOK-MURUN

KaH KeKeTeH OOpblAbl,

KapTKaKHpHnCaJIAblAeHAH,
KaHTYKypyn KanAblAeHAH.
KaH TYKypyn KanraHCO~,
5 DOK-MypYHAyaKblPAbl,
3nH-:>KypTYH
qaKblpAbl:
'3~KeHreHAeHKapblM6ap,
3MreKTereH:>KallIblM
6ap,
6allIbl TYynyy KaHblM6ap,
10 6HHnenTYpraH6HHM6ap.'
qaKblpbln anraHAaHKeHH,
3nH-MHHeHKen :>KypTY
qorynyn KenreH3KeH.
AiiHeKTeHKecy CY3YllAY,
15 KaH KeKeTeH Y3YllAY.
3HAH KanraH DOK-MYPYH
aCbln:>KepAeH
aKblpaT,
6ellI 60TOCYH
qaKblpaT.
qaKblpraHAa,He AeHAH?
20 ' A TeKeMKaH KeKeT9H
Y3ynyn KanraH3KeH!
AllITbl 3CeHTapTbl~ap!
OllIY :>KepAe
:>KaTbl~ap!
3HAH MblHaHKeTH~ep!
25 AllIKa qaKblpbln6apbl~ap!
MblHaHapbl ceH 6apca~,
6eKHnKanraH6eHllITJ1H
3llIHrHH aqKaH3p KOllIOH,
6aHnaHblnKanrau 6a3aPAbIH
30 :>KOnYH
:>KaCKaH
3p KOllIOHon KOllIOHro6apbl~ap!
Aa 6apbln aHTbl~ap!
"K9K AeHeHAYH
6am'3AH,
KeKernH-KaHAblH3llI'3AH!"
35 DamKbl aTTblH6aHrecH:
caHcapblQaTee caSlM,
caHcap' ana 633 caSlM,
caR capbl 6allIbin KOHcaSlM!
ToKoHnyy :>KepreTonTOTTYM,
6aAaqblKynra :>KOKTOTryM,
Mbl~ana6am KYHa:>KbIH!
DellI :>KYc
TOKCOH
6em aTKa6aHre 6ap!
AT 6aHna6ai:i6on6ocYH!
45 ATbI enyn Kan6acblH!
8KYHQYCY
6on60cYH!

40

Kan Kokotoy ooJrldl,

kartka kirip saldl deydi,
kan tiikiiriip kaIdll deydi.
Kan tiikiiriip kaij~an soii,
Bok-murundu akJrdl,
eli-curtun ~aktrdl:
'Eiikeygenden kanm bar,
emgektegenCalmbar,
bal tuuluu karnm bar,
biylep turgan biym bar.'
yakmp algandan keyn,
eli-minen kop curtu
~ogulup kelgen eken.
Aynektey kosii siiziildii,
Kan Kokotoy iiziildii.
Endi kalgan Bok-murun
asll cerdenaktrat,
be botosun ~akll:at.
yaktrganda, ne de:ydi?
'Atekem Kan Kokotoy

Ran Kokotoy hastalandl,

~iinkii pek Ihtiyarladl,
kan tiikiinnege baladl,
kan tiikiinnege baladlgmdan
Bok-murun'u ~aglrttl,
biitiin kavmini ~aglrttl:
"Yalandlm, iki kat oldum,
zaYlnm, eme}~liyorum,
bal tuglu hanlanm var,
hiikmedecek beylerim var."
Ralkl boy Ie ~agmnca,
pek kalaballk olan halk
hemen kouup gelince,
ayna gibi gozii sondii,
ve Ran Kokotoy oldii.
Geride kalan Bok-murun
tahta ~lklp oturarak
be yavrusunu ~aglrdl.
yagmp bakallm ne demi:
"Bakm, babam Ran Kokotoy,

iiziiliip kalgan ekl~n!

Atl esentartlfiar!
Ouce:rdecatliiar~1
Endi mman ketiiier!
Aka ~ak1npbani:iar!
Mman an sen bal~saii,
bekip kalgan beytin
eigin a~kan Er fc~ooy,
baylarnp kalgan b,azardm
colun caskanEr Kooy01 Kooygo barlnar!
Aa banp aytlnar!
"Kok donondiin bla'edi,
Kokotoy-kandm (:'edi!"
Bakl attm bayge:si:
san san~a too sayam,
sansar'ala bee sayam,
san san ball koy sayam!
tokoyluu cerge toptottum,
bada~1kulga Cokitottum,
mlii alabakunacm!
Be ciis tokson bl~atka bayge bar!
At baylabaybolbosun!
Atl oliip kalbaSI!lI!
bktin~iisii bolb05:un!

go~iip gitti.
Bir yemek hazlrlaym,
burada kallp yatln,
sonra ~lklp gidersiniz,
yemege misafir ~agmn,
buradan ileri giderseniz
kapall kalan behitin
kaplsml a~an Er Kooy
bagll kalan pazann da
yolunu a~an Er Kooy var.
ite bu Er Kooy'a gidin,
ana gidince deyin ki:
Mavi taym ba oldugu
Kokotoy Ran'm a1var.
Yanta ilk gelen ala
saYlslz san deve kesecegim,
pek ~ok san alaca klsrak kesecegim
saYlslz koyun kesecegim!
Son gelen ala odiil olarak
ormanllk yere toplattlm
bin alaca taYI!
Be yiiz doksan beala odtil var!
Baglanmadlk at kalmasm!
Kimsenin all oliip de kalmasln!
Kimse hi~ bir keder duymasln!

MANAS DESTANI

112
63Y apMa~a Kan6aCbIH!
Eyn ambIMa Ken6ece,

i.;)
50

KepYH6ecYH KocYMe!
TapbIH6acbIH e3YMe!
Ta~ aTapAbIH aJlAbI~a,
KYH qbIraPAbIH KeiiHJ1~e,
EoK-MypYHAaii 6aTbIPAbIH
aUmbIrbI aJITbIH KbI3bIJI

55

TYY KeJIep,
TeTereJIY 6oc yUYH
TeillKe cypeii CaJI6acaM,
Tep TOmypraH CYJIYYH
aq 6JfJ1eKTeHan6acaM,
aT COH.YHaH
can6acaM,

60

ap'rbIK OJIxa KbIJI6acaM!

EYJI aillbIMa KeJI6ece,
TapbIH6acLIH e3YMe,
KepYHooCYHKecYMe!
AUTa 6apbI~ap Koilloiiro!

65

AHaH apbI ceH 6apca~,

TOKOUAOaroy 6eTTeHreH,
6eJIecTe XOJI6opc 6aillTaHraH,
qaSlH KecTYY, qan xaaKTyY,
TeCKeUxaKKa KbIIIrraraH,

70

3HeAeH xa~bI TYillKeHAe,

KOU60opbIHAati
Kapa KaH
o~ KOJIYHaYIIITaraH,
Ka6arbl 6J1UK,KaillbI 6ac,

75

Kecy KbI3bIJI, e~y cac,

KaHAYYTYyraH 3p MaHac,
KeJIeKeAe KeH eCKeH,
KeeHY-MJ1HeHepr' eCKeR,
aillLIKTYY XJ1JIJ1KXOTOCY,

80

)KaKbm-6aiiAbIH 6oTocy
aCblJITYyraH MaHacKa
XeTJ1n Ka6ap 6epJ1~ep!
AHAaH apbI ceH 6apca~,

85

Kapa YHKYPAYyii 3TKeH,

Kapa~rLI TOKOUMaJI 3TKeH,
600pbl qbI6ap 6aJIa KYill
KeTepe TyyraH 3p ArLIIIIara XeTJ1n Ka6ap 6ep!
AHAaH apbl ceH 6apca~,

90

TOryC YYJI KeHXeCJ1,

KYAaUAbIH cyUreH MeHAeCJ1,
3JIeMaH-6aiiAbIH 6aJIaCbl

95

3p TeillTYKKe XeTJ1n aiiT!

A~aH apbI ceH 6apca~,
3pTJ1I1I qLIra XaUJIaraH,
3rJ1CKaT' aT 6aiiJIaraH
KeKYMAYH yyny Yp6y 6apara XeTJ1!1 Ka6ap 6ep!
AH~aH apbl ceH 6apca~,

Ozii annandakalbasm!
Bul alma ~:elbese,
koriinbosiiI11kosiimo!
Tannbasm'4)ziimo!
Tan atardm aIdmda,
kiln ~lgardm keyninde,
Bok-murunday battrdm
aYlgl alttn klZl1
tuu keler,
totogolii bas iiyiin
toko siiroy salbasam,
tor tolturgan suluun
a~ bilekten albasam,
at sonunan ~:albasam,
artik olca b:lbasam!
Bul alma kl~lbese,
tannbasm o:~iimo,
koriinbosiin kosiimo!
Ayta bannar Kooygo!
Anan an sen barsan,
tokoydo ayuu bettengen,
belestecolbors batangan,
~ayan kostiiii, ~ap caaktuu,
teskey cakka:btagan,
enedenc:anI1iikondo,
koy boonnday
karatkan
on koluna u:tagan,
kabagl biyk, kal bas,
kosii klZll, onii sas,
kanduu tuugan Er Manas,
kolokodo kon oskon,
koonii-minen org' oskon,
alktuu cilik cotosu,
Caktp-baydm botosu
astl tuugan Manaska
c6tip kabar bcSriner!
Andan an sell barsan,
kara iinkiirdii iiy etken;
karangl toko:f mal etken,
boon ~Ibar bala ku
kotoro tuugall1Er Aglaga cetip kab;ir beT!
Andan an serabarsafi,
togus uul kencesi,

Hayaller ktnlmasm!
Bu ~lma gelmezse
goriinmesin hi~ gozfime,
danlmasm saktn sozfime
tan alar atmaz
giine dogar dogmaz
ben, batlr Bok-murun,
nakllan altln hilalli klZl1
sancakla gelip
boz klld~m evini
yerlere sf:rmezsem,
yurdundaki gfizelleri
ince bile],lerinden ~ekmezsem,
atlmm ar,dmaatlp
onlan esir etmezsem!
Eger ~lma gelmezse
bana somoadanlmasm,
gozfime hi~ goriinmesin!
Gidin Kooy'a boyle soyleyin!
Sonra ilelrleyip yfiriiyfin,
yfizfi ormandaki aYlYI andlran,
b~l dagdaki kaplana benzeyen,
~iyan go,~lfi, baslk yanakll,
golgeli yama~ta kllayan,
anadandogdugunda
koyun cigeri bfiyfiklfigfinde
bir kan plhtlslm
sag avcunda tutuan,
almm ~atml, kalarl ~atlk,
gozfi ktzll, yfizfi saz sansl
kanll dogan Er Manas,

Kudaydm siiygon mendesi,

Eleman-baydm balasl
Er Totiikko '(;etipart!
Andan art Sent
barsan,

golgede magrur bfiyfiyen,

magrur bfiyfiyfip er alan,
bacak kemikleri iri
Caktp-baYln er oglu
asil dogan Er Manas'a
kadar gidip haber verin.
Oradan da ileri gidin,
kuytu inleri ev eden,
kara ormanda sfirii yaatan,
ala cigerli yavru ku,
yfiksek dogan Er AgI'a
kadar gidip haberverin!
Oradanda ileri gidin,
dokuz kardein en genci
Tannnm bu sevgilisi
Eleman-bay'm da oglu
Er Totfik'e haber verin.
Orad an da ileri gidin,

Erti ~lga caylagan,

egis kat' at baylagan
Kokiimdiin ulJlu Urbii baraga cetip kabar beT!
Andan art senbarsafi,

irti'e ~lkIp yazlayan

ikiz yaglz beygirli,
Kokfim'fin oglu Urbfi var,
ana gidip haberverin!
Oradanda ilerleyin,

[I
~

BOK-MURlJN
AnnaW-MaMeT
100

HHHCH,

.a6bIWKa

KeMnHp

aJIThI

)Kawap

ara

Ka6ap

apbI

Kapa
1

KeK-KowoH-

)KeTHn

AHAaH

6aJIaCbI

ceH

6apca~,

MbIJlTbIK

aTKaHbI

ara

KY

6oRJIYY

)KeTHn

AHAaH

apbI

)KeTHn

115

AHAaH

Ka6ap

apbI

ceH

AHAaH
120

apbI

6apca~,

ceH

ara

)KeTHn

AHAaH

apbI

\I

ara
1

25

AHAaH

apbI

ceH

CaMapKaHAa
13

ara
AMaH

apbI

3pKeQ
ara

3JIH.

AMaH
135

J1T

)KeTHn
apbl

TooAaKTaw

KaH

)KeTHn

Ka6ap

apbl

6y

3TH

3rJ1He

CaKaJI

3PAHHeH

ara

)KeTJ1n

AHAaH

apbl

KaHbl

)KeTHn

AHAaH
KawKap,

Ka6ap

apbl

3KeH

ceH
)KapKaH

aJI6araH,
qo~

)KOJIOW6ep!

6apca~,

6ep!

KblTawAbl

cyparaH,

Kblp

MYPYHAYY.

Kbl3a

K0C,

eli-

balrsafi,

moynu

soskon
oskon

K;;m
kabar

arl

sen
curtu

eti

Orustan

kam
kabar
arl

Kabudm

sen
kam

cetip

Kok~o-

ber!
balrsafi,
b,ar

eken

koybogon,

murut

cetip

kul,

bukaday,

sakal

Kakar,

her!

Sell

curttan

Andan

6yparaH.

Mbll{

It

barsafi,

kabar

erdinen

aga

6apca~.

tier!

Sell

arl

Andan

He3-Kapa-

Kan-kocofi-

Kaplrdm

aga

b~lfsafi,

kabar
arl

Andan
6ap

tIer!

Sell

cetip

egine

ceH

Ka6bIPAblH
ara

6apca~,

b~lfsafi,

kabar
arl

Aydar-kandm
aga

Manas-

Boz:-uul-

bayllgl

Kow6orOH.

Ka6ap

lIef!

toodaktay

bul~ufi

KaHbl

C:ar

sen

cetip

6YKMaw.

MYPYT

pYCTaH
145

KeKQe-

)KypTY

JIQY~

KYJI,

6ep!

ceH

KanbIPAblH

KYJI,

OCKOH

bclrsafi,

kabar
arl

Andan

bolu~ulIef!

uulu

eli,

aga

COCKOH

)KYpTTaH

AHAaH
140

Erke~

6apca~.

AwAap-KaHAbIH
ara

3JIJ1-

gok tepenin bamda

Ternir-bala'nm yamnda bir kavirn var,
gidip onlara haber verin!
Oradan da ileri gidin,
giin dogusunda bir yurt var,
gidin onlara haber verin!
Oradanda ileri gidin,
Kara-doo oglu Car Manas var,
gidin ona haber verin!
Oradan da ileri gidin,
Klnrnillarm Boz-uulu var,
gidin ona da haberverin!
Oradanda ileri gidin,
Sernerkand'daKan-koco var,
gidin ona haber verin.
Oradanda ileri gidin,
Erk~ kavrni, it kavmi var,
onlara da gidip haber verin!
Oradanda ileri gidin,

bclrsafi,

Sell

cetip

Andan

MOWHY

6aWJIblrbl

an

Samarkanda

6ep!

ceH

Sell

kabar

cetip

6apca~,

Ka6ap

b,IrSafi,

eli

cetip

aga

Cediger'in o!~luBagl var,

gidip bunu haber verin.
Oradanda i.le:rigidin,

her!

bclmda,

arl

Andan

6ep!

ceH

Bagl-

Sell

cetip

aga

6apca~,

Ka6ap

Er

KInmdardm

KaH-KO)KO~-

)KeTHn

biIrSafi,

kabar
kalnda
her!

Andan

6ep!

ceH

Akpay-rnarnet'in oglu var,

bu ~ok ulu, gii~lii ere
gidip bunu haber verin.
Oradan da ile:rleyin,

lJ6r!

sell

kabar
an

aga

6apca~,

Ka6ap

apbI

cetip

Kara-doo

EO3-YYJI-

)KeTHn

AHAaH

kabar

Andan
MaHac-

6ep!

KbIpbIMAapAbIH
ara

b,alasl

an

Andan

)Kap

Ka6ap

b;:lrSafi,

erender-

Ktin-tuumu

6apca~,

YYJIY

)KeTHn

sen

cetip

aga

bar-

lJ6r!

Kok-dooontin

6ep!

ceH

Kapa-Aoo

arl

.-aga
Temir-bala
cetip

6oJIyqy-

Ka6ap

Ere

kabar

Andan

6apca~,
3JIH

kulagan

boyluu

Cedigerdin

Ka6ap
KaWbIMa6ep!

YH-TYYMYW

ula~:an;

cetip

aga

6awbIHAa,

TeMHp-6aJIa
ara
)KeTHn

barsafi,

toodan

Andan

6ep!

Alpay-rnarnet'in kii~iigii,
iki ihtiyar ~ocugu
altl yamda Kok-koyon var,
ona gidip haberverin!
Oradanda ileri gidin,
kara tiifekle nian alan,
dagdacanavar kovalayan
arkasl ~arplk Ere vardlr,
ona da habergotiiriin!
Oradanda ileri gidin,

lber!

sen

mlltlk

aga

6apc~,

KeK-Ae6eHYH

arl

Akpay-mamet

3pEarbIw-

)KeTHn

kabar

Andan

6ep!

ceH

)KeAHrepAHH
ara

Kok-koyon-

cetip

esen-arnan

Ka6ap

apbI

caar

en~egey

3peMep-

AHAaH

altl
aga

aga

6aJIaCbI

3CeH-aMaH
ara

6ap-

6apca~,

AKnaR-MaMeT
0

balasl

atkam

6ep!

ceH

ilrlisi,

ablkakempir

kara

JIaraH

3pew

Ka6ap

Alpay-marnet

Andan

YJIaraH,

TOOAaH

3HqereR

11

6ep!

113

kabar
arl

sen

Carkan

mlfi

Kltaydl

kIf

murunduu,

albagan,
<;o'fi

Coloy-

her!
barsafi,
Ne:z-karaher!
barsafi,
buragan,
suralgan,
klza

kos,

kul,

toykuu gibi boynunu siizen,

halkm en zengin kulu
Aydar Han'm oglu Han Kok~o var,
gidin ona haber verin!
Oradanda ileri gidin,
bir kafirin yurdu vardlr,
eti boga eti gibi,
~enedesakal blrakrnaz,
fakat blYlgml kesmez,
Ruslann ham ~on Coloy var,
gidin ona da haber verin.
Oradanda ileri gidin,
kafirin ham Nez-kara var,
gidin ona da haber verin!
Oradanda ileri gidin,
Kagarile Yarkent'te hiikiim siiren
bin ~inliye buyuran
baslk burunlu, klslk gozlu

I
I

I ::'
!'

i~,
,
C
;

.I
114

MANAS r;IESTANI
KblTai1napAblHKo~yp-6aH0 Ko~yp-6aH,

KamKa Kyn,

155

Kblnblrbl )1(ypTTaH6amKa Kyn.

ara )J(eTHn Ka6ap 6ep!
AHAaH apbl ceH 6apca~,
KanblPAblH KaHbl )Kbln-6acanara )J(eTHn Ka6ap 6ep!
160 AHAaH apbl ceH 6apca~,
ery3-KaH 3nH 6onyqyara )J(eTHn Ka6ap 6ep!
AHAaH apbl ceH 6apca~,
165

Too-Te~emep 3nH 6onyqy,

ara )J(eTHn Ka6ap 6ep!
AHAaH apbl ceH 6apca~,
OOraHAblH KaHbl MY3-6ypqaKara )J(eTHn Ka6ap 6ep!
AHAaH apbl ceH 6apca~,

170

TypnaHAblH )1(YPry 6onyqyara )J(eTHn Ka6ap 6ep!

AHAaH apbl ceH 6apca~,
Opo~ry 3nH 6onyqyara )1(eTHnKa6ap 6ep!'

175

BOK-MYPYHAYH60TOCY
KaHAblHC8CYHYKKaHco~
aTKa MHHHn qblKTbI AeHT,

T8r8p8K T8PT 6ypqYH

6apblH 6HPAeH 8TTY AeHT.
180 AmKa KOHOKQaKbIPAbl.
K8K8T8H yyny BOK-MYPYH
aCbln )J(epAeHaKblpaT,

185

4oponopYH QaKblpaT:
'By amTbl KaHAaH TapTaMblH?
ATTbl KaHAaH 4a6aMblH?
By aKpeT )1(aHAblYTaMbIH?

By Kanblp-MHHeH BycypMaH
6y Kai1cbl )1(epAeTYTaMbIH?
MeH 6y )1(ePAeHK848MYH,
190 MeH CaHpaMra KOHOMYH!
MeH 0 )1(epAeHKeQ8MYH,
MeH qH6HKeHTKe KOHOMYII,
Capbl-6ynaK 6acaMblH
Kapa-6yypa amaMblH,
19 5 Ke~ TaJlacKa TymeMYH!
MeH 0 )1(ePAeHKe48MYH,
Kapa-Ken 6acbln 4blraMblH,

200

YQ-KopYMAyamaMbIH,
Cyy-caMblpra TymeMYH,
KO3Y-MHHeHKOQKOPAY
6apblH 6blQbm canaMblH,
ManAbl cy6aH KblnaMblH!
BHp aii aHAa )1(aTaMbIH,
Man ceMHpTHn anaMblH,

205

yii )1(blra4blH acaMblH,

YHAYOMan canaMblH!

Kltaylardm ][(onur-bay0 Konur-bay, ka~ka kul,

klllgl curttan ba~ka kul,
aga cetip kabar her!
Andan an sen barsan,
Kaplrdm kal1l Cll-basalaga cetip kabar her!
Andan an sen barsan,
Ogiiz-kan el i bolu~uaga cetip kabar her!
Andan an sen barsan,
Too-tene~ereli bolu~u,
aga cetip kabar her!
Andan arJsen barsan,
Oogandm kal1lMuz-bur~akaga cetipkal:lar her!
Andan an sen barsan,
Turpandm curtu bolu~uaga cetip kabarher!
Andan an sen barsan,
Orongu eli bolu~uaga cetip kabar her!'
Bok-murundun botosu
kandm sosiin ukkan son
atka minip ~.lktl deyt,
togorok tort bur~un
bann birder ottii deyt.
A~ka konok Iraklrdl.
Kokotoy UUIILI
Bok-murun
asJIcerden a~Qrat,

~inlilerin Konur-baY'1 yaar,

aim parlak Konur-bay var,
adetleri halktan baka kuldur,
gidin ona da haber verin.
Oradanda ileri gidin,
kafirin ham CII-basal var,
gidip ona da haber verin.
Oradanda ileri gidin,
Ogtiz Han'm kavrni vardlr,
gidip onlara da haber verin,
Oradanda ileri gidin,
Bir Too-teneerkavrni vardlr,
gidip onlara da haber verin.
Oradanda ileri gidin,
Afganlarm ham Muz-bur<;:akvar,
gidip ona da haber verin.
Oradan da ileri gidin,
Turfan ehri halkl vardlr,
Onlara gidip haber verin.
Oradanda ileri gidin,
Orongu kavrni vardlr,
ana da gidip haber verin."
Bok-rnurun'un yavrularl
hamn soztinti duyunca
ata binip <;:Iktllar.
Burcun dort bir etrafina
hep birden yola <;:Iktllar.
Herkesi aa<;:aglrdllar.
Kokotoy'tin oglu Bok-rnurun
asil yerinden hayklrdl,

~orolorun ~aICirat:
'Bu atl kanday tartamln?
AttJ kanday \abamln?
Bu akret caydl utamln?
Bu Kaplr-minen Busurman
bu kaysJcerde tutamm?
Men bu cerdt~nkti<,:omiin,
men Sayramj~akonomun!
Men 0 cerden kti<,:omiin,
men <;ibikentke konomun,
San-bulak balsamln
Kara-buura a:?amm,
ken Talaska 1:ii~omiin!
Men 0 cerden kti<,:6miin,
Kara-kol baslp~lgamln,

yigitlerini <;:aglrdl:
"Al nasll hazlrlayaYlrn,
atlarl nasll koturaYlrn,
ahreti nasll kazanaYlrn,
kafir ile rntisitirnani
sotraya nasI! toplayaYlrn?
Ben bu yerlerden g<><;:eyirn

Ut;:-korumdua~amln,
Suu-samlrga tii~omiin,
kozu-minen ~:Ot;:kordu
bann bl~lp salamln,
maldl subay Ikllamln!
Bir ay anda catamln,
mal semirtip alamln,
iiy clga~m asamln,
iiydii ondop salamln!

Sayrarn'a gidip konaYlrn

0 Jerden de g<><;:eyirn
ben,
~ibikent'e gidip konaYlm,
San-bulak'a varaYlm,
Kara-buura'YI aaYlm,
oradan Talas'a ineyim,
oradanda g<><;:eyim
ben,
Kara-kol'e doneyim,
U<;:-korum'uda aaYlm,
Suu-sarnlr'a ineyim ben.
Kuzularla ko<;:larlhen
vanp hepsini igdi edeyirn,
klsraklarl yavrudan aYlraYlm!
bir ay orada yataYlm,
mal sernirtip alaYlm,
ev diregi yaptlraYlrn,
ondan da ev yaptlraYlm,

BOK-MURUN
KaHpa Keqyn CaJIaMblH:
Kapa-6aJITa aIlIaMblH,
KaH~blHbl 6acaMblH!
2 1 0 KaHpa Keqyn Kenre~e,
Arblp-MJ1Hre KenfeHAe,
WAYH KOMYHqeqeMJ1H.
KoporoTY KblAblpbln
J1T-KeqyYAJ1KeqeMJ1H.
215

AK-JKap OMY KblAblpbln

AK-6ynYl\ra KOHOMYH.
KOH KY3eMYH aJIaMblH,
YMY JKaan CaJIaMblH!
MeH 0 JKepAeHKeQeMYH.

220

bIpraiiTblHbI aIlIaMblH.
KonYHY ryypa 6acaMblH!
MeH 0 JKepAeHKeQeMYH.
KapKapa 60Hnoii KOHOMYH.

225

KaJIAaii-MJ1HeHAOCoonyn,
ryc KaiiHaTbln aJIaMblH!
MeH 0 JKepAeHKeQeMYH.
TepMJ1PAJ1KTOOHbl6acaMblH,
MeH KyynYKTaH aIlIaMblH!
MeH 0 JKepAeHKeQeMYH,

230

EaKTbl-KyypaH oocaMblH.
KYIlI-MYPYH TOOCblHaIlIaMblH,
Ynyy KynJKa QaTbIHaH,
KJ1QJ1KynJKa 6aIlIblHaH

OpTOCYHaKOHOMYH!
23 5 KenreH )KeT'aH oonrYHQa.
KeMereMAJ1KacaMblH,
OpOIlIOHOHaH 60nrYHQa,

240

OTYHYMAyanaMbIH!
AKpeT )KaHAbl YTaMbIH:
Kanblp-MJ1HeH EycypMaH
6apblH 6J1pAeii TyTaMblH!
AHblH 6epJ1 )KarblHAa

245

aCbm )KaMaH aKblprblH!

EHpJ1HKoiiooH QaKblprblH!
Acbm TyyraH TeHTeK6ap.
6eHpeK )KaM6b1M6eTeH 6ap,
TaH TYHrarblM 6ypee 6ap,
QblHblrbl )KaM6b1M YQee 6ap,
Kence TeHTeK 3n 6ycaT.

250

KeeHY Kence KenCJ1HAe,

oon60co Ken6eH KoHcYHAa.'
EOK-MYPYHAaii TepeAeH
4blKKaH 3nQJ1KeTTHAeHT,

255

TerepeK TepT 6yp4YH

6apblH 6J1PAeHeTTY AeHT,
Kanblp-MJ1HeH EycypMaH
6apblH 6J1PAeHQaKblpAbl.
tIaKblpraHAa 3p MaHac.

26()

blnAblii eTyn KeTKeHAe,

hlKblC 6epJ1n TOKTOAY;

Kayra ko~iip salamm:

Kara-balta aamm,
Kayfidml basamm!
Kayra k6<;iipkelgende,
Aglr-minge kelgende,
tooiin komun ~ecremin,
Korogotu kldlnp
it-kecriiiidi ke~emjn,
Ak-car oydu kldmp
Ak-bulufiga konomun.
Koy kiizomiin al,imm,
iiydii caap salaml:rt!
Men 0 cerden ko~;omiin,
Irgayum aamln,
Kopunu tuura ba!;amm!
Men 0 cerden ko~romiin,
Karkara boyloy konomun,
Kalday-minen dos bolup,
tus kaynaup alamm!
Men 0 cerden ka<;:omiin,
Termirdik loom basamm,
men Kuuluktan a~amm!
Men 0 cerden ko~:omiin,
Baktl-kuuray basamm,
Ku~-murun toosm aamm,
Uluu Kulca ~aunan,
Ki~i Kulca bam~m
ortosuna konomun!
Kelgen cet'ay bolgun~a,
kemegemdi kasarmn,
oro~on on ay bo1j~un~a,
otunumdu alamm!
Akret caydl utamnn:
Kapu-minen Busurman
bann birdey tutarnm!
Amn beri caglnda
asll caydan akugm!
Birin koyboy ~aklrgm!
Asll tuugan tente:k bar,
bOyrok camblm baton bar,
lay tuygaglm biir,jo bar,
~mlgl carnblm ii~oo bar,
kelse tentek el busat,
koonii kelse kelsirtde,
bolboso kelbey koysunda.'
Bok-rnurunday tor6don
~lkkan el~i ketti deyt,
togorok tort bur~un
bann birdey ottii deyt,
Kapu-rninen Busllrrnan
bann birdey ~aklnjl.
<;akugandaEr Manas,
IldlY otiip ketkende.
IklS berip toktodu;

15
sonra da g~iip gideyim,
Kara-balta'YI ~aYlm,
Kaymdl'dan ge~eyim,
sonra da g~iip gideyim,
Aglr-min'e gelince de
develerimi salaYlm,
Korogotu'yu da ~mca
1t-ke~iiii'yii ge~eyim,
Ak-car~ukurunu g~ip,
Ak-bulun'a konaYlm.
Orada koyunlan klrkaYlm,
Yurdumun iistiinii orteyim.
Ben 0 yerden de g~eyim.
Irgaytl'YI da a~aYlm,
dogru Kopu'ya varaYlm.
Ben 0 yerden de g~eyim.
Karkara'ya konaYlm,
Kalday ile dost olup ben
tuz kaynaup alaYlm,
ben 0 yerden de g~eyim.
Temirdik daga varaYlm,
ben Tuluk'tan da aaYlm,
sonra oradanda g~eyim,
Baku-kuuray'a varaYlm,
Ku-murun daglm ~aYlm,
Uluu-Kulca'ya yakl~mca
Kii~iik Kulca'ya yakl~mca
ortalanna yerleeyim.
Yedi ay tamam olunca
atedelikleri yapaYlm,
on ay da tamam olunca
odunumu alaYlm!
ahireti kazanaYlm,
katirlerle miisliimanlarln
hepsini bir tutaYlm!
ite ondan sonra ben
asil yerinden seslen!
Kusursuz hepsini ~aglr!
Asil dogan biT ateli can var,
b~kaca, bir giimii param var,
bir de biiyiik giimii param var
ii~ halis giimii param var,
ateli can gelirse ili kantlrlr,
can. isterse gelsin,

istemezsegelmesin."
Efendi Bok-murun'un yigitleri
~Iklp el~i gittiler,
tekerlegin dort bucagma
hepsi birden ~lkular.
Katir ile miisliimamn
hepsini ~a ~aglrdllar.
Er Manas'. ~aglrmca
bir tarafa at siirdii 0,
oteye gelince durdu,

116

' ,,
It
I

, !!
;

i
!

ee~e xypyn KeTKeH~e,

eKYC6epRn TOKTO~Y3nlfRre xoon aHffia.Qbl.
AH~a 3nqR 60lOHaaHTrbl,~ei1T.
265 'ATKaH OKTaIIITaHKaHTnaHT,
6apraH 3nqR XOnAOHKaHffiaHT:
MeHorny xep~eH KaHTaMbIH,

0000 ciirilp ketkende,

okiis berip toktoduel~ige COOp
aytpadl.
Anda el~i boyuna ayttl, deyt.
'Atkan ok tatankaytpayt,
bargan el~i coldon kaytpayt:
men ou cerden kaytamm,

ileri siiriip giderken

aaglinerken durdu,
el~iye cevap vennedi.
EI~iler birbirine dedi ki:
"Atllan ok tatan donmez,
giden el~i yoldan donmez,
ben de buradandonemem.

EOK-MypYH~aH
TepeMe
HeMeHexoon aHTaMbIH?'
2 7 0 MbIHbI aHTbm6y 3nqR

Bok-murunday toromo
nemene coop aytarnm?'
Mlm aytlp bu el~i

Bok-murun efendime bell

ne cevap gotiireyim?"
EI~i bOyle diyerek

,I

"

MANAS DESTANI

27 5

280

285

290

295

KaHpaTraHbmCaJI~bI~eHT,
kayrattamp saldl deyt,
hamle yaplp ilerledi,
MaHRKep~ei1KynyKTY
Manikerdey kiiliiktii
Mamker adll atlm
KaHpaTapTbInaJI~bIAeHT,
kayra tartlp aldl deyt,
yola ~evirdi.
MauacKa 6apbIn CaJIAbI
~eHT.
Manaska banp saldl deyt.
Mana~'1nyanma vardl.
Ka6bInaHryyraH 3p MaHac
Kabllan tuugan Er Manas
Kaplan dogan Er Manas
KaHOHHYqaTparn
kan oynu ~atra
hall oyunu satran~ oynuyordu,
y nYY-KaMblp6arnRH~a
Uluu-kamlr bainda
Uluu-kamlr'm bamda
AnMaM6eT-MRHeH
oHHon XaTrbI ~ei1T. ~Imambet-minen oynop cattl deyt.~lmambet'le oynuyordu.
Ylf TarnblHAnMaM6eT
U~ tam Almambet
U~ taml Almambet,
yryn aJIbill 3KeH~eHT,
utup allp eken deyt,
yutup alml~tI onun.
YSlnbmKeTTR3p MaHac,
uyallp ketti Er Manas,
Er Manas buna klzmltI,
xaHbIH~arbI xoonbIKTbl
camndagl coollktl
yamndaki yagllkla 0
XYCYHapqbIn aJIAblAeHT,
ciisiin ar~lp aldl deyt,
yiiziiniin terini sildi,
EOK-MYPYMYH
3nqRCR
Bok-murundun el~isi
Bok-murun'un el~isi,
xaHMa KeKyn )l(arn-yyn,
cayma kokill Ca-uul,
Ca~-Uul adll gencin
aHbI Kepyn can~bl~eHT.
am koriip saldl deyt.
atla geldigini gordii,
Ka6bInaH TYyraHTeHTeKTJfH
Kabllan tuugan tentektin
Kaplan dogan bu ate~lican
aqyy xaMaH Ken~R~eHT.
a~uucaman keldi deyt.
hiddetinden kopiiriiyor.
)l(aHbIMam KbIpKqOPO
Camndagi kirk ~oro
Yamndaki kIrk yigit
Typa KOH~y3bIpKblpan
tura kondu zlrklrap
anglrtlyla yerinden kalktl,
CaKaJIbI
KeTrR6YPKypan,
sakall ketti burkurap,
her titriyordu sakall,
AnMaM6eT TYP~yxanbIHbIn,
Almambet turdu callmp,
derken Almambet de kalktl,
MoHHYHa60TOCaJIblHbm.
moynuna boto sallmp.
yalvarlp ana sarlldl:
'AKaH, TeHTeK,He~ei1cRH?
'Akay, tentek, ne deysin?
"Ey ateli can, neyin var senin?
AlfY~Hbl 6accaHa!
A~uufim bassana!
Hiddetini yensene,
AKblnbll\a TYcceHe!
Aklllfia tiissono!
akllm devirsene,
Kynyn Typyn cYHneCCel\,
,
Killilp turup silylossofi,
gillerek konuurken sen.

KYHTJfHreH~eHKepYHeT,
Ka6arbl~ 6ypKen cyi1neccel\,
300 KapxaaraMaH KepYHeT!'
AH~a aHTrRl\3p MaHac:
'AKaH, qOpOM-aH,
aH )KapKbIH.
aKaH,qOpOM-aH,KYH)KapKbIH,
3n~yy xep~eH qOrynTyn,
305 3qKenanrau KeH-rarnKa,
6ypa Tapcca 6on6oroH,
6YKa.QaH
TaJIblMaJIraHKyn
cYMypyn Hai13aTapTnarraH,
cYMcaHbm)KOO~aH
Kai1TnaraH.
310 6apbll\ 6Rp~ei1qoponop,
Kapa6aHpra Ka3aHaT,
xoo KaqblpraHa3aMaTMeHKepreMY Kep~Yl\6y,
MeH6RnreMR 6RnARH6R?

kiln tiygendey koriinot,

kabaglfi bilrkop silylossofi,
karcaagandaykorilnot!'
Anda ayttifi Er Manas:
'Akay, ~orom-ay, ay carkln,
akay, ~orom-ay, kiln carkln,
elduu cerden ~ogultup,
6crkepalgankoy-gaka,
bura tarssa bolbogon,
bukadan ta\lm algan ku\
sundurupnayza tartpaggan,
sumsaYIPcoodan kaytpagan,
barlfi birdey ~orolor.
kara bayrga kazanat,
coo ka~lrganazamatmen korgondilkordilfibil.
men bilgendi bildinbi?

giine doguyor gibi.

Kalarml ~atlnca da
sell, kar yaglyor gibi."
Er Manas da cevap verdi:
"Ey, ay 1lgl yigitlerim,
ey, giln 1lgl yigitlerim,
0 kadar halkm i~inden,
se~ilmi erler,
ko~udaonline ge~ilmez sizin.
bogadan talim alan kul,
soktugu karglYI geri ~ekmeyen.
susup dilmandan ka~mayan,
hepiniz de benim asIan yigitlerimsiniz.
hepsi gil~lil gen~ erlerim,
dilman ka~lraney azamet,
gordilgilmil sell gordiln mil,
bildigimi sen bildin mi?

'--'

'

!
j
:

[I
~

BOK-MURUN
315

)KawMa KeKYJI ){(aUI-YYJI

KeJIe xaTaT KepAy~6y?
bora CaJIaM6eprewMHH,
6aUIbI KeTeT eJIYMre,
MaJIbI KeTeT TaJIoora!

320

KbIJIqaHbill Kapau aJIraHAbIM,

KeCYHqYKYU aJIraHAbIM,
ryPyu aTbIH aJIraHAbIM!
byryH

KeCHUCaJIaMbIH,

6aTblpJIapbIH cawbIUIHu,
3 2 5 6aJI6aHAapbIH KepyUIYu,
6YKa MHHHU6YJIKymyu,
TaW6YKaAaw XYJIKymyu,
TaMawa KbIJIbIUxaTbI~ap!
330

Tep-r 6yryHa Tep-r KaCbIKTbIKarH~ap!

MowHyua MapxaH UIypy CaJIbI~ap!
AHpbI Kece~ aq 6eJIre
ypyu KepHU Kem~ep!'
Mauac qOpOJIOpYHaaHTbillTbl,

aHAa Typyu qOpOJIOp

3 3 5 awpbI Kece~ aq 6eJIre
ooAypa TapTbill aJlAbI AewT,
TepT KaCbIKTbI KaKKaHAa,
KbIAblpaTa qaUTbI AewT.
340

3pTe~-MHHeH TYPAY AewT,

epKeqy 6HWK, MOWHYCYH,
xopro 6acbIK qO~ KYJIa
aK Ka~rbI 3P CbIPAblraUI

350

Nogoydun ounday

oUIYHAaw
YYJIryap6'3KeH?
Ka6bIJIaH TyyraH 3p MaHac

'MypaT-aJIbIM, MypaT-6eK!
MYHAaw qaUKaH KyaT-6eK!
3JIHM, CewHT, 3KH yyn!
Ka3aKTaPAbIH KapraHAaw, xaUI yy n !
TeJIreqy Kapa TeJIerYM!
TYHAe TynKYHYH "CHH xa~bln6ac
TYPcYH-TawnaK, UIYYTYM!
Kapa~rbIAa KapcaKTbIH
"CHH xa~bm6ac

KaMaH-xowuyp,UIYYTYM!

365

Manas ~oroloruna ayuptl,

anda turup ~orolor
ayn keseii a~ beIge
oodura tartlp aldl deyt,
tort kaslku kakkanda,
ktdlrata ~aptl deyt.
Erteii-minen turdu deyt,

6aCTblpbill qblrbill KeJIAHAewT.

KbIWKblPHU6aKbIPAbl,
MaHac qOpOJIOpYHqaKblpAbI:

360

tay bukaday culkuup,

tamaa ktllP cauiiar!
Tort butuna tort kaslku kagiiiar!
Moynuna marcan urusalliiar!
Ayn keseii a~ beIge
urup kerip ketiiier!' .

HoroMYH

TeMHp TaMaH Y3e~ry

Teuuew blprbIM MHHAHAewT,
aK KeWHeKqeHAaM6aJIqaH

Kawpa TapTbill aJIAbI AewT,

355

KtI~aYlp karap algandlm,

kosiin ~ukup algandlm,
turup atm algandlm!
Butun kesip salamm,
baurlann saYIip,
balbandann koriiiip,
buka minip bulkuup,

orko~ii biyk, moyn usun,

corgo baslk ~oii kula
ak kaiigl er slrdlga
ak-kulaga tokuttu,
kakataman ceke otiik
temir taman iizoiigii
teppey lrglm mindi deyt,
ak koynok~on dambal~an
bastmp ~Iglp keldi deyt.

aK-KYJIara TOKYTTY,
KaUIKa TaMaH xeKe eTyK
345

Cayma kokiil Ca-uul

kele catat kordiiiibii?
Bogo salam bergeymin,
bal ketet oliimgo,
mall ketet talooga!

YUIYH YMeT, )Kaw3a~, 3KH yyn!

CapbI-aJIa M"HreH AnMaM6eT!
KecKe cawraH KeK CbIpraK!
)KaTbIK T"JIAYY AXbl6aw!

uultuarb'eken?
Kabllan tuugan Er Manas
kayra tartlp aldl deyt,
ktyklrip baklrdl,
Manas ~orolorun ~aktrdl:
'Murat-allm, Murat-bek!
Munday ~apkanKuat-bek!
Elim, Seyit, eki uul!
Kazaktardm Karganday,cauul!
Tolgo~ii kara Tologiim!
Tiinde tiilkiiniin isin caiillbas
Tiirsiin-taylak, uutum!
Karaiiglda karsaktm
isin caiillbas

Kaman-coypur. uutum!
Uiin Umot, Cayzaii, eki uul!
San-ala mingen Almambet!
Kosko saygan kok Sirgak!
Catlk tildiiii Aclbay!

17

Dagmlk kahkiillii Ca-uul'un

geldigini gordiin mii?
ana selaro vereyim ben,
bal oliime gidecek,
mall bize yagma olacak!
Bakmlrken gordiim onu,
goziinii C;lkanpaldlglm,
aum elinden aldlglm,
ayaklanm kestigim,
bahadlr1annasaldmp,
pehlivanlar ile giireip,
bogaya binip boguup,
taylar gibi zlplaYlp,
eylenin biraz!
Elini ayagma dort kazlk c;akln,
boynuna da mercan tak.n,
ISSIZdag gec;idine
gotiiriip asln!"
Manas yigitlerine boyle deyince
yigitler ayaga kalktllar,
ISSIZdag gec;idine

gotiiriip asular,
dart saglam kazlk c;akular,
gelip iistiinden atladllar.
Manas sabaherken kalktl,
horgiicii biiyiik boynu uzun,
yiiriik kula atlna 0
alaca eyeri koydu,
kula ata koum vurdu,
c;izmesisiniozengiye
demir tabanll iizengiye
degirmedenata bindi.
Slrtlnda beyaz don gomlek
ileri atlldl.
Nogaylarda boy olc;iiecek
boyle bir er var ml?
Kaplan dogan Er Manas
atlm tekrar eve siirdii,
hayklrarak, baglrdl,
Manas yigitlerini c;aglrdl:
"Murat-allm, Murat-bek,
yaman saldlr Kuat-bek,
Elim, Seyit, iki ogul,
Kazak Karganday, genc;,
bilgiC; falci kara Tolokiim,
gece tilki izini amadanbulan
benim Tiirsiin-taylaklm, tosunum
karanllkta bozklr tilkisinin
izini amadanbulan
yamlmaz Kaman-coypur,
Uiin Umot ile Cayzan, iki ogul,
San-ala'ya binen Almambet,
goz C;lkaranyaglz Slrgak,
tatll dilli AclbaYlm,

~ :

.i~~
~

MANAS DESTANI

118

370

TeMeHre KHpe 6apraHAa,

KblpKTblH 6aIlIbl KblprblJIblM!
KeK-qe6Hq MHHreH CepernM!
)l(aHnMbIIlITbIH HHHCH,

)l(eneKTH )l(epAeH TYpeny!

Kok-<;ebi<;mingen Seregim!
CaylmltIn inisi,
Ca-kamltIn agasl
at kaytar<;J
Boz-uul!
C;orolordmen ki<;ii Taz-baymat0 kazandl tes kaynat!
At ka<;lrmak kiln tuudl,
too ormogii altIn ak <;atIr
tiiro sallp biiktonor!
Tutam cerin mldatkan,
tutam cerin slrdatkan
ko komokoy sIr nayza
ba1kokko cayl.gan,
tiibii cerge saylgan,
ken NarmdJ kIdmp
Ak-kulamn iistiino
colborston kecim cablnar!
Bama manattannokto katInar!
Kok doolbasbaylafiar!
Ceteletip sallnar!
Tiirgogii altm ak <;atIr
ko atka hekem tartInar!
Kebesti-toodm nan cagl,
ken Kakardm heri cagl,
Bok-murunday toroniin
tartuu bolso korolii:
a cerden tartuu kelbese,
celekti cerdentiirolii!

)l(en6HpeTneH HaH3aHbl
Typa KapMan caSlnblK!
AUlbIH KapaM KbmanbIK!'

Celbiretpey nayzam
tufa karmap sayallk!
Aln karam kIlallk!'

AK-KynaHbIH ycryHe,

Ak-kulanln

)l(On60pCToH Ke)l(HM )l(anTblpbIll,

)l(ereneTHn )l(ennHHTHn,

colborston kecim captInp,

)l(aIlI-KaMbIIlITbIH araCbl
aT KaHTapqbl Eo3-yyn!

375

qoponoPAblH 3~ KHqy TaJ-6aHMaT0 KaJaHAblrec KaHHaT!

AT KaqblpMaK KYH TYYAbl,
Tee epMery anTbIH aK qaTbIp
Type canbIll 6YKTe~ep!

380

T~M
)l(epHH HhInAaTKaH,
TYTaM )l(epHH cbtpAaTKaH
KeIlI KeMeKeH ChIp HaH3a
6aIlIhI KeKKe )l(aHnraH,
TVGY)l(epre caHnraH,
Ke~ HapbIHAbI KbIAbIpbIll

AK-KynaHbIH ycryHe
3 8 5 )l(On60pCTOH Ke)l(HM )l(a6bI~ap!
Eambilia MaHaTTaH HOKTOKaTbl~ap!
.KeK
Aoon6ac 6aHna~ap!
)l(erenemn
390

canbI~ap!

Typrery anTbIH aK qaTbIp

KOIlI aTKa 6eKeM TapTbI~ap!
Ke6eCTH-TOOAbIHHapbI )l(arbl,
Ke~ KaUlKapAbIH 6epH )l(arbl,

395

400

EOK-MYPYHAaHTepeHYH
TapTYY 6onco Kepeny:
a )l(epAeH TapTyY Ken6ece,

HapblHAbl 6oHnon qblKTbl AeHT.

Typrery anTblH aK qaTblp
405

Ke6ecTH-ToOAbIH 6olOHa
caCTYY )l(epre THKTH AeHT,
AK-6ynqYMY MHHAHAeHT,
Ke6eCTH-TOoAbIH )l(aHblHAa
KeprHUlTeTHn qblKTbl AeHT.

410

TerepeKTeH

MapanAbl,

)l(ep apblTbIn KapaAbl,

anTbl KanKa qap6aKTaH
6YYAaK-6YYAaK qa~ qblKTbl.
415

EYYAaK qaMbl Kapaca,

'Ey HeMeHe 6onAY?' Aen,
Ka6bmaH TyyraH 3p MaHac
KaHTa )l(enHn KenAH AeHT:
'qoponop

420

Tomongo kire barganda,

Klrktln ba1KIrgIllm!

aTKa TOKYMcan!

Kanblp-MHHeH EycYPMaH
KapqanblUlbln KanraH6bl?

iistiino,

ceteletip celpintip,
Narmdl boylop <;lktIdeyt.
Tiirgogii altIn ak <;atIr
Kehesti-toodm boyuna
sastuucerge tikti deyt,
Ak-bul<;undumindi deyt,
Kebesti-toodmcamnda
kergi~tetip <;lktIdeyt.
Togorokton maraldl,
cer antIp karadl,
altl kapka <;arbaktan
buudak-buudak <;an<;lktl.
Buudak <;andlkarasa,
'Bu nemeneboldu?' dep,
kabIlan tuugan Er Manas
kayta celip keldi deyt:
'C;orolor atka tokum sal!
Kaplr-minen Busurman
kar<;all~lpkalganbl?

biz buradan inersek,

klrkm bal, Ktrglllm,
Kok-~epi~ ile Serekim,

~
r

Cayllml'm kii~iigii,
Ca-kaml'm agabeyi,
at getir seD,Boz-uul!
Yigitlerin en kii~iigii Taz-baymat.
seDde kazarn tez kaynat.
Bugiin at yarll giinii,
deve derisi, altmdan ak ~adm,
a~tmp slkl baglaym!
Tutam yeri hep resimli,
tutam yeri hep ~izgili,
iki piiskiillii mlzraglmlz,
bu, bal goklere degen,
sapl toprakta koklenen
geni Narm'l ge~elim.
Ak-kulamm iizerine
kaplan derisi at ortiimii ortiin!
Bama al yulan koyun!
-5ahindavulunu baglaYlp
ipi ile bana getirin!
AltInll ak ~adm da
yiik atIna baglaym!
Kebesti-daglrnn otesinde,
Kagar'mda berisinde
Bok-murun efendi oturur.
Hediyeniz Dedicgoreyim,
oradan hediye gelmeZ5e
bayragl kaplp kaldlrallm.
Kargllan sallaYlp,
ganimet allp ka~allm,
aml haram kllallm!"
Ak-kula'rnn iizerine
kaplan eyeri vurdular,
ipinden onu yiderek
Narm suyu boyunca ~ektiler.
Sonra altIn ak ~adln,
Kebesti-dagmln bamda
sazll bir yere dikti,
Ak-bul~un atma bindi,
Kebesti daglrnn yarnnda
yiiriik atlrn hoplattl.
Dort tarafa el attl,
biitiln memlekete baktl,
altl kaplll kaleden
bulut bulut toz ~Iktl.
Toz bulutunu goriince,
"Bu ne ola ki?" dedi,
kaplan dogan Er Manas
all ~admna siirdii.
"Yigitler atlan hazlrlaym!
Kafir ile miisliiman,
birbirine mi giriti?

4~

BOK.;MURUN
ApaCblHa TYlIIenYK!
ApatJaJlan CaJlaJlblK!
AIllblH KapaM Kbln6aHnbl!
TYTaM XepJ1H HblnAaTKaH,
4 2 5 TYTaM XepJ1H cbIPAaTKaH
KOIIl KeMeKeH ChIp HaH3a
KorrryKKa KbICblIl CaJlaJlblK!
AK-KynaHblH YCTYHe,
aK Ka~rbl 3P cbIpAbIralIl
430

AK-Kynara TOKy}\ap!
AnatJa KentJYK CaJlbI~ap!
AnTbIH 6bIlIITaH TapTbI~ap!

ApacbIHa TYlIIenYK!
ApatJaJlan CaJlaJlbIKr
~J3 5 ATKa MJ1HJ1nXYPAY AeKTKerytJKeH Kepce TypanMaH,
KecYMHYH xalIlbIH TJ1KSInMaH-

440

KanbIp KaptJbI KeMJ1 Aen,

A6b1naK, )Ka~rbIp, KaH-KoxoM
MbInTblK-MJ1HeHTapc KOHAY.
KaJlAbIparbIH CaJlbIHbIn
KanAaK tJbIra YPYIIITY,
6eMKaMtJJ1CJ1H
CaJlbIHbIn
MeXJ1H tJbIra YPYIIITY.

~J4 5 Kapa 6alIlTYY TyYHY KeTepyn

KanbIPAbIH KaHbI He3-Kapa
KapCbInAalIlbIn YPYIIITy.
Ka6bInaH ryyraH 3p MaHac
apaCbIHa TYIIITY AeKT,
~J5 0 apatJanan CaJlAbIAeKT.
'MeHAY! EyPYT KaIIlTbl!' Aen
KanAaK tJbIra KYYAbl AeKT,
'CaR! EyPYT KaIIlTbI!' Aen
455

caHCbIraH KanMaK KYYAblAeHT.

KaH-Koxo
3nJ1HcatiA'3ne,
Ka6bInaH TeHTeK xeM'3ne,
KaH-KoxoMO KeM'3ne.

460

'KepKY! EyPYT KaIIlTbI!' Aen

Ke~KY KanMaK aTTaHAbl.
'AprJ1MaK 6alIlJ1H6yparyp!
KaH-KOXOMO aCTblHxepre Typa TYP!
AK 6aTaHAbi 6epJ1nKeT!
33mHe caKan KoHooroH,
3pAJ1HeHMYPYTaJl6araH

465

YK TYrYHAeK Ken KaJlMaK

aTTaHAbl!
AnAa, tJOpOM, XOO KalIlTbl!
Too6a, tJOpOM,xoo KaIIITbl!'
KaKpa KanTan KenAJ1AeKT,
AnMaM6eT, CbIpraK, 3KJ1yyn,
,t 70 xacoon 6onyn canAbi AeKT,
KanJ1p-MJ1HeHEycypMaH
alIlKaH aKAan KenAJ1AeHT.

Arasma tii~6llik!
Ara<;aIapsaIaI.lk!
A~m karam klIbayll!
Tutam c6rin mIdatkan,
tutam c6rin slrdatkan
ko~ k6m6k6y SIr nayza
koltukka klSlp salallk!
Ak-kulamn tistiino,
ak kafigl 6r s.lrdlga~
Ak-kulaga tokufiar!
AIa<;ak6p<;tiksallfiar!
Altm bl~tan tarufiar!
Arasma tii~6llik!
Ara<;alapsaIallk!'
Atka minip ctirdti d6ytk6gti<;k6nk6rs6 turalman,
k6stimntin ca~m tiyyalmanKap.lr kar<;lk61did6p,
AbIlay, Cafig.lr,Kan-kocom
mIlt.lk-minen tars koydu.
Kald.lragmsalrmp
Kalday <;lgaurn~tu,
beldkam<;isinsalmlp
M6cin <;lgauru~tu"
Kara ba~tuutuunu k6t6riip
Kap.lrdmkam N6z-kara
karsIldalpuru~tu.
KabIlan tuugan Er Manas
arasmatii~tii d6yt,
ara<;alapsaldi d6yt.
'M6ndti! Burnt katl!' d6p
Kalday <;lgakuudl d6yt,
'Say! Burnt katl!' d6p
sanslganKalmak kuudl d6yt.
Kan-koco

61insayd' 61e,
kabIlan t6ntek c6Id'6Ie,
Kan-kocomo k6Id'6Ie.
'K6rkti! Burnt katr!' d6p
k6fikti Kalmak attandl.
'Argimak ba~inburatur!
Kan-kocomo astmc6rge tufa tur!
Ak batandl berip ket!
Eegine sakal koybogon,
erdinen murnt albagan
uy tiigund6y k6p Kalmak
attandr!
AIda, <;orom,coo ka~tr!
Tooba, <;orom,coo ka~tr!'
Kayra kaptap keldi deyt,
Almambet, S.lrgak, eki uul,
casool bolup saldr deyt,
Kapir-minen Busurman
a~kanaydap k61dideyt..

119

Aralanna koallm,
birbirinden aYlralIm!
A~I haram kllmayalIm!
Tutam yeri hep resimli,
tutam yeri hep ~izgili,
iki piiskiiIlii mlzragl

koltugumuzaslkl~tmp
Ak-kula'nm iizerine,
alaca eyeri vurun,
Ak-kulama eyer vurun,
bir de alaca minder koyun,
altm kaYI~l sIb ~ekin,
aralarma saldtralIm,
birbirinden aytralIm."
Attna binip yiiriidii,
u~an giivercinden ~abuk,

kuruyangozyamdan~abuk
kafirin yamna geldi,
Abllay, Cangtr, Kan-koco
giim diye tiifegini boalttt.
Fiek ~antasml yamna aSlp,
Kalday ~lklp vurutu.
Fi~ek kemerinibaglaYlp

Mecin ~lklp vurutu.

Kara balI tugunu kaldmp
kafirin ham Nez-kara
karllalp vurutu.
Kaplan dogan Er Manas
aralanna saldlrdl,
birbirinden aytrdl.
"Mondii! Burut ka~tl!" diyerek
Kalday ~lkIp onlan kovaladl,
"Say! Burut ka~tl!" diyerek
pis kokan Kalmuk onlan kovdu.
Kan-koco'nun yurduna
saldtracaklardlki
ateli can bu kaplan ortaya ~lktl,
Kan-koco'ya geldi.
"Korkii! Burut ka~l~tl!" diyerek
Kalmuklar atlarla ka~tl.
"Rahvan atmm baml~evir!
Kan-koco'nun yamndadur!
HaYlr duam ver de git!
Sakalml tlra eden,
blYlgml hi~ kesmeyen,
inek kill kadar ~ok Kalmuk ata
binip ka~tl!
Allahlm, dii~man ka~tl, yigitler!
Tovbe, yigitler, diiman kacr'tl!"
Yava yava geri dondii,
Almambet ile Sirgak'.
yol i~in oncii yaptl.
Kafir ile miisliimanlar.
giizelce yola koydu.

!
j
j

MANAS DESTANI

120
EeKHn KaJIraH 6eWIImfH
3Il1HrHH aqKaH 3p KOIllOW,
4 7 5 6awnaHbin KaJlraH capaiiAblH
)l(OnYH )l(aCKaH 3p KoIllow
Ka6b1naH TYyraH 3p MaHac
qaTblpbIH )l(aKblH THKmH AewT.
480

OmyrYHa EOK-MYPYH
)l(aWMaK9Kyn )Kam-yyn
aK 603 aTTbI KblHaJIan,
6epMeT, mypy TarbIHTbln,
KblmTYY TapTYY KblnAbI AewT
Ka6blnaH ryyraH MauacKa.

485

EOK-MYPYHAaH6anaHbI'EHp-Aa KYHY KeneT' Aen,

6Hp-Ae KYHYKenreH )l(OK,
'3KH KYHY KeneT' Aen,
3KH KYHY KenreH )l(OK,

490

'YqYHQH KYHY KeneT' Aen,

yqyu"y KYHY KenreH )l(OK.

495

T9pTyHQH KYHY EOK-MYPYH

MaHblKepAbI MHHAHAewT,
6aAaHaHbI KHMH AeHT,
6acTblpbln qblrbln KenAH AeHT.
Ka6blnaH TYyraH Komowro,
ara canaM 6epAH AewT.
Ka6blnaH Komow aWTTblAewT:
'" AK )l(aHKbIH To~rOH

500

MYCTY" aHTaM,
6Hp-Ae KYHY Ken6eAH~,
6HWCHnKaJIraH 3KeCH~,
3KH KYHY Ken6eAH~,
3pcHn KanraH 3KeCH~,

Y"YH"Y KYHY Ken6eAH~...

5 0 5 T9pecyn KanraH 3KeCH~.
"Ap )l(HHHAbIHH"HHAe
Kap"blWbln KanraH 6aJIaHbl"
EOK-MYPYH CHCTHawTaMblH,
3nAH e3Y~ 6HnreHcHn
510

MYHY-MHHeH)l(OpyrYH.'
AHAa EOK-MYPYH awTTbl~:
'Ka6blnaH KOIllOH, KaH A6a,

515

3pHKne-Ae, repHKne!
EHp-Ae KYHY Ken6eceM,
6HWTblHblKCblH MeH AeAHM,
3KH KYHY Ken6eceM,
3n TbIHblKCblH MeH AeAHM,

3ceH-aMaH 6oMy~6y?
CaK-canaMaT )l(YPAYf{6y?
5 2 0 AIlITbI KaHAaw -rapTaMbl H')
ATTbl KaHAaw "a6aMbIH,
aKpeT )l(aWAbl YTaMbIH?

525

Kanblp-MHHeH EycYPMaH
KaHAaw Kblnbln TYTaMbIH?'
AHAa Kowow awTTbl AewT:

Bekip kalgan beytin

eigin a~kan Er Kooy,
baylamp kalgan saraydm
colun caskan Er Kooy
KabIlan tuugan Er Manas
~atmn cakm tiki deyt.
O~guna Bok-murun
cayma k6kiil Ca-uul
ak boz attl kInalap,
bermet, uru tagmtlp,
kltuu tartuu klldl deyt
KabIlan tuugan Manaska.
Bok-murunday balanl'Bir-da kiinii kelet' dep,
bir-de kiinii kelgen cok,
'Eki kiinii kelet' dep,
eki kiinii kelgen cok,
'O~iin~i kiinii kelet' dep,
ii~iin~ii kiinii kelgen cok.
T6rtiin~i kiinii Bok-murun
Mamkerdl mindi deyt,
badanamkiidi deyt,
bastmp ~lglp keldi deyt.
Kabllan tuugan Kooygo,
aga salam berdi deyt.
Kabllan Kooy ayttl deyt:
"'Ak caykIn tofigon
mustu" aytam,
bir-de kiinii kelbedifi,
biysip kalgan ekesifi,
eki ktinii kelbedifi,
ersip kalgan ekesifi,
ti~tin~ii ktinti kelbedifi...
t6r6stip kalgan ekesifi.
"Arciyndm i~inde
kar~IYlpkalgan balam"
Bok-murun sisti aytamln,
eldi 6ziifi bilgensip
munu-minen corugun.'
Anda Bok-murun ayttlfi:
'Kabllan Kooy, Kan Aba,
erikpe-de,terikpe!
Bir-de kiinii kelbesem,
biy tmlksm men dedim,
eki kiinti kelbesem,
el tlmksm men dedim,
Esen-amanboldufibu?
Sak-salamatciirdtifibii?
A~tl kanday tartamln?
Attl kanday ~abamm,
akret caydl utamm?
Kaplr-minen Busurman
kanday klilp tutamm?'
Anda Ko~oy ayttl deyt:

Cennetin kapISml
A<;mIolan Er Kooy
kapall kalan saraym,
yolunu a<;an,Er Kooy,
kaplan dogan Er Manas'm
yaktmna gelip <;adlrkurdu.
Bu aralIk Bok-murun da
gen<;Ca-uul'u bekliyordu,
ak atma binmiti 0,
boynuna boncuk dizi takllmI
atml hIzla koturdu,
kaplan dogan Manas'a geldi.
Bok-murun sandI uagl
bir giinde gelecek,
bir giinde bakn gelen yok.
tki giinde gelir, dedi,
iki giinde de gelen yok.
U<;iincii giin gelir 0, dedi,
ii<;giin sonra da gelen yok.
Dordiincii gUn Bok-murun
an Mamker'e hindi,
zIrhlm da giyindi,
heybet ile yola <;Ikn.
Kaplan dogan Er Kooy'a

gidip selamImverdi.
Kaplan Kooy da dedi ki:
"Yaz vakti donup
kalml, diyorum sana,
bir giin ge<;ti,sen gelmedin,
bey edasma biiriiniip sen.
tkinci giin de gelmedin,
erlik edasma biiriiniip sen.
U<;iincii giin de gelmedin,
Efendilik edasma biiriiniip sen.
Her toplulugun i<;inde
dikkat <;ekenbir <;ocuksunsen,
Bok-murun size diyorum,
halkl sen yonetiyormusun gibi
bu ne davram~ boyIe!"
Bok-murun da dedi ki:
"Han babasl kaplan Ko~oy,
hiddet edip soylenme!
ilk giinii gelmedim ben,
beyler dinlensin, dedim.
tkinci gunii gelmedim,
milletim dinlensin dedim.
Slhhatin yerinde mi?
Yolculuk rahat ge<;timi?
AI nasll yaptlraYlm?
Atlan nasII koturaYlm?
Ahreti kazanmak i<;in,
kafir ile musltimam
nasll sulhda tutaYlm?"
thtiyar Ko~oy dedi ki:

BOK-MURUN
'AKaw, TeHTeK,Typa TYP!
Kanblp-MHHeHEycYPMaH
6HC6MrHHqe Helll KepeK?
EHC6HnnfHqe KeTKepeK!
530 )KeJIeHYIIJTOOKepHcH,
EycYPMaHAblH6epycy,
Mauac 6HJICHH
)f(HWDAbl.'
MaHac aHAaawTTblAewT:
,AHAawAe6e KaH KoIIJow, A6a,
535 TODAYH
)f(aKaCblHTYPyn,
3renfHeHKJ1j;iOOH?
Aracbl awJIAaTYPyn,
HHeCH
HIlIHH6HJIe6H?
Ey )f(HWHAbl
e3Yf\ 6HJI,KoIIJow!'
5 4 0 AK-KoproH-KeHTfHHKaJIacbl
KeKYM CapTTblH6anacbl
Yp6y aWTblnTypa'Abl:
'MeH 6Hpyq DOCKen awTawH!
)Kapaca Ke6HMKbIJIblf\ap,
545 )f(apa6acaKOIOf\ap!'
KaH Kolllow aWTTblAewT:
'AHccaf\ aWTacan!' AeHAH,
'CeHHHKOOHMHyranbl!'
Yp6y aWTblnTypa'Abl:
550 'Hapbl6apcblH OH6elll KYH,
6epH KeJICHH
OH6elll KYH.
ATTYYOIIJYDAaH
qa6anblK,
KYHY-TYHY
OHTepT KYH
aT TepAemn ananblK!
555 OH anTbl KYDAep60JIrYHqa,
aT Qy6aTbinananblK!

560

565

570

575

'Akay, tentek, tufa tur!

Kaplr-minen Busurman
bis bilgin~e ne kerek?
Bis bilgin~e kot kerek!
.Colonii too kerisi,

121
!IEy budala, soyleme dur,
kafir ile miisliimanlar
beDim neyime gerek?
Benim kI~lma gerek!
Y ama~ daglrnn gerisi,

Busurmandm boriisti,
Manas bilsin ciyndl.'
Manas anda ayttl deyt:
' Anday debe Kan Kooy, Aba,

0 mtisltimanlarm kurdu
Manas diizeltsin Ylglrn."
0 zamanManas dedi ki:
"Oyle deme, ey Kooy Han,

tondun cakasm tiiriip,

eteginenkiyebi?
Agasl aylda turup,
inesi iin bilebi?
Bu ciyndl oztifi bil, Kooy!'
Ak-korgon-kenttin kalasl
Koktim Sarttm balasl
Urbti aytlp tura'dl:
'Men biTii~ DOSkep aytayn!
Carasa kebim kIllfiar,
carabasakoyufiar!'
Kan Kooy ayttl deyt:
'Ayssafi ayta sal!' deydi,
'Senin kebifidi ugall!'
Urbii aytlp tura'dl:
'Narl barsm on be kiln,
beri kelsin on bekiln.
Attuu oundan~aballk,
ktinti-ttinii on tort kiln
at terdetipalallk!
On altl kiindor bolgun~a,
at ~ubatlpalallk!

kiirktin yakasml diiriip,

eteginden mi giyilir?
Agasl evde oturup,
ii kii~iikler mi goriir?
~enligisen hazlrla Kooy!"
Ak-korgon-kent ehrli
Sart Kokiim'iin gen~ oglu
Urbii dedi ki:
"Yalrnz ii~ soz diyecegim,
yararsa soziim yapm,
yaramazsakulakasmaym!"
Han Kooy da dedi ki:
"Soyle diiiindtigiin eyi,
sozlerini dinliyoruz!"
Urbii kalkarak dedi ki:
ileri varsan on be gilD,
geriye gelsen on be giin,
kouya buradan ~lkallm,
gece giindiiz on dort gtin
atlmlZl terletelim!
On altl giinti bulunca,
atlarlmlzl siirelim!

Kanblp-MHHeHEycYPMaH
Kaplr-minen Busurman
Kafirlerle mtisltimanlar
aTTblHcaHaTblH6HJIeJIHK!'
attln sanatln bilelik!'
atlara bakarlar 0 zaman!
Ka6blJIaHTyyraH 3p MaHac
Kabllan tuugan Er Manas
Kaplan dogulu Er Manas
aQyy )f(aMaHKeJIAHAewT,
a~uucaman keldi deyt,
pek ofkelendi 0 zaman,
)f(aHblDAarbl
AK-an6apc
camndaglAk-albars
belindeki klllcml,
KapMananbln ca6blHaH
kannap allp sabman
klmndan hlzla ~lkardl
KaQblpblnKOWO
6epAHAewT,
ka~lnp koyo berdi deyt,
sagasola savurdu,
AJITbl 1II33p Ken Kanblp
Altl ~eer kop Kaplr
Altl ~eer kafir dolu
apanaTaKYYAblAewT,
aralata kuudl deyt,
ge~ip onlan kovaladl.
YQapaaHEycypMaH
ti~ araanBusurman
U~ mtisliiman koDak yerinde
TerepeHTeKYYAblAeWT,
tegerentekuudl deyt,
dontip onu kovaladl.
)f(eTHnQaanHpepAe
cetip ~aapirerde
YakalaYlp klil~ saldl,
)KOJIOHAYH
)f(OJIYH
6acTbiAeWT,
Coloydun colun bastl deyt,
Coloy'un yolunu bastl
ArbllllTbl aTTanKalllTbl AewT,
Agltl attar katl deyt,
Agl'1 atlaYlp ge~ti,
TeIllCTYKTYl\Te6ecYH6acbln
Tosttikttiii tobostin baslp
Totiik'tin tepesinden
eTTYAeWT,
ottti deyt,
atladl.
KOIllOHAYHKoWHYHa
KHpeKalllTbl AeUT..Kooydunkoynuna kire katl deyt. Kooy'un koynuna girip ka~tl,
Ka6b1JIaHTYyraH3p MaHac
Kablian tuugan Er Manas
Kaplan dogan Er Manas,
AK-an6apc-MHHeH
Yp6YHYH3rerHH
Ak-albars-minen Urbiintin etegin klilCI ile Urbti'ntin etegini
TYllIype QaanHPAHAewT.
ttiiiro ~aap irdi deyt.
vurup indirip kesti.
'ATaf\ 6HJIreHow 3Mec,
'Ataii bilgeD oy emes,
"Atan bilmez boyle ogtit,
3Hel\ 6HJIreHTOW3Mec,
eneii bilgeD toy emes,
anan bilmez boy Ie ogtit,

MANAS DESTANI

122
KblCKa caHanyy tlanaKeTeH

KapaMKyn,
MblHAaH KUHH6y
)Kopyry~

KOIOn )KYP!'

5 8 0 Ka6b1naH TYyraH 3p MaHac

AK-an6apCTbI KbiHblHa
KaHTbln KaTbm anAbl AeHT,

585

3p KomoHro canAbI AeHT,

KomoHro Ke~em canraH co~:
')l(YPT Kapblcbl KaH KomoH,
ceH-Ae 6HnnfH )KHHHAbl!'
AHAa KaH KomoH aHTfbl~:
, AKaH, TeHTeK, TYpa TYP!

MeH 6Hn6eHMHH )KHHHAbl!

5 9 0 )l(eneHYIII TOO KepHCH,
EycypMaHAblH 6epycy,
e3Y~ 6HnmH )KHHHAbl!

595

Kanblp-MHHeH EycypMaH
6HC6HnmHtle Hem KepeK?
EHC 6HnrHHtle KeT KepeK!
e3Y~ 6HnmH )KJ1HHAbI,TeHTeK!'
AHAa MaHac aHTTbI~ AeHT:
'Ka6bmaH KOIIIOH, KaH A6a,

600

6y OH6em KYH AereHH,

6HC 6ana tlaKTa )KaMaK TOp60KTY
)Kapblmbln KentlH )Kep 3neKanblp-MHHeH EycypMaH
Kaptlanblmbln KenreHAe,
GeHre TaJIam 6on60H6y?

605

)l(ypTKa 6pYK TYmneH6y?

Alii apaM 60n60H6y?
EOK-MYPYHAai:1TepeHYH
KeeHY tlereT 60JIOOH6y?
EapcblH KOUYPca:IKbIH Kyc-MHHeH,

610

KenCHHtlblMblH y'IKaH
ana-tlanfiblpT )KaC-MHHeH,
)KaKmblCbl KenC"H TepHnHn,
)KaMaHbl KanCblH TepHmn!'
AHAa aUTfbl~ KaH KOIIIOH:
, AKaH, TeHTeK, 6y Ke6H~

615

60nco 6oncYH!' AeMH AeHT.

Kanblp-MHHeH EycypMaH
AYY KeTepyn KelTH AYUT.
J];yy KeTepyn KeTKeH COB,
KYHY-TYHYOH Gem KYH

620

aT TepAeTHn anAbl AeHT.

K YHY-TYHY YtI aH
OH )Kern KYH 6onrYHtla,
aT tty6aTbin KenAH AeUT.
qaKtlbl ttaKTan KenAH AeHT,

625

CblHtlbl CblHan Ken):\HAeHT.

CblHtlbl Cblllan canraH CO~,
aTKa Kapan aHTfbl AeHT:
'Kyi:1pyrYHa KYT TymKoH

klska sanaluu~ala koton

karam kul,
mmdan kiyn bu
corugufi koyup ctir!'
v
'
Kabllan tuugan Er Manas
Ak-albarstl kImna
kaytIp katIp aldl deyt,
,
v
Er Kooygo saldl deyt,
Kooygo kefie salgan sofi:
'Curt karlsl Kan Kooy,
sen-de bilgin ciyndl!'
Anda Kan Kooy ayttIfi:
,Akay, tentek, turn tur!
Men bilbeymin ciyndl!
Colonti too kerisi,
Busurmandm bOrtisti,
oztifi bilgin ciyndl!
Kaplr-minen Busurman
his bilgin~e nekerek?
Bis bilgin~e kot kerek!
Oztifi bilgin ciyndl, tentek!'
Anda Manas ayttIfi deyt:
'Kabllan Kooy, Kan Aba,
bu on be kiln degeni,
bis bala ~akta caydak torboktu
Cartlpkel~i cer eleKaplr-minen Busurman
kar~alllp kelgende,
beyge tala bolboybu?
Curtka buzuk tlipOybti?
A aram bolboybu?
Bok-murunday toronlin
koonli ~ogot bolboybu?
Barsm kofiur salkIn ktis-minen,
kelsin ~Imm u~kan
ala-~alblrt cas-minen,
caklsl kelsin terilip,
camam kalsm terigip!'
Anda ayttlfi Kan Kooy:
,Akay, tentek, bu kebifi
balsa bolsun!' deydi deyt.
Kaplr-minen Busurman
dUll kotorlip ketti duyt.
Duu kotorlip ketken son,
klinli-tUnli on re kiln
at terdetip aldl deyt.
Klinli-tUnli tic;:ay
on ceti kiln bolgun~a,
at c;:ubatlpkeldi deyt.
<::ak~1
~aktap keldi deyt.
SIIIC;:1
smap keldi deyt.
Sm~1slnap salgan sofi,
atka karap ayttl deyt:
'Kuyruguna

kut tUkon

akll klSa, ardl katl,

haram kul,
bundansora
blrak bu akll!"
Kaplan dogulu Er Manas,
0 keskin kUICI kmma
gerisin geri koydu,
Er Kooy'a doniip,
Kooy'dan ogill istedi:
"Halkm en yaIISI Kooy Han
enlik diizenini sen vereceksin!"
Kooy Han da oyle dedi:
"Ey ateli can, dur,
enlik filan bilmem ben!
Yamac;;dagm gerisi,
ey miisliimanlann kurdu,
enlik diizmegi sen bilirsin!
Kafirlerle miisliimanlar,
onu bilmek neyine gerek,
onu bilmek gotiime gerek!
-5enlik diizmegi kendin bil, ateli can!"
0 zaman Manas oyle dedin:
"Han babasl kaplan Ko~oy,
Onun on be~ giin dedigi ~ey,
bizim C;;ocuklugumuzdaC;;lplakatla,
yaptiglmlz yarl~a benziyor.
-5imdi kafirle miisliiman,
bir araya toplanml~ken,
bOyledala ml olacak?
Yurda bozgun girmez mi?
Yemek haram olmaz ml?
Bok-murun gibi bir efendinin
gonlii daralmaz ml?
Serin giiz vakti C;;lkallmyan~a
donelim sinekler
uc;;u~urken
yaz bamda
giizel atlar gelsin hep birlik,
kotii atlar geride kalsm giicenik!"
Han Ko~oy, sende ~oyle dedin:
"Ey ate~li can, bu soziin,
olursa olsun!" dedi.
Kafirle miisliimanlar,
giiriiltii ile c;;ekildiler,
giiriiItii

c;;ekilince,

gece giindiiz tam on be~ gun

atlanm terlettiler.
gecesigiindiiziiyle tiC;;
ay
on yedi giin dolunca
at mahmuzlaYlp geldiler.
GozciiIer terlediler,
baklcllar bakmdIlar,
gozciiler gozetleyince
atlara baklP dediler ki:
"Kuyrugu

kuvvetli

alan ~u

BOK-MURUN

'f;

i~

KyrMaHAYYKyn'aT KHMAHKH?
8pKeqy 6HUK,MOHHY
Y3YH
630 HapAaHKyn'aT KHMAHKH?
)KblrbmraHbl HapTeAeH
)J(apAaH
Kyn'aT KHMAHKH?
8pKeqy 6HUK,MOHHY
Y3YH
caAaKTaU
caHblcanblHraH,
635 )J(aKmblKyn'aT KHMAHKH?
3n6HCTeuHqHHTapTbmraH
3qKHKyn'aT KHMAMKH?
TYMqyry ymTY apaAaH,
TYurarbl cblPAalIKouroH qapMau,
640 oopy KynaK, ooKeH caB,
OOneKQeKyn'aT KHMAHKH?
Kyn)J(a KynaK, KypaHcaB,
KyrypraH Kyn'aT KHMAHKH?
MQerecMHHHeAeH
645 HQKeKyn'aT KHMAHKH?
CblAblpblIl KouroH TacMMau
cYM6aTryy Kyn'aT KHMAHKH?
Ke~ COOpblCbl
KeTMeHAeHKeceneKooro KeTMeH,neu!650 Ke~emTYKyn'aT KHMAHKH?
36HpereH )J(arblH3pKeHTKeH,
3pKeIIITeUMOHHYH
KOHKOUTKaH,
epyCTYKyn'aT KHMAHKH?
KaK QOKYCY
KYMraHAaH,
655 KynaKTapblKbIUraH,naU,
epymTy Kyn'aT KHMAHKH?
KamKa THmHKMOOAaH
KaKQHUraH
Kyn'aT KHMAHKH?
Kbl3bm THnH6yneAeH
660 KblCMaTryyKyn'aT KHMAHKH?
ApKa MOHHY
6Mp KynaQ
aK )J(onTOH
Kyn'aT KHMAHKH?
KMblKCblC6HPAH6eurere!
AHaH6epH )J(arblH,na
665 MaHKaHblHAa
MamaT6ap,
KYHpyryHAaKYAYK6ap,
acTblpTblHaSlKTYY
KanblIl KeTlIereH,
YCTYPTyH
KaHaTryy AaHpblIlemereH,
Ka6blpracblKanKaH-Too,
670 oMypTKacblOpon-Too,
capbl )J(bmaHKe3eKTy,
Kbl3bm )J(bmaHe3eKTY,
CYKcYPAaH
MOHHYH
CYK'canraH
cYYAaHcyp aT KHMAHKH?675 Tanam 60nAY6eHrere!
EMCTMH
)J(eneHYcTOOKepHCM,
EycypMaHAblH6epycy
3p MaHaCTblHAK-Kyna,
omy KaH,naH
KepYHeT?680 amy aJIAbl6eureHH!
Ey KalIblpAblH KaHblqo~ )KonoH,

123

kutmanduu kul'at kimdiki?

kocaman kula at kiminki?
brko~ii biyk, moynu uzun
Horgiicii biiyiik, boynu uzun
narday kul'at kimdiki?
kocaman kula at kiminki?
Clgllgam nar tOdey
-5udeveler gibi yiiksek
carday kul'at kimdiki?
daglar gibi at kiminki?
brko~ii biyk, moynu uzun
Horgiicii biiyiik, boynu uzun
sadaktay sam salmgan,
bacagml ok gibi geren,
cak1kul'at kimdiki?
giizel kula at kiminki?
Elbistey i~in tartJlgan
Govdesi ince, k~i gibi,
~ki kul'at kimdiki?
u ince at kiminki?
Tum~ugu utu araday,
Burnu testere gibi sivri,
tuygagl slrdap koygon ~araday,
nallan alca ~anak gibi,
boru kulak, bOkon san,
kurt kulakh, geyik butlu,
bolok~o kul'at kimdiki?
u yabancI at kiminki?
Kulca kulak, kuran san,
Dag ko~u kulakIl, geyik butlu,
kuturgan kul'at kimdiki?
kuduran kula at kiminki?
I~egesiiynedey
Tiiyleri hep igne gibi,
i~ke kul'at kimdiki?
u ince kula at kiminki?
Sldmp koygon tasmaday
Gerilmi bir tasma gibi,
sumbattuu kul'at kimdiki?
u giizel kula at kiminki?
Ken soonsl ketmendeyOmuzlan kiirek gibi,
keselek boyu ketmendey!gogsii de sert kiirek gibi,
kenetii kul'at kimdiki?
u zeki kula at kiminki?
Ebiregen cagm erkeytken,
Yuvarlak yamm kaldlran,
erketey moynun koykoytkan,
boynunu ahmla uzatan,
orustii kul'at kimdiki?
u gosterili kula at kiminki?
Kak ~okusu kumganday,
Almnm sa~1tarak gibi,
kulaktarl klyganday,
kulaklan ince sivri,
orutii kul'at kimdiki?
u gtizel ~evik at kiminki?
Kaka tii kadooday
Dileri tlrnak gibi keskin,
kak~iygan kul'at kimdiki?
u parlak kula at kiminki?
KlZl1 tili btilodey
Klzll dilin bilegi gibi,
klsmattuu kul'at kimdiki?
klsmetli kula at kiminki?
Arka moynu bir kula~
Arka boynu bir kula~,
ak coltoy kul'at kimdiki?
u ugurlu kula at kiminki?
Kadlksls birdi beygege!
Terbiye gorrneden yanagirdi!
Anan heri cagmda
On un beri yamnda
maykamnda maatbar,
arkasmdapmar var.
kuyrugunda kuduk bar,
Yuvall bir kuyrugu var.
astlrtm ayaktuu kallp ketpegen, Hi~ bir nalll ayak onu ge~memi~,
tisttirtiin kanattuu daynp otp<>gon,hi~ bir kanat ondan once gelmemi,
kablrgasl Kalkan-too,
kaburgasl Kalkan-dag gibi
omurtkasl Orol-too,
omurgasl Orol-dag gibi,
san cllan kezektti,
sinirleri san Yllan,
klZl1 cllan ozoktii,
ilikleri klzll Yllan,
suksurday moynun suk'salgan
ordek gibi boyun uzatan
suuday sur at kimdiki?u esmer kula at kiminki?
Tala boldu beygege!
Bu onunla yanacak,
Bistin colon tis too kerisi,
bizim Yama~ dagm gerisi,
BusurrnandmbOrusii
biz miisliimanlann kurdu,
Er Manastm Ak-kula,
Er Manas'm Ak-kula'sl
oukanday korunot?size nasll goruniiyor bu?
Ou aldl beygeni!
Yarl1 bu kazanacak,
Bu Kaplrdm kam C;:onColoy,
fakat kafirlerin ham ulu Coloy,

MANAS DESTANI

124
qO11 )l(onOMYH

AtJ-6YYAaH,

)KyperYHAe Ayneii )KOK,

6YYAaH tJanbfW Man 3pKeH,

~on Coloydun A~-buudan,

oukanday koriinot?Emese tala bolot beygesi!
Amn beri cagmda
tuygagmda tufa cok
tulpar oiidii mal eken,
ciirogiindo dilloy cok,
buudan~all mal erken,

")l(yrypeM!"
Aen )KYTKYHreH,
"qblraMbIH!" Aen rypraHH,
)KepAe oiio tJatJbm TOKT060iiT,

"Ciigiirom!" dep ciitkiingon,

"~lgamm!" dep turgani,
cerde oyo ~a~lp toktoboyt,

)KyrypreHY 6HnHH6eiiT,
6YYAaH tJanbIW Man 3pKeH,

ciigiirgonii bilinbeyt,
buudan~all mal erken,
kan cilik kakkanday,
ozii blYl1 ceti beyge ~apkanday
tooday tor'at kimdiki?
Cer astman ~ikkam
ceti kiindor bold' ele,
arlk ~aap sallptlr,

owy ..aHAaii KepYHeT?3MecI: TanaW OOnOT6eiireCH!

685

AHbll1 6epH )KarbIHAa

Tyi1rarbIHAa Typa )KOK
TYJmap e~y

690

695

Man 3KeH,

KapbI )KJffiHK KaKKaHAaii,

e3Y 6bliibm )KeTH6eiire tJanKaHAaii
TooAaii TOp'aT KHMAHKH?
)l(ep aCTbIHaHtJHKKaHbI

)KeTJtKYHAep 60llA'3ne,
7 0 0 apbIK tJaan CanbInTblp,
YSlTbfHaHKowynryp,
3neMaH-6aMbIH 6anacbI
3p TelliTYKTYH qan-KyiipYK
owy anAbl 6eiireHH!
705

AHblH 6epH )KarblHAa

6yTYHAa 6YPMa1t;aHtJH1I;epMY~Y 6ap,
ycTYHAe KOp)KYH Ke3Y KYMY 6ap,
epeny TOp' aT KHMAHKH?

Gwy anAbI 6eiireHH!

7 1 0 AHbIH 6epH )KarblHAa
tJy6ana 6acKaH tJbl6ap aTe3Y KHMAHHaT 3KeH?
Ka1t;bIKCbICKHPAH6eiirere!
EaT )KarblHaH KapacaM,
7 15 HOKTOKeCKeHarbl 6ap,
Kblp apKa1t;aHKapacaM,
3KH KHWH YtJKawKaH,
KeTeH )KOOpTarbl 6apKeKyn Kep aT KHMAHKH?
7 20 A" aii6anTa 6enHHAe,
KblprblCTapAblH 3nHHAe
Arblw, KOXOWTYH )l(oop-Kepowy aJIAbl6eiireHH!
725

730

bliiblK )KaJIAaHKapacaM,
apa6a 6acKaH Tarbl 6ap,
KanTan XYHYH KapacaM,
TYHAYK6acKaH Tarn 6ape3Y E03-633HHH 6anacbl,
6y Top'aiirblp KHMAHKH?
Gwy anAbl 6ei1reH"!
AHblH 6epH xarblHAa,
Kap'aiirbIPAbl~ 6anacbl

KapT-Kype~YH HHHC",
735

)l(00p-603AYH 6anacbl,
)l(opro-oo3AYH "HHC",

ulu Coloy'un A~-buudan atl

size nasII goriindii bu?
0 bunu ge~ip yenmez mi?
Bu atm beri yanmda
nalml hi~ ~arpmayanhem
bir er atma benzeyen
yiiregi korku bilmeyen
kan~lk kanll bir at var,
hep nrlamak dii~iiniiyor,
kurtulup ka~mak istiyor,
durmadanyeri kazlyor,
goriinmez gibi ko~uyor,
nallarl yere degmiyor,
iligi sanki mlhlanml~,
tam yedi yan~ kazanml~
~udag gibi al at kiminki?
Yerin dibine inerek
yedi giin orada yaayan,
ko~maktan kupkuru olan
sanki utanml~, ko~up durur

uyatlnan kouptur,
Eleman-baydm balasl
Eleman-bay'm oglu
Er To~tiik'iin ~al-kuyruk atl,
Er Totiiktiin ~al-kuyruk
yan~l mutlak bu kazamr!
ou aldl beygeni!
Onun da beri yanmda
Amn beri cagmda
butunda burmadan ~ider muiiu t if, budunda zincir yarasl,
iistiinde bir kum torbasl,
iistiindo korcun kozii kumu bar
~u bagll al at kimin ki?
orolii tor'at kimdiki?
Yan~l mutlak bu kazamr!
Ou aldl beygeni!
Onun da beri yamnda
Anm beri cagmda
ol~iilii giden bir at var,
~ubala baskan~lbar atbu at acaba kimindir?
ozii kimdin at eken?
Kadlksls kirdi beygege!
Kusursuz girdi yarl~a!
Ba tarafma dogru baksan,
Bat cagman karasam,
yulann kestigi akl var,
nokto kesken agl bar,
bir de kIf arkasma bak,
klr arkadankarasam,
iki ki~i birden binmi~,
eki kii u~kakan,
arkaslm daglaml~lar,
koton coor tagl barkahkiillii at kiminki?
kokill kef at kimdiki?
Keskin sava~ baltasl belinde,
A~ aybalta belinde,
Kifglzlarm elinde
Klrglstardm elinde
Agl~, Koco~'un atl 0,
AgI, Kocotun Coor-keryarl~1
mutlak bu kazanu!
ou aldl beygeni!
Yelesine
bakacak olsam
IYlk caldan karasam,
araba
~ekmi~
gibi yer etmi~
araba baskantagl bar,
eyerinin
altlna
baksam
kaptal ciintin karasam,
yiik ta~lml~ gibi izi var,
ttindtik baskan tagi barozti Boz-beenin balasl,
Boz-bee'nin yavrusu,
bu
Tor-aygu kiminki?
bu Tor'ayglr kimdiki?
Yarl~1 bu at kazanlr.
Ou aIdI beygeni!
Onun da beri yamnda
Amn beri caglnda.
Kar' ayglrdlii balasl
Kara-aygu'ln yavrusu,
Kart-kiiron al atln karde~i,
Kart-kiiroiidtin inisi,
Coor-boz
ak klsragln yavrusu,
Coor-bozdun bala~l,
Corgo-boz
yiiriik atln karde~i.
Corgo-bozdun inisi.

BOK-MURUN
6epeMH anraH 3KeH Aa~-MHHeH,
anTbIMLlm TOryc Man-MHHeH,
XeM XereH 3KeH xern
6aTMaH AaH-MHHeH,
740

MYCTaKKaryyraH KeK-anaTeMHp rySIK, xec 6HneK,

XeTKHne~ KynYK KeK-ana-

6y 6eUreAeH KanbIllTLlp!
Ke~ KynxaHbIH 6olOHAa
MYPYH KLlPK 6eurecHH anbInTbIp!
74 5 AHbIH 6epH xarLlMa,
6em xyc TOKCOH6em aTTbIH aSirbI
Opo~YH
Kyna-633amy aflALI 6eureHH!'
3MH aT aiiAaMaK 6onAY AeuT,
750

blcbIK-KeJIAY KLlAbIpTbIll,
Tocop-MHHeH TaHMaHbI

755

6Hp amLlpLln CaflAbt AeuT.

Ke~ HapLlMLI KbIAbIpTLln,
cLlpTKa CallKbIH xaiinoora
'A TTbIH TYSIrbI xamKa KyueT' Aen,
')Kau-KbImbI KeTeT' Aen,
'AT TaHbIn6au KanaT' Aen,
HapbIH binAbIU KLlAbIpTLln,
aT qa6bIqLl 6anaHbIH

760

a3L1K-TYnyryH EYKapra canAbI.

'EanaHbI xau-KbImbI 6aKcbIH!' Aen,
'ATKa xeMAH 6epCHH!' Aen,
anTLlH Mep 6aCTbIpbm,

765

EYKapra a3bIK CallAbIPbIll.

'EapcbIH KO~YPCallKbIH KYC-MHHeH,
KenCHHqbIMbIH YtfKaH
ana-qan6bIpT xaC-MHHeH,
xaKmbICbI KenCHHTepH.nHn,
)l(aMaHLI KanCbIHTepHrHn!'
ATbI xypyn KeTTH AeHT.

770

'AnTLI apaaH KanbIPAbI,

Ytf apaaH EycYPMaH
6apbIH tfaKTan KenCHH!' AeuT.

EOK-MYPYMau 6ana~Llc
MaHbIKepAH MHMH AeuT.
7 7 5 3JIAH qaKTan KenreMe,
KbIp MYPYHAYY, KbI3a Kec,
KblTaunapAbIH Ko~yp-6au
EOK-MYPYHAau T~peHY
KenHn KapMati anAbI AeHT:
780

785

rerendi algan eken dan-millen,

altJml togus mal-millen,
cern regen eken ceti
batman dan-millen,
mustakka tuugan Kok-alatemir tuyak, ces bilek,
cetkilefi kiiliik Kok-alabu beygedenkahptJr!
Kefi Kulcamn boyunda
murun kIrk beygesinahptJr!
Amn reri cagmda,
be ciis tokson be attJn ayagl
Orofigunun Kula-reeou aldl beygeni!'
Endi at aydamak boldu deyt,
Islk-koldii kldlrtlP,
Tosor-minen Tanmam
bir amp saldl deyt.
Kefi Nanndl kIdIrtIp,
sIrtka salkin caylooga
,AttJn tuyagI caka kiiyot' dep,
'Cay-kII ketet' dep,
'At tamlbay kalat' dep,
Narm IldlY kldIrtlP,
at ~abl~1balamn
azIk-tiiliigiin Bukarga saldl.
'Balam cay-kII baksm!' dep,
'Atka cemdi rersin!' dep,
altJn mor bastJnp,
Bukarga azIk saldmp.
'Barsm kofiur salkin kiis-minen,
kelsin ~Imm u~kan
ala-~alblrt cas-millen,
caklsl kelsin terilip,
camam kalsm terigip!'
AtJ ciiriip ketti deyt.
,AltJ araanKaplrdl,
ii~ araanBusurman
bann ~aktapkelsin!' deyt.
Bok-murunday balafils
Mamkerdi mindi deyt.
Eldi ~aktapkelgende,
kif murunduu, klza kos,

KanAau MHHep Man 3KeH;

Kltaylardm Kofiur-bay
Bok-murunday toronii
kelip karmay aldl de:yt:
'Kaldlragm salmlp,
Kalday miner mal eken;

6eJIAeMQHCHHQanblHbIn,
Me)l(HH MHHep Man 3KeH!
AK KOPXYH apTapra,

beldem~isin ~allmp,
Mecin miner mal eken!
Ak korcun artarga,

'KaflAbIparbIH canbIHbIn,

3ceH-KaHra TapTapra
3nTY )K:\i1nyy Man 3KeH!
MaHbll-.":PAHMara 6ep!

Esen-kangatartarga
eptii cayluu mal eken!
Mamkerdi magaber!

125
bilyilk odill almltl,
altml dokuz mal kazandl,
yem yediginde yedi
batman arpa yerdi,
yilksek dag yaylasmda dogan Kok-ala'da
demir tlmak, baklr bilek
var bu halis Kok-ala'da"
yan1kazanmayacakbu!
Geni Kulca'ya gelince
kirk 6dill almltl o!
Onun da beri yamnda
be yilz doksan be atm en aaglsl
Orongu'nun klsragl Kula-bee var,
yan1 mutlak bu kazamr!"
Atlan saYlp slraladlktan sonra
Islk-koliine gektiler,
Tosor ile Tanma
ilzerinden gegtiler.
Geni Nann boyunca gittiler,
Slrtayaylaya saldllar,
tatanallar yanar dire,
yaz, kI yiiriidiller dire,
atlar tamnmaz olur dire,
Nann boyunca gittiler.
Yanta ata binen gocuklan
azlkIa Buhara'ya gonderdiler.
Atlara baksmlar dire
ata yem versinler dire,
alta miihilr bastmp,
Buhara'ya azlk gonderdiler.
Serin gilz vakti glkallm yana
donelim sinekler
uguurkenyaz bamda
gilzel atlar gelsin hep birlik,
kolli atlar geride kalsm gilcenik!"
Atlar artlk yola glktl.
Kafirin altl kabilesine
milsliimanlann ilg kabilesine
ba olup da baksln diye,
geng bahadlr Bok-murun da
Mamker adll atma bindi.
Halki gozden gegirirken,
baslk burunlu, klslk gozlil
(:inlilerin Konur-bay',
bahadlr Bok-murun'u
yakalaYlp oyle dedi:
"(:antasl sallanan
bir Kalday'a yaralr bu at,
cepli kemeri reline baglayan
bir Mecin'e yaralr bu at!
Ak torbalar yilkleyin,
Esen Han'a yollaYln
ona yaralr attlr, bu!
Mamker'i sen bana ver,

126
MaHblKepAI16ep6ece~,
)KeneKTI1)KepAeHTypepMYH,
790 ac EycypMaH KYPryPAY
EYKapAblHKeK-TamblH
KecTeu cypepMYH!
ATaHAap)Konro )KaTnau6bl,
aJaMaTanAblKamau6bl?
A3yynapblH apKaUTbm,
795 aT enYMY6on6ou6y?
MypYTTapblHQblqaUTbm,
3P enYMY6on6ou6y?
)KeneKTY HaU3aMau 6onop,
apaAarblac Kblprbl3
800 aT )KeMI1He)Kau 6onop,
Qemeu 6onroH 6au KaJaK
TemeryHe )Kau6onop!
MaHblKepAI1Mara 6ep!
MaHblKepAI16ep6ece~,
805 6ar I1UnreH6arnapblH,
6ananaHKblpQblHQarnapblH

MANAS DESTANI
Mamkerdi berbesefi,
celekti cerden tiirormiin,
as Busurman kurgurdu
Bukardm Kok-tam
kostoy siirormiin!
Atandar colgo catpaybl,
azamataldl katpaybl?
Azuulann arkaytlp,
at oliimii bolboybu?
Muruttarm ~I~aytlp,
er oliimii bolboybu?
Celektii nayza may bolor,
aradaglas KIrglz
at cemine cay bolor,
~optoy bolgon bay Kazak
t6ogiino cay bolor!
Mamkerdi magaher!
Manlkerdi herbesefi,

EOK-MYPYHAau
TepeMYc
MaHacKa)Kenl1nKenAI1Aej;jT,
MaHacKa Kenl1naHTTblAeHT:
'AKaH, TeHTeK,Typa TYP!
830 KblTaunapAblHKo~yp-6aj;j
"MaHbIKepAI16epcHH!"AeHT:
6epceM,36116ap6'3KeH,
KOUCOM,
:3611
6apfi'3KeH,
"EepeT!" AereHHeMeHI1?'
835 AHAaaHTTbl~3p MaHac:
,AnTbl )Kamap3KeHAe,

bag iylgen baglarm,

balapan klr~m ~aglann
klyratarmm kalasm,
iylatarmm balasm!'
Anda ayttlfi Bok-murun:
'Curtka kefiesalayn!
Curt "Ber!" desehereyn!'
Bok-murunday 0 toro
kayta sallp keldi deyt,
curt karlsl Kooygo,
aga kefie saldl deyt.
Anda Kooy aytat deyt:
'Tooba, Bokum, turatlr!
AIda, Bokum, turatlr!
At ayagm cer karayt,
kutun boozl tutam du,
ku ayagm kok karayt:
Mamkerdi tilese,
Manaska kefie sallfim!
Manas Mamkerdi "Ber!" dese,
andankiyn berifiin!'
Bok-murunday toromiis
Manaska celip keldi deyt,
Manaska kelip ayttl deyt:
'Akay, tentek, tufa tur!
Kltaylardm Kofiur-bay
"Mamkerdi bersin!" deyt:
bersem,ebi barb'eken,
koysom, ebi barb'eken,
"Beret!" degennemeni?'
Anda ayttlfi Er Manas:
,Altl caarekende,

AK-Kynara MI1HreHAe,
aHpMawTa)KypreHAe,
aSlrblAaupa CYP-KenAeH
840 )KaHHanAhiMMeHMaHac!

Ak-kulaga mingende,
ayrmataciirgondo,
ayagl dayra Siir-koldon
cayn aldlm menManas!

KbiupaTapMblHKanaCblH,
I1UnaTapMblH
6anacbIH!'
AHAa auTTbl~ EOK-MYPYH:
810 ')KypTKa Ke~emcanauH!
)KypT "Eep!" Aece6epeuH!'
EOK-MYPYHAau
Tepe
KauTacanbm KenAHAeuT,
)KypT Kapblcbl Komouro,
815 ara Ke~emCanAblAeuT,
AHAa Komou auTaTAeuT:
'Too6a, EOKYM,TypaTblp!
AnAa, EOKYM,TypaTblp!
AT aSlrblH)Kep KapauT,
820 KymTYH6003bl TYTaMAblp,
Kym aSlrblHKeK KapauT:
MaHblKepAI1mnece,
MaHacKaKe~emcanbl~blH!
MaHac MaHblKepAI1"Eep!" Aece,
825 aHAaHKI1i1H6epl1~I1H!'

Maruker'i vennez isen

cenk sancaglru a~arlm ben,
kahrolasl aagtllk mtisltimanl
Buhara'run Kok-ta'lna
dogru stirerim ha!
Develer yolda kalmaz ml?
Erler donup kalmaz ml?
Dilerimi glclrdatIp
atlara oltim sa~maz mlYlm?
BIYlklanml burup
erlere oltim sa~mazmlYlm?
Bayrakll kargllar Jag olur,
geri kalan biraz Klrglz
at yemine doner kallr.
<;im gibi bir ~ok zengin Kazak
doeginderahateder!
Manlker'i ver sen bana!
Maruker'i vennezsen
bag ile seni baglarlm,
gen~lerini mahvederim,
ehrini kInp dokerim
~ocuklanru aglatIrlm."
Bok-murun da dedi ki:
"Halka ogtit soraYlm da,
halk ver derse, vereyim!"
Sonra Bok-murun atlrun
balrugeriye ~evirdi,
halkln piri Kooy ile,
gorUmegebaladl.
Er Kooy ona dedi ki:
"Tovbe, hokum, sabret,sen!
Aman, hokum, sabret,sen!
At ayagl Jerde dufur,
kuun bogazl bir tutamdlr,
ku ayagl gokte durur,
Maruker'i diliyorsa
siz Manas'a daruln!
Manas Maruker'i verin derse
siz de atl verirsiniz."
Bok-murun efendimiz
at ile Manas'a kotu,
Manas'a varlp dedi ki:
"Ey ateli can,dur!
<;inlilerin Konur-baY'I,
Maruker'i versin, diyor.
AtI ona vereyim mi?
Yoksa onu vermeyeyim mi?
SoyIe, nasll edeyim?"
Er Manas da dedi ki:
"AltI yalnda iken ben,
atIm Ak-kula'ya bindigimde
saga sola seyirtmitim,
Stir goltin etraflnda
gonltimti egledim, hen Manas!

BOK:;MURUN
KanbIp~bIH KaHbl qO~ )Konow
TOKCOHTeere XYKTeTKeH
qaWblH ~bIM MeHMaHac!
Kbln6araH HWHM XOK 6on~y,
8 4 5 TeMeHffi KHpe 6apraMa,
"AnooKe" ~ereH KaH qbIKTbl,
aWTKaHblHaHxaH qblKTbl:

850

"KO~OH 3eKeT 6epcHH!" ~en,

"KO~OH 3eKeT 6ep6ece,
mnen anraH MaHacTbl,
aK YYPYH KapMan 6ep6ece,
"AK YYPYH KapMan 6ep6ece,
ypywap xepHH awccbIH!" ~en,
"Typywap

855

xepHH awccbIH!" ~en,

"EoKTo6oryH

xepHM~H,

TOKTo6orYH 3nHM~H!
3p mneKm KeccYH!" ~en,

860

"3ffifH Taan KeccHH!" ~en.

Am 3KH 3nqH xH6epreH
MeHHH aTaM )KaKbIll-6aw
3aMaHaCbIKyypynraH,
To6ypqaK aTbIM 6awnaTbIll,

865

"e3YM 6epeM!" ~en xaTaT,

"EaTblp MaHac TeHTerH
MT-HqnecmH Ana-Ken
HT arblTbill KYW canraH."'
AnTblMblWTa )KaKbln-6aw.

870

Kawpa TapTbln KenreH~e,

K~bIP~yy xanrblC awTKaMa,
anTbIMbIWKa qbIKKaH~a,
anTbl xawap 3p MaHac
anTblMblWKa qblKKaHAa,
KaH aTaCbl )KaKbIll-oow
aK YPYH KapMan 6epAH, Aen.

8 7 5 'ACKbIHa Horow KanKblMa

KaHTbill xoon 6epeMHH?'

880

AK-Kynara MHHeT AewT,

Ka6bmaH ryyraH 3p MaHac
aqyy xaMaH KeneT AewT,
aT KywpyrYH qyweT~ewT,
anTbl KanKa Ke~ KOKaH
apanan xYPyn qa6aT AeWT.
'EepeT AereH HeMeHH?
Keqe capbl e3eH 4YWAYH 6awblHAa

885

6Hp TorowTYM_Ko~yp-6aw,
COHAOanbl xeTnereH.
"ATaCbl KaWTbill KyynTY,
3HeCH3rHC Tyynry!"
EepeT AereH HeMeHH?-

890

EyryH MaHblKepAH anraH COH,

3pTeH "AK-KynaHbI 6eprHH!" Aen,
3nAepAe XHrHT KynYK aT
6apblH anbill KowrOH CO~,
"Ka3aH6aKTawKawpaH 6aw

127

Kaplrdm kam ~on Coloy

tokson toogo ciiktotkon
~aym aldlm menManas!
Ktlbagan iim cok boldu,
tomongo kire barganda,
"Alooke" degen kan ~lktl,
aytkamnan can ~lktl:
"Koydon zeketbersin!" dep,
"Koydon zeket berbese,
tilep algan Manastl,
ak iiiiriin karmap berbese,
"Ak iiiiriin karmap berbese,

Kafirin ham Coloy'un

doksandeve yi'kundeki
~ayml aldlm, ben Manas!
Yapmadlk i blrakmadlm.
Bir gun aaglya giderken
karlma Alooke denen han ~lktl,
sozleri ile korkuttu,
koyun zekatl versin, dedi,
koyun zekatl verilmezse
Manas verilsin bana dedi.
Ak au versin dedi,
ak at! vermezse

uruarcerin ayssm!" dep,

"Turuar cerin ayssm!" dep,
"Boktobogun cerimdi,
toktobogun elimdi!
Er tilekti kossiin!" dep,
"Elin taapkessin!" dep.
Aga eki el~i cibergen
menin atam Caklp-bay
zamanaSlkuurulgan,
tobur~ak atlm baylatlp,
"Oziim berem!" depcarat,
"Batlr Manas tentegi
It-i~pestin Ala-kol
it agltlp ku salgan.'"

vuruma yerini soylesin dedi,

duruma yerini soylesin dedi,
sakm sovmesin yurduma,
~ekitirmesin halkImI,
diledigi verilecek,
halkI ile gorUecek.
ill el~i yollamIu ana
benim babam CakIp-bay.
a zaman pek korkarak
cins aum baglayarak,
kendim vereyim, demiti.
Bahadir Manas atecan,
kopegin su i~medigi Ala-kol'de
ku ile tazi salardl."

Altlmlta Caklp-bay.
Kayra tartlp kelgende,
kadlrduu calgls aytkanda,

Altml~ yamda CakJp-bay,

geri doniip geldiginde
tek oglu oyle dediginde
0 altmI yaIna girmiti,
Manas ise alt! yamda idi.
AltmIma girmi alan
Manas'm babasl Caklp-bay
imdi ak at! verdi:
"Ben bu Nogay milletime
nasll cevap veririm?"
Kaplan dogan Er Manas,
Ak-kula at!na bindi,
korkun~ hiddetle kopiirdii.
Bir ~ok at siirdu, getirdi,
aitl kapIII Hokand'dan

altlmlka ~lkkanda,
altl caar Er Manas
altlmlka ~lkkanda,
kan atasl Caklp-bay
ak iiriin karmap berdi, dep.
,Askma Nogoy kalklma
kantlp coop beremin?'
Ak-kulaga miner deyt,
kabllan tuugan Er Manas
a~uucaman kelet deyt,
at kuyrugun ~iiyot deyt,
altl kapka ken Kokan
aralap ciiriip ~abatdeyt.
'Beret degennemeni?
K~e san ozon <::iiydiinbamda
bir togotum Konur-bay,
sondo ail cetpegen.
"Atasl kaytlp kuuptu,
enesi egis tuuptu!"
Beret degennemeni?Biigiin Mamkerdi algan son,
erten "Ak-kulam bergin!" dep,
elderde cigit kiiliik at
bann allp koygon son,
"kazanbaktaykayran ba

savaarakge~ip gitti.
"Ak at! nasII verirsin?
Dun gece sarI yatakll ~u'nun bamda
Konur-bay'la karllatlm.
Bana gucu yetimedi,
babasl korkudan ka~tl,
anasl ikiz dogurdu!
ana nasil verilir?
Bugiin Manlker'i alsa
yann taYI ver, diyecek.
Taylarm da atlann da
0 hepsini isteyecek.
Kazan gibi 0 buyuk ba

128
895

MANAS DESTANI
KaH aImblHaH )Kaunaca,
TyynrMau KaupaH 6aUl
Tyy an~blHaH )Kaunaca",
Cblpa 6epeT ~ereH HeMeHI1?
Keqe EaKTbl-Kyypau 6aUlbIH~a,

900

905

611pToroUlTyM Ko~yp-Eau,
COMO anbl )KemereH3MI1 anbl )KeTeu611?'
EaTblp TyyraH 3p MaHac
blprbm KeTTl1 op~YHaHKeT )KarblHaH Kapaca,
KblpK KI1U1I1HI1H
qa~bl 6ap,
6eT )KarblHaH Kapaca,
6elII ati~ap Tyry 6ap.

TOKO~O aroy 6eTTeHreH,

91 0 6enecTe )Kon6opc 6alIITaHraH,
qaSlH KecTyy, qan )KaaKTyy,
KO~YP caKan, cac 6eTTYY,
Ka6bmaH TyyraH 3p MaHac
915

EOK-MYPYH~ati 6anaHbl
aqyynaHbm can~bl ~etiT:
'EepeT ~ereH HeMeHI1?'
)J(WtiH KatiTbm )KaTKaH CO~,
yq ati )KYcy 6onryHqa,
aUlTbl TapTbln 6on~y ~etiT,

920

'3MI1 HeMeHI1Mepeti KbmaM?' ~en,

)KaTKaH3nre qaKblpyyqy can~bl ~etiT.
')J(e 6etire qa6aMbIH!' ~en,
)Ke 6etireHI1H 6alII 3KeH,
anTblMblUl ana 6YKa cati~11~eHT.

925

TelIITyK )Kep aCTblHaHTaanTblp,

)J(epI1H-CeKl1pmec ~ereH 6ap 3KeH.
)J(onoti~YH 0O3bI MYYC

930

611pKYY-KeMnl1p 6ap 3KeH,

on KoUlynyn can~bI ~ei1T.
Yq aHqbmbIK )Kon~Op~oH
)KOO6etireHI1 qanMaK
6onyn Kan~bl ~etiT.
Yq aHqblnblK )Kon~op~o
)KeTl1n 6ap~a )Keenen.
0 KeMnl1p~11Kapaca~,

935

apaK KYlon anblnTblp,

TaMaM 6apraH )Kere
apaKTbI 6epl1n CanblnTblp,
OUlY 6apraH )Kenep

940

MacTap 6onyn KanblnTblp,

KeMnl1p Kai1Ta canblnTbIp.

tuulgaday kayran ba
tuu aIdman caylasa",
Slraberet degennemeni?
Ke<;eBaktl-kuuray bamda,
biT togotum Kofiur-Bay,
sando all cetpegenemi all ceteybi?'
Batlr tuugan Er Manas
lrglp ketti ordunankot cagman karasa,
kIrk kiinin c;afil bar,
bet cagman karasa,
be aydar tiigii bar.
Tokoydo ayuu bettengen,
belestecolbors batangan,
c;ayankostiiii, c;apcaaktuu,
kofiur sakal, sas bettiiii,
kabllan tuugan Er Manas
Bok-murunday balam
ac;uulampsaldl deyt:
'Beret degennemeni?'
Ciyn kaytlp catkan sofi,
tic; ay ciisii bolgunc;a,
atI tartlp boldu deyt,
'Emi nemeni moroy kllam?' dep,
catkanelge c;ak1ruuc;u
saldl deyt.
'Co beyge c;abamm!' dep,
co beygenin ba ekeD,
altlml ala buka saydi deyt.
Totiik cer astlnan taaptlr,
Cerin-sekirtpes degen bar ekeD,
Coloydun OOZImiiiis
biT Kuu-kempir bar ekeD,
01 koulup saldl deyt.
Uc; aYC;lllkcoldordon
coo beygeni c;apmak
bolup kaldl deyt.
Uc; aYC;lllkcoldordo
cetip barda coolop,
0 kempirdi karasafi,
arak kuyup allptlr,
tamam bargancogo
araktl berip sallptlr,
ou bargan color
mastar bolup kallptlr,

3p TeUlTYK Te~re QbIrblnTblp.

kempir kayta Sallptlr.

Eleman-baydm balasl
Er Totiik tofigo C;)glptlr.

TerepeKTe KapanTblp,
)Kep aCTblHaHTaanTblp,

togorokto karaptlr.
cer astlnan taaptlr,

KaJ-aTap-MepreH KapanTbIp:
'ATbI TaKUlbl, au )KapKbIH, TepeM,

Kaz-atar-mergenkaraptJr:
'Atl takl, ay carkln, torom.
ozii cakl, kiln caTkIn, torom,

3neMaH-6aH~bIH 6anaCbl

945

kan aIdman caylasa,

03Y )KaKUlbI, KYH )KapKblH, TepeM,

Hanm oniinde kalkarsa

0 tug ile siislenen ba,
bir tug oniinde kalkarsa
sonra verecek neyin kallr?
Diin, Baktl-kuuraY'tn ba~mda
Konur-bay'la kafI1aum.
a zaman giicii yetmedi.
-5imdi mi giicii yetecek?"
Kaplan dogan Er Manas,
derken yerinden flrladl,
arkasma bakarsan,
kIrk ki~inin tozu var,
online bakarsan,
be~ orgiilii sa~l var.
Yiizii ormandaki aYlYI andlran,
bal dagdaki kaplana benzeyen.
~iyan gozlii, baslk yanaklI,
0 kumral sakallI, saz benizli,
kaplan dogan Er Manas,
imdi bu gen~ Bok-murun'a,
kopiirerek dedi ki:
"ana ni~in vereceksin?"
Toplanuya dondiigiinde,
ii~ ay ge~inceyekadar
yemekleri 0 yedirdi.
"-5imdi ne murad edeyim?" deyip
yurda bir ~ok tellal saldl,
"At yanl olacak!" dedi,
"Bu yan~ta ilk gelene
altml~ alaca boga var!" dedi.
Totiik'iin yer alundan buldugu
Cerin-sekirtpes isimli biri vardl,
Coloy'un agzl boynuzlu,
Kuu-Kempir'i vardl,
yan~a bu atl yolladl.
O~ ay suren yollardan
bunlar
yarl~a I;:lkarak.
01;: ay ko~tuktan sonra da
yurda dondu ko~ucular,
~u kocakarlya bakarsan
nasil rakl dolduruyor,
buttin bu ko~uculara
nasll rakl dagltlyor.
~u ko~ucu Ylglnl hep
rakl il;:ip mest olmu~tu.
Ya~11kadln geri gitti,
Eleman-baY'ln oglu
Er To~tuk tepeye I;:lktl,
donup etraflna baklndl,
yerin altlndan buldugu
Kaz-atar avclya baktl,
"Adl guzel, ay 1~lgl efendim,
kendi guzel, gun 1~lgl efendim

BOK-MURUN
)KOJIOMyH KeMnHp
KeJIe )KaTblp, TepeM!'
KeHeqeKroU 60rooHY
9 5 0 KblJIhln anAbl Ka3-aTap,
6Hp 6eTJfHe yy cHUnaijT,
6Hp 6eTJfHe cry cHUnaUT.
)KacaraHbIHa )KanbIHbIn,
KYAaUbIHa cHUHbIn,
9 5 5 3pTeH TapThln KeqHHAe
KeqKH MaaJI OOmHHAe
TapTbIn HMH KeMnHpre.
AHAa aijTTbl~, Ka3-aTap:
960

'Ey KeMnHpre KapacaM,

anaaCbIHaijpa 6epreM6H?
AMbIHa yYJIap )Ka6bIJIbIn,
anaaCbI mHmHn KeTKeM6H?
qaTKaSIKTaH KYY-KeMnHp
JKYrype an6aU KanraM6bI?

965

)KepHH-ceKHpmec KapacaM,
YKTan rypa KanraM6bl?
amy )KepAeH )KeJIreM6H?
K YY-KeMnHpre )KeTKeM6J1?

970

)Ke~an )KeJIHn eTKeHAe,

)KeOOHHcyypyn anraM6bl?
)KeJIHn 6eijre Kl1preM6H.

I,

:;

975

it,

980

985

990

995

I 000

Coloydun kempir
kele catlr, torom!'

Coloy'un ihtiyan ge~ti,

geliyor efendim!"

Kono~oktoy bogoonu
blip aldl Kaz-atar,
bir betiDe uu siypayt,
bir betiDe suu siypayt.

Kova gibi dugmesinden

Kaz-atar'l yakaladl,
bir tarafina zehir surdu,
obur tarafma supuskurdu.

Casagamnacallmp,
Kudayma siymp,
erten tartlp k~inde
k~ki maal be~inde

Yaratan'a yalvarlp
Hudasma slgmarak
sabah erken yola ~Iktl.
Akam gular karanrken

tartIp iydi kempirge.

Anda aytlIn, Kaz-atar:
'Bu kempirge karasam,
alaasmayra bergembi?
Amma uular cablilp,
alaasl ~i~ipketkembi?

kadma yeti~ip ge~ti,

Kaz-atar dedi ki:
"Bu ihtiyar di~iye baklyorum,
dudaklan ~atlaml~ hep,
amma zehir suri.ilmu~,
dudaklarl i~ip kalml,

~atkayaktan Kuu-kempir
cuguro albay kalgambl?
Cerin-sekirtpes karasam,
uktap tufa kalgambl?
O~ucerden celgembi?
Kuu-kempirge cetkembi?
Celdap celip otkondo,
cebeni suurup algambl?

arka tistu yatml~ kadln

geri kalml, yol almlyor.
Cerin-sekirtpes'e baklyorum,
ayakta uyumu kalml~,
durdugu Jerden adlm atmlyor,
kadma yetiemedi mi?
Kanat a~lp gecs:medi
mi?
Oku slymp almadl ml?

Celip beyge kirgembi,

moroydu allp algambl?
Endi kaytlp catkambl?'
)KypTKa qaKbIpbln canraHAa,
Curtka ~aktrlp salganda,
)KYPT anraHbIH 6HJIreHAe,
curt alganm bilgende,
EOK-MYPYHAaUropeMYc
Bok-murunday toromus
'3MH HeMeHHMepeU KbIJIaM?' Aen,
'Emi nemeni moroy blam?' dep,
)KaTKaH 3JIre qaKbIpyyqbl canAbl AeUT. catkanelge ~aktruU~1saldl deyt.
')Ke 6an6aH TyCCYH!' Aen,
'Co balban tussun!' dep,
anTblMblm ana )KOprOHY
altlml ala corgonu
MaToora canAbl EOK-MYPYH.
matooga saldl Bok-murun.
'Kapachl KOlOn KanCbIH.
'Karasl koyup kalsm,
TepeCY-TYCCYH
6an6aHra!'
torosu-ttissun balbanga!'
Kanblp-MHHeH EycYPMaH
Kaplr-minen Busurman
KaijAa MblHAaU am 6epeT?
Kayda mmday aberet?
K YH qaqblpan qblKKaHAa,
Kun ~a~lrap~lkkanda,
6aJITblp 3TH 6anMaU
baltlr eti baladay
TOOJIOij60JIrOH 3p )KOJIoij
tooloy bolgon Er Coloy
60c Te6eHYH 6amblHAa
bog tobonun bamda
6aCbln KeJIHn OJrryPAY.
baslp kelip olturdu.
Y JIYYmamKe oojJrYHqa,
Uluu ~a~kebolgun~a,
EycypMaHAaH aCTa MaM QblKnMbl,
Busurmandanastaadam ~lkpadl,
)KOJIOMYH caapblHa QblAa6aij.
Coloydun saarma~Idabay.
K YHAep qamKe 60JIrOH COH;,
Kundor ~akebolgon son,
6epy KecTYY, KYY MYPYT,
boru kostuu, kuu murut,
Ka6blJIaH TYyraH 3p MaHac
kablian tuugan Er Manas
6acTblpbln KeJIAH Komoijro,
bastlnp keldi Kooygo,
KaH KomoUro aijTTbl AeUT:
Kan Kooygo ayttl deyt:
'Ka6b1JIaH Koomoij, KaH A6a,
'Kablian Koooy, Kan Aba,
6y Kanblpra )KblKnaij
bu Kaplrga clkpay
MepeijAY anbln aJIraM6bl?
3HAH KaUTbln )KaTKaM6bl?'

129

ilk once 0 varamadl ml?

Odulu kazanmadl ml?
~imdi gun dogmadl ml?"
Halb ~aglrlp toplaymca,
balk bu galibi gori.ince
gen~ Bok-murun oyle dedi:
"Ne Odul koyaYlm imdi?"
Halka tellallar yolladl,
pehlivanlar gelsin diye,
altml~ alaca yuruk atl
Bok-murun Odul koydu.
Halk yerinde otursun,
beyler ~lksm pehlivana,
kafirlerle muslumanlara,
nerede bOyle ziyafet verildi?
Gune~ sa~lilp ~lkarken
Er Coloy uykudan kalktl,
baldlrlan ~ocuk kadar,
boz tepenin ta bama
dogru ~lklp oturdu.
Ogle vakti oluncaya dek
bir musluman guree ~Ikmadl,
Coloy'a kimse denk ~Ikmadl.
Ogle zamam ge~ince
Kaplan dogan Er Manas,
kurt gozlu, hem klr sakalll,
Kooy'a dogru yurudu,
Er Kooy'a dedi ki 0:
"Han babasl Kaplan Ko~oy,
kafirin hamna Odulu

III

rii

'III

130

MANAS DESTANI
owy 6ei1re KHM 6epeT,

)!(blrbln6ai1 6ei1re KHM anaT?

beKHn KanraH 6ei1WntH
31llHrHH aqKaH 3p Kowoi1,
10053n KapblCbl KaH KOIllOi1,
CeH Kal-~ai1cbIH6an6aHra)!(blrbm 6eHreHH anraHra,
)!(blrblnbm KYPYKanraHra?'
Kowoi1 KaH ai1TMbl:
1010

'KapblnblK Kapwbl Ken~'3ne, TeHTeK,

)!(alllblM TOKCOH6ewKe qbIKT'3Jle,
6Hp KapTai1bm KeTKeMHH!
Ke~ KereH~HH 6oIOH~a,
KeH)!(eKeHHH TOIOH~a

1015 Too-Tel-\eWep-MeH KapMawbm,

aH~a KyqYM 6HP Tai1~bl.
Ka3anaKTbIH OIOH~a.
Kap-)!(aa6aCTbIH 6oloH~a,
Ann-6epY-MeH KapMaWbm,
1020 aH~a KYQYM 6Hp TaH~bl.
Kanblp~blH KaHbl He3-Kapa
aHbl KaMan )!(aTKaH~a,
)l(al-\blp yyny bHnepHK
Kanblp KapMan KeTKeH~e,
1 025 anTbl KanKa Qap6aKTa
KaTYY YPyw canraMblH
)l(al-\blp yyny bHnepHK,
aH~a KYQYM 6HP TaH~bl.
Tyw'an6aHMblH 6an6aHra, TeHTeK!
1030 )l(Hrbm 6ei1re anraHra
6eneKTYH yYJIY TywyprYH, TeHTeK!'
banblK-banaKwaH 3JIHHe
6aCTblpbln KenAI-!3p MaHac:
'Toryc yyn KeH)!(eCI1,
103 5 Ky~aH~bIH cYHreH MeHAeCl1,
3neMaH-6ai1~bIH 6anacbl,
)!(epre TycKeH 3p TewTYK,
ceH KaH~aHcblH6an6aHra,
)!(blrHn 6eHre anraHra
1040 )!(blrblnbm KYPY KanraHra?'
O-~a 6on6oH KOH~Y~eHT.
TewTYK TYPyn MblHbl aMTaT:
')l(ep aCTblHaTywKeJIY,
)!(eTI1 )!(blnAap 6onA'3ne,
1045

)Kep ycTYHe QblKKanbl,

QaKblpYYQbl KenA'3ne,
YSITbIM~aHKenreMHH,

Tyw'an6aMMblH 6an6aHra,
)!(blrbm 6ei1rel-\ aJlraHra,
1050 )!(blrblnbm KYPY KanraHra, TeHTeK!'
TewTYK 6on6oH KOHAYAeMl'.
KbI3b1n-6aw, OoraH )!(YPTYHaH
3P Kei1Hn QblKKaH6ana 3KeH,
6aTbip MaHac 6aCTblpbln

ou beyge kim beret,

clgllbay beyge kim alat?
Bekip kalgan beytin
eigin a~kan Er Kooy,
el kansl Kan Kooy,
sen kandaysm balbangaCIglp beygeni alganga,
CIgllip kuru kalganga?'
Kooy Kan aytadl:
'Kanllk karl keld'ele, tentek,
calm tokson beke ~Ikt'ele,
bir kartaYlp ketkemin!
Ken Kegendin boyunda,
Kencekenintoyunda
Too-teneer-menkarmalp,
anda kii~iim bir taydl.
Kazalaktm oyunda.
Kar-caabastmboyunda,
Alp-boril-men kannalp,
anda kii~iim bir taydl.
Kaplrdm kam Nez-kara
am kamap catkanda,
Canu uulu Bilerik
Kaplr kannap ketkende,
altl kapka ~arbakta
katuu uru salgamm
Canlr uulu Bilerik,

anda kii~iim bir taydl.

Tii'albaymm balbanga,tentek!
Ciglp beyge alganga
boloktiin uulu tiiiirgiin, tentek!'
Ballk-Balakan eline
bastmp keldi Er Manas:
'Togus uul kencesi,
Kudaydm siiygon mendesi,
Eleman-baydm balasl,
cerge tiiskon Er Totiik,
sen kandaysm balbanga,
cigip beyge alganga
clglllp kuru kalganga?'
O-da bolboy koydu deyt.
Totiik turup mIni aytat:
'Cer astma tiikoIti,
ceti clldar bold'ele,
cer iistiino ~lkkall,
~aklruu~1keld'ele,
uyatlmdan kelgemin,
tii'albaymm balbanga,
Clglp beygen alganga,
CIglllp kuru kalganga, tentek!'
Totiik bolboy koydu deyt.
Klzll-ba, Oogan curtunan
er keyip ~lkkan bala eken,
batu Manas bastmp

gtiremedenkim verecek?
Kim yenmeden odtil allr?
Kapall kalan behit'in
k~.plsml Kooy a<;tl,
halkln piri Kooy Han
seD nasll pehlivanlan
Ylk1podtil almazsln?
Yenilip bombo kallrsln?"
Er Kooy Han da dedi ki:
"Ey ateli can, ben kocadlm!
Yalm doksan bee<;Iktl!
-5ukocaml halime bak!
Geni Kegen'in boyunda
Kenceke'nin btiytik amda
Teneer-dag'lagtireirken,
gtictim yetimez olmutu.
Kazalak vadisinde ben,
Kar-caabas suyu boyunda
Alp-born ile gtireirken
gtictim yetimez olmutu.
Kafir ham Nez-kara
Camr'ln oglu Bilerik'i
yakalaYlpaldlgmda
kafir onu yakalaYlp gittiginde
altl kaplll kalede
slkl dovtittim ben
Canlr'ln oglu Bilerik i<r'in
0 zaman gti<;timyetimez oldu!
Artlk gtiremem ben, ate~li can!
Odillti almak i<;in
ba~kasmlgonder sen, ate~li can!
Ballk-Balak~an iline
yilrilytip geldi Er Manas:
"Ey dokuz oglun en genci
Htida'nln pek sevgilisi,
Eleman-baY'ln ~ocugu,
yer altlna inen Er To~tilk,
bir gtire~ etmez misin?
Yenip Odill almaga
yenilip de yerde kalmaga?"
a da tenezztil etmedi.
Er Tottik kalklp dedi ki:
"Ben yer altlna ineli
yedi sene oldu tam,
yerin tistilne ~Ikall
ben <r'agmcigeleli,
utanclmdan gelmi~tim ben,
t"akatgtire~ edemem.
Yenip odtil almam ben
yenilip kuru kalmam!"
To~ttik kabul etmeyince,
Klzll-ba~, Afgan yurdundan
er dogmu~ bir gen<r'oglana
dogru yilrildti Er Manas,

BOK-MURUN
1055 Ma~aj;iblHa KeJIAHAej;iT,
6aTblp MaHac aj;iTaTAej;iT:
AIInaj;i-MaMeT HHHCH,
a6blmKa, KeMnHp 6anaCbl,
anTbI )Kamap KeK-Koj;ioH,
1 060 ceH KaMaj;icblH 6an6aHra)KbIrbIn 6ej;ire~ anraHra,
)KblrblJIbln Kypy KanraHra?'
KeK-Koj;ioH aj;iTaTMaHaCKa:
')l(blrbln 6ej;ire anraHra,
1065 )I(b1rblJIcaM KYPY KanraHra
TYIII'an6aj;iMbIH 6an6~Hra!'
TooAaj;i 6oJIrOH )l(OJIOj;iAYH
aMbl~ra tIblAa6aUT,
ac EycypMaH 6y KYPryp
10703P aj\aM-Aa tIbIKnaj\bl.
KamKa TaMaH )KeK'eTYK
TeMHp TaMaH Y3e~ry
AK-6YJItIY~YH YCTyHeH
Ka6bIJIaH TYyraH 3p MaHac
1075 Tennej;i blprbln TymTY Aej;iT.
Eacbm 6apa )KaTKaHAa,
KHtIHrHHe KeK-Koj;ioH
6aCTblpbln tJblrbm KenAH Aej;iT:
,AKaU, TeHTeK, KaHTej;icHH?
1080 )l(eJIeHym capbl KepHCH,
EycYPMaHAblH 6epycy,
)KaCbm-Taj;ibm MeH )[(bIKCaM,
KYAaj;i 6HCKe6ep6ej;i6H?
)l(acbm-Taj;ibln )[(blrblJICaM,
1085 "EycypMaHAblH 6eJIH KaTYY
6HP TYTKacblH 6acTbIK!" Aen,
)KeJIeKTH )[(epAeH Typ6ej;i6y?
Ac EycypMaH KyprYPAY
EYKapAbl KecTej;i cyp6ej;i6y?
1090 ATaHAap )[(OJIro )[(aT6aj;i6bl,
a3aMaT anAbl KaTnaj;i6bl?
)l(blrblJICaM )[(epJIep KeTepep,
)[(bIKCaM )l(OJIoj;i KeTepep,
MeH TYmej;iM 6an6aHra!'
1095 KHtIHrHHe KeK-Koj;ioH
aTTaH Tymyn KeJIAHAej;iT,
)Kypery TOOAaHtIO~ 3KeH,
KOJIY-KYtJY)KOK3KeH.
3JI tIeTHHAe Ka.. Komoj;i
11006aCTblpbm tJblrbm KeJIAHAej;iT:
,AKaj;i, TeHTeK, KaHTeHCHH?
KHtJHrHHe KeK-Koj;ioH
)[(ypery TOOAaHtJOI'\3KeH,
KOJIY-KytIy )KOK3KeH.
1105 KapTaUCaM-Aa KaH KomoH,
MeH TYmeHH 6an6aHra!'
KomoMY tIetIHHAHpHn Kapaca,
6010 anatJa, 6eJI 3~tJep,

mafidaymakeldi deyt,
batlr Manas aytat deyt:
Alpay-mamet inisi,
abl~ka, kempir balasl,
altl ca~ar Kok-koyon,
sen kandaysm balbangaclglp beygefi alganga,
clglllp kuru kalganga?'
Kok-koyon aytat Manaska:
'Clglp beyge alganga,
cigiisam kuru kalganga
tii~'albaymm balbanga!'
Tooday bolgon Coloydun
aydlfiga ~Idabayt,
as Busurman bu kurgur
er adam-da~lkpadl.
Ka~ka taman cek'otiik
temir taman tizofigti
Ak-bul~ufidun iistiinon
kabllan tuugan Er Manas
teppey Irglp tii~tii deyt.
Baslp baracatkanda,
ki~igine Kok-koyon
bastmp ~Iglp keldi deyt:
'Akay, tentek, kanteysin?
Colonii~ sari kerisi,
Busurmandln boriisii,
caslp-taYlp men clksam,
Kuday biske berbeybi?
Caslp-taYlp clgiisam,
"Busurmandm beli katuu
bir tutkasm bastlk!" dep,
celekti cerden tiirooybii?
As Busurman kurgurdu
Bukardl kostoy siirooybii?
Atandar colgo catbaybl,
azamataldl katpaybl?
Clgilsam cerler kotoror,
clksam Coloy kotoror,
Men tii~oym balbanga"
Ki~igine Kok-koyon
attan tii~iip keldi deyt,
ciirogti toodan ~ofi eken,
kolu-kii~ii cok eken.
EI ~etinde Kan Ko~oy
bastlnp ~Iglp keldi deyt:
'Akay, tentek, kanteysin?
Ki~igine Kok-koyon
ciirogii toodan ~ofi eken,
kolu-kii~ii cok eken.
Kartaysam-da Kan Ko~oy,
men tii~oyn balbanga!'
Ko~oydu ~~indirip karasa,
boyu ala~a,bel efi~er, .

131
tam kafISlndadurarak
Er Manas oyle dedi:
Ey Alpay-mamet'in kii~iigii,
iki ihtiyar ~ocugu
altl yalnda Kok-koyon,
soyle giire eder misin,
yenip odill allr mlsln,
yenilip kuru kallr mlsln?"
Kok-koyon Manas'a dedi ki:
"Ne yenip odill isterim,
ne yenilip bo donerim.
giire filan edemem ben!"
Dag gibi ulu Coloy'un
1lglna ~lklan yok,
kahrolasl aaglllk miisIiimanlardan
bir er adam ~Ikmadl.
~izmelerini ozengiye
demir tabanll iizengiye
degirmeden oturuverdi
Ak-bul~un'un tistiine
kaplan dogan Er Manas.
Azametle ilerlerken
gen~ Kok-koyon hemen
koup karlslna ~Iktl:
"Ey ateli can, benden ne istiyorsun?
Yama~taki dag ~aylagl,
miisIiimanlarln kurdu,
bu adaml altedecegim,
Allah bize nasipederse!
Yenilip diiecek olursam
bizim sert miisliimanlarl
bir hticum yaptlk diyerek
tugu goge ytikseltmez mi?
Kahrolasl aaglllk mtisltimanlarl
Buhara'ya stirtivermez mi?
Stiriller yolda kalmaz ml?
Kahramanlar da korkmaz ml?
Ben Ylgllsam cesedim topragl kabartlr
hen YIgsam Er Coloy kabarlr,
edeyim bari gtire ben!"
Bu hentiz pek gen~ Kok-koyon
atlndan aagl atladl,
ytiregi dag gibi ytice,
fakat gen~, kollarl zaYlf.
Yurdun en uzak yerinden
Han Kooy bastlrlp geldi:
"Yay, ateli can, sen ne yaplyorsun?
Bu hentiz ~ok gen~ Kok-koyon'un
ytiregi dagdan ytice idi,
fakat gticti kuvveti yok idi.
Ya11isem de ben Kooy Han,
ben gtireedecegim!"
Kooy'u soyup da bakarsan,
boyu klsaclk, arka btiktik,

t~c~l~$;~~~~~'

MANAS DESTANI

132
600pbI )KaCbIKeMeAei1,
111 0 6an6aH )Kacall Koi1roH KeMeAei1.
KaH a6aCbI 3p KoIIJoi1
6an6aHra TYIIJM9K 6oJIAY Aei1T.
EacblII 6apa )KaTKaHAa,
KaH-KO)KOMAOH6aT'anblII,
1115 6acbIII 6apa )KaTbIlI TbIp.
EaTbIp MaHac 'laKbIpaT:
'AKai1, KoIIJoi1, KaH A6a,
6yry~arbI
'lan6apbI~
TYYraH Mapan TepeCH
1120 )KaCKaMan aTblIICbIH,
oKypacbI 6ap 3KeHOpTOHKOJIYHcan6ai16bI?
AJIa~au

ai1pblII an6ai16bI?

A6bli1pbI~ )KYpTKa K9PC9TYII

1125 YSITKbIJIblII Koi16oi16y?
KaH 6anacbI KaHbIKei1,
KaTbIHAapAbIH )KaKIIJbICbI,
MaKTaII aticcaM 6oJI60i16y?
Kau 6anacbI KaHbIKeM
1130 MepreHAepre OK 6epreH
anaaCbIHaCaJIraJIbIaJITbIMbIIIJ anTbI MoHHory
6apbI anaara canranbI,
anTbIMbIIIJ TeKe TepecH
1135 KOi1 MaKMan-MHHeH HIIJTeTTHM,
KaHbIKeHre TJ1KTJ1PAHM!
AIIJaTKbICbIHaHTai1H'
T9pT ati )KYcy 60JIrOH'lO
Y'l Hi1JIeTHnManAbIPAbIM.
1140 KaH a6acbI KapT KoIIJoi1,
bI'lKblPAbIH )KaMbIHai1TaMH!
ACblJI )KepAe AanAanra,
T99 K9T9pr9H 6aJI6aHra
)Ke~ H'lHHe HHJIeTTHM.
1145 KaH a6acH KapT KoIIJoi1,
3MH 6aJI6aHra TYIIJC9~,
'lan6apbIMAbI KHMn TYIIJ!'
Ka6blJIaH ryyraH 3p KOIIJOH
aHAa atiTTbI MaHacKa:
1150' ASIK TeHTeK, MaHacblM,
aTbIH MaKTaMTyp6aM6bI?
EaIIJ TeHTeK, MaHacbIM,
KaTbIHblH MaKTaH Typ6aM6bl?
Qan6apblMbI anblII Ken'
1155 EaranarbIH )KynKaHH!
EapbIH aHpblII canaHH"
KapTai1ca-Aa KaH KOIIJoi1,
KOJIY-KY'lYHQOrYJITyn
Qan6apAbI KHHII anAbI AeHT,
1160TJt3ere QeHen TYPAYAeHT.
KOJIY-MHHeH TapT'3JIe,
)KaIIJKa KaHIIJTaHQOIOJIYII,

boon Caslkemedey,
balban casapkoygon kemedey.
Kan abasl Er Ko~oy
balbanga tii~mok boldu deyt.
Baslp bara catkanda,
Kan-kocomdon bat'allp,
ba.C;lP
bara canp nr.
Banr Manas ~ak1rat:
,Akay, Ko~oy, Kan Aba,
butufidagl ~aIbarlfi
tuugan maral teresi
caska mal anpsm,
okurasl bar ekenorton kolun salbaybl?
Alafidan aynp albaybl?
Ablynfi curtka korsotiip
uyat blip koyboybu?
Kan balasl Kamkey,
kanndardm Cak~lSl,
maktap ayssambolboybu?
Kan balasl Kamkey
mergendergeok bergen
alaasmasalgallalnml~ aln moynogu
barl alaaga salgall,
alnml~ teke teresi
koy makmal-minen i~tettim,
Kamkeyge tiktirdim!
A~atklsm aytayn!
Tort ay ciisii bolgon~o
ii~ iyletip maldlrdlm.
Kan abasl kart Ko~oy,
l~klrdm caym aytayn!
AsIl cerde daldalga,
too kotorgon balbanga
cefi i~ine iylettim.
Kan abasi kart Ko~oy,
emi balbanga tii~sofi.
~albarlmdl kiyp tii~!'
KabIlan tuugan Er Ko~oy
anda ayttl Manaska:
'Ayak tentek. Manaslm.
annmaktay turbaybl?
Ba~ tentek, Manaslm.
kanmn maktay turbaybl?
~albarlfidl altp kel!
Bagalagm culkayn!
Barm ayrlp salayn!'
Kartaysa-da Kan Ko~oy.
kolu-kii~iin ~ogultup
~albardl kiyp aId1deyt.
tizege ~6neptiirdii d6yt.
Kolu-minen tart'ele,
ca~ka kay~tay ~oyulup,

bogrii sal gibi yasSl,

gemi gibi viicutlu bu pehlivan.
Han babasl Er Ko~oy
giire~ etrnege hazlrdl.
ileriye atilip
Kan-kocomdan dua allp,
ileriye yiiriidii.
Er Manas ona dedi kj:
"Ey Er Ko~oy Han babasl,
budundakj ~alvann
gen~ meral derisindendir.
Yazm onu seD vurmu~tun,
u~kuru da var onun,
dii~man oradan elini sokrnaz ml?
0, bunu par~alamaz ml?
AYlblm halka gosterip,
seni utandlrmaz ml?
Han ~ocugu Kamkey'i,
kadmlann en giizeli,
methetsem beD olmaz ml?
Hamn klZI Kamkey'e
avcmm ok torbalan
~alvarlna i~ olsun,
altml~ altl saglam post,
~alvarlna i~ olsun,
altml~ da teke derisi
kadife ile i~lettim.
Kanlkey'e diktirdim!
Bak anlataYlm!
Dort ay ytiz iistti blraktlm,
ii~ defa debbaglattudlm.
Han babasl kart Ko~oy,
sert u~kuru soyltiyorum,
en asil yerde hen onu
deve stiren pehlivanm
kolu i~inde ek~ittim.
Ey Han babasl Han Ko~oy,
~imdi gtire~e girersen
bu ~alvan giy de gir!"
Kaplan dogan Er Ko~oy Han
0 zaman Manas'a dedi ki:
"Ey Manaslm, aptal degil midir,
atlm methedenadam?
Fakat en biiyiik aptal
kansml metheyleyen!
-5alvannl allp da gel!
pa~alanm par~alaYlp
birbirinden ayuaYlm!"
Kart ise de Er Ko~oy Han
kolunun giictinti ~ogaltlp
~alvan bacaglnagiyip,
dizine kadar ~lkardl,
elleriyle iyice ~ekti,
taze kaYI~gibi a~arak

BOK-MURUN
601O-MJfHeHTe~ 6onAY;i:
KOHO6epJfn CanraH CO~,
1165 )J(aIIIKa KaHmTaH 6upJfIIIJfn!
MnJfn 6apbm KanraH CO~,
KOIIIOH 6aTblp Aarbl ai1TaT,
MaHacKa TYPyn Ken aHTaT:
, AKaH, TeHTeK, TYpaTblp,
1170 6yn ai1TKaHbl~ 3n 3KeH:
6JfCTJfH)J(aMaHKaTblHAap
KenJfHAJfHTblpMarblHaH 6Jfp KYHAe
Mbl~ aHnaHca 3n 3KeH!
3ceH 6apbm coo KaHccaM,
1175 CanaMaT 6apbm caK KaHccaM,
)J(ap KYAaHblM )J(ap 6onco,
)KacaraH nJfpJf KOJIAOCO,
anTblH )J(aHblM aKnaca,
KYMYIll )J(aHblM KYH6ece,
1180 6yryMAarbl qan6apAbI
aHbI-MJfHeHTanaIllna!'
KapTai1raH a6a KaH KOIIIOM
MaHaCTblH 6epreH qan6apAbI
cyran aJIAbI KeTrn AeMT,
1185 MaHaCTblH TepenyryH 6JfnAJfAeMT.
ATaH TooAeji anqajibm
)KonoM 6aCbm qblKTbI AeMT,
TaMnaK roeAeji TaMpa~an
Komoji 6acbln KenAJf AeMT,
1190 Ka6a KaTap KOIll KaIllaT,
Kon cYHYIllyn KenAJf AeMT,
eKe KapManambln KenAJf AeMT.
KapManambln canraHAa,
6ynqy~ 3TJfH Y3ymyn,
119 5 TaM 6YKMaji cYPYIllyn
KYHY-TYHYOH 6eIll KYH,
eKe KapManaIllbIn)J(aTTbI AeMT.
Bypa Tapcca 6ono6oroH,
Ka6bmaH KOIIIOM Kapaca~,
1200 6YKMaH TanbIM anraH Kyn!
KaMpa Tapcca 6on6orOH,
KaMaHAaHTanbIM anraH Kyn!
AnaacbIHaH aJIAbI AeMT,
anaaCbIH aMpbm canAbI AeMT,

1205a6yjipblH
)J(ypTKa KepceTyn,
YSiTKbmbln KOMAYAeMT.
BJfp KYHAepAe "KaHTTbI?" Aen,
Ka6bmaH TYyraH 3p MaHac
6aCTbIpbm qbIrbIn KenAJf AeHT.
1210 Ap KaMcbI )J(epAeHKapaca,
TooAaM 6onroH qo~ )KonoH
KOIIIOMAY6aca KanbmTblp,
MaHaCTblH aqyy )J(aMaHKenMnTMp.
OH 3KMAaHepreH 6ynAYPcYH,
1215 aCMMeryc TepeCMH
e3eK KbmraH 6ynAypcYH,

boyu-minen ten boldu;

kayo berip salgan son,
caka kaytaybiriip!
lIip barlp kalgan son,
Kooy batlr dagl aytat,
Manaska turuP. kep aytat:
'Akay, tentek, tur~tlr,
bul aytkamn ep eken:
bistin camankatmdar
kelindin tlnnagman bir kilndo
mIff aylansa ep eken!
Esen banp soo kayssam,
salamat banp sak kayssam,
car KudaYlm car balsa,
Casaganpiri koldoso,
altm camm akpasa,
kiimil camm kilyboso,
butumdagl ~Ibardl
am-minen talapa!'
Kartaygan aha Kan Kooy
Manastln rergen yalbardl
surap aldl ketti deyt,
Manastm toroliigiin bildi d6yt.
Atan t66doy alyaYlp
Coloy baslp ylktl deyt,
taylak t66doy tayrandap
Kooy baslp keldi deyt,
kaba katar ko kaat,
kol sunuupkeldi deyt,
oko karmala~lp keldi deyt.
KarmaIalpsalganda,
bulyun etin ilziiiip,
tay bukaday silriiilp
kilnii-tiinii on be kiln,
oko karmalalp cattl d6yt.
Bura tarssa bolobogon,
kabllan Kooy karasan,
bukadan tallm algan kul!
Kayra tarssa bolbogon,
kamandantallm algan kul!
Alaasman aldl deyt,
alaasmayrlp saldl deyt,
abuynn curtka korsotiip,
uyat blIp koydu deyt.
Bir kilndord6 "Kanttl?" dep,
kabllan tuugan Er Manas
bastlrlp ylglP k61dideyt.
Ar kaysl cerden karasa,
tooday bolgon <;on Coloy
Kooydu basa kallptlr,
Manastln ayuu caman keliptir.
On ekidan organ buldursun,
asiy ogils t6resin
ozok kllgan buldursun,

133
boyuna gore biiyillttii.
Tekrar koyuverince de
taze kaYI gibi kaslldl.
Boyle kaslllverince
Er Kooy Han da konutu,
Er Manas'a u sozleri soyledi:
"Sen sus bakaYlm, ateli can,
soziin ~ok uygun dogrusu,
bizim fena kadmlar demek
senin karmm tlrnagmda
bin bir ekle giriyor hep!
Evime sag varlrsam,
selametle doner isem,
mevlam Hiida Jar olursa,
Yaratan'lm sag koyarsa,
altJn carum akmaz ise,
giimii carum yanmaz ise,
budumdaki u alvan
sakm parc;:alayaYlm
deme!"
Er Kooy Han kart baba
giderken istemiti
Er Manas'tan bu alvan.
Manas'm efendiligini bilirdi.
Deve gibi adlmlarla
Coloy ~Ikml geliyordu,
gen~ clevegibi sallarup
Kooy ~Ikml geliyordu.
Dag gibi iki kahraman
birbirine el vererek
giire etmeye baladl,
clerkeDgiire klzlmca
etlerini kopardllar,
gen~ boga gibi ~arpltllar,
gece giindiiz tam begiin
birbiriyle giiretiler.
Bu yana ~ekildi olmadl.
Kaplan Kooy bir baktl
bogadan talim alml kul!
Geri ~ekildi olmadl,
yaban domuzundan talim alml kul!
~alvarmdan yakaladl,
alvanru ikiye aYlrdl,
namusunuhalka gostererek
halk oniinde rezil etti.
Bir giin iler nasll gidiyor diyerek
kaplan dogan Er Manas
~Iklp oraya gelmiti.
Etrafa baklnca gordii
dag gibi yiiksek Er Coloy
Kooy'u yere yatJrmltl.
Manas buna ofkelendi.
On iki kaYItanoriilmii
okiiz derisi klrbaclnl,
kendi yaptlgl bu klrbacl

134

MANAS DESTANI
KOi1coi160roH CapTrap~bl

koy soybogon Sarttardl

KoKyi1naTKaH
6yn~YPCYH,
kokuylatkan buldursun,
Te6e~ery )KHi1H~bl
tobodogii ciyndl
1220 TepT 6enYHTKeH6YMYPCYH
tort boliintko-" buldursun
TapTbInHUAH~,3p MaHac,
tartlp iydiii, Er Manas,
Ka6bmaHTYyraHKowoU~y
kabllan tuugan Kooydu
KaTYYqan canraM6bI?
katuu ~ap salgarnbl?
Ka6bmaH TYyraH3p KowoU
Kabllan tuugan Er Kooy
12253T aqbIHbln KanraM6bI?
et a~lmp kalgarnbI?
Ka6bmaH Kowoi1 Kapaca~,
Kabllan Kooy karasaii,
MaHaCTbIKbmqaWblnKapanan~bI~ei1T, Manastl kJI~aYlpkarap aldl deyt,
MaHacKa KapanaWTrbI~~ewT:
Manaska karap ayttlii deyt:
'AKai1, TeHTeK,He ~ei1cHH?
'Akay, tentek, ne deysin?
1230 OKOW,TeHTeK,He ~eWCHH?
Okay, tentek, ne deysin?
3HeKeM)KaMaHKHWH3KeH,
Enekern carnan kii eken,
Tap 6ewHKKe CanbIIJTblp,
tar beikke sallptlr,
Tan OpTOMKYYW60nynTYP,
tal ortorn kuu boluptur,
awKanbIwa 6YTynTYP,
aykalla biitiiptiir,
1235 aSiKTaw60nroHcapbl cyy
ayaktay bolgon san suu
aCTbIMaYlOn KanbInTbIp,
astlrna uyup kallpnr,
Ka6YKKabIp6anKernnTHp.
TooAaU 60nroH qo~ )Konow
KaJIMaKqaKapMananbIIJTbIp,
1240 qbIKaHaKTaH
canbInTbIp,
TaJIOpTOM~O
qeMHpqeK
K06yrYM KapanKeTHnTHp.
qeHen YKTan)KYPYMYH.'

kabukka Irbap ketiptir.

Tooday bolgon <;oii Coloy
Kalrnak~a karmap allpnr,
~lkanaktan sallpnr,
tal ortorndo ~ernir~ek
kobugurn karap ketiptir.
<;enepuktap ciiriirniin.'

KapTaUca-~aKOWOUAOH
1245 TaMamaCbIH
KepynTYp!
Ka6bmaH TYyraH 3p KowoU
MaHacKa6y Ken aWTKaH~a,
KanTHWKapManan~bl~ei1T,
KaUpaTamTan KeTr'3JIe,
1250 TOHKyparaH3MeAeU,
Taw KYJIaraH3MeAew
)KOJIoU~y)KblrbIn KeTf'3JIe.
Ac EycYPMaHKypryp~yMepewanbIn KaJIA'bma,
1255 'Ey )KHWHraKHMlJblraT?
Ky~aU 6epce KHM)KblraT?'
KapTawraH-~aKaH KowoU
Mepew anbIn KanAbl~eMT.
MepeM aJIbInKanraHco~,
1260 OH3KHAeEOK-MYPYHAaM
Tepe~yc

Kartaysa-daKooydon
tarnaaslnkoriiptiir!
Kabllan tuugan Er Kooy
Manaska bu kep aytkanda,
kaptiy karmap aldl deyt,
kayra tatapkett'ele,
ton kuraganernedey,
takulagan ernedey
Coloydu Clglp kett'ele.
As Busurman kurgurdurnoroy allp kald'lla,
'Bu ciynga kirn ~Igat?
Kuday bersekim cigar?'
Kartaygan-da Kan Kooy
moroy allp kaldl deyt.
Moroy allp kalgan soii,
on ekide Bok-murunday toroiiiis

qaKbIpyyqbl canAbl~eMT,
aJITbIMbIWana )KOproHY
MaToora CaJIAblEOK-MYPYH.
'KapacbI KOlonTepecy TYCCYH,
1265 caMbIwKaKHWHTYCCYH
!', ~en.

~aklruu~l saldl deyt,

alnrnl ala corgonu
matooga saldl Bok-rnurun.
'Karasl koyup torosii tiissiin,
saYlkakii tiissiin!', dep.

Kanblp-MHHeHEycYPMaH
Kaj;jAaMYHAaW
aw 6eplJH?
qaKbIpyyqbl KeJIreHAe,
KawKap, )KapKeH cypal'aH
1270 Kblp MYPYHAYY,
Kbl3aKOC

Kaplr-minen Busurman
kayda munday a ber~i?
<;aklruu~l kelgende,
Kakar,Carken suragan
kif murunduu, klza kos

Koyun kesmeyen Sartlan

Ylldlrmltl bu klrba~,
tepedeki Ylglm da
dorde bOlmtitUbu klrba~.
Bir salladm Er Manas
kaplan dogan Er Kooy'a
klrbaclm vurmadm ml?
Kaplan dogan Er Kooy'un
cam ~ok yanmadl ml?
Er Kooy baklnca gordti,
karlsmda Er Manas'l
Manas'a baklP dedi ki:
"Soyle, ateli can, ne diyorsun,
konu, ateli can, ne diyorsun?
Anam fena bir kadlnml,
beni dar bir beige koymu,
i~im slklml,

biri birine karlml,

~anak dolusu cerahat
altlma birikip toplanml,
~tirtiytip

kokumu.

Dag gibi ytiksek ulu Coloy

Kalmuk usulti beni yakalaYlp,
dirseklerini bana kaktl,
i~imdeki pislik
aagldan aklp gitti.
Uyuyup kalmllm."
Kart ise de bu Kooy'un
imdi temaasmlgortirmti!
Kaplan dogan Er Kooy Han
Manas'a ooyle deyince
yukarl dogru saldlrdl,
dtimam yere flrlatt!,
elbise diken kocakarl gibi
kayadan yuvarlanan kocakarl gibi
Coloy'u yere devirdi.
Kahrolasl aagllik mtisltimanlar
gtirete Odtilti tam alacak iken
gtiree artlk kim ~Ikar?
Allah'ln izniyle kim onu y!kar'?
ite ihtiyar Er Kooy
odtilti kazamp almltlo
Odtilti allnca 0,
on ikisindeki gen~ Bok-murun
~aglrtlcllarl yola ~Ikardl,
altml al;acaytirtik atl
gilree odill koydu.
"Halk kalsln beyler de buyursun,
mlzrak gtire~inde bulunsun!" dedi.
Katir olsun musltiman olsun
nerede boyle enlik olmutur?
<;aglrtlcrlar gelince
Kagar ve arkent'i isteyen
baslk burunlu, klslk gozlu

III

BOK-MURUN

135

KblTaHnapAblH Ko~yp-6aH
KaHaTTYYKapa 6eAeHH
6yrKa Canblll qblKTbl AeHT.

Kttaylardm Kofiur-bay
kanattuukara bedeni
butka sahp ~lktl d6yt.

<;inlilerin Konur-bay'l
kanatll yaglz atma
binip hemen yola ~lktl.

KaparaH HaH3a KoMAoHyn,

Karagay nayza komdonup,

mustay t6mir kiynip,
buttay t6mir kur~amp,
butka sahp ylkkan sofi,
as Busurman kurgurdan
Kofiur-baydm saanna~ldabay
tipti adam ~lkkan cok.

~am mlzragl sallaYIP'

buz gibi demir giyinip,
aglr demiri kuamp,
boyle yaglza binince
kahrolasl aaglhk miisliimanlardan
Konur-bay'a ~lkJacak
tek bir adam ~lkmadl.

Kttaylardm Kofiur-bay
altlml ala corgonu
matoosrn kJrklp aldl d6yt.
AltIml ala corgonu
tiyp ahp conoldii.
Borii kotii, kuu murut
kabllan tuugan Er Manas
burn tarta bergende,
Kofiur-baydl ~aptI'la.
'Curtka buzuk Saldl!' d6p,
altIml ala corgonu
kayta aydatk6Id'6Ie.
Borii kostiiii, kuu murut
kabilan tuugan Er Manas
Busurmanga klyglrdl:
'Bu cMnga kim ~lgat?
Kuday berse,kim cIgat?'
[Oogandm kam Muz-bu~ak]
Ak-bul~ufidu mindi d6yt.
Tiip Kokongo cibergen,
tutam c6rin mldatkan,
tutam c6rin sirdatkan,
ko komokoy SIr nayza
koltukka klSlp aldl d6yt.
Efikeyten otkoriip,
kolofikogo c6tkirip,
Kofiur-bayday kakaga
c6tip nayza saldl d6yt.
Bura tarta bergen son,
Manas saya'ibay otiip k6tti d6yt.

<;inlilerin Konur-bay'l
altml alaca yiiriigii
artlk odiil almltI.
Bu altml alaca atI
ahp berabergotiirdii.
Kurt gozlii, klrca blYlkl1
kaplan dogan Er Manas
artlk atIm ~evirdi,
Konur-bay'a bir saldlrdl.
"HalkJ bozguna ugrnttl!" diyerek
altml alaca atI da
aldl gotiiriiyor, imdi.
Kurt gozlii, klrca blYlkh
kaplan dogan Er Manas
miisliimanlara haykIrdl:
"Bu YIgmdan kim ~lkacak,
Tann'ya giivenip kim yenecek?
Afganlann ham Muz-bur~ak
Ak-bul~un'a bindi.
Ta Hokand'a gonderdigi
sapl giizel, yagll boy a,
sapl giizel ilenilmi
~ift piiskiillii mlzragml
koltuguna SlkltIrdl.
lki biikliim egilerek
golge tarafa donerek
Er Konur-bay iizerine
koup mlzraglnl saldl.
Obiir tarafa doniince
Manas yamndan g~miti.

1275 MYCTaHTeMHp KHHHHn,

6yrTaH TeMHp KypqaHbln,
6yrKa canblll qblKKaH CO~,
ac EycypMaH KypryPAaH
Ko~yp-6atiAblH caapblHa qblAa6aH
1280mnm
MaM qblKKaH )KOK.
KbiTaHnapAblH Ko~yp-6aH
anTblMbllli ana )KOprOHY
MaToocblH KblpKblll aflAbl AeHT.
AnTblMbllli ana )KOprOHY
1285mHn

anbln )KeHenAY.

Eepy KellITY, KYY MYPYT

Ka6blnaH TYyraH 3p MaHac
6ypa TapTa 6epreHAe,
Ko~yp-6aHAbi qanTbl' na.
1290 ')KypTKa 6Y3YK CaflAbl!' Aen,
anTblMbl1ll ana )KOprOHY
KaHTa atiAaT KeflA'3ne.
Eepy KecTYY, KYY MYPYT
Ka6blnaH TYyraH 3p MaHac
1295 EycypMaHra KblHrbiPAbl:
'Ey )KMHra KHM tIblraT?
KYAaH 6epce, KHM )KblraT?'
[OoraHAbIH KaHbl MYJ-6ypqaK]
AK-6yntIY~y
MHHAHAeHT.
1300Tyn
KOKOHro )KH6epreH,
TYTaM )KepHH HbInAaTKaH,
TyTaM )KepHH CblpAaTKaH,
Kelll KeMeKeH ChIp HaH3a
KonTYKKa KblCblll aflAbl AeHT.
1305 3~KeHllITeH eTKepyn,
Kene~Kere )KeTKHpHn,
Ko~yp-6aHAaH KalllKara
)Kemn HaH3a canAbl AeHT.
Eypa TapTa 6epreH CO~,
13 1 0 MaHac caS!'n6aH eTYn KeTm AeHT.
KbiTaHnapAblH Ko~yp-6aH
KaHalTYY Kapa 6eAeHH
caHra 6acblll anAbi AeHT,
KonTYKKa KblCblll canAbl AeHT,
1315 HaHJa-MHHeHMaHaCTbI
KonTYKTa KOlon KelT'3ne
EaTblp TYyraH MaHaCTblH3p HaJap THHreH Kyn 3KeH3THHeHHaH3a Tapbl6aH,
13203TH OOpblll KanraH CO~,
AK-6yntIy~ait
KynYKTY
Kaitpa TapTbin anraH CO~,
MaHacTblH atIYY )KaMaH KenreH CO~.
KatIblpbm KOHO6epreH CO~,

Kttaylardln Konur-bay
kanattuukara bedeni
sanga baslp aldl d6yt,
koltukka klSlp said I d6yt,
nayza-minen ManastI
koltukta koyup k6tt'61e
BatIr tuugan ManastInEr Nazar tiygen kul 6ken6tinen nayza tanbay,
6ti oonp kalgan son,
Ak-bul~unday kiiliiktii
kayra tartlp algan son,
ManastIn a~uu caman k61genson,
ka~mp koyo b6rgen son,

<;inlilerin Konur-bay'l
kanatli klsragl iIe
yandan g~erek saldlrdl.
Koltugunda mlzrak ile
Manas'a bu mlzrak ile
koltuguna klStInp saldlrdl.
Bahadlr dogan Manas'm,
evliyanm korudugu
etine kargl ilemedi,
eti boyle agnr iken
Ak-bul~un yiiriik atIm
~abukgeriye dondiirdii,
Manas oyle bir klZdl ki
onu hemen ka~mverdi.

111

136

MANAS DESTANI

1325 aJIAaparaH(?) Ken KanbIp

aldaragan(?) kop KapIr
apaCbIH
KeCTeHKaqKaHco~,
arasm kostoy ka~kan son,
HaH3a-MHHeH
3p Mauac
nayza-minenEr Manas
KonryKTa KenHnKo~rOHco~,
koltukta kelip koygon son,
KbITa~napAbIHKo~yp-6aH
KItaylardm Konur-bay
1330 bIprbITaKOlOnCaJIraHCO~,
Uglta koyup salgan son,
MaKTaHbInKenAH3p MaHac:
maktamp keldi Er Manas:
'Ey )f(HHHraKHMqbIraT?
'Bu ciynga kim ~lgat?
Ey )f(HHHraMeHqbIraM,
Bu ciynga men ~lgam,
KYAaH6epce, MeH)f(bIraM!'
Kuday rerse, men clgam!'
1335 TypKyrYH aJITbIHaK qaTbIp
Tiirkiigiin altln ak ~atlr
3lliHrHHe TYlliTYAeHT,
eigine tiitii deyt,
)f(aHbIHAa
)f(bI6aHaKcanTYYaK KeCTHK camnda cIbanak saptuuak kestik
)f(aHbIHaHcyypyn aJIAbIAeHT,
callinan suurup aIdI deyt,
)f(epAe)f(aTKaH)f(bIralliTbI
cerdl~catkan cIgatl
1340 )f(epAeHcyypyn aJIAbIAe~T,
cerdensuurup aldI deyt,
KbISI)f(OHYHonryPAY.
kIya conun olturdu.
3MAH OH3KHAeEOK-MYPYH
Emdi on ekide Bok-murun

Kafir YIgmI i~inden

~abucakarasmdanka~tI o.
Er Manas mlzragl koltugunda
saplamaya hazu iken
~inlilerin Konur-baY'I
arkasmdanftrladI.
Oviiniip geldi Er Manas:
"Bu Ylgmdan ~lkacak var mI?
lte kafl duruyorum,
Allah'm izniyle hen yenecegim!"
Altln direkli ak ~adInn
kapIsmda attan indi.
Kemik sarlI bI~agmI
yamndan ~ekip ~IkardI.
Yerde yatan aga~IgI
Jerden sokerek aldI,
bI~agIyla soydu, yonttu,
0 zaman Bok-murun yine

qaKbIpyyqbICaJIAbI
AeHT:
'HaH3a 6010op KaCTbI,
1345 anTbIMbIlli )f(aM6bIKen TeKTY,
Tee 6aHnan CaJIAbIAeHT,
aJIAa6aHnaraHTOOHY
THlli-MHHeHqeqMeKKHM60nop?'
KanbIPAaHqbIKKauOpo~ry
1350 Te qeqMeK 6onAYAeHT,
KeTy 6allibIH qanKbInan
Opo~ry 6acbill KenAHAeHT.
Tee qeqHn aTKaHAa,

~akIruU~IsaldI deyt:
'Nayza boyu or kastl,
altlml cambl kop toktii,
too baylap saldl deyt,
alda baylagan toonii
ti-minen ~e~mek kim bolor?'
Kapudan ~Ikkan Orongu
to ~e~mekboldu deyt,
kotii bam ~apkllap
Orofigu baslp keldi deyt.
Too ~~ip atkanda,

~agIrtIcllar gonderdi:
"MIzrak boyu ~ukur kazdIm,
i~ine altml camhI doktiim,
bir de deve baglarum ben,
bagladlgIm bu deveyi
dileriyle kim sokecek?"
Kafirden ~lkan Orongu
bunu ~ozmeyi diiiindii,
kal~alarmI sallayarak
Orongu yiiriidii geldi,
deveyi ~ozmek istedi.

EycypMaHAbIHKoHnyy-6aH
13556acbill KenAHMaHacKa:
'ATbI )f(aKllibI, aH )f(apKbIH,TepeM,

Busurmandm Koyluu-bay
basIp keldi Manaska:
'Atl cakI, ay carkIn, torom,

Miisliimanlardan Koyluu-bay
yiiriidii Manas'a geldi:
"AdI giizel, giin I~IgI, efendim,

1360

1365

1370

1375

Opo~ry 6apaHH!
On)f(OcYHaOpTOK6onyn KeneHH!'
AHAaHMaHac aHTaTAeHT:
'EapcaH,6apa KoHrYH!'Aen.
KoHnyy-6aH KaCbillKelTH AeHT,
3~KeHHnaTKaHOpo~ry
KeT )f(arbIHaHKenAHAe~T,
TaH6YKaAaHKaKT'3ne,
anTblMbIlli )f(aM6blqaqblnAbl!
8Kee 6enyn anraH co~,
aCblnMaHac MblHblaHTaT,
acbln )f(aMaH aKblpaT,
AnMaM6eTTHqaKblpaT:
'AcbIn qOPOM,aH )f(apKbIH,
Too6a, qOPOM,KYH)f(apKbIH,
Opo~ry ypraqbl Aa 60nco, KaH3ne
Opo~rYHYH6Hp KeeHYHe)f(eTnecMH!TepenYK KblnbmCaJIaHH!
AT anbm 6apbmMHHrHCqM!
ToH aJIbm6apbln KMHrHCqH!
A6YHPblH)f(aanKenCe~qH!'
Acbln qOPOAnMaM6eT

Orongu barayn!
Orongu'ya gideyim ben,
Olcosuna ortok bolup keleyn!'
hediyesine ortak olup geleyim!"
Andan Manas aytat deyt:
0 zaman Manas dedi ki:
'Barsan,bara koygun!' dep.
"istiyorsan haydi var git!"
Koyluu-bay kasIp ketti deyt,
Koyluu-bay yiiriiyiip gitti.
enkeyip atkan Orongu
Yere egilen Orongu'nun
kot cagman keldi deyt,
arka tarafina gitti,
lay bukaday kakt'ele,
boga taYI gibi kalktl,
altlml camhI ~a~Ildl!
altml~ camhI sa~lldl!
Oko6 boliip algan son,
ikiye boliip almca
asII Manas mInI aytat,
asil Manas ~oyle dedi,
as'' caydan aklrat,
asil yerinden hayklrdI
Almambetti ~aklrat:
Almambet'i ~agudI:
'As" ~orom, ay carkm,
"Ay gibi parlak, asil yigidim,
tooba, ~orom, kiln carkm,
tovbe, giin gibi parlak mert yigidim,
Orofigu urga~Ida balsa, kan tIe
Orongu bir kadln ise de 0 bir han,
Orofigunun bir kooniino cetpesin!- Orongu'nun giiciine gitmesin!
Toroliik kilip salayn!
Ben efendilik edeyim!
At allp banp mingis~i!
Binsin diye at verelim!
Ton alIp banp kiygis~i!
Giyinsin diye elbise verelim!
Abuynn caap kelsefi~i!'
Namus yerini kapasm!"
Asl! ~oro Almambet
Asil yigit Almambet

BOK-MURUN
Capbl-ana-MHHeH
)KeneTAeHT,
KeneTAeHT,
Kene )KaTblnMblHblaHTaT:
'llyy! Opo~ry, 6eTH~-eH!
A'l-6YYAaHHbi)KeTenen,
)KonoH KHPCHH
K~e!

137

San-ala-minen celet deyt,

Oronguga kelet deyt,
kele catlp mmi aytat:
'PUll! Orongu, betin-ey!
A~-buudanm cetelep,
Coloy kirsin kottino!

San-ala'YJstirdti,
Orongu'nun JanIna geldi,
gelince de oyle dedi:
"Ttiti senin suratlna, Orongu!
A~-buudanl gottiriirken
Coloy girsin gottine!

1385 KeMHpeHHnKepYHeT,
KepKHCanThiTblKKaM6bI?

Kemireyip koriinot,
kerki saptl tIkkambI?

A~Jlan bir yank goriintir,

kazma sapJmi tIkandI?

Yf\ypeHyn KepYHeT,
YlliKYHYca6blHTblKKaM6bl?
Tbillibl Kapa KepYHeT,
1390 Kapa Ke )KarbIn KoHroM6y?
J1'lH KbI3bmKepYHeT,
Kbl3bmenKe TblKKaM6bl?
llyy! Opof\ry, 6eTH~-eH!
A'l-6YYAaHHbIbi)KeTenen,
1395 )KonoH KHpCHH
KeTYf\e!
KeTyf\AYHH'lH )KblnrMaH,

Untiroytip koriinot,
tiktinti sabIn tIkkambI?
TII kara koriinot,
kara ko cagip koygombu?
I~i kIZIl koriinot,
kIzIl opko tJkkambI?
PUll! Orongu, betin-ey!
A~-buudannll cetelep,
Coloy kirsin kottino!
Kottindtin i<;icIlgaday,

A~Ilan bir delik goriintir,

ktirek sapi mJ tIkandJ?
DII kara goriintiyor,
kara komtir mil yakip koydun?
l~i kIzIl goriintiyor,
kIzIl ciger mi tIkadm?
Ttiti senin ytiztie Orongu!
A~-buudanl gottiriirken
Coloy girsin gottine
gottintin i~i dere gibi,

6e6e'leIYf\ TYYnr3AaH!'
bO~ogtin tuulgaday!'
AHAa AnMaM6eT'lopo
Anda Almambet ~oro
Taurran KeTrn capnaifAbI,
tatapketti sarpaydI,
1400 KeTY6alliblH alliTbIpbIn.
kotti bam atInp.
Opo~ry aflAbl MepeHAY,
Orongu aldl moroydti,
anbln 6apAbl )KaM6bIHbi.
alip bardl cambmi.
Ap MepeHY6HTKeHco~,
Ar moroyti bitken son,
allibIH TapTbln60nroH COf\,
am tartip bolgon son,
1405 Kef\ EYKapAaHaT KeneT,
ken Bukardan at kelet,
'lbIMbIHY'lKaHana-'lan6bIpT)KaCMHHeH,
~Imm u~kan ala-~albirt casminen,
J1neHH60Hnon 'lblrblnTbJp,
Ileni boy lop ~IgJptlr,
CbIp-Tef\HCTHH
aSIrbIH
Sir-tenistin ayagm
)KaKllibIcbI KenAHTepHnHn,
CakJsJkeldi terilip,
1410 )KaMaHbIKenAHTepHrnn.
camam keldi terigip.
'ATTbI cypen anaM!' Aen,
'Attl stirop alam!' dep,

migier kadar bIzmn var!"

Sonra Er Almambet ~oro
tizerine elbiseyi orttti,
gottinti bamI a~tInp,
Orongu odillti aldI,
alip cambIlan gitti.
Btittin Odilller dagitllJp bitince
yemekler de yenilince
btiytik Buhara'danatlar geldi,
sinekler u~uurkenyaz bamda
1li boyunca gittiler,
SIr denizi arkasmdan
gtizel atlar geldi hep birlik,
kotti atlar geldi gticenik.
AtJ stirtip almak i~in

KeTepMere, cypeHre,
TOHnon)KypreH 3n KeTTH.
EycYPMaHAbIH
3nAepAeH
1415 AnMaM6eT,CblpraK, 3KHyyn,
MaHaCTbIH
an 'lOpocy ryp6aH6bI?
'KOKOHAOH
6apbln cypeHH!' Aen,
KoKoHro KeCTen'lbIKTbmap.
KanblPAaHKeTTH~,3KHMaM,
1420 qo~ )KonoHAYH3KHyyny,
8KYM-60noT, Tepe-6eK,
O-AaKeTTHKoKoHro.
CbIp-AaHparaKenreHAe,
A'l-6yy~aH KeneTan~blHAa,
1425 epKe'lY 6HHK,MOHHY3YH,
)Kopro 6acbIK'l0f\ Kyna,
3p MaHaCTblH
AK-Kyna
KapaTeP" KaTbInTbIp'CYP-Kyna' 60nyn KanblnTbIp!
1430 ApaHAaHOOCbIH
atlbInTbIp,
~
KaHAYYKe6YK'la'lbInTbIp,
:
AK-Kyna KeneTTapbIIIITan,

stirtip gottirmek i~in

buttin misafirler ~JktJ,
mtisltimanlann yurdundan
Almambet ile SJrgak, iki ogul,
Manasln bu en iyi yigitleri durur mu?
Hokand'dan stiriip ~Ikarmak ic;;in
Hokand'a dogru gittiler.
Kafirden de iki adam gitti.
~tinkti Coloy'un iki oglu
Oktim-bolot'la Toro-bek,
onlar da Hokand'a gittiler.
Siriderya'ya vannca
en once A~-buudan kotu,
SJrtJytiksek, boynu uzun
bu sert yuriik, guzel kula
Er Manas'ln Ak-kulasJ
kara derisi kati oldu,
pek c;;irkin olup kalmJtI.
AgZlni da a~ara~maz
kanli koptikler sa~Ild~. .
Ak-kula kIzgm gelmItI.

kotormogo, stirongo,
toylop ctirgon el ketti.
Busurmandmelderden
Almambet, SJrgak, eki uul,
Manastln al ~orosu turbaybI?
'Kokondon barIp sUroyn!' dep,
Kokongo kostop C;;Iktllar.
Kapirdan kettin, eki adam,
~on Coloydun eki uulu,
Oktim-bolot, Toro-bek,
o-da ketti Kokongo.
SIr-dayragakelgende,
A~-buudankelet aIdmda,
orko~ti biyk, moJo uzun,
corgo basJk c;;onkula,
Er Manastln Ak-kula
kara teri katlptu'Sur-kula' bolup kalJptu!
Aranday OOSIna~Iptlr,
kanduu kobuk ~a~Iptlr,
Ak-kula kelet.t.arJtap,

138

MANAS DESTANI
Ta3-Maj;iMaT KeneT MaHacran!
)l(ap-Ma3apra KenreMe,

1435 )J(apblM qa~bl 6up KepeT

Kene )J(aTblpAK-Kyna.
KaH )l(onoMYH Aq-6YYAaH
aCTblHaKene )J(aTblp.
eve KeTKeH aT 3KeH,
1440

KapTaj;ibl~Kbl TapTbinTblp,
Kan)J(aMan Kene )J(aTblp.
AK-KynaHbIH )J(yrypreHY 6unuH6ej;iT,
ryHrbl )J(epre unuH6ej;iT!

)l(ap-Ma3apra KenreHAe,
1445 qoponopy qorynryn,
acbln MaHac MblHbl aj;iTaT:
'Eapbl~ 6uPAej;i Kej;i-HIlIKa,
6apbl~ 6uPAej;i can-KaIllKa,
Ka~raj;inan KeneT 6up aTbI~,
1450 Amaj;inan KeneT 6up aTbl~,
OpYCTan KeneT 6up aTbl~,

f~'I

OJ;ipoTTon KeneT 6up aTbl~,

KblprblcTan KeneT 6up aTbI~,
KblpblMAan KeneT 6up aTbl~1455 AnalllTaraH ypaaH )J(OK,
MaHacraraH CypeH )J(OK!
AK-Kyna caa Kbln6acaM,
KepUnqeK 6alllbl~ KecneceM,
Ke~ COOpblMbl OJ;i60COM,
1460 )J(on YCTYH8cOj;i60COM,
6epY-MuHeH KYCKYHra
6ooAe TOlOn Kbln6acaM!'
AT 6alllblHAaj;i )J(ypery
aTTaj;i TYJ':tnen6aTnaAbl,
1465 KeKypeKKe )J(aTnaAbl.
EanblK-EanaKllIaH 3nHHe
qblrbm KenreH A)J(bI6aJ':t-

1475

1480

1485

Taz-maymat Manas diye geldi!

Car-mazar'ml ge~mide
yan toza batml da
geliyor idi Ak-kula.
Ran Coloy'un A~-buudan'l
arkasmdangeliyordu.
ilerleyen bir attIr bu,

kar1:aYlfikltartlptIr,
kalc:afidapkele catIr.
Ak-kulamn ciigiirgonii bilinbeyt,

kIzgm saldmp geldi,

oynaYlp sl~nyordu.
Ak-kula'mn yiiriidiigii goriinmiiyor,

tuyagl cerge ilinbeyt!

Car-mazargakelgende,
~oroloru ~ogultup,
asIl Manas mInI aytat:
'Banfi birdey koy-yaka,
banfi birdey sap-kaka,
Kafigaylap kelet bir atIfi,
Altaylap k6let bir atIfi,
Orustap kelet bir atIfi,
Oyrottop kelet bir atIfi,
KIrglstap k6let bir atIfi,
KInmdap kelet bir atIfiAlatagan uraan cok,
Manastagansiiron cok!
Ak-kula saa kIlbasam,
kerjl~ek balfi kespesem,
kefi soonfidl oybosom,
col tistiino soybosom,
bOrn-minen kuskunga
boodo toyup kIlbasam!'
At bamdayciirogii
attay tiiylop batpadl,
kokiirokko catpadl.
Ballk-Balakaneline

ayaklan yere degmiyor!

Car-mazar'agelince
yigitlerini toplaYlp,
asil Manas unudedi:
"Repiniz birbirinze denk erlersiniz,
kuvvette hep birsiniz siz,
Kangay tUrti bir at geliyor,
Altay tUrn bir at geliyor,
Rus tUrn bir at geliyor,
Oyrot tUrn bir at geliyor,
KIrglz tUrn bir at geliyor,
.
Kmm tUrn bir at geliyor,
Ala nidaslm hayklran yak,
Manas diye baglran halkm yak!
Ak-kula sana gostermezsem,
dik baml ezmezsem,
kocaman sagnm demezsem,
yol iistiinde seni kesmezsem,
kurtlar ile kuzgunlara
seni yiyecek etmezsem!"
At ba1kadar yiiregi,
bir at gibi aha kalktl,
gogsiinde rahat durmadl.
Ballk-Balakan iline

~Iglp kelgen Aclbaycatkan koydu turguspas,

KO~YP )J(HrUT ryp6aJ':t6bl?
kofiur cigit turbaybl?
)l(YPTraH anKbl1ll Ken anraH
Curttan alkl kop algan
6eK-caT )J(HrHT Typ6aJ':t6bl,
bek-sat cigit turbaybl,
TepeJIyry alllblHraH?
toroliigii amgan?
AT Ke6YKTen TypynTYp.
At kobilktop turuptur.
Oro KOMY A)J(bI6aJ':t:
ago koydu Aclbay:
'3 aJIAa, TepeM, aJ':t)J(apKbIH,
'F. aIda, torom, ay carkln,
3 Too6a, TepeM, KYH )J(apKbIH,
e tooba, torom, kiln carkln,
Almambet ~orofinun
AJIMaM6eTqopO~HYH
KblHrblJI-KblqKbln aqYYH!kIygll-kI~kll a~uun!KYJlaCbl-MHHeH yq qblKTbl!
Kulasl-minen ti~ ~lktl!
AK-KYJIa KeJIe )J(aTKaH633M?
Ak-kula kele catkan beem?
ATbl~HbIH 6alllblH 6ypa Tblp, TepeM!'
Atlfimn bam bura tlr, torom!'
A)J(bI6ai1 aHTI'bl 6y KenTH.
Aclbay ayttl bu kepti.
ACblJI TeHTeK aKblpaT:
AslI tentek aklrat:
)KPOJ1OPAYHaT aTblHaH qaKblpaT:
Corolordun at atlnan ~aklrat:
'3 MypaT-aJIbIM, MypaT-6eK, qOPOM! 'F. Murat-allm, Murat-bek, ~orom!
MblHAaH qanKaH KyaT-6eK, qOpoM!
Mlnday ~apkan Kuat-bek, ~orom!
)J(aTKaHKOJ':tAY
Typrycnac,

1470

Taz-maymat keletManastap!
Car-mazargakelgende,
canm ~afil bir korot
kele catlr Ak-kula.
Kan Coloydun A~-buudan
astIna kele catIr.
Oral ketken at eken,

~Iklp gitmiti Acl-bay.

Yatan koyunu yerinden kaldlrmayan,
munis bir yigit degil mi o?
Yurttan ~ok alkl toplayan
asil yigit degil mi o?
Efendiligi anlatmakla bitmez!
AtI koptikler sa~lyor,
Acl-bay ana dedi ki:
"Ey Allahlm, ay 1lglbeyim,
tovbeler olsun, gilne 1lgl beyim,
Almambet yigidin,
ofkesi oyle cotu ki!
Kulasl ile ti~ kere ~Iktl!
Ak-kula geliyor beyim,
atlmn balnl ~evir beyim!"
Acl-bay bunlarl demiti.
Dik kafall asil de oyle baglrdl,
yigitleri adlyla ~aglrdl:
"Ey Murat-allllJ. Murat-bek,yigitlerim,
hemen koan KU:'lt-bek yigidim,

BOK-MURUN
3)!CeM~eHTyyraH )!CeHUM,
tlOpOM,
3nuM, CeUUT,3KUyyn, tlOpOM!

Ecemdentuugan cenim, ~orom,

Elim, Seyit, eki uul, ~orom!

ecemden dogan yegenim, yigidim,

Elim, Seyit, iki ogul, yigitlerim,

Ka3aKTap~bIHKapraHAaU,tJOpOM!
1490 Mblp3a, )!CawyynYM, tJOpOM!

Kazaktardm Karganday,~orom!
MIrza, ca uulum, ~orom!

Kazaklarm Karganday'l, yigidim,

Mirza, gen~ oglum, yigidim,

EepYHYHyyny EepYtJYM,tJOpOM!
Ax-KynaM aKcanKeTKeHAe,
anTblHTaKa,)!CecMblKTbl,
6eK TaKanan6epYtJYM
1495 Ax-6anTa yyny EonoryM, tJOpOM!

Boriiniln uulu Borii~ilm, ~orom!

Ak-kulam aksap ketkende,
altln taka, ces mlktl,
bek takalap berii~ilm
Ak-balta uulu Bolotum, ~orom!

Ak-kula atlm aksaymca,

altlnll demir nal takan,
baklr ~ivi iIe mlhlayan,
Borii'niln oglu Borii~il,
Ak-balta oglu Bolotum, yigidim,

Ko~rypoony-6a~blH
Konguroolu-baydm
Kow-a6blw, tlOpOM!
Ko-abl,~orom!
TenretJY KapaTenerYM, tJOpOM!
Tolgi:><;il
kara Tologilm, ~orom!
)l(opotJy Kapa-6~blwaM, tlOpOM!
Co~u Kara-badlarn,~orom!
TYHAeTYnKYHYH
UCUH
Tilndo tiilk,ilntin isin
)!Coron6ac,tlOpOM,
cogolbas, ~orom,
1500 TypcYH-TaUnaK,WYYTYM,tJOpOM!
Tilrsiln-taylak, uutum,~orom!
TYTen rypraH MblnTblKKa,tlOpOM,
Ttitop turgan mlltlkka, ~orom,
TYpCKatJblpblnYPYWKaH,tJOpoM,
ttirs ka~mp urukan, ~orom,
Kapa~bmaKapcaKTbIH
UCUH
karanlda karsaktln isin
~bln6ac
canllbas
Ka6b1naH-TaUnaK,
aH )!CapKblH,
tJOpOM! Kabllan-taylak, ay carkIn, ~orom!
1505 AH-MuHeHKYHYM3, tlOpOM,
Ay-minen ktintim e, ~orom,

In.

139

Konguroolu-bay'm oglu
Ko-abl, yigidim,
Ey, falci kara Tolok, yigidim,
ger~egi bildiren Kara-badla, yigidim,
gece tilki izini
kaybetmeyen yigidim,
Ttirsiln-taylak ~uutum, yigidim,
doldurulmu tilfek iIe, yigidim,
cenkte dtimam ka~lran yigidim,
karanllkta bozklr tilkisinin
izini amadanbulan
Kabllan-taylak, ay 1lgl yigidim,
ay iIe gtinein, yigidim,

OpTocYHaH
6YTKeHYM,tlOpOM,
ortosunan btitkontim, ~orom,
ortasmdan dogan, yigidim,
KYHTy6YH~eTaUraHblM,tJOpOM,
kiln ttibtindo taygamm, ~orom,
seher vakt(bek~i kopegim, yigidim,
OpTocYHaH
6YTKeHYM,tlOpOM,
ortosunan btitkonilm, ~orom,
ortasmdan dogan, ey yigidim,
KypcaKKa6ycce 6up 6YTKeH,tlOpOM, kursakka btisso bir biltkon, ~orom,ana rahmine tek bama dilen yigidim,
151 0 KYH~aKKa)!Cacca6up )!CaTKaH,
tlOpOM, kundakka cassabir catkan, ~orom, kundakta tek bama yatan yigidim,
KeCKecaUraHKeK CblpraK, tJOpOM! kosko saygan Kok Slrgak, ~orom! gozalici Kok Slrgak yigidi~,
"Kanblp~blH KaHbI60nrYHtJa", tJOpOM, "Kaplrdm kam bolgun~a", ~orom, kafire ban olmaktansa
"EycYPMaHKyny
"Busurman kulu
mtisltiman kulu olaYlm
60noM!" ~en, tlOpOM,
bolom!" dep, ~orom,
diyen, yigidim,
aK Te~KU6ynYH tJatlKaHblM,tJOpOM, ak tenki bulun ~a~kamm, ~orom, btittin gtimtitinti sa~an yigidim,
1515 AnTaHnaraHKanMaKTaH,
Altaylagan Kalmaktan,
Altayca konuan Kalmuklann
3P enTYPyn KatlKaHblM,tlOpOM,
er oltilriip ka~kamm, ~orom,
erlerini oldilriip bize ka~an, yigidim,
Cap'ana MUHreHAnMaM6eT,tJOpOM! Sar'ala mingen Almambet, ~orom! San-ala'ya binen Almambet yigidim!
AK-KynaHbITOKTOTKYH,
tJOpOM!
Ak-kulam toktotkun, ~orom!
Ak-kula'YI hazlrlaYln, yigitlerim,
OH 3KU KblCTblHKonYHa,tJOpOM,
On eki klstln koluna, ~orom,
on iki klzm elleriyle, yigitlerim,
1520 )!cYMypynantJan~blpraH,tlOpOM,
cumurulap ~aldugan, ~orom,
egirip ordtigil, yigitlerim,
)!cJ16eKTeH
KbinraH HOKTOM
6apcibekten kllgan noktom baripekli bir yular var, yigitlerim,
tJetJneH(?) rypyn KaTbl~ap,tJPOM!'
~e~pey(?) turup katlnar, ~orom!'
bunu ana baglaym, yigitlerim!"
3M~J1KblpK tJOpoYHYHYKKaH~a,
Emdi kirk ~oro iintin ukkanda,
Kuk yigit bu sozii duyunca,
AK-Kynara KaMananKemecnu?
Ak-kulaga kamalap ketpespi?
Ak-kula'mn ~evresini sarmazlar ml?
1525 MaHaCTblHYHYHYKKaHCO~,
Manastln tiniin ukkan son,
Manas'ln sesini almca
6aTbiparnaTyrnnecny?
batlraa ttipOspti?
hep erce yola diitiller,
8KYM-60noT, T(3pe-6eK,
Oktim-bolot, Toro-bek,
Oktim-bolot'la Toro-bek,
"AtJ-6yy~aH!" YHYHcanblnTblp,
"A~-buudan!" iiniln sallptu,
A~-buudan'abagudllar.
KalTbi cypen KanblnTblpkattl silrop kallptlrOnu iIeri saldllar.
~530 6aWblHtlaHKancanblnTblp.
bam ~aykap sallptu.
At ofke ile basavurdu.
Ax-KynaHbI Kapaca~,
Ak-kulam karasafi,
Ak-kula ala bakarsan
aCblnTeHTeK3p MaHac
asll tentek Er Manas
ateli can bu asil Er Mana.\",
AK-KynaHbIcypenTYP,
Ak-kulam silroptilr,
Ak-kula'YI stirmekte hep.
AtJ-6yy~aHeTKepyn
A~-buudanotkoriip
A~-buudan'l ge~ti derken
1535 KaHpaTapTblnrypynTYp.
kayra tartlp turuptur.
onu arkada buaktl.
Opyc-Ta 60nco, KaH3~U,
Orus-ta balsa, kan edi,
Rus da olsa han idi 0,

MANAS DESTANI

140
6Hp TanaH 3JIAHH6aIII 3AH.
'A'I-6YYAaHAbi xonro XaKIIIbl
KblnanblK!
)Konro XaKIIIbI KbmraH COI\,
1540 AK-KynaHblH Ke-ryHeH
aHm canbm KerenHK!'
KeH-KaIIIKaCblH 'Iorymyn,
QOI\ )l<:onoH-KaH aHlTbl AeHT.
EaTblp Mmac Kapacal\,
1545rypa

KMAbl A'I-6YYAaH!

)Kap KYAaHra xanblHbln,

)KacaraHra cHHHbm,

C~I kIlallk!
Colgo cak1kllgan sofi,
Ak-kulamn kotilnon
anan sahp ketelik!'
Koy-kakasm c;ogultup,
C;ofi Coloy-kan ayttl deyt.
Baur Manas karasafi,
turn kaldl Ac;-buudan!
Car Kudayga cahmp,

3MAH aHAbI Kapacal\,

KYHY-TYHY OHTepT KYH

Casagangasiymp,
AC;-buudandltartt' ele.
CIgllarga cer tappay
too kulagan emedey
cerdi kaapcoguldu!
'Otilk-minen clku!' dep,
Okiim-bolot, Toro-bek,
Manasun c;orosunkelip c;apt'ele,
kIzlk uru boldu deyt.
Emdi aydl karasafi,
kiinii-tilnii on tort kiln

HaH3a-MHHeHCaHbllIIbm,
xapKaCbI KeKKe 'IblrbllIIbln,
6anTa-MHHeH 'Ia6bllIIbm,

nayza-minen saYIlp,
carkasl kokko C;lgllp,
balta-minen c;abllp,

6MAarblHaH aHpbllIIbln,
Kblnbl'l-MHHeH 'Ia6bllIIbm,
xaHbl KonAO anbllIIbln...

baldagman aynlp,
klhc;-minen c;abllp,
cam koldo ahlp...
kIzlk uru bolgon sofi,
Kaplrdm kam C;ofi Coloy,
Kafikaydan kabar cetken sofi,
agar alun, ak kiimii,
Coloy talap algan sofi,
Altaylagan kop Kaplr
namlS klhp ketken sofi,
on be c;oro ba bolup,
Almambet turdufi uruta,
celekti cerden tilriiiip,

A'I-6YYAaHAbI TaplT'3ne.
)l<:blrbmapra xep TannaH
1550TOO KynaraH 3MeAel:i
xepAH Kaan xoryJIAY!
'8IIITYK-MHHeH XbIKTbl!' Aen,
8KYM-6onoT, Tepe-6eK,
MmaCTblH 'IOpocYH KenHn 'Iarrr'3ne,
1555 Kbl3blK YPYIII 6oJIAY Ae~T.

1560

bir talay eldin b~ edi.

,Ac;-buudandlcolgo

Kbl3blK YPYIII 6onroH COI\,

1565 KanblPAblH KaHbl QOI\ )Konol:i,
Kal\KaHAaH Ka6ap XeTKeH COI\,
arap anTblH, aK KYMYlII,
)KonoK Tanan anraH COI\,
AnTaHnaraH Ken Kanblp
1570 HaMblC Kbmbm KeTKeH COI\,
OH 6eIII 'IOpO 6aIII 6onyn,
AnMaM6eT TYPAYI\ YPYIIITa,
xeneKTH xepAeH TYPYlIIyn,
TyneKTY Ha~3a cYPYlIIyn,
1575 6aIIIbl-KocYH 6apanan,
6YTKeH 60lOH xapanan,
KOKOOOpblHAaHKapa KaH
KoHHYHa xaMaH TOnYlIIyn,
KanblPAblH HIIIH OI\OlIIyn
1580 aK Kal\rbl Hep CblPAblraIII
KaIIIblH xapa 'IanTblpbm,
KaH xeTKYPAY AnMaM6eT ...
KbiTaKnapAblH Kol\yp-6aK
eIIITYY, KeKTYY Kyn 3KeH.
1585 Cap'anaHbl xyprycneH
Cap'ana MHHreH AnMaM6eT
AKrblp-xanbi 6oc TeMY
Cap'anaHbl xyprycnel:i,
xaH 6aIIIbi TonrOH OK 6onAY,

tilpektil nayza siiriiiip,

bal-kosiin baralap,
biitkon boyun caralap,
koy boonnday kara kan
koynuna caman toluup,
Kaplrdm ii ofioup
ak kafigl ier slrdlga
kam cara c;apUnp,
kan cotkiirdii Almambet...
Kttaylardm Kofiur-bay
otilii, koktilii kul eken.
Sar' alam ciirgiispOy
Sar'ala mingen Almambet
Ayglr-cah bas tofidii
Sar'alam ciirgiispOy,
can ba1taIga" ok boldu,

bir stirii insamn bal idi.

A~-buudan'l yola
C;lkarallm!
Gnu yola ~lkarallm,
Ak-kula'mn arkasmdan
biz onu yola salallm!"
Erlerini toplayarak,
ulu Coloy Ran boy Ie demiti.
Bahadlr Manas bir baksana,
dUrakladlAc;-buudan!
Mevlam Rtida'ya yalvanp
Yaratan'a slgmlp,
A~-buudan'l~ektiler!
Yuvarlanacak yer bulamayan
dagdan yuvarlanan kocakarl gibi
yeri tutup Ylglldl!
Fenallk yaplldl diye
Oktim-bolot, Toro-bek
Manas'in yigitlerine saldlrdllar,
klzgm vuruma baladl.
Artlk aym gtinlerini sayarsan
gece gtindtiz tam on dart gtin
mlzraklarla ~arpltllar ,
parlltlSI goklere vurdu her.
Baltalarla vurutular,
baltalarla kopanp,
k111~larla
yardllar.
Oklanm ellerine allp
klzgm vurumalar oldu.
Kafir ham ~on Coloy'a
Kankay'dan habergelince
san altm, beyaz gtimtiti
Coloy gelip yagma etti.
Altayca baglran kafirler
bir ~ok fenallk edince
on be yigidin bama ge~ip
Almambet cenge kantl,
tugu yerden kaldlrdl 0,
piiskillIti mlzraglnl kaldlrdl,
bagoz yara here,
btittin govde yaralanml,
koyun cigeri gibi kara kan
gogstinti doldurmutu her.
Kafirin ii iyi gitti.
maden ~ivili alaca eyerin
kaYl1iki par~a oldu,
klZIl kan kustu Almambet...
~inlilerin Konur-baY'1
pek kinci bir ~apkln idi.
San-ala'Yl oradan ytiriitmedi,
San-ala'ya binen Almambet
Aygu-call'mn boz tepesine
San-ala'YIytiriitemedi.
kal~aslher oklar doldu,

~i!
I,'!,

\11

"i

BOK-MURUN
1590 Ka6blJIaHTepe )l(OK6oJIAY!
3KH )l(arblH MapaHblO,
AnMaM6eTTerepeKTe KapaHblnOIlIY TeHTeKKeJI'aTaT!

kabIian taro cok boldu!

Eki cagm maramp,
Almambet togorokto karampOu tentekkel'atat!

83YHeHe3Y o~ypaitT,
1595 AK-KYJIaHbI
apbl-6epH)l(eTeJIen!
Capbl e3eK qanbIn KeTnecHH!
TYSlrbIHaKaHTyllIyn,
6ap TaMaHooJIynKan6acbIH!
AnMaM6eT rypyn MblHbIaitTaT:
1600 'Keit-raIlIKaHbIH KOOYKeJIeT,
Ke6y )l(OK,TepeM,
Can-KamKaHblH)l(apblMKeJIeT,
)l(apblMbI )l(OK,TepeM,
)l(bIJIKbIJIYY
)l(epre rySlKqbI, TepeM,
3JIAYY)l(epAe KereH )l(aT, TepeM,
Kblcryy )l(epAeoitHOmqy, TepeM,
1605 aK Ka~rbI Hep cblpAblram, TepeM,
KambIH)l(apa qanTbIpbln, TepeM,
KaH)l(eTKYPAYAnMaM6eT,TepeM!
AnTbI apaaH KanblPAaH,TepeM,
apacblHaTamTaAbI~,TepeM.
161 0 KaHAait mYMAYK
6amTaAbI~,TepeM?'
AHAa aitTTbI~3p MaHac:
, AHAait 6oJIco, ait )l(apKbIH,qOPOM,

Oziinon ozii onurayt,

Ak-kulam an-heri cetelep!
San ozok yallp ketpesin!
Tuyagma kan tiiiip,
bar taman bolup kalbasm!
Almambet turup film aytat:
'Koy-gakamn kobii kelet,
kobii cok, taTom,
Sap-kakamncarlm kelet,
carlml cok, taTom,
cIikIiuu cerge tuyakyl, taTom,
eldilii cerde kogon cat, taTom,
kIstuu cerde oynoyu, taTom,
ak kangl ier slrdlga, taTom,
kam cara yaptInp, taTom,
kan cotkiirdii Almamhet, torom!
AltI araan Kaplrdan, taTom,
arasmaffitadln, torom.
Kanday umduk
batadln,torom?'
Anda ayttIn Er Manas:
' Anday balsa, ay CaTkIn,yorom,

e3Y )l(aKmbl, KYH)l(apKbIH,qOPOM,

Ko~rypooJIy-6aiiAblH
Kom-a6aM, qOPOM,
1615 Kom aT-MHHeHyitre 6ap, qOPOM!

ozil cakl, kiln caTkIn,yorom,

Konguroolu-baydm
Ko-abam, yorom,
ko at-mineDilygo bar, yorom!

Capbl-e3eHqyitAY
KblAblpbln, qOPOM,
6Mp qe~epAY ama Kep, qOPOM,
Ke~ TanaCTblH6o1OHAa,
qOPOM,
AJITbI-6aitAblHapanAa,qOPOM,
1620 aTaKeM)KaKblO-6aitAbIH
3JIM6oJIyqy, qOPOM,
TeKep YCTa6oJIyqy,
6epAMM3JIe6em ait )l(YCY6oJIroJIY,
AK-an6apc CblHblnKanranbl.
KbIJIAbI6'3KeHKbiJIblIIITbl,
1625coKry6'3KeH COOTTbl?
KblJI6aca 3MAMKblJIblIIITbl,
COKnoco3MAMCOOTTbl,
TeKep YCTaHbl
6MpeJITypyn CaJIbl~ap!
)KaTblK TMJIAYY
A)I(bl6ait, qOPOM,
1630 MblHAaHapbl ceH 6apca~, qOPOM,
Haprbl aTaCblKaM6ap-KaH,
e3Y aTaCblAitAap-KaH,
AiiAap yYJIYKeKqere
KeK-ana aTblH6epcMHAe!
1635 KeK-ana aTblH6epfiece,
KeK-anacbI KOCKe)l(eTKMHqe,
KeKqeAeH 6allIKa )l(OOM~OK!

Sarl-ozon <;iiydil
kldmp, yorom,
biT <;onordil aa kor, yorom,
ken TalastIn borunda, yorom,
AltI-baydm aralda, yorom,
atakemCaklp-baydm
eli boluyu, yorom,
tokor usta boluyu,
herdim ele he ay cilsil bolgolu,
Ak-albars smlp kalgall.
KIidlb'eken kllltl,
soktub'eken SOOttl?
KIibasa emdi kliltl,
sokposo emdi soottI,
tokor ustam biT oltiiriip sallnar!
Catlk tildilil Aclbay, ~orom,
mmdan an seD barsan,yorom,
nargl atasl Kambar-kan,
ozil atasl Aydar-kan,
Aydar uulu Kokyogo
Kok-ala atIn bersinde!
Kok-ala ann herbese,
Kok-alasl kosko cetkin~e,
Kok~6don bakacoom cok!

141
kaplan efendi yok oldu!
tki yana lillgmca bakarak
Almambet etrafl taradl:
Ay bak, ate~li can geliyor!
kendi kendine konu~up
Ak-kula'YI saga,sola liekiyor!
Cerahat toplamasm,
tlrnaklanna kan oturmasm,
biisbiitiin basta olmasm!
Almambet dedi ki:
"Erlerin kimi geldi, kimi
gelmedi, efendim,
giiliIiilerin bir klsml geldi,
yansl yok, efendim,
at olan Jerde nal izi olur, efendim,
balk olan Jerde hlrslz bulunur, efendim,
kIz olan Jerde alk bulunur, efendim,
maden liivili, alaca eyerin, efendim,
bak kaYI~1yarlldl, efendim,
kan kustu Almambet, efendim,
altl kafir siiriisiine, efendim,
beni saldm, efendim,
nasll boyle fena bir i~
ettin, efendim!"
0 zaman Er Manas dedi ki:
"Va oyle mi, ay 1~lgl yigidim,
ozii giizel giin 1~lgl yigidim,
Konguroolu-bay'm oglu,
Ko~-abam, yigidim,
iki atla evine gidiyor, yigidim,
sari yatakll <;u boyunca
atml stir, yigidim,
<;onor daglnl a~lver, yigidim,
geni~ Talas boyunda, yigidim,
Altl-bay'in kabilesinde, yigidim,
babam Caklp'in
yurdunda, yigidim,
bir Tokor usta var,
i~te be~ ay evvel ona,
klrllan ~u kilici vermi~tim,
klllclmi tamir etti,
zlrhlml da 0 yapml~tl.
Kilici yine yapmaz ise,
zlrhl ~imdi yapmaz ise,
Tokor usta'YIoldiiriin!
Tatll dilli Acl-bay, yigidim,
benden once sen git, yigidim,
arka atasl Kambar Han,
kendi babaslAydar Han,
Aydar'in oglu Koklio'ye
Kok-ala atml versin, de!
Kok-ala atlnl vermezse
Kok-ala'YI gormezsen,
Koklio'den baka dii~manlm yok!

MANAS DESTANI

142

1640

1645

1650

1655

1660

1665

1670

1675

1680

1685

1690

Ke~ AJIJKaH}1q}1HAe,
eCT'aw3KeH)KaMrblpqbl,
)KaMrblpqblra JKeT}1!IatiT,
anTblHKeCTYYMepA}1weH,
MepA}1WeHA}1
6epC}1H
Ae!
MepA}1WeHA}1
6ep6ece,
)KaMrblpQblAaH6awKa JKOOM
JKOK!
CYT-60noTTY6epC}1H
Ae!
Kap'yCTa Kblnbln 6eK COKKOH,
CYT-6onOTe3YJKaKW'3ne.
AMaH apbI ceH6apca~,
3n QeT}1HAe
Kowow 6ap,
JKYpTKapblcbI K}1W'3ne,
aMaH 6aTaanbln KawT!
AHAaHapbIceH 6apca~,
A6blnati, )Ka~rblp, KaH-KOJKO~
aHAaH6aTaanbln KawT!'
AJKbl6awJKYPY!IKeTT}1AewT,
Ko~rypoony yyny Kow-a6bIIlI
KOWaT-M}1HeH
QanTbIAewT,

Ken Alcan i~inde,

6st'ay eken Camglr~I,
Camglr~lga cetip ayt,
altm k6sttiti Merdiyen,
Merdiyendi bersinde!
Merdiyendi berbese,
Carnglr~ldan bakacoom cok!
Stit-bolottu bersin de!
Kar'usta klllp bek sokkon,
Stit-bolot 6zti cak~'ele.
Andan arI sen barsan,
el ~etinde Ko~oy bar,
curt karlSI ki~' ele,
andanbarn ahp kayt!
Andan an sen barsan,
AbIlay, Cafiglr, Kan-kocon
andanbarn aIlp kayt!'
Aclbay ctiriip ketti deyt,
Konguroolu uulu Ko~-abI~
ko~ at-minen ~aptI deyt,

capbI-e3eHQytiAY KbIAblpbln,
sarl-6z6n ~tiydti kIdmp,
6}1pQe~epAY aWTbIAewT,
biT ~6n6rdti a~tI deyt,
Ke~ TanaCTbIH6oIOMa,
ken TalastJn boyunda,
Ke~ Kon-aTa oIOHAa,
ken Kol-ata oyunda,
)KaKbm-6ati 3n}16ap 3KeH,
Caklp-bay eli bar eken,
AJITbl-6awAblH
apaaHAa.
AltI-baydm araanda.
TeKep ycTa 6apAbl AeWT,
T6k6r usta bardI deyt,
amaH 3KeHYCTara.
aytkan eken ustaga.
ToKep YCTaMblHblaWTaT:
T6k6r usta mInI aytat:
'KbinAblM 3ne KblnblllITbl, QOPO,
'KIldlm ele klh~tJ, ~oro,
COKTYM
3ne COOTTbl,
QOpo!
soktum ele soottJ,~oro!
MeH TeHTeKKe6apawH,QOPO,
Men tentekke barayn, ~oro,
MaHacKaJKOO!IawTawH,
Qopo!
Manaska coop aytayn,~oro!
KblnblllITblH JKaWblH
awTKaHCO~,QOPO,KIh~tJn caym aytkan son, ~oro,
Kapa 633 M}1H}1!IKawTatiH,Qopo,
kara bee minip kaytayn, ~oro,
KaHbIKewreaWTaWH,
QOPO"
Kamkeyge aytayn, ~oro!'
TOKOpYCTaMblHbIawTbm,
T6k6r usta mInI aytJp,
aTKaM}1H}1!I6acTblpAbI,
atka minip bastJrdl,
MaHaCTblKOCTew
6aCTblpAbl.
Manastl k6st6y bastJrdl.
MaHaCKaJKeTeKenreHCO~,
Manaska cete kelgen son,
MaHaCKacanaM6epreH CO~,
Manaska salam bergen son,
MaHac awTTbIYCTara:
Manas ayttJ ustaga:
'KbinAbl~6'3ne KblnblllITbl, AapKaH? 'KIldlnb'ele kIll~tl, darkan?
coKTY~6'3neCOOTTbl,
AapKaH?'
soktunb'ele soottJ,darkan?'
TOKOpycTa JKOO!IawTTbl:
T6k6r usta coop ayttJ:
'KblnAblM 3ne KblnblllITbl, TeHTeK,
'KIldlm ele klh~tJ, tentek,
COKTYM
3ne COOTTbl,
TeHTeK!
soktum ele soottJ,tentek!
KblnblwTblH JKaWblH
awTatiH,TeHTeK! KIII~tJncaym aytayn, tentek!
KblnYYHaQblAa6aw,TeHTeK,
KIluuna ~Idabay, tentek,
JKaMaHJKaHblMKblwHanAbl,
TeHTeK;
camancarum klynaldl, tentek;
orecYHOQblAa6aw,TeHTeK,
6gostino ~Idabay, tentek,
3ny orOM JKOlonAY,
TeHTeK;
elti 6g6m coyuldu, tentek;
corYYHa QblAa6aw,TeHTeK,
soguuna ~Idabay, tentek,
COM6anKanap JKOIOnAY,
TeHTeK;
som balkalar coyuldu, tentek;

Geni Alcan memleketinde

Er Camglr1 Yaamakta
CamglrI'ya git de ki:
onda altln gozlii Merdiyen Var
Merdiyen'i versin, de
Merdiyen'i vermezse,
Sill ~eligi de versin de!
Gnu kar iistiine iledi,
bu slit ~elik pek giizeldir.
Oradan oteye gidersen,
bu yurtta Er Kooy yaar,
halkm en yallsldlr 0,
git onun duasml al!
Oradan ileri vanrsan,

.
'Ji:\
'tl
~
i:
;j
:

Abllay, Canglr, Kan-koco'dan

sendua al gel!"
Acl-bay yiiriiyiip gitti,
Konguroolu oglu Ko-abl
iki atla kotu gitti,
san yatakll <;u boyunca gitti,
<;onor daglm da atl,
geni Talas'ln boyunda,
geni Kol-ata vadisinde,
Cakip-baY'ln halki yaar,
Altl-bay airetinde.
Oradaki Tokor Usta'ya var,
ona hamn soziinii de.
0 zaman Tokor usta dedi ki:
"Ben klllCI yaptlm, ey yigit,
hen zlrhl da yaptlm, ey yigit,
hen Uateli cana gideyim, ey yigit,
Manas'a cevap vereyim, ey yigit!
Klllcl methedeyim, ey yigit,
kara klsraga binip doneyim, ey yigit,
Kamkey'e haber vereyim, ey yigit."
Tokor usta boyle deyip
ata bindi
Manas'a yollandl.
Manas'ln JanIna vannca,
Manas'a selam verdi.
Manas, ustaya dedi ki:
"KlllCI yaptm ml, sanatkar?
Zlrhl da yaptm ml, sanatkar?"
Tokor usta cevap verdi:
"KIIICI yaptlm, ateli can,
zlrhl da yaptlm, ateli can!
KlilCI methedeyim, ateli can!
Bu ie dayanamaYlp,ateli can,
camm ~ok yandl, ateli can,
egeye dayanamadl, ateli can,
elli egem koreldi, ateli can,
dogmeye dayanamadl,ateli can,
som baltalanm klnldl, ateli can,

BOK-MURUN

143

6acYYHaqMa6aH, TeHTeK,
6aJlAapblM6apbl )KaAaAbl,TeHTeK!
"MH3H capblOOJlCYH!"
Aen,
1695 MH3HHyyra cyrapAblM,TeHTeK!
83YMY Kapan WHJlTe6e,
TeHTeK:
KaTYYYPYWKacaJIbl~ap,TeHTeK!'
KaHTa )KYPAY3p MaHac,

basuuna~idabay, tentek,
baldanm barl cadadl,tentek!
"Mizi Saribolsun!" dep,
mizin uuga sugardlm, tentek!
Oziiiidii karap iltebe, tentek:
katuu uruka sailiiar, tentek!'
Kayta ciirdii Er Manas,

basmagadayanamadl, ateli can,

koriigiim patladl, ateli can,
klilcm agzl sarI olsun diye,
keskin yerine agu siirdiim, ateli can,
kendine dogru sallama, ateli can,
sert dogiite kullan, ateli can!"
0 zaman Er Manas evine kotu,

KblpKqoporo KeMH AeHT.

1700 Ka6blJlaHTYYraH3p MaHac
KblpKqoporo aHTTblAeitT:

kIrk ~orogo keldi deyt.

,
Kabllan tuugan Er
Manas
kIrk ~orogo aytll deyt:

kIrk yigidine kavutu.

~
Kaplan dogan
Er Manas.
kIrk yigidine dedi ki:

'CaitblHAblK-CaprbIJl
MHHeJlH,
qOPOM! 'Saymdlk-sargli mineli, ~orom!
"<;abuk olun atlara binelim, yigitlerim,
3pHKce-KYJlaH
aTaJlbl,qOpoM,
erikse-kulan atail, ~orom,
isterseniz kulan vurailm, yigitlerim,
3pHKnece-MeHpereaTaJlbl,qOPOM!
erikpese-moyrogo atall, ~orom!
istemezsenizhedefe atallm, yigitlerim!
1705 Yq-KapOOJlra6apaJIbl,qOPOM,
O~-karoolga barail, ~orom,
O~-karool'a varallm, yigitlerim,
AitAap-KaHyYJlY
Aydar-kan uulu
Aydar Han'm oglu
KeKqeAeH, qOPOM,
Kok~odon, ~orom,
Kok~ti'den, yigitlerim,
KeK-aJl'aT cypan 6epreH
Ktik-al'at surap bergen
Kok-ala atl istedik, veren
)KOK,qOPOM,
cok, ~orom,
yok, yigitlerim,
MaJlraKapoo "llIblK Tblp!" KYJl,qOPOM,
malga karoo "~Ik tlr!" kul, ~orom, davar ~obarn 0 koleden, yigitlerim,
KeKqeAeH 6awKa )KOOM
Kok~Odonb3kacoom
Kok~o'den b3kadiimarnm
)KOK,qOPOM!
cok, ~orom!
yok, yigitlerim!
171 0 3pTe~-MHHeHTypy~ap, qOPOM!
Erteii-minen turuiiar, ~orom!
Sabahleyin erken kalkln, yigitlerim!
Cap'aJlara MHHeKep,qOPOM!
Sar'alaga mine kor, ~orom!
Sen Sarl-ala'ya bin, yigidim!

1715

1720

1725

1730

1735

Yq-KapOOJleTyn 6ap, qOPOM!

KaJlAblparblHCaJIblHraH,qOPOM,
KaJlAaHMaJlblHKepyn KeJl,qOPOM!
CaJl6blparblHCaJIblHraH,
qOPOM,
)J(aH3a~MaJlblHKepyn Ken, qOPOM!
)J(a~blc aTTblH)KOnYHAa,
qOPOM,
)J(a-MepKeHHH)KerHHAe,qOPOM,
Kb13bln-KeKeH)KaHbl6ap, qOPOM,
KanblPAblHKaHblqo~ )J(onoH
)KblnKblCblHOTTOp)KaTaTAeHT,
)KblnKblHblqanbln aJlbl~ap!
)J(blnKbl OTTOpon 60nco,
)KblnKbl6aCblnaJlaJIbl!
KepYH6eH KypMeHKHHenH!
Tony TOHonaJlaJIbl!
Ta~ TY~KYHynaTKaHCO~,
Tapa3a)KblnAblC6aTKaHCO~,
)KblnAblCKaOMon qblKKaHCO~,
Cap'anaHbl MHHAHAeHT,
Cap'aJla MHHHnAJlMaM6eT,
qaJIrblHra )Kypyn KenAHAeHT.
)Ka~rbICaTTblH)KOnYHAa,
)J(a-MepKeHHH)KerHHAe
KanblPAblHKaHblqo~ )J(onoH
)KblJlKblCblOTTonKenHnTHp.

TerepeKTe KacTblpbln
)Kep apblTbln 6aCTblpbln,
)Kep apblTblnanraH CO~.
1740 KaHTaCaJlAblTepere,
Tepere KenHn aHTTblAeHT:
')J(aHrblc aTTblH)KOnYHAa,

O~-karool otiip bar, ~orom!

Kaldlragm sailngan, ~orom,
Kalday mailn koriip kel, ~orom!
Salblragm salmgan, ~orom,
Cayzaii mailn koriip kel, ~orom!
Caiils attln colunda, ~orom,
Ca-Merkenin ceginde, ~orom,
Klzli-ktikon caYI bar, ~orom,
Kaplrdm karn <;oii Coloy
cliklsm ottor catat deyt,
cl1klnJ ~ailp ailiiar!
Cl1kl ottor 01 bolso,
cllkl baslp alail!
Ktiriinboy kiirmon kiyeli!
Topu tonop alai!!
Taii tiiiikiiyiip atkan son,
taraza clldlS batkan son,
cl1dlska oiidop ~Ikkan son,
Sar'alam mindi deyt,
Sar'ala minip Almambet,
~algmga ciiriip keldi deyt,
caiigls attln colunda,
Ca-Merkeninceginde
Kaplrdm kam <;oii Color
cllklsl ottop keliptir,

O~-karool'a kadar git, yigidim!

Ok ~antaslrn sallandlran, yigidim,
Kalday'm mailrn gor de gel. yigidim!
Ok ~antaslrn sallandlran yigidim.
Cayzan'm malml gor de gel yigidim!
Yalrnz atlrnn yolunda, yigidim,
Ca-Merke'nin yarnnda, yigidim.
Klzli-kokon denen yer var, yigidim,
kafirin ham <;on Coloy
orada at siiriilerini otlatlr,
atlan ~allp getirin!
Atlarl otlar goriirseniz,
siiriiyii yakalaYlp alln!
Kimseye goriinmeden kaputlan giyin!
Yagma edip gelin!
Tan yeri aganp,
Terazi YlldlZI batarken.
giine parlaYlp~Ikarken.
Sarl-ala'ya bindi.
Almambet San-ala'ya binip
keif yapmaya ~Iktl.
Daraclk bir at yolunda,
Ca-Merke'nin tam kenarmda
kafiri n ham <;on Coloy'un
at siirilleri otluyordu.

togtirokto kastlrlp
cer arltlp bastlnp,
cer antlp algan soii,
kayta saidI torogo,
torogo kelip ayttl deyt:
'Cangls attln colunda~

Dort yamna doniip baklndl,

her tarafi aratlrdl.
Her tarafi araymca
sonra efendisine donerek
efendisine oyle dedi:
"Daraclk bir at yolunda.

144

MANAS DESTANI
)Ka-MepKeHUH xemHAe,
XblJlx:l.lCbl OTTOn KeJlUnTUp, TepeM.

1745 amy 6yryH

aTTaHbIn, TepeM,

YPYHranb( TOO60Jl~Y, TepeM,

)KOJloH-MUHeH xoo 60Jl~YK, TepeM!
TyneK-ry xep~eH TypeJlY, TepeM!
)KblJlx:I.IHbI KaTTYY mHeJlU, TepeM!
1750 KaJI]UJlparhIH canhIHraH, TepeM,
Kan~aii-nb( CaHhIn ananhI, TepeM!'
MaHaCKa xoon 6ep~u ~eHT.
AA 6aT1,{p MaHac aHTThI ~eHT:
'ATbI xaKmhI, aH xapKblH, qOPOM,
1755 aTKa qyaK KYH ryyap, qOPOM,
3P 3M]J;H XOpTOp KYH Tyyap, qOPOM!
Y CTara xoon 6epeJlu, qOPOM!
3M~H KaHCCa~,YCT'eKe ~apKaH,
KbIpK XYJlYHAY 633 anrblH!17 60 KbIJlhlq},l~HblH KhIHOO~eHT.
KaHhlK:eiire aHTa 6ap:
aK KypeKe, ToproH Kec,
)KaKaCbI aJITbIH, xe~u

)Kec,

KapaHbIH ory KaKnaraH,

1 765 6apalVlhlH ory 6amaraH,
KeJlTeHHH ory KeJl6ereH,
"AK-OJlUOK" ~ereH TOHYM6ap!KaHhlKeHre aHTa 6ap!
EUp~H aJIhIn )KanChIH~e!
17703ceH
6aphIn coo KaHccaM,
CanaM3T 6apbIn caK KaHccaM,
)KOJloif,!{YH YJlYY KbIChl YJlyy-6uKe
e3y~e TOKOJI KhIJlapMhIH,
KUqU KblChI KumMumm
1775 YYJlyHa aJIhIn 6epepMHH!
3M~U KaHTKblH, YCT'eKe!'
YcTa ;Kypyn KeTTH ~eHT.
3M~U Xb(JlKhl THHMeK 60Jl~Y AeHT.
A~rblqaJI KaCblAK-caHK3JI
1780

)KOJlOMYH caH6bl Typ6aH6bl?

Y6aaJIY Kepl1M (?) Kl1illl1 3KeH,
TYH~e TymTY KepynTYp.
3pTe-MuHeH ryPAY ~eHT,
6acbln "eMu )KOJlOHrO,

1785

)KOJlOHro KeJll1n aHTTbl Aei1T:

'T06a, )KOJlOH, qO~ KaHbIM,
TYHAe xaTbln TYill KepAYM,

TYH~ery TYillYM onKOH TYill,

cblpa ;KyperYMHYH 6aillbl
1790 aTTaH TYHJlan KonKOH TYill!
Kapaqafibl )KaMaH ~en,
aT Ty6YPTYH Ken YKTYM,
)KOO Kop~yrYH
1795

Ken TapTTbIM!-

ACblJlhlMbl Kep6eAYM,
a3a6b1MbI Ken TapTTbIM,
6aTbip )K.OJlOH, qO~ KaHbIM!

Ca-Merkenin ceginde,
CilkiSI ottop keliptir, torom.

Ca-Merke'nin tam kenannda

atiarmi otiatiyor, efendim!

Ou biigiin attamp, torom,

urungail too boldu, torom,
Coloy-minen coo bolduk, torom!
Tiipoktii cerden tiirolii, torom!
CI!kmi kattuu tiyeli, torom!

bu giin atlara binelim, efendim,

etrafI hep daglIk, efendim,
Coloy'la diiman olduk, efendim,
tugumuzu kaldmp biz, efendim!
Atlara hiicum edelim, efendim!

Kaldiragm salmgan, torom,

Kaldaydi saYIpalalI, torom!'
Manaska coop rerdi deyt.
AA batIr Manas ayttI deyt:
'AtI CakI,ay carkIn, ~orom,
atka ~uak kiln tuuar, ~orom,
er emdi cortor kiln tuuar, ~orom!

Ok ~antasim saiiandiran, efendim,

KaldaY'I sanp alalIm, efendim!"
Manas'a bOyle cevap verdi.
Er Manas ona dedi ki:
"Adl giizel ay IIgI, yigidim,
atlar i~in giin pek slcak, yigidim,
erlere de gii~ olacak, yigidim,

Ustaga coop rereli, ~orom!

Emdi kayssafi,ust'eke darkan,
kIrk kulundu bee algm!KIII~Ifimn kInoo deyt.
Kamkeyge ayta bar:
ak kiiroko, torgoy kos,
cakasl altIn, cefii ces,
karamn ogu kakpagan,
barafidm ogu batpagan,
keltenin ogu kelbegen,
"Ak-olpok" degen tonum bar!Kamkeyge aytabar!
Birdi alip capsmde!
Esen banp soo kayssam,
salamat banp sak kayssam,
Coloydun uluu kiSI Uluu-bike
oziifio tokol kI!armm,
ki~i kiSI Kimiti
uulufia alip be:rennin!
Emdi kaytkIn, ust'eke!'
Usta ciiriip ke:ttide:yt.
Emdi cI!kl tiymek boldu deyt.
Afigl~al kasl Ak-saykal

Usta'ya cevap verelim, yigidim!

-5imdi evine donerken, iistat sanatkar,
kIrk kIsrak al da git,
bu, yaptIgm kI!I~ i~indir.
Kamkey'e sayle, de ki:
Giizel bir zincir zirh vardIr,
yakasl altIn, yeni bakIr,
ona hi~ bir ok ilemez,
hi~ bir tiifek kurunu ge~mez,
hi~ bir kurun ilemcz,
Ak-olpok diye bir zIrhlm var,
Kamkey'e sayle bunu!
Hepsini giizelce saklasm,de!
Sag kalir eve vanrsam,
selametle eve donersem,
Coloy'un biiyiik kIZI Uluu-bike'yi
sana kuma kI!arIm,
kii~iik kIZI Kimi'i de
ogluna zevce getiririm!
Haydi artik don evine!"
Usta oradan ~Ikip gitti.
Bunlar atlara saldlrdl.
Angl~al kIZI Ak-saykal

Coloydun saybi turbaybl?

Ubaall kerim (?) kii eken,
tiindo tiitii koriiptiir.
Ertefi-minen turdu de:yt,
baslp keldi Coloygo,

Coloy'un karlsl degil mi?

Pek kerim bir insan idi,
gece bir riiya gormiitii.
Erkendenayaga kalktI,
~IkIp Coloy'a geldi 0,

Coloygo ke:lip ayttI de:yt:

'Toba, Coloy, ~ofi Kamm,
tiindo catIp tii kordiim,
tiindogii tiiiim opkon tii,
Sira ciirogiimniin baI
attay tuylap kopkon tii!
Kara~amcaman dep,
at tiibiirtiin kop uktum,
coo kordugun kop tarttIm!ASIIIfidi korbodiim,
azabifidl kop tarttIm,
batIr Coloy, ~ofi Kamm!

Coloy'a gelince dedi ki:

"Tovbe, Coloy, biiyiik hanlm,
diin gece bir riiya gordiim,
bu pek miithi bir riiyaydl,
yiiregimi iirkiiten
bir riiyaydl bu.
Kara~a'YI kotii niyetli goriip
her at sesi iittim.
Diiman zulmiinii ~ok gordiim!
Kudretini gormedim ben,
gazablm ~ok tattIm ben,
bahadlr Coloy, biiyiik han!

BOK-MURUN
TYHAe TYIUYM 6Y3YIlaT:
QblKaHaKTaU3p MaHac

Kiingo oroy tiyptir,

kiirmo tonop kiyptir,

Riiyam beni korkutuyor,

afm boylu Er Manas
siiriilerine saldlrmI~,
YIldlzlara dogru baklp,
yiiziinii giine~e c;:evirmi~,
elbise yagmalalp sIrtlna giymi~,

topu tonop saltptlr!Bu nemeni boluptur?'

Bu kurugan Saykallfi

baIIk yagmalaYlp ba~lna gec;:irmi~!

Bunlar ne demek olsa gerek?"
Bu bozuk Saykal i~te boyle

aurblp YPY 6auT~bl

ana KaQblil KeTKeHAHp.

Coloygo kelip aytt'ele.

Kapudm kam ~ofi Coloy
aytkan kepti ilbeyt:
'Menin ctlkIm kim alat?
Bu ~lkanaktay urn kul
aygu iirii baytaldl
ala ka~lp ketkendir.

Coloy'a gelip soylemi~ti.

Kafirin haru <;on Coloy
soylenen sozii dinlemedi.
"Benim aumI kim c;:alabilir?
Bu arm boylu haydut
carum kIsrak siiriisiinii,
allp kac;:mI~
olacak.

EaKTbl-Kyypau 6acapMblH;
MeH OIUY~y xeTileceM,

BaktI-kuuray basarmm;
men oufidu cetpesem,

Baku-kuuray'a gideyim,
orada ana yeti~emezsem,
oradan<;elek'e gideyim,
orada Dna yeti~emezsem,

XblIlKblra

THUll KanblIITblp,

1800 XblIlAblCKa O~OII canblIITblp.

K YHre opou TJ1UIITHP,
KypMe TOHOII KHUilTHp,
TOllY TOHOII CaIlblIITblp!Ey HeMeHH OOIlYIITyp?'
1805 Ey KypyraH CauKanbl~
)l(oIlouro KeIlHil aHTT'3Ile.
KaIIblPAblH KaHbl qo~ )l(OIlou
auTKaH KeIITJ1HIl6euT:
'MeHHH XblIlKbIM KHM anaT?
1810 Ey QblKaHaKTau ypy Kyn

1815 qeneKTJ1 QeHeil XeTepMHH;

MeH OIUY~y xeTileceM,
qeKHpTeHHH QaapTaIU,
MeH OIUO~y xeTepMHH;
MeH OIUO~y xeTileceM,
1820 Eou-6apaKTblH Kapa Talll
MeH olllo~y 6acapMblH;
MeH oIUO~y 6acilacaM,
KeK-oupOKTyH capbl cac,
MeH olllo~y 6acapMblH;
1825 MeH OIUO~y 6acilacaM,
KOIIYHY Tyypa 6acaMblH,
bIpraHTblHbl alllapMblH,
capbl e3eH q YUAYH6alllblHAa,
EyypanaHblH KalllblMa
1830 MeH OIUOMY 6acapMblH;
MeH OIUOMY 6acilacaM,
Aq-MapanAblH anKblMAaH
aT KYHpyrYH lllyueMYH
1835

qaTK~arbl
MaHacKa
qa6yynAY KOHOPMYH!
AHTTblpblil Kanbl~ 6epAHpreH
KaH 6anacbl KaHblKeH
alll 6HneKTeH anapMblH,
aT cO~YHaH canapMblH,

1840 Kapa 6eT, AK-cauKan,

caa KY~HY KblIlapMblH!
KapaqaHbl xaMaH AeII,

1845

KapMaH TyyraH KaH )KOIlOH,

MeHH TyyraH xaKlllbl AeII,
Kaqbm KenHil ceH THHCef\,
MeHHf\ XbmKblM KHM anaT?
Toonyy xepAe 6aAaM XOK,
XblnKblMHbl anap aAaM )!(OK:

1850

Tiindo wiim buzulat:

~lkanaktay Er Manas

145

Kapa xepAe KeMe XOK,

KaIIblp-MHHeH EycYPMaH

cllklga tiyp kallptlr,

clldlska ofidop sallptlr.

~elekti ~enepcetermin;
men oufidu cetpesem,
~ekirtenin ~aarta,
men oofidu cetermin;
men oofidu cetpesem,
Boy-baraktIn kara ta
men oofidu basarmm;
men oofidu baspasam,
Kok-oyroktun sarI sas,
men oofidu basarmm;
men oofidu baspasam,
Kopunu tuura basamln,
Irgaytlm aarmln,
sarI ozon ~iiydiin bamda,
Buuralamn kamda
men oofidu basarmm;
men oofidu baspasam,
A~-maraldmalkImdan
at kuyrugun iiyomiin
~atkaldagl Manaska
~abuuldukoyormun!
AyttIrlp kallfi berdirgen
kan balasl Kamkey
a bilekten alarmln,
at sofiunan salarmm,
kara bet, Ak-saykal,
saa kiifinii ktlarmln!
Kara~amcaman dep,
karadan tuugan Kan Coloy,
meni tuugan cak1dep,
ka~lp kelip sen tiysefi,
menifi ctlklm kim alat?
Tooluu cerde badam cok,
ctlklmm alar adam cok:
kara cerde keme cok,
Kapu-minen Busurman

<;ekirte'nin kayahgmda
beD ana yeti~irim.
Orada da yeti~emezsem,
Boy-barak kayalannda
onu beD basunnm,
orada da yeti~emezsem,
Kok-oyrok sazhgmda,
beD Dna yeti~irim.
Orada da yeti~emezsem
dogru Kopu'ya giderim,
Irgayu'YI a~mnm ben,
san yatakll <;u'nun ba~lnda
Buurala'run kar~lsmda
beD onu elbet basanm.
Gnu orada da basamazsam
Ac;:-maral'mtepesinde
at kuyrugu c;:ozerimbeD
<;atkal iistiinde Manas'a
c;:apulunuyarunda koyar mlYlm?
Evlenmek ic;:inbir c;:okpara verdigi,
haD klZI Kamkey'i
ince bileginden tutup,
aumm arkaslna ataYlm,
beDAk-saykal kadlm
sanacariye vereyim.
Karac;:a'ya
fena deyip,
~erdendogan Han Coloy,
beni, asil dogmu~ diye,
bana kaC;:lp
kanm olsan,
atlanml kim alabilir?
Dagllk yerde badem yoktur,
atlml alacak adam yoktur,
topraklarda gemi yoktur,
kafir ile miisliimanda

I;
II

MANAS DESTANI

146
Maa Kalil KaHTapap HeMe XOK!'
~rbIqaJI KbICbIAK-caHKaJI
,A~Kbw~a6aH TJ1MonTYP,
aCTbl )KonoH o~6o!' ~eII,
1855 AK-caHKaJI qbIKTbI cYHneHYII,
CaHKaJI 6aCTbI6~apra.
'CYMYPYII HaH3a TapmaraH,
cYM6aTTYY EonoT KynYHYM,
KaqblpraMaH KaTJ1IIaraH
1860 KaHparryy EonOT KynYHYM,
aTeKe~ )KonoH 6on6o~y,
Aq-6yy~aMbI anbl~ap!
ACbIn TYyraH MaHaCTbIH
1865

KeTYHeH KYYII 6arbI~ap,

XbWKbIHbI aHpbIII CaJIbl~ap!
HaMblC aMaH 6YTIIeH6y?
TYH~e TYIIIYM 6Y3ynaT,
KeKeTeH-KaMbIH alllblH~a

EOK-MYPYMaH TepeHYH
1870 OIllY KaHHbIH KalllblH~a
arap anTbIH, aK KYMYIII
TaJIaII aJI~bl aTeKe~MeH KOPKOMYHoIlIYH~aH,
o~o-TYpraH UIII 6on6oHT!'
1875 8KYM-6onOT, Tepe-6eK,
KaH aTaCbI)KonoHro
6acblII Ken~u 6aJI~apbl,
aTaCbl )KonoHro KeII aHTaT:
'KapaHbIH KaHbI, KaH )KonoH,
1880 aTeKe, Aq-6yy~aH~bl Mara 6ep!
qblKaHaKTaH YPY Kyn
KeTYHeH KYYII 6apaHH!
)KbmKblHbl aHpbln CaJIaHH!'
KaIIblp~blH KaHbl qo~ )KonoH
1885 aH~a aHTTbl 6aJI~apra:
,AH~aH ~e6e, xaIlI 6aJI~ap!
0 'IbIKaHaKTaH YPY KynaTaCbl KaHTblII KYYIITY,
3Hecu 3ruc TyynTY!
1890 A'I-6yy~aH~bl 6ep6eHMuH!A'I-6yy~aH~bl 6epreH CO~,
"YHYHe xaTblII Kan~bl!" ~en,
enKecy Ke6ep MaHacTblH!
A'I-6yy~aH~bl MeH MMHeMUH,
1895 aCTbl 6an~ap 6ep6eMuH.
KaJI~blparblH CaJIblHraH
Kan~aHblM Ken'lU KaIlIblMa,
6enAeM'IUCUHqaJIblHraH
MexuHuM Ken'lU xaHblMa,
1900 CaJI6blparblH CaJIblHraH
)KaH3a~bIM KenqU xaHblMa!
Taprbm-Ta3q Ken'lM KaIlIbIMa!'
Taprbm-TaJ ~aJIbl xaKKaH CO~,
AaJIblHa KapaII aJIraH CO~,

maa ka~ kaytarar neme cok!'

Afigl~al kISIAk-saykal
'AfikIldabay tim oltur,
astl Coloy ofibo!' dep,

bana kar~l ~lkacak ki~i yoktur!"

Angl~al klZl Ak-saykal
"Ses ~lkarma, sus otur,
lanetler olsun sana Coloy!" deyip

Ak-saykal ~lktl siiyloniip,

Saykal bastl baldarga.

Ak-saykal soylenip ~lktl,

bastl ~ocuklarma gitti:

'Sundurup nayza tartpagan,

sumbattuu Bolot kulunum,

"Sapladlglmlzragl ~ekmeyen,
gayretli Bolot yavrucugum,

ka~lrgandankatipagan
kayrattuu Bolot kulunum,
atekefi Coloy bolbodu,
A~-buudandlallfiar!
ASll tuugan Manastln
kotiinon kuup baglfiar,
cllkml aynp sallfiar!
Namls andan biitpoybii?
Tiindo tii~iim buzulat,

sava~yerinden ka~mayan
gayretli Bolot, tay yavrum,
baban Coloy bana vermedi,
A~-buudan'l sen allver,
asil yiirekli Manasln
izini takip edin,
at stiriilerini aIm!
Namus 0 zaman temizlenmez mi?
Beni bir rtiya rahatslz etti,
Kokotoy Ranln olii a~mda
Bok-murun'un verdigi bu a~ta
i~te bu hamn yurdunda,
sarI altm, beyaz gtimti~ti,
sevgili baban ~apul etti.
Bu beni ~ok korkutmu~tu.
Boyle i~te ugur olmaz!"
Oktim-bolot'la Toro-bek
han babasl Coloy'a
geldiler her iki oglu.
Babalanna dediler ki:
"Yerytiztintin ham, Ran Coloy,
A~-buudanl bana ver baba!

Kokotoy-kandm ~mda
Bok-murunday toroniin
o~u kanmn k~mda
agar altln, ak kiimii~
talap aldl atekefimen korkomun o~undan,
ofio-turgan i~ bolboyt!'
Okiim-bolot, Toro-bek,
kan atasl Coloygo
baslp keldi baldan,
atasl Coloygo kep aytat:
'Karamn kam, Kan Coloy,
ateke,A~-buudandl maga ocr!
C;lkanaktay uru kul

kotiinon kuup barayn!

Cllklm aynp salayn!'
Kaplrdln kam C;oftColoy
anda ayttl baldarga:
'Anday debe,ca~baldar!
0 ~lkanaktay urn kulatasl kaytlp kuuptu,
enesi egis tuuptu!
A~-buudandl ocrbeymin!Ac;-buudandlbergen soft,
"Uyiino catlp kaldl!" dep,
opkosii kobor Manastln!
Ac;-buudandl men minemin.
astl baldar berbemin.
Kaldlragm sallngan
KaldaYlm kel~i ka~lma,
beldemc;isinc;almgan
Mecinim kel~i camma,
salblragln sallngan
Cayzaftlm kelc;i camma!
Targll-tazc; kel~i ka~lma!'
Targll-taz dall cakkan son,
dalma karap algan son,

Ar~ln boylu ~apulcunun

izini takip edeyim!
At siirillerini alaYlm!"
Kafirin ham, Ran Coloy,
~ocuklarlna dedi ki:
"Oyle demeyin ~ocuklar,
ar~m boylu ~apulcunun
babasl korkusundan ka~tl.
anasl ikiz dogurdu.
A~-buudanl veremem
A~-buudan'l verirsem,
hen evde kala kaldlglm i~in
Manasln gogsti kabarlr!
A~-buudan'a ben binerim,
asIa size vermem onu.
Ok ~antaslm sallandlran
KaldaYlm gelsin kar~lma.
<;:antasmlsallandlran
Mecinim gelsin yamma.
Oklarlm sallandlran
Cayzamm gelsin yanlma!
Targll-taz gelsin kar~lma!"
Targll-taz kiirek kemigini yaklnca.
yanan kemige baklnca,

BOK-MURUN
1905 Taprbln-Ta3 TYPyn AarbI aHTaT:
'KanbIPAbIH KaHbI l:{Ol\ )KonoH,
MeH KOpK.oMYHAallbIAaH,
6y AallbIHbIH HqHHAe
Ka3aH6aKTaHKaHpaH 6am
1910 KaH aImbIHaH )KaHnaAbI,
TYynraAaH KaHpaH 6aUl
TYY aImbIHaH )KaHnaAbI!
OUlY 6Hiin aTTaH6a!ATKa KapUlbI aH 3KeH,
19153pre
KapUlbI )KHn 3KeH6y qbIKaHaKTaH KOHKyp Kyn
)KbIMbICKa OMan CallbinTbIp,
KYHre OpOH THHnTHp,
)KblnKbI 6epep )KOO3Mec!
1920A1TaH6arbIH,
aH )KapKbIH, TepeM!'
AHAa )KonoH AarbI aHTaT:
'KYAaH-MHHeH cyiineUlKeH,
KypyraH KallMaK, He AeiicHH?
KaImbiparblH CallblHraH
1925 KaImaiibIM )KypreH KaUlbIMa,
6eMeMqHCHH qallblHraH
Me)KHHHM )KypreH )KaHbIMa!'
Kapa 6aUl TYYCYH KeTepyn,
KaH )Kono" )KypMeK 6onAY AeiiT,
1930 KaH )KonoH )Kypyn 3pepAe
Taprbm-Ta3 TYPyn Tarbl aHTaT:
'"Koii! KOH!" AeceM, 6on6oAYl\:
Ka3aH6aKTaHKapa 6aUl
KaH )KonoH allAbIHaH )KaHnaAbI,
1935a1TaH6aQbI, KaH )Kono"!
TyynrMaH

KaHpaH 6aUl

TYY anAbIHaH )KaHnaAbI,

a1TaH6aQbI, 4ol\ )KonOH!
)KbmaH )KbmbI )KbmCal\QbI!
1940 )KbmKbl )KbmbI 0 )KepAe
6apbln YPYlli CallCal\QbI!
KYAaH cara 6ep6eH6H?
CaTKa Kapllibl a" 3ne:
ara AereH oon6ocol\,
1945 aH )Kal\blpTbln a1TaHrblH!'
Ara )Kono" 6on6oAY,
aTTaHbln )Kypyn Ke1TJtAe"T.
'KbI3bIK HlliTH canaM!' Aen,
'KbI3bIK YPYlli CallaM!' Aen,
1950 )KonoH-KaH Ke1TH QallKbiMan.Yy apaKTbI 6a"naHTbln,
CYY apaKTbI HlliTH AeHT;
KapT 6YYPMaH QallKbiMan,
KaH )Kono" )Kypyn 6epAH AeHT.
1955 KaH )Kono" )Kypyn 6epreH COl\,
AHrblp-)Kallbl 6oc TeMY
)KbmKblHbI alliblpbIn TalliTanTbIpEaTbIp MaHac KapaCal\,

Targll-taz turup dagl aytat:

'KaplrdIn kam C;ofi Coloy,
men korkomun dal1dan,
bu dalmm iinde
kazanbaktaykayran b~
kan aIdman cayladl,
tuulgaday kayran b~
tuu aIdmancayladl!
Ou biyl attanba!Atka karl ay eken,
erge kafl cil ekenbu lkanaktay konkur kul
clldlska ofidop sal1ptIr,
kiingo oroy tiyptir,
cllkt berer coo emes!
Attanbagm, ay caTkIn,torom!'
Anda Coloy dagl aytat:
'Kuday-minen siiylokon,
kurugan Kalmak, ne deysin?
Kaldlragm sal1ngan
KaldaYlm ciirgon kalma,
beldemisinalmgan
Mecinim ciirgon camma!'
Kara ba tuusun kotoriip,
Kan Coloy ciirmok boldu deyt,
Kan Coloy ciiriip ererde
Targll-taz turup tagl aytat:
'"Koy! Koy!" desem,bolbodufi:
kazanbaktaykara b~
Kan Coloy aIdman cayladl,
attanba~l,Kan Coloy!
Tuulgaday kayran b~
tuu aIdman cayladl,
attanbal, C;onColoy!
Cilan clll cllsan~l!
Cllkl CIllO cerde
banp uru salsafil!
Kuday sagaberbeybi?
Satka kar1ay ele:
aga degen bolboson,
ay canlrtlp attangm!'
Aga Coloy bolbodu,
attamp ciiriip ketti deyt.
'Klzlk iti salam!' dep,
'KIZlk uru salam!' dep,
Coloy-kan ketti alkmdap.Uu arakti baylantIp,
suu arakti iti deyt;
kart buuradayalktldap,
Kan Coloy ciiriip berdi deyt.
Kan Coloy ciiriip bergen son,
Ayglr-call bog tondii
cllklm amp t~taptIrBatir Manas karagan,

147

Targu-taz dedi ki:

"Kafirin ham yon Coloy,
ben korktum bu kiirek kemiginden,
bu kiirek kemiginin i'i'inde
kazan kadar b~ goriiniiyor,
hamn oniine YIglllyor,
tugluk kadar biiyiik bir ba
tug oniine YIgulyor!
Sen bu serer ala binme!
Ata karl ay duruyor,
Adama kaf1yu duruyor!
Bu arm boylu kan i'i'en kul
yudlzlara gore hareket ediyor,
giinee gore hareketediyor.
At verir bir diiman degil o!
Ay llgl efendim, anna binme!"
0 zaman Color oyle dedi:
"Riida ile soyleen
Kalmuk kopegi ne dersin?
Ok 'i'antasml sallandlran,
KaldaYlm yiirii karlma.
Ok 'i'antasmasallandlran,
Mecinim yiliii yamma!"
Kara ba tugunu a'i'lp
Ran Coloy yiiriimege hazlrlandl.
Ran Coloy yiiriiyecegi zaman
Targll-taz tekrar dedi ki:
"Blrak! Blrak! dedim. dinlemedin.
Kazan kadar bir b~ gordiim.
Coloy'un oniine YIglldl,
ala binme Ran Coloy!
Tugluk kadar b~ gordiim.
tugunun oniine YIglldl.
ala binme yon Color!
Yllan Ylllna siiriin gir!
At ylll yaklamca sen,
'i'lk 0 zaman cenge git!
Tanrl sana yardlm etmez mi?
Bu ay ugursuz bir aydlr,
soyledigimi dinle sen.
yeni ayda ala bin sen!"
Color bunu dinlemedi,
ala binip rota 'i'lkn.
iyi bir i goreyim dire.
~ok iyi vuruaYlm dire,
sallnarak gitti Color Ran.
zehir rakldan da aldl.
once sulu rakl i'i'ti,
kart deve gibi sallandl.
Ran Coloy boyle yola 'i'lkn.
Ran Color bOyle rota 'i'lklp
Ayglr-call'mn boz tepesinden
anm alrlp g~irdi.
Er Manas baklndl,

148

MANAS DESTANI
'KyyrYH

1960

KaqaH KeJIeT?' Aen,

aMbln
AMbln

Kapan JKaTblnTbIp.
Kapan JKaTKaH CO~,

JKep MaHlIlbln

KOJI KeJIeT,

JKeJInHJIAelIlHn
MbIJITbIKTapbI
1965

TYY KeJIeT,
lIIooAbIpaHT,

HaH3aJIapbI KooAbIpaHT!
qaJIKbIMan

KeJIe JKaTKaH CO~,

EaTbIp MaHac

MblHbl aHTaT:

'EaTbIp CbIpraK, 6apCa~qbI!

K9K-TeKeHH MHHCe~qH!
19 7 0 OH 6elIl )l(aH3a~

aTKa MHH!

OH aJITbI )l(aH3a~
)l(bIJIKblHbI

OH 6e1Il )l(aH3a~

1975

aTKa MHH!

KaTTbI TJtH~ep!
JKaCOOJIra

KeTYH9H TYlIlyn aJIbI~ap!

HaH3aHbI KaTTbI KarbIHap!
)l(bIJIKbIHbIH

qa~bIH K9p69H6y,

HaH3aHbI KapMan aJI6aH6bI,

iKblJIKbIHbl

KocmH

CaJI6aH6bl?

TOKOHJIYY JKePAeH TOCOHH!

1980

AHrbIp-

JKaJIbI 6oc T9M9H

aMbln

Kapan TYpaHH!

KbISI TapTbin

9TK9HA9,

KblH CYOOA9H CaJIaHH!

EHp KYAaHAaH TJtJIeHH!
1985

)l(ep

MaHlIlbln

iKeJInHMelIlHn
AJIAaparaH

1990

KOJI KeJIeT, qOPOM,

TYY KeJIeT, qOPOM!

(?) K9n KanbIp,

6apbICbl aTKa MHHreH6'3M,

qOPOM,

HaMbIC KbIJIbln caJIraH6'3M,

qOPOM!

AK-KYJIaHbI
aK Ka~rbl

6epH TapT, qOPOM,

3P CbIpAblralIl,

6eKeM ToKyn
TYTaM

qOPOM,

CaJIbl~ap, qOPOM!

iKepHH HbIJIAaTbln,

TYTaM JKepHH cblpAaTbffi,

1995

qOPOM,

qOPOM,
qOPOM,

KOKOHAOH aJIAbIM
HaH3aHbI, qOPOM!
)l(eJI6Hp-

iKyn6yp
iKeneKTH,qOPOM,

iKepAeH Typyn

ananbl,

)l(en6HpeTneH

HaH3aHbl. qOPOM,

Tyypa
2000

qOPOM!

KapMan CaJIanbl, qOPOM!'

)l(blnKblHbl

KaTTbl THHAH AeHT,

JKbIJIKbI THHn aJIraH CO~,

K9TYH9H KyyrYH iKypr9H CO~,
Ai1rblp-JKaJIbl 6oc T9M9H
aMbln
2005

Kapan TYPAY AeHT.

)l(blnKbIHbIH

qa~bIH K9pr9H CO~.

KanAblparblH

CaJIbIHbln,

KaJIAai1

Kyyn

9TTY AeHT:

6eMKaMqHCHH

qaJIblHbln,

MeiKHH
2010

T9r9p9KT9

Kyyn 9TTY. AeHT.

MapaAbl.

'Kuugun ka~ankelet?' dep,

afidlp karap CatJptlr.
Afidlp karap catkan sofi,
cer maYlpk01 ke1et,
celpi1deiptuu ke1et,
mlltJktan oodlrayt,
nayzalankoodlrayt!
~alklidap ke1ecatkan sofi,
BatJrManas film aytat:
'BatJr Slrgak, barsafi~l!
Kok-tekeni minsefi~i!
On re Cayzafi atka min!
On altJ Cayzafi atka min!
Cliklm kattJtiyfier!
On b6 Cayzafi casoolga
kotUnon tiiiip allfiar!
Nayzam kattl kagmar!
Clikmm ~afim korboybii,
nayzanl karmap albaybl,
cliklm kostoy salbaybl?
Tokoyluu cerdentosoyn!
Ayglr-cail bas tofidon
andlp karapturayn!
Klya tartlp otkondo,
klY siibodon salayn!
Bir Kudaydantileyn!
Cer maYlp kol kelet, ~orom,
celpildeip tuu kelet, ~orom!
Aldaragan (?) kop Kaplr, ~orom,
bansl atka mingenb'em, <;:orom,
namls klilp salganb'em, <;:orom!
Ak-kulam beri tart, <;:orom,
ak kangl er slrdlga, <;:orom,
bekem tokup sailfiar, <;:orom!
Tutam cerin mldatJp, <;:orom,
tutam cerin slrdatJp,~orom,
Kokondon aldlm
nayzanl,<;:orom!
Celbir-culbur
celekti, ~orom,
cerden tiiriip alall, ~orom!
Celbiretpey nayzam, ~orom,
tuura karmap salall, ~orom!'
Cllklnl kattl tiydi deyt,
cllkl tiyp algan sofi,
kotiinon kuugun ciirgon son,
Ayglr-call bas tofidon
afidlp karap turdu deyt.
Cllklmn ~afim korgon son,
kaldlragm sailmp,
Kalday kuup ottii deyt:
beldkam~isin ~allmp,
Mecin kuup ottii, deyt.
togorokto maradl,

taki~iler ka ki diye,
yere yatlp gozetledi.
Boyle yatlp gozetlerken,
yer sarsanbir ordu geliyor,

uuan tuglar geliyor,

tiifekleri hep akIrdIyor,
mlzraklarI hep aklrdlyor!
Bu giimbiirtii yaklamca
Bahadlr Manas dedi ki:
"Er Slrgak, sen git oraya!
Kok-teke'ye bineceksin!
On beCayzan ata bin!
On altl, Cayzan ata bin!
At siiriilerini gotiir!
On be Cayzan yasavulun siz
arkasmdangidin!
Mlzragl sectsaplaym!
Atlarm tozu goriinmiiyor mu?
Mlzraga sarIlmadllar ml?
At siiriilerine dogru gitmiyorlar ml?
Ben ormanda hekleyeyim!
Ayglr-calI'mn boz tepesinden
etrafl gozetleyim ben!
Siz yarllacak olursamz,

karglYI bogriime evirerek

hen Tanrl'ya yalvaraYlm!
Yer sallamp bir kul geliyor, yigidim,
uuaraktuglar geliyor, yigidim,
kaynaarak,kafir geliyor, yigidim,
atlara binmemiler, yigidim,
namus bilip saldlrmIyorlar, yigidim,
Ak-kula atIm beri siir, yigidim,
maden kakIII ak eyerle, yigidim,
i.istiine eyer ortiisiinii koy, yigidim,
sapl nefis boyanmItIr, yigidim,
sapl giizel ilenmitir, yigidim,
Hokand'dan aldlglm bu
karglYl, yigidim,

pi.ifiir piifi.ir dalgalanan

bayragl, yigidim,
kaldlrIp gotiirelim, yigidim,
iki yana sallamadan karglmlzl, yigidim,
dimdik

tutallm, yigidim."

Atlara sert saldlrdllar,

bunlara iyice yaklaInca,
arkalarlndan kovalaymca,
Ayglr-call'mn boz tepesinden
etrafa baklp gozetleyince,
atlarIn tozunu goriince,
ok antaslm sallandlran,
Kalday oradangel;:iyordu,
ok antaslnI sallandlran
Mecin oradangeiyordu.
Dort tarafa baklnca 0,

BOK-MURUN
KanAaHAblH HqHH KapaAbl,
aHAa )KOJIOH KepYHOOHT!
3KH XarblH Kap'aJIbln,
TerepeKTe Map'aJIbm,
20 15 Kapa KeCYHKaH qaJIbm,
KaHpaTa-ryraH 3p MaHac.
Kbl3blJI e~YH cyp qaJIbln,
aqYYJIaHbm ryPAY AeHT,
TOKOHJIYYxepAeH TOCTyAeHT,
2020 Tocyn Kapan TYPAYAeHT.
KHHHTeH )KOJIOH KeJIe xaTaT!
TaprblJI-Ta3 KoruTon CaJIbmTblp,
)KOJIOH yy apaKTaH HqHnTHp.
CaSlpblHa xoo TannaH,
2025 YPyruypra TOOTannaH,
)KOJIOH KeJIeTqaJIKblJ]Aan.
TaprblJI-T33 Typyn MblHbl aHTaT:
'KOKYH, )KOJIOH, qO~ KaHbIM,
3pHKne-Ae, TepHKne, )KOJIOH!
2030 CaSip xoo anAbl~a, )KOJIOH!
AJITblMbiru KaJIAaH 6Hp 6apca,
aruKepe cai1raH qopoJIOp!
)KeTHMHru KaJIAaH 6HP 6apca,
xeKe caHraH qOpOJIOp!
2035 ArublKnarblH, qo~ )KOJIOH,
aCTbl xaKTa 60c Te~YH
qblKaHaKTaH ypy KYJI
aMbm Kapan KaJIbmTblp!
Arublpbm KOHO6epeHH!'
2040 'KOHO 6ep!' Aece, 6oJI60AY,
aqyy XaMaH KeJ]AHAeHT.
)KOJIOHAYHaruyy KeJIreH CO~,
TaprblJI-T33Abl qanT'3JIe,
xaarbl KeTeT XapblJIbm,
2045 xarblHaH Kapa KaH KeTeT XaHblJIbm!
'EHp eJIMeKTeH Mbl~ eJI!' Aen,
KOHO6epAH TaprblJI-T33!
)KacKbl XeJIAeH KypKypen,
)KonoH KeTTHAypKypen!
2050 Eypa Tapcca, 60n60roH,
6YKaAaH TanblM aJIraH Kyn:

m.

KaHpa Tapcca, 60JI6orOH,

KaMaHAblHTaJIblM aJIraH Kyn!
Ka6blnaH TYyraH 3p MaHac2055 KblSlTapTbm eTKeHAeTooAaH 60nroH 3p )KonoM
Kaqblpbm KOHO6epAH!aH AerHHqe 60nroH XOK,
2060

HaH3aHblHMepHn CaJIraHXOK!
Kon KeTepyn 6epreH COf\,
HaH3a-MHHeH3p MaHac
)KonoMY

KenHn caHraH co~

TynTYY Kapa TepeKTeH

Tef\CenT'aJI6aH)KonoMY!

Kaldaydm i~in karadl,

anda Coloykoriinboyt!
Eki cagm kar' allp,
togorokto mar' allp,
kara kosiin kan ~allp,
kayrata-tuganEr Manas.
KtZII ofiiin sur ~allp,
a~uulampturdu deyt,
tokoyluu cerden tostu deyt,
tosup karap turdu deyt.
Kiynten Coloy kele carat!
Targll-taz kotop sallptlr,
Coloy uu araktan i~iptir.
Sayanna coo tappay,
uruurga too tappay,
Coloy kelet ~alklldap.
Targll-taz rump mInI aytat:
'Kokuy, Coloy, ~ofiKamm,
erikpe-de, terikpe, Coloy!
Sayarcoo aldlfida, Coloy!
Aluml Kalday bir barsa,
akeresaygan~orolor!
Cetimi Kalday bir barsa,
ceke saygan~orolor!
Alkpagm, <;ofi Coloy,
asu cakta bos tofidiin
~lkanaktay uru kul
afidlp karap kallpur!
Amp kayo bereyn!'
'Koyo ber!' dese,bolbodu,
a~uucaman keldi deyt.

149

Kaldaylarl gordii 0,
0 goriinen Coloy degil mi?
iki tarafa baktp da
etrafml gariince 0,
kara gaziine kan doldu,
bu azametli dogan Er Manas'm.
Yiizii klpklrmlzl oldu,
ta~ktn bir hiddetle doldu,
slk ormandan gazetliyordu,
gazetleyip duruyordu.
Arkasmdan Coloy geliyordu,
Targll-taz onunla yiiriiyor,
Coloy zehir rakl i~mekte hep,
vuru~maga dii~man bulamaymca,
giire~mege bir dag bulamaymca,
sallmp Coloy gelmekte hep,
Targll-taz ~unudedi:
"Eyvah, Coloy biiyiik hamm,
acele etme sabret,Coloy!
Bak dii~man kar~mdaColoy!
Altrnl~ Kalday bir yiiriisiin,
iyi klll~ ~alar bu yigitler.
Y etmi~ Kalday seninle yiiriisiin,
nefis saplayan yigitler,
acele etme, biiyiik Coloy,
~uboz tepenin alt yamnda
ar~m boylu bir ~apulcu var,
seni gazleyip duruyor.
Haydi oraya gidelim!"
Dedigini dinlemedi,
pek fena hiddetlenmi~ti,

Coloydun auu kelgen son,

Targll-tazdl ~apt'ele,
caagl ketet can lip,
cagman kara kan ketetcaylllp!
'Bir olmokton mlfi oJ!' dep,
koyo berdiTargll-taz!
Caskl celdey kiirkiirop,
Coloy ketti diirkiirop!
Bura tarssa,bolbogon,
bukadan tallm algan kul:
kayra tarssa, bolbogon,
kamandm tallm algan kul!
Kabllan tuugan Er Manasklya tartlp otkondotooday bolgon Er Coloy
ka~mp kayo berdi!ay degin~e bolgon cok,
nayzam imerip salgancok!
Kol kotoriip bergen son,
nayza-minenEr Manas
Coloydu kelip saygan son
tiiptiiii kara terektey

Coloy'a gelip saplaYlnca,

derin koklii kayak emsali

tenselt'albay Coloydut

Coloy yerinden oynamadl!

Coloy bayle klZdlgl i~in

Targll-taz'a bir vurdu,
~enesiikiye aynldl,
kara kanlar bo~aldl.
"Bir almektense bin al!" dedi,
koyuverdi Targll-taz'l!
Giizde kopan flrtma gibi,
Han Coloy vmlaYlp gitti!
Dandiiriilse, danmeyen
bogadan talim alan kul,
geri ~evrilse gelemeyen,
ayglrdan talim alan kul!
Kaplan dogan Er Manas,
klYldan g~ip gidersen,
dag gibi olan Er Coloy'u,
online katlp ka~ak etti.
"Ay" demege vakit bulamadl,
karglslyla vuramadan,
kollanm kaldlrdmnca
Er Manas mlzragml

MANAS DESTANI

150
2065

'3KH TeIlIHK 6Hp KenCe,

a6blHpblH.nblHKeTKeHH:
3KH HaH3a 6Hp )f(eCCe,

a)f(anblH.nbIH)f(eTKeHH!'Cap' ana MHHreH AnMaM6eT

2070 HaH3a-MHHeHcan'3ne,
'TOOKynaraH 3MeAeH'
)f(blrbln KeTrn )KonOHAY!
Ka6b1naH TYyraH 3p MaHac
2075

cyypyn anAbl Ka6blHaH

nayza-minen sal'6Ie,
'too kulagan 6medey'
C!g!P k6tti Coloydu!
Kab!lan tuugan Er Manas
canmdag!Ak-albars
karrnap aId! sabman,
suurnpaId! kabman

KatJblpbln tJanTbl )KonoHAY!

Ka3aH6aKTaH KaHpaH6aIlI
KaH an.n;blHaH)f(aHnaAbl,

kac;mpc;apt!Coloydu!
Kazanbaktaykayran ba
Kan aIdmancaylad!,

)f(aHblHAarbl AK-an6apc
KapMan anAbI ca6blHaH,

2 0 8 0 TYYnraAaH KaHpaH 6aIlI

TYY anAblHaH )f(aHnaAbl!qo~ )KonoH aHAa enAY AeHT!
MaHac )f(ypyn KeTrn AeHT.
qo~ )KonoH-KaH enreH co~,
2085 MaHac )f(ypyn KeTKeHco~,
qo~ )KonoHAYH yynYHa,
8KYM-6onoT, Tepe-6eK,
ara Ka6ap )f(eTTH AeHT:
'Ka6bmaH TyyraH 3p MaHac
2090 aTeKeH.nHqe~ )KonoH
)f(bmKblCblH anbln enTYPAY!'
AtJ 6eeperYH TaSlHbln,
Ka6bmaH EonOT KenAH AeHT.
Con 6eepyrYH TaSlHbln,
2095

'Eki t6ik bir k6lse,

ab!yniidm k6tkeni:
6ki nayza bir c6sse,
acal!iidm c6tkeni!'Sar'ala mingen Almamb6t

'CynTaHblM aTTaH!' Aen,

Tepe-6eK KOiliO KenAH ~eHT,
OH 6eIlIHHAe KatJbln
KenreH AnMaM6eT
EycypMaH rnnHH-Ae 6HneT,

KanblPAblH THnHH-Ae 6Hne-r,

2100 KypMe KHHHn canAbl AeHT.
qo~ )KonoHAYH yynYHa
KenHn YPYili canAbl AeHT,
KOH60opblHAaH
Kapa KaH
KoHHYHa )f(aMaH TOnYIlIyn,
2105 TeHTeKTHHHiliH O~YIlIyn,
Ken KanblPAbl KatJblPAbl,
8KYM-6onOT, Tepe-6eK,
eKeeAY aHAa enTYPAY!
AnAaparaH (?) Ken Kanblp
2110 'MeHAY! EyPYT CaHAbl!' Aen,
')Ka6bl! EyPYT caHAbI!' Aen,
anTbl apaaH Ken Kanblp
3KH cyyra KoHAypyn,
KaHTbln 6apAbl AnMaM6eT,
2115 MaHacKa Ka6ap aHTTblAeHT.
Tepe Typyn Aarbl aHTaT:

tki delik birden a~llIrsa

namusun gitmi~ demektir,
iki mlzrak birden gelirse,
oliimiin gelmi~ demektir!
San-ala'daki Almambet,
mlzrak ile saldlrdl,

~oii Coloy-kan olgon son,

Manas ciiriip k6tken son,

dagdan yuvarlanan kocakan gibi,

yere devirdi Coloy'u.
Kaplan dogan Er Manas
belinde ak klllCl,
kabzasmdanyakalaYlp
hlzla ktmndan slYlrdl,
~ekip Coloy'a indirdi!
Onun kazan kadar b~l,
hamn online devrildi,
tugluk kadar biiyiik ba~l,
tugun online serildi!
Biiyiik Coloy orada oldii!
Er Manas yiiriidii gitti.
Biiyiik Coloy Han oliince,
Manas yoluna gidince,

~oii Coloydun uuluna,

Okiim-bolot, Toro-b6k,
aga kabar c6tti d6yt:
'Kab!lan tuugan Er Manas
atekeiidi ~oii Coloy
c!lk!s!n al!p oltiirdii!'

biiyiik Coloy'un ogullan

Okiim-bolot'la Toro-bek'e
oliim haberi gitti:
"Kaplan dogan Er Manas,
babamz biiyiik Coloy'un
atlarml allp oldiirdii!"

AC;boorogiin tayamp,
kab!lan Bolot k61did6yt.
Sol boorligiin tayamp,
'Sultamm attan!' d6p,
Toro-b6k koo k61di deyt,
On beinde kaC;lp
kelgen Almambet
Busurman tilin-de bilet,
Kap!rd!n tilin-de bilet,
kiirmo kiyip saId! deyt.
~oii Coloydun uuluna
kelip uru saId! deyt,

Bogiirlerine dayamp,
kaplan Bolot ~lklp geldi.
Sol bogiirlerine dayamp
sultamm ata bin diyerek
Toro-bek onunla geldi.
On be~ya~lnda ka~lp gelen Almambet,

tuulgaday kayran ba
tuu aIdmancaylad!!~oii Coloy anda oldii d6yt!
Manas ciiriip k6tti d6yt.

koy boonnday
kara kan
koynuna caman toluup,
t6ntektin ii onuup,
kop Kaplrd! kaC;lrdl,
Okiim-bolot, Toro-bek.
okOOdiiandaoltiirdii!
Aldaragan (?)kop Kaplr
'Mondii! Burutsayd!!' dep,
'Cab!! Burnt sayd!!' dep,
altJaraankop Kaplr
eki suuga kondurup,
kaytJpbard! Almambet.
Manaska kabar ayttl deyt.
Toro turup dagr aytat:

muslumanlann da dilini bilirdi,

kafirlerin dilini de bilirdi.
Arkasma ceket giyip
buy uk Coloy'un ogullarma
gelip onlarla vuru~tu.
Koyun cigeri buyuklugunde
bir kan plhtlSI
gogsune fena dolmu~tu.
ate~li camn i~i fast gitti,
kafirleri kovaladl,
Okum-bolot'la, Toro-bek'in
ikisini de oradaoldurdu!
Alaca (?) kafir surusu
"Mondu! Burut bagl~ladl!"
"Cabl! Burut bagl~ladl!" dediler.
Altl a~iretin kafirini
iki lrmaga kondurup
geri dondu Almambet,
Manas'a haber goturdu.
Han Manas dedi ki:

BOK-MURW
'3nAYYXep~eH
qorymyn,

'Eldiiii cerden

"KaIaballk yerlerden se<;ipaldlm,

<;ogultup,
ek<;epaIgan
koy-gaka.
kalktuu cerden

yigitlerim,
sizleri, klymetli se<;kinlerim,
yigitlerim,
halkl <;okyerlerden se<;ipaldlm,

<;ogultup,
kalap algan
sap-kaka

yigitlerim,
sizleri, kIymetli se<;kinlerim,
yigitlerim,

Oapbl~ouPAet13peMep,
oapbl~ ouPAet1oepeHAep,
3pTe~-MuHeH
Typy~ap!
TOOKYHYtIblrbltIbl,

bann birdey erender,

bann birdey berender,
erten-minenturunar!
Took iinii <;lgl<;l,

hepiniz birsiniz erlerim, yigitlerim,

hepiniz kuvvette birsiniz, yigitlerim,
erkenden kalkln, hepsiz,
horoz sesi <;mlaymca,

,
caMOblpeKTJi
Tapc KOIOn,
MaHaCTbIHypaaHtIaKblpbm,
aT Kyt1pyryHIJ1yt1y~ep,
AnaIIITaHKenreHAK-Keme

torgoy iinii sayra<;l,

samblrekti tars koyup,
Manastln uraan <;akmp,
at kuyrugun ~iiyiinor,
Alatan kelgen Ak-kelte

<;aYlrku~u clvlldaymca
0 zaman topIan atm.
Manas nidaslyla hayklnn,
atlanmzl siiriin,
Ala'tan gelen bl<;aklanmzl,

3~en anraH
KeH-raWKa,
KanKTyyXep~eH

qOrymyn,
can-KalIIKa

let,

151

Kot1Kynan,
tarslldata koykulap,
)Konot1AYH3nUHtIaOanbl!
Coloydun elin <;aball!
)KonoiiAyH 3nUHtIanKaHco~,
Coloydun elin <;apkanson,
ynyy KblCblHYnyy-ouKe
uluu klsm Uluu-bike
YCTaraanbmoepenu!
ustaga allp bereli!
2135 CeCTy)KanraHKbwoat1nbl!
Sostii calgan kIlbayll!
KannbltIbl oonyn KanoaHnbl!
Kalpl<;1bolup kalbayll!
KHtIH KblCblHKUIJ1MHIJ1TH
Ki<;i kIsm Ki~mi~ti
YCTaHblH
yynYHa anbmoepenH!
ustamn uuluna allp bereli!
)KanraHtIbl YSiT
oonooHny!
Calgan~l uyat bolboylu!
2140)KaMaH Kepyn canoacbIH!'
Caman koriip salbasm!'
3pTe~-MHHeHTYPAYAeHT,
Erten-minen turdu deyt,
TYPynMaHac Aarbl aHTaT:
turup Manas dagl aytat:
'COOTTbl)KHHAbIMceH YtIYH,tIOpOM, 'SOOttlciydlm sell ii~iin, <;orom,
CaHblIJ1bm
enrYH MeHYtIYH,tIOpOM!
saYl~lpolgiin men ii<;iin,<;orom!
2145 KblnblIJ1Tbl)KHHAbIMceH YtIYH,tIOpOM,Ktll~tI ciydlm sell ii~iin, <;orom,
KblpbWblIJ1KblH
MeHYtIYH,tIOpOM!
kmll~km men ii~iin, <;orom!
AH-oanTa )KUt1AbIM
ceH YtIYH,tIOpOM, Ay-balta ciydlm Sell ii<;iin, ~orom,
tIaOblIJ1bm
enrYH MeHYtIYH,tIOpOM!
<;abl~lpolgiin men ii<;iin,<;orom!
OIJ1YMaHKaHn KatIKaHbl
O~undankayta ka<;kam
2150 oalIIbl KeTeTenYMre,
ba~l ketet oliimgo,
Manbl KeTeTTanoora!
mall ketettalooga!

allp hep ~aktrdatln,

Coloy'un halklm kIrallm biz!
Coloy'un halklm yenince biz,
biiyiik kIZI Uluu-bike'yi
silah ustamlza allverelim!
Soziimiiz yalan <;lkmasm!
Soziimiizde yalancl <;lkmayallm!
Kti<;iik klZI Ki~mi~'i de
ustamn ogluna alallm!
Soziimiiz yalan <;lkmasm!
Bize fena bakmasm o!"
Sabah erkenden kalktllar,
Er Manas da dedi ki:
Zlrh YIgdlrdlm, sizin i<;in, yigitlerim,
vuru~up oliin benim i~in, yigitlerim!
Klll<; Ylgdlm sizin i<;in, yigitlerim,
dovii~iin benim i~in, yigitlerim!
Ay balta Ylgdlm sizin i<;in, yigitlerim
~arpl~lp oliin benim i~in, yigitlerim!
Buradan ka<;makisteyenlerin
ba~ml oliime verirler,
mallm ~apulaverifIer!

)l(ooAaH MYPYH)KaSlMblH,
KblTat1AaHMYPYHKblpaMblH!
EYYAaHAbl)KHHAbIM
ceH YtIYH,qOPOM,
2155 oynKYlIIyn enrYH MeHyqYH,qOPOM!
MeH TalIIKeHAeHanAblpblM,

Coodan murun cayamm,

Kttaydan murun klramln!
Buudandl ciydlm
sen ii~iin, <;orom,
bulku~up olgiin men ii~iin, ~orom!
Men Takendenaldmm,

Dii~mamn burnunu ezerim,

<;inlinin burnunu klranm hen!
Yarl~ allan topladlm
sizin i<;in,yigitlerim,
ko~uda oliin benim i~in, yigitlerim,
onlan Ta~kent'ten aldlrdlm,

apaoara canAblpblManMa oalIITYYKOH-qarblp,

aHbl )KHMbIM ceH yqYH, qOPOM,
2160 aTbllIIbm enrYH MeHyqYH qOPOM!'
Ta~ TY~KYHynaTKaHco~,
caMoblpeKTHTapc KOIOU,
MaHacnn ypaaHqaKblPAbl!
Ka~KaHTonroH Ken KanMaK
2165TYHYU KeTYPYuqaUTblAeHT!

arabagasaldmmalma ba~tuu koy-~aglr,

am ciydlm sen ii~iin, <;orom,
atl~lp olgiin men ii<;iin<;orom!'
Tan tiinkiiyiip atkan son,
samblrekti tars koyup,
Manastapuraan<;aklrdl!
Kaiikay tolgon kop Kalmak
tiiyiip kotiiriip ~aptldeyt!

arabalarabindirdim,
elma ba~11keskin bl<;aklar
YIgdlrdlm hep sizin i~in, yigitlerim,
atl~lp benim i~in oliin, yigitlerim!
Tan yeri agmp, giin dogarken
toplan attllar onlar,
Manas nidaslyla hayklrdllar,
kayna~an Kalmuk Ylgmlm
saldmp yere vurdular!

152

MANAS DESTANI
A~rbItIaJI KbICbIAK-caiiKaJI
KaSIIlIaHbI Ken 6epHn,

Anglc;al klSI Ak-saykal

21 70 KapMan aJl.nbI~, 3p MaHac,

YCTara 6eTeH tIbIrap~bI:
KHtIH KbICbI KHIlIMHIlITH

kaYaamkop berip,
karsllda~lp uru~tu'
Coloydun uluu klSI Uluu-bike
karmap aldIn, Er Manas,
ustaga bOtonC;lgardl:
kiC;i klSI Ki~mi~ti

KapMan aJIbm AJIMaM6eT,

YYJlYHa6eTeH tIbIrap~bI.
2175 3M~H KaiiTa tIanKaH CO~,

karmap allp Almambet,

uuluna bOtonC;lgardl.
Emdi kayta c;apkanson,

KapCbm~aIllbm YPYIlIry!
)l(OJlOii~YH YJlYY KbICbIYJlyy-6HKe

KoIllYHa KenHn
TYIlIKeH CO~,
yiire 6ap~bl 3p MaHac.
'HaMbIcbIM MbIH~a 6y"iTY!' ~en,
MaHac yiire KeJl.nH~eiiT.
218 0 EapbI~rbI TeIlleK 6acTbI ~eiiT,
tIbIMbIH~bIKTbI Kyp~ypyn,
KaH 6aJIaCbIKaHbIKeii
6YJlKYJl~eKTeH TapTTbI ~eiiT,
TaMaIlla KbIJlbm )KaTTbI ~eiiT.
2185

3pTeH TYPyn 6aKbIpaT,

IlIOJlOKycTa ~apKaHAbI
EaTbip MaHac tIaKbIpaT.
qaKbIpraHAa, He AeMH?

'OJl)KOMY 6epeMHH!' AeiiT,

2190YJlYY KblCbl YJlyy-6HKe
)l(OJloiiAYH KbICbI Typ6aii6bI?'
Y CTara 6ep~H TOKOJlro.
KHtIH KbICbl KHIlIMHIlITH
YYJlYHa KapMan 6epAH ~eiiT.
2195 'KbIJlbIK KbIJlbm 6epAH!' Aen,
aJlTbIMbIIlI aJla )KbIJlKbIHbI
aiiAaTbln 6epAH ycTara.

ko~una kelip
tii~kon son,
iiygo bardl Er Manas.
'NamlSlm mmda biittii" dep,
Manas iiygo keldi deyt.
Banngl to~ok bastl deyt,
C;lmmdlktIkurdurup,
kan balasl Kamkey
biiIkiiIdokton tarttI deyt,
tamaa kIllp cattI deyt.
Erten turup baklrat,
~olok usta darkandl
BatIr Manas c;aklrat.
<;akIrganda,ne deydi?
'Olcondu beremin" deyt,
Uluu klSI Uluu-bike
Coloydun kISIturbaybl?'
Ustaga berdi tokolgo.
KiC;i klSI Ki~mi~ti

uuluna karmap berdi deyt.

'KIllk klilp berdi" dep,
altIml~ ala cllkml
aydatIp berdi ustaga.

Angl~al klZI Ak-saykal

karl koyup
akIrdayansilahla vurutu!
Coloy'un btiytik klZI Uluu-bike'yi
yakalaYlp aldIn, Er Manas,
ustaya hediye verrnek i~in.
Kti~tik klZI Kimi'i de
yakalaYlp aldm sen Almambet,
ogluna hediye verrnek i~in.
-5imdi bu cenkten dondtikten sonra,
konakJadlgl k~eden evine
vardlktan sonra,
evine dondti Er Manas.
"Namusum burada temizlendi!" dedi.
Evine geldi Er Manas.
Doegine uzandl.
Cibinligi kurdurdu,
hall kIZI Kamkey'j
yumuak etinden tuttu.
Temaaedipdurdu.
Erken kalkIp baglrarak,
sanatkar ustaYI~aglrdl,
Bahadlr Manas ~aglrdl.
~agmnca, neler dedi?
"Ganimetini vereyim,
Coloy'un btiytik klZI
Uluu-bike degil midir?
Ustaya onu ikinci zevce verdi.
Kti~tik klZI Kimi'i de
tutup ogluna verdi.
~ok hizmetleri dokundu diye
altml alaca atl da
gottirtip ustaya verdi.

v
KOZKAMAN
1

)KaKbIllTblH YYJIY KaH MaHac,

Ka6bIJIaHryyraH 3p MaHac
yq KaTblHanraH 3KeHKaHbln-KaHAblH Kapa-ooPYK
KapMaTbln aJIAbITaJIaAaH.
-500PYK KblCbI AKblJIaU

10

qaKblpbIn anAbl yUYH8H,

ATanblKTblH aK A8JI8T!
83Y KeJIUn mUreHAe,
KaH 6anacbl KaHblKeU
anTblMblIlI aTaH aUAaTKaH,
apaKbl 6anbIH 6aUJIaTKaH,

xenMaSI~ra TOU xYKT8n,

ManbI-MUHeH anblllTblp.
1 5 KaH aTaCbI)KaKbIn-6aU
3MAU aTKa KblAblpbIn
6anaHbl CblHan onrypaT,

20

6anaHbi CblHan HeHUamT?

'Turu onrypraH 6anaMAblH
3P TaanaUbl )l(OK 3KeH,

25

MaMaHblHAa 6arbl )l(OK6aKCblC6aJIaM Typ6aU6bI?

Turn omypraH 6anaMAbIH
TaMaHblHAa M8Py 6ap,

3n TaanaUbl )l(OK 3KeH,

KaK mnUHAe c8ny 6apKaprblIlIqbl 6anaM Typ6aH6bl?

Turn onrypraH 6anaMAblH
30

3P TaanaUbl 6ap 3KeH,

3n TaaJIaUbl6ap 3KeH,
MaMaHblHAa 6arbl 6ap6aKryy 6anaM ryp6aU6bl?
AK C8K KaHAblH6anacbl

35

)l(aKIIIbl aAaM Typ6aU6bl?

KbmraH UIIIUH oMypraH,
KblHMaTTYY6ana TYp6aH6bl?
AK ceK KaHAblH6anaCbl
aK A8ne-r ryyraH 6ana 3KeH!'

40

KaH aTaCbI)KaKbm-6aU
)l(aKTblpAbl KaH 6anacbl KaHbIKeU,

AK-KynaHblH yCTyHAe
yryn TypraH 3p MaHac.
KaHpa TapTbIn anraH CO~,
Kapbl aTaHbl 6aKblpaT,
4 5 Ka6b1naHryyraH 3p MaHac

Caklptm uulu Kan Manas,

kabllan tuugan Er Manas
ii~ katrn aIganekenKaYlp-kandmKara-oornk
karmatrp aIdl taladan.
-5ooruk klSI Akllay
~akInp aldl iiyiinon,
Atal1ktrn ak dolot!
Ozii kelip tiygende,
kan balasl Karnkey
altrml atan aydatkan,
arakl balm baylatkan,
celmayafiga toy ciiktop,
mall-mineD allptrr.
Kan atasl Caklp-bay
emdi otko kldmp
balarn smap olturat,
balarn smap DeDiaytat?
'Tigi olturgan balamdm
er taalaYIcok ekeD,
el taalaYIcok ekeD,
mafidaymdabagl cokbaksls balam turbaybl?
Tigi olturgan balamdm
tafidaymdamorn bar,
kak tilinde solii barkargl~l balam turbaybl?
Tigi olturgan balamdm
er taalaYIbar ekeD,
el taalaYIbar ekeD,
mafidaymdabagl barbaktuu balam turbaybl?
Ak sok kandm balasl
cakladam turbaybl?
Krlgan iin ofidurgan,
klymattuu bala turbaybl?
Ak sok kandm balasl
ak dolot tuugan bala eken!'
Kan ataslCaklp-bay
caktrrdl kan balasl Karnkey,
Ak-kularnn iistiindo
ugup turgan Er Manas.
Kayra tartlp algan sofi,
kan atarn baklrat,
kabllan tuugan Er Manas

CakJp'm oglu Han Manas

kaplan dogan Er Manas
ii~ kadm almlu:
KaYIP Han'm kJZI Kara-boruk'u
yakalaup almlu ovadan!
~ooruk'un klzl AkllaY'1
~aglrtlp almlu evinden,
ak servet Atallk'l!
Kendisi geldiginde
haD klZI Kamkey,
altml cleve getirmiti.
0 da balla, rakl ile,
diigiine b3ka ne laZlmsa,
vererek klZI almlu.
Han babasl CakJp-bay
ocak bamdadiiiiniirken
gelinleri smlyordu.
Smarken 0 ne diyordu?
"~urada oturan klzlmm,
erlik talihi yoktur hi~,
il talihi de yoktur hi~,
almnda bahu yoktur.
Bahtslz bir klz degil mi bu?
Otede oturan kJZlmm
almnda miihrii var,
dilinde sigili var,
belall bir klz degil mi bu?
Otede oturan klzlmm,
bak, erlik talihi var,
onda il talihi var,
almnda bahu var,
bahtll bir kJZdegil mi bu?
Ger~ek hamn kJZI
giizel bir insan degil mi bu?
Gordiigii her i mukemmel,
beDim klymetli klzlm degil mi bu?
Ger~ek hamn klZI o.
Ak devletten dogan ~ocugum!
Han babasl CakJp-bay
haD klZI Kamkey'i begendi.
Ak-kula ann iistundeki
Er Manas iitti bu sozleri.
Sonra geriye donerek,
yall babasma seslendi,
Kaplan dogan Er Manas

154

50

MANAS DESTANI
KblpK qOpOCYHqaKblpaT:
'KaUbm-Ka~bIH Kapa-6epYK
KapMaTbm a~blM TaJ1MaH,
-500PYK KblCbl AKblnaU
qaKblpTbm an~blM YHYHeHKaH aTeKe )K:aKbln-KaH
KaHblKeHHH MaKTaUT!' ~eUT.
'3pTe~-MHHeH ceH Typca~,

3P qoponop, KblpK XHrHT,

5 5 6eTH~-Kony~ ceH xyyca~,
qoponop, KaHblKetire 6apaJ1bl,
KblCMaTbl 6oJico Kepeny,
blCKaTbI 6onco 6HnenH!
60

Ke~ynYMe xaKnaca,
KaH aTeKeM )K:aKbln-6aU

65

3pTe~ TYP~Y qoponop,

6yy~aH MHHHn 6ynKymyn,
TaU 6YKMaH xynKymyn,
Tepere Ken~H qoponop.

KaJ1nblqbl Kblnbln KaHTaJIbI!'

'KaHbIKeHre 6apaM!' ~en,

epKeqy 6HUK, MOHHYY3YH,
xopro 6acblK qO~ Kyna,
70

xopyry TbIHq AK-Kyna,

aK Ka~rbI 3P cblp~blram
AK-Kynara TOKyryn,
aJ1aqaKenqYK C~blpbln,
anTblH 6blmTaH TapTTbIpbIn.

75

MaHac-AK-Kynara MHHreH co~,

KaHblKeH KeCTen xypreH co~,

80

y6aanbl KepHM KHmH 3KeH,

Typa Kan~bl 0 xep~eH.
3KH KblCbl 6ap 3KeHqaKblpbln ~bl KaHbIKeU.

KaH 6aJ1aCbIKaHbIKeH

qblqaJ1a~aU capbl KblC,

QblqaJ1MaUKapa KbIC
QaKblpbln aJ1caKaHblKeU,
85

MoUy~apbl KOUKOUOT,
6oroKTOY CaJ1aKTaUT,
Kene~Kep QaQnaK6Hp KYQaK
MaU CoopblAa qaJ1Kbln~aUT,
6ana KymTaU KaJ1KblnAaUT,

90

6aJ1TblpraHAaUconKynAaUT.
3KH KblCKa aUTaT~eUT:
'Ka6blnaHbiM aU xapKblH TepeM
3p MaHac Kene xaTblp.

95

Ka6blnaHbiM KYH xapKblH TepeM

KaH MaHac Kene xaTblp!ATblH TOcyn aJ1bl~ap!
EHpH~ 3mHK aQbl~ap!
EHpH~ AK-KynaHbl aJ1bl~ap!
CapT 6aUnooH' CaJ1bl~ap!
TepeMe apaK-mep6eT am 6epHn

kIrk ~orosun~akIrat:
'KaYIp-kandmKara-oo1iik
kannatip aldim taladan,
-5ooruk klSI Akilay
~akirtip aldim iiyiinonkan ateke CakIp-kan
Kamkeyni maktayt!' deyt.
'Ertefi-minen sen tursafi,
er ~orolor, kIrk cigit,
betifi-kolufi sen cuusafi,
~orolor, KanIkeyge barall,
kismati bolso koro1ii,
Iskati bolso bileli!
Kofiilliimo cakpasa,
kan atekem CakIp-bay
kalpl~1 kIlIP kaytall!'
Ertefi turdu ~orolor,
buudan minip bulku~up,
tay bukaday culku~up,
torogo keldi ~orolor.
'Kamkeyge baram!' dep,
orko~ii biyk, moynu uzun,
corgo basik ~ofi kula,
corugu tm~ Ak-kula,
ak kafigi er slrdlga~
Ak-kulaga tokutup,
aIa~ako~iik saldmp,
altm bl~tan tarttmp.
Manas-Ak-kulaga mingen sofi,
Kamkey kostop ciirgon sofi,
kan balasl Kamkey
ubaall kerim ki~i eken,
tufa kaldl 0 cerden.
Eki klSI bar eken~aktnp aldl Kamkey.
<;Iqal~ay san klS,
~I~aladaykara kIs
~akmp alsa Kamkey,
moyundarl koykoyot,
bogoktou salaktayt,
kelefiker ~a~pakbir ku~ak
may soonda ~alkIldayt,
bala ku~tay kalklldayt,
baltlrganday solkuldayt.
Eki klska aytat deyt:
'Kabilamm,
ay carkm torom
,
,
Er Manas kele catlr,
kabllamm, kiin carkm tor6m
Kan Manas kele catlr!Atm tosup allfiar!
Birifi e~ik a~lfiar!
Birifi Ak-kulam alliiar!
Sart bayloon' saltfiar!
Toromo arak-~erbeta~ berip

kIrk yigidine seslendi:

"KaYlp Han'rn kIZI Kara-borilk'ti
yakalatnm cenk yerinde,
-5ooruk'un klZI AkllaY'1
~aglrtnm aldlm evinden,
fakat babam CakIp Han
Kamkey'i methediyor!
Sabahleyin erken kalkIn,
er yigitler, kirk yigit,
el ytiz Ylkayrn da siz
Kamkey'e gidelim,
hizmeti varsa gorelim,
meziyetlerini gorelim!
Gonltime uygun gelmezse
ban babalDlzCakIp-baY'1
yalanci bilelim biz!"
Erkenden kalklP yigitler,
ytirilk atlara atladllar,
yavru bogalar gibi zlplaYlp,
efendilerinin JanIna geldi yigitler.
Kamkey'e varallm diye,
Slrtl ytiksek, boynu uzun,
ytirilk giden bu Ak-kula'ya
din9 ytirilk bu Ak-kula'ya
maden i~lemeli eyerini
Ak-kula'ya vurdurdu,
tistiine minder koydurdu,
sonra alnn ko~umu gektirdi.
Manas Ak-kula'ya hindi,
Kamkey'e gitti.
Han ~ocugu Kanlkey
uzak goril~lti bir insan idi.
Oturdugu Jerdenkalkn.
iki hizmet~i klZI vardl,
onlan (faglrdl Kamkey.
Yanan odun gibi san klZI
yanan odun gibi kara klzl
~agmnca Kamkey
kugu gibi boyun btiktip,
gerdamm titreterek,
sa9 orgtilerinin stisti bir kucak
tombul kal9asrnda~lkIrdar,
yavru atmaca gibi kImlldar,
baldlran gibi hl~lrdar.
Bu iki klza dedi ki:
"Kaplamm, ay 1~lgl, efendim,
Er Manaslm geliyor,
kaplamm, gtin I~lgl efendim,
Han Manaslm geliyor!
Kalkrn onu bekleyin!
Biriniz kaplYI ac;:rn!
Biriniz Ak-kula an alln!
An Sartlar gibi baglayrn!
Efendime tatll a~lar verin,

KOZKAMAN
J 0 0 Ta~-TaMaIlla KbIJIaJlbIK,
qbIH~bIpMaJlYY KeKep~y
a6~bIpa,naH aJlaJIbIK,
apaK KYHyn 6epenHK,
qoporo CapnaH Xa6aJ1bIK,
1 0 5 aT MHHm3Hn aJlaJIbIK,
6Hp TOH KHHm3Hn CaJlaJlbIK!
bIcKaTbI 60nco KbInaJIbIK,
KbICMaTbIHaTYPaJlbIK!'
110

Ken~H 6aTbIp 3p MaHac,

3KH 6Hp~eH KbICTapbI,
6HpH~ AK-Kyna aJlaT ~eHT,
6HpH~ 3Il1HK aqaT ~eHT.
EHpH~ CapT 6aHnOOH'CaJlaT~eHT.
AnTbIH caMbIK a6~bIpa

115

cyypyn aJI~bI~ apaKTbI,

KbIpK qopo KenHn onTYP~y,
KbIpK qOPO KenHn omypca,

120

qoporo 6ep~H~ apaKTbI,

qoporo 6epce~ apaKTbI,
qoponop aJla YHre KHpeT ~ei1T.
KaH 6aJ1aCbIKaHbIKeH
'qoporo

capnaH
xa6aM!' ~en
aK KOPXYH~y OO~bIp~bI125

Ke~ KaIllKap~aH aJIAbIpraH,

apa6ara ~bIpraH,
OH3KMeH TOnqy Ka,naraH,
MbIJITbIK ory xa,naraH

130

aK KypeKe ToproH Kec,

xaKaCbI aJlTbI, xe~H xec,
aJlblU xanTbI capnaH~bI.
KHHn an~bI qoponop.
)KaHa aK KOPXYMY OO~bIpaTqYIllTe~eH KeHHeK KHHrH3eT,

TY6ap~aH ~aM6aJ1KHHrH3eT!
135 TaMaIllara 6aTbIpaTKe~ TaIllKeMeH aJIAbIpraH,
apa6ara CaJI~bIpraH,
KaIllKa TaMaH )!(eKe eTYK
KaK 6yryHa KHHm3eT!
14 0 EapbIHa capnaH KHHreH CO~,
qoponop Typyn KyaHaT:
'KaHbIKeH )!(aKIlIbI 3KeH!' ~en.

145

KaHbIn-KaHAbIHcKapa-ooPYK
KapMaTbIU aJIAbI TaJla,naH,
aMaH MbIH~aH )!(OK3ne!
ATanbIKTblH aK AeneT,

150

aMaH MbIHAaH )!(OK3ne~OOPYKTYHKbICbI AKbIJIaH,

aMaH MbIHAaH )!(OK3ne!
AK ceK KaH~bIH 6aJ1aCbl
aKbIJI apTbIK KHIlIH 3KKaH,
a6bIAaH MaKyn 6aJ1a3KeH!'

155

tan-tam~a kllallk,
~mdlnnaluu kokordti
abdlradanalallk,
arak kuyup rerelik,

zevkli bir enlik yapallm!

Zincirli deri tulumlan
boyunlanndan alahm!
Rakl doldurup verelim!

~orogo sarpay caballk,

at mingizip alallk,
biT ton kiygizip salallk!
IskatI bolso kllallk,
kIsmatIna turallk!'
Keldi batIr Er Manas,
eki birder kIstarl,
birin Ak-kula alat deyt,
birin eik a~atdeyt.
Birin Sart bayloon' salat deyt.
AltIn sandlk abdlra
suurup aldln araktI,
kIrk ~oro kelip olturdu,
kIrk ~oro kelip oltursa,
~orogo rerdin araktl,
~orogo bersen araktI,
~orolor ala tiygo kiret deyt.
Kan balasl Kanlkey

Yigitleri giydirerek,
hep atlara bindirelim,
giizel kiirkler giydirelim!
Her eyi giizel hazlriaYlp
hizmetine durahm biz!"
Derken Er Manas gelince,
klzlar denileni yaptJ,
biri Ak-kula'YI aldl,
obiirii kaplYI a~tJ,
biri Sart usulii atJbagladl.
AltJn sandlktan ahp
keskin raklYI ~lkardl.
KIrk yigit gelip oturdu,
kirk yigit oturunca
yigitlere rakl verdiler,
yigitlere rakl verince
yigitler alaca eve girdiler.
Han ~ocugu Kamkey,

'C;orogo sarpay
cabam!' dep
ak korcundu oodlrdlken Kakardanaldlrgan,

yigitleri enlik klyafetiyle

donatmak i~in,
beyaz deri torbalan boalttl,
ta Kagar'dangetirttigi.,
arabalara yiiklettigi,
on iki diigmeyle siislii
tiifek kurunu ilemez,
ak ~aYlr kuu gozlii
yakasl altJn, yeni baklr klyafetleri
ahp giydirtti.
Yigitler bunlan giyinince,
Kamkey ak deri torbalan yine boalttl
ince gomlekler giydirdi,

arabagasaldlrgan,
on ekiden to~u kadagan,
mlltIk ogu cadagan
ak kliroko torgoy kos,
cakasl altI, ceni ces,
allp captl sarpaydl.
Kiyp aldl ~orolor.
Calla ak korcundu oodlrat~titooon koynok kiygizet,
tubardandambal kiygizet!
Tam~aga batIratken T~kenden aldlrgan,
arabagasaldlrgan,
k~ka tamanceke otUk
kak butuna kiygizet!
Banna sarpaykiygen son,
~orolor turup kuanat:
'Kanlkey cakl eken!' dep.
KaYlp-kandmKara-ooriik
karmatlp aldl taladan,
andan mIDdaycok ele!
AtallktIn ak dolot,
andan rnlndaycok ele-5ooruktun klSl Akllay,
andanmIDdaycok ele!
Ak sok kandm balasl
akll artlk kii ekkan, .
abldan makul bala eken!'

pamuktan gomlekler giydirdi!

Erleri hayretediiiirdii!
Ta Taken'den getirttigi
arabalaradoldurttugu,
degerli ~izmeleri
ayaklanna giydirdi.
Hepsi boyle giyinince,
yigitler pek sevindiler:
"Kamkey fevkaladeymi,
KaYlp Han'In klZl Kara-bOriik'ii
cenk yerinden yakalatml~tl,
0 bOyleeyler vermedi!
Ak servet Atahk
bize boyle eyler vermedi o!
~ooruk'un klZl Akllay,
hi~ bOyle bir ~eyvermedi!
Ak-kemik hamn ~ocugu
~ok akllh bir insanml,
pek giizel bir kadmml!"

MANAS DESTANI

156
lIoponop KelTH KyaHbin.
lIoponop KeCCeKyaHbln
155 3MAH MaHac )KaTKaH co~,
'AT ceMHpHn TYC 60nOT,
60c KblpOO TYlllyn KYC 60nOT,
3peHAep )KaTbin 6YK 60noT160

3MAH )KOpTMOK60nAY!' AeHT.

AnTaH TOnrOH Ken KanMaK
AH-KaHra oon )KaTaTAeHT:
K YHKeH TOnrOH Ken KanMaK
K YH-KaHra oon )KaTaT AeiiT-

165

cOOAaKbinbin )KaTaT AeHT.

Alma MaHac aHlTbi AeHT:
,AnTaH TonrOH Ken KanMaK,

,,'

fi'c!

~orolor ketti kuamp.

~orolor kesse kuamp
emdi Manas catkan son,
.At semirip tiis bolot,
bos kuoo tiiiip kiis bolot,
erender catlp buk bolotemdi cortmok boldu!' deyt.
Altay tolgon kop Kalmak
Ay-k1mga
oop catat deyt:
.."
,~~ Kiinkoy tolgon kop Kalmak
I';
"!t1 Kiin-l,anga oop catat deytc
::; sooda blIp catat deyt.
'""
;
Anda Manas ayttI deyt:

KYHKeH TOnrOH Ken KanMaK

170

OpTOCYHTocyn ananbl!
THnAH KapMan cananbl!
ATTaHanbI, )KOpTony!
AK-KynaHbI TapTbl~ap!
A lTaHbin canap qblranbI,

175

180

aK Ka~rbI 3P CbIpAblrallI

Attamp sapar ~lgall,

ak kangl er slrdlga

AK-Kynara TOKyryn!'
KalllKa TaMaH )KeK' eTYK

Ak-kulaga tokutup!'
Kaka taman cek' otiik

AK-Kynara TenneH bIprbln

MHHreH CO~,
KaH 6anacbI KaHblKeH

Ak-ku.laga teppey lrglp

mingen son,
kan balasl Kamkey
karmay aldl ManastI
Kan ~Ianaska ayttl deyt:

KapMaH anAbi MaHaCTbI

KaH MaHacKa aHlTbI AeHT:
.AH6aHra KaplllbI
KYH-re qaT, TepeM,
)KHHpMe 6eCTe )KalllbI~,
)KbInbI~ 6apc, TepeM,
olllY 6blHbin Myqeny~, TepeM,
aTKa Kaplllbi aH 3ne, TepeM,

3pre Kaplllbi )Kbln 3ne, TepeM!'

1 8 5 KapMaH anca MaHaCTbI,
'KOH! KOH!' Aece, 60nroH )KOK,
KaHbIKeMHH mnHH anraH )KOK!
MaHaCTbIH aqyy )KaMaH KenAH AeHT190

OH 3KHAeHepreH 6ynAypcYH,
qanca KynaK TYHAYPCYH,
TapTbin HHAH KaHbIKeH![lapaHAaH KbmraH KeHHery
)KHK )KHrHHeH cerynyn,

195

6ePMeT-MHHeH IlIYPYcy
)Kon YCTYHeTeryneT!
KaH 6anaCbl KaHbIKeH
Kapc-Kapc Kynyn )KH6ePAH:
'A4YMY 6aca Kep, TepeM!

200

.Altay tolgon kop Kalmak,

Kiinkoy tolgon kop Kalmak
ortosun tosup alall!
Tildi Icarmapsalall!
AttanalI, cortolu!
Ak-kulanl tartInar!

AKblnbl~a TYllle Kep, TepeM!

6apraH )K00l{ 6aCbIn KaHTTepeM!
Ear anAbIpbln aHAaH KaHTTepeM!
)l(OpTKOHAOH )KonYl{
)KOlllyncYH,TepeM!

Yigitler sevinc;:legittiler,
yigitler sevinc;:legidince,
Manas burada kalmca,
atlar semirip gevedi,
boz klragl diiiip giiz geldi,
erler de tembel oldu,
"Artlk yiiriiyii zamaru geldi!" dedi.
Altay'! dolduran Kalmuklar,
Ay Han'm idaresinde yalyorlardl.
Kiinkoy'ii dolduran Kalmuklar,
Kiin Han idaresinde yalyorlardl.
Ticaret yaplP yalyorlardl.
tte Er Manas dedi ki:
"Altay'! dolduran Kalmuklann
Kiinkoy'ii dolduran Kalmuklann
arasma gidip bakallm!
Sozlerinden bir barer kapallm!
Atlara binip gidelim!
Ak-kula'Yl getirin!
Ata binip sefere C;:lkallm!
Benim alaca eyeri altp
Ak-kula'ya vurun!"
<;:izmesiniiizengiye degirmeden
Ak-kula atlna
slc;:radl.
Han c;:ocuguKarukey,
Manas'l yakaladl,
Han Manas'a dedi ki:
"Hayvanlar ic;:inbu ugursuz
bir giin, efendim,

.Aybanga karl
kiln-go ~at. torom,
ciyrme beste Caln,
pars Ylltnda yaln yirmi
cilln bars, torom,
be, efendim,
bu YII senin dogdugun YII, efendim,
ou blYll mii~oliin, torom,
atka karl ay ele, torom,
atlar ic;:inbu ugursuz bir YII, efendim,
erge karl cll ele, torom!'
erler ic;:inbu ugursuz bir YII, efendim!"
Karmay alsa ManastI,
Manas' yakalaYlp da
"Our!
Our!" dediyse de Manas aldlrmadl,
'Koy! Koy!' dese, bolgon cok,
Kamkeydin tilin algan cok!
Karukey'in soziine kulak vermedi!
ManastIn a~uu caman keldi deyt- Manas fena hiddetlendi.
On iki orgillii kamC;:IYI,
on ekiden orgon buldursun,
vurunca
kulaklarda uguldayan kamC;:IYI
~apsakulak tundursun,
Karukey'e savurdu!
tartlp iydi Kamkey!Daraydan blgan koynogii
cik ciginen sogilliip,
bermet-minen urusu
col iistiino togillot!
Kan balasl Kamkey
kars-kars killiip ciberdi:
.A~undu basa kor, torom!
Akilina tiio kor, torom!
bargan coon baslp kayt. torom!
Bag aldlrlp andan kayt, torom!
Cortkondon colun

coulsun,torom!

Oaray ipeginden gomlegi

dikilerinden sokilldii.
Mercarurun boncuklan
yol iistiine saC;:lldl.
Han c;:ocuguKarukey,
kah kah gillerek dedi ki:
"Hiddetini yeniver, efendim,
aklln ile i gor, efendim,
git diimanl yen de gel, efendim,
baht kazan da don gel, efendim!
Yiiriidiigiin yollar
diiz olsun, efendim,

157
KOZKAMAN
)KonAoWYI\ KblAblp
KOwynCYH,TepeM!'
KaHblKeti KHPAHI\ytiYl\e.
205 EaTblp MaHac 6aCTblpAbI.
'Keqe KenreHKaHblKeii
KaH MaHaCTblKapMaAbI6HCHeMeHe6onAYK?'Aen,
~OOPYKTYH
KblCbIAKblnati
2 1 0 MaHaCTblKapMati WAbIAeiiT:
,Ati6aHra Kapwbl KYH-re
qaT, TepeM,
)l(HtipMe6ewTe )l(aWbll\,
)l(blnbll\ 6apc, TepeM,
owy 6bliibln MyqenYl\, TepeM,
aTTaH6aqbl,ati )l(apKblH,TepeM,
215 aTTaH6arblHKeH )l(apKblHTepeM!
ATKa KapWblati 3ne, TepeM,
3pre KapWblati 3ne, TepeM,

Coldo~un KIdlr
ko~ulsun, torom!'
Kamkey kirdin uytino.
Baur Mana."basurdl.
'K6<tekelgen Kanlkey
Kan Manasu karmadlhis nemenebolduk?' dep,
~ooruktun kISl Akllay
ManasUkarmay aldl deyt:
' Aybanga k~l kiln-go
~at, torom,
ciyrme b6~te Ca!;iln,
c1lln bar:s,torom,
o~u bly1l mti~ollin, torom,
attanba~l,ay carkln, torom,
attanbagm, kon carkm, torom!
Atka kar~l ay ele, torom,
erge kar~l ay ele, torom,

MaHac atiTaTKaTblHra:
, ApblHancypeK )l(eAHprnH,qHPKHH!
220 KaHblKetiTUnHHan6araHqHPKHH,
ceHHH-rnnHH,I1.H
anaM6blqHPKHH?'
TapTblll HiiAHl\,3p MaHac!Aapaii KbmraHKeiiHery
)l(HK)l(HrHHeHceryneT,
225 6epMeT-MHHeH
wypycy
)l(on YCTYHe
TeryneT!Kapran TYPyn KanAbIAeiiT.

adl.

y'

yo1da~mH1Zlr
o1sun.efendim!"
Sonra senKamkey evine girdi.
Bahadlr Manas anm surdu.
"Yeni ge1enKamkey
Han Manas'l yaka1adl.
b~lmlza ne1erge1di?"diyerek
$ooruk'un klZl Akl1ay
Manas'i yaka1adl:
"Hayvan1ar i<tin bu ugursuz
biTgun. efendim.
pars Ylhnda y~m yirmi
be~. efendim.
bu yl1 dogdugun yl1. efendim.
ata binme. ay l~lgl. efendim.
ala binme. gun l~lgl. efendim!
Bu ay atlara ugursuz biT ay. efendim.
bu ay erlere ugursuz biT ay. efendim!"

Manas aytat kaunga:

' Annap stirok cedirgin, ~irkin!
Kamkey tilin albagan, ~irkin,
senin tilindi alambl, ~irkin?'
Tamp iydin, Er Manas!Daray kllgan koynogti
cik ciginen sogiilot,
bermet-minen ~urusu
cot tistiino togU1ot!Kargap turup kaldl deyt.

Manas kadma dedi ki:

"Lanetli yarank. <tirkin ~ey!
Kanlkey'in dedigini yapmadlm. <tirkin.
senin soziinii din1ermiyim. <tirkin?"
Kam<tlYlsavurdu Er Manas!
Daray ipek gom1egi
diki~1erindensokii1dii!

inci1erle mercan1arl
yo1 ustiine sa<t"dl!
Kadm ona Ianet etti.
c ~. Fakat Manas aIdlrmadl:
MaHac
6on6oti
)l(ypyn
KanAbl AetiT.
Manas
bolboy
ctiriip
ka\dl
deyl
"Gidip de geimez olasm. efendim!
Gelip de evini goremez o1asmefendim!
'EapraHblHaH
Ken6e, WpeM!
'Bargamnan
kelbe, torom!
Kamkey'i kucak1ayamazolasm efendim\
230 KatiTblll ytiYI\ Kep6e, TepeM!
KayUP tiytin korbO,torom!
KaHblKetiAHKyqna,TepeM!
Kamkeydi ku~pa,torom!
I,
y umu~ak etini tutamazolasm.efendim!
EynKynAeKTeHTapTna,TepeM'
BU1ktildokton tartpa, torom\..agzma
kaniar dolsun. efendim!
Kapa OOCbll\aKaHToncYH,TepeM'
Kara ooslna kan tolsun, torom!
.; ,
ugursuz giiniin dogsun. efendim!"
KaiipbmrblcblC KYHTyYCbIH,TepeM"
Kayn\glsls kiln tuusm, toroml'
Kadm ooyle Ianet etti.
235 Kapran Typyn KanAbIAetiT.
Kargap lump ka\dl deyt.
Manas yoia koyuldu.
MaHac KeTOn)l(ypreH COI\,
Manas ketip ctirgon son,
Bar-kol'den ge<tti.
Eap-KenAY 6acbln eTTYAetiT,
Bar-koldti baslp otili deyt,
Tor-kol'ii a~lp ge'tti.
Tep-KenAY Tyypa KeUiTHAetiT,
Tor-koldti tuura ke~ti deyt,
Kozu-b~lyla Koymorok'tan
Ko3y-6aWbl, KotiMoPOK,
240 aHbl 6aCblll eTTYAetiT.
YtiAe )l(anaH KaHblKeti
KepeTHHAe
6HnAHAetiT,
KepeMHHAe
TYtiAYAeiiT.
ACbm)l(epAeHaKblpaT,
245

Tee KeTepreH
KaHblKeti

6an6aHAbI

e3Y qaKblpaT:

, Acbln )l(epAeAanJl.anblM,
Tee KeTepreH 6an6aHblM,
KeUl' aTTbIKonro an!' AetiAH.
250

'Kow'

aTTbl Konro anraH cOl\,

Kozu-b~l, Koymorok,
am baslp otili deyt.
Uydo catkanKamkey
keretinde bildi deyt,
kereminde tuydll deyt.
As1l cerden aklrat,
too kotorgon
Kamkey

balbandl

ozii ~aklrat:

'As" cerde daldallm,

toO kotorgon balbamm,
ko~' atUko\go aI" deydi.-)
'Ko~' atU ko\go algan son.

acbln TyyraH TepeMe

as" tuugan toromo

)l(eTOnKa6ap6ep!' AeiiAH.
,.,AK-KbISlraKOHOMYH,

cetip kabar her" deydi.

,.,Ak-klyaga konomun,

baslp ge<tti.
Evde oturan Kamkey.
keskin zekaslyia bildi.
algl1aryla sezdi.
Asil kadm yerinden sesiendi,
cleve kaIdlran pehIivam
Kamkey <taglrttl:
" Asil yerden se<tiImi~,
clevekaIdlran pehIivamm.
yamna biTde yedek at al.
yedek aU aIdlktan sonra
asil dogan efendimin
yamna git. benden habeTsal!
Ak-klya'da oturuyor. de.

158

MANi\S DESTANI

aK-6oc 633COHOMYH!
255 A KYJ\aHra ){(anbIHbill,
TYJIeeKblnbill ){(ypeMYH!
Keryp'lKeH Kepce, ){(YHYHKec!Kapa 6eTTHH,Ken caHpaca,THJIHHKec!
CarblcKaHKepce, ){(YHYH
Kec!260 Kapa 6eTTHH,Ken caHpaca,THJIHHKec!
AKblJIaHJ\bIH
YHYHe
TepeM KeJIHn){(aCCbIH!"
Ae!

ak-bos bee soyomun!

bir ak klsrak kestirmi, de,
A Kudayga calmlp,
AIlah'a yalvanyor, de,
tiilttO klllp ciiromiin!
pek 90k dua ediyor, de!
Kogiir9kon korso, ciiniin kes!giivercin goriirsen tiiyiinii kes!
Kara bettin, kop sayrasa, tili kes! ~ok oterse kaltagm dilini kes!
Saglskait1
korso, ciiniin kes!Saksagangoriirsen tiiyiinii kes!
Kara bettin, kop sayrasa, tili kes! ~ok oterse kaltagm dilini kes!
Akllaydm iiyiino
torom kc~lipcasSIn!"de!

Akllay'm evinde
efendim gelip kalsm, de.

"Capbl CYYH'TeKcYH!"Ae!
"KaprblWbl anrblW 60JICYH!"
265 ACblJI){(epAe~anJ\anKYJI,
Tee KeTepreH6an6aH KYJI
Eap-KeJIJ\YH
6amblHcaHpaMJ\a
){(eTJInaHTTblMaHacKa.
EaTblp MaHac 60JIrOH){(OK:
270 'KaTbIMbIH THJIHHaJIJ\bl.'J\en,
'KaHTbill YHre KeTTH.'Aen,
'40poJIopro KaHTHn
){(oon 6epeMHH?'J\en,
60JI60H){(YPyn KeTTH~eHT.
MaHacTblHKym YHKYCY
KeJIJ\H
275 6aKTacblKapblmAK-OJInOK

"San suun' toksiin!" de!

"Kargll algl bolsun!" de!"
Asll cerde daldal kul,
too kotorgon balban kul
Bar-kold.iin b3msayramda
cetip ayttl Manaska.
Batlr Manas bolgon cok:
'KatIndllt1tilin aldl.' dep,
'Kay tIp lliygo ketti.' dep,
'~orolorgo kantip
cc)OPberemin?' dep,
bolboy ciiriip ketti deyt.
ManastIn ku uykusu keldi deyt,
baktasl karl Ak-olpok

San suyu doksiin, de,

laneti haYlra gevrilsin, de."
Asil yerden se9ilen kul,
deve kaldlran pehlivan kul,
Bar-kol'iin en yiiksek yerinde
yetiip Manas'l buldu.
Bahadlr Manas razl olmadl.
"Kadmm soziine uydu,
kalklp yurduna dondii! defIer,
sonra hen yigitlere ne cevap
veririm?" dedi,
soziine kulak asmaYlp gekip gitti.
Manas'm ku uykusu geldi,
kalm pamuklu zlrhlm

aHKblpaHblHCaJI.l\bl
J\eHT.
)KblJIKbl'lblHblHTamma-6eK
KamblHaMaHac KeJIJ\H
~eHT,
YKTan){(aTbln aJIJ\bIJ\eHT.
280 )Kopro 6acblK 'IO~ KYJIa,

ayklraml11saldl deyt.
Cllkl9mrt1 Taa-bek
k3maManas keldi deyt,
uktap catIp aldl deyt.
Corgo baslk 90fi kula,

geni a9lp yere serdi.

~oban T3a-bek'in
yamna geldi,
uzamp yattI Manas.
Yiiriik kula atI,

){(opyry TbIH'I AK-KYJIa

'IooJ\ypaTa6acTblpaT!
40poJIopJ\YKapaca~,
KaCKaHaT
ooJIyn KeJIe){(aTaT,
285 aJIJ\blKHHHblH'IblpManTblp,

corugu tIlrI9Ak-kula
900duratJJl
bastIrat!
~orolordu karasafi,
kaskanat bolup kele catat,
aldl kiymn 9lrmaptlr,

din9 yiiriiyiilii Ak-kula

yeri tepiyor!
Yigitlere bakarsan
set gibi geliyorlar,
ondeki arkadaki her bir giiruh,

Ak-kula tuura-tuura
kallp kele catat!
Almambet turup mlm aytat:
'F, 90rolor, beri tokt09u,

Ak-kula dosdogru
geliyor.
Almambet unu dedi:
"Ey yigitler beri durun,

AHrblp-){(aJIbl6oc TeMe
!
290 KapoOJIKapaH6ep'lH3JIe~!
I
CeH AK-6aJITaHbIHyYJIYEOJIOTYM,
I
ceH KblpaH 4aJI6aH, -5YYTYM,
I
ceH Ko~rYPooJIy-6aHJ\bIHKowa6b1~,
TepTee MeHH3p'lH'IH!'
2 9 5 AnMaM6eT-MHHeH
6em 'IOpO

Ayglr-calJ bas tofido

karool karay ber9i elefi!
Sen Ak-baltamn uulu Bolotum,
sen klran ~albay, -5uutum,
sen Kofiguroolu-baydln Koabl,
torto meni!er9i9i!'
Almambet-minen be90ro

Ayglr-call'mn boz tepesinde

etrafl gozetleyin.
Sen Ak-balta'mn oglu Bolotum
sen yakllkll ~albay, sen -5uutum,
Konguroolu-baY'ln oglu sen Ko~abl~lm.
Siz dordiiniiz, benimle gelin!"
Almambet ile birlikte be~ yigit

AHrblp-){(aJIbl6oc Te~re
TerepeTeH Mapa~bl,
){(ep apblTbln KapaJ\bl:
KepYHreH~eKepYHeT,
300 KepYH6eceKeK TYTYHJ\eH
cocYJIaT.

Aygu-call bas tofigo

Aygu-call'nln boz tepesinden
togoroton maradl,
etrafi gozetlediler,
cer antIp karadl:
dart tarafa baklndllar,
koriingondo koriinot,
goriinen goriiliir,
.
koriinbosCIkok tiitiindoy sosulat. goriinmeyen, mavi duman gibi yuksel,r.

EHp MaMcaT KeJIe){(aTaT!

AJIMaM6eT6apJ\blMaHacKa.
MaHacKa KeJIHnaHTTblJ\eHT:
'TeMeH KHpe6apraHAa,633M,
305 aTblMAblMHHHn){(eJICeM,
633M,

Biradamsat kele carat!

Almambet bardl Manaska.
Manaska ~:elipayttl deyt:
'Tom(>nkire barganda,beem,
atlmdl minip celsem, beem,

AK-KYJIaTyypa-ryypa
Kanbm KeJIe){(aTaT!
AJIMaM6eTTypyn MblHblaHTaT:
'3 'IOpOJIOp,6epH TOKTO'lY,

ite bir atll adam geliyor.

Almambet Manas'a gitti,
Manas'agidince dedi ki:
"Oemin geri gelirken,
atlml suriip gelirken,

K bzKAMlAN

159

ToKoHnyy )KepAeHTOCCOM,
633M,
AHrblp-)KanbI Te6eAeH,633M,
aMbIn KapanTypcaM,633M?e~y WYTTYKepYHeT,
310 Ke3Y O1-:ryyKePYHeT,
CaKanbI)KOKTaKbIPAaH,
AeHHoonco, KaIlbIPAaHKene )KaTaT6HPaAaM!
3MAH KaHTeHH,)KapKblH-aH,TepeM?'
315 AHAa MaHac ceHaH1TbI~:
'Ka6b1naHTYyraH AnMaM6eT,
6Hp aAaMcaTKepYHce,
Tern-)KaHbIHcypaTbln

tokoyluu cerd(~ntossom, beem,

Ayglr-calI tobc)don,beem,
afidlp karap tuJ~am,beem?afiii iittii korlJnot,
kozii ottuu koliinot,
sakall cok takllrday,
deni balsa, kapudaykele catat bir adam!
Emdi kanteyn, carkln-ay, torom?'
Anda Manas sc~n
ayttlfi:
'KabIlan tuug~mAlmambet,
bir adamsatkoriinso,
regi-caym suratlp

ormanda etrafI gozlerken,

Aygu-caJI'rnn tepesinden
etrafI gozlerken
yiizii toprak gibi u~uk,
gozii ate gibi yanan
sakalI yak, ~enesi ~lplak,
goriiniimii kafir gibi
bir adam geliyordu.
Soyle ne yapaYlm, beyim?"
0 zaman senManas dedin ki:
"Kaplan dogan Er Almambet,
orada bir adam gordiinse,
kim oldugunu anlamaya

6Hp qOPYHY)KH6epce~!'
320 AnMaM6eT 6aTblp TYPAYAeHT,

bir ~orunu cibersefi!'

Almambet bat.Irturdu deyt,

bir yigidi gonder sen!"

0 zaman Almambet kalkarak,

~orolorgo ciird!Jdeyt:
'KIyklnk kiisop kirgensin,
klrktln bal KIrgmIm,

yigitlerin yarnna gitti:

Her zaman ~Igllkla giren
klrklann bal, Kuglrnm,

KbIpbIM 6Hp )KypTTaHKenreHCHH,

325 DOO-qOnOK
MHHHn)KenCe~qH,

KInm bir curttan kelgensin,

Boz-~olok minip celsefi~i,

KInm yurdundan gelmitin,

Boz-~olok adll atlna bin de

ToKoHnyy )KepAeHTOCCO~qy,
aMbIn KapanTYPca~qbI!
AHAa KeneT6HPaAaMcaKanbI)KOKTaKbIPAaH,
330 AeHH60nco, KaIlbIPAaHKapMananrbIH 6anaHbI,
aKblpeT)KaHAaH
6yparbIH!
Owy 6anaHbIHTerH-)KaHbIH
cyparbIH!'

tokoyluu cerden tossofi~u,

afidlp karap tursafi~I!
Anda kelel: bir ;adamsakall cok taklrday,
deni balsa, kap'udaykarmap algIn blalarn,
aklret caydanburagm!
Ou balarnn tel~i-caymsuragm!'

ormanllk yerde git gozle,

orada gozciillik et sen!
Oradan bir adam g~liyor,
sakall yak, ~enesi ~Iplak,
goriiniimii kafir gibi.
Bu oglarn yakala sen,
yakasmdanyakala!
Bu oglarnn kim oldugunu sorutur!'

D03-qOnOKTY
MHHA"KblprbIH-qan
335 3~r"-Ae~rH )KeneT~eHT,
oM6bI-~OM6bI)KeneT~eHT,
ToKoHnyy )Kep~eHTOCOT
AeHT.
AHrblp-)Kanbl Te6e~eH
aMbln Kapan TypaT~eHT.
340 Dana eTyn 6apa aTaT,
D03-qOnOKMHHreHKblprbIH-Qan
MblHAaKenreH6anaHbl

Boz-<;oloktu mindi KIrgm-~al

efigi-defigi celet deyt,
ombl-dombJ ce:letdeyt,
tokoyluu cerden tosot deyt.
Aygu-call tobOdon
afidlp karap turat deyt.
BaJa otiip bara atat,
Boz-~olok min,genKugm-~al
mmda kelgen blalarn

Boz-~olok'a bindi KIrgln-~al,

riizgar gibi gitti,
deli gibi gitti,
ormandan kestirme ge~ti.
Aygu-call'nm tepesinden
etrafml gozetledi.
Delikanll tam oradan g~erken
Boz-~olok'un iistiinde Kugm-~al,
yaklnlaan bu ~ocugu

KaQblpblnKapMaHaJ1AbI!
Dana KbmQaHblnKapaMCaJ1Abl:
345 'MeH~Y, MeHAY,MeH~Y!' ~en,

ka~mp karmay aldl!

Bala kll~aYlp karay saldl:
'Mondii, mondli, mondii!' dep,

kovalaYlp yakaladl!
~ocuk yan gozle bir baklp:
"Mondii, mondii, mondii!"dedi.

'KepKY, KepKY, KepKY?'Aen,

'CaMbIH,caHblHcaMbIH!'Aen,
'AnTaM, anTaM,anTaM?'~en.
AH~a aMTTbI~KblprbIH-Qan:
350 '3 caKan )KOKTaKblp Kyn,
~eH" oonco Kanblp Kyn,
"MeHAY!" AereH HeMeHe?
"KepKY?" AereHHeMeHe?
"CaMbIH!"~ereH HeMeHe?
355 "AIrraM?" ~ereH HeMeHe?
CeH"AcanaM~aHcanaM!" ~ece~)KI1!
MeH "Anay~aH 3neMKI1
canaM!" AeCeMQI1!'
Dana Typyn aMTTbI~eMT:

'Korkii, korkii, korkii?' dep,

'Saym, saym s:aym!' dep,
'Altay, altay, altay?' dep.
Anda ayttlfi KII:gm-~al:
'E sakal cok taku kul,
deni balsa kapllr kul,
"Mondii!" degennemene?
"Korkii?" degennemene?
"Saym!" degennemene?
"Altay?" degennemene?
Sen "Asalamdan salam!" desefici!
Men "Alaudan ,eleyki
salam!" desem~i!'
Bala turup aytt.Ideyt:

"Korkii, korkii, korkii?" dedi.

"Saym, saym, saYln!" dedi.
"Altay, Altay, Altay?"dedi.
Kugm-<;alda dedi ki:
Ey sakalslz taku, kul,
goriiniimii kafir kul,
"Mondii!." acep ne demek?
"Korkli?" demek ne demek?
"Saym!" demek ne demek?
"Altay?" demek ne demek?
Sen "Selamunaleykiim!" de ki
hen de "Aleykiimselam!"
diyeyim.
Delikanll dedi ki:

qoponopro )KYPAYAeHT:
'KbIHKblpbIKKycen KHpreHcHH,
KbIpKTbIH6aWbI KbIprbIHbIM,

160

MANA~) DESTANI

'CanaMbIMbI 6Hn6eHMHH,
360 3nHmMH 6Hn6eHMHH.
"AnTaH, anTaH?"AereHHM"AMaHCbI~6bIr'AereHHM.
"KepKY, KepKyr' AereHHM"KepYIllTy~6yr' AereHHM.
365 ")Ka6bI, )((a6bIr' AereHHM")KaKIlIblcbI~6blr' AereHHM!
MeH Tepeny )((ypTTaHKeneMHH,
Tepe~e Ke6HMaHTaMbIH!

'Salamln,dl bilbeymin,
eligindi bilbeymin.
"Altay, altayr' degenim"Amansliiblr' degenim.
"Korkti, ~:orktir' degenim"KorutUi~btir' degenim.
"Cabl, calblr' degenim"CaklSlnblr' degenim!
Men torolli curttan kelemin,
torono kebim aytamm!

"Senin selammI
Aleyktimtinti
"Altay, altayr'
"SaglIgm nasII?"
"Korkti, korktir'
"Selamladm mI beni?"
"Cabl, cabIr' demekle hen
"iyi misin? diyorum!
'
Beyli yurttan geliyorum,
beyine soztimti sayle!

KaHAYY)((ypTTaHKeneMHH,
Kanduu curttan kelemin,
Ranll yurttan geliyorum,
370 KaHbI~aKe6HMaHTaMbIH!
kamna kebim aytamm!
yalmz beyle konuurum!
Tepe~ KaHcbI60nyqy,
Toron ka:ysIboluc;:u,
Senin beyin kimdir burada?
Tene~rYT KaHCbI60nyqy,
tolongtit IkaysI boluc;:u,
Rizmetkar kimdir burada?
KaHbl~ KaHCbI60nyqy,
kamfi kaysl boluc;:u,
Senin hamn kimdir burada?
Kapa~ KaHCbI
6onyqy?'
karafikaysI boluc;:u?'
Ranmm halkI kimdir buradar'
375 KbIprbIH-qan TYTynaHTaT:
Ktrgm-c;:a.ltutup aytat:
KIrgm-c;:al~unudedi
'Kyna 6aHTanMHHreH
'Kula bay tal mingen
"Kula kIsraga binen kurnaz
KYY6ana, 6aHKYIll,
kuu bala, bayku~,
oglan, a bayku~,
MeHHHTepeM cypaca~, 6aHKYIll,
menin torom surasan, bayku~,
beyimi soruyorsan, a bayku~,
aCTbIHAarbI
AK-Kyna, 6aHKYIll,
asttndagl Ak-kula, bayku~,
alttnda Ak-kula var onun, a bayku.
EenQepYY-TooAbIH
ce~HPAeH,
6aHKYIll: Bolc;:()rtiti..toodmsefiirdey, bayku~: Bolc;:ortitidagmm zirvesi gibi, ~
380 ycTYHAery Tepe6yc, 6aHKYIll,
tistUndogti torobtis, bayku~,
tizerinde efendimiz, a bayku,
060AOKeKKeTe~Hp~eH,6aHKYIll,
obodo koJkkotefiirdey, bayku~,
Tann gibi goklere eriiyor, a bayku,
THHreH3KeHTepe6yc, 6aHKYIll!
tiygen eken torobtis, bayku~!
eri~iyor efendimiz, a bayku~!
TepeHY HCTen
Toronti istep
Efendiyi gormek istemen
HeTeMHH,
6aHKYIllT
netemin, bayku~T
neyine gerek, a bayku~r'
Kyna 6aHTanMHHreHKYY6ana,
Kula baytal mingen kuu bala,
Kula kIsraga binen delikanll,
385 Kyyn)((yraH IlIYM6ana
kuulcugan ~umbala
bu kurnaz kafir c;:ocugu,
Qbm6bIp~bIKarbm )((H6ep~H,
C;:llblrdIkalglpciberdi,
yulan oyle c;:ektiki
KonYHaHQbIrbm KeTTH~eHT,
kolunan C;:lgIpketti deyt,
(KlrgIn'In) elinden fIrlaYIp gitti,
TaKbIMraQanbman~bI~eHT.
takImga c;:,allpaldl deyt,
dizlerine doladI Gnu,
KonTYKKaKblcbm can~bIAeHT.
koltukka kISIp saldI deyt.
koltuguna sIkI~ttrdI.
390 Kyna 6aHTan OOCbIKaTTYYaT 3KeHKula baytal OOSIkattuu at eken- Kula kIsrak sert agIzl1 bir at idi,
Qy~en )((ypyn 6epreH co~,
OKTonKene )((aTKaHAnMaM6eT:
CapbI-anaHbIH6aIllbIHa
6eK YPYHynKanraHco~,
395 KaIllKaTaMaH)((eKeeTYK

c;:ildopcilrlip bergen sofi,

oktop kelt: catkan Almambet:
San-alamn ba~Ina
bek urunup kalgan son,
ka~kataman ceke otUk

silrmek ic;:inmahmuzlaYInca,
ok gibi Almambet goriindil.
Sarl-ala'mn ba~lna
slklca sokulmu~,
degerli c;:izmeleri,

Y3e~rycy 6yrYHaH
4blrbm KeTTHAnMaM6eTKe!
AH KynarblH ~acaT ~eHT,
40nnoHAoHKe3YHaQaTAeHT,
400 KbmQaHbmKapancanaT~eHT.
CanaMAblypeHyn KanraHKYY6ana
AnMaM6eTKecanaM 6epeT~eHT.
3nHK an~bI~ AnMaM6eT.
AnMaM6eTTypyn aHTaT~eHT:
405 'Kyna 6aHTanMHHreH

iizongiisii butunan
C;:lglpketti Almambetke!
Ay kulagIn casat deyt,
c;:olpondoykoziin ac;:atdeyt,
kIlc;:aYlpk,arapsalat deyt.
Salamdl tironiip kalgan kuu bala
Almambel:ke salam beret deyt.
Elik a.ldlnAlmambet.
Almambel: turup aytat deyt:
'Kula bayl:almingen

ayaglndaki iizengiler,
Almambet'in ayagIndansavruldu!
Ay kulaglm ac;:tI0,
YIldIZ gozlerini ac;:tlo.
Van gozle bir baktl.
Selaml ogrenmi~ alan kuraz c;:ocuk
Almambet'e selam verdi.
Almambet "Aleykiimselam!" dedi.
Almambet dedi ki:
"Kula klsraga binen

kulJ baja, bayku,

kosun OtttlUkoriinot. bayku~,
ontin ~iittuu (?)koriinot, bayku~.
Atka minip kastlrdlfi, bayku~,
kaydan bel~iastlrdlfi, bayku~?

kurnaz oglan, a bayku~,

goztin ate~li goriiniiyor, a bayku~,
yiiziin soluk goriiniiyor, a bayku~,
ala binmi~ geliyorsun. a bayku~,
neredengeliyorsun, a bayku~?

KYY6ana, 6aHKYIII,
Kecy~ OTTYyKepYHeT,6aMKYIll,
e~y~ IlIYTTYY(?)KepYHeT.6aHKYIll.
ATKa MHHHnKacTblp~bl~,6aMKYIII,
KaH~aH6epHacTbIPAbI~.6aMKYIII?

K bZKAMAN
410

415

420

425

430

435

440

161

ATKa MHHHn )J(enecH~, 6aHKYlIl,

Atka minip cele!iiii, bayku~,

Ata binmi~ ko~turup, a bayku~,

KRHChI)J(aKTaHKenKaCH~, 6aHKYlIl?
AT cypaMaK Ken6eTTeH, 6aHKYlIl,

kaysl caktan kel~~asiii, bayku~?

At suramak kelb,~tten, bayku,

nereden geliyorsun, a bayku~?

Atl goriiniiiinden, a bayku,

3P cypaMaK cypHeTTeH, 6aHKYlIl!

AnThI~ )J(ooPY, 3P aphlK, 6aHKYlIl,
KaHchl )J(aKTaHKenecH~, 6aHKYlIl?'

er suramak siirncltton, bayku~!

Altlii cooru, er arlk, bayku~,
kaysl caktan kele:siii, bayku?'

eri adabmdan bilirsin, a bayku,

atm zaYlf, er sIska, a bayku,
nereden geliyorsun, a bayku?"

Kyy 6ana Typyn MhlHhl aHTaT:

'AThI )J(aKlIIhl aH )J(apKhIH, TepeM,
TeKCHCKHlIIH AeHcH~6H, ropeM?

Kuu bala turup nrlml aytat:

'Atl cak1 ay carlktn, torom,
teksis kii deysifibi, torom?

0 zaman kumaz oglan dedi ki:

"Adl giizel, ay 1lgl, efendim,
evsiz barkslZ ml sandIn belli, efendim,

Tepeny )J(ypTTaH KeneMHH, TepeM!

EHp cara aHTaMbIH, TepeM.

Torolii curtt,1n kf:lemin, torom!

Bir saga aytlffim, torom.

beyli yurttan geliyorum, efendim,

yalmz sana soylerim, efendim,

aHTaMbIH-Aa KaHTaMbIH, TepeM.

EHn6eceM-Ae )J(ony~ 6ap,

aytamm-da kay~mm, torom.

Bilbesem-de colulii bar,

soyleyip geri donecegim, efendim.

Duymaml olsam da yolun aCi'lk

TepeM!
Kep6eceM-Ae KYPYlIIKeMYH

torom!
KorbOsom-do kuriikomiin

olsun dersin, efendim,

gormemi olsam da ver elini, gordiim

Kony~ 6ep, TepeM!

MMaM6eTTHH KonYH

koluiil her, torom!

Alrnambettin kolun

seni, efendim!"
Almambet'in

KapMaH an.J(bIAeHT:
'KaHAYY )J(ypTTaH KeneMHH, TepeM!

karmay aldl deyt:

'Kanduu curttan Ikelemin, torom!

elini tutup:
"Hanll bir yerden geliyorum,

KaHhIM cara aHTaMblH, TepeM!

Kamm saga aytalmm, torom!

hamml sana soyleyeyim,

AHTaMHH-Aa KaHTaMbIH!
A CYHYHqy, aH )J(apKhIH, TepeM,

Aytamin-da kaytlmm!
A siiyun<;u, ay carkm, torom,

soyleyip yurda doneyim, efendim,

hen bir el<;iyim, ay 1lgl, efendim,

Ey CYHYHqy, KYH )J(apKbIH,TepeM!

CyJiYHqYMAY 6aT' 6epqH TepeM!

Bu siiyiinCi'ii, kiln carkm, torom!

Siiyiin<;iimdu bat' berCi'i,torom!

bir el<;iyim, gun 1lgl, efendim,

bu elCi'iyedua et, efendim,

EaT' 6epce~-Ae Tec 6epQH, TepeM!

Bat' berseii-de te!; berCi'i,torom!

dua edersen tez et, efendim,

efendim,

efendim,

MaTooAaH qeqneH Tee 6epQH, TepeM,

Matoodan Ci'e<;pey
too berCi'i,torom, bagml <;ozmeden deve ver, efendim,

60KQOAOHQeQneH TOH 6epQH, TepeM!

KaH aTaChI )KaKbln-6aJi, TepeM,
anTbl )J(alIlap 3KeHAe, TepeM,

bokCi'odon Ci'e~peyton ber<;i, torom!

Kan atasl Caklp-lbay, torom,
altl caar ekende, torom,

uCi'kurunu<;ozmeden klyatet ver, etendim,

hall babasl Caklp-bay'm, efendim,
altl yamda iken, efendim,

Ke3KaMaHAaH

Kozkamanday

Kozkaman admda bir kiiCi'iik

HHHCH,TepeMMTaH TonroH Ken KanMaK, TepeM,

AH-KaH KenHn QanKaHAa,TepeM,
K YHKeH TonroH Ken

inisi, toromAltay tolgon kop Kalmak, torom,

Ay-kan kelip <;apkanda, torom,
Kiinkoy tolgon kop

kardei vardl, etendim,

Altay'I dolduran Kalmuklarla, efendim,
Ay Han gelip yagmaladlgmda efendim,
Kiinkoy'ii dolduran

KanMaK, TepeM,
K YH-KaH KenHn qanKaHAa, TepeM,

Kalmak, torom,
Kun-kan kelip Ci'apkanda,torom,

Kalmuklarla, efendim,
Kiin Han gelip yagmaladlgmda,

efendim,

KecKaMaHAaH HHHCH,TepeM,
Koskamanday inisi, torom,
kii<;iik kardei Kozkaman. etendim,
KanMaKKa Tywyn KeTHnTHp, TepeM!
Kalmakka tiiiip ketiptir, torom!
Kalmuk'un eline diimiitii, efendim,
KanMaKKa 6apbln )J(aHH' anbln, TepeM, Kalmakka banp cayn' allp, torom, Kalmuk iCi'indeyaadl, etendim,
KhlTaHAaH 6apbln YH anbln, TepeM,
KblpblMra 6apbln )J(ypT anbln, TepeM!

Kltaydan banp iiy allp, torom,

kInmga barlp curt allp, torom!

<;in'e gidip ev aldl, etendim,

Kmm'a gidip yurt aldl, efendim,

KeQyn KeneT Ke3KaMaH, TepeM!

Eem TepeAeH yyny 6ap, TepeM!
Eem yynYHYH HqHHAe,TepeM!

Ko<;:iip kelet Kozkaman, torom!

Be torOdoy uulu bar, torom!
Be uulunun iCi'inde,torom!

~imdi 0 Kozkaman geliyor, etendim,

onun be efendi oglu var, efendim,
be oglunun iCi'inde, etendim,

450

Ka6arbl 6HHK, Kec y~yp, TepeM,

Kapa HHHeT KeKQeKe3, TepeM-

kabagl biyk, kos iiiiiir, torom,

kara niyet KokCi'olkoz, torom-

alnml Ci'atml,gozleri Ci'ukur. efendim,

kotii niyetli KokCi'okoz var,

455

aK-caKanhI on 3KeH, TepeM!

EHpHH aTbl Eep6en)J(YH, TepeM,
6HpHH aTbl L(ep6en)J(YH, TepeM,
6HpHH aThl qaraJIAaM, TepeM,
6HpHH aTbl AranAaH, TepeM!

ak-sakall 01 eken, torom!

Birin atl Borbolcun, torom,
birin atl DorbOlciin, torom,
bifiD atl <;agalday, torom,
birin all Agalday, torom!

Kozkaman'In akll hocasl 0, efendim!

Birinin adl Borbolciin, etendim,
birinin adl Dorbolciin, efendim,
birinin adl <;agalday, efendim,
birinin adl Agalday, efendim!

KeQyn KeneT Ke3KaMaH, TepeM!

Tanara )J(yry TapaKTan,

Ko<;iip kelet Koz~~aman, torom!

Talaga ciigii taraktap,

Kozkaman buraya gCi'iiyor, efendim,

yiik hayvanlanmn yanklsl bozklrda,

445

TepeM,

torom,

efendim,

MANA~; DESTANI

162

460

Kene XaTaT Ke3KaMaH, TepeM!'

Kyy 6anaHblH Ke6HH YKKaH CO~,
Ka6bmaH TyyraH AnMaM6eT

kele catat Kozkaman, torom!'

Kuu balamn kebin ukkan son,
kabllan tllugan Almambet

Cap'anara MHHHnTHp,
3p MaHacKa 6apbIllTblp,
YKKaH Ke6HH auTbIllTblp.
3MAH MaHac aUTaTAeuT:

Sar'alaga.miniptir,
Er Mana~;kabarlptlr,
ukkan kebin aytlptlr.
Emdi Manas aytat deyt:
'Eldiiii cerden

465 '3nAyyxepAeH
tIorynryn,tIOpOM,
3KtIen anraH Keu-rawKa, qOPOM,
KanblKryy xepAeH qorynryn,
qOPOM,
Kaanan anraH can-KaWKa,

470

qOPOM,
6apbl~ 6HPAeu 3peHAep, qOPOM,
6apbl~ 6HPAeu 6epeHAep, qOPOM,
cYHAYPyn Hau3a
TapTnaraH,qOpOM,
KaTblHra CblpbIH aumaraH qOPOM,
6apbI~ 6HPAeu Keu-rawKa qOPOM!Kyna 6auTan KYY 6ana, qOPOM,

475

Ky6ynxyraH
WYM 6ana, qOPOM,
CyuYHtIynen Ken auTaT, qOPOM,
CYUYHqYCYH6epenH, qOPOM!
KaUbill-KaHAbIH Kapa-6epYK,

480

485

qOPOM,
KapMaTbill anAhIM TanaAaH qOPOM,
6Hp AnMaM6eT 6anaAaH, qOPOM!
ATanblKTbIH aK AeneT, qOPOM,
qaKbIpTbill anAhIM YUYHeH, qOPOM,
aHAaH MepceT xor-3ne, qOPOM:
KHMre 6epeM CYUYHqy, qOPOM:
~OOPYKTYHKblCbl AKbmaH, qOPOM,
aHAaH MepceT )KOr-3ne, qOPOMKHMre 6epeM CYHYHqy, qOPOM?
KaH 6anaCbl KaHbIKeH, qOPOM,

490

aHAaH MepceT )KOr-3nKa, qOPOMKHMre 6epeM CYHYHqy, qOPOM?

MeHHH aTaM )KaKbIll-6aH, qOPOM,
e3Y )KanrblC KHW' 3ne, qOPOM!
)KYMypTKaAaH aK 3neM, qOPOM,
6Hp 3HeAeH TaK 3neM, qOPOM,

495

)Ka~bIC 3AHM KbISlAaH,qOPOM,

xa~blC 3AHM YSlAaH,qOPOM,
6Hp TyyraHblM )KOK 3AH, qOPOM!
AHblH 6epH )KarbIHAa, qOPOM,

500

apKaMAa KYHpYK )KOr-3ne, qOPOM,

aCTblMAa )KanbI )KOr-3ne, qOPOM3P )KanrblCbl 6an'3neM, qOPOM,
KHMre 6epeM CYHYHqy, qOPOM?

505

DHP TyyraHblM KapAblraq, 40pOM,

OH6eWTe 3p3eK 6an'3ne, 40pOM,
)KeK'eTYKTY
)KeT' an6aH, 40pOM,

c;ogultup, ~orom,
ek~ep al~~ankoy-gaka, c;orom,
kallktuu I::erden~ogultup,

~orom,
kaalap algan sap-kaka,

~orom,
barln birdey erender, ~orom,
barln birdey berender,~orom,
sundurup'nayza
.tartpagan,
~orom,
katlnga s:mn aytpagan, ~orom,
barln biniey koy-gaka,~orom!Kula baytal kuu bala, ~orom,
kubulcuj~anum bala, c;orom,
siiyiinc;ii!lopkep aytat, ~orom,
siiyiinc;ii:_iinbereli, c;orom!
KaYlp-kandmKara-ooriik,
c;'orom,
karmatlp aldlm taladan, c;orom,
bir Almambet baladan,c;orom!
Ata]lktm ak dolot, c;orom,
c;aklrtlp aldlm iiyiinon, c;orom,
andan mersetcog-ele, c;orom:
kimge berem siiyiin~ii, ~orom:
-5ooruktun klsl Akllay, c;;orom,
andanmersetcog-ele, c;oromkimge befell siiyiinc;ii, c;;orom?
Kan balasl Kamkey, ~orom,
andanmersetcog-elka, c;;oromkimge befell siiyiinc;ii, ~orom?
Menin atam Caklp-bay, c;;orom,
ozii calg;ls ki' ele, c;;orom!
Cumurtkadan ak elem, c;;orom,
bir eneden tak elem, c;orom,
canIs wim klyadan, c;;orom,
canIs edim uyadan, c;;orom,
bir tuugamm cok edi, c;;orom!
Amn beri cagmda, c;;orom,
arkamda kuyruk cog-ele, c;;orom,
astlmda call cog-ele, c;;oromer calgl~;1bal'elem, c;;orom,
kimge b'eremsiiyiinc;;ii,c;;orom?
Bir tuu~~ammKardlgac;,~orom,
on bete~
erzek bal'ele, ~orom,
cek'otiiktii
(;et'albay, c;;orom,

Kozkaman geliyor, efendim!"

Kumaz c;ocugundedigini duyunca,
kaplan dogan Almambet,
Sarl-ala'ya bindi,
Er Manas'm JanIna gitti.
iittigi sozii anlattl.
0 zamanManas dedi ki:
"Kalaballk yerlerden sec;ip
aldlm, yigitlerim,
sizleri,
klymetli
sec;kinlerim,
yigitlerim ,
halkI c;ok yerlerden
sec;ip
aldlm, yigitlerim,
sizleri, klymetli sec;kinlerim,
yigitlerim,
hepiniz birsiniz erlerim, yigitlerim,
hepiniz kuvvette birsiniz, yigitlerim,
sapladlglmz karglYI geri
c;ekmediniz, yigitlerim,
kadma SIr ac;madlmz,yigitlerim,
erlikte hep birsiniz, yigitlerim!
Kula klsraktaki u c;ocuk, yigitlerim,
kumaz hilekar oglan, yigitlerim,
bir elc;i sozii soyliiyor, yigitlerim,
miijde parasl verelim ona, yigitlerim!
KaYlp Han'm kIzl Kara-boriik'ii,
yigitlerim,
cenk yerinde yakalattlm, yigitlerim,
Almambet'e delikanll iken, yigitlerim!
Ak servet Atallk'l, yigitlerim,
evinden getirtip aldlm, yigitlerim
ona ballk vermedim, yigitlerim,
kime miijde parasl vereyim, yigitlerim,
~ooruk'un klZI Akllay'a, yigitlerim,
ona ballk vermedim, yigitlerim,
kime miijde parasl vereyim, yigitlerim?
Han klzl Kamkey'e, yigitlerim,
ona ballk vermedim, yigitlerim,
kime miijde parasI vereyim, yigitlerim?
Benim babam Caklp-bay, yigitlerim,
tek balna bir adam, yigitlerim ~
Yumurtadan ak idim, yigitlerim,
anamln bir tek C;ocuguyum,yigitlerim,
yalmz indim kayadan, yigitlerim,
yalmz indim yuvadan, yigitlerim,
hil;: akrabam yok idi, yigitlerim!
Sonra, ondan sonra, yigitlerim,
arkamda kuyruk yok idi, yigitlerim,
oniimde yele yok idi, yigitlerim,
hen tek dogmu I;:ocugum,yigitlerim,
kime miijde parasI vereyim, yigitlerim?
KIZ kardeim Kardlgal;:'yigitlerim,
on beyalna erdi, yigitlerim,
degerli I;:izmegiyecek kadar
biiyiimedi, yigitlerim,

KOZKAMI\N
coop eTYKTY
6aT'an6ai1,qOPOM:
Tern KaHHbl)l(Or-3ne,qOPOMMeHKUMre6epeM

n.

soor otiiktii
bat'albay, ~orom:
tegi kaym cog-tie, ~orommen kimge herem

163
pabu~ giyecek kadar
biiyiimedi, yigitlerim,
hi~ akrabam yok beDim, yigitlerim,
beDkime miijde parasI

CYHYHqy,qOPOM?
siiyiin~ii. ~orom?
AHblH 6epu )l(arbIH~a,qOPOM,
Amn beri cagmda, ~orom,
51 0 Ear~bl-~eeneT6aH6uqeBagdl-dool6t baybi~eKUMre6epeMCyi1YHqy,QOPOM?kimge herem siiyiin~ii, ~orom?KonOTTOH
yi1~y Kep~y6y, QOPOM,
kolotton iiydii kordiibii, ~orom,
KOi1HOTTOH
)l(blnKbl TanTbl6bl,QOPOM,koynotton cllkl taptlbl, ~orom,
)l(bI6b1TTaHYUAYKepAy6y, QOPOM, clblttan iiydii kordiibii, ~orom,
515 )l(blnraAaH )l(blnKbl TanTbl6bl,QOPOM?cllgadan cllkl tapubl, ~orom?
KonoTToH yi1AYon Kepce, QOPOM,
Kolotton iiydii 01 korso, ~orom,
KOUHOTTOH
)l(blnKbI OTTanca, QOPOM, koynotton cllkl ot tapsa, ~orom,
)l(bl6blTTaHYU~yon Kepce,
clblttan iiydii 01 korso,
)l(blnraAaH )l(bInKbl OTTanca, QOPOM, cllgadan cllkl ot tapsa, ~orom,
520 6aWTananbln 6apbl~ap, QOPOM,
batap allp banfi,ar, ~orom,

vereyim, yigitlerim?
Ondan b~ka bir de, yigitlerim,
Bagdl-doolot baybi~e
kime vereyim miijde parasl yigitlerim?
Vadide evleri gordii mil, yigitlerim,
~ukurda atlarl gordii mil, yigitlerim,
bogazda evleri gordii mii, yigitlerim,
Irmakta atlarl gordii mii, yigitlerim,
vadide evleri gordii ise, yigitlerim,
~ukurda atlan gordii ise, yigitlerim,
bogazda evleri gordii ise,
Irmakta atlarl gordii ise, yigitlerim,
gidin onu allp getirin, yigitlerim,

Cyi1YHQYCYH
6epu~ep, QOpoM!
AKpeT )l(atiAaH6ypan an, QOPOM!
Kyy 6ana )l(aUblHcypan Ken, QOPOM!'
Cap' ana MUHAU~AnMaM6eT!
525 Cap' ana MUHun)l(en~u ~euT,
KYY6anara KeMU ~eHT,
KYY6anara ai1TTblAeuT:
'Kyna 6aHTan KYY6ana, 6auKYw,
Kecy~ orryy 6ana 3KeH,6aHKYw,
530 e~y WYTTY(?) 6ana 3KeH,6auKYIll,
cYUYHQenenKen aUTTbI~,6aUKYIllKUMre6epeT CYUYHQY,
6auKYw?
)KYMypTKaAaHaK 3ne,6aHKYw,
MeHUHTepeM 3p MaHac, 6aHKYIll,
535 6up 3HeAeHTaK 3ne, 6aHKYIllKUMre6epeT CYUYHQY,
6aHKYIll?
)Ka~rblc 3ne KblSlAaH,
6aHKYw,
MeHUHTepeM 3p MaHac, 6aHKYIll,

siiyiin~iisiin berifier, ~orom!

Akret caydan b1,IIapaI,~orom!
Kuu bala caym surap kel, ~orom!'
Sar'ala mindifi Almambet!
Sar'aIa minip celdi deyt,
kuu baIaga keldi deyt,
kuu balaga ayttl deyt:
'Kula baytal kuu bala, bayku,
kosiifi ottuu bala ekeD, bayku,
ofiii iittii (?) bala ekeD, bayku,
siiyiin~olop kcp ayttlfi, baykukimge beret siiyiin~ii, bayku?
Cumurtkadan ak ele, bayku,
menin torom Er Manas, bayku,
bir enedentak ele, baykukimge beret stiyiin~ii, bayku?
Cafigls ele klyadan, bayku,
menin torom Er Manas, bayku,

el~i parasI verin ona, yigitlerim!

Yakasmdan yakalaym, yigitlerim!
Kurnaz oglamn agzml araym, yigitlerim!'
Almambet Sarl-ala'ya hindi,
Sarl-ala'ya binip gitti,
kumaz ~ocugunyamna vardl,
kumaz ~ocuga u sozleri dedi:
"Kula klsraktaki kurnaz oglan, a bayku,
gozlerin senin pek ateli, a bayku,
Yanaklarm pek soluk, a bayku,
el~ilik sozleri soyledin, a bayku,
kime verir miijde parasl, a bayku?
Yumurtadan ak idi 0, a bayku,
beDim efendim Er Manas, a bayku.
anasmdantek dogdu, a bayku,
kime verir mtijde parasl, a bayku?
Yalmz geldi kayadan 0, a bayku,
beDim efendim Er Manas, bayku,

6up YSl~aH
3P )l(a~bIC,6auKYIll540 KUMre6epeT CYUYHQY,
6aHKYIll?
AcTblHAa )l(anbl )l(OK3ne,6aHKYIll,
apKaAaKYUPYK)l(OK3ne, 6aHKYIll;
anTblMblWTaaTaCbl,6aHKYIll,
3nyre QblKKaH3HeCH,6aHKYIll545 MeHUHTepeM 3p MaHac, 6aHKYIll,
KHMre 6epeTCYHYHQY,
6aHKYIll?
AHblH 6epH )l(arbIH~a,6aHKYw,
Kai1bln-KaH~bIHKapa-6epYK,6aHKYIll,
aMaH MepCeT)l(OK3ne, 6aHKYIll550 KHMre6epeT CYHYH4Y,
6aHKYIll?
~OOPYKTYH
KblCblAKblnaH, 6aHKYIll,
aHAaHMepceT)l(OK3ne, 6aHKYIllKUMre6epeTCYUYH4Y,
6aHKYIll?
KaH 6anacbl KaHbIKeH,6aHKYIll,
555 anraHbl aJIT'aH60n'3neK, 6aHKYIllt

bir uyadan er cafils, baykukimge beret siiyiin~ii, bayku?

Asunda call cok ele, bayku,
arkada kuyruk cok ele, bayku;
alumlta atasl, bayku,
eliige C;:lkkanenesi, baykumenin torom Er Manas, bayku,
kimge beretstiytin~ii, bayku?
Amn beri cagmda,bayku,
KaYIP-kandm Kara-bOriik,bayku,
andan mersetcok ele, baykukimge beretstiyiinc;:ti,bayku?
~ooruktun klSI Akllay, bayku,
andan merset cok ele, baykukimge beret siiyiinc;:ti,bayku?
Kan balasl Kamkey, bayku,
algam alt'ay bol'elek, bayku,

yuvadan tek geldi, a bayku,

kime verir miijde parasl, a bayku?
Oniinde yele yak, a bayku,
ardmda kuyruk yok, a bayku,
altmlmda babasl, a bayku,
elli yamda anaSl,a bayku,
beDim efendim Er Manas, a bayku,
kime verir miijde parasl, a bayku?
Hem de bundan baka,a bayku,
KaYlp Han'm klZI Kara-boriik'ti, a bayku~
allrken para vermedi, a bayku,
kime verir mtijde parasl, a bayku?
~ooruk'un klzl AkllaY'l, a bayku,
allrken para vermedi, a bayku.
kime verir miijde parasl, a bayku?
Han klzl Kamkey'i, a bayku,
alall alu ay olmadl, a bayku,

betinde upa ofi'elek" bayku,

c;:u1agan
c;:iyofi'elek, bayku,

daha yiiziiniin boyasI solmadl, a bayku~,

dikili haslr orgiisii solmadl, a bayku~,

6eTuMe yna o~'3neK, 6aHKYIll,

4blpnaraH QUHo~'3neK, 6aHKYw,

164

MANAS DESTANI

MeHJfHTepeM 3p MaHaC,6atiKYur,
KJfMre6epeTCytiYHtJy,6atiKyur?
560 AHblH 6epJf )J(arblH~a,6atiKYur,

menin torom Er Manas, bayku, benim efendim Er Manas, a baYku,

kimge beret siiyiin~ii, bayku?
kime verir miijde parasl, a baYku?
Amn beri cagmda, bayku,
hem de ondan sonra, a bayku,

"KonoTToH yti~y on Kepce", 6atiKYur,

"koJotton ii)fdii oj korso", bayku~, bogazdan bir ev gordiinse, a baYku,

"TepeM "EaillTan 6apcblH!"

"torom "Batap barsm!"

yolu gostersin diyor

~el1T,6atiKYur!
deft, bayku!
efendim, a bayku~,
")J(bI6bITTaHyl1~y on Kepce", 6atiKYur, "Clblttan iiy'dii oj korso", bayku, vadiden bir ev gordiinse, a baYku,
TepeM "EaWTan6apcbIH!"
torom "Batap barsm!"
yoJu gostersin diyor
~etiT, 6atiKYur!'
deft, bayku!'
efendim, a bayku~!"
565 K yy 6ana Typyn aHTaT~eHT:
Kuu baJaturup aytat deft:
Kumaz ogJandedi ki:
'Tepeny )J(YPTTaH
KeneMJfH,
Tepef{e Ke6JfMaHTaMbIHaHTaMblH-~aKaHTaMbIH!
KaH~yy )J(ypTTaHKeneMJfH,
570 KaHTepef{e aHTaMbIH-

'Torolii curttan kelemin,

torofio kebim aytammaytamm-da kaytamm!
Kanduu curttan kelemin,
kan torofio aytamm-

aHTaMblH-~aKaHTaMbIH!'
Kyna 6aifTaJIMJfHreHKYy6ana
6y 6aHTan~b1H
)J(OOpbIH
O~on MJfHJfnanbinTblp,
575 MaHaCTbIKeCTeHcanbinTblp,
MaHacKa KenJfnaHThlnTblp:
'ATbl )J(aKurbl,aH )J(apKbIH,TepeM,
e3Y )J(aKurbl,KYH)J(apKbIH,TepeM,
a CytiYHqy,aH )J(apKbIH,TepeM,
580 a CYHYHqy,KYH)J(apKbIH,TepeM"AtiTKaHbI)J(anraH!"~en 3Cef{,
KetJynKeneT Ke3KaMaH,TepeM!
Ka6b1naHryyraH MaHaCTbIH,
TepeM,
Ka6apblHaHyrynryp, TepeM!
585 Kanblp-MJfHeHEycYPMaH,TepeM,
OPTOcYHaH
KeurTY~etiT, TepeM!'
A~a aHTTblf{3p MaHac:
'3 Kyna 6atiTan Kyy 6ana,
3 Kyyn)J(yraHurYM 6ana,
590 aH~aHaHTnMblaTeKeM!

KypMe TOHonKHHre~e,
Tono TOHonanraH~a,
TOHooraKbl3blK6aTKaH.l\a,
aH~aatiTnMbl aTeKeM!
605 TypnaH )J(ypryH 'fanKaH~a,
aH~a

KblPK

atiTnMbl

tJOporo

aTeKeM!

6aur

Kblnbln,

Cap'anara MJfHrH3Jfn,
AnMaM6e'rTeti 'fOpOHY

aytamm-dakaytamm!'
Kula baytal mingen kuu bala
bu baytaldm coonn
ofidop minip allptJr,
ManastJkostoy sallptJr,

gorii~iince de donerim, ben!"

Kula klsraga binen kumaz ogJan,
kula klsragm baJm
saga ~evirip yoluna gitti,
dogru Manas'a gitti.

Manaska kelip aytJptJr:

'AtJ cakl, ay carkm, torom,

Manas'a geJip dedi ki:

"Adl giizel, ay 1~lgl,efendim,

ozii Cak,~I,kiln carkm, torom,

a siiyiin~ii, ay carkm, torom,
a siiyiin~ii, kiin carkm, torom-

kendi giizel, giin 1lgl, efendim,

hen eJ~iyim, ay I~Jgl,efendim,
bir el~iyim, giin 1lgl, efendim,

"Aytkam calgan!" dep esefi,

soziime yaJandeme, efendim,
k~iip kelet Kozkaman, torom!
Kozkaman go~ etmi geliyor, efendim,
KablJan tuugan Manastm, torom, kapJandogan Er Manas!n, efendim,
kabannan uguptur, torom!
haberini aJml~0, efendim,
Kaplr-minen Busurman, torom,
kafirle miisliimamn, efendim,
ortosunan kotii deft, torom!'
Anda ayttJfi Er Manas:
'E kula baytal kuu baJa,
e kuulcugan um baJa,
anday aytpadlatekem!

AnTbl KanKa Kef{ EYKap,

aHbl tJanTblMMeHMaHac,
aH~atiatiTnMbI aTeKeM!
AK 60c aTTblHTaKMa,
595 Ke~ A~bISlH )J(aKMa
ec Tati 3KeH)J(aMrblptJbl
)J(blnKblCblH
THtin anraH~a,
aH~aaHTnMblaTeKeM!
Oora~blH KaHblMY3-6YPtJaK,
600 aHbltJaananraH.l\a,

"RanII yurttan geIiyorum ben,

soziimii here soyJiiyorum ben,
soyleyince donerim ben,
hanll yurttan geJiyorum,
han efendinle goriiiiriim ben,

ortaslna go~tii 0, efendim!"

0 zaman Manas dedin ki:
"Ey kula klsraktaki kumaz oglan,
ey kumaz hiJekar ogJan,
babam oyJe bir eydemedi!

Altl kapka ken Bukar,

am ~aptlm men Manas,
andayaytpadlatekem!
Ak bos attm takada,
ken Andlyan cakada
os tar eken Camglr~1

AJtl kaplll biiyiik Buhara'YI

hen YlktJm, hen Er Manas,
babam ondan bana bahsetmedi!
Ak boz atm nallan,
geni Endican!n kenarJannda
bir tar idi Camglr~I'mn

cllklsln tiyp alganda,

,anda aytpadlatekem!
Oogandln kal1l Muz-bur~ak,
am ~aapalganda,

atJanm ~aplp aJdlglmda,

babam ondan banabahsetmedi!
Afganlann Ran! Muz-bur~ak!
cenkte ben yendigimde,

kiirmo tonop kiygende,

topo tonop alganda,

yelek yagmalaYlp Slrtlma giydigimde,

ba~llk yagmaJaYlpaldlglmda,

tonooga klzlk batkanda,

anda aytpadlatekem!
Turpan curtun ~apkanda,

~apul zevkini siirerken,

babam ondan bana bahsetmedi!
Turfan yurdunu yendigimde

anda

aytpadl

atekem!

babam

KIrk

~orogo

ba

klllp,

Sar'alaga mingizip,
Almambettey ~oronu

KIrk

ondan

yigide

bana

ba

bahsetmedi!

klJdlglmda

San-ala'ya bindirip,
Almambet yigidi

KOZKAMAN
610 Tepe opHYHaKeTepyn,
OpYCTaHOpOK6aTblPAblH
OHcaR )lCblnKblCblH
THtireHAe,
aHAaaiiTn~bl aTeKeM!
Ka3b1nbIKTbIH
otiYHAa,
615 Kap-)lCaa6aCTblH
6otiYHAa,
KaIllrap, )l(apKeH 6yparaH,
MbI~ KblTatiAbi cyparaH
Ko~6aiiAbl
catiraHAa,
aHAaaiiTn~bl aTeKeM!
620 Cblpa AK-Kyna MUHrenu
)lCaIllblM)lCutipMa6eIllTe Kenrenu,
Mara aiiTn~bl aTeKeM!
Kyna 6atiTan KYY6ana
KopKKOHYHaH
atiTaCbl~6 2 5 KOKYC
KHpunKenunCUH!
ATTaHOOAblpblnTapTbI~ap!
By-ryHa )lCblpblMKeHAYcanbl~ap!
BeK 6eKHTHnanbl~ap!
Ke~ Kon-aTa otiYHAa,
630 Ke~ TanaCTblH6otiYHAa
ATeKeM)l(aKbln-6ati 6onYtIYKaH aTeKeM)l(aKbln-6ati
aJlTblHAbl)lCeCTeti
6ypatIbl,
ryyraHAaH )lCatiblHcypatIbl!
635 By aiiTKaHbltIblH 6onco,
epYIllYH Manra Tonrypyn,
ytiYH 6ynra Tonrypyn,
KenUHeKeTeKutirn3un,
KblCblHaKUMKanKutirn3un,
640 Kan tIeTHHecap T8ryn,
3IllurnHe )lCec6ytinanyy HaptIeryn,
)lCypTKaTapKbmanbl!
)l(ypTTHCKUHUH
6epenu!
Ta6aKTanAunAeTapTanbl!
645 KaH K9T9pynananbl!
By-~a Ke6u )lCanraHtIbl6onco,
6aIllblH KOiiAOtiKecenH,
KaHblHcyy~ati TeKeny!'
Cap'ana MHHreHAnMaM6eT
650 3~ru-~e~rn )lCeneT~etiT,
3~Ke aTKaHAati60nOT~etiT:
oM6Y-~OM6y)lCeneT~etiT,
op~' aTKaHAati60nOTAetiT!
)I( ypyn KeneTAnMaM6eT,
655 KonYHYryypa 6acaTAetiT,
bIpratiTblHbI aIllaT AetiT,
capbl-e38H4ytiAY Kbl~blpbln,
6Hp 4e~epAY aIllaT AetiT.
Ke~ TanaCTbIH6otiYHAa,
660 Ke~ Kon-aTa otiYHAa
)l(aKbln-6ati atinbl 6ap 3KeH,
Ka6a-aTap KOIll KaIllaT
tIblra TYIllTY~ An MaM6eT.

taro ornuna kotoriip,

Orustan Orok banrdm
on san cllklsm tiygende,
anda aytpadlatekem!
Kazlllknn oyunda, '
Kar-caabasunboyunda,
Kagar,Carken buragan,
mln KItaydl suragan

Konur-baydlsayganda,
andaaytpad.latekem!
Slra Ak-kula mingeli
Calmciyrma bete kelgeli,
maga aytpadlate:kem!
Kula bay tal kuu bala
korkkonunan aytaslnkokus kirip kelipsin!
Attan oodmp tartlnar!
Butuna cmm kondii sallnar!
Bek rekitip allnar!
Ken Kol-ata oyunda,
ken Talastm boyunda
Atekem Caktp-bay bolu~uKan atekem Caklp-bay
alnndl cestey bura~l,
tuugandancaym sura~l!
Bu aytkant ~m balsa,
oriiiin malga to]turup,
iiyiin bulga tolturup,
keline kete kiygizip,
klsma kimkap kiygizip,
kap ~etine sar togiip,
eigine ces buylaluu nar ~ogiip,
curt katar kllall!
Curt tiskinin rerleli!
Tabaktapdilde tartalt!
Kan kotoriip alall!
Bu-da kebi calgan~l balsa,
bam koydoy keseli,
kamn suuday tokolii!'
Sar' ala mingen Almambet
engi-dengi celet deyt,
enke atkanday bolot deyt:
ombu-dombu celet deyt,
ord' atkanday bolot deyt!
Ciiriip kelet Almamret,
Kopunu tuura basatdeyt,
Irgaytlnt aatdeyt,
sarl-ozon yiiydii kldmp,
bir yonordii aatdeyt.
Ken Talastm boyunda,
ken Kol-ata oyunda
Cak.lp-bayayll bar eken,
Kaba-atarko kaat
~lga tiitiin Almambet.

165

efendilige yiikselttigimde ben,

Rus bahadm Orok'un
on siirii atIm aldlglmda ben,
babam ondan banabahsetmedi!
Kazllik vadisinde
Kar-caabas suyu boyunda,
Ka~gar'la Yarkent'i basklda tutun
bin ~inliye buyuran
Konur-baY'1yendigimde
babam ondan banabahsetmedi!
Ben Ak-kula'ya bineli,
i~te ya~lm yirmi be~,
babam ondan banabahsetmedi!
Kula klsraktaki kumaz oglan,
sen korkundan boyle diyorsun,
~akaetmege gelmi~sin!
lndirin onu attan~agl!
Baglaym ayagma kaYI~I!
Slmslkl baglaYln onu!
Geni~ Kul-ata vadisinde
geni~ Talas'm boyunda
babam Caklp-bay y~ar.
Han babam CakIp-bay
altlm baklr gibi burkar,
soru~turun ondan ~uakraba i~ini!
Oglamn dedigi dogru ise
agIllm hayvanla doldurun,
evini mal ile doldurun,
geline elbiseler giydirin,
kIzma i~lemeler giydirin,
torbasma altIn dokiin,
kaplsma baklr yularll deve ~ekin,
insanlan online slra Slradizelim!
Eline yurt dizgini verelim!
Tabakla altIn sikke verelim!
Gotiiriip han yapalIm!
Fakat sozii yalan ise,
ba~ml koyun gibi keselim,
kamm su gibi dokelim!"
San-ala'mn iistiinde Almambet,
riizgat gibi gitti,
~Ik atIlml~ gibi gitti,
deli gibi gitti,
ordo oyununda bir atI~ gibi gitti.
Boyle gidiyordu Almambet,
dosdogru Kopu'dan g~erek
IrgaytI'YI a~tl,
san yataklI ~u boyunca gitti,
~onor ge~idini a~tl.
Geni~ Talasin boyunda
geni~ Kol-ata vadisinde
CakIp-bayin yurdu vardl.
Kaba-atarin kenanndan
a~aglya indin Almambet.

166
)Kaa-KOnOTfOKaMbIHbm,
665 KHllI HqHrHH)KaMblHbm
KaHanCbl )KaKbm-6aH
KopoAOHKOHYHqblrapbm,
Te~e on-rypraH 3KeHAeHT.
AHAa aHTfbl~ AnMaM6eT:
670 'AcanaMJJ;bIH
canaM )KaKbm-6aH,aTa!'
'AnooAaH 3neHKHAnMaM6eT,6anaM!
Eapap )Kepre 6on)Kon )KOK,6anaM,
coora Aepre on)KO
)KOK,6anaM6aqblM 6apbln, Tec KaHTfbl~,6anaM!
675 3neMaH3nHHqanTbI~6'aH,6anaM?
TOKOMOH
3nHHqanTbI~6'aH,6anaM?
KanKaMaH3nHHqanTbI~6'aH,6anaM?
Eaqbln 6apbm, Tec KaHTfbl~,6anaM!
HeMeHHKblnbm )Kypecy~ 6anaM?
680 AK-Kyna aMaH6ap6'3KeH,6anaM?
KaH TepeM aMaH
6ap6'3KeH,6anaM?
KaH )KepAeHKaHTfbl~ap,6anaM?'
AnMaM6eT aHTTbI6y KenTH:
'Too6a CYHYHqy,
aTeKeM!
685 CYHYHqYMAY
6aT 6epqJ1,aTa!
EaT' 6epce~-Ae, Tec 6ep4H,aTa!
KoPOAOH
6en6eH KOH6epqJ1aTa!
MaTooAaHqeqneHTee 6ep4H,an!
EOKqOAOH
qeqneHTOH6epqH,aTa!
690 CeH aTaAaHcJ1cKaMa,aTa,
ceH3HeAeHTyyraHAa,aTa,
Heqe araHHblKJ11l1J13ne~,
aTa?'
)KaKbm-6aH Typyn aHTaTAeHT:
'TyyraMaH Ka6ap
YKTy~6'aH, 60TOM,
695 aHHanaHHAnMaM6eT,60TOM?'
AnMaM6eT-rypyn aHTaT:
'ATbl )KaKllIbl aH )KapKblH,aTa,
e3Y )KaKllIbl KYH)KapKbIH,aTa,
AnTaH TonrOH Ken KanMaK, aTa,
700 AH-KaHKenHnqanKaHAa,aTa,
K YHKeHTOJIrOHKen KaJIMaK,aTa,
KYH-KaHKeJIJ1n
qanKaHAa,aTa,
ceHH~HHH~Ke3KaMaH,aTa
TYllIKeH3KeHKanMaKKa,aTa.
705 AcbIn TyyraH TepeM-3H,aTa,
KanMaKTaHKa6ap yrynTYP,aTa!
Yq Kype~TYY
KanMaKTaH,aTa,
Keqyn KeneTKe3KaMaH,aTa!
Tepenece, Tepe 3Mec, aTa,
710 KaH TepeMAeHKeM3Mec,aTa!
Eelll TepeAeH yyny 6ap, aTa6J1pJ1HHH
aTbl Eep6en)KYH,aTa,
6J1pHHHH
aTbI):tep6en)KYH,aTa,

MANAS DESTANI
Caa-kolotto kammlp,
Caa-kolot'ta siiriileri yamnda,
ki~ i<;igin cammlp
samur kiirke sannml~
kan atasl Caklp-bay
ban babasl CakIp-bay,
korodon koyun <;lgarlp,
siiriiden koyunlarl salml~,
tofido olturgan ekendeyt.
bir tepede oturuyordu.
Anda aytufi Almambet:
0 zaman Almambet dedin ki:
'Asalamdm salam Caklp-bay, ala!' "Selamunaleykiim, Caklp-bay baba!"
'Aloodan eleyki Almambet balam! "Aleykiimselam Almambet, oglum!
Barar cerge bolcol cok, balam,
Yola <;lkacakzaman degil, oglum,
soogaderge olco
bu sanadlr diyebilecegim hediye
cok, balamyok, oglum,
ba<;Imbanp, tes kaytufi, balam!
<;abukgidip erken dondiin, oglum!
Eleman elin <;apufib'ay,balam?
Eleman halkIm kIrdmlz mI, oglum?
Tokomon elin <;apufib'ay,balam? Tokomon halkIm klrdlmz ml, oglum?
Kalkaman elin <;apufib'ay,balam? Kalkaman halkIm kIrdlmz ml, oglum?
Ba<;IpbarIp, tes kaytufi, balam!
C;abukgidip erken dondiin, oglum!
Nemeni kIlIp ciirosiifi, balam?
Derdin nedir, oglum?
Ak-kula aman barb'eken, balam? Ak-kula'mn saglIgI iyi mi, oglum?
Kan torom aman
Han efendimin saglIgl
barb'eken, balam?
iyi mi, oglum?
Kay cerden kayttlfiar, balam?'
Hangi taraftan geldin, oglum?"
Almambet aytu bu kepti:
Almambet ~u sozleri dedi:
'Tooba siiyiinl;ii, atekem!
"Miijdemi isterim, atam!
Siiyiinl;iimdii bat rerl;i, ala!
Miijdemi hemen ver, ala!
Bat' bersefi-de,tes rer<;i,ala!
Dua edersenI;abuk et, ala!
Korodon bolbOy koy rercr'i,ala!
Siiriiden aYlrmadan koyun ver, ala!
Matoodan cr'e<;pey
too bercr'i,ala!
TakImlm cr'ozmeden
deve ver, ala!
Bokcr'odon<;e<;pey
ton rercr'i,ala!
Boh<;adancr'lkarmadangiyim ver, ala!
Sen atadansiskanda,ala,
SeD babandan ilkah olunurken, ala,
seneneden tuuganda,ala,
sen anandandogdugunda,ala,
necr'e
agaym ki~i elefi, ala?'
kacr'erkek karde~tiniz,ala?"
Caklp-bay turup aytat deyt:
Caklp-bay 0 zaman dedi ki:
'Tuugandankabar
"Akrabamdan bir haber
uktufib'ay, botom,
mi aldIn, oglum,
aynalayn Almambet, botom?'
camm Almambet, oglum?"
Almambet turup aytat:
0 zaman Almambet dedi ki:
'Au cak~l ay carkIn, ala,
"Ey adl giizel ay l~lgl, ala,
ozii cak~l kiln carkm, ala,
ey kendi giizel giin l~lgl, ala,
Altay tolgon kop Kalmak, ala,
AltaY'1 dolduran Kalmuklarla, ala,
Ay-kan kelip cr'apkanda,
ala,
Ay Han gelip yagmaladlglnda, ala,
Kiinkoy tolgon kop Kalmak, ala, Kiinkoy'ii dolduran Kalmuklarla, ala,
Kiin-kan kelip cr'apkanda,
ala,
Kiin Han gelip yagmaladlglnda, ala,
senin inifi Kozkaman, ala
senin karde~in Kozkaman, ala,
tii~kon eken Kalmakka, ala.
Kalmuk'un eline dii~mii~, ala.
ASII tuugan torom-ey, ala,
Asil dogan efendim, ai.a,
Kalmaktan kabar uguptur, ala!
bunu bir Kalmuk'tan haber aldl, ala!
Ocr'kiirofitiiii
iicr'koyu al atla yol alan Kalmuk'tan
Kalmaktan, ala,
aynlml~, ala,
kOcr'iipkelet Kozkaman, ala!
go<;iipgeliyor Kozkaman, ala!
Toroloso, toro emes, ala,
Efendi desen,efendi degil, ata,
Kan toromdon kern emes,ala!
ban efendimden de kern degil, ala!
Be~ torodoy uulu bar, ataBe~ lane efendiden oglu var, ala,
birinin au Borbolciin, ala,
birinin adl BorbOlciin, ala,
birinin au Dorbolciin, ala,
birinin adl Dorbolciin, ala,

~f

KOZKA11AN

167

a!

Tanan )KeCe3TUHe,KaK6aIll,

la,

3pKUHToi1op6y 6epy, KaK6aIll?

"TyyraHbl-MuHeHryc
Kyi1nry!", KaK6aw:
7 S 0 KanMaKTaHKenreH

ua~,
talap cese etine, kak ba~,

ey budala,
saldmp etini yerler, ey budala,

erkin toyorbu bOrn,kak ba~?

"Tuugam-minen tus
kuylgu!", kak ba:
Kalmaktan kelgen

ete doyar ml kurtlar, ey budala?

akraba ile ekmek mi
yenir, ey budala'?
Kalmuk'tan gelen

ryyraHbl~, KaK6aw,
tuugamfi, kak ba~,
akrabalarln, ey budala,
aCTblcara 3n 6on6oc, KaK6aw!
astl saga el bolbos, kak ba~!
sanaboyun egmez, ey budala!
KbITai1AaHKenreH TyyraHbl~, KaK6aIll, KItaydan kelgen tuuganli'i, kak ba~,~in'den gelenakrabalarln, ey budala,
aCTblcara )KypT 6on6oc, KaK6aIll!
astl saga curt bolbos, kak ba~!
sana tabi olmaz, ey budala!
"Eep6en)KYH" aTTYYo~op6y,
KaK6aIll?
7 SS ".I:(op6yn)KYH"aTTYYo~op6y,
KaK6aIll?
"AranAai1" aTTYYo~op6y,
KaK6aw?
"4arallAai1" aTTYYo~op6y,
KaK6aw?

"Borbolciin" attuu
oi'iorbu, kak ba~?
"Dorbiilciin" attuu oi'iorbu,

Borbolciin sana ugur mu

getirir, ey budala?
Dorbolciin sana saadet

kak b~?
"Agalday" attuu oi'iorbu,
kak ba~?
"~agalday" attuu oi'iorbu,
kak ba~?

mi verir, ey budala?
Agalday saadetmi
getirir, ey budala?
saadetmi verir sana ~agalday, ey
budala?

MANAS DI~STANI

168

"Kok~okoz" :!lttuu
ofiorbu, kak ba?
"Kozkaman" attuu
"Ke3KaMaH"aTTYY
6onop6y, KaK 6aw?
bolorbu, kak ba?
"TYYraHblf\-MHHeH
"Tuugamfi-minen
TYC Kyuyn!", KaK 6aw:
ills kuyul!", kak ba:
KaMau WYMAYK aUTaCblH,KaK 6aw?'
kanday umduk aytasm,kak ba?'
Eau6HtJe 6aCbm KenreH COf\,
Baybi~e basI]) kelgen sofi,
)KaKbm-6aiiAbl tJaw )KH6ePAH!
Caktp-baydl ~;aapciberdi!
)KaKbm-6au MblHbl aUTaTAeuT:
Caktp-bay mml aytat deyt:
'Acbln 3tJeK caubmcblH, tJHpKHH!
'ASII e~ek sa:Ylpsm,~irkin!
KYAau KblnraH MaublucblH, tJHpKHH!
Kuday kugalll maYlpsm,~irkin!
OpTO )KepHf\ ouAypraH, tJHpKHH,
Octo cerifi oydurgan, ~irkin,
3MtJerHf\ KoiiAypraH, tJHpKHH!
em~egifi koydurgan,~irkin!
AKblnbl )KOKTOHauTacblH, tJHpKHH!Aklll cokton aytasm, ~irkin!")Kaf\rbICbIMa KauTa )KaKWbl
"Cafiglslma ~~ayta
cakl
60MY!" Aeu, tJHpKHH,
boldu!" dep, ~irkin,
"KaHaTbl 6YTaK 6YTrY'" Aeu, tJHpKHH, "kanatl butak btittti'" dep, ~irkin,
KaUTa )KaKWbl KepCef\tJy, tJHPKHH"
kayta CaklkIOrsofi~ti,~irkin!'
Kapc-Kapc Kynyu )KaKbm-KaH,
Kars-kars killitip CakIP-kan,
KaTKbipblU Kapao KanAbl AeuT.
katktnp karap kaldl deyt.
AMaH KeTHu AnMaM6eT,
Andan ketip Almambet,
He KbinapblH 6Hn6eAH.
ne kllann billbedi.
KaH 6anaCbl KaHblKeu
Kan balasl K;amkey
KaHTHU)KOOU6ep'an6au,
kantip CClOp
tl6r' albay,
"KeKtJeKe3" aTrYY
of\op6y, KaK 6aw?

760

765

770

775

'AHccaM6bl? AHmacaM6bl?',
78 0 blprbln)Kblf\ 6onyo Kene )KaTaT.
Y6aanbl KepHM (?) KHW'3KeH.
KaH 6anacbl KaHblKeu
6acapblHa 3pHHeT,
785

KYtJyrYTTeu KepHnHn,
MOUHAOPYKOUKOUYU,
60KOKTOPYcanaMau,
Kenef\Kep tJatJUaK6Hp KYtJaK
Mau COopblHAawanKblnAauT,

790

6ana KaCTau KanKblMan,

tJblH)Kblpnyy KeKep KonTYKTau,
KaHblKeu 6aCbln Kene )KaTaT.
AnTblH )KaiiAaH aKblpaTKaH 6anaCbI KaHblKew

795

AnMaM6eTrH QaKblpaT:
'Cap'ana MHHreH aw )KapKbIH, yyn,
Cap'ana 6aWbIH 6ypa TYP, yyn!
AcTblf\ )Kepre Typa TYP, yyn!
Eapap )Kepre 6on)Kon )KOK, yyn,
"Coora!" Aepre on)KO

800

)KOK,yyn!
TOKOMOH3nHH tJanTblf\6bl, yyn?
KanKaMaH 3nHH QanTblf\6b1, yyn?
Kaupa TapTbln KenAHf\6H, yyn?
Ka6blnaHbiM aH )KapKbIH, yyn,

805

TOKOHAOauyy 6eTreHreH, yyn,

6eneCTe )Kon6opc 6aWTaHraH, yyn,
TeCKeH )KaKKa KblWTaraH, yyn,

'Ayssambl? J\ytpasambl?',
lrgllclfi bolup kele catat.
Ubaalt kerim (?) ki'eken.
Kan balasl Kamkey
basanna eriru~t,
kti~tigtittoy kerilip,
moyndol"Ukoykoyup,
bokoktoru salafidap,
kelefiker ~a~pakbir ku~ak
may soonnd2lalklldayt,
bala kastay kalktldap,
~mclrluu kokor koltuktap,
Kamkey baslp kele catat.
Altln caydan akuatkan bala.')lKamkey
Almambetti ~akuat:
'Sar'ala mingen ay carktn, uul,
Sar'ala baInbura tur, uul!
Astin cerge tura tur, uul!
Barar cerge bolcol cok, uul,
"Sooga!" derge olco
cok, uul!
Tokomon elin ~aptlfibl, uul?
Kalkaman elin ~aptlfibl, uul?
Kayra tartlp keldinbi, uul?
Kabllamm ay carkln, uul,
tokoydo ayuu bettengen, uul,
belestecolbors batangan,uul,
teskey cakka kl~tagan, uul,

Kok~okoz saadetmi
getirir, ey budala?
Kozkaman saadet
mi verir, ey budala?
Ye bakallm ekmegini akraban
ile, ey budala:
Ne konuuyorsun sen,ey budala?"
Baybi~e boyle ~lkltlktan sonra
Caktp-baY'1dovmege baladl!
Caklp-bay unu soyledi:
"Fena bir ihtiyarsm, ~irkin!
Allah'm sakat klldlgl, ~irkin!
Orta yerini oyduran ~irkin,
memelerini sal1andlran,~irkin,
akuslzltktan boyle diyorsun, ~irkin!
Biricik oglumuza
iyi oldu bu, ~irkin,
kanatlarl ~lktl diye, ~irkin,
sen de bizimle sevin, ey ~irkin!"
Kah kah gillerek Caklp Han,
katllarak kadma baktl.
Oradan aynldl Almambet,
ne yapacaglm bilmiyordu.
Han ~ocugu Kamkey'e
ne diyecegini bilemiyordu,
"Soylesem mi, soylemesem mi?",
Ne yapacagml aumltI.
Gayet asil bir insandl,
han ~ocugu Kamkey,
agu agu ytirtiyerek geldi,
enik gibi kurulup,
boynunu edayla ~evirip
gerdamm sal1aYlp,
sa~ orgillerinin stisti bir kucak
tombul kal~asmda akudatlp
yavru kaz gibi klmlldaYlp,
lklrtUI su tulumu koltugunda
Kamkey gelmiti.
Altln yerinden baglrdl,
han ~ocuguKamkey
Almambet'i ~agudl:
"San-ala'ya binen ay 1lgl ogul,
San-ala'mn ba~lnl ~evir, ogul,
oldugun yerde dur, ogul!
Yola ~Ikacak zamandegil, ogul,
bu sanadu diyebilecegim hediye
yok, ogul,
Tokomon halklnl klrdlnlz ml, ogul?
Kalkaman halklnl klrdlmz ml, ogul?
Sonra da geri doniip geldin mi, ogul?
Kaplamm, ay 1~lgl ogul,
ytizii ormandaki aYIYI andlran, ogul,
ba1dagdaki kaplana benzeyen, ogul,
golgeli yama~ta kllayan, ogul,

KOZKAMAN
KOW600pbl~aW
Kapa KaH, YYJI,
O~ KOJIYHaHYWTaraH, YYJI,
KeT XarblHaH KapaCa~, YYJI,
810

KblpK KUWUHUHqa~bl 6ap, YYJI,

6eT xarbIHaH Kapaca~, YYJI,
6ew a~ap Tyry 6ap, YYJI!
Ka6blJIaHblM au xapKblH, YYJI,
KaH TepeM aMaM6bl, YYJI?

815

820

Aubl~a canap Ken xypce~, YYJI,

au aWblpbffi OJI Kecce~, YYJI,
ana xypreH caUbffi XOK, YYJI,
KaAblP 6uJIep KaTblH XOK, YYJI!
:>Kb!J1aJinaHbln OJIKecce~, YYJI,
"KeuHeKKe KUp!" Aen,
"KeTeT!" Aen, YYJI,
"KeeHY qereT TepeMHYH
60JIOT!" Aen, YYJI,
6up xa~raKTbIH KecYHAeH, YYJI,
Kb!J1 KOPXYHHYH Kecy~eH, YYJI,

825

ooAapbffi aqbln Kapaca~, YYJI,

qYWTeAeH KeuHeK 6ype 6ap, YYJI,
ry6apAaH KeuHeK 6ypee 6ap, YYJI,

830

Topry~aH KeuHeK eKee 6ap YYJI,

6apqaAaH KeuHeK 6ewee 6ap, YYJI,
6aqau KeuHeK anTOO6ap, YYJI"EapbI~ anbffi Kuuce~!" Aen, YYJI,
6up xa~raKKa TbIKaMblH, YYJI!
ARbl anbffi KuureH CO~, YYJI,
KYPY KeJIreH qepYHYH, YYJI,
COOraJIMaK

835

aHQ'3MeC, YYJI,
KYPY KeJIreH Mepre~UH,

YYJI,

"~blpanra!" AeMeK aHq'3Mec, YYJI!

EaqblM 6apbffi Tec KauTTbl~, YYJI:

840

6apblH aMaH 6apcbl~6bl, YYJI,

6apblH 3ceH 6apcbl~6bl, YYJI?'
AHAa auTTbl~ AnMaM6eT:
'Aw CYWYHQY,aw xapKblH, xe~e,
6aT' 6epce~-Ae, Tec 6epqu, )KeHe!KOpO~OH6eJI6eu KOW6epqw, )Ke~e,

845

MaTOOAaHqeqnew Tee 6epQw, )Ke~e,

60KQO~OHQeQnewTOH6epQw, )Ke~e!
MeHWH aTaM :>KaKbln-6aw, )Ke~e,
anTbl )Kawap 3KeH~e, )Ke~e,

850

Ke3KaMaH~aw WHWCH,
)Ke~e,
OJI 6ew )Kawap 3KeH~e, )Ke~e,
AnTaw TOJIrOHKen KanMaK, )Ke~e,
AW-KaH KeJIWnQanKa~a, )Ke~e,
K YHKew TOJIrOH Ken KanMaK, )Ke~e,
KYH-KaH KeJIHn QanKa~a, )Ke~e,

855

)l(aKbIn-6awHblH HHWCW,
)Ke~e,
Ke3KaMaH TywKeH
KanMaKKa, )Ke~e,

]69

koy bOOnnday
kara kan, uul,
ofi kolunan uta!:an, uul,
kot cagman kara~;afi,uul,
kirk kiinin ~afil bar, uul,
bet cagman karas:afi,uul,
beaydar tiigii b~lf,uul!
Kabllamm ay cat-kin, uul,
Kan torom amambl, uul?

dogdugunda koyun cigeri

biiyiikliigiinde bir kan plhtlslnl, ogul,
sag avcunda tutan ogul,
arkasma bakarsan, ogul,
kirk kiinin tozu var, o~lJIonline bakarsan, ogulbe orgiilii sa~l var, ogul,
kaplamm, ay Ilgl, ogul,
haD efendim iyi mi, ogul?

Aymda saparkop ciirsofi, uul,

ay amp 01 kesse:fi,uul,

Bir ayda bir ~ok sefere ~lkarsan, ogul,

bir aydan uzun gezersen,ogul,

alaciirgon saYlp cok, uul,

kadlr biler kattn (:ok, uul!
CII aylamp 01 kessen, uul,
"Koynokko kir!" dep,
"Ketet!" dep, uul,
"Koonii ~ogot toromniin
bolot!'" dep, uul,
bir cafigakttn kosiindon, uul,
kll korcunnun kosiindon, uul,

yiiriinecek yolun sonu yok, ogul,

kadir bilecek kadm yok, ogul!
bir ytl gidip gezeceksen,ogul,
bir gomlek giy de
oyle git, ogul,
efendimin gonliinii
daraImasm, ogul,
heybenin bir goziinden, ogul,
kli heybenin goziinden, ogul

oodarlp a~lp karasafi,uul,

~iitodon koynok biiro bar, uul,
tubardan koynok biiroo bar, uul,
torgundan koynok okoo bar uul,
bar~adankoynok oooo bar, uul,
ba~ay koynok altoo bar, uul"Barlfi allp kiysefi!" dep, uul,
bir cafigakka ttkamm, uul!
Am allp kiygen sofi, uul,
kuru kelgen geriiniin, uul,

boalttp bakarsan, ogul,

beyaz patiskadan gomlek var, ogul,
tubar ipeginden gomlek var, ogul,
torgun ipeginden iki gomlek var, ogul,
be kadife gomlek var orada, ogul,
ba~ay ipeginden altt gomlek var, ogul,
gomleklerin hepsini giy diye, ogul,
bir ~antaya koydum ben, ogul,
hepsini allp giyince, ogul,
eli bo gelen orduya, ogul,

soogalmak
an~'emes, uul,
kuru kelgen mergendin, uul,
"~lralga!" demek an~'emes, uul!
Ba~lm banp tes kaytttfi, uul:
banD aman barslfibl, uul,
banD esen barslfibl, uul?'
Anda aytttfi Almambet:

sefa geldin hediyesi

vermedin demezler, ogul,
eli bo gelen aVClnln
hediyesini vermedin demezler,ogul!
<;:abukgidip erken geldin, ogul,
sagllgm yerinde mi, ogul,
ilerin yolunda ml, ogul?"
0 zaman Almambet dedin ki,

.Ay siiyiin~ii, ay carkln, cefie,

bat' bersefi-de,tes ber~i,cene!Korodon bolboy koy ber~i, cefie,
matoodan ~~pey too ber~i, cefie,
bok~odon ~e~peyton ber~i,cefie!
Menin atam Caklp-bay, cefie,
altl caarekende,ceiie,

"miijde, ay Ilgl, yenge,

dua edersen~abuk et, yenge,
siiriiden aYlrmadan koyun ver, yenge,
taktmml ~ozmedendeve ver, yenge,
boh~adan~lkarmadan giyim ver, yenge!
Benim atam Caklp-bay, yenge,
altl yamda iken, yenge,

Kozkamanday inisi, ceiie,

01becaar ekende,cefie,

kii~iik kardeiKozkaman, yenge,

on be~yamda iken, yenge

Altay tolgon kop iKalmak, ceiie, AltaY'1 dolduran Kalmuklarla

Ay-kan kelip yapkanda,ceiie,
Ay Han gelip yagmaladlglnda, yenge,
Kiinkoy tolgon ko,p Kalmak, ceiie, Kiinkoy'ii dolduran Kalmuklarla. yenge,
Kiin-kan kelip ~apkanda,ceiie,
Kiin Han gelip yagmaladlglnda yenge,
Caktp-baymn inisi, ceiie,
Caklp-bay'm kii~jjk karde~i, yenge,
Kozkaman tii~kon
Kozkaman, Kalmuklann eline
Kalmakka, ceiie;
djj~mjj~, yenge,

MANAS DESTANI

170

860

KanMaKKa 6apbill 3n

Kalmakka fDanpel

6onyn, )Ke~e,
KblTaUra 6apbln )KypT 6onyn, )Ke~e,
Ka6b1naHryyraH MaHaCTbIH, )Ke~e.

bolup, cene,
yaaml, yenge,
Kltayga banp curt bolup, cene,
~inlilerin i<;ine kanml, yenge,
kabllan tuugan Manastm, cene.
kaplan dogan Manas'l, yenge,
kabann ukkan ou cerde,cene.
memleketinde duymu 0, yenge,
"Men tuugamga baram!" deyt cefie.akrabama gideyim hen diye, yenge,
K6<;tip kelet Kozkaman, cene!
go<;tipgeliyor Kozkaman, yenge!
Be tor6doy
Be tane efendi gibi
uulu bar, cene,
oglu var onun, yenge,
01 uulunun i<;inde,cene,
ogullanmn i<;inde,yenge,
kabagl biyk, kosti tinilr, cene,
almm <;atml,gozti <;ukur, yenge,
kara niyet Kok<;okoz,cene,
sert huylu Kok<;okoz, yenge,
k6<;iipkelet Kalmaktan, cene!'
Kalmuk'tan go<;tipgeliyor yenge!"
Kan balasl Kamkey
Han <;ocuguKanlkey
anda turup ayttl deyt:
0 zaman dedi ki:
"'Kozkaman" degennemeni?
Kozkaman'dan bana ne?
"Kok<;okoz"degennemeni?
Kok<;okoz'densanane?
"BorbOlctin" degen nemeni?
Borb6lctin'den bana ne?
"DorbOlctin" degennemeni?
DOrbolctin'denbana ne?
"~agalday" degennemeni?
<;agaIday'danbana ne?
"Agalday" degennemeni?
Agalday'dan bana ne?
Men korkomun Kalmaktan!
Ben Kalmuklardan korkanm!
Kalmaktan kelgen ko ayglr
Kalmuk'tan gelen bir <;ift ayglr,
astlblska curt bolbos,
bizim insammlza denk olamaz,
tisttibtisko el bolbos!bizim btiytiklerimizle olamaz!
Kelini kete kiygen son,
Gelinleri elbiseler giyse de,

Ka6apblH YKKaH OIIIY )KepAe, )Ke~e.

"MeH ryyraMra 6apaM!" AeuT, )Ke~e.
Keqyn Kene-r Ke3KaMaH, )Ke~e!
BeIII TepeAeU

865

yyny 6ap, )Ke~e,

on yynYHYH HqHHAe, )Ke~e,
Ka6arbl 6HUK, Kecy y~yp, )Ke~e,
Kapa HHUeT KeKQeKe3, )Ke~e,
KeQyn Kene-r KanMaKTaH, )Ke~e!'
KaH 6anacbl KaHblKeu

870

I! I
:!

aHAa Typyn aUTTbI AeUT:

"'Ke3KaMaH" AereH HeMeHH?
"KeKQeKe3" AereH HeMeHH?

,
I
I

"Bep6ell)KYH" AereH HeMeHH?

"nep6en)KYH" AereH HeMeHH?

"qaraJlAau" AereH HeMeHH?

"AraJIAau" AereH HeMeHH?
8 7 5 MeH KOPKOMYHKanMaKTaH!

KanMaKTaH KenreH KOIII aurblp

aCTbl6blcKa )KypT 6on6oc,

880

yCTy6ycKe 3n 6on6oc!KenHHH KeTe KHUreH co~,

KeMnHp KYUPYKQaUHaca,
KblCbl KonKon KHureH co~,
ceMHCaTKa MHHreH co~,
CeMHCQHnHKKbmraH co~,

885

)Ka~bIC TYYMa TepeMAY

IIIepT anblIIIbill KenreH co~,
6eIII 6epy 6Hp 6epYHY

890

Tanaca, on KOUOOY?
Tanan )Kece KHIIIHHH
3TJ1He3pKHH TOHO6y?
Ken, TepeMe aUTa 6ap,
e3Y Maubill 6on6ocYH,

ec 6ouYHa AOC6onCYH!

895

ATTaHraHAa KOPKOMYH
aTaMblH 3nH, aM )KapKbIH!
Cap' ana 6aIIIblH 6ypa TYP!'
qblH)Kblpnyy KeKepAY
KonryKTaH cyypyn anAbl AeMT.
QblHbl Kece KYHAYAeHT,

900

Cap'anaHblH yCTyHeH
KaH 6anaCbl KaHblKeM
AnMaM6eTKe CYHAYAeHT,
Cap' ana MHHreH AnMaMoe-r
KblSl TapTbln anAbl AeHT,

905

"ApaKbl" AereH aQyy 6aur

AnMaM6eT anbln )KYTTYAeHT.
6ypa TapTbln )KenAH AeHT.
Cap' ana MH11re11AnMaMoeT

Kalmuklarla gidip beraber

kempir kuyruk <;aynasa,

klSI kolkop kiygen son,
semis atka mingen son,

ihtiyan kuyruk <;ignesede,

klzlan eldiven giyinip stislenip
semiz bir atlara binse de,

semis<;ilik kllgan son,

canIs tuuma toromdti

bol ikram gorse de,

yalmz dogan efendim ile

ert alllp kelgen son,

be born bir bOrnnti
talasa,01 koyobu?
Talap cese kiini
etine erkin toyobu?
Kel, toromo ayta bar,
ozti maYlp bolbosun,
os boyuna dos bolsun!
Attanganda korkomun
atandm eli, ay carkln!
Sar'ala bam bura tur!'
~mclrluu kokordti
koltuktan suurup aldl deyt,
<;mlkese kuydu deyt,
Sar'alamn tisttinon
kan balasl Kanlkey
Almambetke sundu deyt,
Sar'ala mingen Almambet
klya tartlp aldl deyt,
"Araki" degen a<;uuba
Almambet allp cuttu deyt,
bura tartlp celdi deyt.
Sar'ala ming':11Almamnel

andi<;tiktensonra
be kurt bir kurda
saldlrsa i biter mi?
tnsana saldmp yeseler,
etini yemekle doyarlar ml?
Gel, efendime soyIe, de ki:
kendine zarar verdirmesin,
kendi insamna clostolsun!
Babamn adamlan ata bindiginde
korkuyorum ben, ay 1lgl!
~evir San-ala'nln balm!"
~mglrdayan zincirli tulumu,
koltugundan <;Ikardl.
<;ini kaseyi doldurdu,
San-ala'mn tisttinden
han <;ocuguKanlkey
kaseyi Almambet'e sundu.
Sarl-ala'nm iizerinde Almambet.
atln balm geriye <;ekti.
rakl denilen aci ic;:kiyi
Almambet bir yudumda i~ti.
atlnln balnl ~evirip riizgar gibi uc;:tu
Sarl-ala'ya binen Almambet.

KOZKAMAN
Ka/-lTepere KenJJ;Jf
JJ.enT:
'AcanooJJ.a/-lcanaM, an

kan torogo keldi deyt:

JKapKLl/-l,TepeM!'
91 0 'AneJJ.a/-laanenKJf canaM,

'Asaloodan salam, ay carkJn,

torom!'
'AIOdan aaleyki salam,
kun carkJn,~orom!
Sen ketkeli on tort kun, ~orom,
menin atam CaklP-bay, corom,
tuugandmcaym suradlfi, ~orom!
Kan atekem neni aytat, ~orom?'

KY/-IJKapKbl/-l,tlOpOM!
eH KeTKenJf OH TepT KY/-I, tlPOM,
MeHJf/-laTaM )l(aKbffi-6an,

JKOpOM,

ryyra/-lJJ.bl/-l JKanLl/-l cYPMblf(, tlpOM!

Ka/-l aTeKeM HeHJf anTaT, tlPOM?'
915 AnMaM6eT tlOpo MLlHLl anTaT:
'A cynYHtlYf(, an JKapKbl/-l,TepeM!-

920

Almambet ~oro mlrn aytat:

'A suyun~ufi, ay carkm, torom!Altmdl cestey buradlm, torom,
tuuganrnn caym suradlm, torom!
Senin atafi Caklp-bay, torom,
altJcaar ekende, torom,

AnTLlHJJ.Ll JKecTen 6YPMLlM, TepeM,

ryyraHHLlH JKanLl/-l CYPMblM, TepeM!
e/-lJf/-laTaf( )l(aKbffi-6an, TepeM,
anTbl JKalUap 3KeHJJ.e,TepeM,
Ke3KaMaHJJ.aiiJf/-lJfCJf,TepeM,
AnTaii TonrOH Ken KanMaK, TepeM,

925

'

940

Kiinkoy tolgon kop

Ka/muklarla, efendim,
Kiin Han gelip yagmaladlglnda, efendim,
Kalmuk'un eline dumii, efendim!"
Bahadlr Manas ayaga ka/ktl:
"Kula klsraga binmi

kuu bala, baYku,

kurnaz oglan, a bayku,
kuulcugan um bala, baYku,
kurnaz, kr/lksIZ, fakir ku!
kolu-butu ~e~ifier,bayku!
elini ayagml ~oziin baykUun!
Kololuu kumgan herifier, bayku!- Baklr giigiimii verin baykua!
Kol taratJn albaspl, bayku?
Ellerini Ylkasm artlk baYku!

beJJ.epJJ.YY
KYMra/-l 6epJff(ep, 6aifKYlU!beT TapaTbl/-l an6acnbl, 6aifKYlU?
3HJJ.JfKaifTa JKYPyn 6ap, 6aifKYlU,

Bederdiiii kumgan herifier baYku!- Sus/ii giigiimii verin baykua!

Bet taratln albaspl, baYku?
uziinii gozunu Ylkasln baYku!
JKaf(blJJ.a/-l
Kenre/-l ryyraHJJ.bl, 6aifKYlU,
Endi kayta ciiriip bar, baYku,
Haydi artlk geriye don git, a bayku,~,
6alUTan anbffi KenJff(ep, 6aifKYlU!
cafildan ke/gen tuugandl, baYku, yeni geJenakraba/ara, a bayku,
CYifY/-Itlyf(JJ.Y6epeMJf/-l,6aifKYlU!
batap alJp ke/ifier, bayku!
ba 0/ da buraya getir, a baYku!
3ce/-l 6apbln Coo Kaifccaf(, 6aifKYlU,
SiiYiin~iifidii
heremin,
bayku!
Miijdeni
vereyim, baYku!
canaMaT 6apbffi caK
-Esen banp soo kayssafi, bayku, Esen gidip saglJkla doniince, a bayku,
Kaifccaf(, 6aifKYlU,
~aJamatbanp sak
seJametJegidip sag salim

KblnapMbIH,oaifKYW!'
A/-IJJ.a/-l
COf(
aifTTbl tlOporo:
'bapbl/-l 6JfpJJ.eifKeif-ralUKa, 'IOPOM,
oapbl~ 6HpJJ.eif
'IOPOM,
AK-Kynacan-KalUKa,
aTblM apbl6ac,
tlOpOM,
aCTb/canap Kapb/6ac, 'IOPOM!
)l(a~blJJ.a/-l Tyyra/-l KeneT, 'IPOM,
ePynyry~ 6epenH, 'IOPOM!AI-IJJ.a/-l
canap
950

Kiinkoy'ii dolduran

Kalmak, torom,
Kiin-kan kelip ~apkanda,torom,
,~
tiikon eken Kalmakka, torom!'
BatJrManas turdu deyt:
'Kula baytal mingen

KyynJKyra/-llUYM
6ana,
6aifKylU,
KonY-6yry
tletlJff(ep,
6aifKYlU!

MepeifY/-I apTblK

945

Almambet yigit oyle dedi:

"Mujde, gun 1lgl,efendim!
Altlrn baklr gibi biiktum, efendim,
akraba iini sOrdum,efendim,
senin atan Caklp-bay, efendim,
altJyamda iken, efendim,

KanMaK, TepeM,
K Y/-I-KaHKenJfn tlanKaHJJ.a,TepeM,

Kononyy KYMraH 6epJff(ep, 6aiiKYlU!Kon TapaTLl/-l an6acnbl, 6aifKylU?

935

"SelamunaleYkum,
ay 1lgl,efendim!"
"AleYkumselam gun
1lgl,yigidim!
Sen gideli on dOffgun oldu, yigidim,
babam Caklp-bay'dan, yigidim,
u akraballk iini sordun mu, yigidim?
Han babam ne dedi, yigidim?"

Kozkamanday inisi, torom,

bir Kozkaman kardei varml, efendim,
Altay tolgon kop Kalmak, torom, Altayi dolduran Kalmuklarla, efendim,
AY-kan kelip ~apkanda,torom,
Ay Han gelip yagmaladlgmda, etendim,

Kyy 6ana, 6aifKYlU,

930

171

Aii-Ka/-l KenJfn tlanKaHJJ.a,TepeM,

K YHKeif TOnrOH Ken

TylUKe/-l3KeH KanMaKKa, TepeM!'

baTblp MaHac TYpJJ.Y
JJ.eifT:
'Kyna 6aiiTaJ] MJfHTe/-l

han efendisine gelip dedi:

JKOPToooc,
'IOPOM!
Toooa Te~Hp
KYJJ.aif-aif,
'IOpOM,
3PJfKceK, KynaH aTapOblC, 'IOpOM,
3PHKneceK KY/-IYHJJ.e
6Hp
Mepeifre 6aTapoblC, 'IPOM!'

--':_-."

kayssafi, baYku,
mOroyiin artlk

kl/armm, bayku!'
Andan sofi ayttl ~orogo:
L,
.- birdey koy-gaka, ~orom,
'Barm
hanfi birdey
sap-kaka,~orom,
Ak-ku/a atlm anbas, ~orom,
astl sapar karlbas,~orom!

doniince, a baYku~,
sanadaha ~ok ey
veririm, a baYku~!"
Sonra yigitlere dedi ki:
"ErJikte hepiniz birsiniz, yigitler,
cenk etmekte
hepiniz birSiniz, yigit/er,
Ak-ku/a atlm yoru/maz, yigit/er,
oniindeki yo/u aramaz, yigit/er,

Cafildan tuugan kelet, ~orom,

-~ orii/iigiifi here/i, ~orom!Andan sapar

yeni akraba/arlm ge/ince, yigit/er,

sera ge/din, diye/im, yigit/er!
buradanoteye serer

cortobos,~orom!
Tooba Tefiir Kuday-ay, ~orom,
eriksek, kulan atarbls, ~orom,
erikpesekkuniindo ,bir

ettirmeye/im, yigit/er!
Tann Huda'ya hamdo/sun, yigit/er,
slkllJrsak ku/an av/arlz, Yigit/er,
slkJ/mazsakcenk

.-

moroygo batarbls, ~orom!'

oyunJarl yaparlz, yigir/er!"

172

955

MANAS DESTANI
KaiiTa KenHn JKYPAYAeiiT,
JKYPyn KenHn 3p MaHac.
bIpraiiTblHbl aUlTblpbm,
cap'o30H QyiiAY 6acTblpbm,
Kene JKaTaT3p MaHac!

960

KenepHH 6HnAH KaHblKeii

anTblMblUl 6aUlTYY aK pAOO.
ApaKbl, Ulep6eT aUl JKbISlT,
Ka3bl-MHHeH JKan JKbISlT.
'Eapbl~rbl

TOUIOK6acaT!' Aen,

'EaTblp TOpOM KeneT!' Aen,

'EynKynAOKTeH
965

TapTaT!' Aen.
Ka6billaH ryyraH 3p MaHac
OPKOqy 6HiiK, ceiipH 6ac,
JKopro 6acblK qO~ Kyna,
aTKaH TaMaii cypymyn,

970

apKaAaii caHblH TYPynTyn,

AK-Kyna-MHHeH Kene JKaTaT,
aT 6auna6ac aKblpra
AK-KynaHbl 6aUnaAbl.
3~reH-33CH 6HUK 6oc PAOO

975

3~KeuHn KHPAH3p MaHacTOKOUAOauyy 6eTTeHreH,

6en3CTe JKon6opc 6aUlTaHraH,
qaSlH KOCTYY,qan JKaaKryy,
KblpK QHnTeH 6aUlb1HAa,

980

KblAblp a3blp KaUlbIHAaKeT JKarblHaH Kapaca,

KblpK KHUlHHHHqa~bl 6ap:
6eT JKarblHaH Kapaca,
6eUl aiiAap Tyry 6ap!

985

TecKeii JKaKKaKbIUlTaraH,
Koii 60opblHAaii
Kapa KaH
o~ KonYHa YUlTaraH,
KonOKOAOKOOHeCKeR,

990

KeOHY-MHH3Herr' ocKeH,
aUlblKTYY JKHnHK JKOTOCY,
)l(aKbm-6aiiAbIH 60TOCYaCbill ryyraH 3p MaHac
yiiro

995

KHpHn onTYPAY!

Eypa Tapcca, 6on6oroH,

6YKaAaH TanblM anraH Kyn:
Kaiipa Tapcca, 6on6oroH,

KaMaHAaHTanblM anraH KynKej;j-raUlKa aTKa MHHAHAej;jT,

Ka6billaH ryyraH TeHTeKTHH
aK PAOO TYUlTY Aej;jT.
1000 Ta~ TaMaUla KbillAbl Aej;jT.
TaMaUla Kbillbln JKaTTblAej;jTapaKbl. Ulep6eT am I1Q3T.
Ka3bl-MHH3H JKan JKeAH.
KaH 6anacbl KaHblKeH

Kayta kelilP ciirdii deyt,

ciiriip kelip Er Manas.
Irgaytml a~tmp,
sar'ozon ~;iiydii bastmp,
kele catat Er Manas!
Kelerin bildi Kamkey
altlml~ ba~tuuak ordoo.
Araki, ~erbet a clyat,
kazl-minen cal clyat.
'Banngl t()~okbasat!' dep,
'Batir toru'ffikelet!' dep,
'Billkilldokton
tal1tat!'dep.
Kabllan tuugan Er Manas
orko~ii bi~fk, seyri bas,
cargo baslk ~ofi kula,
atkan tafiday Siiriiltiip,
arkaday s~mmtiiriiltiip,
Ak-kula-minen kele catat,
at baylabas akirga
Ak-kulam bayladl,
efigen-eesibiyk bas ordoo
efikeyip kirdi Er Manastokoydo ayuu bettengen,
belestecolbors ba~tangan,
~ayan kOSI:iiii,~ap caaktuu,
KIrk ~ilte][1 ba~mda,
KIdlr azlr Icamdakat cagman karasa,
kirk ki~inin ~afil bar:
bet cagman karasa,
be~aydar tiigii bar!
Teske:ycakka kl~tagan,
koy b<)onnday
kara kan
on koluna u~tagan,
kolok6do koon oskon,
koonii-minen org'oskon,
a~lktuu cilik cotosu,
Caklp-baydm botosuasll tuugan Er Manas
iiygo kirip olturdu!
Bura tarssa, bolbogon,
bukadan tallm algan kul:
kayra tarssa, bolbogon,
kamandan tallm algan kulkoy-gaka atka mindi deyt,
kabllan tuugan tentektin
ak ordoo tii~tii deyt.
Tan tama~aklldI deyt,
tama~akilip cattl deytarakI, ~erbeta~ i~et,
kazl-minen cal cedi.
Kan balasl KanIkey

Ondan sonra yola dii~tiiler,

Er Manas da yola dii~tii,
IrgaytJ'YJatla a~tl,
san yatakll <;u'yu da ge~ti,
gelmekte idi ErManas!
Geldigini anladl Kamkey
altml~ kubbeli ak saraya.
Rakl, ~erbet, a~ Ylgdl,
kazi ile bum bar Ylgdl.
"Yataga uzanacak~imdi!
Bahadlr efendimgeliyor!
Yumu~acJketimden beni kendine
~kecek!" dedi.
Kaplan dogan Er Manas,
Slrtl yiiksek at iistiinde,
slkl yiiriik at iistiinde
tan agmr gibi yava~,
arkar gibi siizilliip,
Ak-kula atla geliyordu,
kimsenin at baglamadlgl ahlra
Ak-kula atlm bagladl,
yiiksek ve ak ~adlra
egilip girdi Er Manas,
yiizii ormandaki aYIYIandlran
ba1dagdaki kaplana benzeyen,
~iyan gozlii, baslk yanakll,
KIrk <;ilten bamda kolluyor,
HIZIr hazlr yamnda.
Arkaslna bakarsan
kirk ki~inin tozu var,
online bakarsan,
be~ orgillii sa~1var!
Golgeli yama~ta k1~layan,
dogdugunda koyun cigeri
biiyiikliigiinde bir kan plhtlslm
sag avcunda tutan,
golgelikte erkeklige ula~an,
gonlii ile yiikselen,
a~lk kemigi ilik dolu,
Caklp-baY'ln yavrusu,
asil dogan Er Manas,
eve girip oturdu!
Dii~man tartaklayacak olsa sarsllmayan,
bogadan talim alan kullar,
geriye itse klmlldamayan,
deveden talim alan kullar,
bu se~ilmi~ cenk~iler ata bindiler,
kaplan dogan ate~li camn
ak saraYlnageldiler.
Biiyiik bir ~enlik yaplldl,
~enlik de uzun siirdii,
rakl, ~erbet a~ i~tiler,
kazi ile bumbar yediler.
Han ~ocugu Kanlkey,

KbZKAMA1~
1 005 6acapbIHa 3p11H3T
,
KyqyryrreH KepI1JI3T,
MOH~OPY KOHKOHOT,
6oroKTOPY CaJIa~aHT,
Ka3bIJIapbI 3rI1JI3T,
101 0 KapbI~apbI 31i111JI3T,
KeJI3~Kep qaqlIaK 611pKyqaK,
MaH coopbIAa liIanKbIJIAaHT,
6ana KaCTaHKanKbIJIAaHT,
KYAepYAeH 6bIJIKbIJIAaHT,
1 0 15 qbIH)KbIPJIyy KeKep KOJITYKTali
qbIHbI Kece KOJIro anaT,
KbIpK qoporo KbIAbipaTa KelI 6ep3T.
ApaKbI, liIep6eT alii I1ql1lI,
ana Kyyre KJfpreH CO~,
1020 qOpOJIOpTa~ TaMalilaa 6aTKaH CO~,
Tylil 3~KeHHI1II KeJIreH co~,
YJIYY 6elill1M 60JIrOH CO~,
Ma~-M~ YPAYEaH-Te6eT!
EaH-Te6eT YHYH YKKaH CO~,
1025 'KOKyH, cepeK, O~60CYH!
qbI I1T!' AelI qbIra KanaTAeHT,
KbIJIqaHblii Kapaii canaT AeHTKeJIe )KaTaT KanMaKTap!
Tanara )Kyry TapaKTaII,
103 0 bI~bIpqarbI liIapaKTaII,
KeqYII KeJIeTKe3KaMaH.
ACTbI )KarbIH Kapaca~,
Kop)Ko~-6o3AOH aTbI 6ap,
KO)KOrOHJIYYTOHY 6ap,
1035 KI1HCKalITYY KblJIblqbl,
qOTOJIOAOHMbIJITbIrbI,
YPYHraHbI 6ypaMa!
Ke3KaMaH )KaHbIHcypaMa!
KeK-ana caKaJI KYJI)K3AaH
1040 KeJIe )KaTaT Ke3KaMaH.
AHAa epeK MbIHbI aHTaT:
,AUHaJIaHH aU )KapKbIH, TepeM,
aHTKaH TyyraH olily6y?
qapbIrbIHaH qa~ qblraT,
1045 qan6apblHaH qyy QblraT,
KeJIe )KaTaT)KyUeJIelI!
Ky~aH KblJIraH TeHTeKTJfH
yUYH KepYII CaJIraH CO~,
cyp~elI KeTTU KYHeJIelI!1050Ey
HeMeHI16oJI~Y?' AelI,
"'Yq Talil TYJIra 611pOQOK",
aUHanaUHaH )KapKbIH,
MbIHblH KeCTHp'3JleK KeK 40QOK
MYHAaU )KaMaH HeMe 6YJI?'
1055 KYlIypelI Kl1p~110 epeK.
Kapa KaH~yy, KeK 6I1TTYY,
)KeJIeHYIiI capbl AJIMaM6eT,
Kapa KaHAYY, KeK 6I1TTYY.

basarmaeriru~t,
kii~iigiitt6y k:erilc:t,
moyndoru koykoyot,
bogoktoru saland,ayt,
kazllarl egilet,
karmdarI eill~t,
kelenker ~a~pak bir ku~ak,
may soonda i~alkIldayt,
bala kastay kalkIldayt,
kiid6riid6y bllkIldayt,
~mclrluu k6k6r k,oltuktap
~ml kese kolgo alat,
kIrk ~orogo kIdlrata k6p beret.
ArakI, erbet a i\;ip,
ala kiiiig6 kirgen son,
~orolor tan tama:la batkan son,
tii enkeyyip kelgen son,
uluu beim bolgon son,
man-man iirdii Bay-t6b6t!
Bay-t6b6t iiniin ukkan son,
'Kokuy, serek,oiibosun!
<::1it!' dep ~lga ka.latdeyt,
kIl~aYlp karap salatdeytkele catatKalmaktar!
Talaga ciigii taraktap,
Inlr~agl araktap,
k6~iip kelet K6zkaman.
Astl cagm karasafi,
Korcon-bozdoy atl bar,
kocogoyluu tonu bar,
kiys kaptuu kIll~l,
~otolodoy mlltlgl,
urungamburama!
K6zkaman caym surama!
K6k-ala sakal kulcaday
kele catat K6zkaman.
Anda Serek mlm aytat:
'Aynalayn ay carkIn, t6r6m,
aytkan tuugan oubu?
<::angman~an ~Igat,
~albarman~uu ~Igat,
kele catatciiyol6p!
Kuday kllgan tentektin
iiyiin k6riip salgan son,
siird6p ketti ktiy616p!Bu nemeni boldu?' dep,
"'O~ ta tulga bir ~ok",
aynalayn ay carkm,
mmln kestir'elek k6k ~o~ok
mundaycaman neme bul?'
kiipiir6p kirdi 0 Serek.
Kara kanduu, k6k bittiiii,
c616ntisan Almambet,
kara kanduu, k6k bittiiti,

173
evin i~inde salmdl,
enik gibi kuruldu,
boynunu edayla ~evirip
gerdanml SaJladl,
karnma tohum ekilmi~,
Karnl e~ilmi~,
sa~ orgillerinin siisii bir kucak,
tombul kal~asmda ~aklrdlyor,
yavru kaz gibi klmlldayarak,
ceylan gibi titreyerek,
koltugunda ~arap tulumu,
elinde de ~ini kase,
kIrk yigide bol bol verdi.
Rakl, ~erbet i~ip yemek yiyip,
biraz sarho olunca,
yigitJer enlige dalmca,
ogle vakti gelip de
namaz vakti olunca
biT havlamadlr Bay-tobot'te!
Bay-tobot'iin havlamaslnl iilince
"Allah kahretsin seni!
Defol buradan,kopek!" diyerek ~Iklilar,
dart taraflanna baktllar,
gelmekte idi Kalmuklar!
Yiik hayvanlan bozkIrda yankllarup,
eyerleri akIrdaYlp,
geliyordu Kozkaman.
Online bakarsan,
Korcon-boz isimli bir atl var,
sertlemi gocuktan klyat'eli var,
ke~e klllfli klllcl,
fitilli tiifegi var,
ona rastJarsancarunl slkma,
Kozkaman'ln iine burnunu sokma!
Ak sakalll dag ko~u gibi,
geliyor ile Kozkaman.
0 zamanSerek oyle dedi:
"Ay 1lglklymetJi efendim,
soziinii ettigin akraban bu mu?
<;arlgmdan toz ~Iklyor,
~alvarmdan toz ~Iklyor,
bak yayan geliyor.
Tann'mn yarattlgl bu ateli can In
evini uzaktan gorunce,
bir damat gibi geliyor!
Bu ne demek olsa gerek?" dedi.
"U~ taile sacayak eder bir ocak,
camm ay 1lgl,
bak bunun ~iikii siinnet edilmemi~.
bundan kotii ne olabilir?"
Boyle soylenerek girdi eve Serek.
Kara kanll, mavi bitJi,
dag ~aylagl Almambet,
kara kanll, mavi bitJi,

MANAS DESTANI

74
KeK-)f(anTe6e AnMaM6eT
1060 3PAWH
TMillTen KOHrOHCO~,
KecYHKblCbillcanraH co~,
'AK 6ynYHTe~re lIallKaH Kyn!'
epeK TYPyn aHTaTAeHT'AK 6ynYHTe~re lIallKaH Kyn,
1065 AnTaH TOnrOHKanMaKTblH
3P enTYPynKallKaHKyn,
ec 3nWHe6aTnaraH,
aTTaHTYHnan)f(aTnaraH,
TeMwp~eH
KanraH illwpeH~w,
107 0 KeKlle~eH KenreHKWpeHAW,
apaM KblSInillWKTMPKyn!'3pKeKcHnKecYHKblCbillonTYP~y,
Ky6ypen 6apbill onTYP~Y!
Ka6bmaHTyyraH AnMaM6eT
1075 'AK-KynaHbl TapT!' AeAw.
AK Ka~rbl 3P Cblp~blraill

kok-cal tobo Almamhet

erdin titep koygon son,
kosiin klslp salgan son,
'Ak bulun tenge ~a~kankul!'
Serek turup aytat deyt'Ak bulun tenge ~a~kan kul,
Altay tolgon Kalmaktm
er oltiirilp k~l~kankul,
os eliDe batpagan,
attay tuylap catpagan,
temirden kal,ganirendi,
Kok~6dc)nkcSlgenkirendi,
aram klyal iiktir kul!'erkeksip kosiin ktslp olturdu,
kiibiirop banp olturdu!
Kabllan tuugan Almambet
'Ak-kulam tart!' dedi.
Ak kangl er slrdlga

kIf yeleli erkek kurtAlmambet

dudaklanm ISlrdl,
'
gozlerini klSltl,
"Giimii paraslm sa~lp savurankul!"
dedi Serek ona,
"Giimii parasml sa~lp savuran kul
AltaY'1 dolduran Kalmuklardan
'
erler oldiiriip ka~an kul,
kendi yurdunda kalmaYlp,
bir at gibi aha kalkan,
~eki~ten flrlayan klvllclm,
Kok~o'den gelen pislik,
haram ileyen rezil kul!"
erkeksi tavlrla goziinii yumup
kopiiriip oturdu (Serek).
Kaplan dogan Almambet,
"Ak-kula atl getir!" dedi.
Maden ili alaca eyeri

AK-Kynara TOKyryn,
analla KenllYK can~blpbill,
anTblH 6blillTaH TapTTblpbill,
1080 KaillKa TaMaH)f(eKeeTyK
TeMHpTaMaHY3e~ry
Ten MWH~W~,
3p MaHac!
AH~aH aHTTb11\
3p MaHac:
'Kapc-Kapc Ka3aHaT,IIOpOM,
1 085 6apbl~ aTKaMHHw~ep!'

Ak-kulaga tokutup,
ala~a kop~iik saldmp,
altm bltan tarttmp,
kaka taman ceke otiik
temir taman ilzongii
tep mindin, Er Manas!
Andan ayttln Er Manas:
'Kars-kars k,lZanat,~orom,
bann atka mininer!'

Ak-kula'mn iistiine vurdurdu,

alaca bir minder koydurdu,
altm kaYI11yulan ~ekti,
degerli ~izmesiyle ozengiye,
demir tabanll iizengiye
baslp Er Manas ata bindi.
0 zaman Er Manas dedin ki:
"Kah kah gillen yigitlerim,
haydi atlara binin!"

1090

1095

1100

1105

qoponop~y Kapaca~,
<;orolordu karasan,
apaKbl, illep6eT aill anaT,
arakI, erbeta alar,
6aHnaHbill )f(YPAYlIoponop.
baylamp ciirdii ~orolor.
')l(a~bl~aH KenreHTYyraHAblH
'Canldan kelgen tuugandln
epynyrYH 6epeM!' ~en,
oriiIiigtin berem!' dep,
MaHac )f(YPAYilloo~blpan.
Manas ctirdii oodlrap.
Y nYY-IIblHap6aillblHaH
Uluu~lnar baman
KbI3bm-ToKOHaSlrbl
I Klzll-tokoyayagl
Ke3KaMaH~bIH6an~apbl
Kozkamandm baldan
anbill KenwnTYillYP~Y.
allp kelip tiiiirdii.
AnTaH TonrOHKanMaKTaH
Altay tolgon Kalmaktan
Kellyn KenreH Ke3KaMaH,
ko~tip k61genKozkaman,
Kapa KypcaKKypyryp
kara kursak kurugur
apaKblwllwn anraH COl{,
arakl i~ip algan son,
MacTap60nyn canraH CO~,
mastar bolup salgan son,
apaKblwllwn anKblHaT,
arakl i~ip alklnat,
6ana KywTaHTannblHaT!
bala kutay talpmat!
3HAWEaTblp MaHac Aarbl aHTaT:
Endi Batlr Manas dagl aylat:
'TeMeH Kwpe6apraHAa,IIOpOM,
'Tomon kire barganda,~orom,
KblHKblpblKYHY~KycerYH,qOPOM!
klyklrlk tiniln kilsogiln, ~orom!

Hele yigitlere bakln,

rakt, erbet, a alarak,
kuandl yigitler.
"Yeni gelen akrabalara
ikram yapaYlm!" deyip
aklrdaYlp Manas ~Iktl.
Ulu ~Inann bamdan
klzll orman ayaglna,
Kozkaman'm ogullannl,
allp aaglya indirdi.
Altay dolusu Kalmuklardan
g6<;:tipgelmiti Kozkaman,
bu yabani ~apklnlar hep
rakl allp i"tiginden,
sarho olmulardl,
rakldan sallamyorlardl,
yavru ku gibi sendeliyorlardl!
Er Manas tekrar dedi ki:
"Tepeden inerken, yigitlerim,
sesi pek gilr, yigitlerim!

KblpKTblH 6awbl, KblprblHblM, IIOpOM,Kuktm bal, Kuglmm, "orom,

Klrklar ba~l, Klrglnlm, yigidim,
6ep' p~YHa ceH anKen, IIOpOM!
her' orduna seD apkel, ~orom!
onlarl yerlerine sen gotilr, yigidim!
Cap'ana MHHreHAnMaM6eT,IIOpoM, Sar'ala mingen Almambet, ~orom, San-ala'ya biDeD Almambet, yigidim,
6ep' p~YHa anKen, IIOpOM,
her' orduna apkel, ~orom,
onlarl yerlerine sen gotiir, yigidim,
1110 EHpre )f(acca, 6Hp TyyraH, qOPOM.
Birge cassa,bir tuugan, ~orom.
birlikte konaklasak da tek dogan yigidim.
ACblnblM CblpraK ceH 60nAYl{, IIOpOM, Aslllm Sugak seD boldun, ~orom, Asilim Slrgak seDoldun, yigidim,
6ep" p~YHa ceH anKen, qOPOM!
beri orduna seDapkel, ~orom!
onlan yerJerine seDgotilr, yigidim!

KOZKAMAN
AnTbl PAO Kbmbm 6ep, tJOpOM!
AlII Kbmanbl KanKblMa, tJOpOM,
1115 ara Ka6ap 6epHf\ep, tJOpOM!
AK caprbmAaH 633 COHYU,tJOpOM,
aK Cap6alIIbm KOH COHYU,tJOpOM,
ynyy Tyne Kbmanbl, tJOpOM!
Qa6apAapblH 6aH Kbmbm, tJOpOM,
1120 tJa6apAapblH Mati KbmblU, tJOpOM,
KenHf\e KeTe KHrH3HU, tJOpOM,
KeMUHpre KytipYK
tJaHHaTbm, tJOpOM,
6apblH 6HPAKaH Tef\
Kbmbm, tJOpOM,
3mHe caKan Kotiony, tJOpOM!
1125 3PAHHeH MYPYT ananbl, tJOpOM!
J::J:HH
EycYPMaH Kblnanbl, tJOpOM!'
)Kaf\bIAaH KenreH TYyraHbl,
KanMaKTaH KenreH TYyraHbl
anT' PAoro KHpmCTH,
1130 3mHe caKan KODAYAeHT,
3pAHHeH MYPYT anAbl AeHT,
6HcMHnnaHbl 6Hnm3Hu,
AHH EycypMaH KbmAbI AetiT!
J::J:HH
EycypMaH KbmraH COf\,
1135 aCbm TeHTeK Aarbl aHTaT:
'3mHe caKan KOtiyuuyc, qOPOM,
3PAHHeH MYPYT anbmUblC, qOPOM,
AHH EycypMaH KbmbIUUbIC, qOPOM,
alII Kbmanbl, KanKblM 6ap, qOPOM!
1140 Ara Ka6ap 6epHf\ep, tJOpOM!
AT 6aHna6ati Koti60cYH, qOPOM,
eKYHqycy
60n60cYH,qOPOM!
AT 6atireCI1H atiTatiH, qOPOM!
EalIIKbl aTTblH 6atirecH, qOPOM,
1145 anTblMbllII )((aM6bI caRMbIH, tJOpOM;
aRKKbI aTTblH 6atirecH, tJOpOM,
Kbl3bm KytipYK Hap caRM, tJOpOM!
qOqOrYH KeCHUananbl, qOPOM,
aHAa AnAanau cananbl, tJOpOM!
1150 Kapa-6yypa OOCbIHAa,qOPOM,
YH KatiMaKKa ceMHpreH, qOPOM,
capbI MatibIH KeMHpreH, qOPOM,
EawAblH yyny EaKaw-6aw, tJOpOM!
KYAaw AelIIKeH AOC3ne, tJOpOM
1155 KMblp KHCMeT
KI1III'3J1e,qOPOMEaKatira Ka6ap 6ep, qOPOM!'
EatiAblH yYJ1YHtJaKblpAbl,
EatiAblH yYJ1Y0J1 EaKati

irn.
11600

YJ1YYTYJ10 KbmAbl AetiT.

TYJ1eAYH6alIIblHAa
AK-6af\KbIJ1Aati KYJ1YK"ry
MHHHfi aJIAbl~, 3p EaKaM,

175

Altl ordo kilip ber, ~orom!

A kllall kalklma, ~orom,
aga kabar beriiie:r,~orom!
Ak sarglldan bee soyup, ~orom,
ak sarbaIIkoy soyup, ~orom,
uluu tiilo kllall, ~orom!

Altl han ~adlrl kuruver, yigidim!

A vereyim halklma, yigidim,
ona haber verin, yigitlerim!
Ak klsrak kesin, yigitlerim,
ak ba koyun kesin, yigitlerim,
ulu dileklerde bulunallm, yigitlerim!

<;abardannbay blip, ~orom,

~abardannmay blip, ~orom,
keline kete kigi:lip, ~orom,

El~ilerini zengin edeyim, yigitlerim,

el~ilerini semirteyim, yigitlerim,
geline gelinlik vereyim, yigitlerim,
ihtiyarma kuyruk
~ignetecegim, yigitlerim,
hepsine bir ikramda

kempirge kuyruk
~aynatlp, ~orom,
banD birdkay ten
killp, ~orom,
egine sakal koyolu, ~orom!
Erdinen murut ~llall,~orom!
Din Busurman Jalali, ~orom!'
Canldan kelgen tuugam,
Kalmaktan kelgen tuugam
alt' ordogo kirgisti,
egine sakal koydu deyt,
erdinen murut aIdl deyt,
bismil1am bilgizip,
din Busurman klldl deyt!
Din Busurman kllgan son,
asll tentek dagl aytat:
'Egine sakal koyuppus, ~orom,
erdinen murut allppls, ~orom,
din Busurman klllpplS, ~orom,
akl1aII, kalklm bar, ~orom!
Aga kabar beriiier, ~orom!
At bayIabay koybosun, ~orom,
~ktin~tisii
bolbosun, ~orom!
At baygesin aytayn,~orom!
Bakl attm baygesi, ~orom,
altlml camhi sayamm, ~orom;
ayakkl attm baygesi, ~orom,
klzl1 kuyruk nar sayam,~orom!
<;o~ogun kesip alall, ~orom,
anda Aldalap salall,~orom!
Kara-buura ooslnda, ~orom,
uy kaymakka semirgen, ~orom,
san maym kemirgen, ~orom,
Baydm uulu Bakay-bay,~orom!
Kuday d~ken dos ele, ~orom
kadlr kismet
ki'ele, ~oromBakayga kabar ber,~orom!'
Baydm uulun ~aklrdl,
Baydm uulu 01Bakay
uluu tiil6 kl1dl deyt.
0 tiil6diin bamda
Ak-baiikl1day kiiliiktli
minip aldin, Er Bakay,

bulunaYlm, yigitlerim,
~enesine sakal uzatallm, yigitlerim,
dudagmdan blYlgl alallm, yigitlerim,
Biz onu miisItiman kllallm, yigitlerim!"
Bu yeni gelen akrabalarl,
Kalmuklardan gelen akrabalarl,
altl han ~admna koydular.
<;enesine sakal uzattllar,
dudagmdanblYlgl aldllar.
Bismillah'logrettiler,
onlarl miisItiman ettiler.
Onlarl miisItiman edince,
ateli can bu asil dedi ki:
"<;enesine sakal uzattlk, yigitlerim,
dudaglndan blYlgl aldlk biz, yigitlerim,
dinini miisItiman klldlk biz,yigitlerim,
halka bir a verelim, yigitlerim!
Herkese haber verin, yigitlerim!
Bagll hi~ at kalmasm, yigitlerim,
hakklmlzda soz soyleyen
kalmasln, yigitlerim!
Kou odiiItinii soyleyeyim, yigitlerim!
Birinci ata odiil, yigitlerim,
altml camhi koyuyorum, yigitlerim,
son gelen ata odiil, yigitlerim,
klzll kuyruklu deve koydum, yigitlerim
~imdi siinnet edelim, yigitlerim,
ederken Allah'a yalvarallm. yigitlerim!
Kara-buura agzmda. yigitlerim.
kaymakla semiren, yigitlerim,
tereyaglyla beslenen, yigitlerim,
Bay'm oglu Bakay-bay.. yigitlerim,
Tanrl'mn bize bir liitfudur. yigitlerim,
kadir bilir klsmeti bol
bir kiidir, yigitlerim,
Bakay'a haber verin yigitlerim!"
BaY'ln oglunu ~aglrdl.
BaY'ln oglu Bakay da
ulu bir dilek soyledi.
0 dilegin sonunda,
yiiriik atm Ak-bankll'a
bindin sen ey Er Bakay

176

MANAS DESTANI
6aJIa KaCTaHKaJIKblMan,
3n 6amKapAbl~, 3p EaKaH!

1165AK-Kyna
qblKTbl a1TaPAaH!
AT 6aHrecH 6YTKeH co~,
)KypTKa AHnAe qaqKaH CO~,
KaparaHAaH Ta6blT )KapAblpbm,
apa-MHHeH TapTTblpbm,
117 0 Mecene~H KblMblpbln,
MOHHTYPYK KblnAblpbln,
aCbln )KepAe AaJIAaJIra,
Te KeTepreH 6aJI6aHra
6amblH 6eKeM KoMypyn,
1175 6aJITa-MHHeH6aCTblpbm,

i~
I.

KaJIMaKTaPAblH qOqOryH
KepKH-MHHeHKeCTHpHn,
Eycyp~aH Kblnbm KOHAYAeHT,
6em'6aK HaMac 6HnrH3Hn,
1180 KeTYHe TapaT TaJIAblpbln!

:~

KypaH KHTen KoHHYMa,

.1

6HP EycYPMaH 6onroH CO~,

K YApeT cecy OOCblHAa
)KaTTbI~ 3ne Ke3KaMaH,
1185 anTblHAbl )KeCTeH6ypalllbm,
)KypTYH aKbln cypalllbm.
Mecene~ Kblnbm )KaTKaHCO~,
aTaHbm )Kypyn 6aKb1PAbl,
1190

Ke3KaMaHAblH 6aJIAapblH
KblpK qOPOap KHMHllIH qaKblPAbl!
ApaKbl 6epAH aKblpTbm,
aT MHHrHCTH qaKblpTbm,

)Ka~bIAaH KenreH TYyraMbl

OKllIOlli cHHnan qaKblPAbl.
1195 EHp KYHAepAe 6onroH CO~,
Ke3KaMaH Typyn MblHbl aHTaT,
6aJIAapblHa Aen aHTaT:
.AMa, 6anAap, Ken aHTaM!
EepH Kapa, cec aHTaM!
1200Yq
Kype~TY KaJIMaKTaH
Keqyn KenreH )KaHbm 6ap,
TaJIara )KyrYM TapaKTan,
bl~blpqarblM qapaKTan.
AnTaH TonrOH
KanMaKTa (?),
1205 6aJIAap, aHAa Ka6ap YKKaHAa,
KYAaH Kbmrall MaHac-rblll
Ka6apblH yryn KeqK8HAe,
KenAHM 3ne TyyraHra.
KenHHHMe KeTe KHrI1CTI1,
1210 KeMnHpHMe KYHPYK qaHHaTTbl.
EaJIAap, KeK-Mblp qblra )KaHna~ap!
Qbl6blpaTa 633 6aHna~ap!
KypqYTyn

KblMblC )K"H~ap,

KYTypTyn apaKbl )KHH~ap!

12153p
Ha3ap rnHreH Kyn 3KeH-

bala kastay kalkIldap,

el bakardlfi,Er Bakay!
Ak-kula ~1k.tI
attardan!
At baygesi biltkon son,
curtka dilde ~a~kanson,
karagaydantablt cardmp,
ara-minen tarttlnp,
meselefidi kIldmp,
moyn turuk kIldmp,
asIlcercledaldalga,
to kotorgon balbanga
ba~m bekem koydurup,
baIrn-mineD bastlnp,
Kalmaktardm ~o<;ogun
kerki-minen kestirip,
Busurman klllp koydu deyt,
be~'bak Damasbilgizip,
kotilno tarattaldmp!
Kuran kitep koynunda,
bir BUSUrm2lnbolgon son,
Kildrot sosil oosmda
cattln ele Kozkaman,
altmdl cestey bura~lp,
curtun akIl sura~lp.
Meselen kIllp catkan son,
atamp cilrilp baklrdl,
Kozkamandm baldann
kIrk ~oro ar kimi~i ~aklrdl!
Araki berdi aklrtlp,
at mingisti ~aklrtlp,
canldan kelgen tuugandl
ok~o~ siylap ~aklrdl.
Bir kilndordo bolgon son,
Kozkaman turup film aytat,
baldanna dep aytat:
,AIda, baldar, kep aytam!
Beri kara, sosaytam!
O~ kilrontil Kalmaktan
ko~ilp kelgen caYlp bar,
talaga ciigilm taraktap,
lnlr~aglm ~araktap.
Altay tolgon
Kalmakta (?),
baldar,anda kabar ukkanda,
Kuday kllgan Manastm
kabann ugup kti<;:kondo,
keldim ele tuuganga.
Kelinime kete kigisti,
kempirime kuyruk ~aynattl.
Baldar, Kok-adlr ~lga caylanar!
~Iblrata bee baylanar!
Kur~utup klmls ciynar,
kuturtup arakl ciynar!
Er Nazar tiygen kul eken-

yavru kaz gibi klmlJdayarak,

halkm bama gittin Er Bakay!
Atalarm hepsini yendi Ak-kula!
Yarl enligi bitince,
halka altm sa~lJmca,
~am tahtalarl kestirip,
aralanm yardlrdl,
Bismillah dedirip,
boyunlarml egdirip,
asil dogan bir kahramana,
ohret salan bir pehlivana,
balm slkl tutturup,
balta ile bastlrlp
Kalmuklann ~iikiinii
bl~ak ile kestirdi,
boylece miisliiman etti,
be vakit namaz klJdlrlp
kI~ml taharet ettirdi!
Kur'an-1 Kerim koynunda
onlar miisliiman olunca,
Tanrl'mn sozleri agzmda,
Kozkaman
alum baklr gibi biirkiip,
halktan aklJ damlp.
Bismillah dedikten sonra
atla gezip baglrdl,
Kozkaman'ln ~ocuklanm
kirk yigidin her biri misafir ~aglrdl!
Rakl verip aglrladl,
binecek at verdi,
yeni gelen akrabalarm
hepsine aynl ekil hurmet edildi.
Boylece bir kac;;gun g~ince,
Kozkaman yerinden kalklp,
c;;ocuklarmaoyle dedi:
"Dinleyin, c;;ocuklar,bir eydiyecegim
buraya bakm, bir soz diyecegim!
O~ Kalmuk kumesinden ben
goc;;upgeldim buraya,
yiikiim bozklrda yankllamp,
yiik eyerlerim aklrdaYlp.
Altay dolusu Kalmuklarln
yamnda iken,
c;;ocuklarlm,orada haber aldlm.
Huda pesendManas'tan.
Bu haber uzerine buraya go~tUm,
akrabalarlmln yanlna geldim.
Gelinlerime gUzel klyafet verdi 0,
ihtiyar kadlnlara kuyruk c;;ignetti!
C;:ocuklar,Kok-adlr'a C;;lklpyaYllln!
Genc;; klsraklarl

bolca kuvvetli

baglaYln,

klmlz yapln,

c;;okc;;a
giiC;;liirakl hazlrlaYln!
Er Nazar'ln sevdigi 0

KOZKAMAN
KYAail KbmraH MaHaCTbI
6epM 'IaKbIpbm aJIbI~ap!
ApaKbI 6epMU CaJIbI~ap!
AT MMHrM3MUaJIbI~ap!
1220 MaKyn CMHnaUCaJIbI~ap!'
ApaKbI, rnep6eT arn )l(MtiU,
aCbm )l(epAeH aKbIpbm,
EaTbIp MaHac 'IaKbIpbm,
6aJI KatiHaTTbI MaHacKa.
1225 'qaKbIpaM!' Aeu qaraflAati
Kop)l(o~-6o3ro

MMHeTAetiT,

KbIpK 'Ioporo 6apaTAetiT.

EaThIp ryyraH MaHacKa
6apbm Ke6MH atiTaJI6ati,
1230 MaHac TJ1UTM6aTaJI6ati,
'KbIpK 'IOpOAOHyrap!' Aeu,
KatiTa CaflAbI qaraJIAati.
qaau Kene )l(aTKaH CO~,
KbIpK 'IOpO TYPAY 'Iorynyu.
1235 KbIpK 'IOpO KeneT KaCTbIpbm,
Kene )KaTaT 6aCTbIpbIn.
TerepeTe MapaAbIaCTbI epeK O~6OCYH!1240

KbIpK 'IOpOHYH HqMHKapMbl:

' AtiHaJIatiH ati )l(apKbIH, 'Iopo,
aCbmbIM TepeM KaH 3KeH,
e3Y KYH )l(apKbIH, qOPO,
Too6a TepeM

KaH 3KeH!
TeKKacM )l(OK 3qKHAKati
1245 TenMHpHu KaHTHU6apa6bIc?
EOTOCY)l(OK TeeAeti
6ocopyu KaHTJ1U6apa6bIc?
Acbm )l(epAeH )KenKa Kep,
Ka6bmaH TyyraH TepeMe
1250 AnMaM6eT e3Y~ Kene Kep!'
ATKa MMHMUAnMaM6eT
Ka6bmaH TyyraH Tepere
)l(enHU e3Y KeneT AetiT.
AnTbIH TaKTYY aKbIpra
1255 Cap'ana-MHHeH TYpCTyrnTY.
EenM (?) KepHM KaHblKei1
Ty6YPT yryu anraH COI-I,
qbIH)KbIpnyy KeKep KonTYKTan,
arnKepe cynYYKHrnH 3KeH,
1260 aKbm apTbIK KYI-I3KeHKaHblKeti 6acbln qblKTbl Aei1T:
'AtiHaJIatiH ai1 )KapKbIH, yyn,
e3Y )l(aKrnbl KYH )KapKbIH, yyn,
aCTbI TepeM oi1roTno, yyn!
1265 TyyraHAbIH HrnH )KaMaH Hrn, yyn!
ApaKbI HqHU 6onroH COI-I,
TepeMe atiu 6on6ocYH!
)l(aH6arnbI TonrOH OK DOllOp,

Kuday kllgan ~.1anastl

beri ~akInp alliiar!
ArakI berip sallnar!
At mingizip allnar!
Makul siylap s:llInar!'
ArakI, erbet illi ciyp,
asIl cerden akInp,
BatIr Manas ~akInp,
bal kaynattI Manaska.

177
Hiida pesend Er Manas't
buraya aaaglrm!
BoI rakl ile aglrlaym!
Atlara bindirip onu,
IaYlklyla aglrlaym!"
Rakl, erbet, a haZlrlatlp
asiI Jerden baglrlp,
Er Manas't agmp
baI kaynattl Manas'a.

'<;akIrarn!' dep <;agalday

Korcon-bozgo Iminetdeyt,
kIrk ~orogo baratdeyt.
BatIr tuugan Manaska
banp kebin aytllbay,
Manas tipti batalbay,
'KIrk ~orodonulgar!' dep,
kayta saldl <;ag:llday.
<;aapkele catkan son,
kIrk ~oro turdu ~ogulup.
KIrk ~oro kelet kastInp,
kele catat bastlrlp.
Togoroto maradllastI Serek onbosun!kIrk ~oronun i~in karadl:

<;aglnnak iin <;agalday

Korcon-boz'a hindi,
kIrk yigidin Janina gitti.
Bahadir dogan Manas'a
vardl SOl soyleyemedi,
Manas'tn Janina lkamadl,
kirk yigitten haberi duyar diye,
geri dondii <;agalday.
Hemen flrlaYlp gidince 0,
kIrk yigit toplandl,
kIrk yigit gidip klStlrdl,
vanp bastlrdi.
Atlarmm ayak izleri hep yer etti.
Fakat Serek yok olasl
kIrk yigide baktl:

'Aynalayn ay carkIn, ~oro,

asIllm torom Kan eken,
ozil kiln carkm, ~oro,
tooba torom
Kan eken!
Tekkasi cok e~kidkay
telmirip kantip barabls?
Botosu cok toOdoy
bosorup kantip barabls?
AsIl cerdenc61kakor,
kabllan tuugan toromo
Almambet ozilii kele kor!'
Atka minip Almambet
kabllan tuugan torogo
celip ozil k61etdeyt.
Altln taktuu aklrga
Sar' ala-minen tilrs tii~til.
Beli (?) kerim Kamk6y
tiibilrt ugup algan soii,
ymclrluu kokor koltuktap,
a~kere suluu ki~i eken,
akll artlk kiln eken-

"Ay 1lgl sevgili yigitler,

asiI dogan bir efendimiz hammlz var.

Kanlkey baslp ylktl d6yt:

'Aynalayn ay carkln, uul,
Qzil cak1kiln carkln, uul,
astl torom oygotpo, uul!
Tuugandln i~i caman i, uul!
ArakI i~ip bolgon soii,
toromo ayp bolbosun!
Canba1tolgon ok bolor,

Ey giin 1lgl yigitler,

tovbe bizim bir efendimiz,
hammlz var!
Tekesi olmayan keiler gibi
sagasola baklmp nasII yola Ikarlz?
Yavrusu olmayan develer gibi
neesiznasII yola gideriz?
Asil olan ban yerinden
kaplan dogan efendimize
Almambet kendisi gitsin!"
Atlna binip Almambet
kaplandogan efendiye
kalklp bizzat kendisi gitti.
Altln kakmall kaplda
Sarl-ala'YIdurdurdu.
Kerim olan Kamkey
einen atl iitince,
zincirli tulumu koltuguna allp
hepsinden giizel olan,
klzlarln en akllllsl olan
Kanlkey evden Iktl.
"Camm ay 1lglogul.
kendi giizel, giin 1lgl ogul,
efendimizi uyandlnna, ogul!
Akrabalarm ii fena i~, ogul!
Orada rakl i<;ilince
efendine aYIPgelmesin, ogul!
Kal<;alarlok dolu, ogul,

MANAS DESTANI

178
)KaHblHAa qOPO )KOK60nop!
1270 "3KH TYyraH YPYIIlca,
3P Te~Hne Ta6blIIlap,
3nTen TYyraH 60nroH co~,
)K~blAaH KenreH TYyraHra
YSiT60nyn KaHTeM?" Aen.
1275 qoponop KeTep )KaUbIHa,
Eep6en)KYH TYpap aKblpbill,
KeKqeKe3 Typap 6ynKYIIlyn,
KeKHpTeK carrryy qOT 60noT
KapMan anap ca6blHaH,
1280TeMHp aCbln Ka6blPAblH
TepeMe )KaCKaU6epreHAe,
TepeMe ann 60n60cYH!
EepHIIITe TaUbm KeTnecHH!
83y~ep 6apbm HqHn Ken!
1285 Eonco 60ncYH!' AeMH AeuT.
AKblJIMaH TYyraH KYJI 3KeH,
AJIMaM6eT KaUTa )KeJIAHAeuT,
KblpK qoporo KenAH AeuT.
KblpK qoporo KeJIreH CO~,
1290 AnMaM6eT Typyn auTaT AeuT:
'3, QOpOJIOp,Typa TYP!
AnAa, TepeM Kac 60nyn,
6aTblp TepeM Mac 60JIyn,
KaHblKeu, YYPYCYH,
12953pTeH-MHHeH apaKTbl
TepeMe 6epHn canbillTblp,
MaCTap 60JIyn KaJIbmTblp!
ApaKbl HqHn anKblHbln,
MacTap 60JIyn TannblHbln,
1300 TepeM )KaTbln KanblnTblp!
83y6yc 3JIKa 6apanbl!
TaMaIIlacblH Kepeny!
ApaKbl HqHn KeJIenH!'
AnMaM6eT aHbl aj;jTKaH CO~,
1305 epeK Typyn aUTaT Aej;jT:
, AnMaM6eT, KaHAau HeMecHH?
Ap KaqaHHaH6Hp KaqaH
KaHblKej;j THnHH cYYJIeucYH!
Kblnqaj;jbm Kapan Koi1roHAO,
1310 6Hp enKeHcyn KanacblH!
bIp)Kai1bln KYJIyn Koi1rOH,nO,
6HP anraHCbln KanacblH!
83YM 3ne 6apaM!' Aei1T.
ACTbI epeK O~60CYH!1315 KeK-qe6Hq-MHHeH CaJIAblAei1T.
Eypa TapTa 6eprHHqe,
AnMaM6eT aqyy )KaMaH KeJIAHAej;iTOH 3KHAeHepreH 6ynAypcYH
TapTbln HUAH epeKTH,
1320 )Karbl KeTTH )Kapblnbln,
Kapa KaH KeiTH )Kaj;jblnbln!
epeK TYPyn blj;jJIaUTAej;jT:

c~mnda~oro cok bolor!

"Eki tuugan uru~sa,
er tenile tabl~iar,
eptep tuugan bolgon son,
canldan kelg(:ntuuganga
uyat bolup kantem?" dep.
~orolor keter cayma,
BorbOlctin turar akInp,
Kok~okoz tulrar bulku~up,
kekirtek saptuu ~ot bolot
kannap alar sabman,
temir asll Kalblrdm
toromocaskay bergende,
toromo ayp bolbosun!
Beri~te taYIPketpesin!
Oztinor barlp i~ip kel!
Bolso bolsun!' deydi deyt.
Akllman tuugan kul eken,
Almambet kayta celdi deyt,
kIrk ~orogo keldi deyt.
KIrk ~orogo kelgen son,
Almambet turup aytat deyt:
'E, c;:orolor,tufa tur!
Aida, torom kas bolup,
batlr torom mas bolup,
Kamkey, kurusun,
erten-minen araktl
toromo berip sallptlr,
mastar bolup kaltptlr!
ArakI i~ip alkImp,
mastar bolup talpmlp,
torom catlp kaltptlr!
Oztibtis 61kabarall!
Tamaasmkorolti!
ArakI i~ip keleli!'
Almambet am aytkan son,
Serek turup aytat deyt:
'Almambet, kanday nemesin?
Ar ka~annanbir ka~an
Kamkey tilin stitiloystin!
Kll~aYlp karap koygondo,
bir opkonstip kalasm!
IrcaYlp ktiliip koygondo,
bir alganslp kalasln!
Oziim erebaram!' deyt.
AStl Serek onbosun!Kok-~ebi~-minen saldl deyt.
Bura tarta bergin~e,
Almambet a~uucaman keldi deyton ekiden orgon buldursun
tartlp iydi Serekti,
cagl ketti canllp,
kara kan ketti caYlllp!
Serek turup lylayt deyt:

ramnda yigitleri olmayacak, ogul!

Iki akraba vuru~sa, ogul,
erlikte denk olur onlar,
aym kandan dogmu~lardlr,
yeni gelen akrabalardan
korkartm zarargelecek!
Yigitler ~lkIp gidecekler,
Borbolctin baglracak,
Kok~okoz kalkarak
stislti sapll han~erini,
sapmdanyakalayacak,
kafinin demir ~eligi
efendimize ~evrilecek.
Efendime aYIPgelmesin!
Melek ka~lp gitrnesin!
Sen gidip i~ de gel!
En iyisi bu olacak!"
Aklill dogmu~ bir kul olan
Almambet de geriye dondti,
kIrk yigidin yamna geldi.
KIrk yigidin yanma gelince,
Almambet dedi ki:
"Ey yigitler durun,
efendimizin hali fena,
bahadlr efendimiz sarho~olmu~,
kuruyasl Kamkey,
ona erken rakl vermi~,
asil dogan efendimiz de
sarho~ olup kalml~!
Rakl i~ip sallanlnca
sarho~ olup kalml~,
efendim yatlp kalml~!
Oraya kendimiz gidelim,
~enliklerini gorelim!
RaklYI i~ip gelelim!"
Almambet boyle deyince,
Serek vanp dedi ki:
"Almambet bu ne demektir?
SoyIe ne vakitten beri,
Kamkey'in diliyle konu~uyorsun!
Sana goz ucuyla bir bakmca
onu opecek gibi oluyorsun!
Giiliimseyip tebessiimedince
altkla~lp kallyorsun!
Ben kendim ona gideyim!"
Er Serek olmaz olasl,
Kok-~ebi~ adll atlna bindi,
fakat atml dondiiriince
Almambet hiddetle ko~tu,
on iki orgiilii kam<;:IYI,
Serek'e indirdi.
Yanagl <;:atlaYlpyanldl,
kara kan aklp yaYlldl!
Er Serek inleyip dedi ki:

K6ZKAMJ~
'KYAau 6apALlp KanMaK Kyn,
TepeMHYHKOPAYKKep6eceM,
1325 ceHAeHKOPAYKKeKTapTTbIM!AnMaM6eT,cara Kbln6acaM!'
KauTa CanALI6y epeK,
"AnTbIH Meql1T" aKblpra
KeK-qe6RtITH6aUnaAbl.
1330 Ty6YPT YKTyKaHLlKeu:

'Kuday bardlr ICalmakkul,

"Kalmuk uagl, Allah biiyiiktiir,

toromniin kordlllk korbosom,

sendenkorduk Ikok tarttlm!Almambet, sag;a~lbasam!'
Kayta saId! bu :Serek,
"AltIn Me~it" aklrga
Kok~ebi<;ti bayladl.
Tiibiirt uktu Kamkey:

efendim beni aagllamadl,

sen beni aaglladm!
Almambet, hen sana gosteririm!"
Serek geri dondii,
altIn kakrnalt kaplya
atI Kok-<;ebi<;'ibagladl.
Kanlkey nal sesini duydu,

6yryHAarbi xeK'eTYK
butundagl <:ek'titiik
TapCLlflAaTa6actLl AeuT!tarslldata b:lStIdeyt!KaHblKeu xyrypyn qLlrbln KeflARAeuT! Kamkey ciigiiriip <;lglpkeldi deyt!
ACTblepeK O~6OCYH!AstI Serek ofibosun!13353nqR xaKTa, 3P xaKTa
ep<;icakta, er c~tkta

aya~ndaki degerli <;izmelerle

bir anglrtIyla geldi Serek!
Kanlkey evden dlarI <;lktI,
olmaz Olasl Serek
once kadmlarIn sonra erkeklerin

tiibiirttti andan IllgUStu,

tegerenebastIdeyt.
Kanlkeydey kurugur
'KaYSIcakka ke~tti?'deyt.
AstI Serekofibosun!tegerenebastl deyt,
iiygo kirip keldi deyt.
'Barlfigl to~ok baskan kul,
merekege batkan kul,
kiln tiyginc;-,ecatkan kul,
akekillp okuJ{m!' dep
catkan eken Er Manas.
Sankkl (?) aa A,k-olpok
eteginen tartat dleyt:
'Akay, tortim, ne boldufi,
batIr t6rom, ne boldufi?
Kiindor tiyp kallptIr,
kiinogo bat.lpkallpsm!
Okuy korgon, ay carkm,
cafildan kelgen tuugamfi
oriiliik kI!a <;aklrdlbir kooniin6 albaybl,
caman koriip salbaybl?

tarafmdan dolandl,
evin etraflm dolatI.
Kamkey alrInltI,
"Ne tarafa gitti?" diye.
Er Serek olmaz Olasl
evin etrafIm dolatI,
sonra evin i<;inegirdi.
"Yumuak doege gomillen kul,
diigiin zevkine baron kul,
giipegiindiiz yatan kul,
ogle olmu utan! " diye kendi kendine,
uzanml yatIyordu Er Manas.
Oku ile ak zlrhml
eteginden <;ekipsarstI Serek:
"Ey Er efendim, sana ne oldu?
Bahadlf efendim, ne oldu?
Bak iistiine giine~ dogmu~,
sen hala yatIyorsun.
Goziinii a<;bak, ay I~lgl efendim,
bak yeni gelen akrabalann seni
~refine verdikleri ziyafete c;;aglrdI!ar.
Sonra danlmazlar ml?
Sana klzmazlar ml?

EaTblp TepeM, Typca~qbl!'

1360 YHKYcype KeCTepAY
aqbln anAbl~,3p MaHac,
anTblHTYSIKxeK'eTYK
aK 6yrYHa canAbiAeHT,
Kene 60TOqanbl KYP
1365 6enRHe6eKeMqanblMbl,
aK-Ka~rbl3P CblpAblraq
AK-Kynara TOKYAY,
Kal1l1Ka
TaMaHXeK'eTYK
TeMRpTaMaHY3e~ry
1370 [TenneH] blprbln MJ1HAJ1~,
3p MaHac!

BatIr t.orom,tursafi<;I!'
Uyku siiro kostordii
aC;;lp
aldin, Er Manas,
altIn tuyak cek'ot.tik
ak butuna saIdI deyt,
kele boto <;aIIkur
reline bekem <;alIndl,
ak-kangl er slrdlga<;
Ak-kulaga tokudu,
kaka taman cek'6ttik
temir taman iizofigti
[teppey] Irglp mindin, Er Manas!

Bahadlfefendim kalksana!"
Uykulu gozlerini
a<;tI0 zaman Er Manas,
altIn i~leme <;izmeleri
ak ayaklanna giydi,
deve derisinden kemerini
beline slmslkl sardl.
Siislti alaca eyeri de
Ak-kula'ya koydurdu,
degerli c;;izmesini6zengiye
demir tabanil iizengiye
degirmeden ataatlad. Er Manas.

EacTblpbln6apa xaTKaHAa,
KblnqaHblnKapancanraMa,
epeKTRKepe KoHroMo,
aMa aHTTbl~,3p MaHac:
1375 'KOKYH,epeK, He 6onAY?YpywTaH KenAJ1~6J1,
epeK?

Bastmp bara catkanda,

kIlc;;aYlpkarap salganda,
Serekti koro koygondo,
anda ayttln, Er Manas:
'Kokuy, Serek,ne boldu?Uru~tan keldinbi, Serek?

Sen boylece gelirken,

g6z ucuyla baklyorken
Serek'i goriiverince,
senDnadedin ki Er Manas:
"Aman, Serek, sana ne oldu?
Vuru~madan ml geliyorsun, Serek'?

1340

1345

1350

1355

Ty6ypTry aHAaHyryCTY,
TerepeHe6aCTLIAeiiT.
KaHblKeiiAeuKYPYryp
'Kaucbl xaKKa KeTrn?' AeuT.
ACTLIepeKO~6ocYH!TerepeHe6aCTbiAeuT,
yum KRpRnKeflARAeuT.
'Eapbl~rbl Tel1l1eK
6acKaHKyn,
MepeKere6aTKaHKyn,
KYHTJ1UrJ1Hqe
XaTKaHKyn,
l1l1al1l1Ke
KLlnLln OKYUM!'Aen
xaTKaH 3KeH3p MaHac.
CapLlKKbl(?) aa AK-onnoK
3TerJ1HeH
TapTaTAeHT:
'AKau, TepeM, He 6onAY~,
6aTbip TepeM, He 6onAY~?
KYHAepTJ1HnKanblnTblp,
KYHere 6aTbinKanblncblH!
OKYUKepreH, aH xapKblH,
xa~blAaH KenreHTyyraHbl~
epynYK Kblna qaKblPAbl6Rp KeeHYHean6aH6bl,
xaMaH Kepyn can6au6bl?

179

MANAS DESTANI

180

KepYIIITeH KenAIf~61f, epeK?

)KarbI~a
6oJIAYKapa KaH6y KaH KaHAaH6onAY?' AeHT.
1380 AHAa epeK ceo aH1TbI~:
'ATbI xaKlIIbI, aH xapKbIH, TepeM,
e3Y xaKlIIbI,

KYH xapKbIH, TepeM,

6lfpre xaccaM, 6lfp TYYAYM, TepeM,

MeH MauaCTaH
KeM 3Mec, TepeM!
1385 KeqKe aK Te~re 6ynYH qaqKaH Kyn
An'raHnaraH KaJIMaKTaH,
K YHKeHnereH KaJIMaKTaH
3P enTYPyn KaqKaH Kyn,
ec xypryHAa xamaraH,
1390 ec 3nHHAe 6amaraH,
Ka6bmaH ryyraH AnMaM6eT,
olIIY Kyn qanTbI xarbIMAbI,
Kapa KaubIM qbIrapAbI!
EaTbIp TepeM, 3p MaHac,
1395 CHCTeHKOPAYKKep6eAYM,
AnMaM6e1TeH KaJIMaKTaH
MeH KOPAYKTHKen KepAYM!
MbIHbI-MHHeH ryp6acaM,
aTbI xaKlIIbI, aH xapKbIH, TepeM,
1400 e3Y xaKlIIbI, KYH xapKbIH, TepeM,
xa AnMaM6eTTH aJIbIn xyp,
xa-Aa MeHH anbIn xYP!
OIIIY KynAYH KopAyryH
MeH xaMaH KepAYM, TepeM!'
1405 AHAa aH1TbI~, 3p MaHac:
'ATbI xaKlIIbI, aH xapKbIH, qOPOM,
e3Y xaKlIIbI, KYH xapKbIH, qOPOM,
aHbIH 6eplf xarbIHAa, qOPOM,
aK ceK KaHAbIH6aJIaCbl1410 aCbm ryyraH AnMaM6eT,
aqyy Kence, ceHIf ypaT,
aqyy Kence, MeHIf ypaT!'
AHAa 33K bIHnaHT:
'KOKYH, TepeM, He AeHcIfH?1415 Ap KaqaHHaH6lfp Kaqau
AnMaM6eT Ke6lfH cyyneHcYH!'
)KarbIHbIH KaHbI xyyraH CO~,
EaTbIp MaHac Kene xaTaT.
1420

TyyraHHaIII alII Ifqlfn,

apaKTapbI Mon Ifqlfn,
TaMalIIa KbmbIn xaTKaH CO~,
KYAaH YPAY KanMaKTbl:

apaKbl MaCTap6onroH CO~,

CeMIfCQlfnlfK KblJ1raHCO~,
1425 KeKHpTeK canTYY qaT 60nOT
KapMan aJIAbI ca6blHaH,
cyypyn aJIAbIKa6b1HaH,
KarbIn If HAlf MaHaCTbIyq TaIII Tynra 6lfp OQOK,

Koruton keldiiibi, Serek?

Cag1.nda!)Qldukara kanbu kan k2lydanboldu?' deyt.
Anda Serek senayttlii:
'Atl cakl, ay carkm, torom,
ozii cakJ.,kiin carkm, torom,
birge cassam,bir tuudum, torom,
men Manastan
ke:m emes, torom!
Ke~k:eak teiige bulun ~a~kan kul,

Goriimeden mi geliyorsun, Serek?

Yanagm kara kan i~inde,
bu kan neredengeldi ki?"
a zaman Er Serek dedin ki:
"Adl giizel ay llgl efendim,
kendi giizel, giin llgl efendim,
dogall seninle yalyorum torom,
ben Almambet'ten
kern degilim efendim!
Biitiin parasml sa<;:an
kul,

Altaylag21nKalmaktan,
Kiinkoyltjgon Kalmaktan
er oltiiriip ka~kan kul,
os curtunda catpagan,
os elinde batpagan,
kabllan tuugan Almambet,
ou kul ~:iptl caglmdl,
kara kanlID~lgardl!
Batlr torolm, Er Manas,
sisten korduk korbOdiim,
Almambe:ttey Kalmaktan
men kordukti kop kordiim!
Mml-minen turbasam,
at!.cakl, ay carkm, torom,
ozii cakJ.,kiin carkm, torom,
ca Almambetti allp ciir,
ca-da meni al1.p
ciir!
Ou kuldun kordugun
men caman kordiim, torom!'
Anda aytt!.ii,Er Manas:
'Atl cakl, ay carkm, <;:orom,
ozil cak~l, kiln carkm, ~orom,
amn beri cagmda, ~orom,
ak sok kandm balaslasll tuugan Almambet,
a<;:uu
kelse, seni urat,
a<;:uu
kelse, meni urat!'
Anda Serek Iylayt:
'Kokuy, torom, ne deysin?Ar ka~annanbir ka<;:an
Almambet kebin sililloysiln!'
Cagmm kam cuugan soii,
Batlr Manas kele catat.

Altay'daki Kalmuklardan,
Kiinkoy'deki Kalmuklardan
er oldiiriip ka~an bu kul,
Kendi evinde yapamayan,
kendi yurdundaedemeyen
kaplan dogan Almambet,
ite bu kul vurdu yanaglma,
kara kammJ.akIttl!
Bahadlr efendim, Er Manas,
sizden kotiiliik gorrnedim ben,
Kalmuk alan Almambet'ten,
~ok kotiiliik gordiim ben,
artIk onunla yaamam.
Adl giizel ay llgl efendim,
kendi giizel ay 1lgJ.
efendim,
ya Almambet'i uzaklat!.r,
yahut beni uzakla~t!.r!
Bu kulun ettigi kotiiliik,
beni ~ok kIzdlrdl, efendim!"
a zaman Er Manas dedi ki:
"Adl giizel, ay llgl yigidim
kendi gilzel, giln llgl yigidim,
ama 0, yigidim,
ger~ekhan ~ocugudur,
asil dogan Almambet,
klZlP sana vurmutur,
klzarsa bana da vurabilir!"
a zaman Serekaglayarak:
"Aman, efendim, ne diyorsun:
Her vakil sen, her zaman
Almambet'ten tarat oluyorsun!"
Yanagmdaki kam YlkaYlnca,
bahadu Manas berabergitti.

Tuuganna a i<;:ip,
araktarl mol i<;:ip,
tama~a kilip catkan son,
Kuday urdu Kalmaktl:
arakl mastar bolgon son,
semis<;:ilikkllgan son,
kekirtek saptuu <;:otbolot
karmap aid I sablnan,
suurup aldl kablnan,
kaglp iydi Manast!.U'"ta~ tulga bir o~ok,

Akrabalarla yemek yiyip,

bol bot rakl i<;:ip
eglendiler,derken
Hiida Kalmuklarl <;:arptl,
rakldan sarhoolunca,
adamakllli yiyip i<;:ince
i<;:lerindenbiri gilzel sapll han",eri.
sapmdanyakaladl,
kmmdan <;:lkardl,
Manas'a sapladl,
il<t'ta~ ile sa<t'ayakbir ocak,

KOZKAMALN

181

1430 KeC"mpeneK
KeK qOqOK,
qOT6onoT-MuHeHKaKTbl~eHT!
TaKJfaHblHaCTblHa,
)J(aCblMaMaH YCTyHe

kestirelek kak y'Dyok,

yot bolot-minen kaktl deyt!
Takiamn astma,
casl manday iistllina

siinnetsiz haliyIe,
sapladl 0 hanyerini,
takkesinin alt tarafma,
yiiksek almmn iistiine

yqy 6apblii 11fH~U'ne!

1435 ~a
Taana 6up Ky~aH

UyUbarlp tiydi'II~!
Aida Taala bir Kuday

keskin ucunu degirdi.

Allahu Taala Tanrlm

apMaHKbIMbl~ 3p MaHac,
cyy )J(aKanaH
)J(an6b1CTbl!
~a
TaanaM K Y~YpeT,
He )J(ac~bI~ xa~rblCTbl?
1440 )Ka~rblpaKTyy KbiMaH,
6y K y~peT xa~bIC KbIn~bl~YSlAaH!
)KaH6awbl TonroH OK6onAY,
XaHblHAaqOPOXOK 60MY!
Kbl3blK UqUII KeTKeHco~,
1445 Kbl3blKypyw 6onroH co~,
an aTaCblKOOKaMaH

annan klIdl" Er Manas,

suu cakalay calblstl!
Aida Taalam Kiidiirot,
ne casadlncanglstl?
Caiiglraktuu klyadan,
bu Kiidrat canis klldln uyadan!
Canba1tolgon ok boldu,
canmdayoro cok:boldu!
KIzlk ic;ip ketken son,
klzlk uru bolgon son,
al atasl Kazkaman

Er Manas'l korudu,
su klYlsmda alev gibi!
Allahu TaaIa, ey Tanrl,
neden yarattln bu yalmzl?
Yan blraktln kayadan,
uzak koydun yuvadan,
kalyasl okIarIa doIdu,
yamnda hiy bir yigit yoktu,
bu kadar iyip klzlmca,
klzgm vurumalar olunca
babalarl Kazkaman da

apacblHaTYWKeHco~,
apaqanaiiCaJIraHco~,
aHpbInblii KeTTU~,3p MaHac.
1450 KaHblKeHre6apraH co~,
KaHTbliiYHre KupreHco~,
KaHblKeHreceH xaTTbl~,
YHKTaiiKaflAbl~KallIblHAa.
3pTeHTa~ aTKaHco~,
1455 KYHxapblrbl qblKKaHco~,
aHAaTYPAY~,3p MaHac.
3pTeH TYPYIIAarbl aHTaT,
EaTblp MaHac aKblpaT,
qOpOnoPAYaT aTblHaHqaKblpaT:
1460 'MypaT-anbIM, MypaT-6eK, IJOpOM,
MblHAaH'laIIKaH KyaT-6eK, 'lOpOM,
3)J(eMHeH
TyyraH )J(eHUM,'lOpOM,
3nuM, euuT, 3KU yyn, qOPOM,

arasma tiikan son,

arayalapsalgan s:on,
ayrillp kettin, Er Manas.
Kamkeyge bargan son,
kaytlp iiyga kirgen son,
Kamkeyge sen cattln,
uyktap kaldln kamda.
Erten tan atkan son,
kiln carlgl yJkkan son,
anda turdun, Er Manas.
ETtenturup dagl aytat,
Batlr Manas aklrat,
yorolordu at atlnan yaklrat:
'Murat-allm, Murat-bek, yorom,
mmday yapkan Kuat-bek, yorom,
ecemnentuugan cenim, yorom,
Elim, Seyit, eki uul, yorom,

araIarlnagirerek,
birbirlerinden aYlrdl.
Aynhp gittin Er Manas,
sonra Kamkey'e gittin,
daniip eve gelince sen,
Kamkey ile yattln,
yanmda uyuyup kaIdm.
Erkenden tan aganrken,
giin 1lgl sayllirken,
0 zaman kaIktl Er Manas,
ooyle erkendenkalkarak
bahadlr Manas hayklrdl,
yigitleri adlarlyla yaglrdl:
Murat-all, Murat-bek, yigitlerim,
hlZl1 binici Kuat-bek, yigidim,
ablamdan dogan yegenim, yigidim,
Elim'le Seyit, iki ogul, yigitlerim,

Ka3aKTapAbIHKapraHAau, qOPOM,
1465 Mblp3a, )J(aw yyn, ceH, 'lOpOM,

Kazaktardm Karganday,yorom,
Mirza, ca uul, sen, yorom,

Kazaklardan Karganday, yigidim,

MIrza, geny ogul, sen de yigidim,

EepYHYHyyny EepyqYM, IJOPOM,

AK-KynaM aKcaii KeTKeHAe,
'lpOM,
anTblHTaKa,xec MblKTbl
6eK TaKanaii 6epU'lHII, IJOpOM,
1470 KeHeHAUHyyny KeH-xaH6aH, 'lPOM,

Boriiniin uulu Boriiyiim, yorom, Barii'nun oglu Boriiyum, yigidim,

Ak-kulam aksap ketkende, yorom, Ak-kula'm aksaYlp kallrsa, yigidim.
altln taka, ces mlktl
altln naIl baklr yiviyle,
bek takalap beriyip, yorom,
atlna peryinle onu, yigidim,
Kenendin uulu Ken-canbay, yorom,Kenen'in oglu Ken-canbay, yigidim,

Ko~rypoony-6aHAbIH
~onguroolu-baydm
KollI-a6blllI, IJOpOM,
Ko-abl, yorom,
AqblKTblH yyny )KallI-)J(urHT, IJOpOM, Aylktln uulu Ca~-cigit, yorom,
YMeT, )KaH3a~, 3KHyyn, 'lPOM,
Um6t, Cayzafi, eki uul, yorom,
Tenreqy Kapa TenerYM, 'lPOM,
t61g6yii kara T616giim, yorom,
1475 XOPOqyKapa-6~blllIaM, 'lOpOM,
coro~u Kara-badlam,~orom,
KYY-IJa6AapMHHreH
Kuu-~abdarmingen
3p Qan6aH, IJOPOM,
Er <;albay, yorom,
TYHAeTynKYHYHHCHH
tundo tiilkiiniin isin
xa~bm6ac, 'lOpOM,
canllbas, ~orom,
TypcYH-TaHnaK,-5YYTYM,
'lOpOM,
Tlirsiin-taylak, -5uutum,~orom,
TYTeII TypraH MbinTblKKa,'lPOM,
tii't6p turgan mlltlkka, ~orom,
1480TYPC KaIJblpblii YPYIlIKaH,'lPOM,
tiirs kaylrlp urukan, <;:orom,

Konguroolu-bay'm oglu
Ko-abl, yigidim,
Aylk'm oglu Ca~-cigit, yigidim,
Um6t, Cayzan, iki ogul, yigitlerim,
falcl kara T616k'iim, yigidim,
arkada Kara-badla'm,yigidim,
Kuu-~abdar'abinen,
sen Er <;albay, yigidim,
gece tilki izini
~amadanbulan, yigidim,
Tiirsiin-taylak, sevgili yigidim,
tiifekle hep ni~an alan, yigidim,
iistiine yiiriiyiip vuru~an, yigidim,

MANAS DESTANI

182

1485

1490

1495

1500

Kapa~rbIAaKapcaKTbIH
HCHH

karangIda karsaktm isin

)Ka~bIJI6ac,40pOM,
Ka6bIJIaH-TaUJIaK,
au )KapKbIH,40pOM!
MeHHH3HeM6aH6H4e,40pOM,
6aJIaTannaH)KypreHAe,40pOM,
aprbIMaK aTTbI6aHJIaraH,40pOM,
aK 6oc 633 4aHJIaraH,40poM!
MeKe KHpHnKeTKeHAe,
AcpeT CYJITaHllauraM6ap, 40pOM,
MeHHHKom4Y 6oJIA'3JIe,40poM!
DHpre )Kacca,6Hp
TyyraH, 40pOM,
KypcaKKa6ycce, 6Hp )KaTKaH,40pOM,
KYHAaKKa
)Kacca,6Hp )KaTKaH40pOM,
aH-MHHeHKYHYHYH,
40pOM,
6ype-MHHeH6YTKeHKYJI,40pOM:
aCbIJI-MHHeH
60JIOTbIM,40pOM,
6ypee-MHHeH6YTKeHKYJI,40pOMaCbIJIbIMCbIpraK, aH xapKbIH, 40poM!
TeMeHre 6apraHAa,40pOM,
KbIpbIMAbIH3JIHH4anKaHAa,40pOM,
KbIUKblpbIKKY3enKHpreHcHn,40pOM,
DO3-40JIOK
MHHreH

ca,nIlbas,~orom,
amadanbulan yigidim,
KabIlan-taylak, ay carkm, ~orom! KabIlan-taylak, ay 1lgIyigidim!
Menin enem baybi~e, ~orom,
benim annem baybi~e, yigidim,
bala tappay ciirgondo, ~orom,
~ocugu olmazken, yigidim,
argImak attI baylagan, ~orom,
semiz bir all baglatlp, yigidim,
ak bos bee ~aylagan,~orom!
bir ak kIsrak kurban etmiti, yigidim!
Meke kirip ketkende,
Mekke'ye gittiginde,
Asret Sultan Paygambar, ~orom, Hazret-i sultan peygamber, yigidim,
Menin ko~ubold'ele, ~orom!
bana yoldallk etmiti, yigidim!
Birge cassa,bir
Birlikte konaklasa da dogarken
tuugan, ~orom,
tek dogan, yigidim,
kursakka biisso, bir catkan, ~orom,ana rahmine tek diien, yigidim,
kundakka cassa,bir catkan ~orom, kundakta tek bama yatan, yigidim,
ay-minen kiiniiniin, ~orom,
aYl ayma, giinii giiniine, yigidim,
biiro-minen biitkon kul, ~orom:
benimle beraber dogan kul, yigidim,
asII-minen bolotlm, ~orom,
benim ger~ek ~elik gii~liim, yigidim,
biiroo-minen biitkon kul, ~orom- benimle beraber dogan, yigidim,
asllIm Slrgak, ay caTkIn,~orom! asil Slrgaklm ay llgl, yigidim!
Tomongo barganda,~orom,
Tomon'e vardIgm zaman, yigidim,
KIrlmdm elin ~apkanda,~orom,
Klrlm halkmI yenince, yigidim,
kIykIrlk kiizop kirgensip, ~orom, yan baklp goziinii klrparsan, yigidim,
Boz-~olok mingen
Boz~olok'a binen

KbIprbIHbIM, 40pOM,
DaJIK,DaJIaKmaH6aCKaHAa,
40poM,
6apbIn TemTYK 4anKaHAa,40pOM,
OOJIHHH
)KYpTTaHKeJIreCHH,
40pOM,
1505 )KaTbIKTHJIAYYA)KbI6au, 40pOM!
KanbIPAbIHKaHbI60JIrYH4a,40poM,
"DycYPMaHKYJIY
60JIOM!"Aen, 40pOM,
aK ceeK KaHAbIH6aJIaCbI,40pOM, ,
aCbIJITYyraH AnMaM6eT,40pOM!
1510 )l(aUJIMbImTbIHHHHCH,40pOM,
)l(am-KaMbIUITbIHaraCbI,40pOM,
aT KaUTap4bIDO3-yYJI,40pOM!
MaHauAbIHyYJIbIMaAambIM, 40pOM,
TerepeK )KypTKaaAambIM,40pOM!
1515 KeK-4e6H4 MHHreH
33rHM,4opOM!DepH KeJIrHHKen aHTaM,40pOM! I
qopOJIOPAOH
3~ KH4Y
Ta3-6aHMaT,4opOM,
)Ka~bIKa3aHAbI
Tec KaHHaT,40pOM!
ATKa 4y6aK KYHTYYAY,40pOM,
15203peHAep )KOpTOpKYHTYYAY,40pOM!
3puKceK KYJIaHaTap6bIc,40pOM,
3pHKneceK6HpMepeHro
6aTap6bIc,40pOM!
DOJI)KOJIAYYHYH
6oc
Te~re, 40pOM,
I
PAO 4UHn CaJIap6bIC,
40pOM,
1525 opo6ou Aen aJIap6bIc,4OPOM!
1
KYHeKopre 6apbI,",ap,40pOM,

karanlIkta bozklr tilkisinin izini

Kuglmm, ~orom,
Balk, Balakanbaskanda,~orom,
barIp Toillk ~apkanda,~orom,
ooliyya curttan kelgesin, ~orom,
catIk tildiiii AcIbay, ~orom!
KapIrdm kam bolgun~a, ~orom,
"Busurman kulu
bolom!" dep, ~orom,
ak sook kandm balasI, ~orom,
asll tuugan Almambet, ~orom!
Caylmltm inisi, ~orom,
Ca-kamItm agasI, ~orom,
at kaytar~I Boz-uul, ~orom!
Manaydm uulI Madalm, ~orom,
Togorok curtka adaIm,~orom!
Kok~ebi<,:mingen

Kuglmm, yigidim,
Belh ile Bedehan'agirince, yigidim,
gidip Toillk'ii yenince, yigidim,
evliya yurdundan geldin sen,yigidim,
sen tatlI dilli AcIbay, yigidim,
kafirin ham olmaktansa, yigidim,
miisliimana kul olaYlm
diyen sen, yigidim,
ger~ek ban ~ocugu, yigidim,
asil dogan Almambet, yigidim!
CaYIlml'In kii~iik kardei, yigidim,
Ca-kaml'm biiyiigii, yigidim,
at siiriiciisii Boz-uul, yigidim!
Manay'm oglu Mada, yigidim,
biiilln yurda dost, yigidim!
Kok-kebi~'~ binen

Seregim, ~orom!Beri kelgin kep aytam, ~orom!

Serek, yigidim,
buraya gel, diyecegim var, yigidim'

C;orolordonen ki~ii
Taz-baymat, ~orom,
caDIkazandItes kaynat,~orom!
Atka c;;ubakkiln tuudu, c;;orom,
erendercortor kiln tuudu, c;;orom!
Eriksek kulan atarbIs, <,:orom,
erikpesek bir moroygo
batarbls,c;;orom!
Bolcolduunun bos
tongo, <,:orom,
ordo c;;iypsalarbls, c;;orom,
oroboy dep alar~ls, c;;orom!
Kiinokorgo barlnar, ~orom,

Yigitlerin en kii~iigii
Taz-baymat, yigidim,
bize kazam tez kaynat, yigidim!
bugiin atlara ugursuz bir giin, yigitlerim,
erler i~in de ugursuz bugiin, yigitlerim'
C;lkIp kulan vuralIm, yigitlerim,
yahut hedete ok
atalIm, yigitlerim,
Bolcolduu'nun mavi
tepesine, yigitlerim,
c;;lkIpbiz saray kurallm, yigitlerim,
ac;;.~~d~.n,onu
alalIm, ~!~itle:im,
Kunokore varallm, Ylgltlerlm,~

'im.,,!

KOZKAMAN
KYHAY cypan CaJIbl~ap, qOPOM!
)Ka~racblH 633 coiiy~ap, qOPOM,
XaKmbl KYHY Kom qblrapbln

ktindti surap sallnar,c;orom!

Cangasmbee soyunar, c;orom,
cakl ktinti ko C;lganp

183
havaya baklp gelelim, yigitlerim!
Orada bir klsrak keselim, yigitlerim,
haYlrll gtinti bulup

Koiiy~ap,qOpoM!

koyunar, c;orom!
C;lkann, yigitlerim,
Ala bayrak kIZII tuu, c;orom,
al bayrakla klZl1 tugu, yigitlerim,
ttibtin cerge saYlfiar, c;orom,
ytiksek yere dikelim, yigitlerim,
TY6YH xepre caiibl~ap, qOPOM,
6amblH KeKKe xaiibl~ap, qOPOM!
bamkokko caYlnar,c;orom!
baml goge sarallm, yigitlerim!
Zarnberekti tars koyup, c;orom,
Toplan gtirletip, yigitlerim,
3aM6epeKTH TapC Koiiyn, qOPOM,
aTTaHbln yjiAeH
attanlp tiydon
ata binip evden C;lklp
qblraJIbl, qOPOM!
C;lgall,c;orom!
gidelim, yigitlerim!
1535 )K~racbIH amblH HqenH, qOpoM!
Cangasmam ic;eli, c;orom!
YabancI alm yiyelim, yigitlerim,
EaKTbl-Kyypaii 6acKaH co~,
BaktI-kuuray baskan son,
Baktl-kuuray'a varmca,
K YH-THii6eCTeH amKaH co~, qOpoM,
Ktin-tiybesten akan son, c;orom, Ktin-tiybes'i amca, yigitlerim,
KaJIMaKTbl KeCTeii xopTony, qOPOM! Kalmaktl ko,stoycortolu, c;orom! Kalmuk yurduna donelim, yigitlerim,
AT ceMHpHn TYc 60n~y, qOPOM,
At semirip ttis boldu, c;orom,
atlanmlz semirince, yigitlerim,
1540 60c KblpOO TYmyn KYC
bos klroo tiitip ktis
beyaz kIragl dtitip gtiz
60n~y, qOPOMboldu, c;oromolunca, yigitlerim,
qOO~blpaMaKKa KHpenH, qOpoM!
c;oodlramakkakireli, c;orom!
c;adlrlara girelim, yigitlerim!
AnTaii TonrOH Ken KaJIMaK, qOpoM,
Altay tolgon kop Kalmak, c;orom, Altay't dolduran Kalmuklar, yigitlerim,
Aft-KaHra oon XaTaT, qOpoM:
Ay-kanga oop cat.at,c;orom:
Ay Han'a tabi Yalyor, yigitlerim,
K y"Keii TOnroH Kan
Ktinkoy tolgon kap
Ktinkoy'ti dolduran
KanMaK, qOPOM,
Kalmak, c;orom,
Kalmuklar, yigitlerim,
1545 KYH-KaHra oon xaTaT, qOPOMKtin-kanga oop catat, c;oromKtin Han'a tabi yalyor, yigitlerim,
apacblH Tocyn aJIaJIbl, qOpoM,
arasm tosup alall, c;orom,
ikisinin arasmda gtizleyelim, yigitlerim,
tildi karmap alall, c;orom!
dilden bir soz kapallm, yigitlerim,
THMH KapMan aJIaJIbl, qOPOM!
THMH KapMan aJIraH CO~, qOPOM,
Tildi karmap algan son, c;orom, dilden bir soz kapmca, yigitlerim,
KaJIMaKTbI qaan aJIaJIbI,qOPOM!
KalmaktI c;aapalall, c;orom!
Kalmuklarl basallm, yigitlerim!
1550 KblftpaTaJIbl KaJIaCblH,qOPOM!
KIyratab kalasm, c;orom!
-5ehirlerini bozabm, yigitlerim!
tHnaTaJIbl 6aJIaCblH,qOpoM!
lylatab balasm, c;orom!
C;ocuklarlm aglatabm, yigitlerim!
EaK HHnreH 6aKTapblH, qOPOM,
Bak iylgen baktarm, c;orom,
dol gun bahtlarlm, yigitlerim,
6aJIanaH KblpqblH qarnapblH, qOPOM,
balapanklrc;m c;aglann,c;orom,
balaban yavrularml, yigitlerim,
6amblHaH Ky6yn Tymeny, qOPOM!
bamanktibtip ttiolti, c;orom!
silkeleyip alaagl edelim, yigitlerim!
1555 )Kypyn canap xopTony, qOPOM!'
Ctirtip sapar cortolu, c;orom!'
Ytirtiytip yolumuza gidelim, yigitlerim !"
C;orolordukarasan,
Bu yigitlere bakarsan,
qoponop~y Kapaca~,
KYHYKepre 6ap~bl ~eHT,
Ktintikorgo bardl deyt,
Ktinokor'e gittiklerini gortirstin,
ktindti surap SaIdldeyt.
gtin nasIl dire bakIyorlar.
KYH~y cypan CaJI~bl~eftT.
Ana 6aftpaK Kbl3bill TYY
Ala bayrak klZll tuu
Al bayrakla klZII tugu,
ttibtin cergka saydl deyt,
topraga saplamllar,
1560TY6YH xeprKa caft~bl ~eHT,
6amblH KeKKe xaH~bl ~eiiT!
bamkokko caydl deyt!
baml goge yaymllar!
Semberekti tars koyup,
Toplarl gtimbtirdetip
eM6epeKTH Tapc Koiiyn,
aTTaHbin yft~eH qblKTbl ~eHT!
attamp tiydon C;lktIdeyt!
atlamp evden C;lkmllar!
Eap-Ken~y 6acbln eTTY ~eHT,
Bar-koldti baslp ottti deyt,
Bar-kol'ti gec;ipgitmiler,
1565 TYP-Ken~y TYypa KellITY ~eftT.
Tur-koldti tuura kotti deyt.
Tur-kol'e dogru donmtiler,
Ka3b1nbIKTbIH oHYHa,
KazIllktIn oyuna,
KazIllk vadisine
Kar-caabastInboyuna,
Kar-caabas suyu boyuna,
Kap-xaa6aCTblH ooHYHa,
1530 Ana 6aiipaK Kbl3bill TYY, qOPOM,

K YH-THH6eCTHH60HYHa,
K ype6eCTYH oftYHa
1570 EaTblp MaHac 6ap~bl ~eHT.
~oo~blpan KHpHn xaTTbI ~eHT!
Yii~e XaTKaH KeKqeKe3
yq KYHAeH KHHH 6HMH ~eHT.
Yq xyc Konro 6allI 60nyn,
1575 KeTYHeH Kyyn xyp~y ~eftT.
'~ooAblpan Kene XaTaM!' ~eiiT.

Ktin-tiybestin boyuna,
Ktirooosttin oyuna
Batlr Manas bardl deyt.
-5oodlrapkirip cattl deyt!
Oydo catkan Kokc;okoz
tiC;ktindon kiyn bildi deyt.
OCtctis kolgo ba bolup,
kottinon kuup ctirdil deyt.
'-500dlrapkele catam!' deyt.

Ktin-tiybes suyu boyuna,

Ktirooos vadisine
bahadlr Manas varmltI.
C;adIrlanmkurdurdu!
Evde kalan Kokc;okoz
bunu tiC;gun sonra duydu.
OCtytiz orduya baolup,
0 da arkaslndan geldi,
"Gilrtiltiiyle geliyorum!" deyip.

Gece
I.

184

MANAS D:ESTANI

TYHY-KYHY3mbI KYH
Tiinii-kilnii altl kiln
giindiiz tam alu
aT YPYHAYKbIn~bI~eiiT.
at urundu ktldl deyt.
atlarlnI koturdu,Kok~okoz
KeKqeKe3 KanMaK KeMH ~eiiT.Kok~okoz
Kalmak keldi deyt.
Kalmuk geldi.
1580 3pTe~-MHHeHTa~ aTbm,
Erteii-minen taii atIp,
Erkenden tan aganrken
3H~HTypyn MbIHbIaiiTaT,
endi turup mlm aytat,
kalktp u sozleri dedi,
Bahadlf
~
EaTbIpMaHac Ken aiiTaT:
BatIr Manas kep aytat:
'Cap' ana MHHreHAnMaM6eT,qOpoM, 'Sar'ala mingen Almambet ~orom,
MeHHHaTaM)KaKbIn-6aii, qOPOM,
menin atam Caktp-bay, ~orom,
benim babam Caktp-bay,
1585 )KaKbm-6ai1-MHHeH
6Hp
Caktp-bay-minen bir
Caklp-bay'm
TYyraH, qOPOM,
I
tuugan, ~orom,
kardei, yigidim,
Ke3KaMaHKaK 6aI11
Kozkaman kak ba
Kozkaman buraya
KenreH633M, qOPOM?
kelgen beem, ~orom?
geldi, yigidim,
Cap' ana MHHHnceH )Kence~,qOPOM, Sar'ala minip sen celseii, ~orom, Sarl-ala'na bin de yola ~lk
Ke3KaMaH~bIH6anacbI, qOPOM,
Kozkamandm balasl, ~orom,
Kozkaman'm ogluna, yigidim,
KeKqeKe3re 6apca~ 633M,qOPOM?
Kok~okozgo barsaii beem,~orom? Kok~okoz'e git sen,yigidim!
1590 AIrrbIHAbI )KecTeii6ypan Ken, qOPOM!- AltInd1 cestey burap kel, ~orom!- AltIm bak1r gibi biirkiip, yigidimf
KeqKe KanMaKTaHKenHn
K~ke Kalmaktan kelip
Kalmuk'tan 0 daha yeni
KenreHAe,qOPOM,
e3Y KepreH )Kon 3n'aii, qOPOM,
e3eHAY6ynaK cry 3n'ai1,qOPOM:
aHbIH6epH )KarbIHAa,qOPOM,
1595 ep~eii TYIIIyn qanCbIH~e, qOPOM!
e3Y )KbInKbITanCbIH~e, qOPOM!
EaIllTan anbIll )KypCYH~e, qOPOM!

kelge:nde,~orom,
ozil korgon I~ol61'ay, ~orom,
ozondii bulak suu el'ay, ~orom:
amn reri cai~mda,~orom,
ordoy tti~iip ~aIsm de,~orom!
Ozii c1lkt tapsm de, ~orom!
Batap aI1p<:iirsiinde,~orom!

geldigi i~in, yigidim,

yollar1 pek iyi bilir 0, yigidim,
bulak yolunu da iyi bilir, yigidim,
0 suyun beri yanmdan, yigidim,
yukart dogru ~lktn, de, yigidim,
at siiriileri bulun, de, yigidim!
baa gecs:ip
yol goster, de,yigidim!

EapbIll )KattAbIcypaqbI, qOPOM!'

3~m-~e~
)KenAH~eiiT,
1600 3~Ke aTKaHAaii60MY ~ei1T:
oM6Y-~OM6y)Ken~H~eiiT,
op~'aTKaH~aii60MY ~eiiT!
Ke3KaMaHAbIH
6anacb1
KeKqeKe3re KeMH ~eiiT,
1605 KenHn)Kai1~bIaiiTKaHCO~:

Banp cayd1sura~l,~orom!'
Eiigi-deiigi c:eldideyt,
eiike atkanday boldu d6yt:
ombu-dombu celdi deyt,
ord'atkanday boldudeyt!
Kozkamandmbalas1
Kok~okozgo keldi deyt,
kelip cayd1aytkan soii:

baka ne laz1mm1~,sor, yigidim!"

Ko~a ko~a yola ~lktI,
yaydan f1rlam1~ok gibi,
vmlayarak yola gitti
yaydan f1rlamI~ ok gibi,
Kozkaman'm ~ocugu,
Kok~okoz'iin yamna gitti.
Soylenecek ~eyleri dedi:

'3pTe~-MHHeHTypaMblc,
6aTbIp TyyraH TepeMe
3KHcan 60nyn )!(ypeMYc!
AT )Ka~bInb1III60n60cYH,
16103p )!(a~bInbIIIIen6ecYH!'
3aM6epeKTJ1
Tapc Koiiyn,
3KHcan 60nyn )!(yp~y ~eiiT.
'CanKb1H-MHHeH
)!(ypeM!' ~en,
cbIpTKaqblrbIll KeTTH~eiiT.
1615 Ke3KaMaHAbIH6aJIAapb1,
6aTbIpTYyraH3p MaHac
KYM~y6acbIll )!(yp~y AeiiT.
KYM~y 6acbm Kene )!(acca,
Kaparai1Hai13abIPr3AbI1620 EaTb1pMaHac )!(b1prMbl.!

'Erteii-minen turam1s,
batIr tuugan toromo
6ki sap bolup ciiromiis!
At caiill1~ bolbosun,
er caii1l1~olbosiin!'
Zamberekti tars koyup,
eki sap bolup ciirdii deyt.
'Salktn..minenciirom!' dep,
slrtka ~lg1pketti deyt.
Kozkamandm baldan,
batIr tuugan Er Manas
kumdu bas1pciirdii deyt.
Kumdu basl.pkele cassa,
karagaynayza 1rgad1BatIr Manas c1rgadl.!

"Erkenden kalkal1m da biz,

bahad1rdogan efendime,
ikimiz yard1mc1gidelim!
Atlar yolu ~a~lrmasm,
erler yolu ~a~mpolmesin!"
Zemberegi Slkt koyup,
iki yard1mc1yiiriidiiler,
serinlikte gitmek i~in
Slrta ~lktp yiiriidiiler.
Kozkaman'in ~ocuklar1,
bahad1rdogan Er Manas,
kumlu yerden yiiriidiiler,
kumu yiiriiyiip ge~ince,
~am m1zrag1salland1,
Bahad1rManas memnun oldu!

Yq-KapOOn~aHeTTY~eiiT,
yq KYHMYPYH6ap~bl~eiiT.
Yq KYH~eHKHiiH6y )!(epAe
Ke3KaMaHAb1H
6aJIAapb1
1625 aTblHTaIllblpKaTbmcanbIllTb1p,
qapb1rb1HaH
qa~ qblrbm,
)!(y~e Kene )!(aTbIllTblP,

O~-kar<)Qldan
ottii deyt,
ii~ kiln murun bard1deyt.
O~ kiindon kiyn bu cerde
Kozkamandmbaldar1
atIn ta~lrka1:1p
sal1ptIr,
~ar1gman~aii ~lglp,
ciido kele catIptIr,

Sonra O~-karool'dan gecs:ti,

ii~ giin yoluna gitti,
il~ giin sonra bu yerde
Kozkaman'in ~ocuklar1,
atlar1mgii~ ~ektiler.
yar1gmdan toz ~Ikararak,
yorgun argm geldiler,

If

KOZKAMJ\N
yq KYHY aHAa XaTbInTblp.
AHAa aUTTbl~ 3p MaHac:
1630 'Ke3KaMaHAblH 6aJIaCbI,
KeKqeKe3Aeu 6y KaJIMaK
Kapoonra 6apcbIH!' Aen,
'qanrbIH qaJIbin KenCHH!' Aen,
'Kopxo~-6o3AY MHHCHH" Aen,
1635 'KoxoroHMo KHHCHH!' ~en
'BHcKe Ka6ap 6epcHH!' Aen.
BaTblp ryyraH 3p MaHac,
aHblH xaHbIH cypaca,
Ka6ap 6epreH 3KeH AeHT.
1640 'qaJIrbIHra 6aprbIH!' AereHAe,
HqH-KapAbI '~bmK!' 3THn,
qaJIrbIHra xypyn KeTTJ1AeHT,
AmaiiAarbI

KaJIMaKKa

apaJIan KHpHn KeTTJ1AeHT.

1645 KaJIMaKTaPAblH HqHHAe
AU-KaH TypraH 3KeHAeuT,
)K:au3a~ rypaT xaHblHAa,
KaJIAau rypaT KaIIIblHAa.
By KaJIMaKTblH )K:aH3a~bI
1650 apbl-6epH 6acblnTblp,
apaJIan KHpreH KeKQeKe3AY
)K:au3a~ Kepyn CaJIAblAeJiT,
KepYII TaHbIn aJIaTAeuT:
'ATaHblH Kepy KeKQeKe3
1655 KaJIMaK Kene xaTaT!' AeHT.
Ni-KaHra Kapan KYJIAypan

1660

Ka6ap 6epHn CaJIAbIAeHT:

'KeKQeKe3AY aJI!' AeAH,
'AT ycTyHeH KeTepYII
)K:aH3a~ra KoIIIyn CaJI!' AeAH,
'THnHH cypan aJI!' AeAH.
AT ycTYHeH KeTepyn

KeKQeKeQAY aJIAbI AeuT,

)K:aH3a~ra KoIIIyn CaJIAbIAeuT,
1665 THnHH cyran aJIAbIAeHT.
THnHH cyran aJIraH CO~,
aHAa aHTTbl~, KeKQeKe3:
'MaHac KenAH KblpK KHIIIH,
e3YM KeJIAHMxyc KHIIIH1670 MaHac CapTTbI CaRJIblK!
BHp enTypyn CaJIaJIbIK!
TepT KaTblHblH aJIaHH,
Tepecy e3YM 60JIOHH!
3JII1Me aKbIM TYIIIeHH!
1675 KaH 6aJIaCbIKaHblKeH
HHKe KbIHbm aJIaHH!'
KeKQeKe3 Ka6ap 6epreH CO~,

1680

Ni-KaHAbIH e3YH Kapaca~,

KaparaH HaH3a QaHnaTbm,
MblnTblKTapbl IIIooAblpaII,
HaH3aJIapbIKooAblpan,

u~ kunu anda CatIptlr.

Anda ayttIfi Er J\IIanas:
'Kozkamanwn balasl,
Kok~okozdoy bu Kalmak
karoolga barsm!' dep,
'~algm ~ahp kelsin!' dep,
'Korcoii-bozdu minsin" d6p,
'Kocogoymo kiysin!' d6p
'Biske kabar bersin!' d6p.
BatIr tuugan Er Manas,
anm caym surasa,
kabar bergen 6kendeyt.
'~al~nga bargm!' d6gende,
i~i-kardl '-5I1k!' '~tip,
~algmga curiip ketti d6yt,
Altaydagl KaImakka
aralap kirip k6tti d6yt.
KaImaktardm i~inde
Ay-kan turgan 6ken d6yt,
Cayzaii turat canJmda,
KaIday turat kal:flda.
Bu KalmaktIn Cayzanl
arl-beri baslptIr,
aralap kirgen Kok~okozdu
Cayzafi koriip Saldl deyt,
koriip tamp alat deyt:
,Atanm koru Kok~okoz
Kalmak kele catat!' deyt.
Ay-kanga karap kuldurap
kabar berip saldl d6yt:
'Kokc;(jkozdii all' dedi,
'At ustunon kotoriip
Cayzanga ko~upsal!' dedi,
'Tilin surapal!' dedi.
At ustunon kotoriip
Kokc;(jk~du aldl deyt,
Cayzanga ko~up saldl deyt,
tilin surap aldl deyt.
Tilin surap algafl son,
anda ayttln, Kok~okoz:
'Manas keldi kIrk ki~i,
ozum k61dimciis ki~iManas SarttI sayallk!
Bir oltiiriip salahk!
Tort katImn alayn,
torosii oziim boloyn!
Elime akIm tu~oyn!
Kan balasl Kamkey
nike kIYlP alayn!'
Kok~okoz kabar bergen son,
Ay-kandm oziin karasan,
karagay nayza ~aylatIp,
mlltIktarl ~oodlrap,
nayzalarl koodlrap,

185
ti~ gtin orada kaldllar.
0 zaman Manas dedin ki sen:
"Dinle Kozkamanin oglu
Kok~okoz Kalmuk kalk da haydi,
nobete var git sen,
etrafl dola da gel!
Korcon-boz adll atma bin,
sertlemi gocugunu giy,
bize oradan habergetir!"
BahadIr dogan Er Manas,
onun halini sorarsan
ite boyle emretrniti.
Onu bOyle gonderince,
iki bozkIn atla ge~ti
gonderilen gitmi idi,
Altay'daki Kalmuklann
arasmdang~ip gitti.
Kalmuklann ortasmda
yalyordu bu Ay Han.
Cayzanlar vardl yamnda,
kaflsmdaKaldaylar.
Cayzan ile KalmukIar,
ileri geri dolalrdl.
Aralarma gelen Kok~okoz'ti
bir Cayzan bakIp gortince
he,mentamYlp dedi ki:
"Ugursuz Kok~okoz,
bizim Kalmuk geliyor, bak!"
Ay Han'a hemen koturup
haber gonderip dedi ki:
"Kok~okoz'ti al!" dedi,
"Onu bir ata bindirip
JanIna bir Cayzan sal!" dedi,
"Sor da iini anla!" dedi.
Bir at tisttine bindirdiler,
Kok~okoz'ti tuttular,
JanIna bir Cayzan verdiler
onu sorguya ~ektiler,
ooyle sorduklarl vakit,
oyle cevap verdin Kok~okoz:
"Manas geldi kIrk kii,
kendim geldim ti~ kii,
Manas'm tisttine saldlrallm!
Bir oldtirtip blrakallm!
Dort kansml alaYlm!
Efendileri hen olaYlm!
Halka hakim hen olaYlm!
Han klZI Kamkey'i
nikah klYIP alaYlm!"

Kok~okoz bu haberi verince,

bak Ay Han ne yaptl gor,
mlzraklan sallatlp
silahlarl akIrdatlp,
mlzraklarl getirtip,

186

MANAS DESTANI

IIIaManaHblqO~ )!CarbIn,
IIIbmMblpAaHAa6epu KarbIn,
aHqblrbl anTblHryy-MuHeH,
1685 anTblcaRKapa Kon-MUHeH,

amalam<;oficaglp,
llmlrdanda beri kaglp,
aY<;lglalttn tuu-minen,
altt san kara kol-minen,

mealeleri bol yakttnp,

d6vmeleri yaptlnp
nakllarl alttn hilalli sancak ile
altt kol ordu ile
'

KonAYKypan KaflAblAeHT.
KeKqeKe3 KaHTa)!CYPAY
AeHT,
MaHacKa )!Coon6ep6eAu,
TYH)!CaMblHblnKenAuAeHT,
1690 qaTblpblHaTYIIITYAeHT.
ACTbl )!Coon6epreH )!cOK,
6epy KecTYY,KYYMYPYT,
Ka6b1naH
ryyraH 3p MaHac
aca6acbIHunUHun,
1695 qaTblpra )!CaKblH
caHbln!.In,
Kepe KOHAY~,
3p MaHac!
Acbln )!CepAeH
aKblpaT,
AnMaM6eTTUqaKblpaT:
,AKblpeT )!CaHAaH
6ypaqbl, qOPOM!

koldu kurap kaldl deyt.

K6k<;ok6zkayta ctirdti deyt,
Mana.c;ka
coop berbedi,
ttin camml.p keldi deyt,
<;attnnatti~tti deyt.
Astt coop bergen cok,
b6rti k6stiiti, ku,u murut,
kabtlan t~ll1.g~n
Er Manas
asabasmt.lmlP,
<;atlrgacakm saYlltp,
k6r6 koydufi, Er Manas!
Astl cerden aktrat,
Almambetti <;aktrat:
' Aktret caydan bura<;l,<;orom!

bir ordu hazlr etti.

K6k<;6k6zsonra geri d6ndti.
Manas'acevap vermedi,
ortallga gece <;6kttidiye,
<;ekilip<;admnagirdi.
Baktt cevap getiren yok,
kurt g6zlli, klr<;tl sakalll,
kaplan dogan Er Manas,
ktltCl kuamp,
<;admn6niinde durdu,
Manas buradanbaktyordu!
Asil yerinden bagmp
Almambet'i <;aglrdl:
"Yakasmdan yakala, yigidim,

I
..';1
~
;~
~
~

1700 Ke3KaMaHAblH6anacbl, qOPOM,

K6zkamandm balasl, <;orom,
K6zkaman'm <;ocugu,yigidim,
KeKqeKe3AYH)!CaHAbi
cypaqbl, qOPOM! K6k<;6k6zdiincaydl sura<;l,<;orom! K6k<;6k6z'e bir sor bakallm, yigidim,
qanrbIHra 6apbln KenreHAe,qOPOM, <::algmgaIbanpkelgende, <;orom, g6zcilliik etmege gittigi yerin, yigidim,
)!COOAblH
)!CaHbIH
6ununnu, qOPOM,
coodm caym bilippi, <;orom,
ordusundan haber aIdl ml, yigidim,
eMuH )!CaHbIH
6ununnu, qOPOM?'
eldin caym bilippi, <;orom?'
halktndan barer aldl ml, yigidim?"
1705 ATKa MuHun )!CeMuAeHT,
Atka minip celdi deyt,
Ata binip yel gibi gitti,
Ka6blnaHryyraH AnMaM6eT
kabtlan tuugan Almambet
kaplan dogan Almambet
KeKqeKe3re KeMU AeHT,
K6k<;6k6zg6keldi deyt,
K6k<;6k6z'iin yamna geldi,
anTbIHAbl)!CeCTeH
6YPaAbI,
alttndl cestey buradl,
altlm baklr gibi biirktip
)!COOAbIH
)!CaHbIH
CYPaAbl.
coodm caym suradl.
dtimanm ordusunu sordu.
1710 AHAa aHTTbl~KeKqeKe3:
Anda ayttlfi Kok<;6k6z:
K6k<;6k6z0 zaman dedin ki:
'YH-TYrYHAeHKen KanMaK,
'Uy-tiigiind6y k6p Kalmak,
"inek kilt kadar <;okKalmuk,
)!CaTblp3KeHQap6aKTa,
cattr eken <;arbakta,
enlikte toplanmllar,
AeeneTYHeMac 60nyn,
d66lotiin6 mas bolup,
mest olmular,
)!cblpran-Kynan)!CaTblpbl!
clrgap-kulapcatm!
kadeh tokuup, tiirkti <;agmyorlar!
1715 OIIlY )!CepAeH
ceH qanca~,
Ou cerden sen <;apsafi,
Dogru tizerlerine varlp,
KaH )!CarblHaH
ceHKupce~,
kay cagman sen kirsefi,
onlan bir yagma elsen,
on)!CoKbmbInqblKKaHAaHcblH!'
olco ktltp <;Ikkandaysm!'
pek <;okganimet altrsm!"
)1(00 6epycy Kypyryp
Coo borusti kurugur
Cenk yerinin bu ytice kurdu,
MblKblHbl'MbmK!' 3TeT,
mlklm 'Mtlk!' etet,
kal<;alanmbir sarstt,
1720 Uqbl-KapAbi'~bmK!' 3TeT.
i<;l-kardl '~tlk!' etet.
karnlmn i<;i Illk etti.
Kene )!CaTaT
AnMaM6eT,
Kele catat Almambet,
Geliyordu Almambet,
KeKTYY-MuHeH
oHynryp,
k6kttiti-minen oyuptur,
yeillikleri oyuyor,
..
)!cbmra-MUHeH
)!cbmblnTblp.
cIIga-minen ctllpttr.
susuz bir dere i<;indekaYlp gldlyor.
DOCKuceCUHqanblHbln,
Bos kisesin <;altmp,
Boz kesesini yamna asml~,
1725 6oc qenKeHUH)!CaMbl.Hbln
bos <;epkenincamlmp
boz cepkenini giyinmi
Kene )!CaTaT
Ke3KaMaH,
kele catat K6zkaman,
K6zkaman da geliyordu,
AnMaM6eTTuQaKblpAbl:
Almambetti <;akIrdl:
Almambet'i <;aglrdl:
'ATbl~HbIH 6aIIlblH 6ypa TYP,60TPM, 'Atlfimn bam bura tur, botom,
"Atlmn balm <;evir, taYlm,
aCTbl~6up )!CepreTypa TYP,60TO~!
asttfi bir cerge tufa tur, botom!
oldugun yerde dur, tarim!
1730 TYHAeTeH6epu KYH6yp-qb1H6b1P
Ttind6t6n beri ktiybtir-<;lyblr
Gecedenbu yana <;ok
Ke6eHAy,60ToMk6b6ydti, botomlaCedildi, taYlm,
Ka~rbl 6aIIl 60nroH 6YKaAaH,60TOM, kafigl ba bolgon bukaday, botom, kif balyla boga gibi, taYlm,
KapTaHraHAaaTacbl,60TOM,
kartayganda atasl, botom,
c;:okihtiyar babasl, taYlm, ,
4aTblpAaH6enyn TaIIlTaAbl,60TO~!
liatlrdan bOltip tatadl,botom!
onu liadmndan kovdu, tay.m.
O~o TypraH UIII 3Mec,60TOM, I
Oiio turgan i~ emes, botom,
iyiye bir alamet degil bu taYlm'

KOZKAW.N

187

1735 oMypa-ThIraH )KOO3MeC,6OTOM!

AliTa 6aptJhI)KanrhICK'ali, 60TOM,
aK Ka~rhI 3P ChIPAhIratJ,60TOM,

ofidura-tIgan coo emes,botom!

Ayta bar~I calgIsk'ay, botom,
ak kafigI er sIrdIga~, botom,

Bu cenk hi~ ugur getirmez, taYIm!

git, bunu yalmz ona sayle, taYIm.
Maden ~ivili eyeri, taYIm,

AK-KYJIaraToKYTyn,60TOM!
KanMaKThItJanhln anChlH,60TOM!
1740 TylirYH )KaThInKan6achIH,6OTOM!

Ak-kulaga tokU1:UP,
botom!
KalmaktI ~allp alsm, botom!
Tuygun catIp kalbasm, botom!

Ak-kula'ya vursun 0, taYIm!

Kalmuk'un etrafIm sarsm 0, taYIm!
Beyaz atmaca oliip gitmesin, taYIm!

Yli-Tyrytmeli KanMaK-au, 60TOM

6up 6acThIphIncan6achlH,60TOM!
AnMaM6eTTuepQUTUn,60TOM,
tJanhln anChlH3p MaHac,60TOM!
1745 MeH KOPKOMYH

Uy-tiigiindoy Kalmak-ay, botom

bir bastInp ,salb;lSm,botom!
Almambetti er~iltip, botom,
~altp alsm Er Manas, botom!
Men korkomun

inek kIlt kadar ~ok Kalmuk, taYIm,

onun iistiine ~ullanmasm, taYIm!
Almambet'i de beraber altp, taYIm,
Er Manas buradan uzaklasm,taYIm!
Ben korkuyorum

KanMaKTaH,60ToM!'
Canhln KeJIAU~,AnMaM6eT
Ka6hlJIaHTYyraHTepere.
AiiTThI )Koon cecTepYH:
'Ap KUMUCU
6up cYUJIereH,
175 0 MhI~6am 6YKaAau)KaMaH)KYPT3KeH,
aTaChlTypyn 6uPA'aUTaT,TepeM,

Kalmaktm, botom!'
Kalmuk'tan, taYIm!"
Saltp keldifi, Almambet
Sonra seD ata bindin, Almambet,
kabIlan tuugan torogo.
kaplan dogan efendime geldin.
AyttI coop sostoriin:
ona UcevabI verdin:
'Ar kimisi bir silylogon,
"Hepsinin soyledigi birdir,
rmfi ba bukaday'caman curt eken, bin boga kadar fena bir balk,
atasl turup bird'aytat, torom,
babasl unlarl dedi, efendim,

yYJIYTypyn 6uPA'auTaT,TepeMtJanrhIHAhlKaTTyytJananhI,TepeM,
e3y6yc ChlphIH6uJIeJIu,TepeM!'
1 7 5 5 Cap'anaa MUHAU~,AnMaM6eT,

uulu turup bird'aytat, torom~algmdI kattuu Ctalalt,torom,

oziibiis SInn bile.li, torom!'
Sar' alaa mindifi, Almambet,

biiyiikleri de bOyle dedi, efendim,

atlarla sIkI gidelim, efendim,
ii bir de kendimiz soraltm, efendim!"
San-ala'ya bindin Almambet,

AK-KYJIaaMUtmU~,3p MaHac.
Tyn KOKoHro )KU6epreH,
TYTaM)KepUHHhIJIAaTKaH,
TYTaM)KepUHchIPAaTKaH,
1760 Kom KeMeKeii ChIpHaii3a
KOJITYKKa
KhIChInaJIAhIAeuT,
)KeJI6up-)KYJI6yp
)KeJIeKTJ1
)KepAeHTypyn anAhIAeUT,
)KeJI6upeTneu
HaU3aHhI
1765 Tyypa KapMancanAhlAeuT!
AJITaUTOJIrOHKanMaKTbI,
aHbItJanbmKeJIeTAeuT,

Ak-kulaa mindifi, Er Manas.

Tiip Kokongo cibergen,
tutam cerin mldatkan,
tutam cerin sIrdatkan,
ko kom6k6y sIr nayza
koltukka kISIp aId I deyt,
celbir-culbur celekti
cerdentiiriip aIdI deyt,
celbiretpey nayzam
tuura karmap saldl deyt!
Altay tolgon Kalmaktl,
am ~altp kelet deyt,

Ak-kula'ya bindin, Er Manas.

Ta Hokand'a kadar varan,
tutacak yeri siislii olan
tutacak yeri giizel boyall,
iki piiskiillii mIzragJ
koltuguna sIkItIrdl,
yel gibi esip atIm siirdii,
sonra bir yerde durarak,
mIzragmI sallatmadl!
Gnu elinde dimdik tuttu!
Altayi dolduran Kalmuklara
atIm siiriip geliyordu,

KyrYM Kupun KYH6aTaT,

KalIl KapapbInKeTKeHAe,
1770 Kupun KenAU~AnMaM6eT.
)KbIJIAhICTaiiOTTOp)Kaj;jJIbInTblp'Ey HeMeHe60JIAY?'Aen,
anT'aj{tJbIKThI
TYY )KaTaT,
anTbI caRKapa KOJI)KaTaT!
1775 'Ka6ap 6epreH 3KeH!' Aen,
6y )KarbIHaH6YJIT6epAu,
6y )KarbIHaH)KhIJIT6epAu:
aiiJI-MUHeH
tJap6aKThIH
3JIAep)KaTbInanraHAap!
1780 ')KepAu Tocyn anaM!' Aen,
'TunAu cypan canaM!' Aen,
Tocyn Typa KanA'3JIe,
KapTaiiratmatJaJJAapbI~
KeJIe)KaTaT

kiigiim kirip kiln batat,

k~ kararlp ketkende,
kirip keldifi Almambet.
Clldlstay ottor caylIptlr'Bu nemeneboldu?' dep,
a1t'aY~lktl
tuu catat,
aftI san kara kol catat!
'Kabar bergeneken!' dep,
bu cagman bult berdi,
bu cagman cIlt berdi:
ayl-minen ~arbaktIn
elder catlp aIgandar!
'Cerdi tosup alam!' dep,
'Tildi surapsalam!' dep,
tosup tufa kald'e.\e,
kartaygandat;;aIdanfi
kele catat

giine define batlp da,

her tarat tam karanrken
gelip girdin sen Almambet.
YIldIzlar ategibi yanardl,
bu ne demekti acepboyle?
NakIlarl altIn hilalli altI
sancak duruyor,
aItI kol ordu duruyor!
Buraya bir haber verilmi
akIrdaYlpbir yana sl~radl,
hlIrtIyla obiir yana firladl,
agII ile k6ylerin
halkI birikmi duruyordu,
yurdu gozetlemek i~in
dilden bir soz kapmak i~in
sormaga ~lktI imdi o.
ite yalI bir adamclk
"mondii" gibi bireyler

MeHAYJIen.
1785 EaTbIp TyyraH AnMaM6eT

m6ndti.\op.
B~tIr tuugan Almamb6t

diyerek geliyordu.
BahadIr dogan Almambet

MANAS DESTANI

188
OH 6eUIHHAeKaqblll KenreH 3MeCne?
EYCypMaH mnHH-Ae 6HneT,
Kanblp mnHH-Ae 6HneT:
1790

'MeHAY, MeHAY!' AeA'3ne,

')Ka6bl, )l(a6bl?' AeA'3ne.
AnMaM6eT aHbl auTKaH CO~,
TYpa KanAbI~, a6blUIKa.
, A6bIUIKa, KaMaH KenecHH?
AT cypaMaK Ken6erreH,

17953p cypaMaK cypHeTTeH!A6bIUIKa, TYH )l(aMblHblll KenecHH,

TYHAeKauAa 6apacbIH?'
"'AH-KaH KOn,l\y KypauT!" Aen,
Konro Kene )l(aTa6blc!'
1800 ' Au- KaHAbl )1(00 KaMaH munmp,
3n,1\HKaMaH qaanTblp?
AMbl OUIOHAOKapaca~,
KanKaHAapblH 6aiinaTblll,
HeMeHH Kepyn He TYuAY~?
1805 )Kai13aMapbIH ouHoryn,
KaMaunapblH 6ynaTblll,
Me)l(HHAepHH yypeTYn,
HeMeHH Kbillblll )l(aTblpbl?'
1810

'au, 60TOM, ou )l(HrHT,

MeHAeHHe Aen CypaiiCblH?
KaH )l(aprbl KaTTYY 60nA'3ne,

KaupaH )l(aH TaTTYY60n,l\'3ne!

Mara Kbill6a~ap )l(aMaHAbIK,
"A3bIK anauH!" Aen qblrblll,
1815 yure 6apbln )l(aTblpMbIH!'
'Ey OTTOPAYHKaUIblHAa
MaMau KHUIH Ken 3KeH,
TOOAau yunen Ken 3KeH6y HeMeHH60nyqy?'
1820 'Kene~Kep qaqnaK Ken"H 6ap,
60uro )l(eTKKaH yyny 6ap,
aUIKepe cynyy KbicTap 6ap,
Tepenepy Aarbl 6ap,
Tene~rYTY Aarbl 6ap!
1825 AU-KaH,nbIH KblCbl AnTblHaM
OUH Kbillbln )l(aTblpbl!'
'EaUIKa Ke6H~ 6ap6a, a6blUIKa,
6aUIKa ce3Y~ 6ap6a, a6bIUIKa?'
')KOK, )l(OK, Ke6HM )l(OK, TepeM,
1830 Kap-rauraHAa a6blUIKa
He Ken 6HnCHH-au, TepeM?'
EaTblp TyyraH AnMaM6eT
)l(aHblHAarbl aK an6apc
KapMan aJIAbl ca6blHaH,
1835 cyypyn anAbi Ka6b1HaH,
6aUIKa KenHn qanT'3ne,
apKa MOUHYHChin KOUAY,
6aUIbi KaHAbl )l(aUbillblll!
Ka3aH6aKTaU KaMpaHOOUI

on be~inde Ica~lpkelgen emespe? on be~ Yamda

Busurman tilin-de bilet,
miisliiman dilini de bilirdi
Kaplr tilin-de bilet:
kafir dilini de bilirdi:
'
'Mondti, mclndii!' de<l'61e,
'Cabl, cabl?' de<l'ele.

"Mondii, mondii!" diye selam v rd'

Sonra "Cabl, cabl?" dedi.
e I.

Almambet am aytkan sofi,

tufa kaldlfi, abl~ka.
'Abl~ka, ka:ydankelesin?
At suramak kelbetten,
er suramak siirnotton!Abl~ka, tiin camlmp kelesin,
tiindo kayda:barasm?'
'"Ay-kan koldu kurayt!" dep,
Koigo kele ,catabls!'
'Ay-kandl coo kaydan tiyptir,
eldi kaydan ~ptlr?
Aydl oondlokarasafi,
kalkandarln baylatlp,
nemeni korijp ne tuydufi?

Almambet bOyle deyince,

durakaldl ihtiyarclk.
"Nereden geliyorsun ihtiyarclk?
at sorulur ciissesinden,
er sorulur terbiyesinden!
karanllk ortmii~ iistiinii, ihtiyarclk,
geceleyin nereye boyle?"
"Ay Ran bir ordu topluyor,
biz orduya gidiyoruz!"
"Ay Ranoadii~man neredensaldlrdl?
Ralkl nerede ~apulyaplyor?
~imdi ~u aya bakarsan sen,
kalkanlarl beline baglatlp,
soyle burada neler gordiin, ne duydun?

Cayzaiidarln oynotup,
Kaldaylarln bulatlp,
Mecinderin iiiirotiip,
nemeni kllip catln?'
'Oy, botom, oy cigit,
mendenne dep suraysm?
Kan cargl kattuu bold'ele,
kayran can tattoo bold'ele!
Maga kllbafiar camandlk,
"Azlk alayn!" dep ~Iglp,
iiygo barlp catlrmmf'
'Bu ottordun kamda
malday ki~i kop eken,
tooday iiylop kop 6kenbu nemeni bolu~u?'
'Kelefiker ~a~pakkelin bar,
boygo cetkkan uulu bar,
a~kere suluu klstar bar,
toroloril dagl bar,
toloiigiitii dagl bar!
Ay-kandm klsl Altlnay
oyn kllip catln!'
'Baka kebifi barba, abl~ka,
ba~ka soziifi barba,abl~ka?'
'Cok, cok, kebim cok, torom,
kartaygandaabl~ka
ne kep bilsin-ay, torom?'
Batlr tuugan Almambet
camndaglak albars
karmap aldl sablnan,
suurup aldl kabman,
baka kelip ~apt'ele,
arka moynun SlY koydu,
ba~1kandl caYlllp!
Kazanbaktaykayran ba~

Cayzanlarl yerinden oynatlp

Kaldaylarl saldlrtlp
Mecinleri egitip
soyle burada ne yaplllyor?"
"Ey tay oglum, yigidim,
bendenne diye sorarsm?
Ran yarllgl ~ok slkldlr,
cammlzsa pek tatlldlr!
Bana bir fenallk etme,
azlk alaYlm diye ~Iktlm.
~imdi evime doniiyorum!"
"Bu ate~lerinkaflsmda
pek ~ok insan toplanml~,
daglar gibi evler kurulmu~,
bu ne demek acep bOyle?"
"Sa~1orgillii siislii gelin var,
boyunca bir oglu var,
gayet giizel gen~ klzlar var,
efendileri de var,
bir ~ok da koleleri var!
Ay Hanin klZI Altlnay
orada oyun oynuyor!"
"Ba~ka soziin var ml, ihtiyar,
ba~ka bir haber var ml, ihtiyar?"
"Yok, yok, soziim yok, efendim,
bu kadar yall bir adam
ne haber bilsin, efendim?"
Bahadlr dogan Almambet
yamndaki ak kIllcI,
yakaladl saplndan,
slymp aid! kImndan,
ihtiyann ba~lnda salladl,
ensesini pa~alad!,
balmyere dii~iirdii!
Bu kazan kadar iri ba~,

K 6ZKI\MAN
189
TYYnra.n.aHKaHpaH 6aw

ryypa 'Iaa" CaJIl'aHCO~,

6aTblpTyyraH AnMaM6eT
Cap'aJI~aH

!~
ii

TyWTy AeHT,
--,

Cap'anara 6eKTep~y.
~a
:'KaTKaH
qanhlHblH
TOHOH
TOHOnKK~K ~eUT,

KeHCY3YHYH
6enKHe
18506eKeM qanhm ~bl ~eUT,
KeHCY3YHYH
KeC"I"ePYH,
Ke3YHaqhm Kap~hI.
Cap'anaHbl KOWroryn,
'MeH KhlCTapra6apaM!' ~en,
1855 aT 6aWblH~aU:'Kypery
aTTaUryUnan 6am~bl,
KeKypeKKe:'Kam~hl.
MauacKa Ke~H AnMaM6eT,
3p MaHaCKaaUTTbl~eUT:
1860' Achln TepeM,aU :'KapKblH,
enyn KHM~Ha3aUTaM,
en6eU KHM~KKeooi1TeM?8nce, 1fTTepeCHKHWHMKH,
enooce KOUTepeCHKKWKMKH!
1865 Ean qanbln anaUH,
aTKapaChlphlH6KneUH,
aHblKcyynen KeneUH!'
EaThlp MaHac ceo aUTTbl~:
'Eapca~, 6apa KOUryH!'~en,
1870 'ChlPhIH6KnHnKenrnH!' ~en.
EaThlpMaHac aUTKaHCO~,
ana 6aUTan-MeHqynryU'~bl,
Ann~arhl KanMaKTbl
apananKene )KaTblphl.
1875 AU-KaHHhIHKblCblAnTbIHaif,
y6aanbl KepHM(?) KYPYryp,
aK yifYH~e onTYPyn,
Ty6ypTTy yryn can~bl.
Kblnqai1hln Kapanan~'3ne1880 Kapa KaH~yy, KeK 6HTTY
Ka6blnaHryyraH AnMaM6eT
TYpC~en Tywe Kan~bl~eUT:
'MeH~y, MeH~y,MeH~Y!' ~en,
'KepKY, KepKY; KepKY?'~en,
1885 ')Ka6bl,
, A_..

)Ka6bl, )Ka6bl?' ~en,

..U?'

ruoal1, anTal1,annK. ~en.

KanMaK TKnKH6KnreHKyn
KKpKnKe~K~, AnMaM6eT!
KKpKn Kence AnMaM6eT,
,

6KPH~3WKKaqn~bl,
KKM3KeHKH6Kn6e~K.
KKpKn Ke~K AnMaM6eT,

kaldaYJpcatlp kalgan sofi,

tuulgaday kayran ba
tuura ~aapsalgan soft,
batlr tuugan Almambet
Sar' aladantiitii deyt,
kiymin ~e~ip tikti deyt,
Sar'alaga b(jktordii.
Anda catkan ~almm
tonon tonop kiydi deyt,
konsiiziiniin beline
bekem ~ahpaldr deyt,
konsiiziiniin kostorun,
koziin a~JpkaradJ.
Sar' alam kototup,
'Men ktstarga baram!' dep,
at bamdayciirogii
attay tuylap batpadJ,
kokUrokko catpadJ.
Manaska keldi Almambet,
Er Manaska ayttJdeyt:
'As11 torom, ay carkm,
oliip kimdi azaytam,
olboy kimdi koboytom?also, it teresi kiimin,
olboso koy teresi kiimin!
Bata ~ahp alayn,
atkara Sinn bileyn,
amk siiiilop keleyn!'
Batlr Manas sell ayttlfi:
'Barsafi, bara koygun!' dep,
'Sinn bilip kelgin!' dep.
Batlr Manas aytkan sofi,
ala baytal-men ~lIlguy'dl,
Altaydagl Kalmaktl
aralapkele catIno
Ay-kanmn kJSIAltJnay,
ubaah kerim (?) kurugur,
ak iiyiindo olturup,
tiibiirttii ugup saldl.
KtI~aYlp karap ald'elekara kanduu, kok bittii
kabllan tuugan A.lmambet
tiirs dep tiio kaldl deyt:
'Mondii, mondii, mondii!' dep,
'Korkii, korkii, korkii?' dep,
'Cabl, cabl, cabl?' dep,
'Altay, altay, altay?' dep.
Kalmak tilin bilgen kul
kirip keldifi, Almambet!
Kirip kelse Almambet,
biiro tufa berbedi,
birifi eik a~padJ,
kim ekenin bilbedi.
Kirip keldi Almambet,

kan ic;inde kalmca,

bu migfer kadar iri ba,
bOyleyere fIrlaymca
bahadlr dogan Almambet,
San-ala'dan indi,
iistiinii baml C;lkardl,
San-aIa'ya diiriip bagladl.
Orada yatan ihtiyann
elbisesini giyindi,
akmm reline
bir tekme savurdu,
aklmn gozlerini
gozlerini aC;IpbaktI.
San-ala'YI obiir ata koup
ben kIzlara varaYlm deyip,
at ba1gibi yiiregi
biT at gibi aha kalktI,
gogsiinde rahat durmadl.
Manas'a geldi Almambet,
ErManas'adedi ki:
"Asil efendim, ay IIgl,
oliirsem kime zararIm olur,
olmezsem kime faydam olur?
Oliirsem it derisi gibi,
kalIrsam koyun postu gibi!
Diiman ic;ine sokulaYlm da
sirIannI ogreneyim,
sanadogru habergetireyim!"
Bahadu Manassen dedin:
"Peki, bin ata git, sen,
sIriannI ogren de gel!"
Bahadlr Manas bOyle deyince,
alaca klsragIm siirdii,
Altay'daki Kalmuklarln,
aralanna girdi.
Ay Han'm klZI AltInay,
ileri goriilii kadm,
ak c;adlrdaoturuyordu.
At seslerini iitince,
yan gozleetrafIna baktI.
Kara kanlI, mavi bitli,
kaplan dogan Almambet
pat diye atIndan indi:
"Mondii, mondii, mondii!" dedi,
"Korkii, korkii, korkii?" dedi,
"Cabl, cabl, cabl?" dedi,
"Altay, altay, altay?" dedi.
Kalmuk dilini bilen kul, sen,
ic;eri girdin, Almambet!
Almambet ic;eri girince,
kimse yerinden kalkmadl,
kimse ona kapl ac;madl,
onu kimse tammadl,
Almambet ic;eri girdi,

190

MANAS DESTANI

TerepeTe Kap~bI,
1895 YH~YH Jt'IJtH Kap~bl.
.AJITaH, MeH~Y, KepKY!' ~en,
6epy )KaHblH cyparaH )KOK.
AH~a aiiTTbl~ AJlMaM6eT:
.)KOK'IY 60nyn KeTTHM!' ~eHT,

1900'EalllTar'~blH6aI11b1HAa
)KepJtillJtn KeTTH )KeTTH aTaH.
)KeTTH aTaHAblH6enmcJt.)KenMI'Ipe 6aCKaH'Ian 6yypa,
'Ian 6yypaHblH 6enmcJt!
1905 )KenJtHJt cynyy KYY JtHreH,
KYY JtHreHAJtH6enmcJt!
MypJJ.yHa6yiina TaKDaraH,
Myp~YHa ~aM cblH6araH,
)Kec 6yiinanyy Hap TaHnaK,
1910 Hap TaHnaKTblH6enmcJt!
Ka'IblPraHAaH KatiTapraH
Kaiipa 6yypa TapmaraH,
aCJtHKapa Hap 6yypa,
Hap 6yypaHblH 6JmmcJt!
1915 KeHeK'IeK 6aillryy KeK ~e6eT
KepooH yp~y, 6Jt~Jt~6Jt?
)Kec KblH)Kblnyy KYY TaHraH
illJtMillJtn Ken~H, 6H~H~6H?
Aii-MYCTVY aK KO'IKOp
1920 )KOrOTO6ep~HM, 6H~Jt~6H?
Ka'IblpraHAaH KatiTapraH
Kapa 6yypa )KOrorryMaHAaii HeMe 6HJ1AH~6Jt?'
1925

AHAa aHTTbl KHillJtnep

.)KOK, )KOK, )Kory~ Ta6b1nCblH!

A6yiipy~ )Ka6bInCbIH!'
Te6H'IHHJtH yyny Kapa-6aii
TOKMOKcanbID TypynTblpKa6bmaH ryyraH AJlMaM6eT
1930 TOKMOKTYcyypyn an~bl ~eiiT,
AJlTblHaHra can~bI ~eiiT6acapblHa 3pJtHJtn,
KYQYKJtTTeii KepJtnHn,
6acbln Typyn KeMJt ~eHT1935 aK 6eTHHeH cYA'3ne,
003YH TapTbin an'3neK,
6eTHHeH KeTTHKapa KaH!
EeTJtHeHKecce Kapa KaH,
KblCTblH 3CJt00~'3ne!
19403cH
oon KeTKeH CO~,
)KYK aCTblHa )Kblrbl~bl!
AH~a aHTTbl~ AnTblHaii:
'TYIllYM~arbi rypQynap,
Tyn 3TeKTeH TyTy~ap!
1945 KalllblM~arbi CaKQbmap,
KaK )KaK~aH anblHap!
Te6M'IJtHHH yyny Kapa-6aH,

togoroto karadl,
iiydiin i~:inkaradl.
'Altay, mondii, korkii!' dep,
boru cay'm suragancok.
Anda ayttIii Almambet:
'Cokyu bolup kettim!' deyt,
'Batag'aydmbamda
ceriip ketti cetti atan.
Cetti atandm belgisi.Celmire baskan yal buura,
yal buuramnbelgisi!
Celini siittiili kuu ingen,
kuu ingendin belgisi!
Murduna buyla takpagan,
murduna adam slybagan,
ces buylaluu nar taylak,
nar taylaktIn belgisi!
Kayugandankaytargan
kayra buura tartpagan,
asiy kara nar buura,
nar buuramn bilgisi!
Konokyok batuukok dobot
korboy lirdli, bildifibi?
Ces klncuuu kuu taygan
imip keldi, bildiiibi?
Ay-rniistiiii ak koykor
cogoto berdim, bildiiibi?
Kaylrgandankaytargan
kara buura cogottumandaynernebildifibi?'
Anda ayttl kiiler
'Cok, cok, cogufi tabllsln!
Abuyruii cabllsln!'
Tebiyinin uulu Kara-bay
tokrnok sallp turuptIrkabllan tuugan Alrnarnbet
tokrnoktu suurup aldl deyt,
AltInayga saldl deytbasanna erinip,
kli~lik ittey kerilip,
baslp turup keldi deytak betinen slid' ele,
oozun tartlp al'elek,
betinen ketti kara kan!
Betinen kessekara kan.
klstIn esi ood'ele!
Esi oop ketken soii,
clik astInaclglldl!
Anda ayttlii AltInay:
'Tuurndagl turyular,
tiip etekten tutuiiar!
Kalrndagl sakyllar,
kak cakadanallnar!
Tebiyinin uulu Kara-bay,

etrafina bakIndl,
evin i~ine bakIndl
"Altay, mondii, korkii!" diyerek,
selamlm alan kimse yak!
0 zaman Almambet dedin ki:
"Dinleyin, aramaya ~lktlm ben,
G~en aym bamda
yedi devem yak oldu.
Yedi devenin nianesi:
bir ihtiyar deve bUgasl,
bu devenin nianesi!
Dolu memeli bir kIsrak,
bu klsragm nianesi!
Burnuna kimse
burun klskacl takamadl,
burun kIskacl bakIrdan deve,

budeveninnianesi!
<;:agmncagelmemesi,
yerinden donmemesi,
asi kara buga,
bu devenin nianesi!
Uzun kafall klr kopek,
insan gormeden havladl, gordiiniiz mil?
Bu bakIr tasmall kopek
koklayarak geldi, gordiiniiz mil?
Ay boynuzlu bir de ak ko~,
kurbanllglm, gordiiniiz mil?
Bugiin eve gotiiriirken
kara bir ayglr kaybettim,
onu siz gordiiniiz mil?"
0 zamanadamlar dedi ki:
"Yak, yak, kaybolan bulunsun,
erefin temizlensin!"
Tebi~i'nin oglu Kara-bay
tokmak sallaYlp dururdu,
kaplan dogan Almambet,
bu tokmagl ~ekti aldl,
Altmay'a firlattl,
oldugu yerde ~evrilip bu,
yavru kopek gibi gerildi,
onu baslp yakaladl,
ak yiiziinden optii onu,
daha agzlnl ~ekmeden,
yiiziinden kanlar boandl,
boyle kara kan akarken,
klz kendini kaybetti.
Kendisini kaybedince,
yiiklerin altma Ylglldl!
0 zaman Altmay dedin ki:
"Oniimdeki muhafizlar,
arka eteginden tutun unu!
Yammdaki nobet~iler,
yakasmdan tutun unu!
Tebi~i'nin oglu Kara-bay,

KDZKAMAN
3IUHKT116eKeM 6aIUblf\ap,
aKpeT )Ka~aH 6ypaf\ap,
1950 6y )KHrJtTmH )KaHbIHcypaf\ap!
THIUTen aJIAbI 6eT11MAH,
IUHMIUHn aJIAbI 3T11MAH!
3CHM OOAbI6y )KepAe!'
TYIUYHAarbl TYp'lYJIap
1955 Tyn 3TeKTeH TYTTYJIap!
KaIUbIlIAarbI caK'IbIJIap
KaK )KaK3AaHaJlAbIJIap!
AJIMaM6eTTeH 'IOpoHY
alJAa KapMaH aJIl1.bIAeHT1960 'AJInH, MellAY, ceH KHMCHH?
AAaM, KepKY, ceH KHMCHH?
KOKYH, )Ka6bI, ceH KHMCHH?'
'MeHAY, MeHAY, MeH MbIHAa!
)Ka6bI, )Ka6bI, MeH MbIHAa!
1965 AJITaH, aJITaH, MeH MbIHAa!
KOJIYH CHJIKJtnaJlAbI AeHTKOJIYHCJIJ1KHnaJIraH COf\,
KbIHH 60MY KaJIMaKTap.
)Kec KaH)KaHbI aJlAbIAeiiT,
1970 TyHAYK )Ka6YYH' TapTTbI AeHT,

niil?

)Kec KaH)Kara CaJlAbIAeHT,

Tyypa THIUTen aJIAbI AeHT,
6apnbIpaTMa KYYJIapAbl
6aca KapMan CaJlAbIAeiiT,
1975 OTKOMaJIbm aMbI AeHT,
KaH)Ka TapTbmaJIAbl AeHT!
TYTyH Kerm aCMaHra,
OT 6aIUbIHAa Aaf\KaHAbl
bIprbITa )KH6epAH AeHT,
1980 KYJIaCMaHra 'IblKTbI AeHT!
AH Kapaf\rbl TYH 6oJIAY,
KJtM 3KeHHH6HJI6eAH!
Kapaf\rblAa KaJIMaKTap
)KOrOpTOHKapMan caJIAbIAeHT,
1985 aJIaaCbIHaHblK KaJIAbIAeHTAJIMaM6eT eTyn KeTTH AeHT,
aJIa 6aHTaJI MHlIAH AeHT,
Tblf\ 'IanTblpa KaJIA'3JIe.
3K'3KHAeH YKYJIaiiT
19 9 0 Kapaf\rbl Y~YH H'IHHAe,
KaJIMaKTap ec e3YHeH HYKYJIaHT!
IcW

3K'3KHAeH 'IaHJIaIUbm,
6HP 6HpHH 6aHJIaIUbm,
KaJIMaKTap )KanT YHAYHH'IHHAe!
1995 Ka6blJIaH TyyraH AJlMaM6eT
TblIUKapTblH 3MAH 'IaKbIPAbl:
'KOKYH, MeHAY, MeH MbIHAa,
aJIAa, )Ka6bl, MeH MbIHAa,
aAaM, KepKY, MeH MbIHAa,
2000 AJIAa, cai1H, MeH MbIHAa!
KOH 3TH 6blIUblM 60JIrOH COf\,

191

eikti bekem balfiar,

akretcaydan burafiar,
bu cigittin caYInsurafiar!
Titep aId1betimdi,
imip aldl t:timdi!
Esim oodl bu cerde!'

yakasmdan yakalaym,
yigidin kim oldugunu sorun!
Ytiztimti ISlrdl 0 benim,
<;imdikledietimi!
Akllm b~lmdan gitti!"

Tuundaglulr~ular
tiip etekten t:uttular!

Karldaki durucular,
arka etegindentuttular!

Kalnda~ sak~1lar
kak cakadanaIdllar!

yanmdaki nobet<;iler,
yakasmdantuttular!
Almambet yigidi onlar
hemenyakaladllar:
"Altay, mondti, sell kimsin?
Adam, korkti, sell kimsin?
Kokuy, cabl, sell kimsin?"
"Mondti, mondti, bell buradaYlm!
Cabl, cabl, bell buradaYlm!
Altay, altay, bell buradaYlm!"
Kolunu silkip kurtardl.
Kolunu silkip kurtarmca,
Kalmuklarm ii Cellaoldu.
Baklr bir born aldl,
baca orttistinti <;ekti,
baklr boruyaya soktu,
dileriyle SlmSlkl tuttu,
biT YIgm da kor aldl,
tuttu, slklca bash,
atein tisttine koydu,
sonra boruya tifledi!
Duman goklere <;lktl,
sonra maaYIalarak
atei all list etti 0,
killti goklere <;lkardl!
Karanllk biTgece oldu,
kimse kimseyi goremez oldu!
Karanllkta Kalmuklar,

Almambettey ~oronu
andakarmay aId1deyt'Altay, mondii, sen kimsin?
Adam, korklli, sen kimsin?
Kokuy, cab1,sen kimsin?'
'Mondii, mondii, men mlnda!
Cab1,cab1,[rlen mlnda!
Altay, altay, men mlnda!
Kolun silkip aId1deytkolun silkip algan sofi,
ktyn boldu Kalmaktar.
Ces kancan1aId1deyt,
tiindiik cabuun' tarttl deyt,
ces kancaga saldl deyt,
tuura titep ald1 deyt,
barp1ratmakuulardl
basakarmap saldl deyt,
otko mallp aldl deyt,
kanca tartlp aldl deyt!
Tiitiin ketti asmanga,
ot balndadafikandl
Irglta ciberdi deyt,
kill asmanga~Iku deyt!
Ay karafigl tiin boldu,
kim ekenin bilbedi!
Karafig1daKalmaktar
cogorton karmap saldl deyt,
alaaslnarllk kaldl deytAlmambet otiip ketti deyt,
ala bay tal mindi deyt,
ufi ~aptlra kald'ele.
Ek'ekiden ukulayt
karafigl uydun i~inde,
Kalmaktar os oziinon nukulayt!
Ek'ekiden ~aylalp,
bir birin bayla1p,
Kalmaktar catat iiydun i~inde!
Kabllan tuugan Almambet
tIkartln emdi ~aktrdl:
'Kokuy, mondii, men minda,
aIda, cabl, men mInda,
adam, korkii, men minda,
Aida, sayn, men mlnda!
Koy eti b11mbolgon sofi,

kaplYI slkl kapaym,

yukarldan yakaladllar,
all tarafta a<;lkvardl,
Almambet buradan ka<;tI,
alaca kIsragma hindi,
atlnt stir'atle koturdu,
ikier ikier yakalaan,
karanllk evin i<;inde,
Kalmuklar birbirini vuruyordu,
iki iki dogtitiyordu,
birbirlerini yakallyordu,
Kalmuklar evde bOyleediyordu!
Kaplan dogan Almambet,
dlarIdanoyle bagmyordu:
"Kokuy, mondti, hen buradaYlm,
ite, cabl, bell buradaYlm,
bak, korkti, bell buradaYlm,
ite, saym, hen buradaYlm,
koyun eti pimi olunca,

192

MANAS DESTANI
KOPAYK6onyn, AnTbIHaii!
KeCHK OOnrOHKeMeAeii

KeKHpTem~ COCynryp,
20056acbIn ryPAY~, AnTbIHaii!'
AnTbIHaii rypyn aUTaTAeUT:
')KananbI )KHrIfT 6HnAH~6H,
Kbmqa 6enAYY, KbI3bIn )KYC,
KbICKa)KaKbIH Kyn 3KeH'
2010 83Y CbIPAyy Kyn 3KeH,
Ke3Y CbIPAYYKyn 3KeH!
3UIHKTeH KHpHn KenreHAe,
MeH Kapa 6eT oPAYMAaH
yq KocKonyn TOKTOAYM.
2015 KepereAe KynaK 6ap!Ke~eUIqH 6onco~, paK 6ap!MeH KOPKOMYHYYnAaH!
AHbIH 6epH )KarbIHAa
6aUITar' aUAbIH 6aUIbIHAa
2020 )KepHUIHn KeTKeH )KeTH aTaH,
)KeT' aTeKeM ryp6aU6bI?
)KenMHpe 6acKaH qan 6yypa
Aii-K3." aTaM ryp6aii6bI?
)KenHHH cYTTY KYY HHreH
2025 AK-KaHbIUI 3HeM ryp6aii6bI?
MYPYHAaH 6yiiAa TaKnaraH,
MypYHAaH aAaM cbIii6araH
)Kec 6yUnanyy Hap TaiinaK
AnTbIHaU 6eU6aK ryp6aii6bI?
2030 KeHeKqeK 6aUIryy KeK Ae6eT,
Kep6eii VPAYAereHH"Ke3KaMaHAbIH KeKqeKOO
KenHn Ka6ap 6ePAH!" AenKeneqe KbInraH Typ6aii6bI?
2035 Aii-MYYCTYY aK KOqKOP
A)KbI6aii ryp6aU6bI?
KaqbIpraHAaH KaHTapraH
Kapa 6yypa AereHHKa6bInaH CbIpraK Typ6aii6bI?
2040 KapOOnAbI KanbI~ KoiicYH Ae!
qo~ KonAY qepHK (?) CaJICbIH
Ae!
CaKbIT 6onyn TYPCYHAe"
AnTbIHaii aHbI aiiTKaH CO~,
2045

AnMaM6eT AarbI aiiTaT:

'EenrH CaJIAbiM6eTH~e,
Ka6ap canAbIM qeTJf~e!Ta~ TY~KYHyn aTKaHAa,

Tapaca )KbInAbIC 6aTKaHAa,

3~reH-33CH 6HHK 6oc PAO
2050 3~Kej.iHn aTTan ceH ecce~,
aq 6HneKTeH an6acaM,
aT KeTYHe can6acaM,
anbm on)KO KbIn6acaM...!
Ta~ TY~KyUyn aTKaHAa,
205 5 Tapaca )KbInAbiC 6aTKaMa,

korduk bolu.p,Altrnay!
Kesik bolgon kemedey
kekirteg:in sosuptur,
baslp turd un, Altrnay!'
Altrnay turuJPaytat deyt:
'Calall cigit bildinbi,
klpc;:abe:ldiiti, klzll ciis,
klska cakln kul eken!
azii slrduu kul eken,
kozii slrduu kul eken!
E~ikten kirip kelgende,
men kara be:tordumdan
tic;:koskolup toktodum.
Keregedekulak bar!Kene~c;:ibolson, rak bar!Men korkomun uuldan!
Amn be:ricagrnda
b~tag'aydm b~mda
ceri~ip ketken ceti atan,
cet'atekem tllrbaybl?
Celmire baskan c;:albuura
Ay-kan atam turbaybl?
Celini siittii kuu ingen
Ak-kam~ enem turbaybl?
Murundan buyda takpagan,
murundanadam slybagan
ces buylaluu nar taylak
Altmay beybak turbaybl?
Konokc;:okba~tuu kok dooot,
korboy Urdiidegeni"Kozkamandm Kokc;:okoz
kelip kabar berdi!" depkelec;:ekllgan turbaybl?
Ay-miiiistiiii ak koc;:kor
Aclbay turbaybl?
Ka~lrgandankaytargan
kara buura degeniKabllan Slrgak turbaybl?
Karooldl kalln koysunde!
C;on koldu ~erik (?) salsmde!
Saklt bolup tursun de!'
Altmay am aytkan son,
Almambet dagl aytat:
'Belgi saldlm betine,
kabar saldlm c;:etine!Tan tUnkiiyiip atkanda,
tarasaclldlS batkanda,
engen-eesibiyk bos ordo
enkeyip attap sen osson,
ac;:bilekten albasam,
at kotiino salbasam,
allp olco kllbasam...!
Tan tiinkiiyiip atkanda,
tarasaclldlS batkanda,

hakir oIdun, Altmay!

Hurda bir gemi gibi
glrtlagmdan ses ~lkmlyor,
ezildin ite, Altlnay!"
Altlnay dedi ki:
"Boylesine fena bir yigit gordiiniiz
mu,"?
tnce belli, pembe yiizlii,
klza benzer bir kole idi!
Ozii giizel koledir 0,
gozii giizel koledir o!
Kapldan i~eri girince
zavalli hen ayaga kalktlm,
ii~ adlm atlp durdum,
Yurt duvannda kulak var!
Bana akII verecekleruzakta!
Ben korkanm bu oguldan!
Ondan sonra iistelik
g~en aym bamda,
yedi deven yok olmu,
yedi atam degil midir?
SarsakoIan koca ayglr,
Ay Han babam degil mi?
Memesi slit dolu inek
Ak-kam anam degiI mi?
Bumuna kazlk takllmayan,
bumuna delik a~llmayan
kazlgl baklr olan deve,
zavalh Altlnay degil mi?
Uzun kafah kIf kopek de
bakmadan havlayan bu it,
Kozkaman oglu Kok~okoz degil mi?
Gelip barer verdi diye,
hain saYllmadl ml?
Ak boynuzlu ak k~ da
Aclbay degil midir?
Eve geri gotiiriilen
kara boga dedigin,
kaplan Slrgak degil mi?
Slk karakollar konulsun
ordu da hazlr tutulsun,
sessizoIup dursun, de!"
Altlnay boyle deyince
Almambet dedi ki:
"iaret koydum yiiziine,
barer getirdim hen size,
tan aganp atarken,
Terazi YlldlZl batarken
biiytik kaplll ak saraydan,
egilerek sen ~lkarken,
ince bileginden tutmazsam
at iistiine atmazsam,
seni esir etmezsem.,,!
Tan agarlp atarken,
Terazi ylldlZl batarken,

KOZKAMAN

"

'

mI..?

193

Ty6YH )Kepre CaSlMbIH,

6aUIbIHKeKKe)KaSlMbIH!
3~reH-33CH6HHK6oc PAO
3~KeHHnaTran ceHecce~,
2060 KaH6aUIblHKapa KbmaMblH,
KblpK qoporo cooraT

llibun cl~rgesayamm,
ba~mkokko cayamm!
Engen-eesibiyk bos ordo
6nkeyip attap s6n osson,
kan ba~m kara kllamm,
kirk ~orogo soogat

tugumun diregini yere saplanm,

ba~mlgoge yayanm ben!
Buyiik kaplll yurt saraymdan
egilerek sen ~Ikarken,
hanllglmn talihini karartlp
kirk yigide seni

KapMan6epeMHH!
)KapAa~bl~ )Kapa6onroH co~,
)KaKUIbInbIK
)KepH~KaMa 6ap?
8KTeMYM Ken 6onroH co~, I
enooreH )KepH~KaMa 6ap?'
I
2 0 6 5 Ana 6aHTanAblTapTbln
AnMaM6eT )Kypyn KeTTHAeHT.
Ka6bmaHryyraH MaHacKa
anTbIKanKaqap6aKTblH

karmap beremin!
Cardanln cara bolgon son,
cak~lIlk c6rin kayda bar?
Oktomiim kop bolgon son, I
olbOgonc6rin kayda bar?'
Ala baytaldl tartlp
Almambet ciiriip k6tti deyt.
Kabllan tuugan Manaska
altl kapka ~arbaktln

ganimet veririm!
Cesaretinelde gidince
penahlneredebulacaksm?
Benim hl~mlm artmca I
oliimiin mukadder degil mi?"
Alaca klsragl suriip
Almambet ~ekip gitti.
Kaplan dogan Manas'a gelip,
altl kaplll kalenin

apaCblHAaKenAHAeHT.
2070 MaHaCTblHKYUIYHKYCY
KenAHAeHT,
6aKTaCblKapbIUIAK-onnoK

arasmdak61did6yt.
Manastm ku~ uykusu k6ldi d6yt,
baktasl kan~ Ak-olpok

i~ine girdi.
Manas uyukluyordu,
slk dokunmu~ ak zlrhlm

aHKap3AaHcanblnTblp,
YKTanrypraH 3KeHAeHT.
AT Ty6YPTyHYKKaHco~,
2075 aHooH-Aa6onco AK-Kyna
KbmqaHblnKapancanAblAeHT.
AnMaM6eTTHTaHbIAbI,

aykaradan sallptlr,
uktap turgan 6ken deyt.
At ttibiirtun ukkan son,
ayban-dabolso Ak-kula
kll~aYlp karap saldl d6yt.
Almambetti tamdl,

ustiine ortmii~
uyuyordu.
At seslerini i~itince,
hay van da olsa, Ak-kula
etrafma baktl,
Almambet'i tamdl,

oKypaHblnHPA'3neAK-KynaHbIHycry-MHHeHOHrOHAY!
2080 Can aM aHTTbI~AnMaM6eT:
'AcanaMHbIHcanaM,
aH )KapKbIH,TepeM!'
'AnooAaH 3neHKHMcanaM,
aH )KapKbIH,qOPOM!
AnTaH TonrOHKanMaKTbl, qOPOM,
apanan Kene )KaTaCbIH,
qOpoM!
2085 AHTqbl, Ke6H~ yraMblH, qOPOM:

okuramp ird'elesevin~ i~inde ki~nedi,

Ak-kulamn iistu-minen oygondu! Ak-kula'mn sesindenuyandl kahraman!
Salam ayttln Almamb6t:
Selam verdin sen, Almambet:
'Asalammn salam,
"Selamunaleykum,
ay carkm, torom!'
ay 1~lgl,efendim!"
'Aloodan eleykim salam,
"Aleykumselam,
ay carkln, ~orom!
ay 1~lgl,yigidim!
Altay tolgon Kalmaktl, ~orom,
Altay dolusu Kalmuklann, yigidim,
aralap k6le catasm,~orom!
arasmdange~ip geldin, yigidim!
Ayt~l, k6bin ugamm, ~orom:
Anlat, sozunil dinleyeyim, yigidim,

cyyneqy, ce3Y~ Tbl~UIaHMbIH,qOpoM!' silillo~u, sozun tln~aymln, ~orom!' konu~, sozunil i~iteyim, yigidim."
AnMaM6eTTypyn aHTaT:
Almamb6t turup aytat:
Almambet dedi ki:
'CooraT, cooraT, aH )KapKbIH,TepeM!' 'Soogat, soogat, ay carkm, torom!"'EI~i mujdesi ver, ay 1~lgl,efendim!"
'EoncYH,6oncYH,
'Bolsun, bolsun,
"Olur, olur
AnMaM6eT,qOPOM!'
Almamb6t, ~orom!'
Almambet, yigidim!"
2090' AH-KaHAbIHKblCblHAnTbIHaH,TepeM, 'Ay-kandln klSln Altmay, torom, "Ay Hanln kill AltmaY'I, etendim,
aHbl6eprHH cooraTKa,TepeM!
am bergin soogatka,torom!
el~i bah~i~iver, efendim!
AUIKepecynyy KHw'3KeH,TepeM,
aKbmbIapTbIK6an'3KeH,TepeM,
a6bIAaHMaKyn KHw'3KeH,TepeM!2095 OUIYHYMara coo raT 6ep, TepeM!'
'ATanblKTaHAarbl aHAaH,qOPOM,
Kapa-6epYKTeHAarbl aHAaH,qOPOM?'
'ATanbIKTaHaHq'eeAe, TepeM,
Kapa-6epYKTeHAarbI eeAe, TepeM!
2100 KaH 6anacbl KaHblKeH,TepeM,
KaHAaHKepce~,aMaH Kep,TepeM!'
'OHHon aHTna~,AnMaM6eT,qOPOMAHHEycypMaH, AHHKanbIp,
KaHblKeHreKaMaH HeMeoKworoH?'

A~kere suluu ki~'6ken, torom,

Son derece tatll bir klZ, etendim,
aklll artlk bal'eken, torom,
~ok da akllll, efendim,
abldan makul ki~'6ken, torom!~ok da anlaYI~lI,efendim!
O~unumaga soogat b6r, torom!'
Onu bana ooill ver, efendim!"
'AtalIktan dagl anday, ~orom,
"AtalIk'tan da gilzel mi, yigidim?
Kara..bOriiktondagl anday,~orom?' Kara-boriik'ten de gilzel mi, yigidim?"
'Atallktan an~'oodo, torom,
"Atallk'tan ~ok usllin, efendim, .
Kara-bOriikton dagl 0000, torom! Kara-bOriik'tende usllin, efendim!
Kan balasl Kamk6y, torom,
Han kill Kamkey, efendim,
kanday korson, anday kor, torom!' nasll bilirsen 0 da oyle, efendim!"
'Oynop aytpan, Almamb6t ~orom- "Oyun etme, Almambet, yigidim,
din Busurman,din Kapu,
milsliiman olsun kafir olsun,
Kamk6yge kanday neme ok~ogon?' Kamkey'e kim benzeyebilir?"

194

MANAS DESTANI

2105 AnMaM6eTTypyn aHTaTAeHT:

Almambet. tump aytat deyt:
A.lmambetde dedi ki;
'OUIYHYKannTapMeHaHccaM,TepEJM, 'Ounu kalptar men ayssam torom,"Sozlerim yapmaclk ise
Ka6blpraMAaHKarblHbIll, TepeM,
kablrgamdan kaglmp, torom,
kaburgam kInlsIn, efendim
KaHTYKypyn eneHH,TepeM!
kan tiikiirup oloyn, torom!
kan tiikiiriip oleyim, efendi'
Tanara canap 'IblKKanbl,TepeM,
Talaga sapar ~Ikkall, torom,
boz kIrlara ~lkaYlm, efendi:'
2110 He'IeMep KannTblaHTKaMbIH,
TepeM?' ne~enderkalptl aytkamIn, torom?' .;
.'
'AMaH 60nco, aH )f(apKbIH,'IOpOM,
'Anday balsa, ay carkln, ~orom, "Oyle ise ay 1lgl, yigidim,
ATanblKTaH6ap 60nco, 'IOpOM,
Atallktay bar bolso, ~orom,
Atallk'a benziyorsa, yigidim,
"Ana KOHryH!"Aeup 3neM, 'IOpOM,
"Ala koygun!" deyr elem, ~orom, allkoy kendine, yigidim,
Kapa-6epYKTeH6ap 60nco, 'IOpOM,
Kara-boriiktoy bar balsa, ~orom, Kara-boriik'e benziyorsa, yigidim
2115 "KapMan anrbIH!" Aeup 3neM,'IOpOM! "Karmap algIn!" deyr elem ~orom! getir de aI kendine onu, yigidim, ,
KaH 6anacbl KaHblKeu, 'IOpOM,
Kan balasl Kamkey, ~orom,
haD ~ocugu Kamkey, yigidim,

it';
;f~

KaHblKeHAeH6ap 60nco, 'IOpOM,

KaH He~-MeHTanaUIna,'IOpOM!'
'amy KaHcbI6apnblrbl~, TepeM?
2120 KaH Mara on)f(O

Kamkeydey bar balsa, ~orom,

Kan iefi-men talapa,~orom!'
'Ou kaysl barllglfi, torom?
Kay maga olco

Kamkey'e benziyorsa, yigidim,

hamnla dalama,yigidim!"
"0 nasll sellin olur, efendim?
Bu ganimeti elimden

TanambIn, TepeM,
6Y-Aa KaHCblTapAbIrbIH,TepeM?
)l(ep Ae6euMHHTanaCTbl,TepeM,
3P Ae6eHMHHMaHacTbl,TepeM:
cyy H'IneHMHHTanaCTaH,TepeM,
2125 KeeHYMKanAblMaHacTaH,TepeM!
MeH TanaCTblKe'IneCeM,TepeM,
MeHMaHacraH KeTneceM,TepeM!
)l(a~arbl aHTKaHcec KaHa,TepeM,
MypAarbl aHTKaHcec KaHa,Tep9M?
2130 amy Kaucbl KbISInbl~,TepeM,

talalp, torom,
bu-da kaysl tardlgm, torom?
Cer debeymin Talastl, torom,
er debeymin Manastl, torom:
suu i~peymin Talastan, torom,
kooniim kaldl Manastan,torom!
Men Talastl ke~pesem,torom,
men Manastan ketpesem,torom!
Cafiagl aytkan sos kana, torom,
murdagl aytkan sos kana, torom?
Ou kaysl kIyallfi, torom,

ni~in allyorsun, efendim?

Neden bu kadar harissin, efendim?
Yer demem bell Talas'a,efendim,
er demem bell Manas'a, efendim,
su i~mem beDTaIas'tan, efendim,
kalbim kInldl Manas'a, efendim,
beD Talas'tan gitmezsem, efendim,
beD Manas'tanvaz g~mezsem, efendim!
Eskiden ettigin sozler nereQe,efendim?
Ge~mite ettigin sozler nerede,efendim?
Akllndan neler g~iyor, efendim,

KblSInbllmaH
YSInAbIM,
TepeM!
AHblH 6epH )f(arbIHAa,TepeM,
aTaM KYAa60n60co, TepeM,
3HeMKynAYKyp6aca,TepeM...'
2135 'ATa~ KYAa6on6oco, 'IOpOM,

kIyallfidan
uyaldlm, torom!
Amn beri cagInda, torom,
atam kuda bolboso, torom,
enem kulduk urbasa,torom...'
'Atafi kuda bolboso, ~orom,

bu akImdan g~enlerden
utandlm, efendim!
Sonra, bundan baka,efendim,
babam talip olmadlysa, efendim,
anam klz istemediyse, efendim...!"
"Baban talip olmadlysa, yigidim,

enefi kulduk urbasa,~orom...

Oynop aytak, ay carkIn, ~orom!
Ala koygun Altlnay, ~orom!'

allan klZ istemediyse, yigidim...

~aka ettim, ay 1lgl,yigidim!
Allkoy AltlnaY'I, yigidim!"

Kapc-Kapc Kynyn )f(H6epAH.

2140 KaHTbIll )f(YPAY40poro.
qoponopro KenreH CO~,
EaTbIpMaHac aHTaTAeHT:
'MblHAa TypraH KblpK 40pOM,
COOTTbl
)f(HHAbIMceH Y4YH,
2145caHblUIbIll enryH MeHY4YH!
KblnbImTbl )f(HHAbIMceH Y4YH,
KblpblnbllUKblHMeHY4YH!'
3pTe~-MHHeHTyPAYAeHT,
EO3-'IOnOKTyMHHreHKblprb~H-'Ian
2150 TYYKapMaTbIllKOHAY
AeHT.
'Tyy )f(blrblnbln KanaT', AeHT,
'TymMaHra KonTYKa4aT!' AeHT.

Kars-kars kiiliip ciberdi.

Kay tip ciirdii ~orogo.
C;::orolorgokelgen soft,
Batlr Manas aytat deyt:
'MInda turgan kirk ~orom,
soottl ciydlm seD ii~iin,
saYIlpolgiin men ii~iin!
KIlItI ciydlm sen ii~iin,
kmllkIn men ii~iin!'
Ertefi-minen turdu deyt,
Boz-~oloktu mingen Klrgln-~al
tuu karmatlp koydu deyt.
'Tuu cIgllip kalat', deyt,
'tumanga koltuk a~at!' deyt.

Kah kah giilmeye baladl,

kalklp yigitlere gitti.
Yigitlere gelince
bahadlrManas dedi ki:
"Burada duran kirk yigidim,
zlrhlar YIgdlm sizin i~in,
vuruup oliin benim i~in!
klll~ YIgdlm sizin i~in
klll~ sallaYln beDim i~in!"
Sabaherkenden kalkarak,
Boz-~olok'a binen Klrgln-~al'ln
eline tugu verdirdi.
Tug yere diierse
zaaflmlzl diiman goriir, dire.

Eo3-4onOKTyH6yryHa
Opyc KHlUeHcanAblAeHT.
2155 CeM6epeKTHTapc KoHyn,
MaHacran ypaaH4aKblpbln,

Boz-~oloktun butuna
Oms kien saldl deyt.
Semberekti tars koyup,
Manastap uraan ~aklnp,

Boz-~olok'un ayagIna,
Rus pa-bendi vurdurdu.
Topu giirletip,
Manas dire hayklrarak

3He~ KynAYKyp6aca, 40pOM...

OHHon aHTaK,aH )f(apKblH,40pOM!
Ana KOHrYHAnTblHau, 40pOM!'

KOZKAMAl'l
yu-TYryHAeu Ken KanMaK
lIa6yyu Kouyn )l(H6epAH!
, AJIAa, TepeM, )1(00 KamTbl,
2160 To06a, TepeM, )1(00 KamTbl!'
,AnaMaH, 1I0pOM, anaMaH,
TanaMaH, 1I0pOM,TaJIaMaH!'
KapCblJIAamblll aTblmbln,
KblpK 1I0poHY Kapaca~,
2165 6anKa-MHHeH lIa6blmbill,
6ambl KeCYH 6apanan,
6YTKeH 60UYH )l(apanan,
KOU600pblHAaU Kapa KaH
2170

KouHYHa )l(aMaH TOJIymyn...!

KellKH 6emHM 60JIrOHAO,
BaTbip MaHac Kapaca~,
epKellY 6HUK, MOUHY3YH,
)l(opro 6aCblK 1I0~ KYJIa,

)l(opro Tbl~ AK-KYJIa

21 75 lIOOAblpaTa CanblnTblp,
BaTblp TeHTeK KallbillTblp!!
'BaTblp TepeM KamTbI!' Aen,
'By HeMeHe 60JIAY?' Aen,

m!

Kapa KaHAYY, KeK 6H1TYY,

2180 Ka6blJIaH TYyraH AnMaM6eT

Komo Kallblll 6epHnTJ1p.

n1

Komo Kallblll 6epreH CO~,

KblpK 1I0poro 6am 60JIyn
2185

KblpaH CblpraK KaJIbillTblp.

'AnAa, TepeM KamTbl!' Aen,
'By HeMeHe 60nAY?' Aen,
KeK-TeKeHH TaKblMblHaH
TauAblH 3THH 6enYHTYn,

TapaMblmblH KepYHTyn,
2190 AnMaM6eTKe )l(eTTH AeuT:
'Cap'ana 6amblH 6ypa TYP!
ACTbl~ )l(epre rypa TYP!
Kou 600pblHAau Kapa KaH
2195

KouHy~a )l(aMaH TOJIynryp!

KanblPAblH HmH o~ynryp,
KeU-KamKaHbIH KOOY
KeneT, Ke6y )l(OK,
Ke3eu THUAH TeMHp OK:
can-KamKaHblH )l(apblMbI

KeneT, )l(apblMbl )l(OK,

)l(aH 6amKa THMH TeMHp OK!
2200 TyyraHAaH )l(OOAaHKaqnaraH,
rymMaHra KonryK aqnaraH!
3rnHe caKan KouooroH,
3pAHHeH MYPYT an6araH,
CaKaJIbI )l(OK TaKblpAbI,
2205 AHHH 6Y3YK KanbIPAbIKen KeneT, Ken KanMaK!
Cap'ana 6ambIH oypa TYP!
AnMaMoeT, aCTbI~ )l(epre Typa TYp!'

uy-ttigiindoy kop Kalmak

~abuunkoyup ciberdi!
'A,lda, torom, coo katl,
tooba, torom, coo katl!'
'A,laman, ~orom, alaman,
Talaman, ~orom, talaman!'
K;ifSIldalp atllp,
kIlrk ~oronu karasan,
balka-minen ~abl~lp,
ba!jl kosiin baralap,
bu!tkon boyun caralap,
kolYboonnday kaJrakan
kolynuna camantoluup...!
Kc~~kibeim bolgondo,
BatIr Manas kara!:an,
orko~ii biyk, moyn uzun,
cargo baslk ~on k:ula,
cargo tIn Ak-kula
~oodlrata sallptIr,
BatIr Tentekka~lptIr!!
'BatIr torom katI!' dep,
'Bu nemeneboldu?' dep,
kara kanduu, kok bittiiii,
kabIlan tuugan Allmambet
koo ka~lp beriptir.
Koo ka~lp bergen son,
kIrk ~orogo ba bolup
klran Slrgak kallptIr.
'AId a, torom k atj." d ep,
'
'Bu nemeneboldul?' dep,
K()k-tekeni takImman
taydm etin boltin1:iip,
taramlm koruntiip,
Almambetke cetti deyt:
'Sar'ala bambura tur!
AstIn cerge tufa tllr!
Koy boonnday kara kan
koynuiia caman toluptur!
Kaplrdm ii oiiuptur,
koy-kakamn kobii
kelet, kobij cok,
kozoy tiydi temir ok:
sap-kakamncanml
kelet, canml cok,
can baka tiydi telmir ok!
Tuugandancoodan ka~pagan,
tumangakoltuk a~pagan!
Egine sakal koy~)gon,
erdinen murut alb;agan,
sakall cok taklrdl,
dini buzuk Kaplrdlkop kelet, kop Kalmak!
Sar' ala batnbura tur!
Almambet, astlii (:ergetufa tur!'

195
inek kIll kadar ~ok Kalmuk YIgmma,
korku sallp saldlrdIlar!
"Allah, efendim, diiman ka~tl,
tovbe, efendim,diiman ka~tJ!"
"Alaman, yigidim, alaman,
Talaman, yigidim, talaman!"
Doviiiip atJtllar,
kIrk yigide bakarsan,
baltalarla vurutular,
balarIm gozlerini yararak,
viicutlart yaralanarak,
koyun cigeri kadar kara kan
gogiislerine yaman dolarak...!
Ogleden sonra,akam iizeri,
bak sen u bahadJrManas'a
SIrtI yiiksek, boynu uzun,
sert yiiriik, yiiksek kula at,
~evik yiiriik, Ak-kula at,
bak akJrdaYlpg~iyor,
bahadIrdik kafa ka~lyor!!
"Bahadlrefendim ka~tl!" diyerek,
"Bu nasll oldu?" diyerek
kara kanll, mavi bitli,
kaplan dogan Almambet de
beraber ka~maktaidi.
tkisi birden ka~mca
kIrk yigide ba olarak
kahraman Slrgak kalmltJ.
"Allahlm, efendim ka~u!" diyerek,
"Bu nasll oldu?" diyerek
Kok-teke'ye topugunu vurdu,
taym etini kopardl,
sinirleri goriindii,
Almambet'~ ulau:
"San-ala'mn bamJ~evir!
Durdugun Jerdedur!
I<oyun cigeri gibi kara kan
gogsiine yamandolmu!
Kafirin ii alml yiiriimii,
se~mecengaverlerin ~ogu
geldi, ~ogu yok,
JanIna degdi demir ok,
degme cengaverlerin yarlsl
geldi, yansl yok,
kal~aya degdi demir ok!
DOgaIl diimandanka~mayan
diimana hi~ teslim olmayan!
<;enesi sakalslz,
dudagmda blYlk,
yiizde sakal blrakmayan
bu dini bozuk kafirler,
Kalmuklar Ylglnla geliyor!
San-ala'nm baml~evir!
Almambet, durdugun Jerde dur!"

196

MANAS DJESTANI

AHAa aH1Tbl1\ AnMaM6eT:

2210 'OMypTKaMAa OH )Kapa,
Ka6bIpraMAa KbIpK )KapaKaHpbm'aJI6aH6ap'aTaM,
KaHTeHHMeH 6yryHAY?
eHAe )Kapa 6ap 60nyn,
MeHAe)Kapa )KOKn'3KeH?
qaK 3TMe THHAH 600pra,
Tapc 3TK'a THMH AaJIbIraKaH cap'arbm aKKaM6bl?
KOH 600pbIHAaH Kapa KaH
2220 KoHHY1\aYHyn KaJIbillThIp!'
2215

)l(apa TanKaH 6y MaHac

6ypa TapTa 6epreH'Ie,
AnMaM6eT 6aTbIp YPAY'na,
'Ie1\renre 6aTKaHKapa KaH
2225 '101\ Ka3aMbIH aIIIbIMaH
'IaKblnAan KaHHan )KypynTyp!
bI3blrblHa 'IbIA'aJI6aH
AnMaM6eTmH Cap'aJIa
COOpblcblHAaarbl 6ap,
2230 aK )KYHYHeTJfMH'ne!
bI3blrbIHa 'IbIA'an6aH
)KYHY )KblAbIn KeTm' ne!
KaH 6anacbl AnMaM6eT
KaJI'IaHbill Kapan CaJ1.l\'3ne,
223 5 KaIIIKa TaMaH )KeK' eTYK
'IHpeHe Ten aJIAbl'na,
e6eKTen eAe 60nAY' na,
CapaJIaHbl KaTYY 6YTKa CaJIAblAeHT6epeH 3KeH Cap'aJIa:
2240 YSlnca, KHHH KaJIbl'lbl,
YSln6aca, KYHY-TYHYcerHC KYH
aCTblHAa'Iblrbill )KYPY'IY6epH KeTYHeH6ap'aJI6aH
Ka6bmaH ryyraH MaHacTblH
2245 Kapc anAblHaH 'IblKTbl AeHT.
Cap'aJIaAaH TYIIITY AeHT,
Typa KaJIAbl )KanbIHbln,
MoHHYHa 60TO CaJIblHbln:
, AnAa, TepeM, aH )KapKbIH,
2250To06a,

TepeM, KYH )KapKbIH,

TyyraMaH )KOOAaHKa'lnaraH,
ryIIIMaHra KonryK a'lnaraH!
KOH 600pblHAaH Kapa KaH, TepeM,
2255

KoHHYMa )KaMaH Tonynryp, TepeM!

KanbIPAblH HIIIH 01\ynTYP, TepeM!'
MaHac aHAa aH1Tbl AeHT:
'eH He AeHCHH,aH )KapKbIH, 'IOpOM,

AK-KynaHbIH 6apblHAa, 'IOpOM,

CYYAaHKopKyn KeTeCItH,'IOpOM:
2260 KaH TepeMYH 6apblHAa, 'IOpOM,
)KOOAaHKopKyn KeTeCItH,'IOpOM!
AHAaH 60nco, 6epH TapT, 'IOpOM!

Anda ayttlfi Almambet:

'Omurtkamd,~on cara,
kablrgamda brk cara-

0 zaman Almambet dedin ki:

"Omurgamda on yaram var,
kaburgamda kirk yaram var,

kaynl'albay bar'atarn,
kanteyn men btigtindti?
Sendecara b:1rbolup,
mendecaracokp'eken?
<:aketme tiydi boorga,
tars etk'a tiydli dallgakan sar'aglp :lkkambl?
Koy boonnday kara kan
koynufia uyup kallptlr!'
Cara tapkan bu Manas
bura tarta ber;gen~e,
Almambet batlr urdu' la,
~efigelgebatkan kara kan
~ofi kazandmamday

klmlldayamlyorum bak,
bugtinti ben ne yapaYlm?
Senin de pek ~ok yaran var,
bende yara yok mil?
AtIlan eycigerine degdi,
atllan eydalagma degdi,
oradan san kan akmadl ml?
Koyun cigeri gibi kara kan
gogstine dol up kalml bak!"
Bu yarall Manas,
atlm daha ~evirmeden,
bahadlr Almambet hemen vurdu,
avcuna dolan kara kan,
kazan dolusu a gibi,

~ak1ldapkaYl1lap
ctirtipttir!
Izlgma ~ld' albay
Almambettin Sar'ala
soonsmda agl bar,
ak ctinilno tiydi'le!

kaynayaraktalyordu!
Islya dayanamadl
Almambet'in Sarl-ala'sl,
slrtmda bir akl var,
bu ak kIlIanna degdi,

Izlgma ~ld'albay
ctinti cldlp ketti'le!
Kan balasl Allmambet

lslya dayanamadl,
kIllar dokilldti gitti!
Han ~ocugu Almambet

kal~aYlpkarap sald'ele,
kaka taman <:ek'ottik
~irene tep ald:l'la,
oboktop odo boldu'la,
Saralam katuu butka saldl deytberen eken SaT'ala:

yan gozle etrafa baktl,

~izmelerini ozengiye ge~irip
dizlerini btikmeden
dimdik durdu,
San-ala'Yl slmslkl tuttu,
cesur idi SarI-ala:

uyalsa, kiyn kall~l,

uyalbasa, ktil1lti-ttintisegis kiln
aStinda~lglp <:tirti~tiberi kottinon bar' albay
kabIlan tuugan Manastln
kars aIdman \Iktl deyt.
Sar'aladan tti~ittideyt,
tufa kaldl calImp,
moynuna boto salImp:
'AIda, torom, ay caTkIn,
tooba, torom, kiln carkln,
tuugandanco<ldanka~pagan,
tumangakolluk a~pagan!
Koy boonnday kara kan, torom,
koynuma caman toluptur, torom!
Kaplrdm ii ofiuptur, torom!'
Manas anda ayttl deyt:
'Sen ne deysil1,ay carkln, ~orom,
Ak-kulamn bannda, ~orom,
suudan korkulp ketesin, ~orom:
Kan torofidtin bannda, ~orom,
coodan korku:p ketesin,~orom!
Anday bolso, beri tart, ~orom!

utamnca geride kallrdl,

utanmasagece gtindtiz sekiz gtin
oncilltik eder giderdi artlk peindengidemedi,
kaplan dogan Manas'm
flrladl online ge~ti.
Sarl-ala'danatladl,
durup yalvarmaya baladl,
boynuna mendil sarlp:
"Allah, efendim, ay 1lgl,
tovbe, efendim, gtin Ilgl,
dogall dtimandanka~madm,
dtimana hi~ teslim olmadm!
Koyun cigeri gibi kara kan, efendim,
gogstimti yaman doldurdu, efendim!
Kafirin ii iyi gitti, efendim!"
Manas 0 zaman dedi ki:
"Sen ne diyorsun, ay Ilgl, yigidim?
Ak-kula'mn varllgmda, yigidim,
sudan korkup ka~lyorsun, yigidim.
Bu ban efendinin varllgmda, yigidim,
dtimandan korkup ka~lyorsun, yigidim
Oyle ise haydi ileri, yigitlerim!

KDZKAl\!fAN
Mara KOurKOH
KOurYMtfO~, tfOpOMKeTYMHeHCaJIblU6epH~ep,tfPOM!'
2265 Eypa TapTTbI~,3p MaHac!
AnTaii TonrOHKeu KaJIMaK
KanTanCalIa6ePAHAeiiT,
KypM9 TOHonKHiiAHAeiiT,

haydi, peimden gelin, yigitlerim!"

Geri dondiirdiin, Er Manas!

Altay tolgon lop Kalmak

kaptapsala beIdi d6yt,
kiirmo tonop Iciydi d6yt,

Altay dolusu Kalmuklarm

iistiine dogru yiiriidii,
arkasma zIrhmI giydi,

tfanMaJIYyMblnTblKaJlAblAeiiT!
2270AnMa 6aurryy Koii tfarblp

crapmaluuml/~lk aldl d6yt!

Alma b~tuu koy cragIr

crakmaklItiifegini aldI!
Elma b~h kIlIcmI

KapcblnAaThInKOtirynan,
MaHacrnn ypaaH tfaKbIpaTAnTaii TOnrOHKaJIMaKTbl,
aHbltfaan CaJlAbl
~eiiT!
2275 AnMaM6eT 6aWTan6ap~bl AeiiT,

karsl/datlp koygulap,
Manastapuraan crak1ratAltay tolgon lI::almaktI,
am craapSaldld!6yt!
Almambet b~l:ap bardI d6yt,

Alf-KaHAblHKbICblHAJrrbIHaii
ryy YCTYH9THKTJfAeiiT.
Kyna 6aiiTaJIKYy 6aJIa,
Kyy 6aJIaHblH
2280 KapraJJAaj{
HHHCH
AereH6an'3KeH-

~aklrdatlp salladI,
Manas diye haYkIrIp cragIrdI,
Altay'r dolduran Kalmuklarm
hepsini birden dogradl.
Almambet b~ olup one gecrti,

Ay-kandm kIsm Altlnay

tuu iistiino tikti d6yt.
KuJ,abaytal kuu bala,
kuu balamn
Kargalday
inisid6genbal'eken-

Ay Han'rn klZI Altmayi,

tugunun ilerisinde yakalaYlp aldl.
-5ukula kIsraktaki kumaz oglan,
kumaz oglamn bir kiicriik
adl Kargalday.
erkek karde~i var,

KblpK tfPOHYHHtfHHe
KHpHnKeTKeHryp6aii6b1?

kIrk croronuni~:ine
kirip k6tken turbaybI?

KIrk yigidin arasma,

atlnt siiriip girmez mi?

)K:blnKblnapAblH)KYCTyaJIaT!

Cl/kIlardm ciistii alar!

Yl/kIlann icrindenyiiz at aldl o!

Ciiktop salgan nard'ahp,

begilikke be~t' ahp,

Yiiklii develer aldl,

beylik icrin be~ aldl,

)K:YKTen canraH HapA'aJIbIU,

2285 6enmHKKe OOWT'aJIbln,

'!-

Maga ko~kon ko~um croft,crorom- Bana bagil kuvvetler giicrlii, yigitlerim,

197
kotiimnon sahp beriner, crorom!'
Bura tarttln, Er Manas!

6eur-K9KynTaJIAanKblCT'aJIblU,
)KYKT9PYHYH
aptf'aJIbln,
)KOKTOPYHYH
6aptfa anbln,
oponoii tfaan
On)K'aJIbln,
2290oPOKtfy
CapTTbl
Kourur'aJIbln,
Kepeneiitfaan KeHTT'aJIbln,
KeTMeHtfHCapnbl Kourur'anbln
arap aJITblH,aK KYMYur
aPTHH'aJI6aii
Aa )Kype-r!
2295 MaHacKa)KenHnKenAHAeiiT.
'ATbI )KaKillbl, aii )KapKbIH,T9peM,

be~-kokiil taldalpkIst'ahp,
ciiktoriiniin arcr'ahp,
coktorunun barcraahp,
oroloy craap
orokcru
Sarttlolc'ahp,
ko~~'ahp,

be~orgiilii kIZ aldl,

yiiklerin iyisini aldl,
lazIm olanm hepsini aldl,
sarl/lp Sart'r
hep crapul
aldI,allp,
orakcrI
kIlavuz

k6reley craapkentt'aIIp,
ketmencriSarttl ko~~'ahp
agar altln, ak ktimii~
artin'albay da cilrot!
Manaska celip ik61dideyt.

sarl/lp ~ehri aldl,

kazmacI Sart'r kl/avuz ahp,
san altlnla, beyaz gtimti~ii
tlkhm tlkhm ytikletip gottirdti!
Sonra Manas'a ko~up geldi.

'Atl cak~l, ay carkIn, torom,

"Adl giizel, ay IIgl, efendim,

e3Y )KaKurbl,KYH)KapKbIH,T9peM!ozti cak~I,kiln .carkIn, torom!K93KaMaH~blH6aJI~apbl,T9peM,

Kozkamandm haldan, torom,
AnMaJIbl-6ynaK6aillblHaH,TepeM,
Almah-bulak ba~Inan,torom,
2300 anTbI caH )KblnKbIanraH 633M,Tep9M! altl san cl/kl alJ~anbeem, torom!

kendi giizel, gtin J~lgl, efendim,

Kozkaman'rn crocuklarJ,efendim,
Almah-bulak baJnda,efendim,
altl siirti at aldl, efendim!

TonoHo-6ynaK 6aurblHaH,TepeM,
Tolono-bulak ba~man,torom,
Toryc caH )KblnKbl aJIraH633M,Tep9M! togus san cl/kl algan beem,torom!
~aii
aJI6aiiKenHU633M,T9peM!
Ayday albay ke:lip beem,torom!
CooraT 6apbln aJIaiiH633M, Tep9M!'
Soogat barlp alayn beem, torom!'
2305 AHAa aiiTTbI~ 3p MaHac:
Anda ayttIn Er Manas:
'AHAaii 6onco~, aii )KapKbIH,tfOPOM,
6apca~, "Eapa KoiirYH!" Aeu, tfPOM!'
EaTblp T9p9 aiiTKaHco~,
)KenHnKeTTHKapraJIAaii.
2310 )K:enHuKecceKap~aii,
KeKtf9K93re KeneT~eiiT:
'AcanaM~blHcanaM,
aii )KapKbIH,T9peM!
'Anoo~aH 3neiiKHcanaM,
KapraJIAaii blptfblM!

Tolono-bulak b~mda, efendim,

dokuz siirii at aldJ,efendim!
onlarl stiriip gottiremiyorlar, efendim!
Gidip yagma paYJalaYlm, efendim!"
0 zaman Er Manas dedin ki:

'Anday bolson, ay carkIn, crorom, "Oyle ise ay J~lgI, yigidim,

barsaft"Bara kclygun!" d6p crorom!' haydi sen git var araya, yigidim!"
BatJrtoro aytkan son,
BahadJrefendi bOyledeyince,
c61ipketti Kargalday.
Kargalday da yel gibi gitti.
C6lip k6sseKar'galday,
Kargalday da yel gibi gidince,
Kokcrokozgo ke.Jet
d6yt:
'Asalamdln salam,
ay carklCl,torom!'
'Aloodan eleyki salam,
Kargalday Ircrlm!

Kokcrokoz'egelip dedi ki:

"Selamunaleykiim,
ay 1~lgl,efendim!"
"Aleykiimselam,
Kargalday, turktictim!

198

MANAS DIESTANI

Ai1 )!(apKbIH, bIptlbIM KapranAai1,

2315 MaHaCThIH anraH on)!(ocy KaHAai1?
MeHHH anraH on)!(ocy KaHAai1?'
AHAa ai11ThI~ KapranAai1:
'MaHaCThIrLIH Herei1H?
83~HYKYH

ai1TbIn 6epei1H-

23200n)!(O~-MHHeH Oi1POHoon!
MaHaCTbIrLIH ai1maMbIH!
Arap anTbIH, aK KYMym
apa6ara canaMbIH,
aTKa cypen anaMbIH!'
2325 )KenHn KeTm KapraJ1Aai1,
aprbIMaK aTbIH aKbIpaT.
)KenHn Ke'rKeH KapraJIAaiiAbI
KeKtleKe3 KanMaK tlaKbIpaT:
'KaHTbID aHTtlbI bIpbIMbI,
2330 Kat1TbIn ai1Tt)bI CbIpbIMbI!AtlbITKau Tepe 6epei1H!

2335

On)!(O~-MHHeH Oi1POHoon!
By MaHaCTaH He KaJ1AbI?)K YpITa KanraH Tepe anbIn,
)!(YManaHraH tlan anbIn,

tlbItJKaKTarau 6an' anbIn,

corOHO oonroH TeK'anbIn,
6bItlbIn Koi1roH 6YK' anbIn,
ceHHH on)!(o~ KYPYCYH!
23403n
)!(aKmbICbI 3n aMaH,
KanK )!(aKlIlbICbI, KanK aMaH!
ATTbIH )!(yrYH OOAapbIn,

2345

tla6yynAbI KoHony!
MaHaCTaH TapTbIn ananbI!BHp KYAaiiAau TJfnenH!'
MaHaCTbI KecTei1 tlanTbI AeHT,
KeKtleKe3AeH 6y KanMaK
qaan KenHn )!(eTTJfAei1T.

By MaHacKa )!(eTKeH~e,
2350 aTTbIH OOCbIHTapTKaHna,
Kapa KaHnyy, KeK 6HTTYY,
Ka6bInaH ryyraH AnMaM6eT
Kom KeMeK8H CLIp HaH3a
2355

KonryKKa KbICbIn anAbI nei1T,

qbI~KbIn~amKaH KynYKTY,
qbInKbInAamKaH yyn~y
Ka6bInaH ryyraH AnMaM6eT

bIprbITa Koi1yn HPAHnei1T!

epK8t1y 6Hi1K, MOHHY3YH
2360)!(opro
6acbIK tlO~ Kyna,
)!(opro TbI~ AK-Kyna,
aTKaHTaMai1 cypynTyn,
apK~aH caHbIH TVPynTyn,
36HCHH)!(arbIH 3~Kei1THn,
23653pKemTeH

MOHHYHKoHKoHryn,

6aCTbIpbIn KenAH 3p MaHac!

KapMaH anAbI~ AnMaM6eT:

Ay carkIn, lr~lm Kargalday,

Manastm al~:anolcosu kanday?
Menin algan olcosu kanday?'
Anda ayttln Kargalday:

Ay llgl, ttirkiiciim Kargalday,

Manas'm aldlgl ~apul ne kadar?
Ben ne kadar ganimet aldlm?" .

'Manastlgm neteyn?
Oziinniikiin aytlp bereynOlcon-minen oyron bol!

"Manas'mkinden sana ne?

Seninkini soyleyeyim!
Ganimetin batsm!
Manas'mkini soylemem!
sari alnnla beyaz giimiiii

Manastlgm aytpamm!
Agar altln, alckiimii~
arabagasalanun,
atka siirop aI/lInIn!'
Celip ketti Kclrgalday,
arglmak atln akIrat.
Celip ketken Kargaldaydl
Kok~okoz Kalmak ~akIrat:
'Kay tip ayt~1mndl,
kaytlp aY~1 smndl!A~ltkan terebereyn!
Olcon-minen oyron bol!
Bu Manastan Il1ekaldl?Curtta kalgan tere ahp,
cumalangan ~:il ahp,
~l~kaktaganbcu'ahp,
sagona bolgOI1tek'ahp,
bl~lp koygon buk'ahp,
senin olcon kulrusun!
EI cak~ISIel alman,
kalk cak~lsl, kalk aman!
Attln ciigiin Q()danp,
~abuuldl koyolu!
Manastan tartl]) alah!Bir Kudaydan l:ileli!'
Manastl kosto~r~aptl deyt,
Kok~okozdoy bu Kalmak
~aap kelip cetti deyt.
Bu Manaska cetkende,
attln oosm tartlcanda,
kara kanduu, k5k bittiiii,
kabllan tuugan Almambet
ko~ komokoy sir nayza
koltukka kIslp :ildl deyt,
~lnkIlda~kan kiiJiiktii,
~ukIld~kan uuldu
kabllan tuugan Almambet
Irglta koyup irdi deyt!
Orko~ii biyk, moyn uzun
cargo baslk ~ofi kula,
cargo tin Ak-kula,
atkan tanday suriiltiip,
arkaday samn tiiriiltiip,
ebisin cagm eft~~eytip,
erke~teymoynun koykoytup,
bastmp keldi Er Manas!
Kannay aldlft Almambet:

0 zaman Kargalday dedin ki:

arabayadolduraYlm,
onu ala ~ektireyim!"
Y el gibi gitti Kargalday,
cins anna hayk!rarak.
Yel gibi giderken Kargalday,
Kok~okoz Kalmuk ~aglrdl:
"Bir daha soyle tiirkiinii,
soyle sozcii Slmm!
Yumuak den vereyim sana!
Ganimetin batsm!
Manas ne zaman ne verdi ki?
Yurtta kalan deriyi allp
ie yaramaz ihtiyariarl allp,
ishal ~ocuklan allp,
huysa torbasl imi tekeleri allp,
igdi edilmi bogalan allp,
senin ganimetin kurusun!
ilin iyisi ili kurtar.r,
halk!n iyisi halk! kurtanr!
Ann yiikiinii atarak,
~apuluda blrakallm!
Manasi ganimet alallm!
Tann'dan talih dileyelim!"
Manas'a dogru ko~turdu,
bu Kalmuk Kok~okoz,
~abucak geldi oraya.
Manasin JanIna gelince,
ann agzml ~ekti,
kara kanll, mavi bitli
kaplan doganAlmambet,
~ift piiskiilIii mlzragl aldl,
koltuguna slkl~tlrdl,
~uradaki~neyen atlarl,
itiip tepien oglanlan,
kaplan dogan Almambet
hep birbirine kattl!
Slrtl yiiksek, boynu uzun,
yiiriik kula all
yiiriik ~evik Ak-kula'YI
alan tan gibi panldattl,
dag k~u gibi budunu burdurdu,
hafif~e yanlanm oynattl,
teke gibi boynunu uzattlrlp,
bu alIa flrIadl Er Manas!
Almambet'i durdurdun:

2"

KOZKAMAJll
'ATbI )l(aKIllbI, aii )l(apKbIH, qOPOM,
e3Y )l(aKIllbI, aii )l(apKbIH, qOPOM!-

KOiiCO~qy,qOPOM,
OiiHOn Kynyn aiiCCa~qbI, qOPOM!
MeHRH aTaM )l(aKbm-6aii, QOPOM,
)l(aKbm-6aii-MRHeH
6RP TyyraH, qOPOM,

KapTaiiraH~aKe3KaMaH,qopoM,
2375 anTbIMbIIllKa qbIKKaH~a, qOPOM,
aTTaHbm canap KenreHAe, qOPOM,
aqyynaHbm Koii6ocYH, qOPOM!
KaprbIwbI 6RCKe TJfii6eCRH, qOPOM!AqyynaH6aii TYpa TYP, qOPOM!
2380 On)l(OHY KaiiTa canbI~ap, qOPOM,
on)l(O 6enyn ananbI, qOPOM,
On)l(O~OHKYPY KananbI, qOPOM,
RqR KYHyn )l(aTK~ap,
qOPOM!'
Arap anTbIH, aK KYMYW
2 3 8 5 anbIn KenRn canraH co~,
on)l(O 6enyn anraH CO~,
KaHTa )l(yp~y~, 3p MaHac.
Kene )l(aTaT 6RP )l(on~o,
MbIp~aH apKap aTbIIllbm,
23906eKTep~eH
6eKeH aTbIIllbm,
yii~y KeCTeii )l(YP~y ~eHT.
)l(on~o TYpraH 6RP YHr8
)l(eTRn 6ap~bI~, 3p MaHac:
6Rpre 6apraH KanMaKTap,
2395 6Rpre 6apraH qoponop,
aH~a Kallbln K~blnap,
apaKbl RqRn Mac 6onyn.
OIllY )!(ep~R Kapaca~,
MacTap 6onyn YPYIllTY!
24 0 0 KblHblKTaHbln KanraH CO~,
Ke3KaMaH~bIH 6anacbl
KeKqeKe3 ~ereH 6y KanMaK
apaKblra YYHY can~bl ~eHT.
AH~a TypraH KblpK qOPO,
2405 6aTblp TyyraH 3p MaHac
yYHY RqRn anraH CO~,
6RnRH6eH )l(aTbm Kan~bI ~eHT.
MaHaCTblH RQR KYHreH CO~,
2410

epKeqy 6RHK, MOHH Y3YH,

)l(opro 6aCblK QO~Kynaa
MRHe KaIllTbl~, 3p MaHac!

2415

AK-KenTe-MRHeH KeKqeKe3
MaHacTbl aTbln KeTTR ~eHTKon OpTO~OHOKTRH~R!
TRHreH )!(epR, Kapaca~,
TJfHreH )!(ep" 6apMaH:
QblKKaH )!(ep", Kapaca~,

TOryC KapblIll )l(apa~aH!

KanqblraH bln~blH KynMbl,
2420 KopKypan KeTT"~, 3p MaHac!-

199

'A.tI cakl, ay car]<1n,~orom,

ozli cakl, ay carkm, ~orom!-

"Adl giizel, ay llgl, yigidim,

kendi giizel, ay llgl, yigidim!

A~:uulanbaykoyslon~u,~orom,
oynop killiip ayssan~l,~orom!
Mc~ninatam Cakl;p-bay, ~orom,

Hiddetlenme, yigidim,
oynaYIP, giiliip, konu, yigidim!
Benim atam Caklp-baY'ln, yigidim,

Caklp-bay-minen

Caktp-bay'm
kardeidir, yigidim,
ihtiyar Kozkaman, yigidim,
altmlma girdiginde, yigidim,
atlamp sefere ~lkrnl, yigidim,
hiddetlenmesin, yigidim!
Bedduasl bize dokunmasm, yigidim!

bir tuugan, ~orom,

kalrtaygandaKozkaman, ~orom,
altlmlka ~Ikkanda, ~orom,
att,anIpsapar kelgt~nde,~orom,
a~1Julampkoybosilln,~orom!
KargI1biske tiybesin, ~orom1ACjuulanbaytufa tur, ~orom!
Oll::onukayta sahl5ar,~orom,
olc:o boliip alah, ~;orom,
olc:odonkuru kalab, ~orom,
i~i kiiyiip catkand.lr,~orom!'
Ag;ar altm, ak kiirllii
ahp kelip salgan son,
olco boliip algan :;on,
ka~{taciirdiin, Er ~l1anas.
Kele catat bir coldo,
adlrdanarkar atJlp,
boktordon bokon atJIp,
iiydii kostoy ciirdii deyt.
Coldo turgan bir uygo
cetip bardIn, Er Manas:
birge bargan Kalmaktar,
birge bargan ~orolor,
anda kahp kaldllar,
arakl i~ip mas bolup.
O~u cerdi karasan,
mastar bolup urutu!
KIYlktamp kalgan son,
Kozkamandm balasl
Kok~okoz degen bu Kalmak
arakIga uunu saldl deyt.
Anda turgan kIrk ~:oro,
batIr tuugan Er Manas
uunu i~ip algan son,
bilinbey catlp kaldJdeyt.
Manastm i~i kiiygon son,
orkti<;ii biyk, moYlrluzun,
cargo baslk ~on kulaa
mine katJn,Er Manas!
Ak-kelte-minen Kcjk~okoz
ManastJatlp ketti I:leytkot ortodon ok tiydi!
Tiygen ceri, karasan,
tiygen ceri baraday:
~Ikkan ceri, karasan,
togus kan~ caraday!
Ka);J<;:lgay
IldlY kuladl,
korkurap kettin, Er Manas!-

Hiddetlenme, dur, yigidim!

Ganimeti geri gotiiriin, yigitler,
ganimeti boliielim, yigitler.
ganimetten mahrum kalallm, yigitler,
i~i ramp tutuuyor, yigitler!"
San alhnl beyaz giimtiii
getirip ortaya koyunca
ganimeti boltitip almca,
geriye dondiin Er Manas.
Geliyor iken bir roldan,
dagdadag k~u vurdular,
tepectegeyikler vurdular,
evin yolunu tuttular.
Yolda duran bir eve
gidip vardm Er Manas.
Seninle berabergiden Kalmuklar,
seninle beraber giden yigitler
geceorada kaldllar,
rakl i~ip mest oldular.
Ne yaphlar dersen,
sarho olup, vurutular!
Hiddetlenip ktzltllar.
Kozkaman..n ~ocugu.
Kok~okoz denen bu Kalmuk,
raklya zehir aklth,
oradaki kIrk yigit hep,
bahadlr dogan Er Manas da
hepsi bu zehiri i~ti,
kendini bilmez yatlp kaldllar.
Manas..n i~i yamyordu,
Slrtl ytiksek boynu uzun,
sert yiirtiyti1ti btiytik kula'ya,
binip ka~tm Er Manas!
Kok~okoz Ak-kelte'yi
Manas..n arkasmdan attl,
kolunun ortaslndan vurdu!
Degdigi yere bakarsan,
degdigi yer kiirek gibi.
~Iktlgl yere bakarsan.
dokuz karl yara gibi!
attanyere yuvarlandt,
hlrtldlyordunsun Er Manas!

i~~i
MANAS JDESTANI

200
-YwAe )KaTKaH KaHblKeW
KepeTHHAe6HneT AeWT,
KaH TeMHp Aapbl anaT AetiT.
MaHaCTbl KeCTeO canaT AewT.
2425 KeK-AocKoKryH aCTblHAa
6aTbip ryyraH MaHaCKa
)KeTe KenHO )KaTTbIAewT.
KatiHaTMa Kapa AapblHbl
KatiHaTbID KyiiAy )Kapara:
2430 cypTMe Kbl3bln AapblHbl
cyp-ryo KOifAy MaHacKa.
MeKeAern KaH-KO)KO
)KeTe KenAH MaHacKa.
KYH OH 3KH 6onroHAo
2435 TVH OH 3KH 60nroHAo,
)KaKlIIbI 60nAY~, 3p MaHac!
AHnaHa Kapaca~,
enrOH 3KeH KblpK tJopo!
2440

AHAa arnbl~, 3p MaHac:

')Kaf\rblc KaHmO )KypetiH,
)KacaraHAaH mnetiH,
)KaCaraHAaH )Kap 60nco,
)KaM oonHtiSi KonAOCO,

KblpK tJOpOMAYmnetiH!'
2445 ATKa MHHHOKeTnt AetiT,
MeKere 6apblO )KeTnt AewT.
MeKeAerH )KelTH 3I1IHK,
)KeTTH 311IHKKeCHWHAbl,
TeropOKTYH TOpor6yptJYH
2450TepT aWJIaHaKbIAbIPAbl:
'KblJI6araHblM )KOr-3JIe
)Ka~rbIC KaHTbln )KYPOMYH?
)KacaraHAaH )Kap 60JIco,
)KaM OOJIHWSI
KOJIAOCO,
2455 KblpK tJOpOMAYmJIeWMHH!'
)Kep aCTblHAa KHp6ereH,
3p Ha3ap THwreH KYJI 3KeH,
KYAaw KblJIraH 3P 3KeH:
2460

KblpK tJopo TYPAY,THpHJIAH!

'MaHaCTaw3pre 6apaJIbl!' Aen,
aTKa MHHHn KeTTH AeWT,
MeKere 6apbln )KeTTHAeWT.-KaHblKew YWYHAe)KaTbln,

2465

TYHAe TYIIITY KepAY AewT.

'EaTblp TepeM KeJIAH!' Aen,

2470

'EynKYJIAeKTYH TapTTbI!' Aen.

'3~reH-33CH 6HWK60c opAoro
Ka6blJIaHMaHac KeJIAH!' Aell,
'KaK TOpYMHOH6allIblHAa

'EallITarblAaw 60JIAY!' Aen,

60JIOT erG )KaTTbI!' Aen,

'KOWHYMa KaTbin anAhIM!' Aen
'Ey HeMeHe 60JIOT?' Ael1.
'TYIIIYMAY KHMre aWTaM?' ]\en.

-Uydo catkan Kamkey

keretinde bilet deyt,
Kan Temir darl alat deyt.
Manastl kostop salat deyt.
Kok-doskolktunastmda
batlr tuugan Manaska
cete kelip cattl deyt.
Kaynatma }:aradanm
kaynatlp kuydu caraga:
siirtmo kIztl danm
siirtiip koyclu Manaska.
Mekedegi I<:an-koco
cete keldi Manaska.
Kiin on eki bolgondo
tUn on eki bolgondo,
cak1bolduii, Er Manas!
Aylana karn~an,
olgon ekeDkIrk ~oro!
Anda ayttln, Er Manas:
'Cangls kantip ciiroyn,
Casagandantileyn,
Casagandancar bolso,
cam ooliyya koldoso,
kIrk ~oromclutileyn!'
Atka minip ketti deyt,
Mekege barlp cetti deyt.
Mekedegi c,6ttieik,
cetti eikke siyndl,
togoroktUn tort bur~un
tort aylana ~ldlrdl:
'Ktlbagamm cog-ele
cangls kantlp cUromiin?
Casagandancar bolso,
cam ooliYY~1koldoso,
kIrk ~oromdu tileymin!'
Cer astmda kirbegen,
Er Nazar tiygen kul eken,
Kuday kllgan er eken:
kirk ~oro turdu, tirildi!
'Manastayerge barall!' dep,
atka minip ~;ettideyt,
Mekege banp cetti deyt.-Kamkey tiytindo catlp,
ttindo ttitti Icordtideyt.
'Batlr torom keldi!' dep,
'Batagldayboldu!' dep,
'Btilktildoktun tarttl!' dep.
'Engen-eesi biyk bos ordogo
kabllan Manas keldi!' dep,
'Kak tortimrlon balnda
bolot ogo cattl!' dep,
'Koynuma katlp aldlm!' dep,
'Bu nemenebolot?' dep.
'Tti~timdti kimge ~lytam?' dep.

Evde kalan Kamkey'in

iyine dogmu, bilmiti bunu,
Ran Temir'in ilacml allp,
Manas'a gotiiriip vereyim dedi.
Kok-doskok'un altmda
bahadlr dogan Manas'a,
yetiip geldi.
Kaynatmallk kara ilacl
kaynatIp stirdti yaraya;
stiriilecek kIzI! ilacl da
stirdti Manas'a.
Mekke'deki Kan-koco,
yetiip geldi Manas'a.
On iki gtin geyince,
on iki gece olunca
iyiletin Er Manas!
Etranna bakImnca
kIrk yigit olmtitti!
0 zaman dedin ki Er Manas:
"Yalmz nasI! yalyaYlm?
Yaratan'a yalvaraYlm,
Yaratanlm yar olursa,
ttim evliyalar yardlm ederse,
kIrk yigidimi geri isteyeyim!"
Atma binip gitti,
Mekke'ye varlp girdi.
Mekke'nin yedi kaplslda,
her kaplda dua etti,
Mekke'nin dort bucaglm
dort defa dolatl:
"Yapmadlglm i kalmadl,
imdi nasll yalmz giderim?
Yaratan bana yar olursa,
ttim evliyalar yardlm ederse
kirk yigidimi geri istiyorum!"
Ri~ yer altIna girmemi~ olsa da
Er Nazarln sevdigi bir kuldu,
Allahln yarattlgl bir erdi:
kirk yigit kalktl dirildi!
Er Manas'a gidelim dire,
atlara binip ~Iktllar,
Mekke'ye vanp girdiler.
Kamkey evdeydi,
gece bir rtiya gormii~tii.
"Bahadlr efendim geldi,
i~ler eskisi gibi oldu.
banasarI!dl!" dedi,
"Biiyiik kapI!1ak saraya
kaplan dogan Manas girdi!" dedi
"Benim efendimin ba~lnda
~elikten bir ege vard.,
allp koynuma attlm onu!
Bu ne demek olsa gerek!
Riiyaml kime soyleyeyim?

KOZKAMJ\N
,AK CeeK Ka~bIH 6anaCbI
AmbIHaiira 6apaiiH!
AK CeKTYH6anaCbI
aKbIJI-MHHeH)KPYP!' Aen.
EeTH-KOJIYH )KyyaT AeuT,
24806e-A33peT )KY3YH aptJbITAeuT,
6acbIn KeJIAHKaHbIKeU,
AmbIHaura aU1T'3JIe.
AnTbIHaii TYPyn MbIHbI aiiTaT:
,A KaHbIKeu, 3)KeKe,
24 85 6ambI~a auJIap TYyraHbI,
6aTblp Tepe~ TYP6aii6bI?
Aii arbIJIa KYH ryyca,
KbIpK tJopo TYP6au6bI.?
3~eH-33cH 6HUK 6oc PAO
2490 3~Kei1mn THrun canraH CO~,
6aTblp Tepe~ KeJIreHH,
6anKbln )KaTbIn KanraHbl.
06o0AaH 6oc TYPYMTaii,
6oc ToprouAY KapMaca,
2495 Ke3KaMa~bIH 6em yYJIY
6aTbIp Tepe~ eJITYpeT!
KaK TepeHYH 6amblHa
60JIOTere )KaTKaHbl

6ouy~a3pKeK
2500

6ana 6yrynTYp!)KeJIeHym capbl Kep'3KeH,

KeK )Kan Te6eT 6epy 3KeH,
aTaCblHaHapTbIK 3P 3KeH!
ATacbI aHbI KepreH CO~,

AK-KYJIaHbl TOuYHa
2505 couroH 3KeH TYp6au6bl?
)Ka~rblc

MepceT 6oJIAY!' Aen,

'Tau-6YYPYJIAY MHHHnTHp,
TerepeKTYH TepT 6YptJYH
6yryHAeH )KPYK canblnTblp!
251 0 Ko~yp-6au-MHHeH canbImbill,

2515

)KOJIOU-MHHeHKapMambln,
KanblPAblH KaHbl He3-Kapa,
aHbl-MHHeH KapMambln
)KaTKaH3KeH Typ6au6H?'
Ka6bIJIaH TeHTeK KeJIAHAeuT,
KauTbln KeJIAHMeKeAeH.

Ii

Ke3KaMa~b1H 6aJIAapblH,
Kanblp KaJIMaK eJITYPAY.
Kanblp eJIyn KanraH CO~,
25 20 KaHTa )KeJIHn KeJIreH CO~,
AH-Ka~bIH KbICbIHAnTbIHaH,
aHbl Kepyn anraH co~,
Ka6blJIaH TYyraH 3p MaHac
2525

)KaHbl~arbl An6apCTbl
KapMan aJIAbl ca6blHaH,
cyypyn anAbl Ka6blHaH
)Kemn tJaan HpepAe,

201

'Ak sook kandIi1 balaSI

Asil hamn ~ocugu,

,o\ltInaygabarayn!
,o\k soktiin bala:;1
akIl-minen corur!' d6p.
B6ti-kolun cuuat d6yt,
t>6-deeretciiziin arIt d6yt,
basIp k61di Karuk6y,
i\.ltInayga aytt' e:le.
i\.ltInay turup mlm aytat:
,A Kamk6y, eceke,

AIunay'a gideyim!
Asil hamn ~ocugu,
akIl ile yorar bunu!" dedi.
Elini yiiziinii YlkaYlp,
teharet allp yiiziinii silip

baInaaylar tuugam,
batIr toron turba.ybI?
l\.y agl1a kiln tullsa,
(I kIrk oro turbaybl?
Engen-eesibiyk bos ordo
enkeytip tigip salgan son,
batIr toron k6Ig(:ni,
balklp catIp kali~anl.
Oboodan bos tuJ:umtay,
bos torgoydu kwrmasa,
Kozkamandm b(:~ uulu
batIr toron oltiirl)t!
Kak toroniin bama
bolot ogo catkam
boyuna 6rkek
bala biitiiptiir!Colonii~ sari k6r'6ken,
kok cal tooot born 6ken,
atasmanartIk er 16ken
,
Atasl am korgofl son,
Ak-kulam toyuna
soygon eken turllaybl?
Caiigls mersetboldu" dep,
'Tay-buuruldu miniptir,
togoroktiin tort bur~un
biitiindon coruk ~;alIptIr!
Konur-bay-minen salI~lp,
Coloy-minen karma~lp,
Kaplrdm kam Nez-kara,
am-minen karma~lp
catkan eken turb~lybi?'
Kabl1anTentek keldi deyt,
kaytIp keldi Mek'~en.
Kozkamandm baldann,
Kaplr Kalmak oll:iirdii.
Kaplr oliip kalgan son,
kayta celip kelgen son,
Ay-kandln klsln Altmay,
am koriip algan son,
kabl1antuugan ElrManas
camndagl Albarstl
karmap aldl sabinan,
suurup aldl kablnan
cetip aapirerde,

~lkIp geldi Kamkey,

Altmay'a anlattl.
Alunay unudedi:
"A, Kamkey karde~igim,
bamaaylar dogmasl
bahawr efendine delalet degil mi?
Ay IIgmda giine dogmasl
kIrk yigide delalet degil mi?
KapIsI biiyiik ak ~adlrl
egilip diktigin vakil,
bahadlr efendin geldigi vakil,
akar gibi yaup kalmltl.
Havadan boz atmaca eger,
u boz klrlanglcl tutmasaydl,
Kozkaman'm be oglu,
bahadlr efendini oldiirmiitii!
Efendinin bamda,
duran ~elik ege ise,
karnmda bir erkek ~ocuk
oluyor, demektir!
Yama~taki dag ~aylagl imi,
klr yeleli erkek kurt imi,
atasmdanda gii~lii bir er imi.
Atasl onu goriince,
Ak-kula au ziyafette
kestirmez mi?
Biricik ~ocugu oldu diye
Tay-buurul'a binip,
dairenin dart yamnl,
atla dolaacaktlro!
Konur-bay'la ~arpllp
Coloy ile giireip
kafirin ham Nez-kara
onunla da giireip
durmayacak ml o?"
Ateli can bu kaplan geldi imdi,
Mekke'dendondu.
Kozkamamn ~ocuklarml
kafir Kalmuklarl oldurdu.
Kafir Kalmuklar olunce,
0 da doniip gelince,
Ay Hanin klZI AltlnaY'I,
onu goriince,
kaplan dogan Er Manas
yamndaki klllCl Albars'l,
yakaladl sapmdan,
~ekip slYlrdl kmlndan,
tam savuracagl vakit

202

MANAS DESTANI

KapMaM an~bI~, KaHbIKeM:

.AKaM, TepeM, He 6on~y~?
2530 AnTaM TonrOH KanMaKTbI
aHbI qaan anra~a,
onJKOnOrOHKapa 6eTMbI~aH KeCHHKepecYH!
TOKTO, TepeM, KYH JKapKbIH,
2535ceH KeTKenH, Ken 6on~y, TepeM,
JKbln OH 3KH aM 6o~o,

TepeM!

CarbIHraH~aH caprap~bIM, TepeM,

JKaHbIM JKaMaH KbIMHanAbI, TepeM!
eHHH Kecy~ KeTKe~e, TepeM,
2540 Kep6ereH ~a Kep 6on~y, TepeM!

kannay aldIn, Kamkey:

.Akay., torom.. ne boldun?
Altay tolgon :Kalmaktl
am ~aap alganda,
olcologon kara betmmdan kesin korosun!
Tokto, torom, kiln carkm,
sen ketkeli, kijp boldu, torom,
cll on eki ay tooldo,torom!
Sagmgandan~argardlm, torom,
carum caman [<JynaldI,torom!
Senin kosiln ketkende, torom,
koroogon da kor boldu, tor6m!

'""""OO,K'",ko,
Am~ "o"dim"o "p",O""",
AI","dold""" ",Im'kl",
kmpg",i'di,i"do
g'"im"","m""""'."k'd'",

b""'"Mm!
O'"go"""o""dim

'O"&idcli,okold""o"dim
ooiki.,old"'oodim!
hM"'"doo'."',m"oodim
,ok,ok'm"o'im
g".'i" oo"i ,&mo,cli "",im
g""'imk&old'.o"",im!

If

VI

10

AK-Kyna apblraH3KeH,
MaHac-KaHKapblraH3KeH.
KaHblKe~HH anraHbI
oryc 3KHXbm 6onroH 3KeH,
6olOHa6y-rKeH6anacbl
xeTH aH6y-rKeH3KeH.
Oopbm XaTKaH3p MaHac

i\k-kula angan .~ken,

lv1anas-kankanj~aneken.
Kamkeydin aIganl
otus eki cIl boli~on eken,
boyuna biitkon balasl
ceti ay biitkon eken.
Oonp catkan Er Manas

Ak-kula zaYlflaml~tl,
Han Manas ihtiyarlaml~tl.
Kamkey'i alall,
otuz iki yll olmu~tu,
karnmdaki ~ocuguda
recti aYl bitirmi~ti.
Manas basta yatJyordu,

KblpK 'IOpOCYH
'IaKbIp~bl:
'KanbIp-MHHeHEycypMaH, 'IOpOM,
Kan'Ian anraH KblpaMap, 'IOpOM,
3nH-MHHeHxypryMaH, 'IOpOM,
3K'Ien aJIraH3peMep, 'IOpoM!-

kIrk ~orosun~a}~rdl:
'Kaplr-minen Busurman, ~orom,
kal~apalgan kIrandar, ~orom,
e:li-minen curtundan, ~orom,
e:k~p aIgan ererider,~orom!-

kIrk yigidini ~aglrdl:

"Kafir ile miisliimandan, yigitlerim,
tek tek se~ildiniz hep, yigitlerim,
il ile yurttan, yigitlerim,
s~ilip aIm an erler, yigitlerim!

Atandanm aydatlp, ~orom,

aydap bir kalm I:edirtken, ~orom,
siirortoriim aydatkan, ~orom,
siirdiiriip kalm cedirtken, ~orom,
ataslmn toriindct, ~orom,
a~ bilekten saydlrgan, ~orom,
namlstJkoldon l:aydlrgan, ~orom,
kan balasl KamJkey,~orom,
cet'ay boyuna

Develeri siirdiiriip, yigitlerim,

gelin hediyesi verdirttim, yigitlerim,
~ekici hayvan gorderip, yigitlerim,
gelin hediyesi verdirttim, yigitlerim,
babaslmn ba~ ko~esinde, yigitlerim,
~lplak bilegimi kesti, yigitlerim,
namusunu temizledi, yigitlerim,
hall klZI Kamkey'in, yigitlerim,
kammda yedi ayllk ~ocuk vaT,

ATaMapblM ati~aTbln, 'IOpOM,

aH~an 6Hp KanblHxe~HpTKeH,'IOpOM,
1 5 cypeprepYM au~aTKaH,'IOpOM,
cyp~ypyn KanbIHxe~HpTKeH,'IOpOM,
aTaCblHblH
TepYH~e,'IOpOM,
a'I 6HneKTeHca~bIpraH, 'IOpOM,
HaMbICTbI
Kon~OHTaH~bIpraH,'IOpOM,
20 KaH6anacbl KaHbIKeu,'IOpOM,
)KeT'aHoolOHa

6y-rynTYP,'IOpOM!
biitiiptiir, ~orom!
3n Kepe' neK 60K 3ne, 'IOpOM,
El koro'lok bok ele.. ~orom,
)KOOKepe-'neK )KalIl
coo koro-'lok c~l
3ne, 'IOpOM,
ele, ~orojm,
YKTan 6Hp )Kacca,oHroTKYH,'IOpOM, Uktap bir cassa oygotkun, ~orom,
25 blunan 6Hp )Kacca,coopaTKbIH,'IOpOM, Iylap bir cassa, sooratkm, ~orom,
KecYHYHKHPHHcana )KYP,qOPOM!
kosiiniin kirin sala ciir, ~orom!
)Ka3a 6Hp TaHblMKblC6onco, qOPOM, Caza bir taYlm kls bolso, ~orom,
)KepHH6Hp Taan 6epH~ep,'IOpOM!
cerin bir taap beriner, ~orom!
Eau~blH 6Hp yyny EaKaHbIM,qOPOM, Baydm bir uulu BakaYlm, ~orom,
30 Kepec 6Hp Ke6HMYKTy~6y, qOPOM,
keres bir kebim uktunbu, ~orom,
KeMHH6Hp TOHYM6blIIlTbl~6bl, qopoM?kemin bir tonurr1 bl~tlnbl, ~orom?
AanaMAaH3M~HeTeMYH,'IOpOM,
Aalamdan emdi otomiin, ~orom,
aK KaMbllIlblM opynTYP, qOPOM,
ak kaml~lm oruptur, ~orom,
KaHKaMbIMbl KaMAaHrbIH,
'IOpOM!
kan kamlndl karndangm, ~orom!
35 KaH 6anaCblKaHblKeu, 'IOpOM,
Kan balasl Kamkey, ~orom,
)KaSlKep6e qaq OOpbIHT,qOPOM,
caya korbo ~a~ oonyt, <;:orom,
)KblpTbmaKep6e 6eT OOpbIUT,
qOPOM! clrtlla korbo bet oonyt, <;:orom!
Acbmbl~ 6onco, KepepcYH,'IOpOM,
Asliin bolso, kclrorsiin, ~orom,
a3a6bl~ 6onco, TapTapCblH,
qOPOM!
azabln bolso, tal1arsln,~orom!
40 A6eKe, Ke6elIl, 3KH yyn, 'IOpOM,
Abeke, Kobo~, ,~ki uul, <;:orom,
aUTKaH6Hp Ken YKT\j~6y, qOPOM?
aytkan bir kep uktunbu, <;:orom?
AcTblMa ~aSlpKbm~bl~6bl,EaKaH?
Astlma dayar klldlnbl, Bakay?
3HAH6alIl-aSlrblMTapTbl~ap,EaKaH!' Endi ba-ayaglrlltartlnar, Bakay!'

yigitlerim!
il gormedi, heniiz biT hi~, yigitlerim,
dii~man gormedi, heniiz
~ok gen~, yigitlerim,
uyursa uyandmn, yigitlerim,
aglarsa teselli edin, yigitlerim,
goziiniin kirini Ylkaym, yigitlerim!
Yavrum kIz olursa, yigitlerim,
bir yer bulup verin, yigitlerim!
Bay'm tek oglu BakaY'lm, yigidim,
vasiyetimi duydun mu, yigidim,
kefenimi bi~tin mi, yigidim?
Alemden artlk giJ<;iiyorum,yigidim,
ak kaml~lm kopanllyor, yigidim,
han kabrimi hazlrlatln yigidim!
Han klZI Kamkey, yigidim,
sa~lm ~ozmesin, aClr,yigidim,
yiiziinii Ylrtmasm, aClr, yigidim!
Adil olun, iyi olursunuz, yigidim,
hakslzllkta azap vaT,yigidim!
Abeke, Kobo~, iki ogul, yigitlerim,
soziimii duydunuz mu, yigitlerim?
Altllglml yaptmlz ml, Bakay?
ba~lml ayaglml ~ekin, Bakay!"

204

MANAS DESTANI

)KaKbmTblHyyny )KalIl MaHac

4 5 AanaMAaH3MAHeTfY AeHT,
EaMblH 6Hp yynbl 6y EaKaH
aK KaMbllIlTbl canAbl AeHT,
TooAaH60nrOH MaHaCTbl
anbln 6apbm KOHAY
AeHT.
5 0 Kau 6anacbl KaHblKeH
3MAHKolIlyn blHnaTAeHT:
,ApKap 6Hp )Kyp6ec

55

60

65

70

KbISlAaH,
TepeM,
klyadan, t6r6m,
aTMaH )Ka~rLICYSlAaH,
TepeM,
atadanCan!:lsuyadan, t6r6m,
3tJKHnep)Kyp6ec KbISlAaH,
TepeM,
e~kiler ctirb6s klyadan, t6r6m,
3HeAeH)Ka~rblCYSlAaH,
TepeM!
enedencafii~lsuyadan,t6r6m!
AHnaHa ytJKaHKac 3ne~, TepeM,
Aylana u~kan kas elefi, t6r6m,
6ep'aTMaH ac 3ne~,TepeM!
ber'atadan.lSelefi, t6r6m!
)KYMypTKMaH aK 3ne~, TepeM,
Cumurtkadan ak elefi, t6r6m,
6HP )KaTbIHAaH
TaK3ne~, TepeM!
bir catIndan tak elefi, t6r6m!
ATbl 6"p )KaKlIlbl, aH )KapKbIH,TepeM- AtI bir Cak~!l,ay carkln, t6r6manTblHAaHTapTKaHCblp )Ke6eM,TepeM, aItIndan tartkan sir cebem, t6r6m,
aCTblMaara~ 6HP6onco, TepeM,
astIfida agaii bir bolso, t6r6m,
KYMYIIITeHTapTKaHKblp
ktimtit6n tlrtkan klr
)Ke6eM,TepeM,
cebem, t6r6m,
KeTYMe KYHepy~6onco, TepeM!
k6tiifid6 ktiy6rtifi bolso, t6r6m!
AcTblMa )Kanbl~ 60ncotJy, TepeM,
AstIfida cal.tfi bolso~u, t6r6m,
apKaMa KYHPYK6oncotJy, TepeM!'
arkafida kuyruk bols~u, t6r6m!'
KaH 6anacbl KaHblKeH
Kan balasl Kamkey
)KaHbmcanALI tJalIlTapblH,
caYIPsaldl (;~tarln,
6yyn CMAbl6enAepHH!
buup SaIdlbelderin!
KaH 6anacbl KaHblKeH
Kan balasl Kamkey

)KblpTbmcanAbl6errepHH!
KepreH KYHYHKen anAbl,
H4KeHCYYHcell MAbl!
)KaKbmTblHyyny )KalIl MaHac
75 6y TanacTblH6o1OHAa,
CynnYKoPAYHe3eHAe
anbm 6apbm KOHAY
AeHT.
)KeTHaHAaHcernc aH
3MH6onyn KenAHAeHT,
8 0 cerHCaMaH TOryCaH
3MH60nyn KenAHAeHT.
)KaKbm-6aH apaMKyn
MeMH-6aHHbl )KH6epeT,
KaHLIKeHreaHTfblAeHT:
85 '"AT ence, COOpblKepec!" Ae4Y'AH,
"Ara ence, )Ke~eKepec!" Ae4y'AH!KaH 6anacbl KaHblKeH
3p MaHacTaHKanAblAeHT.
AKbln-MeHTyyraH A6eKe.
9 0 KeAeKTyyraH on Ke6elIl
3p MaHacTLIHHHHCH:
)Ka Ke6elIlKe TbIHe6H,
)KaA6eKere TwHe6H?
95

CaklptIn UllJIuc~ Manas

Aalamdan emdi 6ttii deyt,
Baydm bir UUIIbu Bakay
ak kamltI saIdI deyt,
tooday boIj~on ManastI
allP banp k:oydudeyt.
Kan balasl Kamkey
emdi koup lylat deyt:
'Arkar bir (;tirb6s

CyreHYHe TWHCWH!'
AeHT.
KaH 6anacbl KaHblKeH

Clrtlp saldl betterin!

K6rg6n ktintin k61 aldl,
i~ken suun ~;elaldl!
CaklptIn uulu Ca Manas
bu TaIastIn borunda,

Caklp-bay oglu gen~ Manas

aIemden artlk g6~mtitti,
Bay'm tek oglu Bakay
ak kamll oraya koydu,
dag gibi ytice Manas..,
allp g6ttirtip, g6mdtiler.
Han ~ocugu Kamkey,
imdi aglayarak:
"Dag kOCtunun
ytirtimedigi
kayadan,efendim,
baba yuvasmm biricigi, efendim,
k~iIer ytirtimez kayadan, efendim,
ana yuvaslmn biricigi, efendim!
Etraflmda u~ankaz idin, efendim,
babamn biricigi idin, efendim!
Yumurtadan ak idin, efendim,
ana karmnda tek idin, efendim!
Adl gtizeI, ay llgl, efendim,
aItIndan yapma filizim, efendim,
bir agabeyin olsaydl, efendim,
gtimtiten yapma
filizim, efendim,
kti~tik erkek kardein olsaydl, efendim
Ontinde bir yele olsaydl, efendim,
arkanda bir kuyruk olsaydl, efendim!"
Han ~ocugu Kamkey,
sa~lanm ~6zdti artIk,
beline slmslkl sardl!
Han ~ocugu Kamkey
ytiztinti Ylrtlyordu hep!
Gtinleri g6z yalyla g6l oldu,
btittin suyunu sel aldl!
Caklp'm oglu gen~ Manas'l
TaIas suyunun borunda,

Sulpukordun 6z6nd6
Sulpukor dagl balna
allp barlp koydu deyt.
allp g6ttirtip g6mdtiler.
Ceti aydan segis ay
Yedinci arm sonunda,
emi bolup k,eIdi deyt,
sekizincisine girince,
segis aydan togus ay
sekizinci ay bitip de
emi bolup kleldi deyt.
dokuzuncu aya girince,
Caklp-bay aram kul
Caklp-bay bu haram kul
Mefidi-bayn:l ciberet,
Mendi-bay'r g6nderip,
Kamkeyge ayttI deyt:
Kamkey'e dedirtti ki:
'"At 61s6,soon keres!" d6~ii'di,
"At 6lse postu miras kallr,
"Aga 61s6,cc~iiekeres!" d6<rti'di!- agabey 6lse yenge miras kallr!
Kan balasl I<:amkey
Han ~ocugu Kamkey
Er Manastan kaldl deyt.
Er Manas'tan arta kaldl.
Akll-men tulJganAbeke,
Akllll dogan Abeke
k6d6k tuugan 01 K6b6~
h6dtik dogan 0 K6oo de
Er ManastIn inisi:
Er Manas'rn kti~tik karde~leri:
ca K6b6k6 tlyebi,
K6b6'ti mil alacak 0,
ca Abekege liyebi?
yoksa Abeke'yi mi?
Stig6niin6 ti:fsin!' deyt.
Kan balasl Kamke.y

Kimi severse onu alsln!"

Han ~ocugu Kamkey,

SEMETEY'tN DoGU05U
6y KeII yrYII bIHJIaAbI:
,A6eKe, Ke6eIll apaMAbIH

bu kep ugup lyladl:

' Abeke, K6b6~ aramdm

bunu i~itip agladl:

"Ne Abeke, ne K6b6~

aHTapKe6H6y 3Mec,
MaHaCTaH
KanraHKaTbIHAbIH
100 yrap Ke6H6y 3Mec!
MaHac 6Hp TepeM eTKeHAe,
)KeT'aH60IOHMaAKaJ}A'3JIe,
)Kern aMaH cemc aH
3MHOOJIYII
KeJIHIITHp,
1 05 cerHCaMaH TOryc aH
3MHOOJIYII
KeJIHIITHp!
)l(a3a 6Hp TaHbIMKbIC60JIco,
OTKOcanbIII KYHry3eM,
cyyra canbIII arbI3aM:

aytar kebi bu emes,

Manastankalg1ln katlndm
ugar kebi bu ellrles!
Manas bir t6r6m 6tk6nd6,
cet'ay boyunmad kald'ele,
ceti aydansegi~:ay
emi bolup keliptir,
segis aydan togus ay
emi bolup keliptir!
Caza bir taYlm klS balsa,
otko SaIlp kiiy~:iiz6m,
suuga sallp agl.~am:

ooyle haram ~eyler demesinler,

Manas'tan kalan bir kadlmn
duyacagl s6zler degil bu!
Biricik efendim Manas 6ldiigiinde,
yedi ayllk gebe idim,
yedinci aydan sonra
sekizinci ay oldu,
sekizinci aydan sonra
dokuzuncuayoldu!
Dogan ~ocuk klZ olursa,
ate~eatlp yakarlm,
suya atar da boganm,

!
! i

110 aIJAaHmHH THHeMHH!

MeHHH6anaM yYJI60JIco,
THHMeKrypMaK cHH6aHMbIH!'
lllYHAaH AeII )KOOII)KH6epAH.
KaHbIKeMHHKaIIIbIHAa
115 1ll00pYKTYHKbICbIHbIH
AKblJIaHAbIHaHJIbITYPAY,
AKblJIaHra6apAbi MeHAH-6aH,
)l(aKbIIITbIH Ke6HHaHTTbIAeHT:
'llIoopYKTYH KbICbIAKblJIaH120 "AT eJIce,COOpbI
Kepec!" AeQY'AH,
"Ara eJIce,)Ke~eKepec!" Ae)KY'AH!-

ilndan kiyn tiyemin!

]Menin balam uul balsa,
tiymek turmak siybaymm!'
05undaydep coop ciberdi.
Kanlkeydin kamda
~ooruktun klslllm
AkIlaydm ayll turdu,
Aktlayga bardl llllefidi-bay,
Caklptln kebin ayttl deyt:
'05ooruktunkISI Aktlay"At 61s6,soon l:eres!" d6<;;ii'di,
"Aga 61s6,cefie keres!" dOcii'di!-

sonra biriyle evlenirim!

yocugum oglan olursa,
kimseyle evlenmem ben!"
Onlara ooyle cevap verdi.
Kamkey'in kaflsmda
05ooruk'unklZI
AkIlay'm ~adm kurulmu~tu.
Mendi-bay AkIlay'a gitti,
CakIp'm s6ylediklerini anlattl:
"05ooruk'unkIZI Akllay!
Derler ki "At 61sepostu miras kallr!
Agabey 61seyenge miras kalu!".

.~
Jl
~1
~
~
~

AKblJI-MeHTyyraH A6eKe,
KeAeKTYyraH OJIKe6eIll
3p MaHaCTbIH
HHHCH:
125 KHMHCHHe
THHecHH?
)l(a Ke6eIllKe THHe6H,
)KaA6eKere THHe6H?-

AkIl-men tuugan Abeke,

k6d6k tuugan oil K6b6~
Er Manastm inisi:
kimisine tiyesin?
Ca K6b6~k6 tiyebi,
ca Abekege tiyebi?-

AkIlh dogan Abeke,

bir h6diik dogan K6oo~,
Manas'm kii~iik karde~leri;
hangisiyle evlenecek?
K6b6~'e mi gidecek,
Abeke'ye mi gidecek?

"CyreHYHeTHWCHH!"
AewT!'
illOOPYKTYHKbICbIAKblJIawaHTaT:
130 'Eananyy KaTbIH6ap 60JIco,
6anaCbIH
3pepKeHT.
EaJIaCbl)KOKMeH6aWKYIllaKbIJI-MeH
TYyraHA6eKe
aCTbIpTblH
KeJIHIIKeCCHH
Ae!'
135 KeK ana caKan MeHAH-6aH

"Siig6niin6 tiysin!" deyt!'

05ooruktunklSll\kllay aytat:
'Balaluu katln bar balsa,
baIasmererkeyt.
Balasl cok men bayku~aktl-men tuugan Abeke
astlrtm kelip kessin de!'
K6k ala sakal Ml5fidi-bay

"Kimi severseonu alsln." dediler."

05ooruk'unkIZI AkIlay dedi ki:
"Oglu alan her karlIn,
oglunu bir er yeti~tirir.
yocugu olmayan hen bayku~,
aktlh dogan Abeke'ye s6yle,
gelsin benimle evlensin, de!"
Mavi sakalli Mendi-bay

)l(aKbIII-6aHra6apAbl AeHT,
)l(aKbIn-6aHra aHTTbIAeHT:
'KaH 6anacbIKaHbIKeH
IlIYHAaHAen )Koon )KH6epAH:
140 "Ey MaHacblMeTKeHAe,
)KeT'aH 60IOMAa6ap 3JIe:
)KeTHaMaH cerHc aw
3MAH60JIYIIKeJIAH",AeHT,
"cerHc aWAaH
TOryc aw
145 3MAH60JIyn KeJIAH"AeHT.
")l(a3a 6Hp TaHbInKbIC60JIco,
aTKa CaJIblnKYHrY3eM,

CakIp-bayga bar,jl deyt,

Caktp-bayga ayttl deyt:
'Kan balasl Kamkey
~undaydep coop ciberdi:
"Bu Manaslm 6tk6nd6,
cet' ay boyumda bar ele:
ceti aydan segis ay
emdi bolup keldi", deyt,
"segis aydan toglJs ay
emdi bolup keldi" deyt.
"Caza bir taYlp ~:ISbalsa,
atka sahp kiiyguz6m,

oradan CakIp-bay'a gitti,

Caklp-bay'a dedi ki:
"Han ~ocugu Kamkey,
~6yle cevap g6nderdi:
"Manaslm 61diigii vakit,
yedi ayhk gebe idim,
ye~ay bitti sonra da,
~imdi sekizinci ay oldu,
sekizinci ay da bitti,
~imdi dokuzuncu ay oldu.
K1Zdoguracak olursam,
ate~eatlp yakanm,

suuga sallp aglzam:

andan kiyn tiyemlin!

sulara atlp boganm,

ondansonra evlenirim!

i
!
:
j

I
1!

205

f
t
I.
t
f
f

cyyra canbln arbI3aM:

aHAaHKHHHTHHeMHH!

--

"1
'!i!!"
,ij

206
150

155

MANAS JDESTANI
3pKeK 6up MepceT 6y 60Jlco,
A6eKe, Ke6eIlI apaMra
TUuMeK 6up TYpMaK cuH6auM!" AeuT.
1lI00pYKTYH KblCbl AKblJlau
yuYHe MeH TYIIIKeMYH,
TYIIIYU Typyu auTKaMblH.
1lI00pYKTYH KbJCblAKblJlau
Ke6uMAH yryn auTTbl AeuT:
"AKbIJl-MeH TYyraH A6eKe

160

aCTbJpTbJHKeJlUUKeccuH!" AeuT.'
MbJHbJHKeouH YKKaH CO~,
aKbJJI-MeHryyraH AoeKe:
'EapcaM, oapauH!' Aeu auTTbl.
K yyrYM KUPAH, KYH oaTTbl,
KaIlI Kapaubm 3J1)KaTTbJ:

165

aKbIJl-MeHryyraH A6eKe
3MU aTKa MUHAUAeUT,
1lI00pYKTYH KbJCbJAKbJJlaU

170

KOUHYHaKeJIUu )KaTTbl AeUT.

llIoopYKTYH KbJCbJMbJHbJauTaT:
'KaH 6anaCbJKaHblKeu
3pKeK oup ryyu 6y canca,
KUHAurUH e3YM KeceM', Aen,

'KUPUH e3YM )KyyaM!' Aeu,

'oy 6anaHbIH OOCblHa
1 7 5 Ke6ec OHp TbJrblH canauH!
EanaHbJ oup emypyu KOUOUH!'
K YHAepAeH KYHY epTTY AeuT,
KaH 6anacbl KaHbJKeU
OH aUJlapbJ oYTKeHAe,
180 anThllm;]11 ;]4a. )KeCOaKaH
KaHblKeK CaJlblll TOJlroTTY,
6anaHblH YHY 6apK 3TTH,
6aTbi )Kepre )KapK 3TTU.
KaH 6anaCbl KaHbJKeU
18 5 oana TYYU canraH CO~,
1lI0opYKTYH KblCbl AKblJlau
)KyryPYu KeJlUn KUPAHAeuT.
'KuHAuruH
190

e3YM KeceM', Aen,

'KUPUH e3YM )KyyaM', Aeu,

'OaJlaHbl Kepe KOHOM!'}Ien.
Ear}Ibl-AeeJleT oaH6H4e
3pKemH-ypra4blcblH 6HJlrUCneH
aJla KaIlITbl TepYHG.

1lI00pYKTYH KblCbl AKbIJlaH:

19 5 'EHpU~ 6aJla TYyraHcblH,
6upu~ ana Ka4KaHCbIH,
6anaHbl Maa KepceTneH!'
TapblHbln KeTHu KanAbl.
200

TapblHbln KeTHn KanraH}Ia,

KaHblKeH Typyn aHTaTAeHT:
,AHHanaHH 3HeKe,
3pKeK 6Hp6' 3KeH 6ana~blc?
EHHKe4 6Hp6' 3KeH 6ana~blc?'

Erkek bir rnerset bu bolso,

~ocugum erkek olursa,
Abeke, KoIJOaramga
ne Kooo ne de Abeke,
tiymek bir tunnak siybaym!" deyt. hi~ biriyle evlenmem hen!"
~ooruktun kISt Akllay
~ooruk'un klZI Akllay'a
iiyiino mell tiikomiin,
~Iklp sonra gittim hen.
tiiiip turup aytkamm.
~ooruktun klsl Aktlay
kebimdi ugup ayttl deyt:
"Aktl-men tuugan Abeke
astlrtIn kelip kessin!" deyt.'
Mlmn kebin ukkan son,
aktl-men tuugan Abeke:
'Barsam, bllrayn!' dep ayttl.
Kiiiigiim kirdi, kiln battl,
ka karaYlp el cattl:
aktl-men tuugan Abeke
emi atka mimdi deyt,
~ooruktun klSI Aktlay
koynuna kelip cattl deyt.
~ooruktun klsl mml aytat:
'Kan balasl Kamkey
erkek bir tuup bu salsa,
kindigin ozilim kesem', dep,
'kirin oziim cuuam!' dep,
'bu balamn oosma
kebes bir tlj~m salayn!
Balam bir 6ltiiriip koyoyn!'
Kiindordon kiinii orttii deyt,
kan balasl I<:amkey
on aylan biitkondo,
altmdan a~a,ces bakan

ana haber gotiirdiim, hen.

~ooruk'un klzl Aktlay,
soziime kulak verip dedi ki:
"Aktlll dogan Abeke,
benimle gelip evlensin." dedi."
Bu sozii duyunca
aktlll dogan Abeke:
"KaIklp ona gideyim!" dedi.
Akam oldu, giine battl,
karanllk oldu il yattl,
aktlll dogan Abeke,
0 zaman ala binerek,
~ooruk'un klzl AkllaY'ln
gelip koynuna yattl.
~ooruk'un ktZI dedi ki:
"Hamn klZI Kamkey,
erkek ~ocuk dogurursa,
gobegini hen keserim,
kirini kendim Ylkanm,
bu ~ocugun agzma,
bir pa~avra tlkarlm ben!
~ocugu oldiiriiriim ben!"
Aradan giinler g~ti,
han ktZI Kamkey'in
gebeligi on ay oldu.
Altm ~atalll baklr degnegi koyup,

Kamkey sallp tolgottu,

balamn iinii bark etti,
ball cerge cark etti.
Kan balasl Kamkey
bala tuup salgan son,
~ooruktun ~~ISIAkllay
ciigiiriip kelip kirdi deyt.
'Kindigin o,~iim kesem', dep,
'kirin oziim cuuam', dep,
'balam koro koyom!' dep.

Kanlkey'in agnsl tutmutu,

~ocugun sesi viyakladl,
ba~ da ~Iklp tlrak etti.
Han ~ocugu Kamkey,
~ocuguboyle dogurunca
~ooruk'un klZI Akllay,
koa koa geldi,
gobegini hen keseyim, dedi,
kirini hen YlkayaYlm, dedi,
~ocugu hele goreyim, dedi.

Bagdl-doolot baybi~e
erkegin-urga~lsln bilgispey
ala katl torllino.
~ooruktun klSI Akllay:
'Birin bala tuugansln,
birin ala kac;kansm,
balam maa k:orsotpoy!'
Tannlp ketip kaldl.

Bagdl-doolot baybi~e,
erkek mi klz ml bilmesin dire,
allp bir bucaga ka~tl,
~ooruk'un klZI Akllay:
"Yalnlz ba~lnadogurtmu~,
yalmz benden sakladl onu,
yavruyu banagostennedi!" dedi.
Danllp ~Jklp gitti.

Tarmlp ketip kalganda,

Kamkey lump aytat deyt:
'Aynalayn eneke.
erkek birb' eken balanls?
Biyke~ birb' eken balanls?'

Boyle danllp gidince,

Kamkey dedi ki:
"Ah sevgili annecigim,
c;ocugumuzoglan mldlr,
c;ocugumuzyoksa klz mldlr?"

SEMETEY'tNDoGU-5U
3He Kepyn ai1lTbl Aei1T:
2 0 5 'AHHanaHH KaHblKei1,
a CYHYHtJy,Cyi1YHtJy!
)Ka~bl ryyraH 6y 6anaM
6Hp 3pKeK 6onytJy 6y 6anaM!'
AHAa TYPyn KaHbIKei1:
2 1 0 'Ai1HanaHH Ma3apblM 3He,
6y YHKYHYTaIlJTaHnbl!
Eanara 6eIlJHK Kbm6ai1nbl!
EanaHbl Ke3ynellJe 6aranbl!'
TYH OpTOCYHJKeTKeHtJe,
2 15 6ype anAbl 6anaHbl,
TYH OPTOCYeTKeHAe,
6ype anbln TYPAYAeHT.
KapTaHraH-Aa )KaKbm-6ai1.
A6eKe-MHHeH 6y Ke6ellJ.
220

gece yansl g~ince,

obilrii tuttu ~ocugu,

MaHaCTblH 3KH HHHCH

A6eKe. Ke6ellJ apaM Kyn
3MH yi1re KHpce-Ae,
KaHbIKei1AH TannaAbl,
JKallJ 6anaHbi TannaAbl.

Kamkeydi tappadl,
ca~balam tappaljl.

4aMraparblH tJaKTbl AeHT,

tJarbln OTKOJKaKTblAei1T.

yarngaragm Itaktl deyt,

Itaglp otko caktl deyt.
keregesin kesti deyt.
kesip otko caktl deyt!
Unkiir tolgon iipt6riin,
am allp ketti de~{t:
ak kurcunda buldann,
am kelip ketti dl~yt!
~kiden kalgan LIlaktl.
kursaktan kalgan Itunaktl
nayzadankalgan celekti,
Manastankalgan belekti

EarAbl-AeeneT 6aH6HtJe,
KonYHaH JKeTenen anAbl,

KeperecHH Kec-m AeiiT,

KeCHn OTKOJKaKTblAeHT!

245

Balaga be~ik kllbayll!

Balam kezille~ebagall !'
Tiin ortosuncetkenlte,
biir6 aldl balam,
tiin ortosu 6tk6nd6,
biir6 alip turdu deyt.

Altl-baY'ln ~allllglna
ka~lp oraya saklandl.
Manas'm iki kil~ilk kardei,
Abeke, Kobo, haram kullar,
onun evine girdiler,
Kamkey'i bulamadllar,
~ocugu da bulamadllar.

KYH Kbl3apbm tJblKKaHAa.

tJa6yyn Kene JKaTblpbl.
KaH 6anacbl KaHblKei1

AnTbl-6aHAb1H apanra
3MH KHpHn Kerrn Aei1T.

240

"Sevgili yavrum Kamkey,

sevin yavrum, ~ok sevin,
yeni dogan bu ~ocuk,
bu yavrucuk oglan!"
Kamkey de dedi ki:
"Oh sevgili annecigim,
uyku aramayallm biz,
~ocuga beik yapmayallm,
nobetlee bakallm biz!"
Gece yansl yaklamca,
birisi aldl ~ocugu,

Altl-baydm arali~a
erni kirip ketti deyt.
Manastln eki inisi
Abeke, K6bO~aram kul
erni iiyg6 kirse-~je,

ytJee Kon Kypan tJblKTbl:

JKa~blTYYraH 6anaHbi
KoHHYHa canbln anAbl AeHT.
aJrrblMbllIJ JKallJap 3HeCHH,

235

ihtiyar baktp dedi ki:

'Aynalayn Kamkey,
a siiyiinltii, siiyunltii!
Canl tuugan bu balarn
bir erkek bolultLIbu balarn!
Anda turup KaIllkey:
.Aynalayn rnazanrn ene,
bu uykunu ta~t;lyll!

ihtiyarlayan Caklp-bay
Abeke ile Kobo de,
il~il asker topladllar,
"Yeni dogan bu ~ocugu,
erkendenoldilrelim!" dire.
Tan yen aganp,

Ta~ arapbm aTKaHAa.

230

Ene k6riip ayttl deyt:

Kartaygan-da Cakip-bay,
Abeke-rninen bu K6b6~,
iiltoo kol kurap Itlktl:
'Canl tugan balam
erten bis 6ltiir6biis!' deyt.
Tan aganp atkanda,
kiln klzanp Itlkl<:anda,
Itabuul kele catm,
Kan balasl Kamkey
canltuugan balam
koynuna sallp aldl deyt,
altlrnl~ ca~ar en~sin,
Bagdl-dool6t baybilte,
kolunan cetelep aldl,

')Ka~bl ryraH 6anaHbl

3pTeH 6HC enType6yc!' Aei1T.

225

207

Y~KYP TonrOH ynTepYH,

aHbl anbm Kerrn AeHT:
aK KypJKYHAa6ynAapblH.
aHbl KenHn KelTH AeHT!

3tJKHAeH KanraH ynaKTbl.

KypcaKTaH KanraH tJYHaKTbl
HaH3aAaHKanraH JKeneKTH,
2 5 0 MaHaCTaH KanraH 6eneKTH
KaHblKei1-MHHeH6ai16HtJe
TOKOHro anbm KHpHn KelT".
Ana KatJbln KeTKeHAe,
6apapblHa 3nH JKOK.
255 6aTapblHa TOO JKOK.
AHAa aHlTblf{ KaHbIKei1:
'3MA", 3Me, He AeHCHH?

Kamkey-minen baybilte
tokoygo allp kirip ketti.
Ala kaltlp ketkende,
baranna eli cok,
batanna too cok
Anda ayttlii Kanlkey:
'Erndi, erne, ne deysin?

giln klzarlp dogarken,

savaagelmilerdi,
han ~ocugu Kamkey
yeni dogan ~ocugunu
allp gogsilne koydu.
Altmlmdaki annesi
Bagdl-doolot baybi~eyi,
elinden tutup gollirdil,

BacaYlpa~aladllar,
~aklp atee yaktllar,
parmakllg1 da klrdllar,
kmp ateeyaktllar!
Magro dolduracakkadar
mallanm allp gittiler.
ak hurcundan paralarlnl
allp gittiler!
Ke~iden kalan oglagl,
karnlnda taldlgl bu masumu
kargldan kalan sancagl,
Manas'tan kalan mirasl,
baybi~e ile Karukey
allp ormana girdi.
Boyleceka~arken onlar.
gidecekleri kimse yoktu.
saklanacak dag yoktu,
Karukey sen dedin ki:
"-5imdi sell ne dersin, anam?

:'..

MANAS DESTANI

208
KaMa 6apa6bIC. 3He?
260

8Kyn aTaM KapbIM-6aU.

KapblM 6Hp 6at1ra 6apanbl!
3TerH~ 3neK 6onAY.
)Ke~H~-Ae )KeneK oonJJY!
KapblM-6aUra 6ap6acaK,
KaUAa 6HC 6apa6bIc?' Aet1T.

265

KapblM AereH 6at1b1HblH

on-rypaT AereH )KepHHe
3MAH 6apAbi KaTbIHAap.
OnTbIpraH AereH )KepHHe
Kaqbln KenHn )KeTKeHAe.

270

K8qyn KeTHn KanbInTbip.

275

K8qYHYH K8TYH8H qYPKaAbI.

)KoMo )Kypyn KeTKeHAe.
KbI3bm MOt1HQO6Hp MY300
KenHn )KaTbIp )KOnYHAa.
KaHblKet1 aHbI KapMaAbIcot1oPYHa 6bIQaK )KOK.
QarapblHa QaKMaK)KOK.
He KbmapbIH 6Hn6eAH.
AHAa blt1nan TYpraHAa.

280

8Kyn aTaCbI KapbIM-6aU

)KenHn KenHn )KaTbInTbIp.
KaHbIKeU aubl K8pr8HA8.
KapbIM-6aMbI TaHbIraHAa.
)Kan6apbm Typyn at1TTblAeUT:

285

'8Kyn aTaM. ceHH aUTaM.

EaTbip MaHac 6y 3PHM.
6y aanaMAaH 8TK8HA8.
A6eKe, K800III apaM Kyn
MeHH "AnaM!" Aen KeMH.

290

Ey apaMra THU6eAHM.
Ey apaMra mt16eceM.
A6eKe, K800III apaM Kyn
MeHHHyUYM8 KenreH,nHp.

QaMraparblH QaKKaHAbIp.
2 9 5 Qarbm OTKO)KaKKaHAblp.
KepereMAH KeCKeH,nHp.
KeCHn OTKOQaKKaHAbIp!3QKMeH KanraH ynaKTbl.
KypcaKTaH KanraH QYHaKTbl,
300

305

HaU3aAaHKanraH )KeneKTH,
MauaCTaH KanraH 6eneKTH
anbm 6Hp KaQbm 6epeMHH!'
8Kyn aTa KapblM-6aU
KaHbIKet1re aUTTbl AeUT:
'A KaHbIKeU. KaHbIKeU. 60TOM
MaHaCTaHKanrau 6anaHbi
anbln 6HP KaQbIn ceH Kence~.
yUYM8 ceHH KHprncneUM.

310

Typap )KepAH 6ep'an6aUMceHHH 6HP 6at1bI~ MaHaCTaH,

aHaH 6HP KOOHYM6eK KanraH!

Kayda barablS,ene?
Okiil atam KarIm-bay,
Kanm bir baygabarall!
Etegiii elek boldu,
ce:iiiii-de celek boldu!
Kanm-ba)/ga barbasak,
kayda bis barabls?'deyt.
KarIm de~:enbaymm
olturat de~:encerine
emdi bard,!katIndar,
oltIrgan d{:gencerine
ka~lp kelip cetkende,
ko~iip ketip kallptIr.
K~iiniin kotUnon ~urkadl.
Coldo ciinip ketkende,
klZl1 moYIl~o bir muzoo
kelip catIr colunda.
Kanlkey artl karmadlsoyoruna bl~ak cok,
~aganna~;ikmak cok,
ne kllarm bilbedi.
Anda Iylap turganda,
okiil atasl Kanm-bay

Nereyegidelim

celip kelip catlptIr.

Kanlkey artl korgondo,

yel gibi koup geliyordu.

Kanlkey onu goriince
Kanm-bay'l tamymca,
yalvararak dedi ki;
"isim babam seni ~aglrdlm,
bahadlr Manas bu erim,
bu alemden goc;:tipgitti.
Abeke. Kobo, haram
beni almaga geldiler.
Bu haram kullan reddettim.
onlarl reddettim diye,
Abeke. Kobo~, haram kullar,
gelip evime girdiler.

Kanm-baydl tanlganda,
calbarlp turup ayttI deyt:
'Okiil atarrt, seni aytam,
BatIr Manas bu erim,
bu aalamd;inotkondo,
Abeke, Kbbo aram kul
meni "Alam!" dep keldi.
Bu aramga.tiybedim.
Bu aramgaltiybesem,
Abeke, Kc,boaram kul
menin iiyiimo kelgendir,
~amgarag11\
~akkandlr,
~aglp otko cakkandlr,
keregemdikeskendir,
kesip otko ~akkandlr!~kiden kalgan ulaktI,
kursaktan kalgan ~unaktI,
nayzadan~:algancelekti,
Manastan Icalganbelekti
allp bir ka~:lpberemin!'
Okiil ata Karim-bay
Kamkeyge ayttI deyt:
'A Kamke:'f, Kanlkey, botom!
ManastanI~alganbalam
allp bir ka~;lpsen kelseii,
iiyiimo seni kirgispeym,
turar ce:rdiI~r'albaymsenin bir baYlii Manastan,
anan bir kc,oniim bek kalgan!

bu

yollandl imdi
Oturduguyere

geliyordu bu yoldan.
Kamkey tuttu onu,
kesmek i~in bl~ak yak,
vurmak i~in demiTyak,
Oyle ~gl~lp dururken ;;Ir~
isim babasl Karim-bay :i 1

bacaYIparc;:aladllar,
c;:aklpate~eyaktllar,
parmakllgl da klrdllar,
kmp ate~teyaktllar!
Kec;:idenkalan oglagl,
karnlmda t~ldlglm bu
kargldan kalan sancagl.
Manas'tan kalan mirasl,
allp kac;:tlmhemen!"
isim babasl Kanm-bay,
Kamkey'e dedi ki,

"Kamkey. Kamkey,
Manas'tan kalan ~ocugu.
kaC;:lp
gottirtiyorsan,
seni evime koymam ben,
oturacak yer de vermem.
senin beyin Manas'a
pek darglmm hen!

SEMETEY1NDoGU-5U

315

Ey MOt1HtIOMAYCeH TyITy~,
MOt1HtIOMJI,y
cara 6ep'aJI6at1M!'
eKyn an KapbIM-6at1
Kbl3bm MOt1HtIO6Hp MY300

Bu moyn~omdu sen tuttun,

Tuttugun Udanaml da

moyn~omdusagaber'albaym!'
Okiil ata Kanm-bay
klzll moyn~o bir muzoo
kolunan SUUrllPaldl deyt,
iiyiino aydap bardldeyt.
Kamkey kayta bastl deyt,
baybi~egekeldi deyt:
'Aynalayn m:lZarlm, ene,
okiil atam Kanm-bay, ene,
klZll moyn~o bir muzoo, ene,
kolumnan suurup aldl deyt, ene!
Baydm bir uulu Bakay, ene,
on dallmn kemir~ek, ene,
oyup bir saldl ded'ele, ene:
sol dallmn kemir~ek, ene

vermem sana danaml ben!"

tsim babasl Kanm-bay
klZlI danaYI aIdl,
~kerek elinden aldl,
aldl evine gotiirdii.
Kamkey geriye dondii,
baybi~enin yamna geldi,
"Ah sevgili annecigim,
isim babasl Kanm-bay, anne,
klztl bir danaYI, anne,
~ekip aldllelimden, anne,
Bay'm tek oglu Bakay, anne,
sag kiireginin kemigini, anne,
oymu vaktiyle, diyorlar, anne,
sol kiireginin kemigini, anne,

Eat1AblH yyny on EaKat1

yt1YHeH tIblThID KeJIAHAet1T.
MHHep aTbI KeK-tIOnOK,

Sulpukordun bamda,ene,
toogo saldl ded'ele, ene!
O1r Bakayga barall, ene!'
Tiiniin bir tiindoy ciirdfi deyt,
kiiniin bir kiindoy ciirdii deyt,
etegi elek boldu deyt,
ceni celek boldu deyt.
Baydm uulu c,l Bakay
iiyiinon ~Iglp keldi deyt.
Miner atl Ko}:-~olok,

Sulpukor dagl bamda,anne,

bir deveye yiiklemi~, anne!
Yiirii Bakay'a gidelim, anne!"
Geceler gecesi gittiler,
giin iistiine giin yiiriidiiler,
etekleri elek oldu,
yenleri hep yular oldu,
Bay'm oglu bu Bakay'm
evine ~Iklp geldiler.
Binek atl Kok~olok

KeK-tIOnoryH MHHHDTHpEaKat1,
CaR TOOHYxHt1n 6apbIDTblp EaKat1.

Kok-~ologun miniptir Bakay,

San toonii ciyp barlptlr Bakay.

Kok-~olok'a bindi Bakay,

saYIslzdevelerini toplaml~ Bakay.

Banp kelgen Bakaydl

Kamkey koriip saldl deyt,

~u gelen BakaY'1
Karnkey gordii,

KonYHaH cyypyn aJIAbl Aet1T,

yt1YHe attAan 6apAbl Aet1T.
KaHblKet1 Kat1n 6aCTbIAeJiT,
6at16HtIere KeJIAHAeJiT:
3 2 0 'AHHaJIat1H M33apbIM, 3He,
eKyn aTaM KapbIM-6at1, 3He,
Kbl3bm MOt1HtIO6Hp MY300, 3He,
KonYMHaH cyypyn aJIAbI Aet1T,3He!
EattAblH 6Hp yyny EaKat1, 3He,
3 2 5 o~ AaJIblHblH KeMHptIeK, 3He,
OIOn 6HP CaJIAblAeA'3ne, 3He:
con AaJIblHblH KeMHptIeK, 3He
CynnYKOPAYH 6amblHAa, 3He,
Teere CaJIAbIAeA'3ne, 3He!
330

)KypEaKat1ra

6apanbl, 3He!'

TYHYH 6HP TYHAet1XYPAY Aet1T,

KYHYH 6Hp KYHAet1XYPAY AeJiT,
3TerH 3neK 6oJIAY Aet1T,
xe~H xeneK 6oJIAY Aet1T.
335

3 4 0 EapbID KenreH EaKattAbl

KaHblKet1 Kepyn CaJIAblAet1T,
KaHblKet1 KenHn at1TTblAet1T:
'CaJIaM at1TMaK MeHAe XOK, EaKaii,
3nHK 6Hp anMaK ceHAe XOK, EaKaii!345

3tIKHAeH KaJIraH ynaKTbl, EaKat1,

KypcaKTaH KaJIraH
tIYHaKTbl, EaKat1,
Hat13MaH KaJIraH xeneKTH, EaKat1,
MaHaCTaH KanraH 6eneKTH, EaKaii,
aJIbID 6Hp KatIbln KeneMHH, EaKat1!'

350

EattAblH yyny on EaKaii

aTblHblH 6amblH 6YPAY Aet1T,
omy 6Hp xepAe ryPAY Aet1T.
KaHblKettAHH KonYHaH EaKaii
6aJIaHbl cyypyn anAbl Aet1T,

355

eAe 6Hp Kapan tIanTbl Aet1T,

oon 6Hp TymTY 6y 6ana,
blJlAblii Kapan 6Hp tIanTbl,
3~rHn 6Hp TymTY 6y 6aJIa!
KaHbIKet1-MHHeH6y qaKaH,

360

209

EaiiAblH yyny 6y EaKat1

ytIee 6Hp KenHn blt1nMbl.
AHAa at1TTbl~ KaHbIKet1:
.A6eKe, Ke6em apaM KYJl
MaJlAbI KaTKa CaJIbIDTbl,

Karnkey kelip ayttl deyt:

Kamkey gelip dedi ki:
'Salam aytmak mende cok, Bakay, "Selam vermek bana yaklmaz, Bakay
elik bir almak sende cok, Bakay!- selam almak sende yak, Bakay!
~kiden kalg~mulaktl, Bakay,
kursaktan kali~an

Ke~iden kalan bu oglakla, Bakay,

kamlmda taldlglm bu

~unaktl, Bakay,
nayzadankalE;ancelekti, Bakay,
Manastan kalj~anbelekti, Bakay,
allp bir ka~lp kelemin, Bakay!'
Baydm uulu ()l Bakay
atlmn bam burdu deyt,
o~u bir cerde turdu deyt.
Kamkeydin kolunan Bakay
balam suurup aldl deyt,
000 bir karap ~aptl deyt.
oop bir tiitii bu baJa,
tldlY karap bir ~aptl,
engip bir tutti bu bala!
Kamkey-min(:n bu <;:akan,
Baydm uulu bu Bakay
u~oo bir kelip Iyladl.
Anda ayttln Karnkey:
'Abeke, KobC,aram kul
maldl katka silllptl,

masumla, Bakay,
kargldan kalan sancakla,Bakay,
Manas'tan kalan bu mirasla, Bakay,
bunlarla ka~lp geldim, Bakay."
Bay'm oglu Bakay 0 zaman,
atlmn baml ~evirdi,
onlerinde durdurdu.
Kamkey'in elinden Bakay,
~ekip aId I bu ~ocugu,
bir kere tepedenyukarlya koturdu,
yana kaYlp dutii bu c;:ocuk.
bir kere tepedenaaglya koturdu,
Slrt iistii diitii bu ~ocuk!
Karnkey ile bu <;:akan
Bay'm oglu bu Bakay,
u~ii birden agladtlar.
0 zaman Kamkey dedi ki:
"Abeke, Kobo~, haram kullar,
hay van saYlsml yazdllar.

210
365 Man 3ce6HHanbIUTbI
6YMY KaTKacanbIUTbI,
6yn xe6HH anblUTbI!
KaHbIKeH-MHHeH
6y l1aKaH
eKe6yc KatlbIUKenHUTHK.
370 A6eKe, Ke6ew apaM Kyn,
6awbI~ 6onco enYMAe,
ManbI~ 6onco TaJIOOAa!EawbI~bl KOHAOH
KecneceM,
KaHbI~bI cYYAaHTeKneceM!
375 EaHAbIHyyny ceH EaKaH,aKe,
3MH6Hp apra He6onoT, aKe?
3MH aManbIM3H6onoT,aKe?'
AHAa aHTTbI~ceH,EaKaH:
'AHHanaHHKaHblKeH,60TOM,
380 )l(aKbIHAaTaTYpa Kep, 60TOM!
3AHwTe aHpaHKbInaHH,6OTOM,
aHpaHyypTan KenHnTYpaHH,60TOM!
ATbI-TOHYKaMAauH,60TOM!
AHAaHKHHH)l(OMY
KepceTeHH,6oTOM!'
3 8 5 KaH 6anaCbIKaHbIKeH
)l(aKbIHAaTbIU
anAbIAeHT,
3AHWTeaHpaHKblnAbIAeuT
aTbI6Hp TOHKaMAaAbl,
a3bIK6Hp TynYK KaMAaAbI,
390 aHpblnbIu)l(onro anblUKenAH.
AHAaaHTTbI~KaHbIKeu:
'3MH apra He 60nOT,EaKaH?
Kapa 6Hp HoroH )KaMrbIptlbI,

MANAS DESTANI
mal esebin allptl
buldu katka sallptl,
bul esebin aIIpu!
Kamkey-minen bu ~akan
6k6biis ka~lp keliptik.
Abeke, Ktib6~ aram kuI,
ba~ln bolso 6\iimd6,
maIIn boIsotaIooda!Balndl koydoy kespesem,
kamndl sullday t6kp6s6m!
Baydm uulu sen Bakay, ake,
emi birari~a ne boIot, ake?
Emi amallm en boIot, ake?'
Anda aytun sen,Bakay:
'Aynalayn Kamkey, botom,
cakmdataItura k6r, botom!
Edi~te ayr:ln kilayn, botom,
ayran uurtap kelip turayn, botom!
Au-tonu kamdayn, botom!
Andan kiyn coldu
k6rs6toyn, botom!'
Kan baI.aslKamkey
cakIndaup aldl deyt,
edi~te ayran kIIdI deyt
au biT ton kamdadI,
azlk biT tilliik kamdadI,
aynllp colgo aIIp keldi.
Andaayttln Kamkey:
'Emi arga ne bolot, Bakay?
Kara biTl'irogoy CamgIr9I,

hayvanm hesabIm aIdIIar,

buiduklan her ~eyi yazdIIar,
maIm hesabImyapuIar!
Kamkey ile ~akan
ikimiz ka9lp geldik biz.
Abeke, K6b6~, haram kuIIar,
ba~mIz beladan kurtulmasm,
hayvanIarmIz 9apulun olsun!
Ba~mI koyun gibi kesmezsem,
kamm su gibi d6kmezsem!
Bay'in oglu Bakay, karde~,
nasil kurtuIaIlm, karde~,
~imdi ne 9are bulallm, karde~?"
0 zaman Bakay dedin ki:
"Pek sevgili Karukey, yavrum,
sen burada dur, yavrum!
Kovada ayran yapaYIm, yavrum,
size ayran 9aIaYlm,yavrum!
Atla elbise hazlrIaYlm, yavrum!
Yolu sanTa
g6steririm, yavrum!"
Han 90cugu Kamkey'i
yamna aIdl,
kovada ayran kan~urdI,
at ve giyim hazIrIadI,
yiyecek azlk hazlrIadI,
g6tiiriip yolun ba~ma getirdi.
0 zaman Kamkey dedin ki:
"KurtuIu~ nasil olacak, Bakay?
Kara Nogay CamgIr91 var,

)KaMrbIptlbIra 6apaHH!
Camglr91gabarayn!
CamgIr9I'ya varaYIm, ben,
395 )KaMrbIptlHra 6apa-TbIraH)l(OnAY
CamgIr9iga bara-ugan coldu
CamgIr91'ya giden yolu,
3MHMara KepCeTtly,EaKaH!'
emi maga k6rs6t9ii, Bakay1'
bana g6ster,Bakay!"
AHAa aHTTbI6y EaKaH:
Anda aytu bu Bakay:
0 zaman Bakay dedi ki;
'Kapa 6Hp HoroH )KaMrblptlbl, 6anaM, 'Kara bir ]~ogoy CamgIr9I, balam, "Kara Nogay CamgIr91'nln,yavrum,
aHbIH6HP )l(OnYHKepceTueHM,6anaM! amn bir colun k6rs6tp6ym, balam!yolunu sana g6stermem, yavrum!
400 MaHac-MHHeH)KaMrbIptlbI, 6anaM,
Manas-minen Camglr91, balam, Manas ile Camglr91, yavrum,
eKe ceK eWTYKHw'3ne6k6 s6k 6:~tiiki~'eleiki dii~man soyundan, yavrum,
Kapa 6Hp HoroH )KaMrblptlbl
Kara bir l'ifogoy CamglrC;:1
bu Kara Nogay CamglrC;:l,
3t1KHAeH
KanraHynaKTbl,
e9kiden kalgan ulaku,
kec;:idenkalan bu oglagl,
KypcaKTaHKanraHtlYHaKTbl,
kursaktan kalgan 9unaktl,
karnmda ta~ldlgm bu masumu,
405 aHblenTYPYucan6aH6bI?
am 6Itiiriip salbaybl?
onu 6Idiiriip yak etmez mi?
e3y~e HHKeKbIH6aH6bl?
Oziin6 ni~:eklybaybl?
Seni nikahla almaz ml?
AHAaH6HPapra He6onoT?
Andan bir arga ne bolot?
Bundan nasil kurtulursun'?
)KaMrblptlbI )l(OnYHKepceTueHM!
Camglr91 colun k6rs6tp6ym!
Camglr9I'mn yolunu g6stermem!
ec aTeKeHKapa-KaH,
Os ateken Kara-kan,
Kendi baban Kara Han var,
410 Kapa-KaHraceH6apca~!
Kara-kanga senbarsan!
sen Kara Han'a gitsene!
Kapa-KaH )l(OnYHKepce-reM!'
Kara-kanI::olunk6rs6t6m!'
sana Kara Han'in yolunu g6stereyim!"
Ey EaKaH MbIHbIaHTKaHCOI-\,
Bu Bakay mIni aytkan son,
Bakay bunlan deyip
Kapa-KalI )l(OnYHKepceTKeHco~,
Kara-kan colun k6rs6lk6n son,
Kara Han'in yolunu g6sterdikten sonra
KaH 6anacbl KaHbIKeH
Kan balas.lKamkey
han 90cugu Kamkey,
4 15 KYHYHKYHAeH)l(YPAYAeHT,
kiiniin kiind6y ciirdii deyt,
giinler giinii yol yiiriidii,
KTYHYHTYHAeH)l(YPAYAeHT,
ktiiniin tiind6y ciirdii deyt,
gecelergecesi yol yiirudii,
anAa KaHtlaKYH6onAY,
alda kanc;:a
kun boldu,
b6ylece gunler gec;:ti,

1'111

SEMETEY'iNDOGU-5U
aJIAa KaHtJaTYH 60llAY,
KbInbln 6epreH a3blKTbl
4 20 KaH 6aJIacbI KaHblKeu
3HeCHHe)l(aJIMali 6epeT AeHT,
6aJIa~a tJauHali 6epeT AeHT.
A3b1rbl 6Hp TYreHYII KeTTH AeHT,
)l(YPYII KenreH KeMIIHPAHH
4 2 5 Kypcarn atJblli KeTTHAeuT,
Kecy 6030PYII KeTTHAeH1;.
AHAa aUTTbl 6y KeMIIHp:
,AHHaJIai1H KaHblKei1, 60TOM,
Kec 6030PYII KeTHIITH, 60TOM430

435

3MH apra He 60nOT, 60TOM,

3MH aMaJI He 60nOT, 60TOM?
ATeKe~HHH aK-marbIn, 60TOM,
KepYHe6y 6y )l(epAeH, 60TOM?'
Au~a aHTTbl~ KaHblKeH:
'Ceo 6Hp HetJe KYHAep tJbIAaca~, 3He,
amy )l(epAeH amblKcaK, 3He,
aJITbl 6Hp KYHY )l(eTep6HC, 3He,
amblKlIacaK, Ma3apblM, 3He
)l(eTH 6Hp KYHY )l(eTep6Hc, 3He.'

4 4 0 KaH 6aJIaCbl KaHblKeH

3HeCHHe)l(aJIMali 6ep~H ~eHT,
6aJIara tJaHHali 6ep~H AeuT.
3MH 6HP )l(YPYII 6ep~H ~eHT.
3KH KYH 3PYY 6on~y ~euT445

KaHblKeu ryPYII blUnaAbI:

,AiiHaJIai1H Ma3apblM, 3He,
aH~a 6Hp TypraH AK-ryMrnYK, 3He!
EYPYH MeHHH aTeKeM

450

Kapa-KaH~bIH TepYH~e
aH~a MeHHH KblC tJaKTa
60HOOKaCKaH)l(ep 3ne!
Orny )l(ep~HH aJIMaJIapbl
MaJIaKamKa HHeKTeH,

455

omYHYH epYKTepy
KYHaHKOH~YH)l(ypeKTeH!Orny 6Hp )l(epre 6apcaKlIbl?'
AH~a aHTTbl 6aH6HtJe:
'AHHaJIaHH KaHblKeH, 6OTOM,

460

465

MeH~eH 6Hp HeCHHcypaHcblH, 60TOM,

MblHblH )l(OnblH ceH 6Hnce~, OOTOM,
6arnTan 6HP aJIbln 6ap, 60TOM!'
Orny 6HP )l(epre 6ap~bl ~eHT,
6apbln 6Hp KoHyn KaJI~bl~eHT,
anMaJIapblH an~bl ~eHT,
epYKTepYH )l(e~H ~eHT,
MblKTan TOlOn 60nAY ~eHT.
KYP)l(YHYHa can~bl ~eHT,
3M" )l(ypyn 6epA" ~eHT.
3M" )l(ypyn 6epreHAe,

470

aTaCblHblHAK-rnarbIn
aa )l(eT"n 6apAbl AeHT.

21.

alda kan~a tUn boldu,

kthp bergen w:Iktl
kan balasl Kamkey
enesine calmar beret deyt,
balafia ~aynap beretdeyt.
AZIgl bir tiigOlrliip ketti deyt,

geceler ge~ti,
Bakay'm hazlrlaYIp verdigi azlgl,
han ~ocuguKamkey,
Ismp anasma verdi,
~igneyip ~ocuguna verdi.
Fakat azlk tiikenip bitti,

ciiriip kelgen kempirdin

kursagi a~lp kl;tti deyt,
kosii bozorup Iketti deyt.
Anda ayttl bu Ikempir:
'Aynalayn Kal1ikey, botom,
kos bozorup ketipti, botomemi arga ne bolot, botom,
emi amal ne bolot, botom?
Atekefinin ak-;~agIl,botom,
koriinobii bu cl~rden,botom?'
Anda ayttlfi K1lnlkey:
'Sen bir ne~e kiindor ~Idasafi,ene,
ou cerdenau~ak, ene,
altl bir kiinii cl;terbis, ene,
aIkpasak,ma2:artm,ene
ceti bir kilnil cl~terbis,ene.'
Kan balasl KallIkey
enesinecalmar berdi deyt,
balaga~aynapIl>erdideyt.
Emi bir ciiriip berdi deyt.
Eki kiln eriiil boldu deyt-

yiiriimekten ihtiyann
karnI pek a~lkmltl,
gozlerinin onii pek kararmltl,
ihtiyar kadm dedi ki;
"Ah sevgili Kamkey, yavrum,
goziim kararlyor yavrum,
nasIl kurtulacaglz biz,
nasIl bir ~are bulahm?
Babamn saraYI,yavrum,
buradan goriiniiyor mu, yavrum?"
KanIkey de dedi ki:
"Bir ka~ gun daha sabret, anne,
acele edersen,anne,
aIti gilnde vannz, anne,
acele etmezsek,anne,
yedi gilnde vartnz, anne."
Han ~ocugu Kamkey,
annesine azlgIIsmp verdi,
~ocugada ~igneyip verdi.
Sonra yine yiirilmeye koyuldular.
tki giln bitip tilkendiler,

Kamkey turup IyladI:

Kamkeyagladl:
'Aynalayn mw:arIm, ene,
"Ah sevgili anaclgIm,
anda bir turgan Ak-tumuk, ene! uradaAk-tumuk duruyor, anne,
Burun menin atekem
hen vaktiyle babam
Kara-kandmtoliindo
Kara Han'in bakoesinde iken
anda menin kIS~akta
kIZ oldugum ~aglarda ben,
boyoo kaskan <:erele!
(kok) boya kazdIgImlz bu ilde,
Ou cerdin almalan
bu yerin elmalan
mala kaka inektey,
inek memesi gibiydi,
oununoriiktol~ii
bu giizel yerin erikleri
kunan koydun ,cilroktoy!kuzu yiiregi gibiydi!
Ou bir cerge barsakpl?'
Oraya gitsek mi?"
Anda ayttl baybi~e:
Baybi~e de dedi ki:
'Aynalayn KallIkey, botom,
"Sevgili Kamkey, yavrum,
menden bir ne:;in suraysm, botom, bana ne soruyorsun, yavrum,
mmm calm sen bilsen, botom,
bu yolu biliyorsan, yavrum,
batap bir allp bar, botom!'
dii oniime gOdiir beni, yavrum!"
OUbir cerge bardl deyt,
0 yere vardtlar,
banp bir konup kaldl deyt,
orada bir gece kaldllar,
almalann aldl deyt,
elmalanndan aldtlar,
oriiktoriin cedi deyt,
erikJerinden yediler,
mIktap toyup tloldu deyt.
adamakllli doydular
Kurcununa saldl deyt,
Hur~larl doldurdular,
emi ciiriip berdi dirt.
sonra yine yiiriidiiler.
Emi ciiriip ber~:ende,
~imdi boy Ie yiiriir iken
atasmm Ak-al~tl
atasmm Ak-agll daglna,
aa cetip bardldeyt.
nihayet vanp geldiler.

MANAS DESTANI

212
AK-warblJlAblH YCTYHAe
KaHblKe~HH aracbI
COnTOH-KynKenHDTHp.
4 7 5 KaqbIlI KenreHKaHblKeii
Tocyn )KaTKaH3KeHAeiiT.
ConTOH-KynaraCbl
KaHblKeiiAHTaHb16aiiT:
CoJrroH-KynaraCblH
4 8 0 KaHblKeii KYPrypTaHbl6aiiT!
KaHbIKe~H KepreHAY,
ConToH-Kyn MbIHbIMbIHbIaiiTaT:
"')l(onooqbl 6onco~, )Kon aiiTaM,
)KOKqy6onco~,
Man aiiTaM!"4 8 5 KaUAaH
6Hp qblThIlIKenecHH?'
AHAa aiiTTbI~ KaHblKeii:
'MeH )KOnOOqbI,
)KOnOOqbI,
aKe,
)KJlAO)KYPynKeneMHH,aKe,
)KJlAY6Hp cypan KeneMHH,aKe!'
490 CoJrroH-Kyn aracbI arnbI:
'Ey TanaCTaii)KepAereH,
KeneKeAeKepKK'ecKeH,
KOOHY-MHHeH
3pr' eKceH,
6eWHKTe)KaTbIlI6enceHreH,
495 6eK yynYHAaiiTe~cenreH,
ryy6aii )KaTbinryiinaHraH,
TyyraHblHaH3p6eiireH)l(aKbIn-6a~bIH 6anacbI
")l(aw MaHac" AereH6ap 3AH:
500 aMaH6'3KeH
6ap6'3KeH?
AHAau HeMe6HJlAH~6H?'
AHblH 6Hp Ke6HHYKKaHAa,
KaHblKeii araCblHTaHbIUT,
KbIHKeH3MHaUTaTAeHT:
505 '3 araM-aH,ConToH-Kyn,
MeHHTaHbl6auCbIH6bI?
Kapa-KaHAbIH6anacbI
"KaHbIKeH"AereH 6eH6'3KeH,
ConToH-KynceH6'3KeH?
51 0 Ka6b1naHTyyraH 3p MaHac
6y aanaMAaHeTKeHCO~,
)Kepre canbIlI KeMreHco~,
A6eKe, KeooIll apaM Kyn
qaHblraparbiMqaKKaHAblp,
5 15 qarbIlI OTKO)KaKKaHAbIp,
KepereM,nH
KeCKeHAHp,
KeCHnOTKO)KaKKaHAblp!
"8c KOPAYKTaH
)KaTKOPAYK,
83y6eKTeHCap,- KOPAYK!"5 2 0 TanaCTblH6aIllblH epT anraH,
6y aSlrblHcell anraH!3qKHAeHKanraHynaKTbl,
KypcaKTaHKanraHqYHaKTbl,
HaH3aAaH
KanraH)KeneKTH,

Ak-aglldm iistiind6
Kamkeydin ai~asl
Solton-kul keliptir.
Ka~lp kelgen Kamkey
tosup catkan e:kendeyt.
Solton-kul agasl
Kanlkeydi tanlbayt:
Solton-kul ag.lSm
Kanlkey kurgur tambayt!
Kanlkeydi k6r,g6ndii,
Solton-kul mIni mini aytat:
'"Coloo~1 bol!:on, col aytam,
cok~u bolson,
mal aytam!"kaydan biT ~Iglp kelesinT
Anda ayttln K~mlkey:
'Men coloO<;:I,
coloo~l, ake,
coldo ciiriip kelemin, ake,
coldu biT surap kelemin, ake!'
Solton-kul agasl ayttl:
'Bu Talastay cer degen,
k616k6d6k6rk]c' 6sk6n,
koonii-minen erg'6ks6n,
beikte catlp be:lsengen,
bek uulunday ti~nselgen,
tuubay catlp tu:flangan,
tuuganmanerbeygenCaklp-baydm b;llasl
"CaManas" degenbar wi:
amanb'ekenbar,b'eken?
Anday nemebildinbi?'
Amn biT kebin ukkanda,

Ak-agll'm tepesinde,
Kamkey'in agabeyi,
Solton-kul gelmekte idi,
ka~lp gelen Kamkey,
gelen atlIYI bekledi.
Solton-kul agabeyi
tammadl Kamkey'i.
Solton agabeyini
tammadl kahrolasl Kamkey!
Kamkey'i goriince,
Solton-kul oyle dedi:
"Yolcu isen yol diyeyim,
hay van anyorsan hayvanlarm
yerini soyleyeyim!
neredengeliyorsun?"
Kamkey de dedi ki;
"Ben yolcuyum, yolcu, karde,
yol yiiriiyiip giderim, karde,
yolu soruyorum, karde!"
Solton-kul agasl dedi ki:
"Talas diye bir yer vardlr,
golgesinde yetimiti,
gonliince bir er olmutu,
beikte biiyiitmiitii,
bey oglu gibi sallanmltl,
daha ana karnmda tepinmiti,
dogunca ohret bulmutu,
Caklp-baY'ln oglu,
gen~ Manas denen biri vardl.
Yalyor mu, iyi midir?
Ondan bir ey iittin mi?
Onun soziinii duyunca,

Kamkey agasm tamyt,

Kmkey emi aytlt deyt:
'F. agam-ay,Soilton-kul,
meni tambaysmbl?
Kara-kandmbal.1S1
"Kamkey" degen benb'eken,
Solton-kul senb'eken?
Kabllan tuugan ]~r Manas
bu aalamdan6tk6n son,
cerge sallp k6ml~6n son,
Abeke, K6bo aI"amkul

agabeyini tamdl,
Kamkey imdi dedi ki:
"Agabeyim, Solton-kul.
beni tammadm ml sell?
Kara Hanin ~ocugu
Kamkey degil miyim ben?
Sen Solton-kul degil misin?
Kaplan dogan Er Manas
bu alemden go~iip gitti,
0 topraga gomiiliince,
Abeke, Kobo, haram kullar,

~amgaraglm~akl~andlr,
~aglpotko cakkandlr,
keregemdi k6skeI1dir,
kesip otko Cakkairldlr!
"as korduktan ca~tkorduk,
Oziibekten Sart korduk!"Talastm bam ort algan,
bu ayagm sel algiln!Ecrkidenkalgan ulaktl,
kursaktan kalgan ~unaktl,
nayzadankalgan I;elekti,

ocaglml Ylktllar hep,

~aklp ateeyaktllar,
parmakllglml klrarak,
kesip ateeyaktllar.
Yakmln ~ektirecegine el ~ektirsin,
Ozbek <;:ektirecegineSart ~ektirsin!
Talasin balm ate aldl,
ayagml sel aldl!
K~iden kalan bu oglakla,
kamlmda taldlglm bu masumla,
kargldan kalan sancakla.

5(1

S6

57

57

SEMETEY'tNDJGU-5U
5 2 5 MaHacraH KaJIraH 6eneK"m
aJIa 6J1pKaqbIn KeneMJ1H"
qaJIKaCblHaH KaublKeH
TaJIbm XaTbm KaJIAbl AeHT.
ConTOH-Kyny araCbI
5 3 0 YCTYH96aca KaJlAbl AeHT,
9K99 MblKTan K9pymyn,
6J1pTYyraHbIH TanTbI AeHT,
YHYH9 aJIbm KenAJ1AeHT.
YHYH9 aJIbm KenreHAe,
53 5 aJITbl KaHaT aK PAO
Kapa-KaH Kbmbm 6epAJ1AeHT.
KaHblKeMHH 6aJIaCbIH
KaHblKeHre 6ep6eAH,
540

Kapa-KaH aJIbm 6aKTbi AeHT.

Kapa-KaH aJIbIn 6aKTblpbm,
aJIaAaH6aHTaJI CaJlAblPbm,
amapra XYPTYH XHHAbIpbm,
T900A9H 6aHTaJI coHAypyn,

545

T9r9p9K XYPTYH XHHAblpbm,

3nre 6Hp TOHAYTapTTbl AeHT,
'KaHbIKeMJ1H 6aJIacblHa
aTblH KOIOn6epcHH!' Aen.
AHAa )KJ1HraHaK-caKaJI

550

555

Kapa-caKaJIHbl KapaAbl,
Kapa-CaKaJI XHmTTJ1 KapaAbl,
XHrHT 6aJIaHbi KapaAbl,
6aJIa xepAH Teme KapaAblaT KOIOn6ep'an6aAhl.
Anap Ken aHTnaH TYpraHAa,
aK 6oc aTbI 6ap 6onroH
a3a-TaSlKKonYHAa
aK-CaKanAYY6Hp KJ1mH
Kapa-KaHAhlH aCThlHAa
xaKhlHAan KenJ1n TYPAYAeHT.

560

AK-caKanAYY aHTThl AeHT:

'DY 6ana~HhlH 6J1paThlH
XHnraH xYpTY~ 6J1n6ece,
MeH aThlH KOIOn6epei1H!
CaJI 6aJIaHhi KonYMa!'

565

570

DaJIaHhl aJIbin KenAJ1AeHT,

KonYHa CaJIhm aJI~hl ~ei1T,
aH1{aai1lThl aK-CaKaJI:
.Den ai1naHa 6eprnHQe,
6en~ei1 Khl3hin Tan 6YCCYH!

DJ1p3IllJ1~ Ky~ai1 xap 6YCCYH!

Yi1 ai1naHa 6eprnHQe,
yi1A9H Khl3hin Tan 6YCCYH!
Koxo Khl~hlp xap 6YCCYH!
3QKJ1AeHKaJIraH ynaK, 633M,
5 7 5 MaHaCTaH KaJIraH QYHaK,633M,
Hai13MaH KaJIraH xeneK, 633M,
MaHacraH KaJIraH 6eneK, 633M?"Kapa KaHAYY, K9K 6J1TTY

Manastankalgan belekti
ala bir ka~lp ke:lemin!'
c;alkasmanKamke:y
tallP catJpkaldl de:yt.
Solton-kulu agasl
iistiino basa kalcll de:yt,
okoo mlktap koriiiip,
bir tuuganm taptI de:yt,
iiyiino allp ke:ldi de:yt.
Oyiino allp ke:lg,ende,
altJ kanat ak ordo
Kara-kan blip b6rdi de:yt.
~::amke:ydinbalasm
~::amke:yge
berbe:di,
~::ara-kanallp baktJde:yt.
Kara-kan allp baktlnp,
aladanbaytal saIdmp,
aargacurtun ciydmp,
tiSb()donbaytal soydurup,
tiSgorokcurtun ciydmp,
e:lgebir toydu tarttJ de:yt,
'Kamke:ydinbaulSma
atm koyup bersill1!'de:p.
Anda ciygan ak-sakal
kara-sakalmkaradl,
kara-sakalcigitti karadl,
cigit balam karadl,
billa ce:rdit6ekaradlat koyup ber'albildl.
Alar ke:paytpay turganda,
ak bas atJbar bolgon
aza-tayakkolunda
ak-sakalduu bir I.ii
Kara-kandmastlnda
cabndap ke:liptulrdu deyt.
Ak-sakalduu aytu deyt:
'Bu balafimn bir atm
cilgan curtufi bilbese,
men atm koyup lJ6reyn!
Sal balam koluma!'
Balanl allp ke:ldi de:yt,
koluna sallp aldl deyt,
anda ayttI ak-sakal:
'Bel aylana bergin~e,
beldey klzll tal biissiin!
Bir eifi Kuday car biissiin!
Oy aylana bergin~e,
iiydoy klzll tal blissiin!
Koco Kldu car biissiin!
E~kiden kalgan ulak, beem,
Manastankalgan ~unak, beem,
nayzadankalgan celek, beem,
Manastankalgan bele~, beem?"Kara kanduu, kcSkbittii

213
Manas'tan kalan mirasla
ka~um geliyorum ben!"
Y alpaladl Kanlkey,
kendinden g~ip YlgIldl.
Agabeyi Solton-kul
ko~up JanIna firladl,
ikisi kucakla~lp gorii~tiiIer,
karde~imi buldum diyerek
Kamkey'i allp evine gotiirdii.
Allp evine gotiiriince,
alu kapIll bir ak saray .
kurdurdu ona Kara Han,
Kamkey'in ~ocugunu
Kanlkey'e vermedi,
Kara Han allp baku ona,
Kara Han bakmaga alInca,
ala k!sraklar kestirdi,
aa hep halk! topladl,
tepede klsraklar kestirdi,
halkl ~ep~evre toplattI,
yurtta bir biiyiik a~ verdi,
Kamkey'in ~ocuguna,
bir isim koysunlar diye.
Oradaki ak sakallIlar
kara sakallIlara baktIlar,
kara sakallIlar gen~ yigitlere baktIlar,
yigitler ~ocuklara baktI,
~ocuklar da yere baktl!
At bulup koyamadIlar.
Soz bulup konu~amazken,
ak boz atla geliyordu,
bir asa dayak elinde,
ak sakallI bir ki~i,
Kara Han'm kar~lslna
yakIn gelip durdu o.
Ak sakallI ~oyle dedi:
Bu ~ocugun adml eger
bu kadar balk bilmezse,
hen adml koyaYlm!
Ver ~ocugu elime!"
C;ocugugetirdiler
eline verdiler,
0 zaman ak sakaill dedi ki:
"~u tepenin etrafim
klZIl sogiitler biiriisiin!
Tanrl ona yar olsun!
Evin etrafI ~epe~evre
ev gibi kIzIl sogiitlerle ~evrilsin!
Ulu HlZIr ona yal-olsun!
K~iden kalan oglak,
Manas'tan kalan masum
kargIdan kalan sancak,
Manas'tan kalan miras,
kara kanlI, mavi bitli,

'~

214

MANAS DESTANI

KaH CeMeTeH"6y 60JICYH!

Kan Semetey" bu bolsun!
Semetey Han olsun but
580 qo~ aTaCblHeJITypcYH!
<;00 atasm olttirsun!
Buyuk atasmloldilrsiln!
qoroJI qYHaK6y 60JICYH!
<;ogol ~unak bu bolsun!
Pek korkun~ bir er olsun!
BelllHKTe)KaTbln6enceHcHH!
Beikte cal~lpbelsensin!
Salmcakta sallamrken donansm!
Belli )KalllblH~aYHqanCblH!
Be camdauy ~apsm!
Be Yamdaev Ylksm!
Tyy6aH )KaTblnTYHJIaCbIH!
Tuubay catlp tuylasm!
Dogmadan etraflyla bogusun!
585 Tyyp~aH TYllineH TannblHcblH!
Tuurdan tiipOytalpmsm!
Tilnekten dumeden kanat ~lrpsm!
OH 6elllHH~eOKaCCbIH!
On beindl~ok assm!
On beyamda ok atsm!
OH 6elll qblrap-qblKnaC
On be~lgar-~lkpas
On bei biter bitmez
OpqYHKanbl~ )KypTKYCCYH!
or~un kall11curt kussiln!
halkl ~ok bir yurdu olsun!
"KaH CeMeTeH"6y 60ncYH!'
"Kan Semetey" bu bolsun!'
Han Semetey olsun but
590 AT 6epreH aK-caKaJI
At bergen ak-sakal
Ad veren bu ak sakal,
KeCTeHKaHM60n~'3JIe.
koston kaym bold'ele.
birden gozden kayboluverdi.
KaH CeMeTeHecTY~eHT,
Kan Semetey ostil deyt,
Han Semetey bilyilyordu,
ec 6YTYH~a)KYP~Y~eHT.
os butunda curdil deyt.
derken yilrilmeyi ogrendi,
8c 6YTYH~a)KypreH~e,
Os butundacurgondo,
yurilmeyi ogrenince
595 aJITbIH~aHalllblK aTTbl~eHT,
alundan a~iIkatu deyt,
alundan alk atu,
KYMYUITeH
qYKe Kanq~bIkumuton ~ilko kal~adlgilmuten zan atu.
Kapa-KaMblH 6anacbl
Kara-kandm balasl
Kara Han'in ~ocuguyerinde
KaH CeMeTeH60JIyn )KYP~Y.
Kan Semetey bolup cilrdil.
yalyordu Han Semetey.
Kapa-KaH~aHaTaCbl
Kara-kandayatasl
Babasl Kara Han
600 llIHPKHH,6eK qaKblp~bITOHKbIJIbln. irkin, be}: ~aklrdl toy kll1p.
zengin fakir demedenaa~aglrdl herkesi.
qo~, KHqH)KbIpranOHHO~Y:
<;00, ki~i I::lrgapoynodu:
Bilyuk kil~ilk eglenip oynadl:
CeMeTeH-MHHeH
6ananap
Semetey-rninenbalalar
Semetey ile ~ocuklar
alllblK aTbln OHHO~y
alk aup oynodu
alk aup oynadl,
Kapa-KaHTOHKblJIblnHqKeH~e,
Kara-kan Itoy kilip i~kende,
Kara Han i~ip eglenirken,
605 3CHHeHqbIKTblCeMeTeH.
esinen ~Iku Semetey.
Semetey'i unutmutu.
TOIO6apblH TapaTap~a,
Toyu bann taratarda,
Misafirler dagllirken,
CeMeTeH~H
HCTe~HSemeteydilistediSemetey'i ~aglrdl.
CeMeTeHblHnan TYP~y~eHT:
Semetey lylap turdu deyt:
Semetey aglaYlp dedi ki:
'3 aTaM-aHKapa-KaH,
'F.atam-a:{ Kara-kan,
"Ah atam, Kara Han..m,
610 MeHH)KaMaHHe Kep~y~?
meni cam:m ne kordilii?
beni ni~in sevmiyorsun?
AllIblK aTbln OHHO~YMAlk atlp ,oynodumAlk aup oynadlm ben,
)KeHY6apcaM, )Kapa6aHT,
coyu bars:lm, carabayt,
eve yayan varmak yaramazimdi.
MeHHaTKaMHHrncce~!'
meni atka mingisseii!'
Sen beni atabindirsen!"
AH~a aHTTbl~Kapa-KaH:
Anda ayttllii Kara-kan:
a zaman Kara Han dedin ki:
615 '3 CeMeTeH)KanrbICbIM,
'F. Semetc:ycalglslm,
"Biricigim, Semetey,
Here blHnanTYpaCblH?
nege Iylap turasln?
neden agllyorsun?
CeHHaTKaMHHrHceHH!
Seni atka mingiseyn!
Seni ata bindireyim,
ATKa MHHHn)KypryceHH!'
Atka minip cilrgilsoyn!'
ata bindirip yilrilteyim!"
AnTblH KalllTYY)KecaHpMaq
Altm katuu ces ayrma~
Alun kakma baklr eyeri,
620 Kapa-KaHanbln KenTHp~H,
Kara-kan allp keltirdi,
Kara Han getirtti,
)Kopro KYJIaHTOKYTTY,
corgo kulan tokuttu,
yilrilk ata vurdurdu,
CeMeTei:1~H
MHHrHCTJ1.
Semeteydi mingisti.
Semetey'i bindirdi,
qeqeKTeH KecTYYCapbl-Ta3
~o~oktoy kostilil San-taz
~anak gozlil San-taz'(
CeMeTei:1reKOlliTY~eHT,
Semeteyge kotu deyt,
ona yolda verdi,
625 qeqeKTeH Kecryy Capbl-Ta3
~6~oktoy k6stilil San-taz
~anak gozlu Sarl-taz,
6aJIaHbi)KeTeJIen
aJI~bl.
balam cetelepaldl.
~ocugu yederek gotiirdii.
CeMeTei:1
Typyn aHTTbl~eHT:
SemeteyI:urup ayttl deyt:
Semetey dedi ki:
'qeqeKTeH KecTYYCapbl-Ta3,qHPKHH,'~o~oktoy k6stilil San-taz, ~irkin, "~anak g6zlti San-taz, ~irkin yaratlk,
qbIJI6b1pbIM~bl
KOi:10
6ep, qJ1pKJ1H1 ~llbmmdl koyo her, ~irkin!
atln yulanm blrak, ey ~irkin!
630 MeHHHaTaMOJI60JIco,qHpKJ1H,
Menin at:lm 01 bolso, ~irkin,
a benim babam olsaydl, ey ~irkin,
e3Y-MHHeH
an6acnbl,qHpKJ1H?
ozil-minen albaspl, ~irkin?
beni kendisi g6ttirmez miydi, ey ~irkin?
Kapa-KaHaTaM60JIrOH)KOK,qJ1pKHH!' Kara-kan atam bolgon cok, ~irkin!' Kara Han babam degil, ey ~irkin!"

I1
~
j:

I,

"
j,.

SEMETE1NDoGU~U

.I.

i~

herkesi.

EYJIKyn aJI~bltlblJI6blp~bl,
)f(YJIKyn~bl TUCKUH~U,
635 eKyprelmeH 6aKblp~bl,
epYKTyH6amblH)f(anblp~bl!
Capbl-Ta33M Kapa6aH
YHYHKeCTen6ap~bl~eHT.
qetleKTeH Kecryy Capbl-Ta3
640 Kapa-KaHra 6ap~bl~eHT,
6apbm KeJIUnaHlTbl ~eHT:
'3 KaHbIM-aHKapa-KaH,

Bulkup aId.!~!Iblrdl,
culkup aId! tiskindi,
okiirgondon baklrd!,
oriiktiin bamcaplrd!!
San-taz emkarabay
iiyiin kostop bard! deyt.
~o~oktoy kostiiii San-tal
Kara-kangabardl deyt,
banp kelip ,ayttl deyt:
'F. kamm-ay Kara-kan,

6ana~-MuHeHKypyn Kan!
EYJIKyn aJI~bltlblJI6blP~bl,
645 CUJIKUn
an~blmcKHH~U!
Kemn Kan~bl OJI6ana~,

balan-minen kurup kal!

Bulkup aldl ~"blrdl,
silkip aldl tiskindi!
Ketip kald! 01 balan,

eKyprelmeH 6aKblp~bI,
epYKTyH6amblH )f(anblp~bl,
YHYHeKaHlTbl6y 6aJIa~!'
650 Kapa-KaHKopKyn K~bl ~eHT,
Kapa- KaHaTKaMUH~U~eHT,
6apbm YHYHeKeJI~U~eHT.
)K ypyn KeTKeH6anaHbl

okiirgondon baklrd!,
oriiktiin bam caplrdl,
iiyiino kayttl bu balan!'
Kara-kankorkup kaldl deyt,
Kara-kan atl.a mindi deyt,
barlp iiyiino keldi deyt.
Ciiriip ketken balam

KapMaca-~a60JI60~y,
655 Kapa-KaHbllll6aH6utle
KapMaca-~a60JI60~y,
Kac MOHH~yyKaHbIM-)f(aH,

karmasa-da]JOlbodu,
Kara-kam~b'aybi~e
karmasa-dalJOlbodu,
kas moynduLlKamm-can,

KYYMOHH~yyKy6YJI-)f(aH
KapMaca-~a60JI60~y,
660 TaHaKecuCOJITOH-KYJI

kuu moynduu Kubul-can

karmasa-dal>olbodu,
tar akesi Solton-kul

KapMaca-~a60JI60~y!
KaH 6anacbl KaHblKeH
aH~aKeJIUnKapMaAbl!
KapMaraH~aKaHblKeH,
665 CeMeTeHtlYHaKMblHblaHTaT:
'KaH 6aJIaCblKaHblKeH,~OJIY,
KaHKana6aHKUHHTyp,~OJIY!
MeH 3JIUM~UCarbllmb!M,~OJIY
MeH)f(ypTYM~ycarblH~blM,~OJIY!
670 MeHuH tlO~ aTeKeM

karmasa-datlOlbodu!
Kan balasl I<:amkey
anda kelip k~lrrnadl!
KarmagandaKanlkey,
Semetey ~ul1,akmlm aytat:
'Kanbalas! Kamkey, dolu,
kaykalabay ~:iyntur, dolu!
Men elimdi 1;agmd!m,dolu
men curtumclu sagmdlm,dolu!
Menin ~on al:ekem

)KaKbm-6aH,~OJIY,
ec aTeKeMMaHac-KaH,~OJIY,
A6eKe, Ke6elll 3K'araM, ~OJIY!
MeH 3JIUMe6apaMblH,~OJIY!
ATeKeMHuHAK-TYJInap,~OJIY,
675 aJIbln6up MUHeMUH,
~OJIY:

Caklp-bay, dolu,
os atekem Manas-kan, dolu,
Abeke, KobCl~ek'agam, dolu!
Men elime b:lramm, dolu!
Atekemnin P,k-tulpar, dolu,
allp bir minemin, dolu:

aTeKeMHUHAK-OJInOK, ~OJIY,
aJIbl" 6epu" 6up KuHeM, ~OJIY!

kin,

y ~irkin?

ltlk.

MeH 3JII1Me6apaMblH,~OJIY,
MeH)f(ypTYMa6apaMblH,~OJIY!'
680 AH~a a"lTbI~ KaHb!Kei1:
'AiiHanai1HCeMeTei1,60TOM,
600pTKO)f(YHY~600pbl~~a, 60TOM,
tlblpblMTaJI)f(YHY~CblpTblMa, 60TOMKaHTunceH 6apapcblH,60TOM?'
685 KaH 6anacbl KaHblKei1

atekemnin Ak-olpok, dolu,

allp berip bir kiyem, dolu!

Men elime baramln, dolu,

men curtuma baram!n, dolu!'
Anda ayttlfi F:amkey:
'Aynalayn Si:metey, botom,
boortko ciiniifi boonfida, botom,
~mmtal ciiniifi slrtlfida, botomkantip sen bararsl", botom?'
Kan balas! Klmlkey

215

<;ekip aldl yularl,

elinden dizgini ~ekti,
amataedipbaglrdl,
erigin balmsalladl!
San-lalla aldlrmadan,
siimp atl eve gitti.
<;anakgozIiiSarl-taz da
Kara Hanlm yamna vardl,
yamna vannca dedi ki:
"Er hamm, ey Kara Han,
~ocugunla kuruyup kal,
~ekip aId) yularl,
silkip ~ekti dizgini,
~Iklp gitti ~ocugun,
amata~:lip baglrdl,
erik agaclmn balm salladl,
eve gitti ~ocugun!"
Kara Han korkup kaldl,
Kara Han atma bindi,
atl siiriip evine gitti.
<;ekip giden oglunu,
aradl bulamadl.
Kara-kambaybi~e de
aradl bulamadl.
Kaz boyunlu Kamm-can,
kugu boyunlu Kubul-can
araYIPbulamadllar.
<;ocugun daYlsl Solton-kul da
araYIPbulamadl!
Han ~ocugu Kamkey,
sonra gelip buldu onu!
Kamkey onu bulunca,
Semetey oglan unu dedi:
"Han klZI Kamkey, kadm,
beni tutma dur, kadln!
Kavmimi goresim geldi, kadln,
yurdumu goresim geldi, kadln!
Benimbiiyiik babam,
Caklp-bay, kadln,
oz babamManas Han'dan, kadm,
Abeke, Kobo agabeylerim, kadln!
ilime gidecegim, kadm!
Babamm atl Ak-tulparll, kadln,
allp bir binecegim, kadm,
babamm ak zlrhml, kadln,
allp bir giyecegim, kadln,
beD ilime varaYlm, kadln,
beDyurduma varaYlm, kadln!"
Kamkey dedi ki :
"Camm Semetey, yavrum,
gogsiinde daha kundak bezi, yavrull
arkandadaha alt bezi yavrum,
seDnasI! gidersin yavrum?"
Han ~ocugu Kamkey,

MANAS DESTANI

216
Kapa-KaHra 6ap~bl ~eHT,
6ocoroJIYY 6oc YHre
60HJIOn 6Hp KHpHn 6ap~bI ~eHT.
ATaCbl Kapa-KaHra aHTTbl ~eHT:
690

'3qKHAeH KaJIraH 6y YJIaK,

KypcaKTaH KaJIraH 6y qYHaK,
Kapa KaHAYY, KeK 6HTTY
KaH CeMeTeH )KaJIrblCblM
3JIHH6HJIHn KaJIblnTblp,

6 9 5 )KYpTyH 6HJIHn KaJIblnTblp!

AK-TYJInapbl~ cypaHMblH,
AK-OJInOK TOHY~cypaHMblH!
"MeH 3JIHMe6apaM!" ~eHT,
"MeH )KYPTYMa6apaM!" ~eHT!
700

Kapa-KaH aTaCbl
AK-TYJInapbIH 6ep~H ~eHT,
AK-OJInOK TOHYH6ep~H ~eHT,
KaH 6aJIaCbI KaHbIKeH

705

aJIbln KeJIHn 6ep~H ~eHT.

CeMeTeH TaMaK HWTH~eHT,
owY TYH~Y KOH~Y~eHT,
3pTeCHHAe )KYP~Y~eHT.
KYHQYKYJITeHTYWQYJIYK

)KeTeJIen Ke~H KaHbIKeH.

7 1 0 KaH 6aJIaCbIKaHbIKeH
CeMeTeHre aHTTbI ~eHT:
'Ey TaJIaCTbIHHQHH~e
CYJInYKop~bIH 6awblH~a
Te KaHTapbln )KaTbIQbI
715

EaH~bIH YYJIYEaKaH 6ap,

OJIEaKaHra CaJIaM~e!
AJITblH~aH ooc KeTeQHK,
KereQHK 6eJIeK EaKaHra!
3 6aJIaM-aH CeMeTeH,

720

EaKaMblH aHTKaHblHaHQblKnarblH,
EaKaH~bIH THJIH-MHHeH6oJIO Kep!'
KaHblKeH YHre KaHTTbl ~eHT,
CeMeTeH )KYPyn KeTTH~eHT,

725

TYHYHTYH~eH )KYP~Y ~eHT,

KYHYHKYH~eH )KYP~Y~eHT.
)l( YPyn 6apbln )KaTTblJIa,
TaJIaCTblH 6awblH YQ-KOWOH
3~KeHHn K"p\1n 6ap~bl ~eHT,
6y TaJIaCTblH"Q"H~e

7 30 CYJInYKop~YH 6awblH~a
EaH~bIH YYJIYEaKaH-KaH
Te KaHTapbln )KYPynTYp.

Kara-kangabardI deyt,
bosogoluu bas iiygo
boy lop bir kirip bardl deyt.
Atasl Kara-kanga aytu deyt:
'E~kiden kalgan bu ulak,
kursaktan kalgan bu ~unak,
kara kandtlU, kok bittii
Kan Semel:eycalglslm
elin bilip I~allptlr,
curtun bilip kallpur!
Ak-tulpanfi suraymln,
Ak-olpok tonufi suraymln!
"Men elime baram!" deyt,
"Men curtuma baram!" deyt!
Kara-kan atasl
Ak-tulparll1 berdi deyt,
Ak-olpok I.onun berdi deyt,
Kan balasl Kamkey
allp kelip berdi deyt.
Semetey tclmak iti deyt,
ou tiindii kondu deyt,
ertesindecijrdii deyt.
Kiin~iikillton tii~illiik
cetelep keldi Kamkey.
Kan balasl Kamkey
Semeteyge:ayttl deyt:
'Bu Talasun i~inde

Kara Han'm yamna gitti,

eikli boz eve
daldl girdi i~eriye.
Kara Han'a dedi ki:
"Ke~iden kalan bu oglak,
karnlmda taldlglm bu masum,
kara kanJI, mavi bitli,
bir tek oglum Han Semetey,
ilini ogrenmi bile,
yurdunu ogrenmi bile!
Atm Ak-tulpar'lm istiyorum,
ak zlrhlm istiyorum!
ilime varaYlm ben, diyor,
yurduma varaYlm ben, diyor!"
Kara Han babasl da,
Au Ak-tulpar'l verdi,
ak zlrhlm da verdi.
Han ~ocugu Kanlkey de
allp getirdi.
Semeteyyemek yedi,
geceyiorada g~irdi,
ertesi giin ~lklp gitti.
Yanm giinliik bir yolu,
beraber gitti Kamkey.
Han ~ocugu Kamkey
Semetey'ededi ki:
"Talas suyunun boyunda,

Sulpukordm bamda
to kaytarlp catl~1
Baydm uulu Bakay bar,
01Bakayga salamde!
Altlndan ODSkete~ik,
ket~ik belek Bakayga!
E balam-a~{Semetey,
Bakaydm aytkamnan ~Ikpagm,
Bakaydln I.ili-minen bolo kor!'
Kamkey ii:ygo kayttl deyt,
Semeteycljmp ketti deyt,
ttiniin tiindoy ciirdti deyt,
ktiniin ktin:loy ciirdii deyt.
Ctimp banp cattlla,
Talastln bam O~-kooy
efikeyip kilrip bardl deyt,
bu Talastln i~inde

Sulpukor dagmm bamda,

deve slimp durmakta,
Bay'm oglu Bakay var,
0 Bakay'a selam soyle!
Alun ilemeli bu ortiiyii
Bakay'a gonderiyorum!
Ey ~ocugum Semetey,
Bakay'm soziinden ~lkma sen,
BakaY'ln dedigini yap sen!"
Kamkey eve dondii,
Semetey de yoluna gitti,
giinler giinii yol aldl,
geceler gecesi yol aldl,
hi~ durmadan atlm siirdii,
Talas balndaki O~-kooy'a,
varlp egildi, girdi,
Talas suyunun boyunda,

Sulpukordun balnda
Baydln uulu Bakay-kan
1.0kaytanp ciirtiptiir.
Ey EaKaH~bl KepreH~e,
Bu Bakaydl korgondo,
CeMeTeH Typyn ai1TTbl ~eHT:
Semetey turup ayttl deyt:
735 .AcaJIOO~aHCaJIOOMaJIbIK,
'Asaloodan saloomallk,
AK-caKaJI, aKe!'
Ak-sakal, ake!'
'3JIHKe CaJIaM,6oc yYJI, 6aJIaM!
'Elike salam, bas uul, balam!
KaH~aH 6HP Qblrbln KeJIeCHH,6aJ1aM?' Kaydan bil~~lglp kelesin, balam?'
'Bu suudan balndan,ake,
'Ey cyy~aH 6awbIH~aH, aKe,

Sulpukor dagmm bamda,

BaY'ln oglu Bakay Han,
deve slimp duruyordu.
BakaY'1gomnce,
Semeteydedi ki:
"Selamunaleykiim,
ak sakal, baba!"
"Aleyktimselam, gen~ ~ocuk, yavrum!
Neredengeliyorsun?"
"Bu suyun balndan, baba,

SEMETEY'[NDoGU-5U
Kapa-KallAbIH3nHHAeH,aKe,
740 olllYllAaH tlblrbIn KeneMHH,aKe!'
'On Kapa-KallAaHceHtlbIK~, 6anaM,
Kapa-KallAbIHKbiC3ne, 6anaM,
"KaHbIKeH"AereHoap 3ne, 6anaM,
allAaH6Hp HeMe6JtJIAH~6H,
6anaM?'
745 CeMeTeHrypyn aiiTaTAeHT:
'AHAaH 6Hp HeMe6Hn6eAHM.
KaH 6anacbI KaHbIKeH,
"KaHbIKeH"AereHAon~yc
anTbIHAaHOOCKeTetlHK,
750 KeTetlHK6epreH 6eneKTH
MaHaCTblHyyny CeMeTeH
EaKaHraanbin KenreMHH!'
EaMblH yyny EaKaH-KaH
KytlaKTan oon XbIrbillAbI:
755 'AHHanaHH,CeMeTeH,60TOM,
Tee 3HeCHtlaap HHreH,60TOM,
KYAaHblMHblHxonYHAa, 6OTOM!'
anbin KenHn MYYCTaHH,
6OTOM!'
Too 3HeCHtlaap HweH
760 anbln KeMH 6y EaKaH,
KYAaHbIHbIH
xonYHAa
anbln KenHn MYYCTaAbl.
AllAaH aHTTbI~EaKaH-KaH:
'MaHaCTbIHyyny CeMeTeH,60TOM,
765 A6eKe, Ke6elll apaMra, 60TOM,
MeHxypyn KeTeMHH,60TOM!
OIllY xepre TypaTbIp, 60TOM,
MeH6apaHH6Hp xanrbIC, 6OTOM!'
MaHaCTbIHyyny CeMeTeH
770 OIllYxepAe KanAblAeHT,
EaMblH yyny 6y EaKaH
MbIHAaHCanbln6apAbi AeHT,
)KaKbln-6aHra KeMHAeiiT:
'A CYHYHtly,CYHYHtly,)KaKbm!
775 KeTKeHHMKenHnTHp,)KaKbIn,
KeMTHrHMTonyn KanblnTbIp,)KaKbln!
Ey MaHaCTbIH6anacbI,)KaKbIn,
KaHTblnKeMH YHYHe,)KaKbIn!
A CYHYHtly,CYHYHtly,)KaKbIn!780 KaH CeMeTeHKenHnTHp,)KaKbIn!'
)KaKbIn-6aH Typyn CYPaAbI:
'KaHAa TYpaTxaw 6ana?
Mbin KenrnH 6anaHbI!'
EaHAbIHyyny 6y EaKaH
785 31l1HKKe
tlbIra KaflJ\bIAeHT,
Tbl~llIan Typa KanAbIAeHT.
YMYH HtlHHAe)KaKbIn,
A6eKe, Ke6elll YtlOO
Ke6HHaHTblncyynewTY.
790 )KaKbIn-6aH aHTTblyynYHa:
'AK-KypxYHAa yynapbl,
aHbI6epH anbl~ap,

217

Kara-kandln elinden, ake,

Kara Han'm ilinden, baba,
o~undan~lglp kelemin, ake!'
~lktlm geliyorum, baba!"
'01 Kara-kandan seD~Iksafi,balam,"Kara Han'dan geliyorsan,
Kara-kandm kls ele, balam,
Kara Hanin bir klzl var, yavrum,
"Kamkey" degenbar ele, balam, adl Kamkey, yavrum,
anday bir neme bildifibi, balam?' ondan ne haber var, yavrum?"
Semeteyturup aytat deyt:
Semetey dedi ki:
'Anday bir neme bilbedim.
"Ondan bir haberyok.
Kan balasl Kamkey,
Han ~ocugu Kamkey,
"Kamkey" degendolufius
Kamkey karlIn,
altmdan oos kete~ik,
altln i~lemeli bir ortiiyil
kete~ik ber:~enbelekti
sanahediye gonderdi,
Manastm uulu Semetey
Manasin oglu Semetey'i
Bakayga all:pkelgemin!'
Bakay'a aIlp getirdim!"
Baydm uuhl Bakay-kan
Bayin oglu Bakay Han
ku~aktap Q()Pclglldl:
attan inip onu kucakladl:
'Aynalayn, Semetey, botom,
"Sevgili Semetey, yavrum,
too enesi ~~laringen, botom,
deve anasl bir klsrak, yavrum,
KudaYlmml1colunda, botom!'
Tanrl'ya kurban, yavrum,
allp kelip muustayn, botom!'
getirip bogazlayaYlm, yavrum!"
Too enesi ~,aaringen
Deve anasl bir klsragl
altp keldi bu Bakay,
aldl getirdi Bakay,
KudaYlmncolunda
Tanrl'ya kurban
allp kelip muustadl.
getirip bogazladl onu.
Andan aytuli Bakay-kan:
Sonra Bakay Han dedi ki:
'Manastm uulu Semetey, botom, "Manas'ln oglu Semetey, yavrum,
Abeke, Kobo~ aramga, botom,
Abeke, Kobo~, haram kullara, yavrum
men cilrilp Icetemin,botom!
beD bir gideyim, yavrum!
O~u cerge turatlr, botom,
Sen burada dur, yavrum,
men barayn bir calgls, botom!'
beD bir yalmz gideyim, yavrum!"
Manastm uulu Semetey
Manas'm oglu Semetey
o~ucerde kaldl deyt,
orada durdu,
Baydm uulu bu Bakay
Bayin oglu Bakay da
mmdan sahp bardl deyt,
oradan aynldl.
Caklp-bayga keldi deyt:
CakIp-bayin evine geldi:
'A silyiln~il, silyiln~il, Caklp!
"Miljde, miljde, Caklp,
Ketkenim kl~liptir, Caklp,
giden geliyor, Caklp,
kemtigim tolup kallptlr, Caklp!
bo~alan doluyor, Caklp,
Bu Manastltl balasl, CaklP,
Manasin ~ocugu, Caklp,
kayup keldi ilyilno, Caklp!
eve geri geliyor, Caklp!
A silyiln~il, :,ilyiln~il, CakIp!Ah, sevin, sevin, Caklp!
Kan Semetey keliptir, Caklp!'
Han Semetey geliyor, Caklp!"
Caklp-bay turup suradl:
Caklp-bay sordu:
'Kayda turat c~ bala?
"Soyle, bu gen~ ~ocuk nerede?
Altp kelgin balam!'
Altp getir ~ocugu!"
Baydm uulu bu Bakay
Bayin oglu Bakay da
e~ikke ~Iga kaldl deyt,
kapldan dl~arl ~Iktl,
tlfi~ap tura kaldl deyt.
etrafi dinlemeye koyuldu.
Uydiln i~indc~Caklp,
Evin i~inde Caklp,
Abeke, Kobti~ il~oo
Abeke, Kobo~, il~il
kebin aytlp !:ilillo~tii.
goril~ilp konu~tular.
Caklp-bay a~lttluuluna:
Caklp-bay ogullarlna dedi ki:
'Ak-kurcund;l uul&rl,
"Beyaz deri torbada zehir var,
am beri alti'iar,
onu getirin bana.

I.

MANAS DESTANI

218
qblHbl qeqeK TY6YHe
aa cHHnaHKolO~ap,
79 5 6y MaHaCTblH 6ana~blH
CeMeTeHAH enTypyn,
)KaKKaH OTYHeqypyn!'
3mHKTe TypraH 6y EaKaH
omy KenTU YKTY AeHT,
800

yryn )Kype 6epAu AeHT,

CeMeTeHre 6apAbl AeHT:
'AHHanaHH CeMeTeH, 60TOM,
)KaKbIn-6aHra ceH 6apca~, 6OTOM,

805

apaKbl TYnTY UqnernH, 60TOM!

qblHbl qeqeK Ty6YHe, 60TOM,
)KaKbln-6aH qO~ aTa~,6oTOM,
yy cuHnaMaK 6up 6onAY, 60TOM,

810

ceH'enTypMeK 6up 6oilAY, 60TOM!'

CeMeTeH aTKa MUHAU,
)KaKblnKa )Kype 6epAu)KaKbln-6aHAbIH YHYHe
)KeTHn Kenun KUPAUAeHT:
,Acanoo MaranuHKblM,

815

)KaKbln-6aH, aTa!'
'33nHuKuM canaM, CeMeTeH, 60TOM!'
qo~ aTaCbl )KaKbln-6aH
Kapa KyqKe 6blma~-6blma~ blHnMbl,
blHnan-blHnan TypraHAa,
6am qblHblHa apaKKYHAY, AeHT,
CeMeTeHre CYHAYAeHT.

820

MaHacTblH yyny CeMeTeH,

6y KonYHaH anAbl AeHT,
)KaKbln-6aHra CYHAYAeHT.
)KaKbln-6aH anbln HqneAu.

825

AHAa aHTTbl~ CeMeTeH:

'CeH UqnereH apaKTbl, )KaKbln,
MeH HqeMUH6u, )KaKbln?
Ey apaKTbl HqneHMHH, )KaKbln,
UTKe KYlOn 6epeMHH, )KaKbln!'

830

amy cYHraH apaKTbl

HTKe KYSl6epAu AeHTKecy KYHPYK KeK Ae6eT
3mHKTeH KHpHn KeilAH AeHT,
apaKTbl )KblTTan anAbl AeHT,
TepT aSlrblH aCMaHra

835

TblpaHbln enyn KanAbl AeHT!

AHAaH TYPAY CeMeTeH,
anTblH TaKTaHblH ycTYHAe

840

onTypraH )KaKbln-6aHAbl
TemKe KenHn Tem"H AeHTqO~ aTaCbl )KaKbln-6aH
qanKaCblHaH KeTTHAeHT!
AllAa aHTTbl CeMeTeH:

845

')Kyp, EaKaH,aKe', AeAHAeHT,

'A6eKere )Kypeny!'
AHAa aHTTbl 6y EaKaH:

~ml ~o~ok tiibiino

aa siypay I~oyunar,
bu Manastm balasm

yini ~anaglndibinde
onu iyice ezin,
Manas'm bu ~ocugunu

Semeteydi6lttiriip,
cakkan otun o~iiriip"
Eikte turgan bu Bakay
ou kepti lJlktudeyt,
ugup ciiro I~rdi deyt,
Semeteygebardl deyt:

Semetey'i oldiirelim,
yanan ateisondiirelim!"
Kaplda duranBakay
bu sozleri iitti,
bu sozleri iitince,

'Aynalayn Semetey, bolam,

Caklp-bayj~a sen barsan, bolam,
arakl tiiptii i~pegin, botom'
<::ml ~o~ok tiibiino, bolam,
Caklp-bay ~on alan, bolam,
uu siypam.lk bir boldu, bolam,
sen'oltiirmok bir boldu, botom"
Semeteyatka mindi,
Caklpka curD berdi.
Caklp-baydm iiyiino
cetip kelip kirdi deyt:
'Asaloo m:lgaliyklm,
Caklp-bay, ata"
'Eeliikim salam, Semetey botom !'
<::onatasl Caklp-bay
kara kii~ko blan-blan Iyladl,
lylap-lylap turganda,
ba ~lnIna .lrak kuydu, deyt,
Semeteygesundudeyt.
Manastm uulu Semetey,
bu kolunan aldl deyt,
Caklp-bay!:a sundudeyt.
Caklp-bay allp i~pedi.
Anda ayttlii Semetey:
'Sen i~pegc~naraktl, Caklp,
men i~emil1bi, Caklp?
Bu araktl ic(peymin, Caklp,
itke kuyup beremin, Caklp!'
Ou sungan araktl
itke kuya b,~rdideytkosii kuyruk kok dobot
eikten kirip keldi deyt,
araktl clttap aldl deyt,
tort ayagln asmanga
tlraYlp olup kaldl deyt!
Andan turdu Semetey,
altm taktanln iistundo
olturgan Caklp-baydl
toko kelip tepti deyt<;:oiiatasl Caklp-bay
I;:alkasmanketti deyt!
Anda ayttl Semetey:
'Cur, Baka:~,ake', dedi deyt,
'Abekegecurolu!'
Anda ayttl bu Bakay:

Semetey'egidip:
"Sevgili Semetey, yavrum,
Caklp'a gidersen, yavrum,
sakln rakl i~me, yavrum,
~ini ~omlegin dibine, yavrum,
Caklp-bay biiyiik bahan, yavrum,
zehir ezip siirdii, yavrum,
seni oldiirmek istiyor, yavrum!"
Semetey atlna hindi,
Caklp'a gitti,
Caklp-bay'm evine
gelip i~eriye girdi:
"Selamunaleykiim,
Caklp-bay, baba!"
"Aleykiimselam, Semetey,yavrum."
Biiyiik babasl Caklp-bay,
yalanclktan hl~klnp agladl,
bir taraftan aglarken
~ini ~anagarakl koydu,
sonra Semetey'esundu.
Manas'in oglu Semetey,
bir eliyle allponu,
Caklp-bay'a uzattl.
Caklp-bay allp i~medi,
Semetey sende dedin ki:
"Senin i~medigin raklYI, Caklp,
hen mi i~eyim, Caklp?
Ben bu raklYI i~mem, Caklp,
kopegin online dokerim, Caklp?"
Bu sunulan raklYI 0,
kopegin online doktii,
gozii kuyrugu mavi kopek,
kapldan i~eri girdi,
raklYI koklamaslyla
dart ayaglnl gokyiiziine
dikipoldii!
0 zaman Semetey,
altln tahtlnln iistiinde
oturan Caklp-baY'ln
gelip gogsiine tekmeyi indirdi.
Biiyiik babasl Caklp-bay,
arkasl iistiine diitii,
Semeteydedi ki:
.
"Yiirii, Bakay baba!" dedi,
"Abeke'ye gidelim."
Bakay 0 zamandedi ki:

:1,

SEMETEY'!N DoGU~U

219

, AHHanaHH CeMeTeH, 60TOM,

aTbII-\HbIH 6aIllbIH 6ypaTbIp,

850

OIllY )l(epre Typa TYp!

MeH A6eKe, Ke6eIll
eKere 6apbm KeneHH!'
KaH 6anacbI CeMeTeH
aTbIHblH 6aIllblH 6YPAY AeHT,

855

OIllY )l(epAe TYPAY AeHT.

EaHAbIH yyny 6y EaKaH
aTKa MJ1HJ1n)l(YPAY AeHT,
A6eKere )l(eTnf AeHT:
'KeTKeHJ1M KenJ1n KanbmTbIp,
KeMTJfrJ1MTonyn KanbmTbIp!-

HOO3AaH KaJIraH )l(enem,

8 6 0 MaHaCTaH KanraH 6enerJ1,
3q~eH
KaJIraH ynarbI,
KypcaKTaH KanraH qYHarbIKaH CeMeTeH )l(anrbI3blM
3MJ1)l(eTJfn KenAJ1AeHT!'
865

KeAeK TyyraH Ke6eIllY

ana 6aKaH-MJ1HeHEaKaHAbIH
6aIllbIH aHpa qaan canAbI!
AKbJn-MeH TYyraH A6eKe

870

')KaMaH Ken aHTna!' Aen,

KbJn TOPKOHYKJ1rJ1CTJf.
EaHAbIH yyny 6y EaKaH
KaHTbill )l(ype 6epAJ1AeHT:
'aHHanaHH CeMeTeK, 60TOM,

875

KeAeK TyyraH Ke6eIllY, 60TOM,

ana 6aKaH-MJ1HeHCOMAOAY!
"Ey )l(PYKTY aHTna!" Aen,
aKbJnMaH TyyraH A6eKe
KbJn TOPKOHY)l(anT'3ne!'

880

AHAa a!;iTTbII-\CeMeTeH:
'EaHAbIH 6J1p yyny ceH EaKa!;i, aKe,
CeHJ11-\
6aIllbIMbI, EaKa!;i, aKe,
ana 6aKaH-MJ1HeHCOMAOCO,
anapAbIH 6aIllbIH MeH, EaKaH,

885

AK-an6apc-MJ1HeH OMOPMYH!'
Ey EaKa!;i-MJ1HeHCeMeTe!;i
3MJ1)l(YPyn 6apAbI Ae!;iT.
AHAaH 6apbIll CeMeTe!;i
YHre )l(eTJin KenreHAe,
KJ1p"n canaM 6ePA" AeHT.

890

'AcanaYAaH canay Man"HKbIM,

A6eKe, Ke6eIll 3K'araM!'
'3nJ1!;iKeAeH3nJ1HKecanaM,
KaH MaHaCTbIH 6anaCbI
KaH CeMeTeH, 60TOM" AeHT.

895

K"p"n Ken"n onTYPAY.

A6eKe-MJ1HeH 6y Ke6eIll
apaKbIHbI 6epAJ1AeHT,
a6AaH "qJ1n To!;iAYAe!;iT.
A6eKe, Ke6eIll apaM Kyn

'Aynalayn Serfletey, botom,

atlnmn bam buratlr,
oucergetura l~ur!
Men Abeke, Kobo
okogo barlp keleyn!'
Kan balasl Semetey
atlmn bam burdu deyt,
oucerde turdu deyt.
Baydm uulu bulBakay
atka minip cilnlil deyt,
Abekege cetti deyt:
'Ketkenim kelip kallptlr,
kemtigim tolup kallptlr!Nayzadankalg.m celegi,
Manastan kalg:m belegi,

"Sevgili yavrum, Semetey,

atlnln balnl ~evir,
oIdugunyerde dur,
Abeke'yle Kobo'e
once ben bir gidip geleyim!"
Han ~ocugu Semeteyde
atlmnbalnl ~evirdi,
oIduguyerde durdu.
BaY'1nogIu bu Bakay da
ata binip ~Iktl gitti.
Abeke'ye varlp dedi ki:
"Aynlan geri doniiyor,
eksigim kapamyor!
Kargldan kalan sancak,
Manas'tan kalan bu miras,
k~iden kalan bu oglak,
karlnda kalan bu masum,
Han Semetey, bir tanem,

~kiden kalgan ulagl,

kursaktan kalg.m ~unaglKan Semetey calglzlm
emi cetip keldi deyt!'
imdi ~Iktl geldi!"
KOdok tuugan Koooil
HOdiik dogan bu Kobo,
ala bakan-minenBakaydm
bir degnek ile BakaY'In,
bamayra ~aapsaId.!
kafaslmyaraladl!
Akll-men tuug.m Abeke
Aklill dogan Abeke,
'Caman kep aytpa" dep,
"Kotii bir soz soyleme!" diyerek
kll torkonu ki!:isti.
ipek bir klyafet giydirdi,
Baydm uulu bu Bakay
BaY'ln ogluBakay da
kaytlp cilro berdi deyt:
dontip Semetey'egeldi:
'aynalayn Semetey, botom,
"Sevgili Semetey, yavrum,
kOdak tuugay ][(ooo~il, botom,
hodiik dogan Kobo, yavrum,
ala bakan-minensomdodu'
alaca sopa ile vurdu!
"Bu coruktu aytpa!" dep,
"Kotli bir soz soyleme!" diyerek
akllman tuugar.lAbeke
aklill dogan Abeke
kll torkonu capt'ele!'
bana ylin klyafet giydirdi."
Anda ayttln Selmetey:
Semetey 0 zaman dedin ki:
'Baydm bir uulu sen Bakay, ake, "BaY'1ntek oglu sen, Bakay baba,
senin ba~lndl,Bakay, ake,
senin balna,Bakay baba,
ala bakan-minen somdoso,
degnekle vurduysa
alardm bam men, Bakay,
onlann balnl ben, Bakay,
Ak-albars-minen ondonnun "
ak klllclmia vururum!"
Bu Bakay-minf:n Semetey
Bu Bakay ile Semetey,
emi cilrilp bardI deyt.
imdi onlara gittiler.
Andan banp Semetey
Semeteyoraya vanp
evin online gelince,
ilygo cetip kelgende,
kirip salam ber,ji deyt.
i~eri girip selam verdi:
'Asalaudan salau maliyklm,
"Selamunaleykiim,
Abeke, Kobo~ c~k'agam!'
Abeke, Kobo, iki agam!"
" Aleyklimselam,
'Eliykeden eliyke salam,
Kan Manastm balasl
Ran Manas'ln ~ocugu,
Kan Semetey,botom!' deyt.
Ran Semetey,yavrucugum!"
Kirip kelip olturdu.
i~eri girip oturdu.
Abeke-minen b,uKobo~
Abeke ile bu Kobo,
arakml berdi deyt,
ana rakldan sundular,
abdan i~ip toydu deyt.
0 da bolca i~ip doydu.
Abeke, Kooo~ aram .kul
Abeke, Kobo~, bu haram kullar

MANAS DESTANI

220
900

apaKKa MaCTap 6on.I\Y .I\eHT,

6Hp )Kblrbinbill Kan.I\bl .I\eHT.
EaKaH Typyn Ken.I\H .I\eHT,
KaH CeMeTeHre aHTTbI.I\eHT:
,AHHanaHH CeMeTeH, 6oTOM,

905

areKe~HHH AK-onnoK, 6oTOM,

aHa 6Hp rypraH 6onyqy, 60TOM!
AK Ka~rbI 3P Cblp.I\blraq, 60TOM,
MaHaCTblH 3PH 6onyqy, 60TOM!

910

ATeKe~HHH 6oc KHce, 6OTOM,

aHa TypraH 6onYQy, 60TOM:
aTeKe~HHH aK )KeKeC, 60TOM,
aHa 6Hp TYpraH 6onYQy, 60TOM!
ATeKe~HHH TaH-6yypyn, 60TOM,
6y )KeneHHH 6aIllbIH.I\a, 60TOM!

915

AreKe~HHH AK-Kyna
KYQy QOPOTa3-MaHMaT,
OIllY 6arbm )KaTblpbl!'
EaKaH MblHbI aHTKaH CO~,

920

Typyn Ken.I\HCeMeTeH
aHTKaHblH 6apblH an.I\bI .I\eHT,
KaHTa Kapan )KYP.I\y.I\eHT.
TaH-6yypyn

MHHHn an.I\bl .I\eHT,

AK-Tynnap KOIllTon an.I\bI.I\eHT:

925

'EaHAbIH yyny EaKaH-KaH,

caK canaMaT 6onyn TYP!
CarblH6aH xeH Kapan TYP!
KOIll KaHa, EaKaH, aMaH6on!'
CeMeTeH 3MH )KYP.I\YAeHT,

930

KYHAeH KYHYH )KYPAY AeHT,

TYHAeH TYHYH )KYPAYAeHT,
KaHblKeHre 6apAbi AeHT:
'ATeKeMHHH TaH-6yypyn,
TaH-6yypynAY Maa 6epAH!

935

)l(apaK-)KalrrbIK 6aKblCblH
A6eKe, Ke6ec 3K'araM
"Ey aTa~HbIH Kepec!" Aen,
OIllYHY 6apbIH an 6epAH!

"AreKe~HHH AK-Kyna
KYQY QOPOTa3-MaHMaT
9 4 0 )Ka~bl Ka3aHAblTec KaHHaT,

945

HP anAbIHAa 6aKTblpaTKaHTaKenreHH~-Ae an!" AeAH.

MeH 3nHMe KeTeMHH, 3HeM,
MeH )KypTYMa KeTeMHH, 3HeM!'
KaH 6anacbl KaHblKeH
yynYHYH Ke6HH 6YTTY AeHT,
Kapa-KaHra aHTTbl AeHT.
KaHblKeHAHH aTaCbl

950

anTblMblIll Teere 6yn )KYKTen,

)KeTHMHIll Teere cen )KYKTen,
anTbl KaHaT aK OrAD,
aHbl THrHn 6epAH AeHT.
KaHbIKeH-MeH 6y qaKaH,

arakka m2,starboldu deyt,

bir cIglllp kaldl deyt.
Bakay tUIlJpkeldi deyt,
Kan Seme:teygeayttl deyt:

rakl i~ip mest oldular,

yere Ylklilp kaldllar.
Bakay yerinden kalkarak,
Han Semetey'e dedi ki:

'AynalaYll Semetey, botom,

atekefinin Ak-olpok, botom,
ana bir turgan bolu9u, botom!
Ak kafigl er slrdlga9, botom,
Manastln eri bolu9u, botom!
Atekefinin bos kise, botom,
ana turgan bolu9u, botom:
atekefinin ak c6k6s, botom,
ana bir turgan bolu9U,botom!
Atekefinilll Tay-buuml, botom,
bu celenin b~mda, botom!
Atekefinin Ak-kula

"Sevgili Semetey, yavrum,

babamn ak zlrhl, yavrum,
bak urada duruyor, yavrum!
kakmall alaca eyer, yavrum,
Manas'ln eyeri, yavrum,
babamn boz kesesi,yavrum,
orada aslll duruyor, yavrum!
Babamn ak han~eri, yavrum,
bak urada duruyor, yavrum!
Babamn all Tay-buurul, yavrum,

kti9ti 90ro Taz-maymat,

o~u baglp calm!'
Bakay mIlll aytkan sofi,
lump keldi Semetey
aytkamn bann aldl deyt,
kayta karap ctirdti deyt.
tay-buurul minip aldl deyt,
Ak-tulpar ko~top aldl deyt:
'Baydln uulu Bakay-kan,
sak salamat bolup tur!
Sagmbay c~senkaraptur!
Ko~ kana, Bakay, aman bol!'
Semeteyemi ctirdti deyt,
ktind6n ktintin ctirdti deyt,
ttind6n ttilltin ctirdti deyt,
Kamkeygebard! deyt:
.Atekemnin Tay-buurul,
Tay-buuruldu maa berdi!
Carak-cap'tlk baklsln
Abeke, Kclb6s ek'agam
"Bu atafimn keres!" dep,
o~unubanD al berdi!
"Atekefinm Ak-kula
kti9ti 90ro Taz-maymat
cafil kazandl tes kaynat,
ir aldmda baktuatkayta kelgc~nifi-deat!" dedi.
Men elimf~ ketemin, enem,
men curtuma ketemin, enem!'
Kan balasl Kanlkey
uulunun k,~bin btittti deyt,
Kara-kanga ayttl deyt.
Kamkeydirl atasl
altlml~ t6i:ig6 bul ctikt6p,
cetimi~ t6()g6 sep ctikt6p,
altl kanat ak ordo,
am tigip bcSrdideyt.
Kamkey-men bu ~akan,

yularll duruyor, yavrum!

Babamn Ak-kula'sma
en kii~iik yigit Taz-baymat
baklyor imdi!"
Bakay bunlarl deyince
yerinden kalktl Semetey.
Soyledigi eylerin hepsini aldl,
oradan ~Iklp dondii.
Tay-buurul'un iistiine bindi,
Ak-tulparl da yedek allp dedi ki:
"Bay'm oglu ey Bakay Han,
Sag salim git!
Dertsiz esenkal!
Ho~a kal, Bakay, selametle!"
Semetey yiiriiyiip gitti,
giinler giinii yiiriidii,
geceler gecesi yiiriidii,
Kamkey'e vardl:
"Babamm Tay-buurul'unu
bu Tay-buurul'u bana verdiler!
Eyalan silahlan,
Abeke'yle Kobo agalanm,
buniar atamn mallan deyip,
hepsini banaverdiler!
Atamn Ak-kulasl deyip,
kii~iik yigit Taz-baymat
yeni kazam tez kaynat,
biiyiimemi bekleyerek bakmltl.
artlk geldin, atl ai, dedi.
Ben ilime gideyim, anam,
hen yurduma gideyim, anam!"
Han ~ocugu Kanlkey
oglunun soziine inandl,
bunu Kara Han'a da anlattl.
Kamkey'in babasl,
altml cleve hazine yiikletti,
yetmi cleve mal yiikletti,
altl kanatll ak saraY'1
hazlrlatlp verdi.
Kamkey ile ~akan,

SEMETEY'!N DOGU-5U
MaHaCTbIHyyny CeMeTel:i
955 Keqyn Kenun 6apAblAeI:iT.
)KaKbill-KaHra 6ap6aAbI,

960

965

970

975

qytiAYH 6up6ambIH 6ypa'Abl,

C;tiydtin birba?m bura'dl,
EaKaI:ixaTKaHxepUHe
Bakay catkan cerine
6apbIll Kenun TYmTYAeI:iT.
banp kelip tti:itti deyt.
KaH 6anacbIKaHbIKel:i
Kan balasl K3mke'j
anAaraHblH6unAu AeI:iT.
aldaganmbildi deyt.
EaKal:ira rypyn ai:iTrbIAeI:iT:
Bakayga turup ayttl deyt:
'CaK canaMaT6onAy~6y, EaKal:i,
'Sak salamat IJOlduiibu,Bakay,
carbIH6al:iaMaHxypAy~6y, EaKal:i?
sagmbayallan ctirdtiiibti, Bakay?
3ceH-aMaH6onA~6y, EaKal:i,
Esen-amanbolduiibu, Bakay,
3puKnel:i3CeHXypA~6y, EaKal:i?
erikpey esenctirdtiiibti, Bakay?
AI:iHanal:iHaTbI~HaH,EaKaI:i,
Aynalayn auiinan, Bakay,
ypynel:iHOOY~HeH,
EaKal:i!
tirtiloyn oziiiinon, Bakay!
3qKHAeHKanraH ynarbIM, EaKal:i,
~kiden kalg3n ulaglm, Bakay,
KypcaKTaHKanraHqYHarbIM,EaKal:i,
kursaktan kali~an~unagIm, Bakay,
anAan6up coonan anbill KenAU,EaKal:i!' aldap bir soolap altp keldi, Bakay!'
Omy 6up xepAeH KemTYAeI:iT,
Ou bir cerden kotti deyt,
TanacTbIH6ambIHYq-Komol:i
Talasun bam O~-kooy
3~Kel:iunKupun KOHAY
AeI:iT.
eiikeyip kirip kondu deyt.
Omy 6up xepAeH KemTYAeI:iT,
Ou bir cerden kotti deyt,
MaHaCTblHPAOTUKKeHxepuHe
Manastm ordcltikken cerine
MaHaCTblHyyny CeMeTel:i
Manasun uulu Semetey
PAOCYH
Turun anAbIAeI:iT.
ordosun tigip ;lldl deyt.

Yq-TepT KYHAep6onA'3ne,
980 ec xepuHAe ryPA'3ne.
Al:iqblrbI anTbIHTYYKeneT,
anTbIcaHKapa Kon KeneT:

985

990

995

1000

1005

Manastm uulu Semetey

k6<;tipkelip b;lrdl deyt.
CakIp-kanga barbadl,

xennunAereH ryy KeneT,

XeT}f caRKapa Kon KeneT!
A6eKe, Ke6em apaM Kyn
KonAYKypan anbIllTblp,
MaHacTblHyynYH CeMeTel:i,
aHbl"AnaI:iH!" Aen Kenunmp.
KaH CeMeTel:ixam 6ana
Tal:i-6yypynAY MUHeTAeI:iTTal:i-6yypyn HeAeHaKCMbl?
KaH 6anacbl KaKblKeH
YHAeHqblrbill anAbIAeI:iT,
Tal:i-6yypyn MUHreHaTblHblH
KonYH6yryn KapaAbl.MaHaC-KaHAbIH
qO~ TYHAYK,
qO~TYHAYKTYH
KaAOO
6yrYHa KeTUnKupunmp!
WcKeK-MuHeH
TapTblnanAbl,
aHAaai1TTbl~CeMeTeH:
'3HeKe, 6y HeMeHe?'AeHT.
'qaMraparblM qaKKaH)!(ep,
qarbill OTKO)!(aKKaH)!(ep:
KepereMAuKeCKeH
)!(ep,
KecunaTKa xaKKaH )!(ep!qo~ TYHAYKTYH
KaAOOKanraH )!(ep,

221

Manas'm oglu Semetey

go~tip yola ~Iktl lar.
Fakat Semetey Cakip Ran'a gitmedi,
C;u'nunbamadondti,
BakaY'ln oldugu yere
dos dogru geldi.
Ran ~ocugu Kamkey
aldatildigmi bildi.
Dontip Bakay'a dedi ki:
"Selamet buldun mu, Bakay?
Rasretsizyaadm ml, Bakay?
Nasilsm, iyi misin, Bakay?
Camn slkIldl ml, Bakay?
By sadik sevgili, Bakay,
dostlarm en iyisi, Bakay,
k~iden kalan oglagIm, Bakay,
karnImda taldlglm bu masum, Bakay,
aldaup beni buraya getirdi, Bakay!"
Derken oradanda g~tip gittiler,
Talas'taki O~-kooy'a,
gizlice gece girdiler.
Oradanda g6<;tipgittiler,
Manas'ln saraYlmn dikildigi yere
Manas'ln oglu Semetey,
kendi sarayml kurdu.

O~-tort kiindol~bold'ele,
os cerinde turd' ele.
AY~lgl alun tuu kelet,
alu san kara kol kelet:

O~ dart gtin ite bOyle,

kendi yerinde durdular.
Nakllan altln hilalli sancak geliyordu,
alu kol ordu geliyordu,

celpildegen tuu kelet,

ceti san kara kol kelet!
Abeke, KobOaram kul
koldu kurap allpur,
Manasun uullJmSemetey,
am "Alayn!" dep keliptir.
Kan SemeteyI::abala
Tay-buuruldu minet deytTay-buurul n6<Jen
aksadl?
Kan balasl KakIkey
tiydon ~Iglp aldl deyt,
Tay-buurul mingen atlmn
kolun btigtip karadl.Manas-kandm~oii ttindtik,
~oii ttindtikttin kadoo
butuna ketip kiriptir!
iskek-minen Ulrtlp aldl,
anda aytuii Selmetey:
'Eneke, bu nernene?'deyt.
'C;amgaraglm'takkan cer,
~aglpatka cakkan cer:
keregemdi keslk.encer,
kesip atka cakkan cer!C;oii ttindtikttin
kadoo ~:algancer,

dalgalanansancakgeliyordu,
yedi kol ordu geliyordu,
Abeke, Kobo, haram kullar,
btiytik bir ordu toplaYlp
Manas'm oglu Semetey'j
alaYlm diye geliyordu.
Ran Semeteygen~ ~ocuk,
Tay-buurul atma hindi,
Tay-buurul nedenakslyor?
Ran ~ocugu Kamkey
evinden ~Iklp geldi,
Tay-buurul binek aumn
on ayaglnl btiktip baku.
Manas Han'ln ytiksek bacaslndan
bu ytiksek bacadan bir demir ~ivi
bunun ayagina saplanmltl!
Kerpetenle ~ekip aldl.
Semetey Han da dedi ki:
"Annecigim bu nedir?"
"Burasl bacamln Ylklldlgl yer,
sonra da atecveridigi yer,
parmakltglmm kesildigi yer,
sonra da ateeverildigi yer!
Ytiksek bacadan bir tek
~ivinin kaldlgl yer,

222

MANAS DESTANI

MaHaC-KaHAbIHenreH )Kep!
Mapan aTKaH MaHnyy )Kep,
KypaH aTKaH KYTTYY)Kep!
1 0 1 0 KaHblKeH Kapa~ KanraH )Kep,
qaKaHbl 6eHuaH oonroH )Kep,
CeMeTeH qYHaK 6onroH )Kep!'
KaHblKeH MblHbl aHTKaHAa,
KaK TenKH aTblH MHHAHAeMT:
1015 'KaH CeMeTeH 6anaMAbl
YPYIIIKa )Ka~bIC qblrap6aHM,
e3YM 6Hp )KarblMAaH KHpHfi
KaTTYYYPYIII canaMM!' AeHT.
CeMeTeMAeM6anacbl
1020 3HeCHHaTTaH KeTepAY,
Keperere TaMbl AeHT,
'EY)Kypeu ryPyu qO~ 3He
QeqHU )KH6epHUcanap!' Aeu,
QO~ 3HeCHHqaKaHbl,
1 025 aHbl Ta~bm KOMAYAeHT.
MaHaCTblH yyny CeMeTeH,
3M YPYIIIKa QblKTbl AeHT.
ToHYH TOOAaMKbmAbl AeMT,
KypMeHY YHAeM KblnAbl AeHT.
1030 A6eKe, Ke6eIIl apaMAbl,
aHbl KapMau anAbl AeMT,
QO~ aTaCbl )KaKbln-6aM,
aHbl KapMau anAbl AeHT.
CynuYKOPAYH QaTblHAa
103 5 Kanbl~ TOTOHHQHHe
YQeeHY KepHU KOHAYAeHT,
YHre KenHfi TYIIITY AeMT.
YMre KHIIIH )KH6epAH:
'KaHbIKeM-MHHeH qaKaHAbl
1040 KepereAeH QeQHUan!'
KaH 6anacbl KaHblKeH
AK-THHTeHH anAbl AeMT,
anbln KenHU QYPKaAbl,
6y TOKOHHYHHQHHe
1045 A6eKe, Ke6<C'IIIKe 6apAbl AeMT:
'A6eKe, Ke6eIIl

apaM Kyn,

TepeMHYH aIIlblH 6epCe~qH!

EaIIlblMHaH KapaM TYIIICeQY!
TepeMHYH aIIlbIH 6epCe~qH!
1050 ApaKKa KHIIIH KOMCOl-\qy!
EaHraM6ap QaUKaH )Kony IIIyn!
)KaKblnTblH )Kal-\blCyynYH
MaHacTbl caHraH Kony IIIyn!
"TwM6eHM!" Aece, KblnCal-\qbI!
1055 qaMraparblM qaKKaHCbIH,
qarbln OTKO)KaKKaHCbIH:
KepereMAH KeCKeHCHH,
KeCHfi aTKa )KaKKaHCbIH!'
KonYH KonAoM KeCTHACMT,
10606YTYII 6yrraH KeCTWAeMT-

Manas-kancunolgon cer!
Maral atkan mayluu cer,
kuran atkan kuttuu cer!
Kamkey karan kalgan cer,
~akam beypay bolgon cer,
Semeteyit'unakbolgon cer!'
Kamkey mJ:rtlaytkanda,
kak telki atln mindi deyt:
'Kan Semetl~ybalamdl
uruka canl5;it'lgarbaym,
ozum bir ca,glmdankirip
kattuu uru salaym!' deyt.
Semeteydeybalasl
enesin attankotordu,
keregegetandl deyt,
'Bucurop tUI"Upit'ofiene
~ip ciberip salar!' dep,
it'n enesin ~~akam,
am tanlp ko~,dudeyt.
Manastm uu.Iu Semetey,
em uru~ka it'.lktJdeyt.
Tonun tooday klldl deyt,
kurmonu uYljoy klldl deyt.
Abeke, Kobi) aramdl,
am karmap a:ldldeyt,
it'on atasl Caklp-bay,
am karmap aldl deyt.

Manas Han'ln oldilgil yer!

Maral vurdugu zengin.yer,
geyik vurdugu kutlu yer!
Karnkey'e zindan alan yer,
C;akan'azehir alan yer.
Semetey'in dogdugu yer!"
Karnkey bOyle dedi,
koyu renk auna bindi.
"Han Semetey ~ocugumu,
vuru~ayalrnz gonderemem,
kendim de yarnnda giderim,
hen de Slkl dovil~ecegim!"
Semeteygen~ ~ocuk,
anasml attan indirdi,
yurdun parmakllgma bagladl.
Bilyilk annesi
~ozilp kurtarmasln diye.
bilyilk annesi C;akan'lda
parmakllga bagladl.
Manas!n oglu Semetey,
hemen vuru~a flrladl.
Giyimleri daglar gibi YIgdl,
ceketleri evler gibi Ylgdl.
Abeke, Kobo~ haramlarln
ikisini de yakaladl,
bilyilk babasl Caklp-baY'1
onu da yakaladl.

Sulpukordun it'atJnda
kalln totoy i,~ine

Sulpukor'un eteginde
slk bir ormanm i~ine

uit'oonu kerip koydu deyt,

uygo kelip tijtu deyt.
Uygo kii cilrerdi:
'Kamkey-minen ~akandl
keregedenit'6~ipal!'
Kan balasl Kamkey
Ak-tinteni al,dl deyt,

il~ilnil gotilrilp
donilp eve geldi.
Evine bir adam gonderdi:
"Karnkey ile C;akan'.
parmakllktan ~oz getir!" dedi.
Han ~ocugu Kamkey,
eline han~eri Ak-tinte'yi aid!,

allp kelip it'urkadl,

bu tokoynun iit'ine
Abeke, Kobc,kobardl deyt:
'Abeke, Kobo aram kul,
toromnun aln bersenit'i!
Balmnan karam tus6<;:u!
Toromnun a~lnbersenit'i!
Arakka kii ~:oysonit'u!
Baygambar c;:apkan
colu ul!
Caklptln canis uulun
Manastl say~:ankolu ul!
"Tiybeym!" dese,kllsanit'l!
~amgaraglm it'akkansln,
c;:aglpatka cakkansln:
keregemdi keskensin.
kesip atka cakkansm!'
Kolun koldoy kesti deyt,
butun buttay kestideyt-

dogruca ko~tu,
bu slk ormamn i~ine
Abeke ile Kobo~'e geldi:
"Abeke, Kobo~, haram kullar,
efendimin a~ml verin!
Ustilmden bu utanc;:kalksln!
Efendimin a~lm verin!
Adamlara rakl daglulsm!
Peygamberin koydugu tore budur'
Caklp'm bir tek oglu
Manas! vuran eldir bu!
Kadm "Varmam!" desede al onu!
Yurt ~adlrlml Ylktln,
YlklP ate~e yaktln,
parmakllglml kestin,
kesip ate~eyakun!"
Bu ikisinin ellerini kesti,
bu ikisinin yaklarlnl da kesti!

SEMETEY'!N DoGU~U

!
',
f
~
~
I[

A6eKe, Ke6ellI apaM KYJIAY

6up eJITYPyncanAblAeHT!
AnTblMbIIlITa qaKaHbIM
)KaKbIn-6aHAbIH6allIbIHa
1065 6up oJITYPynaJIAbIAeHT:
'Eup 3TerUM)KeJIallITbI, )KaKbln,
6up 3TerUMceH aIlITbI~, )KaKbInKaH )KepUMceH KeMTanTbI~,)KaKbln?
MeHuH 6up yYJIYM
.Menin
MaHac-KaH,)KaKbln,
1070 an TO30KKO
cana6bI,)KaKbln?
A6eKe, Ke6ellI apaMAbl,)KaKbIn,
6eHIlIKeTYPTYnCaJIa6bl,)KaKbIn?'
KOJIYHKOJIAOH
KeCTUAeHT,
6YTYH6YTTaHKecm!
1075 '3M KeKyperYM CYYAY!'Aen,
'MeH KYAaHra Pa3bIMbIH!'
EUPYIlIKypyn KOHAY!Aen,
'MeH KYAaHra Pa3bIMbIH!'

223

Abeke, Kobo aram kuldu

bir oilliriipsaldl deyt!
Altlmlta <;ak,~mm
Caklp-baydm bama
bir olturup aId! dirt:
'Bir etegim cel atl, Caklp,
bir etegim sen atlfi, Caklpkay cerim sen kern taptIfi, Caklp?
bir uulum
Manas-kan, CaklP,
al tozokko salabl, Caklp?
Abeke, Kobo aramdl, Caklp,
beyke llirllip :;alabl, Caklp?'
Kolun koldoy kesti deyt,
butun buttay kesti!
,
'Em kokiirogiim suudu!' dep,
'Men Kudayga razlmm!'

Abeke, Kobo, haram kullan

sonrada oldiirdii!
Altmlmdaki ~akan'lm
Caklp-baY'ln balmn
iistiine oturup dedi ki:
"Bir etegimi reI a'1'tl,Caklp,
bir etegimi sen a'1'tln,Caklp,
neyimi eksik buldun, Caklp?
Benim biricik oglum
Manas Han, Caklp,
cehenneme mi gitsin, Caklp?
Abeke, Kobo, haramlan, Caklp,
behite mi gonderdin, Caklp?"
Caklp'm iki elini kesti,
iki ayagml da kesti!
"~imdi yiiregim rahatladl,
Tann'ya iikiirler!"

Bir iikiiriip koydu! dep,

'Men Kudayga razlmm!'

Sonra i'1'ini'1'ekipyine
"Tann'ya iikiirler olsun!" dedi.

I:
"

"

,"

I ;'

,;
Ie

I~:
'"

i1;
\W

.It

'ti
1~
111
,
,{
1\

I,~'

Vll
SEME1'EY
1

OJICeMeTeU)l(allI 60JIAY,
OJIaKblJ1AaH
6011I60JIAY!
Tyy6au )l(aTbill TYUJIMbl,
Tyypra KOH60uOUHOAY!
5 OH yqYHAe OKaTTbl,
OH6emucUHAe)1(00caHALl!
KaH aTaCblHaH
KaJIraH
KblpK qoporo 6am 60JIAY.
AT ceMupun KYC60JIAY,
10 3P ceMupun TYc60JIAY:
'ATTaHaJIbl,)l(opTony!
CarbIHbInCaprblnMuHenu!
TYUJIallIbillrynnap MuHenu!
AIlTbIH-3MeJI,Kypel{Keu, qOPOM!
15 aHblKepreH 6apCbl1{6bl?
llIeMeu-KaJIa, KbI3bln-)I(ap,
aHbIKepreH 6apCblf\6bI?
KyureH-ToKoM, Kyy-cepe,
aHblKepreH 6apCbl1{6bl?
20 TallI-Ma3apAaMKaMbIPAbl,
aHblKepreH 6apCbl1{6bl?

25

30

35

40

Tam-aKblPAblHKYYTana,
aHblKepreH 6apCbIf\6u?
EyryHry KYH)l(aKmbI KYHcYPYHaucyynan anbIf\ap, 40pOM,
KepeHeuKenTenCaJIbIf\ap,
40poM!
AK qaTbIPAbI6YKTef\ep,

01 Semetey ca boldu,
01 aklldan bo boldu!
Tuubay catlp Ituyladl,
tuurga konboy oynodu!
On ii~iindo ok attl,
on beisinde c,oosaydl!
Kan ataslnan J;algan
kIrk ~orogo baboldu.
At semirip kiis boldu,
er semirip tiis boldu:
'Attanall, cort'Dlu!
Sagmlp sargll mineli!
Tuylalp tulpar mineli!
Altm-emel, Kurofikoy, ~orom!
am korgon barslfibl?

Semeteydaha pek gen~ti,

akIl da ennezdi!
Dogmadan tepinmiti 0,
baglanmadanoynamltl!
On ii~iinde ok atmltl,
on beinde vurutu o!
Han babasmdaJIkalan
kIrk yigide baoldu.
Giizde atlar semirip yaYllInca,
erler semirip geveyince:
"Atlara binelim!" dedi,
"Sevin~le at siirelim,
keyif ile at siirelim!
Altm-emel'i, Kilronkoy'ii, yigitlerim,
goren var ml?

~emey-kala, I<izll-car,
am korgon bal~lfibl?

~emey ehrini, Klzll-cari

i~inizde goren var ml?

Kilygon-tokoy, Kuu-sere,
am korgon barslfibl?
Ta-mazardaykamlrdl,
am korgon barslfibl?

Kilygon-tokoy, Kuu-sere ormanlarlnl

i~inizde goren var ml?
Ta-mazar adll dag ucunu
gordiiniiz mil ~orlanm?

Ta-akIl:dm kuu tala,

am korgon baIslfibi?
Bilgilngil kiln l::ak1kilnsurunay suulap allfiar, ~orom,
kereney keptep sallfiar, ~orom!
Ak ~atIrdl btiktofior,

Ta-aklr bozkmnl
gordilnilz mil yigitlerim?
Bugiln gilzel bir giln,
borazam ~alln, yigitlerim,
borularl ottilriln, yigitlerim!
Ak ~adlrl btiktilrtin yigitlerim,

AK-60pqYKKa )l(YKTel{ep,40pOM!
Ak-bor~ukka c:ilktofior, ~orom!
KeK qaTblPAbI6YKTOl{ep,40pOM,
Kok ~atlrdl bilktofior, ~orom,
KeK-6op4YKKa )l(YKTef\ep,40pOM!
Kok-bor~ukka cilktofior, ~orom!
AnTblMbIm 6aMTan,6up aurbIp, 40pOM,Altlml bay tal, bir ayglr, ~orom,
a3bIKKblnbill auAal{ap!'
azlk killp aydanar!'
Ara 40pO aMTTbIAeMT:
Aga ~oro ayttl deyt:
'AuHanauH, aM)l(apKbIH,TepeM,
'Aynalayn, ay carkln, torom,
Keqe aTaI{MaHac
ke~e atafi Manas

ak deveye yilkletin, yigitlerim!

Gok ~adm bilktilriln, yigitlerim,
gok deveye yilkletin, yigitlerim!
Altml klsrak, bir ayglr, yigitlerim,
azlk i~in hazlrlatln!"
0 zaman yigitler dedi ki:
"
"Camm giln 1lgI,etendimiz,
eskiden baban Manasin zamanlnda,

TYllIYHAa,TepeM,
carblHbln Caprbln MHHreH6uc,repeM,
Kal{rauAaH )l(blnKbl
anraH6blc,TepeM!
KerYQKeHAeu3P TOHon
KeeHy6yCTY
6acKaH6bIc:
carblcKaHAau3P TOHon
caHaa6bICTbl6acKaH6blc!
)KoproHY )l(OJIrocaJIraH6blc,
)l(060nOH)l(PYK KbmraH6blc!

efendimiz,
salmlp atlara binmitik, efendimiz,
Kangay'dan at silrilleri ~alml~tlk,
efendimiz,
Erleri giivercin gibi soyup,
gonlilmilzil ferahlatml~tlk!
Erleri saksagangibi soyup,
endiemizi bastlrmltlk!
Yilrilk atlarl koturmutuk,
kimini iyice yormu~tuk biz!

tuunda, torom,
sagmlp sargll mingenbis, torom,
Kafigaydan cllici
alganbls, torom!
Kogil~kondoy er tonop
koonilbilstil baskanbls:
saglskandayer tonop
sanaablstlbas~:anbls!
Corgonu colgo salganbls,
cobolon coruk kllganbls!

MANASDESTANI

226

Azuularm arkaytlp, t6r6m,

at 61iimii kl.lmls, t6r6m:
muruttann :;erbeytlp, t6r6m,
MYPY1TapbIH cep6ei1Tbln, TepeM,
3p enYMY KblnaMblC, TepeM!
Er 61iimii kllamlS, t6r6m!
MaKyn DonaT, 3n DonaT, TepeM!
Makul bolot, ep bolot, t6r6m!
3M apTanbl, )KpTony, TepeM!
Em artall, cortolu, t6r6m!
Anda turgan kIrk ~oro
5 0 AMa TYpraH KblpK qOPO
qorynyn qblKTbl yi1YHeH,
~ogulup ~Iktl iiyiin6n,
6Hp 6HpHHe ai1TbIIUbln:
bir birine a:{tI~lp:
'AK-6anTa yyny qyoarblM,
.Ak-balta uulu C;ubaglm,
aAaM~aH apTbiK blHarblM,
adamdan ar~lkInaglm,
55 EepYHYH yyny EepyqYM,
B6riiniin uulu B6rii~iim,
aTblM aKcan KeTKeH~e,
atIm aksap Icetkende,
l5eK TaKaJlan l5ePHqHM!
bek takalapberi~im!
Tenreqy MeHHH TenerYM,
T61g6~ii mi:nin T616giim,
qblOaraqbl Ken qoporo OeneqYM!
~Ibaga~lk6p ~orogo b616~iim!
60 KblpKTblH oaIUbl KblprbIH-qan!
Klrktln ba~1KIrgln-~al!
)l(aTKaH KOMY Ko3Aypoac,
Catkan koydu kozdurbas,
)KaTblK THn~yy A)Kbloai1!catlk tildiiii Aclbay!ACTblMblC anTblMblIUKa )KeTHnnHC,
Astlmls alt]ml~ka cetippis,
apKaMblc )KeTHMHIUKe)KeTHnnHCarkamls cetimi~ke cetippis65 aJITblMblIUKa qblKKaHqa,
altIml~ka ~lkkan~a,
aTaCblH MaHacTblH aTblH TOKY~YK:
atasm Man/lstIn atm tokuduk:
)KeTHMHIUKeqblKKaHqa,
cetimi~ke ~]kkancs:a,
OaJIaCblHCeMeTei1AHH aTblH TOKY~YK! balasln Semeteydin atln tokuduk!
KaqblpraHHaH Kai1TnaraH,
Ka~lrgannal1kaytpagan,
7 0 Kai1pbmbIll )KOO6bIHai1TnaraH,
kaynllp coobm aytpagan,
Kapa KaHAYY, KeK OHTTY
kara kandull, k6k bittii
qYHaK oy KaH CeMeTei1
~unak bu k,m Semetey
aIUYYOHi1KToonapra
a~uubiyk toolarga
OHCTblai1~an )Kypyn enTypeT:
bistl aydap ciiriip 6ltiir6t:
7 5 KapblnblK KapIUbl KenreHAe,
kanllk kar~1kelgende,
)KHrHTTHK )KenHn eTKeHAe,
cigittik celip 6tk6nd6,
arblHbl KaTTYYcyynapra
agml kattul:lsuularga
ai1Aan )Kypyn enTypeT!
aydap ciiriip 61tiir6t!
Kepec aTTbI MHHenH,
Keres attl mineli,
80 KeMHH TOH~y KHpenH,
kemin tondu kireli,
carblHbln Caprbln MHHenH,
saglmp sarj~ll mineli,
sarglra
sapaf cortolu,
caprblpa canap )KopTony,
6ynKYHTyn oyy~aH MHHenH,
bulkuntup buudan mineli,
buksatlp saparciirg61ii!'
6YKcaTbln canap )Kyprony!'
85 KblpK qOPO 3M~H )KYPAYAei1T,
KIrk ~oro el:ndi ciirdii deyt,
KblnKaH~ai1 Hai13a KbInTai1Tbln,
kllkanday nayza klltaytlp,
)KeTH KYH~ep 6onAY Aei1T,
ceti kiind6r boldu deyt,
CeMeTei1re Ka6ap TYIUTY.
Semeteygekabar tii~tii.
'AKTe~re6ynYH
qaIUTbl!' Aei1T,
.Ak tei'ige !lulun ~a~tI!' deyt,
90 ' ATaMHaH KanraH Mypanbl
.Atamnan ~:alganmurapl
KblpK qOPOM 3MAWKawTbl!' Aei1T.
kIrk ~orom emdi ka~tI!' deyt.
,ATaMHaH KanraH Mypanbl
.Atamnan I:algan murapl
aTTaH KeeHY KanAblobl?
attan koonu kaldlbl?
Tondon k6c>niikaldlbl?
TOHAOHKeOHY KanAblobl?
9 5 3 KaHblKei1, 3HeKeM,
E Kamkey, enekem,
3MH caa Kai1pbm6ai1MbIH!emi saa kayrllbaymm!ATaMHaH KaJlraH MypanblM,
Atamnan kalgan muraplm,
45

A3yynapblH apKai1Tbln, TepeM,

aT enYMY KblnMblC, TepeM:

Glclrdatlp di~ g6sterip, efendimiz,

atlara 61iim sa~allm, efendimiz,
blYlklanm yukan burup,
erlere 61iim sa~allm,efendimiz!
OIdu, kabul, efendimiz!
haydi biz de yiiriiyelim, efendimiz!"
Orada duran kIrk yigit,
evlerinden toplamp ~Iktllar.
Birbirine dediler ki:
"Ak-balta oglu C;ubaklm,
herkesten en yakmlm,
B6rii'niin oglu B6rii~iim,
atlm aksadlgl vakit
naIl saglamper~inlersin!
T61g6~ii ile T616kiim,
yigitler i~in ~amb6lenim!
Klrkln ba~lKlrgm-~al!
Yatan koyunu kaldlrmaz,
tatll dilli Aclbay!
Altml~ altlsma girdi,
arkamlz yetmi~e dayandl.
Altml~lna ~lkmcaya kadar biz,
babasl Manas'm atlna ko~um taktlk,
yetmi~ine cs:lkmcaya
kadar
~ocugu Semetey'in atIna ko~um taktlk.
Saldlrandanka~mayan,
kacs:amak
cevap vermeyen,
kara kanjI, g6k bitli
yavru Han Semetey
biiyiik daglann 6tesine
bizi siiriip 6ldiirecek.
Oniimiizde ihtiyarllk,
gen~lik cs:agl
yel gibi gecs:ti,
cs:llglncaakan sulara
bizi g6tiiriip 61diirecek.
Cenaze atlna binelim,
kefen bezini giyelim,
sallmp atlara binelim,
zorlu yola ~Ikallm,
sallanlp atlara binelim,
serer yoluna ~Ikallm!"
Kirk yigit hemen yola ~Iktl,
saz gibi kargl salladllar,
aradanyedi giin ge({'ti,
Semetey'e bir haber geldi.
"Ak paraYIsa~tllar!
Atamdan kalan miras
kirk yigidim ~imdi ka~tI!
Atamdan kalan mirasln
atta g6nlii mii kaldl?
KIyafette g6nlii mii kaldI?
Ey Kamkey, anam benim,
~imdi sanad6nmem hen!
Atamdan kalan mirasIm,

SEMETE1{

100

MypanblMHaH aupbm6aUMblH!
AJIbln KeJIreH Tau-6yypYJI,
aHbI )KOJIYHaH)KOOOUMYU!'
TYJIY 60lOH TOnqYJIan
Kaqbln KeTKeH KblpK qopo
CeMeTeU 3M KYYAYAeUT.
Kaqbln 6apraH )KoJIYHAa1

05 MaHaCTblH YYJIYCeMeTeU
3MAJ1)KeTe 6apAbI AeuT.
AHAa aUTfbl CeMeTeu:
'AJIeuKe canaM, KblPK qopo, 6apbl~!
AK-caKaJIJIbI KblprbIH-qan, KapblM!
11 0 Taurrau aKKaH 6YJIarbIM,
6J1pKYAauAaH KomKoHYM
AJIMaM6eTJfM, blHarblM!ATbl~HbIH 6amblH 6ypa TYP,
115

aCTbl~ )Kepre TYpa Typ!

Arrau KeeHY~ KaJIAbl6bl, qOPOM?
TOHAOHKeeHY~ KanAbI6b1, qOPOM?
AmnH KeeHY~ KaJIAbl6b1,qOPOM?
3He 60JIyn YpeTKOH, qOPOM,
an 60JIyn 6YYJIYKKaH,qOPOM-

120

MeH aTaAaH )Kam KanAbIM, qOPOM,

MeH aKblJIAaH 60m KaJIAbIM, qOPOM!
Yq-KOmOU-MJ1HeHTanaCTa
KYMap DUHon yTynnyc,
aJITblMbIm KYHAYC,MbI~ )I(aM6bl

1 2 5 ApKaHAaH anbIn )I(yTynnyc:

KYMap DUHon yTynnyc,
)I(eTJ1MJ1mKYHAYc, MbI~ )I(aM6b1

130

)l(epKeHAeH anbIn )KyTynnyc!

A51rbl Tanac, 6am TamKeH
aKbIM TYmyn )I(aTblnnJ1C!TOKTO,qOPOM,TOKTOryH!
ATbl~HbIH 6amblH 6ypa TYp!

135

Kbl~KaUJIa6a )Kypyn KeT!'

qOPOHYH aCTbIH KOCTOU
KaH CeMeTeu canAbI AeuT,
KaK aCTbIHaKeJIreHAe,
TOKTon KaJIAbI CeMeTeu,
aTfaH TYmyn KanAbl AeuT.

~
140

Tau-6yypYflAau KYJIyryH
TYypa npTYY KbmAbl AeuT!
TOKTO60AY qOpOJIOp,
)I(ypyn Kemn KaJIAbIAeuT.
CeMeTeU aTbIHa MJ1HAJ1,

145

KblpK qoporo aKbiPAbl:

'TOKTO, qOPOM,ToKTorYH!
AuHanauH Keu-reIIIKe, qOPOM,
CarblcKaHAau can-KaIIIKa, qOPOM!A3YYJIapbI~ apKarbln,
aT eJIYMY 60JIOCYH!

15 0 Mypyrrapbl~

cep6euJ1n,

3P eJIYMY60JIOCYH!

murapimnanaynlbaymm!
Alip kelgen Tay-buurul,
anI colunan cobc)ymun!'
Tulu boyun top\;ulap
Ka~Ip ketken kIl~k~oro
Semetey em kUlldu deyt.
K~Ip bargancollunda
ManastIn uulu S:emetey
emdi cete bardl deyt.
Anda ayttl Seme~tey:
'Aleyke salam, IClrk~oro, barIii!
Ak-sakalil KIrgm-~al, kanm!
Tatan akkanbu.lagIm,
bit Kudaydan kolkonum
Almambetim, Il1lagIm!AtIiimn bam bura tur,
astIii cerge tufa tur!
Attan koontiii k~LldIbI,~orom?
Tondon koontiii kaldIbI, ~orom?
Atan koontiii kaldIbl, ~orom?
Enebolup ilrotkon, ~orom,
ata bolup buululckan, ~orommen atadanca lcaldlm, ~orom,
men akIldan bo kaldIm, ~orom!
O~-kooy-minel1l
Talasta
kumar oynop utuppus,
altIrm kundus, rmii camhi
Arkandan alip cutuppus:
kumar oynop utuppus,
cetimi kundus, mlii camhi
Cerkendenallp (:utuppus!
Ayagi Talas, ba~fTaken
akIm llitip catIppis!Tokto, ~orom, toktogun!
AtIiimn bam bura tur!
KIiikaylaba ctiriip let!'
C;oronun astIn kostoy
Kan Semeteysaildl deyt,
kak astIna kelgende,
toktop kaldl Sel1l1etey,
attan llitip kaldl deyt.
Tay-buurulday killtigtin
tuura tartuu kIldll deyt!
Toktobodu ~orollor,
ctiriip ketip kaldt deyt.
SemeteyatIna mindi,

kirk~orogo
aktnjI: .
'Tokto, ~orom, !toktogun!
Aynalayn koy-goko, ~orom,
Sagiskandaysap-kaka,~orom!Azuularlii arkag:lp,
at oltimti bolosu.n!
Muruttanii serbt:yip,
er oltimti bolosun!

227
miraslmdan donmem ben!

GetirilenTay-buurul'u
slkI siirecegim ben."
Diigmeleri hep diigmeleyip
ka~lp gien ktrkyigidi
SemeteykovaIadl.
Ka~lp gittikleri yolda,
Manas'm oglu Semetey,
arkalanndan yetiti.
a zaman,Semeteydedi ki:
"Selamunaleykiim, hepinize kIrk yigit!
Ak sakal Ktrgm~al, ihtiyanm!
Tatan akan bulaglm,
Anah'm bana verdigi,
Almambet'im, can dostum!
Aumn balm ~evir,
oldugun yerdedur!
Atta gonliin mil kaldl, yigidim?
Ktyafette gonliin mil kaldl, yigidim?
Ata gonliin mil kaldl, yigidim?
Ana olup bana ogreten, yigidim,
ala olup beni biiyiiten, yigidim,
ben babadan yetim kaldlm, yigidim,
ben akIldan eksik kaldlm, yigidim!
U~-kooy ile Talas'ta
kumar oynaYlp kazandlk,
altml kunduz, bin camblYI
Arkan'dan kazanlp aldlk biz,
kumar oynaYlp kazandlk biz,
yetmi kunduz, bin camblYl
Yarkent'ten allp kazandlk biz!
Ayagl Talas, bal Takent
Hakktma diien pardi bu!
Durun, yigitlerim, durun!
Atlann baml~evirin!
Segirtmeyin, gelin siz!"
Yigitlerin arasma
Han Semetey aum siirdii.
Tam ortalanna gelince,
Semetey aum durdurdu.
Attan aaglya inip
yiiriik au Tay-buurul'u,
hediye sundu.
Fakat yigitler durmadl,
yonanna gittiler.
Semetey auna bindi,
kIrk yigide haykIrarak:
"Durun, yigitler, durun!

Camm yigitlerim,
saksagangibi ~evik yigitlerim!
Dilerimizi glclrdaup
atlarl ~atlatallm biz!
BIYlklanmlzl biikerek,
erlere olUm sa~alImbiz!

MANAS DESTANI

228
TOKTO,qOPOM,TOKTorYH!
3HeKeMAeU KaHbl6eu,
KaHblKeUre KaUpbIn6auM!
155

THnm, qOPOM, ceHAeHaupbIn6auM!'

KblpK qOPOaTKa MHHAHAeUT,
KblpK qOPO xypyn KeTTH AeUT.
ATTaH TymTY CeMeTeu,

160

MOUHYHaKYPYH canAbl AeuT,

6alIIblH TapTYY KbInAbl AeuT!
qoponop KeCYH an6aAbI,
60n60u xypyn KeTTJ1AeuT.

165

KaH 6anaCbI CeMepTeU

aqyy KenKn TypAY AeuT.
ATKa MHHAHceKHpKn,
KaparaMbIH xapMaCbl
qereAeKmH KbIUMaCbl,

170

Y~KYCY 60nOT, yqy Kypq,

Kaparau Hau3a xanbipAbl.)1<:00 KamTbI!' 6aKblPAbI,
MaHacran ypaaH qaKblPAbl,
CeMeTeUnen 6aKb1PAbl,

KblpK qOPOHYKatlblPAbl!
Au-6anKa-MKHeH 6Kp CaJIAbI,
17 5 aHAa KatlKaH tlOpoHYH
apKa MOUHYHChin can.I(bl!
A3yynapblH apKaUTbln,
aT enYMY KbInAbl AeUT:
MYPYTTapblH cep6euTHn,
180 3P enYMY KbInAbl AeuT!
CeMeTeu KblpK tlOpOHY KblPAbl AeuT,
TOHYHTOHon anAbi AeuT,
aTbIH auAan aJIAbiAeuT,
CeMeTeu yure KenAH AeuT!
185 AxbI6auAblH KaTbIHbl
60lOHAa KanraH 3KeH AeuT:
AnMaM6eTTKH KaTbIHbl
60IoHAa KanraH 3KeH AeuT.
190

MaHacTblH yyny CeMeTeu

aTTaH 6YTKa TYlIIKeHAe,
3KH KaTblH TYYAYAeuT.
bHp 6ana Kyn YlIITan TYlIITY,
6Kp 6ana KaH YlIITan TYlIITY!

195

CyuHreHAeH CeMeTeu
aHAa TYPyn aUTTbl AeuT:
.ATaAaH anTOO60n60AYMap xa~rbICTblK 6alIIbiMAbl
AnAa Taana KYApeT
)l(a~rKC He )l(a3aAbl~ 6alIIblMAbl?

200

3HeAeH eKee 60n60AYMap)l(a~rblCTblK 6alIIblMAbi

)l(a~rbIC He )l(a3aAbI~ 6alIIblMAbl?
He an6aAbl~ )l(alIIbIMAbl?

205

)l<:a~rbICTbIKTbIH aHbll-lal1
aprblMaK )l(HUAbIM, aT )l(HHAbIM-

Tokto, <;:orolm,
toktogun!
Enekemdey Kamooy,
Kamkeyge k:ayrIlbaym!
Tipti, <;:oroml,
sendenayrIlbaym!'
KIrk <;:oroatka mindi deyt,
kIrk <;:oroctirtip ketti deyt.
Attan ttitti Semetey,
moynuna kulrun saldl deyt,
bam tartuu kIldl deyt!
yorolor kostin albadl,
bolboy ctirtip ketti deyt.
Kan balaSI~;emertey
a<;:uu
kelip turdu deyt.
Atka mindi sekirip,
karagaydm(:armasl
<;:egedek"1in
laymasl,
ufikusu bolot, u<;:ukur<;:,
karagay nayzacaplrdl'Coo katI!' baklrdl,
ManastapUl~aan
<;:akIrdl,
Semeteylepbaklrdl,
kIrk <;:oronu
ka<;:lrdl!
Ay-balka-mlinen bir saldl,
anda ka<;:karJ
c;:oronun
arka moynun SlYsaldI!
Azuulann arkaytIp,
at oltimti klldl deyt:
muruttann :;erbeytip,
er oltimti klidl deyt!
SemeteykIrk <;:oronukIrdl deyt,
tonun tonop aId I deyt,
atIn aydap 2lldl deyt,
Semeteytiygo keldi deyt!
AcIbaydm IcatIm
boyunda kalgan eken deyt:
Almambettin katIm
boyunda kalgan eken deyt.
ManastIn uulu Semetey
attan butka ttikondo,
eki katln tuudu deyt.
Bir bala kill utap ttitti,
bir bala kan utap ttitti!
Stiyngondon Semetey
anda turup ayttI deyt:
'Atadan alt,:>obolbodumar cafiglstll<:balmdl
AIda Taala Ktidrot
cafigis ne c;lzadlfi ba~lmdl?
Eneden ok()o bolbodumarcafiglstlk ba~lmdl
cafigls ne c:lzadlfi ba~lmdl'?
Ne albadlfi ca~lmdl?
Cafiglstlktln aYlnan
arglmak ci:{dlm, at ciydlm-

Durun, yigitlerim, durun!

Annecigim Kamkey'den,
Kamkey'den ayrIlmam ben!
Yigitlerim, sizden de ayrIlmam ben!"
Fakat kIrk yigit atlara hindi,
kIrk yigit ytirtiytip gitti.
Semetey atmdan indi,
boynuna torbasml sardl,
sonra balm uzatIp sundu!
Yigitler hi<;:aldlrmadl,
bakmadan ytirtiytip gitti.
Ran <;:ocuguSemetey,
bulla pek fena klzmltI.
Ata binip segirtti.
yam agacmm yarmasl,
kesilmi bir aga<;:
dall,
kokti <;:elik,ucu sivri
kara <;:amkarglslm salladl,
dtiman ka<;:tI,diye baglrdl,
Manas'm cenk nidasml baglrdl,
Semetey nidaslm baglrdl,
kIrk yigidini kovaladl!
Ay balta ile bir giriti,
oradan ka<;:an
yigitlerin
enselerinipar<;:aladl!
Dilerini glclrdatIp
atlarl oldtirtip serdi.
BIYlklarml kaldIrlp,
erleri oldiirtip serdi!
Semetey kirk yigidi klrdl,
tistlerini soyup aldl,
atlarlm da alarak,
eve geldi Semetey!
AclbaY'ln karlSI,
karmnda <;:ocuklukalmltI,
Almambet'in karlsl da
karmnda <;:ocuklukalmltI.
Manas'ln oglu Semetey,
attan atlaYlp inince,
iki kadln dogurdu.
Bir <;:ocukelinde gill ile dogdu,
bir <;:ocuk
da kan ile dogdu!
Sevincinden Semetey
0 zaman dedi ki:
"Atadan -altI 'r'ocuktan biri dogmadlm,
beni neden, btiytik Allah'lm,
yalmz ba~lma yarattIn,
almma yalnlzllk yazdm?
Anadan -iki 'r'ocuktanbiri dogmadim.
beni neden boyle yalmz yaratlp,
alnlma yalnlzllk yazdm?
Neden almadln ocuklukta canlml')
Bak yalmzllktan korkup ben,
soylu attar setim. at Ylgdlm,

SEMETE"{
6HP 6YYAaHqa 6on6oAY!
)Ka~rbICTblKTbIH aHbIHaH
a3aMaT )((HHAbIM, 3P )((HHAbIM210

6Hp TYyraHqa 6on60AY!

ApMaHbIM QOMYP KYAarra!'
Te6en.neH 6aiiTan COMY,
TerepeK 3nHH )((HiiAbI:
anaAaH 6aHTan coiiAY,
amapra 3nHH )((HMbI.

215

qeQ-AeOOAeii 3T Kbln.nbl,
bIcblK-KeKAeii 'IbIK KbInAbI.
KaHbIKeMH )((eTenen,
3MmernH oocaHAbIpbIn an.nbI:

220

')Ka~bI TYyraH 3KH 6y 6ana

3MmeKTem 6onyn anaM!' Aen,
3nre ToiiAY TapTTbl AeiiT.
'Eanara aT KoiiJJ.Ypyn anaM"' Aen,
3n.nH 6Hp 'Iorynryn an.nbl AeiiT.
K yn YDITan TYmKeH 6anaHbI

225

'Kyn-'Iopo'
KOron allAbl AeiiT,
KaH ymrnn TymKeH 6anaHbI
'KaH-'Ipo'
Koron allAbI AeiiT.
8Kee anTbI KeHAe 'Arn!' Aen,
eKee 3KH KYMe '3He!' Aen,

230

'IbIpnblKTaH )((aaHbl KbIn.nbl AeiiT,

'IbIAeH OKTY KbIn.nbl AeHT'KaK!' 3TKeH Kapra Koii6oAY,
'KYK!' 3TKeH KY3rYH Koii6oAY.

3pece TapTbin 3P )((eTTH,

2 3 5 aT )((anbIH rnpTbin 'Io~oiiAYAOOHbIeKee AOOnaAbl,
)((OOHbIeKee )((OOnaAbl.
8Kee 6aTbIp QbIKTbIAeiiT!
KaH MaHaCTbIH 6anacbl,
2 4 0 CeMeTeHAeH QYHarbI
yiiAe )((aTbIn 6Hii6onAY,
3nHH 6HnHn KaH 6on.ny!
EepHIIITenyy )((aHbIMa
245

6HPAe TYPAY 6y QOPO:

a6blpaKTYY )((aHblHAa
aHpbln6aii TYPAY6y QOpo.
'EenH aMaHa 6eprnHQe,
6enAeH KbI3bln
Tan 6YTKeH!'-

11m

250

EepepHHe KenreMe,
6epeQH KYAaH )((ap 6YTKeH!
'):\e6eneHe 6eprHHQe,
AooeAeH Kbl3bln
Tan 6YTKeH!'
)KenepYHe KenreHAe,

255

)((eneQy KYAaH )((ap 6YTKeH!

KaH 6anaCbl CeMeTeH
vitAe onTYPAY carblHbln,
Qoponop Typyn aHTTbl AeHT:

bir buudan'iabolbodu!
CanglstIktm ay:man
azamatciydlm, ,erciydlmbir tuugan~abolbodu!
Armamm ~()ndurKudagga!'
Toboldon baytal soydu,
togorok elin ciydl:
aladan baytal soydu,
aargaelin ciydll.
~-dob6doy et bldl,
Islk-kokdoy ~lk bldl.
Kamkeydi (:etell~p,
emeginoosandmp aIdl:
'Canl tuugan eki bu bala
emektebolup aIam!' dep,
elge toydu tarttI deyt.
'Balaga at koydurup alam"' dep,
eldi bir ~ogultup aldl deyt.
Kill utap ttikon balam
'Kill~oro' koyup aldl deyt,
kan utap tukoll balam
'Kan~oro' koyup aldl deyt.
Okoo altI kondo' Ata!' dep,
okoo eki kundo 'Ene!' dep,
~lrplktan caam }~lIdldeyt,
~lden oktu bldl deyt'Kak!' etken kaJ'gakoybodu,
'Kuk!' etken kuzgun koybodu.
Erese tartlp er cl~tti,
at calm tartlp ~onoydudoom okoo dooladl,
coom okoo cooladl.
Okoo batIr ~lktl deyt!
Kan ManastIn balasl,
Semeteydey~unagl
uydo catIp biy hoIdu,
elin bilip kan boldu!
BeriteIuucamruia
birde turdu bu ~()ro:
ablraktuucamnda
aynlbay turdu bill~oro.
'Beli aylana befl~in~e,
beldey klZl1

tal btitkOlrl!'Bererinekelgendle,
bereyi Kuday CaJ:biitkon!
'Dobolono bergim~e,
dob6doy klZl1
tal btitkOlrl!'

Coloriino kelgende,
col~ii Kuday calfbiitkon!
Kan balasl Semt:tey
iiydo olturdu sai:lmp,
~orolor turup ayttI deyt:

229
bir tanesi bile yan atl C;:lkmadl!
Bak yalmzllktan korkup ben,
kahramanlar topladlm, erler c;:aglrdlm
bir tanesi bile karde gibi C;:lkmadl!
(Yine de) iikiirler olsun Tanrl'ya!"
AIm ylldlzlI klsraklar kestirdi,
halkl etrafina topladl,
alaca klsraklar kestirdi,
halkl aac;:aglrdl.
<::ec;:-dobO
yuksekligince et Ylgdlrdl,
ISlk-kol kadar et suyu koydu.
Kamkey'i getirtti,
memelerini emdirdi:
yeni dogan bu iki ~ocuk
sut kardeim olsun diye,
halka biiyiik bir averdi.
<::ocuklaraad koydurmak ic;:in
halkl oraya topladl.
Gill tutup dogan ~ocuga
Kill-~oro adml verdi.
Kan tutup dogan ~ocuga
Kan-~oro adlru verdi.
ikisi altI giinde baba dediler,
ikisi iki giinde ana dediler,
degneklerdenyay yaptIlar,
kamllardan ok yaptIlar,
gak diyen karga blrakmadllar,
guk diyen kuzgun koymadllar,
biiyiiyiip bir er oldular,
at yelesi ~ekip biiyiidiller,
davalarl ikisi goriip halletti,
dumana ikisi karl koydu.
iki bahadlr olup C;:lktIlar!
Han Manas'm ~ocugu
Semetey ~ocuk,
evinde kallp bey oldu,
yurdunu tamYlp hanoldu!
Onun nurlu huzurunda
iki yigit bekledi,
onun Iiitutkar yarundan
aynlmadl bu yigitler.
Dag yamacmda
yamac;:yuksekligince klZll
sogiitler yiikseldi!
Vermeye gelince
verici Tanrl Jar oldu.
Tepenin etrafinda,
tepe yiiksekligince klZll
sogiitler yiikseldi!
Saklnmaya gelince,
sakman Tanrl Jar oldu!
Han c;:ocuguSemetey
evde oturup iizilliirdii,
yigitler dedi ki:

MANAS D]~STANI

230
'Ai1HanauH qYHarblM,
Here carblHblU omypAY~?
260

3CH~e HeMe TYWTY AeUT,

6Hp-Ae HeMe 6HnAH~?' AeUT.
AHAa aUTTbl~ CeMeTeu:
,Ai1HanatiH KaH-qopo,

265

6epH KeJIqH KaWblMa!

KarblnauH Kyn-qopo,
6epH KenqH KaWbIMa!
Kynxca KapMan anraHAa,
KynarblH KecHU canraHAa,
K9K-qbl6b1K MblnTblK anraHAa,

270

aHAa yryu KanraMblH:

AKblHAblH KblCbIAU-qYP9K
ouMOKTyyAaH YCTa3KeH,
aMra qblKnaC HaCTYr3KeH:

275

AKblHAblH KblChl AU-qYP9K

KeKcenHrn 6apA'3KeH!
KepeTmrn 6apA'3KeH!
8qK9H OTTY TaMblcaT,
AKblHAblH KblChl AU-qYP9K
9nreH )l(aHAbl THprH3eT!

280

K9KQ9HYH yyny YMYT9U

285

AU-qypeKTYH K9U9CY.
Tapa3a )l(blnAblC qblKKaHAa,
Ta~ caprapblu aTKaHAa,
qOPO6HpH~ K9K-qe6HqKe MHHH~ep,
qOPO6HpH~ K9K-6epyre MHHH~ep!
Tati-6yypynAau KynYKTY
Maa anblu 6epH~ep!
AKblHAbI K9CTeu )l(ypeMYH,
AKbIH-KaHra 6apaMblH,

290

295

AKblHAblH KblCblHAU-qypeK
)l(a KonYM-MHHeH anaMblH,
)l(a )l(OQ-MHHeHanaMblH!'
Tapa3a )l(blnAblC qblKKaHAa,
Ta~ caprapblu aTKaHAa,
Kyn-qOpO-MeH KaH-qopo
yuAeH qblrblU KenAH AeuT,
6HpH KeK-6epycYH MHHHUTHP,
6HpH KeK-qe6HqHH MHHHnTHP,

300

305

Tau-6yypynAau KynYKTY
KOWTOUanblU KenHuTHp.
ATKa MHHHUWAbl AeUT
KaH CeMeTeU qYHarbl,
AKblHAbl KeCTeu )l(YPAY AeUT,
AKblH-KaHra 6apAbl AeuT,
3n qeTHHe )l(eTTHAeuT.
K yyrYM KHpe, KYH 6aTa,
)l(aTblK THnAY, WHpHH C9C,
)l(aKWbl TyyraH Kyn-qopo,
aHbl qaKblpAbl CeMeTeu:

310

'KYH )l(apblrbl Kyn-qOpOM,

aTKa MHHHUana KOU!-

,Aynalayn ~umaglm,
nege saglmp olturduft?
Esifte neme ttitii deyt,
bir-de neme bildift?' deyt.
Anda ayttlft ~;emetey:
'Aynalayn K.m~oro,
beri kel~i kalma!
Kagllayn Kii]~oro,
beri kel~i kalma!
Kulca karmap alganda,
kulagm kesip salganda,
kok-~lblk mllltlk alganda,
anda ugup kalgamm:
Aklndm klsl Ay~tirok
oymoktuudan usta eken,
aylga ~Ikpas tIastuueken:
Aklndm klsl Ay-~iirok
kekseligi barcl'eken!
kerettigi bard'eken!
O~kon otto timlsat,
Aklndm klsl Ay~tirok
olgon candl tilrgizet!
Kok~ontin ul:llu Umiitoy
Ay-~tirokttin koyosti.
Tarazaclldls crlkkanda,
taftsargarJpatkanda,
~oro birift Kok-~ebi~ke minifter,
~oro birifi Kok-boriigo minifter!
Tay-buurulday kiiliiktti
maa allp beriiler!
Akmdl kosto:yctiromtin,
Akln-kanga baramm,
Aklndm klsm Ay-~tirok
ca kolum-minen alamm,
ca coo-minen alamm!'
Tarazaclldls (rlkkanda,
taft sargarJpaltkanda,
Ktil~oro-mel1l Kan-~oro
tiydon ~Iglp keldi deyt,
biri Kok-ooriistin miniptir,
biri Kok-.~ebi~in miniptir,
Tay-buurulday ktiltiktti
kotop allp keliptir.
Atka minip aldl deyt
Kan Semetey ~unagl,
Aklndl k6stoy ctirdti deyt,
Akln-kanga bardl deyt,
el ~etine cetti deyt.
Ktitigtim kire, kiln bata,
catlk tildti, irin sos,
cak1tuugan ][(til-~oro,
am ~aklrdl Semetey:
'Ktin carlgl Ktil-~orom,
atka minip ala koy!-

"Sevgili yigit kahraman,

niye iiziiliiyorsun?
E
Hannna nc:geJdi?
Fena bir ,eymi i~ittin?"
0 zaman Semetey dedi ki:
"Carom ]K,an-~oro,
beri gel oyJekarlma!
Carom I<:ill~oro,
sende gc~loyle karlma!

Dag k~u avlaymca,

kulagml k,esip sallnca,
yeil 9ubuk tiifegi elime almca,
bir ses iitmitim:
"Aktn'm ktZI Ay-~iirok,
el iinde ustadlr,
misafirlige gitmez mah9uptur,
Aktn'm ktZl Ay-~iirok,
maharette iistiine yok,
zekaslesizdir!
Sonmii atei yakar 0,
Akm'm kIZl Ay-~iirok
olen caro diriltir!

~,
1
1.

Kok~o'niin oglu Umiitoy,

Ay-~iirok'iin nianllsl.
Terazi YlldlZI ~lkInca,
tan yeri Sarartnca,
biriniz, yigidim, Kok-gebi~'e binin,
biriniz, yigidim, Kok-borii'ye binin!
Yiiriik atlm Tay-buurul'u,
bana allp getirin,
Akm'a gideyim,
AkIn Han'a varaYlm ben,
AkIn'm klZl Ay-~iirok'ii,
ya dostluk ile allrlm,
ya zor ile almm."
Terazi YlldlZl ~lkInca
tan saranp atarken,
Kiil-~oro ile Kan-~oro,
evden ~lktllar,
biri Kok-borii'ye binmiti,
biri Kok-~ebi~'e binmiti,
yiiriik at Tay-buurul'u da,
tutmu getiriyorlardl.
0 da ata bindi
gen~ Han Semetey,
AkIn'a gitti,
AkIn Han'a vardl,
il smmna dayandl.
Alaca karanllk baslp gun batlnca.
tatll dilli, irin sozlu,
guzel dogan Kul-~oro'yu,
Semetey~aglrdl:
"Gun llgl Kul-l;orom,
atma bin sen!

SEMElEY
K yyrYM KHpe, KYH 6aTa,
3nAHH aCTbI TbIM XaTa,
3n apanan 6apa KOU, qOPOM!
315

AKbIMbIH KbICbIAU-qypeK
oryc KbICTbI KOmqy anbln,
KbIpK XHnrITJf 6amqbI anbln,
AKbIMbIH KbICbIAft-qypeK
OUH6aIUTaH qbIKKaMbIp,

320

)KbIraqbI 6apbln KanraMbIp,

GepenHKHiin 6enceHHn,
GepH ypraHAau Te~cenlm,

325

KYAepYAeu 6bInKbIllAan,
Kyqyryrreu
qbI~KbIllAan,
Aft-qypeK 6Hp OHMO xypreMyp!
ATKa MHHHn ana KOU,qOPOM!
Aft-qypeK

KeCTeu Calla KOU,qOPOM!

Aft-qypeKKe 6apa KOU,qOPOM!

"CeMeTeU qYHaK KellAH!" Aen,
3 3 0 Aft-qypeK KYnarbIHa
Calla KOU, qOpoM!'
)l(aKlIIbI ryyraH K yn-qopo
aTKa MHHHn anAbi AeHT,
AKbIMbI KeCTeu canAbI AeuT,
K yyrYM KHpe, KYH 6aTa,
3 3 5 AKbIHbI~ra 6apAbI AeuT,
3nAHH aCTbITbIM xaTa,
AU-qypeKKe 6apAbI AeuT,
OUHAO xypreH AU-qypeK
340

KYAepYAeu 6bInKbinAan,
KyqyrYTTeu qbI~KbInAan",
AHAa KellAbI~, Kyn-qopo!
"CeMeTeU qYHaK KellAH!" Aen,

KynarbIHa CallAbI AeuT,

Aft-qypeK qbIrbln KellAH AeuT,
3 4 5 CeMeTeU qYHaK anAbi AeuT,
YUYH KeCTeu qyrouAY,
An yuYHe 6apAbI AeuT,
6apbln XaTbln KanAbI AeuT,
350

Kyn-qopo-MHHeH KaH-tJopo
aTfbI KomTon anAbI AeuT,
XbInKbIHbI KeCTeu canAbI AeuT,
eKee XbInKaa 6apAbI AeuT.
AMa rypraH

355

XbInKbIHbI

6Hp qorynTa anAbI AeuT,

eKee Ke~em KbinAbi AeuT.
AHAa aUTfbI~ Kyn-qopo:
,AftHanauH KaH-qopo,
aTKa TOKYM CanblnnbIC,
3P KanTbI 6onynnyc,

360

KeK-qe6HqTJ1 MHHeuH!
iTKenAYY copno, Mauny 3T
KanMaKTbI KeCTeu 6apauH!
MeH KanMaKKa 6apraH COl\,
aMa rypraH KanMaKTaH

231

Ktitigtim kire, I.tin bata,

eldin astI tIm cata,
el aralapbara k,OY,
~orom!
AkIndm kISl Ay-~tirok
otus kIstI ko~~u allp,
kIrk cigitti ba~rlallp,
AkIndm kIslAy-~tirok

Alaca karanllk baslp gtin batmca,

halk da dinlenmege ~ekildi,
halk arasmdang~, yigidim!
AkIn'm kIZl Ay-~tirok,
yamna otuz kIz allp,
kIrk yigidi oncti tutup
Akm'm kIZl Ay-~tirok,

oyn batan~lkkandlr,
clga~l banp kaljgandlr,
rereli kiyp belsenip,
beri urganday t~;nselip,

oyunlara balaml~tIr,
gtire~~i gibi ~lkml~tIr,
yelegi omuzuna atIp,
beri vuracak gibi dontip,

ktidoriidoy bllkI.ldap,
kti~tigtittoy ~lnlaldap,
Ay-<;tirok bir oyndo ctirgondtir!
Atka minip ala koy, ~orom!
Ay-~tirok kostoy sala koy, ~orom!
Ay-<;tirokk()bara koy, ~orom!
"Semetey~unal<:
keldi!" dep,
Ay-<;tirok kulagma
sala koy" ~orom!'
Cakl tuugan Kill-~oro
atka minip aldl deyt,
AkIndl kostoy Saldldeyt.
Ktitigtim kiTe, k:tinbarn,
AkImnga bardl i:leyt.
Eldin astI tlm c,ata,
Ay-~tirokko bal1:1l
deyt.

ceyan gibi titreyerek,

enik gibi seslenmi~tir.
Ay-~tirok i~te bOyleoynamaktadlr!
Ata bin de sell, ey yigidim!
Ay-~tirok'e ~lk git, yigidim,
Ay-<;tirok'e var da, yigidim,
Semetey yigit geldi, de,
Ay-~tirok'tin kulagma
bunu soyle, yigidim!"
Gtizel dogan Kill-~oro,
atIna hindi,
Akm'a gitti.
Alaca karanlIk baslp gtin batInca,
AkIn'm yurduna vardl,
il dinlenmege ~ekilmi~ti,
0 da Ay-<;tirok'e vardl,

Oyndo ctirgon Pl.y-~tirok

ktidoriidoy bllkIldap,
kti~tigtittoy ~lnlaldap...
Anda keldln, Kiil-<;oro!
"Semetey~unak keldi!" dep,
kulagma saldl deyt.
Ay-~tirok ~lglp keldi deyt,
Semetey~unak aldl deyt,
tiytin kostoy ~ujgoydu.
AI tiytino bardlldeyt,
banp catlp kaldl deyt.
Kill-<;oro-minenKan-~oro
attI ko~top aldl i:leyt,
cllkml kostoy saldl deyt,
okoo cllkaa bardl deyt.
Anda turgan cII]am
bir ~ogulta aldll:leyt,
okoo kene~kIld. deyt.
Anda ayttln Kill-~oro:
'Aynalayn Kan-~oro,
atka tokum salIjPPls,
er kaltl boluppus,
Kok-~ebi~ti mineyn!
itkeldtiti sorpo, maylli et
Kalmaktl kostoy barayn!
Men Kalmakka bargan son,
anda turgan Kalmaktan

Ay-<;tirok oyunda egleniyordu,

ceylan gibi titriyordu,
enik gibi sesleniyordu...
0 zaman geldin Kill-~oro,
Semetey yigit geldi diyerek
kulagma flsladm bu sozti.
Ay-<;tirok dl~arl ~lktl,
Semetey yigit onu kaptl,
evine stirdti atIm.
Evine vardl,
Vanp orada kaldl.
Kill-<;oro ile Kan-~oro
ata yedek aldllar
at stiriistine dondiller,
ikisi de stiriiye geldiler.
Oradadura atlan
topladllar,
ikisi ba~ ba~agorii~ttiler.
Kill-~oro sell ~oyle dedin:
"Camm Kan-~oro,
ata ko~um sallyoruz,
a~lIktan pek kuruyoruz,
ben Kok-~ebi~'e bineyim.
~orbasl, eti yagll olan,
Kalmuk'a dogru varaYlm!
Kalmuklara varmca ben,
orada duran bir Kalmuk'tan

,c:~, ~~,.t

232

MANAS r;IESTANI

365 3KHKYHaHHPHKTH
anaHH!
MOHHYHaH
6aHnancanaHH!
KeK-tJeOJ1tffeH
KynYXKe
ap-racanbinanaHH!
KaHTaoyrKa canaHH!
370 TYTKytJTaHtJaTblpTJiKenJ1!
Tynraa Ka3aHacanbl!
Kaoblpraa OTyHxaranbl!
9KOOOYC
OJ1pTOHHYananbl!'
Kypyn KanraHKyn-tJopo
375 KeK-tJe6J1tJKe
MJ1MJ1
TeM,
KanMaKTaKeCTeHtJyroHAY:
anAblraTKaHKaH-tJpo
KeK-oepYHY MJ1MJ1,
XblnKbIHbI J1MepJ1n
KeJIAJ1
AeHT.
380 KeK-oepYAeH KynyKTY
oaca xaTbIn anAbIAeHT,
wblpAaraHKapa KeMeHTeH
aHKbIpaHaH
CanAbIAe~,
KaH-tJopo YKTanenYII KanAbIAeHT.
385 KeKtJeHYHyyny YMyreH
TYYHYTyyra ypynTyp,
KOnAYKonro ypyrrryp.
)KennJiAereHTyy-MHHeH,
xep MaiimKaHKOn-MJ1HeH,
390 aHtJblrblanTblHTyy-MHHeH,
anTbl caHanawKOn-MJ1HeH
YMyreii tJYHaKXYPAYAeHT,
CeMeTeHreKenAHAeHT.
ApbIwTyy-oynaK oawblHAa,
395 anTbI cry TonrOH Ken XblnKbl,
anTbIcaHAaHanTbIMbl~
aHAananAblYMyreH!
TaKanYYAaHTaHKOHOOH,
TaMranYYAaHaT KOHOOH,
400 TaH-oYYPYnAaH
oeneK HeMeKanOaAbl!

eki kunan irikti alayn!

Moynunan baylap salayn!
Kok-ebitey kiiliikko
arta sallPalayn!
Kayta butka salayn!
Tutkutan atlr tikeli!
Tulgaa kazanasall!
Kablrgaa otun cagall!
Okoobiis bir toynu alall!'
Kurup kalgan Kiil-oro
Kok-ebikl~mindi teyd,
Kalmakta kl5stoyItugoydu:
aldlgatkan I<::an-oro
Kok-ooriinU rnindi,
cllkml irnerip keldi deyt.
Kok-ooriidciy ktiliiktii
basa catIp a:ldl deyt,
lrdagankala kementey
aykIranan s.lldl deyt,
Kan-oro ulctapoliip kaldl deyt.
Kokoniin \lulu Urniitoy
tuunu tuUg~luruptur,
koldu kolgo uruptur.
Celpidegen tuu-rninen,
cer maykall1kol-minen,
aYlgl altln tuu-rninen,
altI sanalakol-minen

iki ko alaYlm.
Boynuna ip baglayaYlm!
Yiiriik atlm Kok-ebi'in
slrtma salaYlm!
Doniip geleyim!
Tutam~tan adlrdikelim!
Ocaga kazanasallm!
Kaburgasmdanateyakallm!
tkimiz bir enlik yapallm!"
Kuruyup kalasl Ktil-oro
Kok-ebi atIna bindi,
Kalrnuklara dogru gitti.
Zavalll Kan-oro da,
Kok-oorii atIna bindi,
at siiriilerini eve stirdti.
Yiiriik atl Kok-oorii'yii
giizelce orttii,
ift kat kara kIl abaYIda
kendi iizerine orttii;
Kan-oro UYUYUD
~ittl.
Koko'niin oglu Urntitoy,
sancak Ustiine sancak toplattI,
ordu iistiine ordu toplattl.
Dalgalanan sancaklar ile,
yeri saran ordu ile,
nakl~lan altIn hilalli sancak ile,
altI birlik ordu ile

Umtitoy unak ciirdti deyt,

Semeteygekeldi deyt.

ytiriidii Umtitoy yigit,

Sernetey'egeldi.

Antuu-bulak bamda,
Artltuu-bulak bamda,
altl suu tolj~on kop cllkl,
altI su yatagl dolusu at stirilsilnil,
altl sandan altI mln
altI Ylgmdan altl bin taneyi
aydap aIdI {Jrntitoy!
allp gotiirdil Umtitoy!
Takaluudan tay koyboy,
Nal vurulmu~ tay blrakmadl.
tamgaluuda,nat koyboy,
damga vurulmu at blrakmadl,
Tay-buurulcjanbolok neme kalbadl!Tay-buurul'dan bakaslnl koymadl

KeKQeHYMyyny YMyreii
Kokontim uulu Urntitoy
anbln XYPY~ KeTTJ1
AeHT.
allp ctirtip Icettideyt.
AnAbIraTKaHKaH-tJopo
Aldlgatkan Kan-oro
YKTanenyn KanAbIAeHT.
uktap oltip kaldl deyt.
405 Kypyn KanraHKyn-Qopo
Kurup kalgan Ktil-oro
KanMaKKaoapraHTyp6aH6bl?Kalmakka bargan turbaybl?3KJ1KYHaHJ1pJ1KTJ1
anblnTblp.
Eki kunan irikti allptIr,
MoHHYHaH
oaHnancanblnTblp,
moynunan baylap sallptlr,
KeK-tJeOJ1tJTeH
KynYKKe
Kok-ebitl~yktiltikko
410 apTa canbln anblnTblp,
arta sallp allptlr,
XblnKblHblHxaTKaH xepre KenHnTHp. cllklnm catkan cerge keliptir.
AMaraH-3ne XblnKblCblAydagan-ele cllklsl'CaHaTbIHaHTblnoepeHH!'
'Sanatm aytlp bereyn!'
AnTbl caHAaHanTbIMbll{,
Altl sandan altI mln,
415 TaKanYYAaH
TaHblXOK,
takaluudan taYI cok,
KynYMYYAaHoecH XOK!kulunduudan besi cok!Ka3blnbln HCHKanblnTblp.
Kazillp isi kallp~lr,
caprapbln XYPTYKanblnTblp!

sarganp curtu kallptlr!

Koko'niin oglu Umtitoy

allp bunlan gitti.
Zavalll Kan-Itro ise
uykuda sanki oltip kalrnltl.
Kuruyup kalasl Ktil-ltoro
lklP Kalmuk'a gitmedi mi?
iki ko getirmi~ti,
boynundan baglamltl,
ytirtik atl Kok-ebilt'in
arkaslna ytiklemiti,
atlann yattlgl yere gelmiti.
Stirtiler gottirillmti~til!
"Atlan bir sayaYlm" dedi.
Altl Ylgmdan altl bin.
nalll taydan hilt yak,
analardan hi klsrak yak!
Sadeceyere gomiilii izi kalml~.
sararml bir yurl kalml~1

SEMETE"

233

3KH KeCYHallaMan,
420 3KH6yryH CaJlaHJ(aIl,

Eki kosiin alafid;ap,

eki butun salafidap,

iki gozii ~a~kma~lldl,

iki ayagmdan derman gitti,

Kyn-qopo 6aHKym qyroMY,

aJlAblraTKaH
KaH-qOpoHYM
KaK yCTyHeHqbIKTbIAeiiT:
'3, KaH-qOpO,)KaTIlaii KaJI!'
4 2 5 K yn-qopo ryPYIl aiiTaTAeiiT:
,AnAbiraTKaHKaH-qopo,

Kill-~oro baykui~ugoydu,
aIdlgatkanKan~roronum
kak iisllinon ~lkltI deyt:
'E, Kan~oro, catpay kal!'
Kill~oro turup ~Lytat
deyt:
'Aldlgatkan Kan~oro,

Kill-~oro, bayku~, ~lklp gitti,

zavalli Kan-~oro'nun
tam online gelip durdu:
"Ey Kan-~oro, yatIp durma!"
Kill-~oro dedi ki:
"ZaVaIII Kan-~oro,

430

435

440

445

450

455

460

465

470

Kapa OOCbI~
KaHroncYH!
kara ooslfi kan tolsun!
Kaiipbmrblcblc KYHryyCYH!
KaynIglsls kiln tuusun!
MbIHAbITypraH )KblnKbIHbI!
MIndl turgan cllkIm!
EHp OOCHHa
)KHHroncYH!
Bir oosina c:intolsun!
EepeKecHcKYHryyCblH!
Berekesis kiln lliusm!
ATa~, aiiHaJlaiiHrepeMe
Atafi, aynalayn Itoromo
"8n6eii THpy KaJlAbIM!"AeIl,
"Olboy tirii kaId.lm!" dep,
"8qIleii )KapbIK60MYM!" AeIl,
"~pOy carlk boldum!" dep,
repeMe KaHTHIl6apaMbIH?
toromo kantip baramm?
KaHTHIl 6apbIll aiiTaMbIH?
Kantip barlp ayl11mm?
qaMYYAa 3MHqaMbI KepepMYH,
<;afiduudaemi ~aiidl korormiin,
qap6aKTbI6Hp cepIlmHIl6arapMbIH!~arbaktI bir serp~ipbagarmm!8nceM, ceiiTKeKeqeiiH!
Olsom, seytke ke~eyn!
8mypceM, Ka3aKbInaiiH!'
Oillirsom, kaza kI1ayn!'
KypYIl KanraHK yn-qopo
Kurup kalgan Kill~oro
3KHKYHaHHPHKTHaJlAbIAeiiT,
eki kunan irikti aldI deyt,
)Kepre KeTepYIl qaIlTbI AeiiT,
cerge kotoriip ~aptI deyt,
aii caHbIH)KynYIl aJlAbIAeiiT.
ay samn culup ~Lldldeyt.
KeTKeH)KbInKbIHbIHKeTYHeH
Ketken cI1kImn kollinon
Kyn-qopo 6aiiKym qyroMY.
Kill-~oro bayku~~ugoydu.
A3aMeTTeiiqYHarbIM,
Azamettey ~un~lgIm,
)KaKmbIryyraH CeMeTeii
cak~l tuugan Semetey
yiiAe )KaTbill 6HnAHAeiiT,
iiydo catIp bildi deyt,
YMeH bI~paHblIl qbIKTbIAeiiT,
iiydon Ifiramp ~IktI deyt,
yiire Ky~peHYIl KHPAHAeHT.
iiygo kiifironiip kirdi deyt.
AKblHAbIHKbICbIAii-qypeK
Akmdm klSI Ay-~iirok
Kononyy KYMraHaJlAbIAeiiT,
kololuu kumgan aldl d6yt,
Kony-6eTHH)KyYAYAeHT:
kolu-betin cuudu deyt:
6eAepnyy KYMraHaJlAbIAeiiT,
bederliiii kumg~maldl d6yt,
6eTH-KonYH)KyYAYAeHT.
beti-kolun cuudu deyt.
'AHHanaHHaH )KapKbIH,TepeM,
'Aynalayn ay c;arkIn, torom,
bI~paHbill tlbIKTbI~blC,TepeM,
Ifiramp ~lktIfiIS, torom,
Ky~pepYIl KHPAH~HC,
TepeMkiifiroriip kirdiiiiis, torom6Hp HeMeHH6HnAH~Hc,TepeM?
bir nemeni bildifiis, torom?
EHn6ece~Hc,aH )KapKbIH,TepeM
Bilbesefiis, ay c:arkm, torom
HeCH~KYnAY~YC,
repeM?nesifi killdiifiiis.. torom?MYPYTYMY ~bmK 3TTH~,TepeM,
Murutufidu bIll, ettifi, torom,
3PAHMHconK 3TTH~,TepeMerdifidi salk ettiifi, torom6aqbIM 6Hp aiiTbill 6am 6onQy,TepeM! ba~Im biT aytlp ba~ bol~u, torom!
AHAa aiiTTbI~,CeMeTeii:
Anda ayttlfi, Semetey:
'AKblHAbIHKbICbIAii-tlypeK, Aony,
'AkIndm klSI Ay-~iirok, dolu,
bI~paHbill QbIKKaHbIM,
Aony,
lfiramp ~Ikkamm, dolu,
Ky~peHYIl KHpreHHM,Aony,
kiifironiip kirge:nim, dolu,
KeKtleHYH yyny YMYTeu, Aony,
Kok~oniin uulu Umiitoy, dolu,
aJlTbICaHaJlaW
(?) Kon-MHHeH,
altI sanala~ (?) kol-minen,
aiiWbIrbl anThIll TYY-MHHell,
aY~IgI altm tuu-minen,

kara agzma kan dolsun!

Sana ugursuz bir giin dogsun!
Rani burada duran atIar!
Agzma kusmuk dolsun!
Bereketsiz giin dogsun!
Eyvah sevgili efendime,
"Olmedim diri kaldlm!" deyip
"I~lglm sonmedi!" deyip,
efendime nasll gideyim?
Nasll gidip soyleyeyim?
Toz ~lkaramn tozunu goriiyorum,
kaleyi dovii~iip koruyaYlm!
Oliirsem ehit saYIIaYlm!
Oldiiriirsem gaza kIlml~ olaYlm!"
Kuruyup kalasl Kill-~oro,
iki ko~u aldI,
kaldmp yere ~arptI,
kurbanlIk gibi budunu kopardl.
Giden atlarm pe~inden
zavalll Kill-~oro atIm siirdii.
Azametli yigidim,
giizel dogan Semetey
evde otururken ana malum oldu,
inleyerek ~lktI evden,
i~ ~ekerek girdi eve.
AkIn'm klZI Ay-~iirok,
baklrlI ibrigi aIdl,
elini yiiziinii YIkadl,
siislenmi~ ibrigi aldl,
elini yiiziinii YIkadl.
"Sevgili ay I~lgI, efendim,
inleyip ~IktImz, efendim,
i~ ~ekip girdiniz, efendim,
bir ~ey mi duydunuz, efendim?
DuymadIysamz, ay I~IgI, efendim
ni~in gilldiiniiz, efendim?
BIYIglm oynattIn, efendim,
dudaglm titrettin, efendim,
haydi ~abuk soyIe, etendim!"
0 zaman Semetey dedin ki:
"Akm)n klZI Ay-~iirok, karlIn,
inleyip ~Ikl~ImIn sebebi, karlIn,
i~ ~ekip giri~imin sebebi, kadln,
Kok~o'niin oglu Umiitoy, kadln,
altI birlik ordusu ile,
nakl~lan altm hilalli sancak ile,

234

MANAS iDESTANI
TaKanyy~aHTaHKOHOOH,

TaH-6yypYJIAaHKynyryM
475 KOillTon6apa xaTbIpbI!
YiiYM~ery XbInKbIMHbIH
CaHaThIH
aHTbIn6epeHH!AJITbIcaH~aHanTbI MbI~
aMan 6apa xaTbIpbI!
480 "YKTaraH KUillU YHKYanaT,
TyH KaTKaHKUillUXbInKbI anaT!"EyryH anbln an 6apca,

485

takaluudan tar koyboy,

Tay-buurulday kiiIiigiim
kotop bar~lcaun!
Uyiimdogii cllklmmn
sanaunayup bereyn!Alu sandan alu mlii
aydap barac:aun!
"Uktagan kii uyku alat,
tiin katkan JkiiCllkr alat!"Biigiin allp al barsa,

Kyn-qopo mpy-~e 6onco,

Kiil-oro tiru-de bolso,

3pTe~ 6up 6apcaM MeH anaM!

AJIALlraTKaH KaH-qopo

erteii bir baJ~am men alam!

Aldtgatkan ][(an-oro

enyn KanraH6uneM'~u,
eqyn KaJ1raH
6uneM'~u-

oIiip kalgan bilem'di,

6iip kalgan bilem'di-

Kyn-qopo mpy 6onco,

6ep6eHT6u'neKa6ap~bI?
490 AJIAblraTKaHK yn-qopo

Kiil-oro tiru bolso,

berbeytbi'le kabardl?
Aldlgatkan Kiil~oro

KeTyHeHKyyraH ryp6aii6bI?
qa~yy~aH qa~bIHKepyDTYP,
K yn-qopo qap6aKKaxere 6apbInTblpaiiillblrbi anTblHryy 3KeH,
495 anTbIcaHanamKon 3KeH!
)KacoocbIHaHpblncanraH Typ6aH6bI?
)KbmKbIHbIaH~aTbIn3KeHryp6aii6bI?

kotUnon kuugan turbaybl?

~aiiduudan I~aiimkoriiptiir,
Kiil-oro aIbakka cete bar:tpuraYlgI alun Ituu eken,
alu sanalalcoleken!
Casoosm aynp salganturbaybl?
Cllkrm aydatIp eken turbaybl?

500

505

5 10

515

TaH-6yypyn~aH KynYKTy
KoillTOTynanraHryp6aH6bl?
AJI~blraTKaHK yn-qopo
KYH6ereHxepu Kyn 6on~y,
xanbIH~an xa6bIp-qOKoon~y!
Kyn-qopo TaH-6yypyn KepreH~e:
'8nceM, ceHTKeKeqeM!' ~en,
'iqRMe 6bIqaKcanaM!' ~en,
'TepeMHeHKaHTJ1n
KanaM?'~en.
AJI~blraTKaHKyn-1Jopo
KaparaHHaHca)Kanblp~bl,
MaHac-raHypaaH6aKbiPAbl,
CeMereHnen1JaKbIPAbl,
anAblraTKaHKyn-1Jopo
anTbl caHanaIllKen KOJIAY
Kyn-1Jopo Ka1JbIpbIn
Calla 6epAuAeHT,
K yn-1Jopoapanan Kupun 6apAblAeHT,
TaH-6yypynAY TYTKaHKRIIIUHR
K yn-qopo aprblTa Koron TaIIITaAbl,

TaH-6yypynAaHKynYKTy
KonYHaHxynyn anAblAeHT!
AcMaHAa 6ynYT TYTynAY.
520 AJI~bIraTKaHK yn-1Jopo
anTbl caHanaIllKen KonAY
apanaHKa1JblnKYTynAY.
KaH-1JOpOro
6apAblAeHT:
'AHHanaHHKaH-1Jopo,
525 aTTbl KOIIITonana Kep!
TepeMAYKeCTeHCallaKep!

Tay-buurulday kiiIiiktii
kototup algan turbaybl?
Aldlgatkan f~iil-oro
kilybogi)n cf:ri kiil boldu,
calmdap cabrr~ok boldu!
Kiil-oro Ta~{-buurulkorgondo:
'Olsom, seytke k6em!' dep,
'iime blak salam!' dep,
'Toromnon ~:antipkalam?' dep.
Aldlgatkan I<:ill-oro
karagay naysacaplrdl,
Manastay ur~lanbaktrdl,
Semeteylep~:aktrdl,
aldlgatkanKill-oro
altI sanalakop koldu
Kiil-oro kamp sala berdi deft,
Kiil~oro aralap kirip bardl deft,
Tay-buuruldu tutkan kiini
Kill-oro argllta koyup tatadl,
Tay-buuruld~IYkiiIiiktii
kolunan culup aldl deft!
Asmanda bulut tutuldu.
Aldlgatkan Kiil-oro
altI sanalakijp koldu
aralay kalp ~:utuldu.
Kan~orogo bardl deft:
'Aynalayn K~m~oro,
attl kotop ala kor!
Toromdil kostoy sala kor!

nalli bir tar blrakmadan,

yiiriik atim Tay-buurul'u da
allp buradangotiirmesi!
Evimdeki atlarlmm
saYIsmIsana soyleyeyim:
altl YIgmda altl bin,
aIIp hepsini gotiirdii!
Uyuyan insan uykusunu alIr,
gece bekleyen insan at ka~Inr!
OnlarI bugiin allp ka~Irdlysa,
Kiil~oro da eger hayattaysa
erkenden hen gidip elinden alaYlm!
ZavallI Kan~oro'nun
oldiigiinii biliyorum.,
soniip gittigini biliyorum.
Kiil-~oro eger hayattaysa,
vermez miydi haber?
ZavallI Kiil-~oro
arkasmdan gitmiyor mu?
Toz ~Ikaranlann tozunu gordii,
Kiil~oro kaleye vardI,
nakllarI alt!n hilalli sancak,
altl birlik ordu iteorada!
Askerlerini sIraya koymamI ml?
AtlarI hep siiriip gotiirmemi mi?
Tay-buurul adlI yiiriik at!
yedege allp gotiirmemi mi?
ZavallI Kiil-~oro'nun
yanmayan her tarafl kill oldu,
parlaYlp kor gibi yandl!
Kiil~oro Tay-buurul'u goriince,
"algero ehit olurum!" dedi,
"Bogriime bI~ak sokaYlm!" dedi,
"Efendimi nasI! blrakInm?" dedi."
Zavalli Kiil-~oro,
kara ~am karglYI salladl,
Manas'm cenk sesi ile baglrdl,
Semetey'in cenk sesi ile baglrdl,
zavallI Kiil-~oro,
alt! birlik biiyiik orduyu
Kiil-~oro kovaladI,
Kiil-~oro aralarma girdi,
Tay-buuruI'u tutan kiiyi
Kiil~oro ran tarafa itti,
Tay-buurul adlI yiiriik atl,
elinden ~ekip aldI!
Gokyiiziinii bulut kapladl.
ZavallI Kiil-~oro,
alt! birlik biiyiik ordu arasmdan,
koarak ka~Ip kurtuldu.
Kan-~oro'nun yamna vardl,
"Ah sevgili Kan-~oro,
at! yedegine allver,
efendimin online gotiiriiver!

SEMETEY
TepeM "YqaHH!" Aece KaHaT)l(OK,
"MHHeHH!" Aece,aTbl)l(OK!
"KaMbIIlI 6aIlIbi KaneM!" Ae!
530 TepeMe "Aya-H canaM!" Ae!
)Ke1TIf KYHAeHapbl 6ap,
)l(eTrH KYH1(eH
6epHKen!
Apbl 6apblIlI )l(eTHKYH,
6epH KenHIlI )l(eTHKYH!
535 AHrbIPAaH6onyn anbIIlIbIn,
6YKa1(aH
60nyn qenHIlIHn,
OH6eIlIHHOHpOHKbmapMbIH,

Torom "Uc;ayn!" dese kanat cok,

"Mineyn!" des(:, atI cok!
"Kaml~ ba~lka.lem!"de!
toromo "Dua-i :salam!"de!
Cetti ktind4)naI:Ibar,
cetti ktindo,nreri kel!
Arl ban~ ceti kiln,
reri keli~ ceti kun!
Ayglrday bolup all~lp,
bukaday bolup ~eli~ip,
on be~in oyron kIlarmm,

235
Efendim u~aYlmdese kanadl yok,
bineyim dese atI yak!
Kaml~ ba~l kalem, de
Efendime bendenselam,de!
Yedi gtinde oraya git sen,
yedi gtinde geri gel!
Oraya varl~ yedi gtin,
beri geli~ yedi gtin!
Sonra ayglr gibi dovti~tip,
bogalar gibi ~eki~ip
on be~ini yere sererim,

TorycYH corYM KbInapMbIHtogusun sogum kllarmmdokuzunu da keserim,

aHIlIblrbI anTbIHKen KonAY!
aY~lgl altin kop koldu!
nakJ~lm altIn hilalli kalaballk orduyu!
540 CHnep KaHTaKenmHqe,
Siler kayta kelg:in~e,
Sizler buraya gelinceye dek,
)l(eHenTneH)l(aThInanapMbIH.
conoltpOy catIp alarmm.
buradan gitmem beklerim ben.
)Kern KYHAeH
ceo Kanca~,
Ceti ktindon sel:l kalsan,
Yedi gtinden fazla kaIlrsan,
ceo )l(ereHKapra Mara )l(OK,
sen cegen kargalmaga cok,
beni yiyen karga sanayar~maz,
MeH)l(ereHKapra cara )l(OK!'
men cegenkarga sagacok!'
seni yiyen karga bana yar~maz!"
5 4 5 K yn-qopo rypyn KanAbIAeHT,
Kill-~oro turup kaldl deyt,
Kill-~oro orada kaIdl,
allAbIraTKaHKaH-qopo
aldlgatkan Kan-~oro
zavallI Kan~oro,
aTTbIKOIlITonanAbI AeHT,
attI ko~top aldl deyt,
atI yedegine aldl,
YH1(Y
KeCTeHCallAbI1(eHT.
tiydti kostoy saldl deyt.
evine dogcu yollandl.
An YHYHe6apAbIAeHT,
Al tiytino bardl deyt,
Evine vardl,
550 TepecY-MHHeH
canaMAaIlIbillanAbIAeHT.torosti-minen salamd~lp aldl deyt. efendisiyle selaml~tl,
AHAa Typyn CeMeTeH
Anda turup Semetey
0 zaman Semetey,
KaH-qOpOro aHTTblAeHT:
Kan~orogo aytltldeyt:
Kan-~oro'ya ~oyle dedi:
'KoIlIToroH aTbI~ KYPYCYH,
qOPOM!
'Ko~togon atln kurusun, ~orom!
"Getirdigin at kurusun, yigidim!
AHAaraH )l(bmKbI~KYPYCYH,
qOPOM!- Aydagan cIlkIn kurusun, ~orom!- Getirdigin at stiriisti kurusun, yigidim!
555 Kyn-qopo 3CeH6ap6'3KeH?'
Kill~oro esenb,:lrb'eken?'
Kill-~oro'ya bir ~ey olmadl ya?"
CeMeTeHAeH
6y 6aTblp
Semeteydeybu batIr
Semetey gibi bir er,
KaH-qOpoHYo~60roH:
Kan-~oronuontlOgon:
Kan-~oro'nun davram~lrnbegenmedi:
'AnTbl caHanaIlIKon 6onco,
'AltI sanala~koll bolso,
"Altl birlik ordunun kar~lslnda
anAblraTKaH)l(a~bICTbl
aIdlgatkan canIstl
zavalllYI tek b~ma
560 anTbI KYHre KOHAY6y,
altI ktingo koydu bu,
altI gtinlligtine blrakml~tI 0,
"8nyn KallAbI!" AeCe~qH,
"Ollip kaldl!" de:sen~i,
ollip kaldl demez misin,
"8qyn KallAbl!" Aece~qH!'
"~tip kaldl!" de:sen~i!'
sontip gitti demez misi!l?"
Tono 60lOHTOnqynan,
Tolo boyun topl~ulap,
Yukandan ~agl dtigmelendi,
TonorOH 60lOHynqynen,
tologoy boyun ijp~illop,
ttim baglanm bagladl,
565 CeMeTeHqYHaK)l(YPAYAeHT.
Semetey~unak (;tirdti deyt.
Semetey yigit ~lklp gitti.
AnAblraTKaHKyn-qopo
Aldlgatkan Kill-~oro
ZavallI Kill-~oro,
OH6eIlIHHOHpOHKbmraHTYp6aH6bl? on be~in oyron IkIlgan turbaybl? on be~ini yere vurmaz ml?
TOryCYHcorYM KbmraHTyp6aH6bl?
Togusun sogum kIlgan turbaybl? Dokuzunu kesip dogramaz ml?
KapaH KbmraHKeK-qe6Hq,
Karan kIlgan Kt.k-~ebi~,
Pek gti~lli olan Kok-~ebic;:
570 TepT TYSlrbl60noTToH,
tort tuyagl bolottoy,
dart tImagl da ~elik gibi,
qaT KaHKblKonoTToH,
~at kaykl kolottoy,
bacak araSIyol vermez ge~it gibi,
KbIHraHKaMblIlIKynaKryy,
klygan kaml~ kulaktuu,
kesilmi~ kaml~ kulakll,
KblC6ana1(aHCbISlKTYY,
kIs baladan sIyaktuu,
klZ ~ocuk gibi vticutlu,
)l(ypreHY6ypreAeH,
575 ceMHpreHHceMooAeH,
KapaHKanraHKeK-qroHq
)l(eTHKYHY)l(yrYPAY.
)KeTH KYHAeHeTKeHco~,

ciirgonti btirgodcjy,
semirgeni somblodoy,
karan kalganKok~ebi~
ceti ktinii ciigtirdii.
Ceti ktindon otkon son,

zlplayan bir rife gibi,

semizligi ttifek harbisi gibi,
~ok kuvvetli Kok-~ebic;:'i
yedi gtin ko~turdu.
Yedi giin sonra

apKacbIHaH)l(OOpbIAbl,
580 aSlrbIHaHaKCa1(bl,

arkasmancoondl,
ayagmanaksadl,

atIn arkasl yara oldu,

ayaklarl aksadl,

MANA:S DESTANI

236

585

590

595

600

605

61 0

615

620

625

630

e~e KaCCa~eKce~y,
000 kass;lftoksodii,
bm~bIHKaCCa~)Keme~H.IldlY kassaftcetpedi.AJI~blraTKaHKyn-qopo 6aHryw
Aldlgatk;ln Kiil~oro baygu~
3KHKeCYHallaMan,
eki kosiin alaftdap,
3KH6yrYH canaMan,
eki butun salaftdap,
an~bIraTKaHK yn-qopo 6aHryw
aldlgatkan Kiil-Ctorobaygu~
eKcen TYpraHTYp6aH6bI?
oksop turgan turbaybI?
KeKqeHYH yyny YMYTeH
Kok<;onuinuulu Umiitoy
Kapa-~e6en)Kap-MoIOH
kara..dob'DICar-moyun
KOWTOH
KapMaTbinMHHreHTYp6aH6bl?ko~ton k;armatIpmingen turbaybI?
)Kep opTocy 6on~y6y?
Cer orto~;uboldubu?
Canbin qbIKKaHTYP6aH6bI?
SalIp CtIkkanturbaybl?
MaHacTbIHyyny CeMeTeH
ManastIn uulu Semetey
)Kyrypyn Kene )KaTKaHbIH
ciigiiriip kele catkamn
YMYTeH Kepyn TypraH Typ6aH6bI?
Umiitoy koriip turgan turbaybl?
KOWYHKecTeHqyroH~Y.
Ko~un kl:>stoyCtugoydu.
3)KeCHHeH
TYyraHbI
~
Ecesinen tuugam
3KH)K33H6ap 3KeH,
eki ceei bar eken,
ara aHTTbI~YMYTeH:
aga ayttIft Umiitoy:
'3)KeMHeHTYyraH )K33HM,
'Ecemnen tuugan ceeim,
KeK-6epy, cynTaHbIM,
Kok-borii, sultamm,
)KOOHbI
)Koonan CanbinlIbIC,
coom coolap sallppls,
KO~y Konro YPYIIIIYC,
koldu k{Jligouruppus,
Kon cauaTbIH6HnrncneH.kol sanaltmbilgispey.Keqe KYHY-TYHY
KapMawKaH
KeCtekiinii-tiinii karmakan
Kyn-qopo Kyny Typ6aH6bl?
Kiil-Ctoro kulu turbaybl?
MaHacTblHyyny CeMeTeM
ManastIn uulu Semetey

yoku~ yukarl gitsen inledi,

yoku~ a~agl gitsen yilriimedi.
Zavalll Kiil-Ctro, bayku~,
iki gozil ~a~km aCtlldl,
iki ayagmdan derman gitti,
zavallI Kiil-Ctro, bayku~,
inleyip kalmadI ml?
Kok<;o'niin oglu Umiitoy
kara yaglz Car-moyun'u
yedekten Ctekipbinmemi~ mi?
Yerin ortasl degil mi bu?
Sallp oraya gelmez mi?
Manas'in oglu Semetey
yiiriiyiip gelmekte iken,
Umiltoy'ii gormez mi?
Onun kondugu yere ko~tu.
KIz karde~inin ogullarl,
iki yegeni vardl,
onlara dedin ki Umiitoy:
"Ktz karde~imdendogan yegenlerim,
mavi kurt, sultanlarlm,
dil~manla saVatIkbiz,
orduyu orduya vurduk biz,
ordunun saYlsmI bildirmeyiz biz.
Diin, gece giindiiz durmadan
Kiil-Ctoro kulu sava~madlml?
Manas'm oglu Semetey

TaH-6yypyn~y MHHHIITHP,
3MHKene )KaTlIaH6bl?'
AJI~bIraTKaHK yn-qopo
CeMereH KeCTeHqyroH~Y:
'3neHKH canaM,aH )KapKblH,TepeM,
caK-canaMaT6on~y~6y, TepeM,
caHaa~aMeHHan~bI~6bl,TepeM,
3CH~eMeHHan~bl~6bl,TepeM?'
AH~a aHTTbI~,CeMeTeH:
'3neHKH canaM, aM)KapKbIH,6aTblp,
caK-canaMaT)KaTKaHbIM,
6aTblp,
caHaaMaceHHanraMblH,6aTblp,
3ceH-aMaH)KaTKaHbIM,
6aTblp,
3ceMeceHHanraMblH,6aTblp!'
AH~a aMTTbl~-Kyn-qOpo:
'AMHanaHHaM)KapKbIH,TepeM,
KapaHKbmraH KeK-lJe6HlJ,TepeM,
)KeTHKYHY)Kyryp~y, TepeM!
)KeTH KYH~eHeTKeHco~,
apKacblHaH)KOOpbl~bl,TepeM,
aSlrblHaHaKca~bl,TepeM!
eAe KyycaM, eKceAY,TepeM,
bm~blMKyycaM, )KeTlIeAI1,
TepoM!
KapaH Kbmrall KeK-lJe6H't
eweryH~eH ernerYH, TepeM,
lJOIIqan~blpbllI an6aAblM,TopeM:
ernerYH~eH elllerYH, TepeM,

Tay-buurul'una hindi,
yola Ctlkml~gelmiyor mil?"
Zavalll Kiil-Ctoro
Semetey'edogru fIrladl,
"Aleykiimselam, ay J~lgl,efendim,
iyi misin, efendim,
beni unutmaYIP, efendim,
hatIrladm ml beni, efendim?"
0 zaman Semeteydedin ki:
"Aleykiimselam, ay 1~lgl, bahadlr,
sag selamet, geldim, bahadlr,
seni unutmadlm, bahadlr,
sag salim geldim, bahadlr,
seni hatIrlmdan Ctlkarmadlmbahadtr!"
Sende dedin ki Kiil-Ctro:
"Camm ay 1~lgl,efendim,
Ctk giiCtlii K6k-CtebiCt,
etendim,
yedi giin yol aldl, efendim'
Yedi giinden sonra, efendim,
arkasl yarn oldu, efendim,
ayagl aksadl,etendim!
Yoku~ yukarl gitsem inledi, efenliim,
yoku~ a~aglgitsem varmadl, etelldim!
Giic.;liiK6k-CtebiCt'e,
giinden bu giine, efendim,
yiyecek c.;opbile veremedim, efelldim,
0 giinden bu giille, efendim,

Tay-buuruldu miniptir,
emi kele catpaybl?'
Aldlgatkan Kiil-Ctoro
Semetey kostoy Ctugoydu:
'Eleyki !;alam,ay carkm, torom,
sak-salamat bolduftbu, torom,
sanaaftameni aldlftbl, torom,
esifte me:nialdlftbl, torom?'
Anda ayttIft, Semetey:
'Eleyki salam, ay carkln, batlr,
sak-salamatcatkamm, batIr,
sanaamaseni algamm, batIr,
esen-amancatkamm, batIr,
eseme s(:ni algamln, batIr!'
Anda ayttlft-kiil-Ctoro:
'Aynala:yn ay carkm, torom,
karan kllgan Kok-CtebiCt,
t6rom,
ceti kiinii ciigiirdii, t6r6m!
Ceti kiillidon atkan soft,
arkaslnan coorldl, t6r6m,
ayaglnan aksadl,t6r6m!
ado kuusam, 6ksodii, t6rom,
(IdlY kullsam, cetpedi, torom!
Karan kllgan K6k-c.;ebiCt
6~6giind6n 6~ogiin, tor6m,
c.;6pCtaldlrlpalbadlm, torom:
o~ogiindl61l6~6giin, t()r6m,

.tim.dim!
jim.

SEME'TEY
635 cry KanThIphII1an6MhIM, TepeM!
qen 'IanAhIphIUanatiH,TepeM!

suu kaptmp albadlm, torom!

~op ~aldmp alayn, torom!

237
su bile veremedim, efendim!
ana otvereyim, efendim,

Cry KanThIphII1anatiH, TepeM!

Suu kaptmp alayn, torom!
i~ecek su vereyim, efendim!
KeTY~HeH)lCeTe6apatiH,TepeM!
Kotiifinon cete barayn,torom!
Sonra arkandan geleyim, efendim!
qhI~hIphlrhIH )lCaCnaraH,
TepeM,
~Ifimgln caspagan,torom,
Hedefini amayan,efendim,
640 'IhI~hIpraH YHYH6acnaraH,TepeM,
~lfilrgan iiniin baspagan,torom,
sesini kIsmayan, efendim,
MaHac ypaaH 6aKhlphII1,TepeM,
Manas uraan bakmp, torom,
Manas nidasIrn bagmp, efendim,
CeMeTetinen'IaKhlphII1,TepeM,
Semetey'\epcrakmp, torom,
Semeteydire haykInp, efendim,
Ka'lKaH)lCOOHhl
cypaca~, TepeM,
ka~kanc:oornsurasafi, taTom,
ka~andiimarn sorgulasan,efendim,
)lCeHenTneti)lCOOHhI
TOKTOCCO~,
TepeM!'conoltpciycoorn toktossofi, torom ! 'yenilmez diimarn durdursan,efendim!'
645 A3aMeTTeti'IYHarhl
Azamettey ~unagl
"Bu azametli gen~ yigit,
')Koo!' AereHAecyiiHreH,
'Coo!' degende siiyngon,
diiman deyince sevinir,
aT YCTYHAe
KuiiHreH,
at iistiindo kiyngen,
at iizerinde giyinir,
aT KynaK1'aHKyy'anraH,
at kUlaktan kuu'algan,
atln kulagmdan iaret kapar,
aThIIIIKaH)lCOOAaH
TUnu anraH,
atlkan coodan tili algan,
diimarnn niyetini ogrenir,
650 Ka'lhlpraHHaHKaiiTnaraH,
ka~lrgannankaYtpagan,
saldlrandanka~maz,
KaiiphillhII1)lCO06hlH
aiiTnaraH,
kaynllp coob'ln.aytpagan,
ka~amak cevap vermez,
coPAypraHHaii3aTapTnaraH,
sordurgan na~{zatartpagan,
mlzragIrn geri ~ekmez,
cYMcaiihIU)lCOO6hlH
ai1maraH!sumsaYlpcoclbmaytpagan!aglr ball cevap vermez!
Taii-6yypynAaii KynYKTY
655 TaKhlMracanhIUanAhIAetiT,
KonTyKKaKoron canAhIAeiiT
KaparaiiAhIH)lCapMaChIH,
'IereAeKTlfHKhIiiMachIH,
y~KY3Y 60noT, Y'ly KYP'l,
660 YtlYHacanraH

Tay-buurulda,ykiiliiktii
taklmga ,sallpaIdl deyt,
koltukka koyup saldl deyt
karagaydln calrmasm,
~egedektin klymasln,
ufikuzu bolot, u~u kur~,
u~unasalgan

Yiiriik atl Tay-buuruI'u

dizleriyle slkltlrdl,
koltugunun altlna
kara ~amdanyanlarak
kopanlml bir dal1
yuvasl ~elik, ucu keskin,
ucu sert ~elikten bu dal1

Kapa KYP'l!TeMuPAeHKhillraH e6eHAY

6anAaKanThIHEaii-6onoT,
6aIIIKa'Ianca )lCaii6onoT!'Caphl )lCaaKecepre
665 6epY-TunAYY'Ian )lCe6e
OH6apMaKKyqYHchlHatinhl,TepeM!a~ 6epeKTeHcaiihlIIIhII1,
con 6epeKTeHcon6yn

kara k\lr~!Temirden kll!~anooondii

baldak altln Eiay-bolot,
baka~apsacay bolot!'San caa kostirgo
oorii-tildiiii ~a]cebe
on barmak ku!~iinslnayl1,torom!Ofi borokton saYllp,
sol borokton solbup

koltugunun altlna klstlrdl!

Demirden yaptlml namlusu
kabzasl altln Bay-bolot,
baa~arpsaikiye baler!
Kocaman san yay ile
kurt dilli oku VaTonun,
on parmagln guciinii bir dene, efendim!
Sag bobrekten sokturup,
sol bobrekten

cyypyn anhIUIhII1,TepeM,
6up KYMapAaH
qhIrblUIhln!
670 CeMeTeifAetiqYHaKTblH
atiAbI~bIHaHaii KOpKOT,

suurup' allIp, torom,

bir kumardan~lgllp!
Semeteydey~unaktln
aydlfilnan ay Ikorkot,

~lkanp, efendim,
biT kumar deneyelim!
Semetey gibi bir yigidin
llglndan ay korkar,

Kynne~YHeHKYHKOpKOT!'
CeMeTetiAeiiqYHarbl
MaHaCTanypaaH6aKb1PAbl,
675 CeMeTeiinenqaKblPAbl,
Kaparaii Haii3a )lCanhlpAbl,
')Koo KaUITbl!'Aen 6aKbIPAbl!
AnTbI caHanaUIKen KonAY
CeMeTeHapanan Kupun KeTTHAeHT.
680 AnTbl caHanaIIIKen Kony
aT COOpblCblH
canAbl AetiT,
)lCaiinblnKaqbII1)lCYPAY
AeHT.
Apanan KHpHnCeMeTeii
31{KeHUITeH
3P caSIT,
685 3KHHHKaTMap6up caSIT,

kiilpofiiinon kiln korkot!'

Semeteydey~ll1nagl
Manastap urmln baklrdl,
Semeteylep~akIrdI,
karagay nayzacapudl,
'Coo katl!' dc~pbakIrdl!
Altl sanalak~)pkoldu
Semetey aralap kirip ketti deft.
Altl sanalaklop kolu
at soonsln SaI~jldeft,
cayllp ka~lp cilrdii deyt.
Aralap kirip Semetey
efikeyten er sayar,
ekini katmar bir sayar,

llglndan giine korkar!"

Semetey bu pek gen~ yigit,
Manas nidasl ile hayklrdl,
Semetey deyip baglrdl,
kara ~am karglslnl salladl,
diiman ka~tl diye baglrdl!
Altl birlik biiyiik ordunun i~ine
Semetey dallp girdi.
Altl birlik biiyiik ordu
atlanm geri ~evirip,
dagilip ka~lp gittiler.
Semetey yanp aralanna girince
yama~tanerleri yuvarladl.
ikisine birden sapladl.

colofigiiton bir sayat,

tepeden aaglyuvarladJ,

)lCenel{rYUITeH6Hp caSIT,

MANAS DESTANI

238

690

Tep1TY KaTMap 6Hp CaRT!

torttii katmar biTsayat!

CeMeTeMeH tJYHarbl
HTenrH TJlHreH ~aH
HpKHnTJIn caHbm KHPAHAeHT,
6epy TJlHreH KOHnOPAOH
6enyn CaHbm KHPA" AeHT.

Semeteydey~unagl
itelgi tiygen taanday
irkiltip saYlp kirdi deyt,
borii tiygen koylordoy
boliip saYlp kirdi deyt.
Azuularm ar'kaYIP'
at oliimii boluptur,
muruttann serbeyip,
er oliimii boluptur!
Kok~ontin uulu Umtitoy
kol astma ~lktl deyt,
koldu biT tolctotup aldl deyt.
AY~lgl altm tuu-minen,
aItI sanaIalcol-minen
Semeteydin bir astIna saldl.
Karan kllgall Tay-buurul
kIygan kam:lkulaktuu,
kIs baIadan :slyaktuu,
boon tolo k;1Z1eken,
moynu tolo call eken,
kara ter baslp aIdl deyt,
i~i kop aIdl deyt-

A3yynapblH apKaHbm,
aT enYMY 6onynTYP,
695

MypYITapblH cep6eHHn,
3P enYMY 6onynryp!
KeKtJeHYH yyny YMyreH
Kon aCTblHa tJblKTblAeHT,

700

705

KonAY 6Hp ToKToTyn anAbi AeHT.

AjitJblrbl aJlTblH ryy-MHHeH,
aJlTbl caHanaw Kon-MHHeH
CeMeTeHAHH 6Hp aCTblHacanAbl.
KapaH KbinraH TaH-6yypyn
KblHraH KaMblW KynaKTYY,
KblC 6an8AaH CblRKTYY,
6oopbl Tono Ka3b13KeH,
MOHHYTOnoxanbi 3KeH,
Kapa Tep 6acbln anAbl AeHT,
HtJHKen anAbl AeHT-

710

CeMeTeH MHHreH TaH-6yypyn

6on6oH Kene XaTaT AeHT!
ApKacbl xaMaH KYYPYnAY!
KeKtJeHYH yyny YMyreH
anTbl caHanaw Ken KOnAOH

715

KawKaHbm tJblrbm cyypy nAY.

CeMeTeHAHH KatJap )KepH KyypynAY.
AnAbiraTKaH K yn-tJopo
KeK-tJe6HtJTeH KynyryH
'Ien 'IanAblpraH Typ6aH6bl?

720

Cry KanTblpraH Typ6aH6bl?

)KaHAaK blprbm MHHI:(HAeHT,
HaH3acblH xynyn anAbl AeHT,
MaHac-ran ypaaH 6aKblpbm.

CeMeTeHnen tJaKblpbm,
7 25 anTbl caHanaw Ken KOnAY
Kyn-'Iopo

ToKToryn Typa KanAbl.

KeK'IeHYH yyny YMyreH

KaHTbm KenKe KHprHH'Ie,
730

6ypa TapTbm 6eprHH'Ie.

Kypyn KanraH Kyn-'Iopo
blprblTa KOIOn CanAbl AeHT,
Kapa-Ae6en )Kap-MoIOH
KapMan anbm tJblKTbl AeHT!

735

Kyn-'Iopocy 6onAY AeHT,

KaH-'IopoCY 6onAY AeHT.
CeMeTeH 'IYHaK 6onAY AeMT.
Y'ley 6awblH Kowyn anAbl AeMT.
Y'ley 6awblH KOWKOHCO~,

740

Kapa Kepre TypCYH 6y!

KanKanbl waap Kanbl~ )KypT

Semeteymi![1genTay-buurul
bolboy kele catatd6yt!
Arkasl camalnkuuruldu!
Kok~oniin UluluUmiitoy
altI sanalaJkopkoldon
kakaYlp~l~~lpsuuruldu.
Semeteydinka~ar ceri kuuruldu,

dordiine

birden

Semetey.bu
kargaya

men

sapllyordu,

koyun

Dilerini

gibi,

saldlran

oliim

sa<;makta

BIYlklanrn
erlere

oliim

idi.

sa<;makta
oglu

ordunun

online

idi!

Umiitoy,
fIrladl,

ka<;an orduyu

durdurdu.

Naktlarl
altl birlik

altmhilalli
biiyiik
ordu

Semetey'in

karlsma

Gii<;lii

sancak
ile

ile '

<;lktl.

Tay-buurul

keskin

kaml

kulakll,

bir

<;ocuk

viicutlu,

ktz

bogru

Jag

boynu

dolu,

yele

kara

bir

dolu,

ter

bastl

her tarafIndan

artIk

onu,

boandl,

Semetey'in

bindigi

Tay-buurul,

ilerleyemedi!

Dermarn

kalmadl

Kok<;o'niin

gitti!

oglu

birlik

<;lktp

Umiitoy

biiyiik

ordunun

online

durdu.

Semetey

Semetey

ka<;acak

yer

Kill-<;oro

Kok-<;ebi<;

yiiriik

mu?

atIna

<;ekip

karglsml

Manas

nidasl

hindi,
aldl,
ile

hayktrdl,

nidasl

birlik

ile

biiyiik

Kiil-<;oro

oglu

Umiitoy,

kalaballga

atIrn

hayktrdl,

orduyu

durdurdu.

Kok<;o'niin
doniip

atIna

mu?

Su i<;irmiyor
AtlaYlp

bulamadl.

ise

ot yedirmiyor

girince,

<;evirince

kuruyup
hiddetle
kara

kalasl
ona

yaglz

Kill-<;oro

saldtrdl,
Car-moyun'u

yakalaYlp
Ay,

gibi

burup,

Kok<;o'niin

altI

kurt

glclrdatlp

atlara

altl

;i~~
'if
"',

yigit,

sapllyordu.

Semeteylep~akIrlp,
altI sanalakop koldu
Kiil-~oro toktotup tufa kaldl.
Kok~oniin \lulu Umiitoy

karmap allp' ~lktl deyt!

Kiil-~orosu boldu deyt,
Kan-~orosuboldu deyt,
Semetey~unak boldu deyt,
O~oti bam koup aldl deyt.
O~oti bam kokon son,
kara korgo tursunbu!
Kapkall aarkaltfi curt

akbaba

siiriisiine

etrafIna

Zavallt

kurup kalgan Ktil-~oro

lrglta koyup saldl deyt,
kara-dobOlCar-moyun

gen<;

etrafIna

AldIgatkan ][(iil-~oro
Kok~ebi~tey ktiltigtin
~op ~aldlTganturbaybl?
Suu kaptIrg:anturbaybl?
Caydak lTgI]Pmindi deyt,
nayzasm culup aldl deyt,
Manastap uraan bakInp,

kaytIp kopk:o kirgin~e,

burn tartlp t.ergin~e,

sa p ladl!

pek

aldl

bu er!

Kill-<;oro'su

Kan-<;oro'su
Semetey
U<;ii

kalktI
da

yigit

de

kalktIlar.

U<;ii beraber

kalktnca

~ehrin

bir

mezar
kalaballk

bak,

kalktI.

beraber

kara

bak,

kalktI

degil

mi

halkl,

bu?

SEMETEY
aT COOpbICbIHcan.nbI AeRT!A3aMe1Teu tJYHarbI

m\iI:

33yynapbIH apKaUTbIn,
aT enYMY 6onAY AeRT:
745

750

MypYITapAbI cep6euTHn,
3P enYMY 6onAY AeuT!
CeMeTeMeU tJYHarbI
anTbIMbIIlI aT 6Hp xepAe
6HP TOKTOTYn KeTTH AeuT;
Kypyn KaflraH K yn-tJopo
xeTHMHIlI aT 6Hp xepAe
6Hp TOKTOTYn KeTTHAeiiT;
Kypyn KanraH KaH-tJopo

755

ceKceH aTTbI 6Hp xepAe

6Hp ToKTOTYn KeTTHAeiiT!
TontJynyry 6Hp TyraM
TOnYCYHanap KHIlIH XOK,
6yqynyry 6Hp ~M
6ynyn anap KHIlIH XOK!

760

765

770

TonYHY xHiiAbI AeiiT,

AanbIM600 TanAan KHUAHAeiiT!
ATTbI aiipbln afl1(bIAeRT
TOHAYTOHOn anAbI AeuT,
3PAH 6aiinan afl1(bI AeuT,
XblnKbIHbI aupbIn anAbI AeiiT!
CeMeTeii yiire xypyn 6apAbI AeuT.
KeKtJeHYH yyny YMyreR
yu KeTepyn 6epAH AeiiT,
Koii ceMHCHHCOMY AeliT,
Kon KYYIllypyn TypAY AeRT.
CeMeTeMeii 6y tJYHaK
ytJYHtJy KYHY THM xaTTbI,
'3p THHbIKCbIH!' Aen aiiTTbl:

775

anTbIHtJbI KYHY THM xaTTbl,

'AT TbIHbIKCbIH!' Aen aRTTbl.
AHAa aiiTTbI~ CeMeTeR:
')l(aTbIK THnAY, IlIHPHH roc,
xaKIlIbI TYyraH Kyn-qopo,

780

ytJYHXY KYHY xaTKaHbIM,

"3pTbIHbIKCbIH!" AereHHM:
aJITbIHtJbIKYHY xaTKaHbIM,
"AT TbIHbIKCbIH!" AereHHM.
)l(aKIlIbI TYyraH Kyn-qopo,
aTKa MHHHn ana KOR!

785

YMyrei1re

6apa KOi1!

Y Myrei1 TaiibIM 6onyqy,

MeH e3YM X33H 6onyqy.

790

"BHp rniibl" 6ap 3ne,

ana KatJbln MeH KenAHM!"
"AnaM!" Aece, AnCbIH! Ae!
AnraH xepAe-Ae 6onco,
ATbIM 6onco, MHHCHH!Ae!
TOHYM 6onco, KHiicHH! Ae!
MeHH X33H KbIncbIH! Ae!

at soonsm saldl deyt!Azarnettey ~unagl

azuulannarkayup,
at oliimii boldu deyt:
muruttardl serbeytip,
er oliimii boldu deyt!
Semeteydey~unagl
altlml at bir cerde
biT toktotup kl~tti deyt;
kurup kalgan Kill~oro
cetimi at biTc:erde
biT toktotup kcSttideyt;
kurup kalgan ICan~oro
s6ksenattI biT,cerde
biT toktotup k~:ttideyt!
Topcrulugu biT tutam
topusun alar kii cok,
bii~illiigii biT tilltam
bulun alar kii cok!

239
atlanrn dondtirtip ~evirdi!
Bu azametli gen~ yigit
dilerini glclrdatlp,
atlara oltim sa~tl,
blYlklarlrn burarak,
erlere oltim sa~tl!
Semetey yigit,
aItml atl hep bir yerde
birden durduruverdi.
Kuruyup kalasl Ktil-~oro,
yetmi at! hep bir yerde
birdendurduruverdi.
Kuruyup kalasl Kan-~oro
seksenat! hep bir yerde
birden durduruverdi!
Dtigmeleri bir avu~
ballgml alacak kii yok,
ziynetleri bir avu~
servetini alacak kii yok!

Topunu ciydl deyt,

dallffiboo taldap kiydi deyt!
Attl aynp aldlldeyt
tondu tonop aldl deyt,
erdi baylap aldil deyt,
cllktm aynp al.jl deyt!
Semeteyiiygo ciiriip bardl deyt.
Kok~oniin uulu Umiitoy
iiy kotoriip renji deyt,
koy semisin soydu deyt,
kol kuuurup turdu deyt.
Semeteydeybu ~unak
ii~iin~ii kiinii tim cattl,
'Er timksm!' dep ayttl:
altIn~1 kiinii tim cattl,
'At tImksm!' dep ayttl.
Anda ayttlfi Semetey:
'CatIk tildii, irin sos,

daglar gibi baltk YIgdl,

~in pamugu se~ipgiydiler!
Atlarl taksim ettiler,
elbiseleri yagmalaYlp aid liar,
erkekleri bagladllar,
at stirtistinti taksim ettiler!
Sonra Semetey evine gitti.

cakl tuugan Kul~oro,

ii~iincii kiinii catkamm,
"Er tImksm!" degenim:
altIn~l kiinii catkamm,
"At tlmksm!" degenim.

gtizel dogan Ktil~oro,

ti~ gtin kaltlma sebep,
erler dinlensin diyedir,
altt gtin kaltlma sebep,
atlar dinlensin diyedir.
Gtirel dogan Kill-~oro,
haydi artlk bin ala sen!

Cakl tuugan Kill-~oro,

atka minip ala koy!
Umiitoygo barakoy!
Umiitoy taYlm bolu~u,
men oziim ceei bolu~u.
"Bir taYlfi bar ele,
ala ka~lp men keldim!"
"Alam!" dese,.AlIsm!de!
Aigan cerde-de bolso,
Atlm bolso, minsin! de!
Tonum bolso, l<:iysinJde!
Meni ceenktlsm! de!

Kok~o'ntin oglu Umtitoy

~adtr kurdu,
koyunun semizinden kestirdi,
kol devirip selam verdi.
Semetey bu yigit oglan
ti~ gtin orada rahat ratti,
erler dinlensin diyerek,
altt gtin orada kaldl,
atlar dinlensin diyerek.
Sonra dedin ki Semetey:
"Tatlt diIli, irin sozlti,

Umtitoy'tin yanma git!

Umtitoy imdi daYlm olsun,
hen ona yegen olaYlm.
Senin bir taym vardl, de
onu gelip ka~lrmlttm, de.
Bir ey alaYlm derse, alsm, de!
Daha ne isterse alsm,
attml isterse, binsin, de,
elbisemi isterse, giysin, de,
beni yegeni kllsm, de,

MANAS JDESTANI

240
795

800

83Y TaM60ncYH! Ae!

AK OM)Ka~rbIC 60nyqy,

Ozii lay bolsun! de!

Ak oy caiil~ls bolu~u,

MeH-Ae)Ka~rbIC 60nyqy,
eKee6yc )Kypyn qO~ 60n06yc,
6upu6uc MaMbm6on06yc!
ATa Kapbl6ana )KOK)Kyp1TY KapaH cana6blc!'

men-decaiigls bolu~u,
okoobiis ciiriip ~oii bolobus,
biribis maYlp bolobus!
Ata karl baJacokcurttu karaJIlsalabls!'
Catlktildii, irin sos,
Cakltuug~LnKtil-~oro
atka mlinip aldl deyt,
Umtit()ydii kostop saldl deyt.
Kok~c'niin uulu Umtitoy
salamdl aytlp aldl deyt.
Anda ayttliii Kiil-~oro:
'E Umtito:f, Umtitoy,
menin torcim Semetey
"U~iin~ti kiinii catkamm!" deyt,
"Er tlmkSlJIl!"degenim,
altln~l kiinti catkamm!" deyt,
"At tlmksm!" degenim!
Men ceen bolu~u,
sen lay bo]lu~u!Bir taYlii tlar ele,
ala ka~lp rnenkeldim!
"Alam!" d6seii, koyuiius!
"Koyam!" deseii,koyuiius!
Algan cerde-de bolso,
atlm bolso, miniiiis,
tonum bollso, kiyiiiis!
Meni ceenkll1iilS!
Oziin lay Ii>olunus!
Mmtip ctiriip ~on bolobus!
Ata kart bala cok,
biribis olulp kalablscurttu kar:ln salabls,
Cak1olsij, bar' olot,
caman ols:o,bir olot!
Argimaglill semirdi,
a~kanku~,ak toyuldu!"'
Emi Umiitoy turup aytat:
'Men kolj~o tiikon men deymi n,
men kork,onumnanaytamln,
bu koy kf:bin ~m bolso,
ar uaktan bir uak,
atanlstan babanls,
ala ciiriip toybodu,
a~ kostiigiin toybodu!
Em mln~a al1p kelesinem mlm :llip netesin?
Men ne muraska cetemin?
Bu koy k,6bin~m bolso
"Atl bolso, mingissin,
tonu bolso, kiygissin!",
mlm ceen kllayn,

)KaTbiK TUnAY, lliUPUH cec,

)KaKllibl TYyraH Kyn-qopo
805

aTKa MUHun anAbl AeMT,

YMyTeMY KeCTen canAbl AeMT.
KeKqeHYH yyny YMyTeM
canaMAbl aMTbIn anAbI AeMT.

810

AHAa auTTbl~ Kyn-qopo:

'3 YMYTeM, YMyTeM,
MeHUHropeM CeMeTeM
"YqYHqy KYHY )KaTKaHbIM!" AeuT,
"3p TbIHbIKCbIH!" AereHUM,
anTblHqbl KYHY )KaTKaHbIM!" AeMT,

815

"AT TbIHblKCbIH!" AereHuM!

MeH )K33H 6onyqy,
ceH TaU 6onyqy!Eup TaMbl~ 6ap 3ne,
ana KaqbIU MeH KeMUM!

820

"AnaM!" Aece~, KOlO~YC!

"KOSlM!" Aece~, KOlO~YC!
AnraH )KepAe-Ae 60nco,
aTblM 60nco, MUHU~UC,

TOHYM60nco, KUUM~UC!
MeHH )K33HKbmbl~blc!
8 2 5 83y~ TaU6ony~yc!
MblHTuu )KYPYUqO~ 60n06yc!
ATa Kapbl 6ana )KOK,
6upu6uc enyn Kana6bIC830

)KYPTTY KapaH cana6blc,

)KaKllibl enC6, 6ap'eneT,
)KaMaH ence, 6Hp eneT!
AprbIMarblH ceMupAM,
aqKaH KypcaK TolonAY!'"
3MH YMYTeM TYPYU aMTaT:

835

'MeH Konro TYlliKeH MeH AeMMMH,

MeH KOPKOHYMHaHaHTaMbIH,
6y KOUKe6M~ qblH 60nco,

840

ap yaKTaH 6Hp yaK,

aTa~blCl;aH 6a6a~blc,
ana )KYPYU Tou60AY,
aq K6CTyrYH TOM60AY!
3M MblHqa anblll KeneCMH3M MblHbl anbln HeTeCMH?

845

MeH He MypacKa )KeTeMMH?

Ey KOU Ke6u~ qblH 60nco
"ATbl 60nco, MHHrMCCMH,
TOHY60nco, KMMrHccMH!",
MblHbl )K33H KbmaMH,

kendi de day 1molsun, de!

0 zaten yalmz yalyor,
ben de yalmz yalyorum,
beraber kuvvet buluruz ,
tek kal1rsakzaY1foluruz!
Baba ihtiyar, ~ocuk yak,
yurdu kuvvetli kIlanz'"
Tatl1 dilli, irin sozlti,

"

giizel dogan Kiil-~oro

ala binip yola ~lkt1,
Umiitoy'e gitti.
Kok~o'ntin oglu Umtitoy
selam verip selam ald1.
0 zaman Kill-~oro dedin ki:
"Ey Umtitoy, Umtitoy,
~
benim efendim Semetey,
ii~ gun burada yat1lm,dedi,
erler dinlensin diyedir,
altl gun yatllm benim,
atlar dinlensin diyedir, dedi.
Ben imdi sana yegen olaY1m,
sende bana daY101,dedi.
Senin biT taym vard1,
onu al1p getirdim ben,
almak istersen al onu,
b1rakmakistersenbuak!
~imdi biT dilegin varsa,
atlm1 isterseniz a\1p hillin,
elbisemi de giyin!
Beni yegen kt\1n! .
Siz de bana dayt olun!
Boyle yaarsakgti~lti oluruz,
baba ya\1,~ocuk yak,
birimiz oltip ka\1nz,
buyuk biT yurt kura\1m biz,
iyiler birlikte oltirler,
fenalar tek oltirler!
Soylu attn artlk semirdi,
a~ karnm da doydu!"
~imdi Umutoy dedi ki:
"Onun eline dtittim ben,
bell korkumdan soyltiyorum,
bu dedigin dogru ise
bildik bileli
atalanmz babamz,
a\1pallp doymadllar,
a~ gozleri hi~ doymadl!
Hem bu kadar allp getiriyorsun,
hem benden allp ne ediyorsun?
Bu soziin eger dogru ise.
"Atl istiyorsa bindirirsin.
elbiseyi istiyorsa giydirirsin!"
onu yegen kllarlm.

SEME1:EY
03YM TaW6onowH!'
850

Kyn-tJopo aTKa MHHHn an~bl,

CeMeTew KOCTon tJyrow~y,
CeMeTewre aiiTTbl ~eiiT:
'KOKtJOHYM yyny YMYTOW
ceHH ")K33H KbmaiiH!" ~eiiT,

855

"O3YM Taii6onoiiH!"
~ewT.
"Ey anraH KaTblH an6aiiMblH!
MeHH Taii KbinaiiH ~ece,
TOHY6onco, KHiirJfCCHH,
aTbl oonco, MHHrJfCCHH!"'.

860

CyiiHro~oH

CeMeTeW

Taii-6yypyn KynyK'rY
anbln KenHn MHHrJfCTJ1MaHacraH KanraH ryp6aw6bl?
)KaKacbl aJrrblH, )l(eH;H)l(ec,
8 6 5 aK KypOKO Toproii KOC,
6apa~blH ory 6aTnaraH,
KapaHblH ory OTnorOH,
tJblH 6MaHa ToproH KOC
anbln KenHn KJfiirJfCTJ1,
870

ATTbI MHHHn anAbl ~eiiT,

TOH~y KHiin an~bl ~eHT03Y Taii6on~y ~eiiT,
CeMeTeii )l(33H 6on~y ~eiiT.

875

YMYTOH )l(ypyn KeTJ1nKan~bl ~eHT.

Aii-tJypOKTY anraH COH;,
CeMeTew )l(aTbln Kan~bl ~eiiT.
Aii-tJYPoK-MHHeH CeMeTeii
Typyn )l(aTbln KanraH~a,
)l(aKlIIbl TyyraH CeMeTeii

880

TYH~O )l(aTbm TYlll KOP~Y.

3pTeH TYPyn KanraH~a,
CeTeMeii TYPyn aHTaT ~eHT:
'AiiHanaiiH Kyn-tJopo,
KarbmaiiH KaH-tJopo,

885

TYH~O )l(aTbln TYlll KOP~YM!TepeK TYnTeH Tep6en~H,

TeH;HCTynTeH tJawnan~bl!
)KanblpMaraH 6aii TepeK
)l(aTKaH )l(epHH;OliO )l(ep:

890

KO)l(O,Mon~o 6apblcbl
6YTKOH )l(epHH;OlllO )l(ep!
KetJe onYK-MHHeH TJ1pHKTJ1H
ap6arblH 3MH KatJblp~bIK,

895

onYK-MHHeH TJ1pHKTJ1H
ap6arbl aTKa MHHHnan~ '3neap6aKTbi KO3ron TalllTMbIK!
Tapa3a )l(bm~bIC tJbIKKaH~a,
TaH;caprapbln aTKaH~a,
6HpHH;KOK-tJe6HtJTJ1MHHMH;ep,

900

6HpMH;KOK-6opYHY MHHMH;ep!
KapaH KbmraH 4oH;-6alllTblH
600pbl Tono Ka3bl 3KeH,

241

oziim tay boloyn!'

Kiil-~oro atka minip aldl,

kendim de ona daYIolurum!"

Kill~oro ata bindi.

Semetey kostop ~ugoydu,

SemeteygeayttI deyt: '

Semetey'edogru yollandl.
Semetey'e dedi ki 0:

'Kok~oniim uulu Umiitoy

seni "Ceen kllayn!" deyt,
"oziim tay boloyn!" deyt.
"Bu algan kalln albaymm!
Meni tay kIlayn dese,
tonu balsa, kiygissin,
atI balsa, mingissin!"'.

"Kok~o'niin oglu Umiitoy

seni "Yegen kllaYlm,
kendim de daYIolaYlm." diyor,
"Aldlgl kadml istemiyorum!" diyor,
"Beni daYl ktlaYlm diyorsa,
ktyafeti varga giydirsin.
at! varga bindirsin!" diyor.
Sevin~ten Er Semetey.

Siiyngondon :Semetey
Tay-buurul kiJliiktii
allp kelip mingistiManastan kaI:ganturbaybl?
Cakasl altIn, I::efiices,
ak kiirok6 torgoy kos,
barafidm ogu batpagan,
karamn ogu Gltpogon,
~m badana torgoy kos
allp kelip kiygisti,
AttI minip aldl deyt,
tondu kiyp aldl deytozii tay boldu deyt,
Semeteyceen boldu deyt.
Umiitoy ciiriip ketip kaldl deyt.
Ay-~iiroktii algan sofi,
SemeteycatIp kaldl deyt.
Ay-~iirok-minlen Semetey
turup catIp kalganda,
cak~l tuugan ~;emetey
tiindo catIp tii~ kordii.
Erten turup kalganda,
Setemey turup aytat deyt:
.Aynalayn Kiil-~oro,
kagllayn Kan-~oro,
tiindo catIp tii1ikordiim!Terek tiipten terbeldi,
tefiis tiipten ~1Jlypaldl!
Caplrmagan bay terek
catkan cerifi o:~ocer:
koco, moldo bansl
biitkon cerifi o~ocer!
Ke~e oliik-mililen tiriktin
arbagm emi ka~lrdlk,
oliik-minen tiiriktin
arbagl atka minip ald'elearbaktI kozgop ta~tadlk!
Taraza clldlS~Ikkanda,
tafi sarganp atJ<anda,
birifi Kok~ebi~ti minifier,
birifi Kok-bonJnii minifier!
Karan kllgan (;ofi-ba~tln
boon tala kazl eken,

Tay-buurul'u getirtti,
getirtip onu bindirdi.
Manas'tan miras kalmaml mlydl?
Yakasl alt!n, yeni baklr,
~aYlr kuu gozlli ak zlrhlm
i~erisine ok batmayan
hi~ bir ok ilemeyen,
toykar gozlli saglam zlrhml.
allp gelip giydirdi.
0 da at! allp gitti.
elbiseyi de giyindi.
kendi ona daYIoldu.
Semetey de yegen oldu.
Umiitoy ~ekip gitti.
Ay-~iirok'ii aldlktan sonra
Semetey rahat yaadl.
Ay-~iirok ile Semetey
beraberceyatarlarken
giizel dogan Semetey,
gece bir riiya gordii.
Ertesi giin kalkt!gl yakit,
Semetey dedi ki:
"Camm Kill-~oro,
camm Kan-~oro,
uyurken bir riiya gordiim!
Kayak dibinden sallandl,
deniz dibinden ~alkalandl!
egilmeyen kavagln da
yatt!gl yer bu yerdir,
hocalann, mollamn da
dogdugu yer bu yerdir!
Olmiilerle dirilerin,
ervahlm da imdi ~aglrdlk,
olillerle dirilerin,
eryahl atlara bindiler,
bu ervahl kovaladlk biz!
Terazi Ylldlzi ~Iklnca,
tan yeri saranp atmca
biriniz Kok~ebi~'e binin,
biriniz Kok-borii'ye binin!
Gii~lii C;on-ba'ln
bogrii Jag dolu,

MANAS DESTANI

242

905

MOHHYTOnO )l(anbl 3KeH,

KYnAap KYPYKCanraH )l(OK,
)l(an~bl )l(aHAaK MHHreH )l(OK!

)Kanbl YHnynAe~ 6onroH,

Ka3b1-KapTaTe~ 6onroH!

910

3pTeH OUIYHYana 6epH~ep!

AK -60c 633HHananbl!
KaH aTeKe 6eiiTHHe
a3btp TaHbm KenenH!'
Tapa3a )l(blnAblC ~bIKKaHAa,

915

Ta~ caprapbln aTKaHAa,

KaH-~opo KeK-6epycYH MHHHnTHp,
Kyn-~opo KeK-~e6H~HH MHHHnmp,
611p633HH KOUITon anAbl,
6Hp aTTbI KOUITon anAbl,
CeMeTeHre anbm KenAH.

920

CeMeTeH aTKa MHHHn anAbl,

CeMeTeH )l(ypyn Kemn KanAbl.
AKblHAblH KblCbI Aii-~ypeK
~HH)I(J1pnyKeKep, ~HHH Ke3e
Aii-~ypeK KomyKTan anbmTblp,
CeMeTeHAHH KaK aCTblHa~bIrbmTblp:

925

'ATbI~HbIH 6aUIblH 6ypa Tblp, TepeM,

930

OUIO)l(epre Typa TYP, TepeM!TYHAe 6Hp )l(aTbm TYUI Kepce~,

TYHAery TYUIY~ onKOH TYUI,
)l(yperYM 6aUIbI KonKOH TYUIMeH TYUIY~HYaHTaHH!
OUIO )l(epAeH KaHTaHH!
TepeK TYnTeH Tep6enAH,
Te~HC TYnTeH ~aHnanAbITepeM, 6y HeMeHH 6ony~y?

935

8nYK-MHHeH mpHKmH
ap6arbl aTKa MHHHn KanbmTblp,
ap6aKTblH TbIHqbl KemnmpKeKKe yqKaH capbl HHnaHT,
Ken )l(aUIaraH Kapbl HHnaHT,

9 4 0 aCMaHAarbl qap HHnaHT,

anTbl )l(aUIap 6ana HHnaHT-

945

MeH TYUIY~HeH qOqYHMYH!

OUIO canap KOHCO~qy!
KHHHrH canap 6apCa~qbI!
AHUIbIrbI anTblH TrY KepAYM,
anTbI caHanaUI Kon KepAYM,
)l(ennHnAereH TrY KepAYM,
)l(ep MaHUIKaH Kon KepAYM!

950

OUIO canap KOIO~YC!

OUIO canap KOH6oco~,
6Hp 6aHTan MOHHYHKapa6a!
DHP 6aHTanAbl MHHrHCHn,
TaH 3KeHre qanTblpbm,

TaH-6YYPYnAY
anbl~bIc!
955

TaH-6YYPYnAY MHHreH co~,

OUIOcanap 6apbI~bIC!

moynu tolo Call eken,

kuldar kuruk salgan cok,
cal~l caydali:mingen cok!
Call tiyltip ,don bolgon,
kaZI-karta tc~nbolgon!
Erten ounulala beriner!
Ak-bos beeni alalt!
Kan ateke tl6ytine
aZlr ta~'lpk,6Ieli!'
Taraza clldlS ~lkkanda,
tail sargarIp'atkanda,
Kan-~oro F~ok-b6riistinminiptir,
Kill-croro K~ok-~ebi~inminiptir,
bir beeni kotop aldl,
bir attl kotop aldl,
Semeteyge altp keldi.
Semeteyatka minip aldl,
Semeteyciiriip ketip kaldl.
AkIndm klSI Ay-~iirok
~incirlli kokor, ~ini keze
Ay-~iirok koltuktap altpur,
Semeteydin kak asuna ~lglpur:
'Aunmn bam bura ur, torom,
oo cerge 1:uratur, torom!Ttindo bir caup tti korson,
ttindogti ttitin opkon tti,
ciirogiim bal kopkon ttimen tiitinnti aytayn!
Oo cerdenkaytayn!
Terek tiipton terbeldi,
tenis tiiptoln ~aypaldltorom, bu nemeni bolu~u?
bllik-min,~n tiriktin
arbagl atka minip kaltptlr,
arbakun tm~l ketiptirkokk6 u~lcansan iylayt,
kop c3agankan iylayt,
asma~dagl~ar iylayt,
alu caar bala iylaytmen tii~ili1non~o~uymun!
O~o saparkoyson~u!
Kiyngi sapar barsan~l!
AYlgl al'tm tuu kordtim,
altl sanal:l kol kordtim,
celpildegl~ntuu kordtim,
cer maykan kol kordtim!
O~o saparkoyunus!
Oo sapar koyboson,
bir baytall moynun karaba!
Bir bayt21ldlmingisip,
lay ekenl~e~aptmp,
Tay-buul"Uldualtnls!
Tay-buuruldu mingen son,
OOsapalrbarlnls!

boynuyele dolu.
hi~ bir u~akbinemez!
"
Yelesi tepe gibi kabank,
yagl kalm baglrsak gibi
t~te onu getirin!
Ak-boz klsragl alallm!
Ran babamm mezarmda
kurban edip gelelim!"
Terazi ylldlZl ~lkInca,
tan sararlp atlnca

:!~
~j

Kan-~oro Kok-bOrti'ye bindi,

Kill-~oro Kok-~ebi~'e hindi,
beraberindebir kIsrak gotiirdii,
biTde yedek at aldl,
Semetey'egetirdi.
Semeteyde ata hindi,
Semetey ,!,lklp gitti.
Akm'm kIzl Ay-,!,iirok
zincirli tulum ile ,!,ini kaseyi
Ak-,!,iirok koltuguna Slkl~tlnp,
Semetey'in kar~lsma ,!,lktl:
"Atlmn balm ,!,eyir,efendim,
senburada dur,efendim!
Gece ~~r~~~ go,~~iin,
.
yiiregimi yakan bu rtiyaYl
hen sana yoraYlm,
sonrada buradangideyim!
Kavak dibinden sarslldl;
deniz dibinden I;:alkalandl,
efendim, sayle ne demek bu?
alii ile dirilerin
ervahl ata binmilerdi,
ervahm dirligi kal;:mldemektir.
Gage Ul;:ansan alaca aglayacak,
I;:okihtiyar yalllar aglayacak,
gakteki ekin kargasl aglayacak,
altl yamdaki I;:ocukaglayacak,
ben rtiyandan korkuyorum!
Sen bu seferdenvazgel;:sen!
Baka bir seier yola I;:lksan!
Nakllan altm hilalli sancak
altl birlik ordu gardtim,
dalgalanan sancaklargardtim,
yer titreten ordu gardiim!
Gel Useterdenvazge<;!
:;;
bir klsrak boynu gorrne sen!
Bir kIsraga bindirip
daym agaya ko~turuP
Tay-buurul'u aim!
Tay-buurul'a binince
0 zaman sefere<;:lkIn!

SEMEll!Y
TaH 3KeHre 6ap6aca~,

960

TaH-EyypynAY an6aca~,
6"p 6aHTan MOHHYHKapaca~,
JKaMaH6onop canapbr~!'

965

onY~YHaH poMY,
qbfn6brpbrHaH qbrpManAbr,
CeMeTeHHHJKH6ep6eH
JKaTbin anAbf AH-qypeK.

AKbrHAbf~ KbfCbrAH-qypeK

CeMeTeHAeH QYHarbf
6on6oH ryPyn aHTTbfAeHT:
'TYllIY~ Mara He 60nOT?
970

TynKYHY~ 6ory on 6onOT!

CeHHH e3Y~ He 60nOCYH?MeHHH 6oryM ceH 60nOCYH!'
ACHH eryCTyH TepeCHHeH
epYM KbrnraH 6ynAYPCYH

975

KonYHa anAbf CeMeTeH,

aHAa rypraH AH-qypeKTy
6YMYPCYH-MHHeHqafiThr'ne!;[(apaHcbr Aan-AanbrHaH oonYHAY,
Ka6brpra 'ToM!' 3THn Y3YMY!
)l(aKlIIbl ryyraH AH-qypeK

980

JKepAe JKaTbfn KanAbf AeHT!

CeMeTeHAeH qYHarbr
aTTaHbfn JKypyn KeTTHAeHT.
CeMeTeH 6apraH Ka6apbf

lydl,

985

KaHbrKeHre TYlIITY AeHT.

KaHbrKeH aTKa MHHHn anAbr,
JKaHrbrCTbrHapKaCblHa CanAbl.
KaHbrKeH renHn HHnMbr:
'0 CeMeTeH, qYHarblM

aTbr~HbrH 6allIbrH 6ypa ryp,

9 9 0 aCTbr~rbl JKepre rypa ryp!
HaHCMaH KanraH JKenemM,
JKa~rbrCTaHKanraH 6enemM,
COOTTaHKanraH KysrrbfM!0 CeMeTeH, qYHarbrM!
995

Ocoo canapAbr KOHCO~qy!

KHHHm canapAbl 6apca~qbr!
AH-qypeKTYH TYlIIY onKOH TYlII,
JKyperYHYH 6allIbr KonKOH TYlII!'

In

iHnaca-Aa KaHbfKeH,
1 000 6aTbrp TyyraH CeMeTeH
KaHbrKeH THnHH an6Mbl,
CeMeTeH JKypyn KanAbl AeHT.
iHnan KanraH KaHbrKeH,
qbr~rbrpraH (?) YHYH6acnMbl,
1005 qblHrbrpbrrbrH JKaCnMbr.
KecYHYH JKallIbl Ken 6onAY,
Hwnan 600pbl KellIYAY,
3KH Kecy IllbllllblAbl.
1010

KaHbrKew aTKa MHHAHAeHT,

apKacbllla Can,!\blAeHT.

Tay ekenge barbasafi,

Tay-Buuroldu albasafi,
bir bay tal moynun karasafi,
caman bolor sa]parlfi!'
Aktndlfi ktSl A:'I-~iirok
olufiunan oroldu,
~Ilblrlnan ~:lrmaldl,
Semeteyni cibelrbey
catlp aldl Ay-~urok.
Semeteyde:'I~unagl
bolboy turup ayttl deyt:
'Tiiiifi maga nt: bolot?
Tiilkiiniifi bogu 01bolot!
Senin oziifi ne tlOlosun?Menin bogum sen bolosun!'
Asiy ogiistiin teresinen
oriim kllgan buldursun
koluna aldl Semletey,
anda turgan Ay~~iiroktii
buldursun-min.en~aptl' le!Daraysl dal-dalman ooliindii,
kablrga 'Tom!' I~tipiiziildii!
Cakl tuugan Ay-~iirok
cerde catlp kaldl deyt!
Semeteydey~un.igl
attamp ciiriip keltti deyt.
Semeteybargan kabarl
Kamkeyge tiitii deyt.
Kamkey atka minip aldl,
canglstln arkasmasaldl.
Kamkey gelip iyladl:
'0 Semetey,~unaglm
atlfimn ba1nbura fur,
astlfigl cerge tufa turf
Naysadankalgan celegim,
cafiglstan kalgan belegim,
soottan kalgan kuyaglm!0 Semetey,~unaglm!
Osoo sapardlkoysofi~u!
Kiyngi sapardlbarsafi~l!
Ay-~iir6ktiin tiiu opkon tii,
ciirogiiniin bal kopkon tii!'
fylasa-da Kamkey,
batlr tuugan .5em4~tey
Kamkey tilin albadl,
Semeteyciirfip kaldl deyt.
fylap kalgan Kamkey,
~lfiglrgan (?) iiniin baspadl,
lnglrlgm caspadl.
K6siiniin ca1.
k61 boldu,
iylap boorl ki>iidli,
eki k6sii lldl.

Kamkey atka miruji deyt,

arkaslna saldl deyl:.

243
DaYI agana vannazsan,
Tay-buurul'u almazsan,
biT kIsrak boynuna bakarsan
yaman olur seferin!"
Aklnln klZI Ay-~iirok
kolamna yapltI,
dizginine sanldl,
Semetey'i blrakmadl,
durdu kaldl Ay~iirok.
Semetey kulakSIZI
onu dinlemedi, dedi ki:
"Senin riiyandan bana ne?
Tilki bokundan farkslz!
Sen kendin nesin?
Sen benim bokum olursun!"
Gen~okiiz derisinden
oriilmii kam~IYI
eline aId I Semetey,
oradaduran Ay-~iirok'e
deri kam~l ile vurdu!
Slrtmdaki ipek lime lime par~alandl,
kaburgasl ~atlrdaYlpkIrlldl!
Giizel doganAy~iirok,
JeTeYlkiliP kaldl!
Semetey kulakslZI,
atlm siiriip gitti.
Semetey'in gittigi haberi,
Kamkey'e gelmiti.
Kamkey ata bindi,
tek oglunun arkasmdan gitti,
Kamkey yetiip agladl:
"Ah Semetey, kulakslZlm,
atlmn baml ~evir,
durdugunJerde kal!
Kargldan kalan bayraglm,
biricikten kalan yadiganm,
silahtan kalan zlrhlm benim!
Kulakslzlm, Semeteyim,
-5useferdenvazg~ yavrum!
Baka setergidersin!
Ay-~iirok'iin riiyasl ~ok korkun~!
Yiiregini hoplatml 0 riiya!"
Aglasa da Kamkey
bahadlr dogan Semetey,
soyledigini dinlemedi,
Semetey ~Iklp gitti.
AglaYlp kalan Kamkey,
hi~ durmadan feryat etti,
feryadml kesmedi.
Goziiniin ya1gal oldu,
aglamaktan bagn iti,
aglamaktan gozleri iti.
Kamkey atlna bindi,
yine arkaslndan gitti,

))1

.,~

MANAS DESTANI

244
lHJIall TYPYll Tarbl aHTaT:
'0 CeMeTeH, Typa TYP!
ATbI~HbIH 6arublH 6ypa TYP!
EoJI6oH 6apa xaTaCblH,
1015 qHHll KoHroH MeqHT (?) 6ap!
KYllTaH OKYll anraHcblH,
aK-ooc GDHH qanraHCblH,
areKe~HHH ap6arblH
aJblp TaHblll anraHcblH!
1 020 ACblll KoHroH KaJaH 6ap,
canblll KOHrOHTYJIra 6ap:
6HpH~ 3'fH canraHcblH,
6HpH~ OTYHanraHcblH,
6HpH~ 0Try xaKKaHcblH!
1025 Ka3aHHbI Tec KaHHaTblll anraHcblH!
KaJaHblH qHH Ke6YKTell KaHHaca,
KaH aTeKe~ THpHJIreHH6oJIyqy!
Kapa KOqKYJIKaH qblKca,
KaH areKe~ 6Hp enreHY 6oJIyqy!
1030 COJI 6epery~ TaSlHbln,
"COJITOHYM3KeM!" Aep eKYP!
O~ 6epery~ TaSlHblll,
"OHPOHYM3KeM!" Aell eKYp!
ATKa MHHHn anraHCblH,
103 5 aHHanaHH )Ka~rbICbIM,
yHAY KeCTeH canraHcbIH!'
Ey )KepAe KanAbl~ KaHbIKeH,
CeMeTeH xYPyn KeTHll KaJIAblAeHT.
qHHn KOHroH MeqHTKe (?)
1040 CeMeTeH can bill KHpHn 6epAH AeHT,
KynTaH OKYll anAbl AeHT,
aK-6oc 633HH qaJIAbl AeHT,
aJblp TaHblll aJIAbl AeHT.
EHpH~ TYH anAbl AeHT,
104 5 6HpH~ OTTY )KaKTbl AeHT,
6HpH~ 31TH CaJIAblAeHTKaJaH KaHHall qblKTbI AeHT,
Kapa KOqKYJIKaH qblKTbl!
Yqee HHJIall Ko60 KanAbl,
1050 COJI6eperYH TaSlHblll,
'COJITYHYM 3KeM!' Aell3JIe,
eKYPYll KOi10 6epAH AeHT!
ATKa MHHHn KanAbl AeHT.
Ka~blpaKTaH Kblp-TaruKa,
1055 KbI3biJl-KbISl, CaH-TaruKa
yqee )Kapblrua qblrblll 6apAbl.
ACTbl ararblH Kapaca,
aHqblrbl anTblH TYY KeJIeT,
anTbl caHaJIaru KOJIKeJIeT,
1060 )KeJInHJIAereHTYY KeJIeT,
)Kep MaHruKaH KOJIKeJIeT!
TooAaH 60JIrOH 6Hp a,[laM
Top'aT MHHHll KeJIHllTHp,
anTbl CaHaJIaruKell KOJIAY

tylap turup tagl aytat:

'0 Sernetey,tufa tur!
Aufimn b~:m bura tur!
Bolboy bar,acatasm,
~iyp koygon rn6Ctit(?) bar!
Kuptan okup algaysm,
ak-bos beeni ~algaysm,
atekefinin arbagm
azlr taYIPalgaysm!
Aslp koygon kazan bar,
sallp koygon tulga bar:
birifi eti salgaysm,
birifi otun ;algaysm,
birifi ottu cakkaysm!
Kazanm tes kaynaup algaysm!
Kazanm ~iy kobiiktop kaynasa,
kan atekefi tirilgeni bolu~u!
Kara k~kul kan ~Iksa,
kan atekefi bir olgonii bolu~u!
Sol borogiifi tayamp,
"Soltonurn ekern!" der okiir!
Ofi borogulfi tayamp,
"Oyronuffi ekern!" dep okiir!
Atka rninip algaysm,
aynalayn {:afiglslffi,
iiydii kostiiy salgaysm"
Bu cerde k:aldlfi Kamkey,
Serneteyctiriip ketip kaldl deyt.
<;iyp koy~~onrne~itke (?)
Serneteysallp kirip berdi deyt,
kuptan ok up aldl deyt,
ak-bos re~ni ~aldl deyt,
azlr taYlp aldl deyt.
Birifi otun aldl deyt,
birifi ottu caku deyt,
biri" etti s:aldldeytkazan kaynap ~Iku deyt,
kara ko~kul kan ~Iktl'
U~oo iyla.p kobo kaldl,
sol borogtin tayamp,
'Soltunullrl ekern!' dep ele,
okiiriip koyo berdi deyt!
Atka rninip kaldl deyt.
Kafilraktay Klr-ta~ka,
KlZll-kly,a, San-taka
ti~oo can~a ~Iglp bardl.
Astl aga~:lnkarasa,
aY~lgl al1:lntuu kelet,
altl sanala~ kol kelet,
celpildegen tuu kelet,
cer rnay~kan kol kelet!
Too<lay tlOlgonbir adam
tor'at minip keliptir,
altl sanala~kop koldu

aglayarak dedi ki:

"Ah Semeteydursana!
AtImn baml~evir!
Dinlemeyip gidiyorsun,
uradaalaca bir tiirbe var,
orada bir dua oku,
ak boz klsragl kurban et,
babaclgmm ruhunu
boylece adetmelisin!
Oraya astlml bir kazan var,
blrakIlml bir migfer var,
biriniz eti koysun,
biriniz odun alsm,
biriniz atei yaksm!
Kazam ~abucakkaynat,
kazandaki et suyu koptirerek kaynarsa
ban babandirilecektir!
Kara kIztl kan ~lkarsa
baban heptenolecektir!
Sol oogrtine dayamp,
"Sultamm babam!" diye hayklr,
sag oogrtine day amp,
"Ytice babam!" diye haykIr!
Sonra hemen atlna bin,
ah biricik sevgili oglum,
sonra evine git!"
Kamkey orada kaldl,
Semetey ~lklp gitti.
Alaca ttirbe'ye
Semeteyvanp girdi.
Orada bir dua okudu,
ak boz klsragl kesti,
ooylece kurbamm verdi.
Birisi odunu aldl,
birisi atei yaktl,
birisi de eti saldl.
Kazan ~abucakkaynadl,
kara klZtl kan ~lktl!
U~ti aglamagabaladl.
Sol bogrtine day amp,
"Sultamm babam!" diye 0,
feryat etmeye baladl!
Sonra ata bindiler,
Uguldayan Klr-ta'ta
Klzll-klya, San-ta'ta
ti~ti yana ~lktl.
Onlerine bakmca gordtiler ki
nakllarl altln hilalli sancak geliyor.
altl birlik ordu geliyor,
dalgalanansancak geliyor,
yer titreten ordu geliyor!
Dag gibi de bir adam,
bir doru ata binmi geliyor,
altl birlik bu btiytik orduyu

[Jr,

SEME1EY
1065 qOK-qOrYJIryn qoryJIrynryp (?),
aH~an KeJIe xaTLlpLI.
CeMeTeH qYHaK K9p~y ~eHT,
K9pyn TYTyn aHTTLl ~eHT:
, MHanaHH K YJI-QOPO,
1 070 aTLI~HLlH 6aWLlH 6ypa ryp,
aCTLI~rLl xere rypa TYP!
CarLICKaHAaH 3P TOHon,
caHaa6LICThI6acanLl!
K9rYQKeH~eH 3P TOHon,
1 075 KgeHy6yCTV 6acanLI!
MHanaHH K YJI-QOPO,
caHJILIll KenreH EO3-YQYK
canLlU 6apLIll TOCYHKan!
KarLIJIaHH KaH-QOpOM,
1 080 Ka~LlpaKTaH KLIp-TawTLI
canLIll 6apLIll Tocyn Kan!
qLIKaHaKTaH Eo3-ce~Llp
Q~aM ana canLln 6apaHH!
ATTLI rywan canaHH!
1085 AnaiiAaH TYIIlKeH AK-Keme
cYM6YJIeH OKTy ypaHH,
KymTan ~apLI KYSlHH,
OTry QarLIll anaHH,
MHJIre~H KLICTaUanaHH,
1090 6emMe anLln KaJIaHH!THrH Too~aH Top'aTTLI
rum Ky~aiiAaH ruJIeHH!
CeMeTe~eH QYHarLI
OTry QarLIll an~LI ~eHT,
1095 Mama KLICTan can~LI ~eHT,
6eruHeH KanLIll Kan~LI ~eHT.
Too~aH Top'aT cypaca~,
THK rypa KaJI~LI ~eHT,
1100

Top'aT aHTTLI 3CHHe:

'MeH KepreH~y

Kep~y~6y,TepeM?
MeH 6HJIreHAH
6HJI~H~6H,TepeM?
EHJIreHHM~H aHTaHH!
CaHJILIll KeJIreH EO3-yqYK
KYJI-QopO KYJIYTOcynTYp!
1105 K YJI-QOPOHYKep~y~6y, TepeM?
Ka~LlpaKTaH KLlP-TaWTLI
KaH-QOpO KYJIYTocynTYp!
qLIKaHaKTaH Eo3-ce~Hp
CeMereH QYHaKTocynryp!
111 0 Anau~aH TyWKeH AK-KeJITe
cYM6eJIeH OKTY ypynTYP,
OTTY QarLln anLIllTblp,
6eTJfHeH anLIll KaJIblUTblp,
3M TapTLIll HUMeK 60JIYUTYP!
1115 MeH TaK TYHJIYUKeTepMHH,
6Hp xaCTblpblU canapMblH!

~ok-~ogultup ~ogultuptur (?),

aydapkele catm.
Semetey~unak kordii deyt,
korup tutup ayttl deyt:
'Aynalayn Kill-~oro,
atliimn bam bura tur,
astliigl cege tufa tur!
SaglskandaycSrtonop,
sanaablstllbasall!
Kogii~kondoy er tonop,
kooniibiistii b:asall!
Aynalayn Kiil~oro,
sayIIp kelgen Boz-u~uk
sallp barlp to~iunkal!

KagtlaynKan~orom,
kaiilraktay KtI:-tatI
sallp barlp to:upkal!
<;lkanaktay Boz-seiilr
~ldam ala sahpbarayn!
Attl tuapsalayn!
Alaydan tiikuln Ak-kelte
siimbiiloy oktu urayn,
kutap darJkuyayn,
ottu ~aglp ala~{n,
miltemdi klSt2lpalarD,
betime ahp kalayn!Tigi tooday tor' attl
tigi Kudaydan tileyn!
Semetedey~unagl
ottu ~aglp aldl deyt,
maa klStapsaIdI deyt,
betiDeDkahp '~aldldeyt.
Tooday tor'at :,urasafi,
tik tufa kaldl dleyt,
tor' at ayttl esillle:
'Men korgondlii
kordiiiilbii, torom?
Men bilgendi
bildiiibii, torom?
Bilgenimdi ay11lyn!
Sayhp kelgen iBoz-u~uk
Kiil-~oro kulu tosuptur!
Kiil-~oronu kordiiiibii, torom?
Kaiilraktay KIr-tatI
Kan~oro kulu tosuptur!
<;IkanaktayBoz-seiiir
Semetey ~unal,tosuptur!
Alaydan tiikOIIlAk-kelte
siimbOloy oktu uruptur,
ottu ~aglp ahptlr,
betiDeDahp k~lhptlr,
em tartlp iymek boluptur!
Men tak tiiyliip ketermin,
bir castmp salarmm-!

245
korkun~ giiriiltiilerle,
alml~ getiriyordu.
Kulakslz Semetey
bunu gorerek dedi ki:
"Carum Kiil-~oro,
atlrun ba~lru ~evir,
durdugunyerdedur!
Erleri saksagangibi soyup,
endi~emizi bastlrallm!
Erleri giivercin gibi soyup,
gonliimiizii ferahlatahm!
Carum Kiil-~oro,
~u sipsivri Boz-u~uk tepeye
ko~ orada nobet~ikal!
Carum Kan-~oro,
~u uguldayan Klr-ta'a
git seDorada nobet~i ol!
-5ukii~iik Boz-senir'e
hen gidip duraYlm!
Atln ayaklanru baglayaYlm,
Alay'dan gelen tiifek Ak-kelte'ye
beDkur~unu dolduraYlm,
avu~ dolusu barut koyaYlm,
sonra da ate~edeyim,
i~ine me~'aleyi sokup,
tiifegi yanaglma daYlyaYlm!
Bu dag gibi doru atl
Tann'dan dileyeyim!"
Semetey kulakslz
tiifegin ate~ini ~aktl,
me~'aleyi i~ine soktu,
yanagmadayadl.
Dag gibi doruyu sorarsan,
orada dimdik duruyordu,
doru at sahibine dedi ki:
"Benim gordiigiimii gordiin
mil, efendim?
Benim bildigimi biliyor
musun, efendim?
Bildigimi soyleyeyim!
-5usivri Boz-u~uk'un tepesinde,
Kiil-~oro kul gozetliyor!
Kiil-~oro'yu gordiin mil, efendim?
Uguldayan Klr-ffiin iistiinde,
Kan-~oro kul gozetliyor!
-5ukii~iik Boz-senir'de de,
Semetey kulakslz gozetliyor!
Alay'dan gelen tiifek Ak-kelte'ye
degnekle kur~unu itmi~,
ate~i ~aklp yakarak
yanagiDadayaml~,
i~te tetigi ~ekiyor!
Ben hemen biiziiliip ~ekileyim,
onu iyice afallataYlm!

MANAS DESTANI

246
AT KYHpyrYM WYHe Kep!
Ko~y qeqRU KOHO6ep!'
AHAa rypraH CeMeTeH
1120 TapC TeARpe KOHAYAeHTTooAaH Top'aT TYH~Y AeHT!
AT KYHpyrYH WYMY AeHT.
TOp'aT MRHreH 6y 6aTblp
aHqbIrbl anTbIH ryY-MRHeH
1125 CeMeTeMR KaqblpAbICeMeTeH aTKa MRHARAeHT,
KO~YH aCTbI KbIpra qbIKTbI,
MaHaCTaU ypaaH 6aKblPAbI,
CeMereHneu qaKbIPAbI.
1130 CeMeTeMeH 6y qYHaK
apanan KenHuKRPAR AeHT,
3~KeHWTeH 3P caRT,
3KRHR KaTMap 6Rp CaRT!
-r::MeTeH
qruarbIHbIH
1135 KapaH KanraH 6y qo~-6aw
600pbI Tono Ka3bI 3KeH,
MOHHYrono xanbI 3KeH,
Ka3bI-KapTa Te~ 6onAY,
xanbI YHnYu Ae~ 6onAY114 0 KapaH KanraH qO~-6ambI
K~bIpaKTaH KbIp-TawTaH
3~KeHIlIKe 6apraHAa,
6aIllbIH qaHKaU ryPAY AeHT.
MRHHU anca, 6acuaAbI,
1145 XeTHnece, xyp6eAY!
)l(a~rbIc apKacbI KYYPY~Y.
CeMeTeH qYHarbIHbIH
aManbI xaMaH TYreHAY.
AnaMaH TYwKeH AK-KenTe
1150 CeMeTeH 6Rp KonYHa anAbI.
AnAbIraTKaH Kyn-qopo
KaHpbInbin Kapau anAbI AeHT,
CeMeTeHAR KepAY AeHT.
CeMeTeH KeCTeH qyroHAY:
1155 ' AHHanaHH aH xapKbIH, TepeM,
KapaH KanraH KeK-qe6Rq
TYSIrbIHAaTypa XOKrynuapra qanbIIlI 3MecuR?KblHraH KaMbIIlI KynaKryy,
1160 KbIC 6anaAaH cbIraKTYY
KeK-qe6HqKe MHHe KOH,ropeM!
EepqR MbIHAaH xaHblMbI, TepeM:
ana Kaqbm KyTynca~, TepeM,
eIllTe6eH eqYM anbIpCbIH, TepeM,
1165 KeKTe6eH KerRM anbIpcbIH, TepeM!'
KeK-qe6RqKe MRHR~RC,TepeM,
YHAYKecTeH canbI~bIC, TepeM!'
AHAa aHTTbI CeMeTeH:
'AHHanaHH Kyn-qopo,
1170 aTl'bl MRHRU anaMblH,

At kUyrugUfirluy6 k6r!
Koldu ~~ip koyo her!'
Anda turgan Semetey
tars tedire koydu deyttooday tor' at tuyldu deyt!
At kuyrugun uydu deyt.
Tor' at mingc~nbu batlr
aY~lgl a.ltln 1uu-minen

At kuyrugumu baglaYlver!
Sen orduyu dagltlver!"
Orada duran Semetey

Semetey'dikJl~lrdlSemeteyatk;amindi deyt,
koldun astllarga ~Iktl,
Manastap ur;aanbaklrdl,
SemeteylepItakIrdl.
Semeteydeybu ~unak
aralap kelip kirdi deyt,
efikeyten er sayat,
ekini katmar' bir sayat!

Semetey'i ka~lrdl.
Semetey ata hindi,
ordunun karlsmdaki daga ~lktl,
Manas nidasl ile hayklrdl,

Semetey~unaglmn
karan kalgan bu C;ofi-ba
boon tolo k:lZl eken,
moynu tolo call eken,
kazl-karta tefi boldu,
call uyliip diifi boldukaran kalgan C;ofi-ba1
kafilraklAY I<:Jr-tatan
efikeyke bal~ganda,
bam~aykap turdu deyt.
Minip a.lsa,baspadl,
cetilese,curlJOdu!
Cafigls arka:slkuuruldu.
Semetey~unaglmn
amall camantiig6ndu.
Alaydan tiik6n Ak-kelte
Semetey bir koluna aldl.
Aldlgatkan Kill~oro
kaynllP karap aldl deyt,
Semeteydik6rdu deyt.
Semetey ko:st6y~ugoydu:
,Aynalayn ay carkm, t6r6m,
karan kalgan K6k-~ebi~
tuyagmda tulracoktulparga ~all emespi?Klygan kaml kulaktuu,
kls baladan slgaktuu
K6k-~ebi~k,emine koy, t6r6m!
Ber~i mlnd;JlYcamfidl, t6r6m:
ala ka~lp kutulsafi, t6rom,
6t6b6y 6~ijm allrsm, t6r6m,
kektebey ke:gim allrsm, t6r6m!.
K6k-~ebi~ke miniiiis, t6r6m,
uydu k6st6~{salliils, t6r6m!'
Anda ayttl ~)emetey:
.Aynalayn Kill-~oro,
attl minip :lJamln,

pat dire tiifegi boalttl.

Dag gibi doru at biiziiliip ~ekildi!
Sahibi atIn kuyrugunu bagladl.
Doru ata binen bu bahadlr
nakllan altIn hilalli sancak ile

Semeteydire bagl!dl.
Semetey bu kulakslz
ordunun arasma girdi,
yama~tanerleri yuvarladl,
ikisine birden sapladl!
Semetey kulakslzmm
gii~lii ~on-ba'mm
b6grii rag dolu idi,
boynu yele dolu idi,
yagl kalm baglrsak gibi kalm idi,
yelesi tepe gibi kabarlk idi.
Gii~lii ~on-ba
uguldayan Klr-ta'tan,
yoku aagl inerken,
baml sallliYlp duruyordu.
Semeteyiistiine hindi, at adlm atmadl,
yedege kotu, at yiiriimedi!
Semetey ~aresizkaldl.
Semetey kulakslZl
~lkmaz bir duruma diitii.
Alay'dan gelen tiifegi Ak-kelte'yi
Semetey bir eline aldl.

Zavalll Kiil-~oro,
eftraflna baklndl,
Semetey'i g6rdii,
Semetey'edogru fIrladl,
"Camm ay llgl, efendim,
gii~lii K6k-~ebi~'in
ayak tIrnaklanmn ~atall yak,
cins bir ata iaret degil mi bu?
Yontulmu kaml kulakll,
yiizii klZ ~ocuktan tatll
K6k-c;:ebi~'esen bin, efendim!
Camm b6yle ver, efendim.
Allp ka~arak kurtulursan, efendim,
allnmaml",. 6ciimii allrsln, efendim,d. I
allnmaml intikamlml allrsln, efen 1m
K6k-~ebi~'e binin, efendim,
eve dogru gidin, efendim!"
0 zaman Semeteydedi ki:
"Camm Kiil-~oro,
hen senin atlna bineyim.

~
,
"

SEMETI~Y
yi1~y Kecrei1 CanaMbIHMeH KYTynYYMHY HeTeMHH, tJpOM,
He MypaTKa JKeTeMHH,tJOpOM?
1175

"8nyn ancaM, tJYI'\Kyp~a!" tJOpOM,

"THPy 6oncoM, ~e6e~e!" tJOpOM!
KeK-tJe6HtlTei1 KynYKKe
yqKama MHHHnananbI!
)Kal'\rbIpaKTaH JKal'\bICJKon,
JKal'\rbICJKon KeCTei1 KatJanbI!'

1180 CeMeTei1-MHHeHK yn-tJopo

KeK-tJe6HtJTei1KynYKKe
YtJKaUla MHHHn an~bI ~ei1T,
JKal'\rbIC JKon KeCTen tJyroMY.
)KeAHrep~HH 3P-KbIra3
1185 ai1tJbIrbI anTbIH TYY-MHeH
CeMeTei1 6HP KeTYHeH KYY~Y!
KapaH KbInraH KeK-tJe6HtJ
8Kee 6HP yqKaUlbID anraH COI'\,
6YTKeH 6ory bI3bI~bI,
1190 HtJem3H KbICbI~bI.
ApaH~ai1 0O3bIH aUlTbI,
aK Ke6yrYH tJaUlTbI!
KapaH KanraH KeK-tJe6HtJ
TOpT TYSIrbI 6onoTToi1,
1195 KypYUlyn KanraH TYSIrbI
TepT tJapMai1 6on~y ~ei1T.
)Kal'\rbIC JKonro KHpreH~e,
tJaTbIJKepre 6apraH~a,
KeK-tJe6HtJTHH TYSIrbI
1200 6aTnai1 TYPyn an~bI ~ei1T!
8Kee aTTaH TymTY ~ei1T,
JKepre JKaTbIDan~bI ~ei1T.
)Ke~Hrep~HH 3P-KbISI3
an~bIH KyptJan an~bI ~ei1T.
1205 AcMaH 6ynYT TYTyn~bI.
An~bIraTKaH Kyn-tJopo
KeK-tJe6HtJKe MHH~H~ei1T,
Ken Kon~y apanai1 KatJbID KYTYn~bI,
CeMeTei1 JKep~e JKaTCa-~a,
12 1 0 ai1~bIl'\bIHaHai1 KOpKOT,
Kynnel'\YHoH KYH KOPKOTJKaTKaHCeMeTei1 tJYHaKTbl
KapMapra KHUlH tJbIKnMbI!
Kypyn KanraH Kyn-tJopo
1215 KYTynyn 6Hp KatJbID tJbIKTbl.
Kapa TYMtJYKKaH-tJopo
KaK aCTbIHaHtJblKTbl ~eHT:
'Oi1 Typa TYP, Kyn-tJopo,
aTbII'\HbIH 6aUlbIH 6ypa TYp!
1220CeMeTeMHH

KbInraH HUlH Ken 3ne,

CeMeTeH~HH KbIn6araH HUlH JKOK3ne!

K y nJKaHbl KapMan anraH~a,
KynarblH KenH canraH~a,
Maa 6ep6eH caa 6epreH!

247

iiydii kost6y salamlneve dogru gideyim,

men kutuluumnu netemin, ~ororn, kurtulup ne yapaYlm, yigidim,
ne muratka cetemin, ~orom?
hangi murada ereyim, yigidim?
"OIiip alsam, ~uiikurda!" ~orom. Ollirsem mezara, yigidim,
"Tirii bolsom, ,dobOdo!"~orom!
diri kallrsam bir daga, yigidim,
Kok-~ebi~tey ~:iiliikko
Kok-Qebiyyiiriik ata
u~kaaminip allall!
beraberce binelim biz!
Caiiglraktm caliils col,
Yalmz Canglrak yolu var,
CafiglScol kostoy ka~alr!'
bu tek yoldan kaQallmbiz!"
Semerey-minenKiil-~oro
Semeteyile Kill-yoro,
Kok~ebi~tey k:iiliikko
bu yiiriik at Kok-QebiQ'e
u~kaarninip aldl deyt,
ikisi birlikte bindiler,
caiigls col kostop ~ugoydu.
tek yoldan ilerlediler.
COOigerdinEr-'~gaz
Cediger'in oglu Er-ktyaz
aY~lgl altln tuu-mien
naktlan altln hilalli sancak ile
Semetey bir kotiinon kuudu!
Semetey'in ardma diitii,
Karan ktlgan Kok-~ebi~
GiiQlli Kok-QebiQ
Okoo bir U<;k~!lpalgan soii,
ikisi birden iistiine binince,
biitkon bogu lZldl,
batanbaa ktZltl,
i~egizi klSldl.
midesi yanmaya baladl.
Aranday Q()ZlnatI,
Ardma kadar agzlm aQtl,
ak kobiigiin ~a~!tI!
ak kopiiklerini Saytl!
Karan kalgan Kok~ebi~
GiiQlli Kok-QebiQ'in
tort tuyagl bolottoy,
dart ayagl da Qelik gibi,
kuruup ka.Igantuyagr
tort ~aradaybo1dudeyt.
Caiigrs colgo kirgende,
~atlcerge bargall1da,
Kok-<;ebi~tintuyagr
batpay turup aldl deyt!
Okoo attan tiitil deyt,
cerge catlp aldr deyt.
cooigerdin Er-klYaz
aIdln kur<;apaldl deyt.
Asman bulut tutuldl.
Aldlgatkan Kiil--<;:oro
Kok-~ebi<;kemindi deyt,
kop koldu aralay ka~lp kutuldr,
Semeteycerde catsa-da,
aydliilnan ay korkot,
kiilpaiiilnon kiln korkotcatkan Semetey<;unaktl
karmarga kii <;Ikpadl!
Kurup kalgan Kiil-l;:oro
kutulup bir ka<;llpI;:lktl.
Kara tum~uk Kaln-~oro
kak astlnan <;Iktldeyt:
'Oy tufa tur, Kul-l;:oro,
atliimn baln bura tur!

ama imdi ayaklan yumuadl,

dart kaseyedoniiverdi.
Tek yola girince,
karm Jerde degince,
Kok-QebiQ'inayaklan,
yere basamlyordu!
ikisi de attan indi,
Jerde yatakaldllar.
Cediger'in oglu Er-klyaz
onlerini Qevirdi.
Gokyiiziinii bulut kapladl.
Zavallt Kill-Qoro,
Kok-Qebiy'e hindi,
koca ordunun iQindenkaQlp kurtuldu
SemeteyJerde yatsa da,
aydmllgmdan ay korkar.
1lgmdangiin korkar.
Yerde yatan Semetey kulakslzl
kaldlracak kimse Qlkmadl!
Kuruyup kalasl Kill-Qoro
kaQlpkurtulmu~tu.
Kara simall Kan-Qoro,
birden online Qlklp dedi ki:
"Dursana, ey KiiI-Qoro.
atlmn ba~mlyevir!

Semeteydin kllf~an ii kop ele,

Semetey'in yaptlgl i!l Qok.
Semeteydinkllblagan ii cok ele!- Semetey'in yapmadlgl i~ var ml?
Kulcam karmap alganda,
Dag koyunu yakalaYlp da,
kulagln kepi saljganda,
kulagml kestigi vakit.
maa berbeysaalrergen!
banadegil sanaverdi!

248

MANAS DESTANI

1225 CeH Kyqy 6onco~-Ao,

MeHynyy 60ncOM-AO,
aHAaKeeHYM6J1pKanraH!
Y nyy-6awTblH (?) TOOCbIHAa,
YPAanXbmKbl anraHAa,

Sen kil<;u botlsoii-do,

men uluu bolsom-do,
anda koonilm biTkalgan!
Uluu-baun (?) toosmda,
urdap cllkI alganda,

1230 )KeAJ1repAJ1H
3P-TOnrou
KyyublHra qblrbln KenreHAe,
CeMeTeHAeU
6y qYHaK
blprblTa Koryn canraHAa,
Kbln-xJ1upeHAeuKynyryH
1235 KOWTOnanbln qblKKaHAa,
Maa6ep6eu caa 6epreHaHAaKOOHYM
6J1pKanraH!
KounYY-Man,I\blHaK TaWTa
KOUHYYPAananraHAa,
1240 KapbI-qan KblCblqaqblKe
KapMananbln qblKKaHAa,
Maa6ep6eu caa 6epreHaHAaKeeHYM6J1pKanran!
KeeHYM 6J1pKan6aAbl,yq KanAbl.
1245 Ken! 3p-KbISl3raKJ1penJ1!
CeMeTeHAeH
qblKKanbl!
CeHJ1H
aTa~ AXbI6au,
aHbIenTYpreH CeMeTeu!
MeHJ1HaTaMAnMaM6eT,
1250aHbI enTYpreH CeMeTeu!

CectigerdinIEr-toltoy
kuuym!~a<;l,glpkelgende,
Semete:ydeybu ~unak

3P-KbISl3raKJ1penJ1!
)Kanrblc xaunan 6epenJ1!
ewTe6eu eWTYananbl,
KeKTe6euKeKTJ1
ananbI!'
1255AHAa auTTbI~Kyn-qopo:
'0 KYAau, 6aTblp KaH-qOpO,
"AT MeHJ1KJ1!"
AeAJ16J1?
"Aw MeHJ1KJ1!"
AeAJ16J1?
ATTaHKeeHY~ KanAbl6bl?
1260 AWTaHKeeHY~ KanAbl6bl?
enceM, ceUTKeKeqeMJ1H,
enTypceM, Ka3aKbmaMbIH,
J1qJ1Me
6blqaKcanauH!
KaHTJ1nTepeMAeHTJ1PyKanauH?'
1265 AnAblraTKaHKyn-qopo
OliO ceCTYauTKaHAa(?),
J1qJ1
OTTOUKYUAYAeuT,
Kyu6ereH xepJ1 Kyn 6ofiAY!
Kaparau HaU3axanblpAbl,
1270 ")Koo KawTbl!" Aen 6aKblPAbl,
MaHaCTanypaaHqaKblPAbl!
AnTbI caHanaw Ken KonAY
apanan KenJ1nKKPAJ1
AeuT.
AnAblraTKaHK yn-qopo
1275 )KeAJ1repAJ1H
3P-KbISl3
TOO-TOpYHYH
YCTYHeH
blprblTa Koron canAblAeuT!
KapaH KanraHTOO-TYPY

lrglta kogup salganda,

K11-ciyrendc~y
ktiltigiln
kotop allp 91kkanda,
maa berbey saabergenanda ktiOnilm biTkalgan!
Koyluu-maldm ak tata
koynu urdap alganda,
Karl-~al kIsJya91ke
karmap ahp ~lkkanda,
maa berbey saabergenanda kc)onum bir kalgan!
Koonilm bir kalbadl, il9 kaldl.
Kel! Er-kIyazga kireli!
SemeteydeJ[\
~lkkah!
Senin ataii Aclbay,
am oltlirgon Semetey!
Menin atam Almambet,
am olttirgon Semetey!
Er-klyazga kireli!
Cangls caylap bereli!
Otoboy o~tti alall,
kektebey kekti alah!'
Anda ayttllri Kill~oro:
'0 Kuday, batlr Kan-90ro,
"At menikil!" dectibi?
"A meniki!" dectibi?
Attan koontiii kaldlbl?
Atan koonilfi kaldlbl?
Olsom, seytke k~emin,
olttirsom, kaza kllamm,
i9ime bl9ak salayn!
Kantip toromdon tirti kalayn?'
Aldlgatkan Kill-~oro
oo sostti :aytkanda(?),
i~i ottoy kuydil deyt,
ktiybt;gon ceri kill boldu!
Karagay nayzacaplrdl.
"Coo kau!" dep bakIrdl,
Manastapuraan~aklrdl!
Alu sanalakop koldu
aralap kelip kirdi deyt.
Aldlgatkan Ktil-<;oro
CectigerdinEr-klYaz
Too-torunun tisttinon
lrglta koyup saldl deyt!
Karan kalgan Too-turu

Sen daha kil~ilk olsan da

hen onda
daha bilyilk
ite
gonlilmolsam
kaldl!d~'
ffiuu-ba dagmm ilstilnde
atlarl ~apul ettigimiz vakit
Cediger'in oglu Er-toltoy
izimizden gelirken,
bu Semetey kulakslZl
onu yere vurunca,
KII:-ciyren adll yilriigilnil,
peine taktp gidince,
onu bana degil sana verdi,
ite onda gonlilm kaldl!
Koyluu-mal'in ak kayasmda
koyun ~apul almca,
Karl-~arm ktZl ya~lke'yi
al1p ka~lrdlglmlzda,
onu bana degil sana verdi,
ite onda gonlilm kaldl!
Bir degil, gonlilm il~ kere kaldl!
Gel, Er-ktyaz'a gidelim,
Semetey'den~lkal1m,
senin baban Aclbay'i,
oldilrmiltU Semetey!
Benim babam Almambet'i
oldilrmiltU Semetey!
Gel, Er-klyaz'a gidelim!
Ka~lp yalmz yaayal1m.
Al1nmaml o~il alal1m biz!
Almmaml intikaml alallm biz!"
0 zamanKill-~oro dedi ki:
"Ey Allah, bahadlr Kan-~oro,
"At benim atlm!" dedi mi o?
"A benim alm!" dedi mi o?
Atta ml gonliln kaldl?
Ata ml gonllin kaldl?
Olilrsem ehit olurum,
oldilrilrsem gaza kllml olurum,
i~ime bl~ak sokaYlm,
nasl1efendimden ayn yalyaYlm?'
Zavall1 Kill-~oro,
bu sozleri soyleyince,
i~i ate gibi yandl,
yanmayan her taraft kill oldu!
Kara ~am karglsml salladl,
dilman ka~tl dire baglrdl,
Manas'm nidasml hayklrdl!
Altl birlik bilyilk ordunun,
ftrlaYlp arasma girdi.
Zavalll Kill-~oro,
Cediger'in oglu Er-klyaz'ln
Too-toru'sunun ilstilnden
sl~raYlpftrladl!
Gil~lil Too-toru

t~

SEME1LEY
"3p KaqKbIH 3KeH" AeHT.
1280~bIraTKaH
Kyn-qopo
anTbI caHanam Ken KOJIAY
apanaH KaqbIn KyrynAY.
EYTKeH 60lOH )KambIPAbI,
anMaAaH 6ambIH ambIPAbl,
1285 aMbm Kapan )KaTTbIAeHT.
'TepeMAY )KaHnan can6acnbl,
AT KYHPyryH myy6ecny?
TeMHp TyRK, )Kec 6HneK
KeK-qe6HqreH KynyryM
1290 qen qaJIAbIpa 6epeHH,
cyy KaIlTbIpa 6epeHH!
YHre qa6yyn KoHroHAO,
KeK-qe6HqKe MHHeHH
TepeMHYH enyrYHe 6apaHH!
1295 8nyryH KenHn anaHH,
)Kepre KeMyn CanaHH!
CeMeTeUAHH YHYHAe
AKbIHAbIH KbICblAH-qypeK
KeKcenHrn 6ap 3ne,
1300 KepeTTHrn 6ap 3neemKeH oTTy TaMbICKaH,
enreH )KaHAbI THprnCKeH,
aAaMAaH apTbIK KHm'3ne,
TepeMHYH KO)KOCOHY
KonAorYH1305 Ai1-qypeKKe 6apaHH!'
)KaTbIn KanraH KaH-qopo
3P-KbIR3ra qyroHAY,
3P-KbIR3ra aHTTbI AeHT:
'AHHanaHH 3p KbIR3, TepeM!
1310 AnTbI caHanam Kon 6onco, TepeM,
KaMapra KHillH qbIKnaAbl,

TepeM.
)Ka~rbICTbI MeH KapMan

6epceM,TepeM,
HeMeHH KbICMaT KblnapCblH, TepeM?'
1315

AHAa aHTTbl~ 3P-KbIR3:

'AHHanaHH, KaH-qopo,
)Ka~rbICTbl KapMan ceH 6epce~,.
)Ka~rbICTbl )KaHnan canraH CO~,
YHYH qaan anraH co~,

Kapbl-qan KbICbl 4aqblKe,

1320 Kyn-qOpoHYH KaTbIHbl,
KaH-qOpO, caa HeKe KbIRHH!
)KaKKaH oTTy eqypyn,
3nAH OillO )KepAeH Keqypyu,
eceHAYY 6ynaK 8HAYP-cyy
1325 epAeTyn 6Hp KOHAYPyncanaHH!
KaH KblnbIn ceRn KeTepeHH!'
AHbI yryn KaH-qOpO
apKacbIHaH 6apAbl AeHT,
CeMereHAH KapMan 6epAH AeHT1330 )KeAHprepAHH 3P-KbISI3

"Er ka~km e~~en"

deyt.
Aldlgatkan K.iil-~oro
altl sanalak,op koldu
aralay ka~lp Icutuldu.
Btitkon boyulrl calrdl,
almaday ba1I1
alrdl,
andlp karap cattl deyt.
'Toromdli ca~{lapsalbaspl,
At kuyrugun titioospti?
Temir tu:vak,ces bilek
Kok-<;ebi~teykilltigtim
~op ~aldll:abereyn,
suu kapura be:reyn!
Uygo ~abuul koygondo,
Kok-<;ebi~kemineyn
Toromntin oliigtino barayn!
Oltigtin kelip alayn,
cerge komtip loalayn!
Semeteydinti:{tindo
Aklndm klsl J\.y-~tirok
kekseligi bar 151e,
kerettigi bar eJeokon ottu tamlskan,
olgon candl tirgisken,
adamdanartlk ki'ele,
toromntin kocosonu koldogunAy-~tirokko barayn!'
Catlp kalgan ~~an-~oro
Er-klyazga ~ui~oydu,
Er-klyazga ayttl deyt:
'Aynalayn Er klyaz, torom!
Altl sanala klJI bolso, torom,
kamarga kii ~Ikpadl,

torom.
Canglstl men karmap

bersem,torom,
nemeni klsmal: kllarsm, torom?'
Anda ayttln Er-klyaz:
'Aynalayn, Kan-~oro,
canglsu karmap sen bersen,
canglstl caylap salgan son,
tiytin ~aap algan son,
Karl-~al klSI ~a~lke,
Kill-~oronun katlm,
Kan-<;oro,saa nekeklyayn!
Cakkan ottu o~;tirtip,
eldi OOcerden ko~lirtip,
osondtiti bulak Ondtir-suu
ordottip bir kondurup salayn!
Kan klilp seni kotoroyn!'
Am ugup Kan-'~oro
arkasmanbardI deyt,
Semeteydikarnlap berdi deytCedirgerdinEr-klyaz

249
"Bu er akllru kafilrml!" dedi.
Zavalll Kiil-fioro,
altl birlik biiyiik ordunun,
arasmdankafiarak kurtuldu.
Govdesini boydan boya gizledi,
elma gibi baml filkardl;
oradan gozleyip dedi ki:
"Efendimi burada yok etmezler mi?
At kuyrugunu baglamazlar ml?
Demir tJrnak, baklr bilek,
Kok~ebifi yiiriik atlmi
otlamaga sallvereyim,
agzl sulansm!
Evi fiapul edince de
Kok-fiebifi'e bineyim,
efendimin oliisiine gideyim!
Oliisiinii buraya getireyim,
topraga gomup blrakaYlm!
Semetey'inevinde
Akm'm klZI AY-fiiirok
kurnaz bir kadm,
uzak goriilii bir kadm,
sonmu atei tututurur,
olen canlarl diriltir,
herkestendaha meziyetlidir,
efendimin siyanet melegini koruyan
Ay~iirok'e gideyim!"
Kan~oro
nrladl Er-kIyaz'a,
Er-klyaz'a dedi ki:
"Carum Er-klYaz, efendim!
Altl birlik ordusu olsa da, efendim,
onu yakallyacak kimse
filkmadl efendim,
hen tek bir taneyi
yakalarsam, efendim,
kIsmetime ne verirsin, efendim?"
0 zaman Er-klYaz dedin ki:
"Carum Kan~oro,
tek bir taneyi yakalaYlp verirsen,
tek bir taneyi yok edip,
evini yagma ettikten sonra
Karl-fial'm kIZI ~afilke'yi,
Kiil-fioro'nun kadmlm,
Kan-fioro, sana nikah klyarlm!
Yanan atei sondiirtip,
halkl bu Jerden gt)c;tiriip,
Ondtir-suu'nun geniledigi yerin
yukarlsma yerletiririm!
Han klllp seni ytikseltirim!"
Bunu duyup Kan-fioro
arkasmdanyaklatl,
Semetey'i yakalaYlverdi.
Cediger'in oglu Er-klyaz

MANAS DESTANI

250
aH-6aJIKa-MJfHeH6Hp ~hI,
apKa MOHHYHChIH C~hI,
)Ka~rhICThI 3M )KaHnan C~hI!
3M )KeAHrepAHH 3P-KhISl3
1335 YUYH KeCTeH qyroHAhI.
KYAaH 6apraH KaH-qOpO
Kon aCThIHa qhlKThI AeHT:
'KOKYH, KhISl3, Typa TYp!
A ThI~HhIH 6aUlhIH 6ypa ryp!
1340 MhIHhIH )KaHhIH 6Hn6ece~,
MeH 6HneMHH MhIHhIH )KaUhIH!Keqe KYHY qanKaHAa,
aCMaHAa 6ynYT TyTynraH!

TaUlryy Toora K yn-qopo

1345 qhIra KaqhIll KyrynraH!
EYTKeH 60lOH )KaUlhlphln,
anMaAaH 6aUlhIH aUlhIphIll,
aMhIll Kapan )KaThIllThIp.
KonAY KaCTaHaiiAa~hlc!
1350 OH OryHYH )Kyny~yc,
TOOOryHYH )Kyny~yc,
CeMeTeiiAeu qYHaKThIH
CerYH epTTen CaJIhI~hIC,
KynYH 6Hp canhIphIll canhI~hIC!'
1355 )KeAHrepAJfH 3P-KhISl3
auTKaHhIHAaH KhInAhI AeHT:
CeMeTeiiAHH aK cerYH
aTKa can hIll epTTeAY!
CeMeTeHAHHYHYH
1360 KeCTen )KYPAY3P-KhISl3.
AnAhIraTKaH Kyn-qopo
CeMeTeiiAeH )Ka~rhICThIH
enreHYH 3MH 6HnreH CO~,
CeMeTeHAHHYHYH
1365 KeCTeH qyroHAY Kyn-qopo:
'KOKYH, TepeM enAY!' Aen,
AH-qypeKKe 6apAhI AeHT.
AHqhIrhl anThlH TYY-MHHeH,
aJIThl CaHaJIaUlKon-MHHeH
1370 qhlrhIll KenAH 3P-KhISl3.
MAhlraTKaH Kyn-qopo
aTKa MHHHn KHPAHAeHT.
EYKaAaH 60nyn qenHWHn,
aHrhlPAaH 60nyn aJIhlUlhln,
1375 KYHY-TYHY)KeTH KYH
KapMawhIn )KaThln aJIAhl AeHT!
K yn-qOpOHYH KeK-qe6Hq
)KeTH KYHY )KyrYPAY,
)KeTH KYHAeH eTKeH CO~,
1380 apKachlHaH )KOOphIAhl,
aSlrhlHaHaKCaAhl.
AnAhlraTKaH K yn-qOpoHY
KapMan aJIAhl 3P-KhISl3
o~ AanhlHhlH KeMHpqeK

ay-balka-minen bir saldl,

arka moJmun SlYsaIdl,
canglstl c~mcaylap SaIdl!
Em Cedi,gerdinEr-klyaz
iiyiin ko~;toy~UgOydl.
Kuday b1lrganKan~oro
kol astm:a~lktl deyt:
'Kokuy, Klyaz, tufa tur!
Atlnmn bambura tur!
Mlmn c3lym bilbesen,
men bilemin mlmn caym!K~ kiinii ~apkanda,
asmandabulut tutulgan!
Tatuu t(lOgaKiil~oro
~lga ka~lpkutulgan!
Biitkon tlOyun camp,
almaday bam amp,
aiidlp karap catlptlr.
Koldu kastayaydanls!
Oy otunun culunus,
too otunun culunus,
Semeteydey~unaktln
sogiin orttop sallnls,
kiiliin biT sapmp sallnls!'
CedigerdinEr-klyaz
aytkamnday klldl deyt:
Semetey.jin ak sogiin
otko SaIl])orttodii!
Semeteycjiniiyiin
kost6p ciirdii Er-klYaz.
Aldlgatkan Kiil-~oro
SemeteydeycaiiglStin
olgoniin emi bilgen son,
Semeteycjiniiyiin
kostoy ~ugoydu Kiil-~oro:
'Kokuy, torom oldii!' dep,
Ay~iiro~:ko bardl deyt.
AY~lgl altln tuu-minen,
altl sanalakol-minen
~lglp kel.ji Er-klyaz.
Aldlgatkan Kiil-~oro
atka miniip kirdi deyt.
Bukaday bolup ~eliip,
ayglrday bolup alllp,
kiinti-tiinii ceti kiln
karmalpcatlp aldl deyt1
Kiil-~oronun Kok-~ebiCt
ceti kiinii ciigiirdii,
ceti kiindlon otkon son,
arka..,mancoondl,
ayagmanaksadl.
Aldlgatkan Kiil-Ctronu
kannap aldl Er-klYaz
on dallmll1kemirCtek

ay balta ile bir vurdu,

ensesindenkInverdi,
0 tek bir taneyi yere serdi!
Cediger'in oglu Er-kIyaz
firladl evine,
Tannmn lanetlisi Kan-~oro,
ordunun online ~lku:
"Hey KlYaz, dur bakalrm!
AtImn baml ~evir!
Onun durumunu bilmiyorsan
ben biliyorum bunu!
Dtin ~arpllrken 0,
gokytiztinti bulut kapladl!
Kayalr daglara Ktil-~oro
ka~lp kurtuldu.
Govdesini boydan boya gizleyip,
elma gibi balm ~lkanp
oradan etrafl gozledi.
Orduyu kazlar gibi gtidtintiz!
Dtizltikten odun toplaym,
dagdanodun toplaym!
Semetey kulakslzmm
kemiklerini yakm
ktiltinti serpip sa~m!"
Cediger'in oglu Er-klyaz,
denildigi gibi yapu,
Semetey'in ak cesedini
ateekoyarak yaku!
Semetey'in evine
dogru ytirtidti Er-kIyaz.
Zavallr Ktil-~oro,
Semetey biricigin,
oldtigtinti ogrenince
Semetey'in evine,
dogru seyirtti Ktil-~oro:
"Eyvah, efendim oldti!" deyip
Ay~tirok'tin yamna vardl.
NakIlan alun hilalli sancak ile,
alu birlik ordu ile,
~lklp geldi Er-kIyaz.
Zavallr Ktil-~oro,
aunabinip saldlrdl.
Boga gibi vurarak,
aygu gibi ~arparak,
geceli gtindtizlti yedi gUn,
~arpludurduorada!
Ktil-~oro'nun Kok-~ebi~'i,
yedi gtin boyle yUrtidU,
yedi gUndensonrada
arkaSIhep yara oldu.
ayaklan aksadl.
Zavallr KUI-~oro'yu
yakaladl Er-klyaz,
sag kUrek kemiginin,

SEMETEY
1385 OHOKeCHn CaJIAblAeHT,
MaH KaHHaTbin KYMYAeHT!
Ko)ICo, MonAO )lCHHAblAeHT,
K yn-qOpoHYH KaTblHbI
Kapbl-qan KblCbl qaqblKe
1390 KaH-qOporo HeKe KbiMbl.
OIIJO )lCepAeHKeqypyn,
)lCaKKaHOTyH eqypyn,
3n qeTJ1HeHanbln 6apblll
1395

cYY 6olOHAa KoHAypyn,

'KaH-qopo' AereH KynYH
KaH KeTepyn KOHAYAeHT.
AKblHAblH KblCbl AH-qypeK
YHYHeH anbln KeTTJ1AetiT,
an YHYHe6apraH COl\,

1400 AKblHAblHKblCblH AH-qypeK

KblSl3 e3YHe HeKe KblHAbi AeHT.
AHAa aHTTbll\-3p-KbISl3:
'Kypyn KanraH Kyn-qopo,
KbinraH HIIJHl\ Ken 6onAY,
1405 Kbln6araH HIIJHl\ )lCOKOOnAY!
Toryc 6HPAeu )lCbmKblqbl
01IJ0 KYnAY anbll\blc!
TOKMOKTOnenTYPyn 6epHl\Hc!'
Toryc 6HPAeH )lCblnKblqbl
1410TOKMoKTon aMan KeTTJ1AeHT.
OryH anraH Kyn-qopo
OTTY )lCaKKaHKyn-qopo,
KaJaH aCKaHK yn-qopo,
KapAbl canraH Kyn-qopo,
1415 KonOTTOry THKeHeK
KoKyunan )lCynaTKyn-qopo!
KepreH KYHY KYPYCYH,
HqKeH cyycy KYPYCYH!
Kyn-qopo Man
oonyn qen )lCe6eAH,
1420 Kyn-qopo HT
60nyn 60K )lCe6eAHKyn-qopo Kep6ereHAY 3M KepAY!
AKblHAblH KblCbl AH-qypeK
3P-KbISl3 anraH Typ6ai16bl?
AnT'au 60lOHAa KanraH ryp6ai16bl?
1425 AnTbI aH KanraH 6anal\blC
CeMeTeMeH ryp6ai16bl?
AuAaH, auAaH ai1 eTyn,
au OH 3KH aH )ICbm60nAY:
KYHAeH, KYHAeH KYH eTyn,
1430 KYH OH 3KH aH )ICbm60nAY.
Ai1-qypeK 3pKeK TyyraH ryp6ai16bl?
'Ai1-qypeK 3pKeK ryYAY!' Aen,
AeMY oTypraH KblSl3ra
Cyi1YHqy 6apraH Typ6ai16bl?
1435 KblSl3 ai1TaT 6y KenTH:
'YYHbIH Ty6y yy 60noT,

oyo kesip saldl deyt,

may kaynatip kuydu deyt!
Koco, moldo ciydl deyt,
Kill-~oronun katim
Kah~al kISI~a~lke
Kan-~orogo neke kIydl.
Oo cerden k:OCttirtip,
cakkan otun o~tirtip,
el ~etinen allp banp
suu boyunda kondurup,
'Kan~oro' degen kulun
kan kotortip koydu deyt.
Akindm kist Ay~iirok
iiyiinon alip ,ketti deyt,
al iiyiino barJganson,
Akindm kIslIl Ay-~iirok
Ktyaz oztino neke kIydl deyt.
Anda ayttIn-i~r-kIyaz:
'Kurup kalgan Kill~oro,
kligan iin ktip boldu,
kIlbagan iin cok boldu!
Togus birdey clikI~1
oo kuldu allius!
Tokmoktop o1ttirtip bennis!'
Togus birdey clikI~1
tokmoktop aydap ketti deyt.
Otun algan Kiil-~oro
ottu cakkan K.ill-~oro,
kazan askan Kill-~oro,
kardl salgan Kill-~oro,
kolottogu tike:nek
kokuylap culat Kill~oro!
Korgon kiinii kurusun,
i~ken suusukurusun!
Kill-~oro mal
bolup ~op cebedi,
Ktil-~oro it
bolup blokcebediKill-~oro korbljgondti em kordii!
Akindm klSI Ay-~tirok

kIkIrdaglm kesip attl,

i~ine kaynar yag aklttI!
btittin hocalarl, moll alan toplattl,
Kill-~oro'nun kadlmm,
Kan-~a1'ln kIZI ~a~lke'yi,
Kan~oro'ya nikah kIydl.
Halki bu yerlerden gOCttirtip,
yanan atei sondtirtip,
il hududundan allp gottirtip,
su boyuna kondurup,
Kan~oro denen kulu,
hanliga ytikseltip ~tkardl.
Akm'm klZI Ay-~iirok'ii
evinden alip gottirdti,
kendi evine gelince,
Akm'm klZI Ay-~iirok'ti
Ktyaz kendisine nikahladl.
0 zamanEr-kIyaz dedin ki:
"Kuruyup kalasl Kill-~oro,
yaptigm iler pek ~ok oldu,
yapmadtgl i yoktur senin!
Dokuz at ~obam hep birden,
bu kiistah kulu yakalaym!
TokmaklaYlp oldiirtin!"
Dokuz at ~obam hep birden,
onu tokmaklaYlp kovaladl.
Odun alan Kill-~oro,
ateyakan Kill-~oro,
kazan yakan Kill~oro,
karl Ylgan Kill-~oro,
bozklrdaki dikenleri
aglayarak toplayan Ktil~oro!
Gordiigii giinler kurusun,
i~tigi gular kurusun!
Kill-~oro'nun yalmz hayvan olup
ot yemedigi kaldl,
Kill-~oro'nun yalmz kopek olup
bok yemedigi kaldl,
Kill-~oro gortilmemi acllar gordii!
Akm'm klZI Ay-~iirok'ii,

Er-kIyaz algan turbaybl?

Er-klyaz almaml mlydl?
Alt'ay boyunda kalgan turbaybl? 0 da altl aylik gebedegil miydi?
Altl ay kalgan balanlS
Aitl aYI dolan bu ~ocuk,
Semeteydenturbaybl?
Semetey'in oglu degil mi?
Aydan, aydan ,ayottip,
Aradan aylar ge~ti,
ay on eki ay CII boldu:
on iki ay da YII oldu,
ktindon, ktindtin kiln ottip,
aradangtinler g~ti,
kiln on eki ay cil boldu.
on iki aydan Yll oldu.
Ay-~iirok erkek tuugan turbaybl? Ay~iirok bir erkek ~ocuk dogurmaz ml?
'AY-l;:tirok erkek tuudu!' dep,
AY-l;:iirokerkek ~ocuk dogurdu diye
dondti oturgan Klyazga
tepede oturan Er-klyaz'a,
siiytin~ti bargan turbaybl?
bir miijdeci gitmez mi?
Klyaz aytat bu kepti.:
Klyaz u sozleri soyledi:
'Uunln ttibti Ull bolot,
"Zehirin dibi zehir olur,

MANAS DI~STANI

252
KYYHblH TY6y KYY 6onoT!AKblHAblH KblCbl AU-qypeK
6ana~-MHHeH Kypyn Kan!
1440 TyraH 3pKeK 6anaHblH
anMaAaU 6alIlblH anbl~blc!'
KaTblHAap 6anara 6apAbi
6y 6anaHbi KepreHAe,
6anaHblH Kecy qonnoHAou,
1445 6anaHbi enTYpe an6aAbI.
BHp KenHHqeK auTaT AeuT:
,AUHanaUH )!(e~Unep,
MeHHH 6Hp MepceTHM )!(OK 3ne,
IIlYHY enTypceK HeTeAH?1450 Illy 6anaHblH Kecy qonnoHAou,
lIlY 6anaHblH 6alIlbi anMaAau!IllYHY enTYp6eu Maa 6epH~ep!
AHaH 3P-Kb1Sl3ra 6apbl~ap,
BHp "8nTypAYK!" Aeu KeprYH!
1455 MeH IIlYHY 6ana KbmauH,
MeH 6Hp acblpan anauH!'
AHAa TYpr!iH KaTbIHAap
KenHHqeKKe 6epAH AeuT,
KenHHlIleK KouHYHa KaTbill anAbl.
1460Ae~e
oTypraH 3P-KblSl3
enTyp6ecYH 6HnAH AeuT,
yore KHpHn KeMH AeHT,
KbmblqblH KapMaH anAbl AeHT,
Ka6blHaH cyypyn CaMhi AeHT,
1465

KenHHqeKn1H KouHYHaH
6anaHbi cyypyn anAbl AeHT!
BanaHbl cyypyn anraH CO~,
AU-qypeK Typa KanAbl AeHT:

')KeAHrepAHH 3P-KbISl3, TepeM,

1470 aKbm 6onco, CO~ KeneT, TepeM,
aqyy 6onco, 6aT KeneT, TepeM!
~,i~I

AnTbl aUbl aHblKbl,

anTbl aubl ceHHKHqapaHHaAa 6y 6ana
1475 KaH lIlaapbl~bl 6YCTY?' AeHT.
'By 6anaMHbi enTYp6e!
By 6anaMHbi enTypce~,
aK KYY Ke6HM KHu6eceM,
AKbIH-KaHra 6ap6acaM,
1480 elIlTe6eu eqYM an6acaM,
KeKTe6eu KernM an6acaM"AU-qypeK" aTblM KYPYCYH!'

"ii'
i

rlJ

:.

I
p

~l

KOPKKoHYHaH 3P-KbISl3
AH-qypeKTYH 6anacblH
1485 KoKHYHa canbill 6ePAH!
Kanbl~ TOKAY KbmAbl AeKT,
Kon aCTblHAarbl 3MepHH
Ta~ a3aHAaH KYPAYAeUT,
KepenH KeqKe TYPAYAeHT.
1490 Banara aT KourOH HeMe )!(OK!

kuumn ilibii Ikuu bolot!Akmdm klSI Ay-c;;iirok

balan-minen kurup kal!
Tugan erkek balamn
almaday bam allnIS!'
Katlndar balaga bardl
bu balam korgondo,
balamn kosii c;;olpondoy,
balam oliliro albadl.
Bir kelinc;;ek:aytatdeyt:
'Aynalayn cengeyler,
menin bir mi~rsetimcok ele,
unuoltiirso~~netedi?~u balamn k,osii c;;olpondoy,
u balamn balalmaday!~unu olilirbo,y maa beriner!
Anan Er-klyazga bannar,
Bir "Olilirdiik!" dey korgiin!
Men unu bala kllayn,
men bir aslralpalayn!'
Anda turgan katlndar
kelinc;;ekkeb6rdi deyt,
kelinek koynuna katlp aldl.
Dondo oturgan Er-klyaz
olilirbosiin bildi deyt,
iiygo kirip k,61dideyt,
klllc;;mkarm:1Yaldl deyt,
kabman SUUI"Up
saldl deyt,
kelinc;;ektin~~oynunan
balam suUrulPaldl deyt!
Balam suurup algan son,
AY-C;;iirok
tura kaldl deyt:
'Cedigerdin Er-klyaz, torom,
akll bolso, s,onkelet, torom,
ac;;uubolso, bat kelet, torom!
Aitl aYI amkl,
altl aYI senikic;;araynada
bu bala
kay aarlndlbustu?' deyt.
'Bu balamnllolilirbo!
Bu balamm olilirson,
ak kuu kebim kiybesem,
Akln-kanga barbasam,
o~toboy Oc;:umalbasam,
kektebey kegim albasam"AY-C;;iirok"atlm kurusun!'
Korkkonunan Er-klyaz
Ay-c;:iir6kililrlbalasm
koynuna sallp berdi!
Kalin toydu klldl deyt,
kol astlnda~:1elderin
tan azandankurdu deyt,
kereli kec;;ke:
turdu deyt.
Balaga at k~)ygonneme cok!

riyanm dibi riya olur!

Akm'm ktZl Ay-~iirok
~ocugun ile kuruyup kal!
Dogan erkek ~ocugunun
eima gibi balm aIm!"
Kadmiar ~ocugun yanma gittiler,
~ocugugordiiler ki
gozieri ylldlZ gibi,
~ocuguoIdiiremediIer.
Bir yeni gelin dedi ki:
"Camm yengelerim,
benim ~ocugum yok.
-5unuoIdiirmenin ne yaran var?
C;ocugungozleri ylldlZ gibi,
yavrucugun bal elma gibi!
-5unuoIdiirmeyip bana verin!
Sonra Er-ktyaz'a gidin,
oIdiirdiik deyiverin!
Ben onu kendime ~ocuk edineyim,
ogiam yetitireyim!"
Orada duran kadmIar,
oglam yeni geline verdiIer,
gelin ~ocugu koynuna aidl.
Dagda oturan Er-ktyaz,
oIdiirmedikierini aniadl,
gelip evine girdi,
klllcml yakaladl,
ktmndan slymp savurdu,
gelincigin koynundan
~ocugu ~ekip aldl!
C;ocugu~ekip almca
Ay~iirok durakaldl:
"Cediger'in oglu Er-ktyaz, efendim,
insamn akll ge~ gelir, efendim,
hiddet ise tez gelir, efendim!
Altl aYl onunki
altI aYl seninki!
Dogum SIVlSlhala ya duran bu ~ocuk
hangi ehrini YlktI senin?
C;ocukcaglzlml oldiirme,
~ocugumu oldiiriirsen,
ak kugu elbisemi giyip,
Akm Han'ln yamna gidip,
senden fena o~ almazsam,
senden intikam almazsam,
Ay-~iirok namlm kurusun!"
Korkusundan Er-klyaz,
Ay-~iirok'iin ~ocugunu
tekrar kucagma verdi!
Biiyiik bir ziyafet tertipledi,
ordusu altmdaki illeri
sabahezamnda topladl,
ak~amakadar alakoydu.
C;ocugaad koyacak kimse yok!

SEM:ETEY
KetlKe 6elliUH 60JIrOMo,
aJITbIHCaKaJI
Aft-KO)l(O
acMaHHaH
atiJIaHbillTylliyn KeMu,
)l(epre TYllIyn a.~TTbI~eHT:
1495 ')Ke~urep~uH 3P-KbISI3,6anaM,
3MU Ta~ a3aHHaH

Ke<;:kebein bolgondo,
altIn sakal Ay-koco
asmannanaylamp tiiiip keldi,
cerge tiiiip ayttI deyt:
'Cedigerdin Er-ktyaz, balam,
eldi tan azmman

253
Giin ilerleyip bei bulunca
altIn sakalli Ay-koco
g6kyiiziinden inip geldi,
yere inince dedi ki:
"Cediger'in oglu Er-kIyaz, <;:ocugum,
sabahezamnda halkl

KYP~y~yc,6anaM,
kurdunus, baIam,
topladlmz, <;:ocugum,
KepeJIUKetlKeTyp~YH;yc,6anaMkereli kec;:ke:
turdunus, balamge<;vakte kadar beklediniz, <;:ocugum,
He llianaTbI~ 6ap 3JIe6anaM?'
ne apatInbar ele balam?'
bunu ne i<;:inyaptIn, <;:ocugum?"
AH~a aHTTbI~,3p KbISI3:
Anda ayttIn, Er Klyaz:
0 zaman Er-ktyaz dedin ki:
1500 'AftHanaHHAft-KO)l(OM,
'Aynalayn j\.y-kocom,
"Camm Ay-kocom,
3JI~UT~ a3aHHaHKypraHbIM,KO)l(OM, eldi tail azannankurgamm Kocom, halkl sabah ezam toplaYIlm,Kocom,
KepeJIUKetlKe TypraHbIM,KO)KOM,
kereli ke<;:keturgamm, Kocom,
ge<;vakte kadar bekleyiim, Kocom,
6up MepcemM 6ap 3JIe,KO)KOM,
bir mersetim bar ele, Kocom,
burada bir <;:ocugumvar benim, Kocom,
aT Koropro KUIlIU)l(OK,KO)l(OM!'
at kogorgo }.ii cok, Kocom!'
ad koyacak kimse yak, Kocom!"
1505 AH-KO)KOTypyn aHTTbI~eHT:
Ay-koco turup ayttI deyt:
Ay-koco dedi ki:
'ATbI )l(OK6ana 6y 60JIco, 6aJIaM,
'AtI cok bala bu balsa, balam,
"Adl olmayan <;:ocukbu ise, <;:ocugum,
aT KoHopro KUlliU )l(OK60JIco, 6anaM, at koyorgo }~iicok balsa, balam, ad koyacak kimse yak ise, <;:ocugum,
aTbIHKoron 6epeHH,6anaM!atIn koyup bereyn, balam!adml koyuvereyim, <;:ocugum!

111,

~ocuk

CeMeTeHAuH
6anacbI
1510 "CeHTeK"60JICYH!'~eHAu~eHT.
Aft-KO)l(OaTbIHKoHroHco~,
KeKTeHKaHM60MY ~eHT.

Semeteydin Ibalasl
"Seytek" bol:sun!' deydi deyt.
Ay-koco atIn koygon son,
k6kt6n kayml boldu deyt.

Semetey'in <;:ocugunun
adl Seytek olsun!" dedi.
Ay-koco adlm koyunca,
g6zden hemen kayboldu.

)Ke~urep~uH 3p-KbISI3
)KaTbill KaJIAbI~6y )l(ep~e,
1515 an~blraTKaHK YJI-tlopo
)KbIJIKbIHbIH
UtlUH~e)l(aTTbI~eHT.
bIMblH eTKeH6a3aptlbl
e~e eTKeH)KOJIOOtlbI

CedigerdinEr-klYaz
catlp kaldln bu cerde,
aldlgatkan Kiil-<;:oro
cllktnm i<;:indecattI deyt.
IldlY 6tkijn bazar<;:l
006 6tk6n coloo<;:1

Cediger'in oglu Er-klyaz,

orada kaldl.
Zavalli Kill-<;:oro,
at siiriisiiniin araslnda idi.
Aagl gelen pazarcllar,
yukan giden yolcular

'AH-tlypeK 3pKeK6aJIaTYY~bl!' Aen,

1520 Ka6ap aHTbill )KYP~y~eHT,

'Ay-<;:iir6kerl.ek bala tUUdl!' dep, "Ay-<;:iir6kerkek dogurdu!" dire.

kabar aytlp ciirdii deyt,
haberiduyurdular.

KYJI-tlPOHYHKYJIarbIHa
6y Ka6aptlanbill Kan6aH6bl?
~bIraTKaH KYJI-tlopo
'Ni-tlypeK 6ana TYY~Y!'~ereHre
1525 K YJI-tlOPO
KOlliKO)l(aTn~bl,
)Kypery aTTaHTyHJIan6aTn~bl'OlliO )Kep~eHKeTeM!' Aen,
'OlliO CeHTeKKe)KeTeM!',~en,
Ka6aKKa6up )Kyrypyn 6ap~bI.
1530 KYJI-tlopOycTyHe KuHreH

Kill-<;:oronunkulagma
bu kabar <;:allpkalbaybl?
Aldlgatkan Kllil-<;:oro
'Ay-<;:iir6kbala tuudu!' degenge
Kill-<;:oroko}~ocatpadl,
ciir6gii attar tuylap batpadl'Oo cerdenkl~tem!' dep,
'Oo Seytekk<:cetem!', dep,
kabakka bir ciigiiriip bardl.
Kiil-<;:oroiistiin6 kiygen

Kill-<;:oro'nunkulaglna,
bu haber gidip <;:almmazml?
Zavalll Kill-<;:oro,
Ay-<;:iir6k<;:ocukdogurdu deyince,
Kiil-<;:oro<;:admnda
duramadl.
yiiregi at gibi ahlandl,
"Ben buradangideyim'" dedi.
"Bu Seytek'e varaYlm!" dedi.
bir kuytu yere gitti.
Kill-<;:oroiistiine giydigi

tlbIp~aManKapa KeMeHTeH
)KI1K)KUrI1HeH6eJI~y ~eHT,
an~bI an~bIHaHceKTY~eHT!
KanraH3JIetlYMYCYH
1535 MoHHYHaaCblnanAbI~eHT.
)KblnKbl4blHblHaK-caKanblKapa-6l1M
K YJI-40PO)Kyrypyn )Kemn KeJI~I1:
'0 aKe TaH,Kapa-6I1H,

<;:Irdamal
kara Ikementey
cik ciginen b61dii deyt,
aId1aidman s6ktii deyt!
kalgan ele <;:uldusun
moynuna aslp aldl deyt.
Cllkl<;:mmak-s:akallKara-biy
Kill-<;:orociigiiriip cetip keldi:
'0 ake tar, Kara-biy,

ke<;:e
astarll kara abaslnl
diki yerlerinden aYlrdl,
batanbaas6ktii!
S6kiilen pa<;:avralarl
boynuna sardl.
Ak sakal at <;:obamKara-biy'e
gitti Kill-<;:oro:
"Ey baba daYI, Kara-biy.

4blp~aManKapa KeMeHTeM,
aKe,
1540 )KUK)Kl1rl1HeH
6eJIYH~y,aKe,
an~bI an~bIHaHcerYJI~Y,aKe!

<;:Irdamal
kara I.ementey,ake,
cik ciginen b6liindii, ake,
aid1aidman s61~illdii,ake!

bak Uke<;:eastarll kara abam, baba.

diki yerlerinden ayrlldl, baba.
batanbaa s6killdii, baba!

Eup 6aHTan~bl 6epce~tll1, aKe,

Bir baytaldl belrsen<;:i,ake,

Bana bir klsrak versene, baba.

6up 6aHTaJlAbi MI1HeHH,aKe,

bir baytaldl mineyn. ake,

bu klsraga bineyim, baba.

--=-,.,.~,j=

MANAS DESTANI

254
Ni-qypeKKe MeH6apaHH,aKe,
1545 XOOHHHHeWOOHa
XHn, aKe,
opOO60nco, caHAblpbm,aKe,
6ype 60nco, Tap1Tblpbm,aKe,
KaHTacanbm KeneHH,aKe!'
AK-caKanbIKapa-6HH
1550 aqy KenHn6aKb1PAbI:
'KYMyH aHTKaHCecYHKep!
OliO Kyn KomKOxaTnMbI,
6ati6HqecH3pKeK6anaryyraHra
xypery a1TaHryiinan 6aTnMbl!
1555 Ni-QypeKKe ceH6apca~,
MeHHHOryHYMAYKHManaT,
MeHHHKapblMAblKHMcanaT,
Ka3aHblMAbI
KHMacaT?
Toryc 6HPAeHxbmKblQbI
1560 TOryc colOn anbl~ap,

AY-<ttirokko Ilrlenbarayn, ake,

coon iyne oona cip, ake,
oroo bo150,saydmp, ake,
btiro bolso, tarttmp, ake,
kayta sallp ke:leyn,ake!'
Ak-sakall Kara-biy
-Ak
a<tiikelip baklrdl:
'Kuldun aytkan sosiinkor!
Oo kul koko catpadl,
baybi<tesierkek bala tuuganga
ciirogii attay Ituylapbatpadl!
AY-<tiirokko senbarsafi,
menin otunulmdu kim alai,
menin kanmdl kim salat,
kazammdl kim asat?
Togus birdey cllkl<tl
togus soyul ;Illfiar,

AY-'ttirok'e gideyim, baba,

kalm igne, yiin iplikle, baba,
delikleri orsiin, baba,
YlrtIklan biizsiin, baba,
tekrar doniip geleyim, baba!"
sakal Kara-biy
hiddetlenip baglrdl,
"~u kolenin ettigi soze bak!
Bu kul <tadmndadurmuyor da
baybi<tesierkek <tocukdogurdu diye
ytiregi at gibi ahlamyor!
Sen AY-<ttirok'egidersen,
benim odunumu kim getirir,
kanml kim ktirekleyip atar,
kazamml kim asar?
Dokuz at <tobamhepiniz
dokuz degnek alln,

Xblra Qaancanbl~ap,
Ka6b1praCblH
Kaxblp-KYXbIP cery~ep,
6ambIHKeCHnanbI~ap!'
Toryc 6HpAeHXbmKbIQbI
1565 TOryCcolOn anAbIAeHT,

ciga <taapsahfiar,
kablrgasm kaclr-kuclr sogiifior,
bam kesip allfiar!'
Togus birder cllkl<tl
togus soyul aldl deyt,

unu yere yatmn,

kaburgasml taklr tukur kmn,
baml kesip alln!"
Dokuz at <tobamhepsi,
dokuz degnek aldllar,

KYMY Xblra QaanCafiAbiAeiiT.

AJlAblraTKaHKyn-Qopo
enep-en6ec xaH-MHHeH,
enKe-ooop anbI-MHHeH
15706am KeTepyn ryPAY AeHT.
)KbmKblqbIH 6ambI Kapa-6HH
aHaHTypyn MblHblaHTaT:

kuldu ciga <t~tap

saldl deyt.
Aldlgatkan I<~iiI-<toro
olor-olbOs can-minen,
opko-boor aJ.l-minen
bakotoriip turdu deyt.
CllkI<tm baIKara-biy
anan turup mIni aytat:

koleyi yere yatlrdllar!

Zavalll KiiI-<toro,
yarl olmii can ile,
ezilmi bogtir, ciger ile
balm kaldlrabildi.
At <tobalanmnba1Kara-biy,
Dna ~unudedi:

'ATa~HbIH Kepy, Kyn-qopo,

'Atafimn kOlrii, KiiI-<toro,
6y XbmKblHblH KeTYHAe
bu cllkmm kotiindo
1575 QOnOK
Kapa 6aHTan6ap,
<tolokkara baytal bar,
omo 6aiiTanAbi MHHHnan,
o~o baytaldl minipal,
6yrYH 6apbm 6yrYHKen!
biigiin banp biigiin kel!
6yryHHeHceHKanca~,
biigiinnon sen kalsafi,
KOHAOH
6ambI~ KecneceM,
koydoy balfi kespesem,
1580cYYAaH KaHbI~TeKneceM,
suuday kamfi tokposom,
"Kapa-6HH" aTbIMKYPYCYH!'
"Kara-biy" atlm kurusun!'
An,nblraTKaHK ynqopo
Aldlgatkan KiiI<toro
qOnOKKapa6aHTanAbi
<tolokkara I:,aytaldl
MoHHYHaH
6aiinan afiAblAeHT,
moynunan baylap aldl deyt,
1585 KomKOanbln KenAHAeHT.
ko~ko allp ~~eldideyt.
)KHn KYHmKaH,XHn ono~
Cip kuykan, cip olofi
QaHAblpblHaH
6eKeHTapTbmanAbi AeHT,<tandmnanl>6kentartlp aldl deyt,
YHAYKecTeHqyroHAY.
iiydii kostoy <tugoydu.
)KeAHrepAHH3p-KblS13
CedigerdinIEr-klyaz
1590 AeMe onTypraH ryp6aH6bl?
dofido olturgan turbaybl?
Kyn-qOpoHY Kepe KOHAY.
)KeAHrepAHH3p-KblS13
Kyn-qOpoHY qaKblpAbl
Kyn-qopo canbm 6apAbiAeHT.
1595 )KeAHrepAHH3p-KblS13
qOnOKKapa 6ai:h"anAaH
OOAbipaTapTbmcanAbIAeHT,

KiiI-'toronu koro koydu.

CedigerdinEr-klyaz
Ktil-<toronu<taklrdl
Ktil-<toro sallp bardl deyt.
CedigerdinEr-klyaz
<tolokkara baytaldan
oodlra tartllp saldl deyt,

"Ugursuz KiiI-<toro,
bu at siiriisiiniin arkaslnda,
<tolakbir kara klsrak var,
bu klsraga bin,
bugiin git, bugiin yine gel!
Bir giinden <tokkallrsan,
ba~lm koyun gibi kesmezsem,
kamm su gibi dokmezsem,
Kara-biy adIm kurusun!"
Zavalll KiiI-<toro,
<tolakkara klsragl,
boynundan baglaYlp
ke<teden<tadmnagottirdii.
ipten kuskunu, ipten kolanl
kammda slklca bagladl,
sonra da evine yollandI.
Cediger'in oglu Er-klyaz
meger dagmda oturmaml~ ml?
KiiI-<toro'nun geldigini gordti.
Cediger'in oglu Er-klyaz
KiiI-<toro'yu <tagIrdl,
KiiI-<toro hemen yanma gitti.
Cediger'in oglu Er-klyaz
<tolakkara klsraktan
onu <tekipyere indirdi,

,
I

SEMJETEY
Kyn-qOpOHYHTelllYHe
3p-KbrSl3MMHMnan~br~ei1T,
1600 6yryHAarbr KenMqM

1I
1i
,
l
r..

)K:e~Mrep~MH
3p-KbrSl3
Kyn-qopoHYrenm' ne,
KOIIIKa6brpraKbri1pMbr!
AnAbfraTKaHK yn-qopo
1605 coronyn 6apbm xbrrbrn~br!
)K:aTbm 3cm an~br~ei1T,
Kyn-qopo 6alll KeTepyn Kan~br~eHT.
AH-qypeKKe 6ap~br~ei1T.
)K:aKillbr TYyraHaH-qYPeK
1610 K yn-qOpoHYKepreH~e,
KYH6ereHxep Kyn 6o~y,
xanbrMan xanObrpT qOK6on~y!qbf~bIpbrrbrHxacnMbf;
qbI~bIpraHYHYH6acnMbI!
1615 AnAbIraTKaHK yn-qopoHY
6J1pKyqaKTan~br ~ei1T:
.AJiHanai1HK yn-qopoqOnOKKapa6aH~br
"MJ1HeHH!"~ereH am'3ne,
1620 qbIp~aManKapa KeMeHTeH
"KJ1Hei1H!"
~ereH TOH6'3ne?'
bInan 6oopbr KelllY~y,
3KMKecy qMIIIMM,
XOOHMHe,IIIOHa)KMn
1625 qbIp~aManKapa KeMeHTeH
6YTYH~eHKbrnbrn6ep~J1~ei1T.
EaHTanra MMH~H~Kyn-qopo,
AH-qypeK Typyn ai1TTbr~~eHT:
,AJiHanaHHK yn-qopo,
1630 aTbr~HbrH6alllbrH 6ypa TYP,
aCTbr~xepre TYpaTYP!
AJiCMaHKanraHxenern,
3pTerH eTKeHxa~rbICbr,
anT'aH KbInraH6enerM,
1635 a CeHTeKqYHarbI
elllTe6eH etJYH~eKanap,
KeKre6eHKernMe Kanap!
3pece TapTbIn3P xecce,
aT xanbIH TapTbrntJO~OHCO,
164036MH 6MpTaan KenHn6aK!'
ATKa MMH~M
Kyn-tJopo
XbrnKbrHbIKeCTeHcan~bI ~eHT.
Kyn KeqMrHnKan~bI~en,
Toryc 6J1p~eH)KbrnKbItJbI
1645 Toryc aTTbIMHHHnTMp:
'Kyn-qOpoHYHtJO~xypeK
aTTaHTYHnan6aTna~bI,
6aH6HtJe3pKeK6ana ryyraHra
Kyn-qopo KOIIIKO)KaTnMbI!
1650 Kyn-tJopo ceHHOMOH6yc,
ceHM~6alllbl~, Kyn-qopo,

Kill-~oronum to~iino
Er-klY1lZ minip aIdl deyt,
butundagll:epi~i
Cedigerdin Er-klyaz
kiiI-~oronu tepti'Ie,
ko~ kablrga klyradl!
AIdlgatkan KiiI-~or<?
soyuIup bal'lp ciglidl !
Catlp esti aldl deyt,
Kiil-~oro b~lkotoriip kaldl deyt.
Ay-~iir6kk(j1 bardl deyt.
Cak~1 tuugan ay-~iirok
Kiil-~oronu korgondo,
kiiybOgon cer kill boldu,
calmdap calblrt ~ok boldu!~Ifilrlgm ca5.padl;
~Ifilrgan iiniin baspadl!
Aldlgatkan ][(iil-~oronu
bir ku~aktap aIdl deyt:
'Aynalayn I<~iil-~oro~olok kara baytaIdl
"Mineyn!" dlegen atp'ele,
~Irdama.l kala kementey
"Kiyeyn!" d4~gentonb'ele?'
Ilap boorl k()~iidii,
eki kosii ~i~idi,
coon ine, ~ona cip
~Irdamal kara kementey
biitiindey klilp berdi deyt.
Bay taiga milrldifi Kiil-~oro,
Ay-~iirok tulrup ayttlfi deyt:
'AynaIayn K:iil-~oro,
atlfimn ba~m bura tur,
astlfi cerge tufa fur!
Aysadan kal:gan celegi,
ertegi O1:koncafiglsl,
all' ay kligan belegi,
a Seytek ~unagl
o~toboy o~iil1do kalar,
kektebey keg;inde kalar!
Erese tartlp e:r cesse,
at calm tartlp ~ofioyso,
ebin bir taap kelip bak!'
Atka mindi FCiil-~oro
cliklm kosto:y said. deyt.
Kul ke~igip lcaldl dep,
togus birdey clikl~1
togus attl miniptir:
'Kiil-~oronun

~ofi curok

allay tuylap batpadl,

baybi~e erkelc bala tuuganga
Kiil-~oro ko~ko catpadl!
Kiil-~oro seni ofidoybus,
senifi balfi, ][(ul-<;oro,

255
Kill-~oro'nun gogsiine
Er-kIyaz ~lkIp oturdu,
ayagmdaki ~izme ile
Cediger'in oglu Er-klyaz,
Kill-~oro'yu tekmeledi,
bir ka~ kaburgaslrnkIrdl!
Zavalli Kill-~oro
YlkIIIP yere Ylglldl!
Yattlgl Jerde kendine geldi,
Kill-~oro ba~lrnkaldlrdl.
Ay-~iirok'iin JanIna vardl.
Giizel dogan Ay-~iirok
Kill~oro'yu goriince,
yanmayan her taraft kill oldu,
parlaYlp kor gibi yandl!
Bir agladl, bir agladl;
aglamaslrnda bastlrmadl!
Zavalll Kill-~oro'yu
kucaklaYlp sanldl:
"Carnm Kill-~oro,
~u~olak kara kIsrak
bineyim dedigin at mlydl?
~u k~e astarll kara aba
giyeyim dedigin elbise miydi?"
Aglamaktan yiiregi eridi,
iki gozii ~i~ti,
kalm igne, yiin iplikle,
ka~e astarll kara abaslrn
dikip diizeltti.
Sen klsragma bindin Kiil-~oro,
Ay-~iirok sende ona ~oyle dedin
"Ah sevgili Kill-~oro,
atlrnn baml ~evir,
durdugunJerdedur!
kargldan kalan bu bayrak,
ondan kalan yegane,
altl aydan miras kalan,
a Seytek kulakslzl,
hep o~ i~in ya~ayacak,
allnmaml~ intikaml alacak.
Biiyiiyiip erkek olunca,
atl yelesinden ~ekip biiyiiyiince,
bir bahane bulup gel de gor!"
Ata bindi Kiil-~oro,
at siiriisiine yollandl.
Kole gecikti diye,
dokuz at ~obarnhep birden,
dokuz ata binmi~ti:
"Kiil-~oro'nun yilce gonlil,
at gibi ~aha kalktl,
baybi~eerkek dogurdu diye,
Kiil~oro k~e ~admnda kalmadl !
Kill-~oro seni lslahedecegiz,
senin ba~ml, Kill-~oro,

256

MANAS DESTANI

Kon 6aKaH-MHHeH
COMAOH6yc!'
kol bakan-minen somdoybus!'
Toryc 6HPAeH)KblnKblqbl
Togus birdey cllkl~1
Toryc tIOqMOPanAbiAeHT,
togus ~~mor aldl deyt,
1655Toryc tIaan tIblKTbIAeHTtogus ~aap ~Iktl deyttIOnOKKapa6aHTaJIAaH
~olok kara baytaldan
Kyn-tIopo TOl\Koryn )KblrbInAbl!
Kill-~oro toiikogup clglldl!
Kyn-tIOpoAott 6aTblPAbi
Kill-c;:orodoybatJrdl
KonOTToryTHKeHeK
kolottogu tikenek
1660 KoKyttnaTbIn)KYMYPAYkokuylatJpculdurduOTYHanraH Kyn-tIopo,
otun algan Kiil-~oro,
TTY )KaKKaHKyn-tIopo,
ottu cakkan Kiil-~oro,
Ka3aHaCKaHK yn-tIopo,
kazan askan Kiil-~oro,
KapAblcanrau Kyn-tIopo!kardl salganKiil-~oro!1665 Kep6ereHY Kep 60nJJ;y,
korbogonii Icor boldu,
)Ke6ereHU60K OOMY.
cebegenibok boldu.
A CeHTeKtIYHarbl,
A Seytek ~unagl,
anTbl KYHAeH"An!" Aen,
altl kiindon "Ata!" dep,
3KUKYHAeH"3He!" Aen,
eki kiindon "Ene!" dep,
1670 tIblpnblKTaH)KaaKbinraH TYp6aH6bl, ~lrplktan caa kllgan turbaybl,
tIblAeHOKTHKbinraH TYp6aH6bl?
~lden okty kllgan turbaybl?
'KaK!' 3TKeHKapra KoHroH)KOK,
'Kak!' etken karga koygon cok,
'KYK!' 3TKeHKYCKYH
KoHroH)KOK!
'Kuk!' etken kuskun koygon cok!
ManblH 6up Ae6e KbinbIn )KUHAblAeHT,Adalm bir dobO klllp ciydl deyt,
1675 )KapAbI-MUHeH
)Ka6blpKaH
cardl-mineIlIcablrkay
CeHTeKanKbl1ll anbIn )KaTT'3ne!
Seytek alkl allp catt'ele!
AnAbiraTKaHKyn-tIopo
Aldlgatkan Kill-~oro
)KbInKbltIbl-MUHeH)KYPAY
AeHT,
cllkl~l-minen ciirdii deyt,
Ka6aKKa)KyrypreH TYp6aH6bl?
kabakka ciigiirgon turbaybl?
1680 Y CTYHAery)KaMaHKeMeHTeH
Ustiindogii caman kementey
TbiTbInanraH Typ6aH6bl?
tltlp algan turbaybl?
OTOO6alllbi Kapa-6HH,
Otoo bal Kara-biy,
ara )Kyrypyn KenreHTYp6aH6b1?
aga ciigiiriip kelgen turbaybl?
'AHHanattHKapa-6HH,
'Aynalayn Kara-biy,
1685 6up 6attTaJIAbi6epCel\QH!
bir baytaldl bersefi~i!
MeH YHYMe6apaHH!
Men iiyiimlo barayn!
YCTYMAeryKeMeHTeH
Ustiimdogil kementey
)KHK)KHrHHeH6enYHAY,
cik ciginen boliindii,

sopa ile ezecegiz!"

Dokuz at ~obam hep birden,
dokuz sopa aldllar,
dokuzu birden vurdular.
yolak kara kIsraktan
Kill-~oro yuvarlamp Ylklldl!
Kiil-<;oro bahadlrma
vadideki dikenleri,
inleterek yoldurdular.
Odun talyan Kiil-~oro,
ateiyakan Kiil-~oro,
kazan kaynatan Kiil-~oro,
karl temizleyen Kiil-<;oro!
bir gormedigi ey mezar oldu,
bir yemedigi ey bok oldu.
A Seytek kulakslzl,
altJ giinllik iken baba dedi,
iki giinllik iken ana dedi,
degnekten yaylar yaptl,
kamltan da ok yaptl.
Gak diyen karga blrakmadl,
guk diyen kuzgun koymadl!
Helal yiyecegi tepe gibi Ylgdl,
fakirler ile muhta~lar,
Seytek'i alkl ile yad ettiler.
Zavalll Kiil-~oro
at ~obanlanyla yalyordu.
Kuytu bir koeye kotu,
iistiindeki ~irkin abaYI
didikleyip paraladl.
Otagm bal Kara-biy'e
~Iklp geldi.
"Camm Kara-biy,
bana bir kIsrak versene!
Evime bir gideyim!
Uzerimdeki aha
dikilerinden hep aynldl,

AH-tIypeKKe 6apaHH!
1690 )l(OOH uHHe,IllOOHa)lCHn,
opoo 60nco, caHAblpbln,
Kattn anbm KeneHH!'
Kapa-6utt Typyn aHTaTAeHT:
'Anl\HbIH Kepy, K yn-qopo,

Ay-<;iirokko barayn!
Coon iyne, oona cip,
oroo bolso, saydmp,
kayta allp keleyn!'
Kara-biy turup aytat deyt:
,Atafimn korii, Kiil-<;oro,

Ay-~iirok'e gideyim!
Kalin igne, yiin iplikle
deliklerini orsiin,
tekrar doniip geleyim!"
Kara-biy dedi ki:
"Ugursuz Kiil-~oro,

1695 Tepel\ 3neM, KeqHpAHM,

Tel\UC3neM,eTKycTYM!
EyrYH 6apbIn 6yrYH Ken!EyryHHeH ceH KanCal\,
KOMOH6alllbiMbi KecneceM,
1700cYYAaH KaHblMbl TeKneceM,
"Kapa-6HH" aTblMKYPYCYH!'
qonoK Kapa6aHTanAbi
K yn-qopo MHHHnanAbI,
YHAYK6CT6HqyroHAY.
1705 YHr6 KHpun 6apAbiAeHT.

terefi elem, k~irdim,

tei'iis elem, otkiistiim!
Biigiin banp biigiin kel!Biigilnnon seDkalsai'i,
koydoy b:alfidlkespesem,
suuday kamfidl tokposom,
"Kara-biy" atlm kurusun!'
yolok kara baytaldl
Kill-~oro minip aldl,
iiydii kostoy ~ugoydu.
Uygo kirip bardl deyt.

vadi dedim atlattlm,

deniz didim g~irdim!
Bugiin git, bugiin gel!
bir giinden fazla kallrsan,
balm koyun gibi kesmezsem,
kamm su gibi dokmezsem,
Kara-biy adlm kurusun!"
yolak kara klsragl
allp bindi Kiil-~oro,
evine koturdu.
Yardl girdi evine.

SEMI~TEY
)l(eAHrepAHH 3P-KbISl3
6Hp qaKbIpTbIU aJlAbI AeUT,
qOnOKKapa 6aUTaJIAaH
OOAbIpaTapTbIU CaJlAbIAeuT,
1710 TeIlIYHe MHHHn aJlAbIAeuT,
KOIlI Ka6bIpra KbIupaTTbI,
enep, en6ec xaH-MHHeH
K yn-qopo 6aIlIbIH KeTepAY,
AU-qypeKKe 6apAbI AeuT.
1 715 tnan aUTTbI~ AH-qypeK:
,AHHaJlaUH K yn-qopo,
qOnOK Kapa 6aiiTaJIAbI
"MHHeuH!" AereH am'3ne,
yCTyMery KeMeHTeU
1720 "KHueuH!" AereH TOH6'3ne?
ApraM xaMaH KyypynAY,
aMaJlbIM xaMaH TYreHAY.
AT apbI6ac au TYyap,
aTKa canKbIH KYH TYyap1 725 aCTbI~ xepre Typa TYP!'
)l(aKIIIbI ryyraH AH-qypeK
CeuTeKTH 3MH qaKbIPAbI:
,AHCMaH KanraH xenemM,
xa~bICTaH anT' au KaJlraH 6enerHM,
1730 COOTTaHKaJlraH KYSIrbIM,
xa~bICTaH KaJlraH TYSirbIM!A CeuTeK qYHarbIM,
KapqbIraMHbIH KaHaTbI,
TYurYHYMHYH TYMqyry,
1735 "Too-Topyra MHHeM!" Aen,
AeMe onTYpraH aTa~a
Hunan qbIrbIU 6apa 6ep,
MOUHYHKyqaKTan aJlaKep!
Too-Topyra MHH6ece~,
1740 aTbIU CaJlraH OK6onco~,
qbIqbIU CaJlraH OOKoonco~,
MeHHH3HenHrI1M KYPYCYH!'
EaJla ouHon KeTHn KaJlAbIAeuT,
Kyn-qopo aTKa MHHHn anAbl AeuT,
1745 K yn-qopo Kemn 6apa xaTKaHbIH
6ana Kepe KOMY AeuT,
Au-qypeKTYH aUTKaHKenrepH
6aJ1aHbIH3CHHeTYIIIe KaJlAbIAeKT.
AeMe onTYpraH KbISl3ra
1750 CeKTeK Hunan qbIrbIn 6apAbI AeUT:
,AHHaJlaUH aTeKe,
Too-Topyra MeH MHHeM,
XblnKbI KOIlIO MeH 6apaM!'
MOKHYHaH KyqaKTan aJlaT.
1755 )l(eAHrePAHH 3P-KbISl3
Kyn-qOpoHY qaKbIPAbl.
AnAbIraTKaH Kyn-qopo:
'nenau TaKcblp?' AeMH Aei1T.
AHAa auTTbI~ 3P-KbISl3:

Cedigerdin:Er-kIYaz
bir ~akIrtlp aldl deyt,
yolok kara baytaldan
oodlfa tartlp saldl deyt,
t6iin6
miniipklyrattl,
aid! deyt, '
ko
kablfga
616r,61b6sI:an-minen
Kiil~oro bal1nk6t6rdii,
Ay-~iirokk6 bard! deyt.
tIap aylt!ii j\.y-~iir6k:
'Aynalayn Kill-~oro,
~olok kara baytaldl
"Mineyn!" degenatp'ele,
iistiiiidogii l<:ementey
"Kiyeyn!" degentonb'ele?
Argam cam:ankuuruldu,
amallm caman tiig6ndii.
At anbas ay tuuar,
atka salkin kiln tuuarasnii cerge iura tur!'
Cak1tuugan Ay-~iir6k
Seytekti emi ~ak1rdl:
'Aysadan kalgan celegim,
caiilstan alt'ay kalgan belegim,
soottan kalE:ankuyaglm,
caiilstan kal,gantuyaglm!A Seytek ~ulnaglm,
kar~lgamrnn kanan,
tuygunumnun tum~ugu,
"Too-toruga minem!" dep,
d6iid6 oltur!~anatana
iylap ~Iglp t,ara her,
moynun ku~:aktapala k6r!
Too-toruga minbeseii,
anp salgan ok bolsoii,
~1~lpsalgan bok bolson,
menin enelijgim kurusun!'
Bala oynop ketip kaldl deyt,
Kill-~oro at~~aminip aid I deyt,
Kill-~oro keltip bara catkarnn
bala k6r6 ko'ydu deyt,
Ay-~iirijktiin aytkan kepteri
balarnn esine tii6 kaldl deyt.
D6iid6 oltur,ganKIyazga
Seytek iylap' ~lglp bardl deyt:
'Aynalayn ateke,
Too-toruga men minem,
Cllkl koo men baram!'
Moynunan ~~u~aktap
alat.
Cooigerdin I~r-klyaz
Kill-~oronu craklrdl.
Aldlgatkan Kill-~oro:
'Lepay takslir?' deydi deyl.
Anda ayttln Er-klyaz:

257
Cediger'in oglu Er-kIyaz
onu JanIna ~aglrdl,
~olak kara kIsraktan
~ekip aaglya indirdi,
gogstintin tisttine ~Iktl,
birka~ kaburgasml ~atlrdattl,
cant clkml biThalde
Kill~oro balru kaldlrdl,
Ay-~tirok'tin JanIna yardl.
Aglayarak dedin ki Ay-~tirok:
"Canlm Kill-~oro,
~olak kara kIsrak
bineyim dedigin at mlydl?
-5utisttindeki aha
giyeyim dedigin elbise miydi?
Gtictim artlk ttikendi,
~arem artIk kalmadl.
Atlann yorulmayacagl ay dogar,
atlarl serinletecek gtin dogar,
Durdugun Jerde dur!"
Gtizel dogan Ay~tirok
Seytek'i imdi ~aglrdl:
"Kargldan kalan bayraglm,
biricikten altl ayllk kalan yadiganm,
silahtan kalan zlrhlm,
biricikten kalan eyladlm!
Ah benim Seytek kulakslzlm,
kartallmm kanadl,
beyaz atmacamm gagasl,
Too-toru'ya bin de
dagda duranbabam
aglayarak
kucakla da boynuna sanl!
Too-toru'ya binmezsen,
kaybolup giden biTok olacaksan,
sl~llml bir bok isen
benim anallglm kurusun!"
<;ocukoynayarak ~lklp gitti.
Kill-~oro ata hindi,
Kill~oro giderken
~ocuk onu gordti,
Ay-~tirok'tin soyledigi soller
~ocugun aklma geldi.
Dagda oturan Klyaz'a
Seytek aglayarak gitti:
"Carum babaclglm,
Too-toru'ya bineyim de,
at stiriisiiniin JanIna gideyim!"
KucaklaYlp boynuna sanldl,
Cediger'in oglu Er-klyaz
Kill-~oro'yu ~aglrdl.
Zavalll Kill-~oro,
"Arzun nedir, efendim?" dedi.
0 zaman dedin ki Er-klyaz:

'

i'"~"

~
18

MANAS DESTJ\NI

258
1760

'A~HbIH
Kepy, qHKTHP KYn,
ceHHH KbinraHbI~ Kell 6onroH,
KbIn6araH HUIH~ JKOK6onroH!-

EanaHbI TOQ-TOpyra MHHrn3HII,

JKbInKbIra anbIIl 6apbIIl,
1765 yq KYH )I(bInKbIAa JKaCCbIH!
Yq KYHAeH KHiiH, Kyn-qopo,
yiiro 3ne~ anbIIlKen!
Yq KYHHeH KHiiH anbIII Ken6ece~,
KoiiAoii 6aUIbI~ KeClleceM,
1 770 cYYAaii KaHbI~ TeKlleceM,
MeHHH"Ap-KbiSI3" aTbIM KYPYCYH!'
AnAbIraTKaH K yn-qopo
6anaHbI 3pqHTHil aJJAbiAeiiT,
)KbInKblHbI '!eHAell 6apA'3ne.
1775 AHAa aiiTTbI~ Kyn-qopo:
, AiiC3]\aH KaJlraH JKenernM,
JKaWbICTaHKanraH 6enernM,
3 CeiiTeK qYHarbIM,
KepreH KYHYM KYPYCYH,
1780 HqKeH CYYMKYPYCYH!
YiiAeH KaiiTbIII KenreHAe,
TOryC 6HPAeii JKblnKbIqbI
JKOnYMaHTOCYII KblnbIqbI,
qOnOKKapa 6aKraJIAaH
1785 JKblra qaall canbIqbI!'
AHAa CeiiTeK TYPYII aiiTaT:
,AiiHanaiiH K yneKe,
apMaHcbIc AYYHe 6ono6y,
aJKanCbICKHUIHene6y?
1790YKypYK-MHHeH ceHH OHAOCO,
aii-6anKa-MHHeH COMAOp6YC!'
AHAa aiiTTbI~ Kyn-qopo:
, AiiHanaiiH qYHarbIMTapTKaHbIHa HUIeHAHM,
Taiiqa MeAep 6aiinMblM:
1795 aiiTKaHbIHa HUIeHAHM,
a~a MeAep 6aiinaAbIM!'
AnAbIraTKaH K yn-qopo
cyiiHreHAeH Aar'3ne
qOnOK Kapa 6aiiTanAbI,
1800 aii6bIp-UIaii6bIp JKoprocy
JKOprocYHa canAbI AewT.
Toryc 6HPAeii JKblnKbIqbl
TOryC KenHIl qaIIT'3neqOnOKKapa 6aKraJIAaH
1805TO~KOlOll 6apbIIl JKblrbInAbI.
CeiiTeK qYHaK 6y 6ana
3UIHK 3HAYYaii-6anra
KonYHaH 3MH anAbI AeRT,
Toryc 6HPAeR JKbInKbIqbl
1810 JKbIra qaall canAbl AeRT!
)KepAe JKaTKaHK yn-qopoHY
aTKa MHHrHCHIl aJlAbI.

,Atafimn korii, ~iktir kul,

"Ugursuz, mel'un kul,

senin kIIgamfi kop bolgon,

kllbagan iifi cok bolgon!Balam Too-torug:a mingizip,

yaptIgm iler ~ok oluyor aruk,

yapmadlgm i kalmadl!
yocugu Too-toru'ya bindir,
at siiriisiiniin yamna gotUr,
ii~ giin siiriide yatsm!
U~ giinden sonra, Kiil-~oro,
onu al eve getir!
u~ giin sonra getirmezsen,

ctlkIga altp banp"

ii~ kiln ctlkIda ca5:sm!
U~ kiindon kiyn, Kill-~oro,
ilygo elefi altp ke.l!
U~ kiinnon kiyn altp kelbesefi,

koydoy baliil kespesem,

balm koyun gibi kesmezsem,
suuday kamfi tok:posom,
kamm su gibi dokmezsem,
menin "Ar-kIyaz" aum kurusun! , Er-kIyaz adlm kurusun!"
Zavalh Kiil-~oro,
Aldlgatkan Kiil~oro
balanl er~itip aldl deyt,
~ocuguberaberinde gotiirdii,
ctlkIru ~endepbard'ele.
siiriiye yaklaular.
0 zaman Kiil-l;oro dedin ki:
Anda aytufi Kill~;oro:
"Kargldan kalan bayraglm,
'Ay_sadankalgan celegim,
biricikten kalan yadigarlm,
cafiglstan kalgan belegim,
a Seytek kulakslzlm,
e Seytek ~unaglm,
omriim kurus un,
korgon kilnilm kurusun,
i"c;tigimsu kurusun!
i~ken suum kuru~;un!
Evden doniip geldigimde
Uydon kayup kelgende,
dokuz at ~obanl hep birden,
togus birdey CtlkJl~l
columan tosup kllt~l,
yolumu gozleyecekler,
~olak kara kIsraktan
~olok kara baytaldan
beni yere Ylkacaklar!"
clga ~aapsalt~l!'
0 zamanSeytek dedi ki:
Anda Seytek turup aytat:
,Aynalayn Kiilo1~o,
"Ey evgili Kiiloko,
aClSlZdiinya olur mu,
armanSlSdiiiino bolobu,
ecelsiz insan olur mu?
acalsls kii olobii?
Sopa ile sana ders verirlerse
Ukuruk-minen sl~niofidoso,
biz de onlarl balta ile dograrlz!"
ay-balka-minensomdorbus!'
0 zamanKiil-~oro dedin ki:
Anda ayttlfi Kiil-~oro:
"Camm kulakslzlm,
'Aynalayn ~unag;lmaDanagiivendim, ~ocuk gibi iimit
tartkaruna iendim,
tay~a meclerbayladlm:
aytkamna iendilm,
at~amederbaylrudlm!'
Aldlgatkan Kiil~;oro
siiyngondondag'ele
~olok kara baytaldl,
ayblr-ayblr cor!~osu
corgosuna saldl deyt.
Togus birdey cllkl~l
togus kelip ~apt'ele~olok kara baytaldan
tofikoyup banp Clglldl.
Seytek ~unak bu bala
eik endiiii ay-balga
kolunan emi aldl deyt,
togus birdey cll\<ll;:l
clga ~aapsaldldeyt!
Cerde catkan KUI~oronu
atka mingisip alldl. .

besledim,
sozlerine gtivendim,
timitle yaadlm!"
Zavalh Ktil-~oro,
sevin~ i~inde
~olak kara klsragl,
yiiriik aum
rahvan ytiriiytitine blraktl.
Dokuz at ~obam hep birden,
dokuzu birden gelip saldlrdl.
yolak kara kIsraktan
devrilip yere Ylklldl.
Seytek kulakslz, bu ~ocuk,
kapl kadar enli ay baltaYI
imdi eliDe aldl,
dokuz at ~obamm her birden,
vurup yere Ylku!
Yerde yatan Ktil-l;oro'yu
ala bindirdi.

18

18

18

18

18

18~

185

t
SEtII[ETEY
)Kbma~a4

KallITbl )KblnKbI4bl!

AnAblraTKaH Kyn-40po
1815 )KOnHM YHre 6apAbi AeHT.
EaTblp TyyraH 6y CeHTeK
)KblnKblHbl KeCTeH canAbl AeHT,
TYY 633 KapMan anAbl AeHT.
1820

)KonYM YHAYH311IHrHH
)Kblra TapTbln canAbl AeHT
Ka3bl-MHHeH KapTara,
Kyn-40poHY MaHra
6enen canAbl AeHT.
)KeTH KYHHeH KHHH CeHTeK
a4bln anbln Kapaca,

1825 o~ AanblHa 4eMHp4eK,

OHOKeCHncanraH Kyn,

rJ

I~
t

MaH KaHHaTbln KaHraH Kyn,

KYY Aanbl 60nroH AanblCbl
MaHra )KeTHnHn KanraH ryp6aH6bl?
1830 A4bln anca Kapaca,
anAblraTKaH Kyn-40poHYH
Kapa Kecy 40nnoHAOH,
3KH 6eTH 3KH Aa~blT TOHroHAOH,
3KH HHHH3KH KHllIH Ko~YHAaH!
1835AHAaaH1Tbl
Kyn-40po:
,AHHanaHH CeHTerHM,
aTKa MHHHn ana KOH!
)KblnKblHbl KeCTeHcana KOH!
KeK-4e6H4TH anbln Ken!'
1840 ATKa MHHAH6y CeHTeK,
)KblnKblHbl KecTeH 4yroHAY,
KeK-4e6H4TH anbln KenAH.
AnAblraTKaH Kyn-40po
ToKyn MHHHn anAbl AeHT,
1845 6aTblp TyyraH 6y CeHTeK
Too-Topyra

MHHHn anAbl AeHT.

Kyn-40po-MHHeH CeHTeK
3P-KbISl3 KeCTeH )KYPAYAeHT.
8Kee )KapblllIbln KHpHn 6apAbi AeHT.
1850 AHAa K yn-40po Typyn aHTaTAeHT:
'CanaM aneHKHM, 3P-KbISl3, TepeM!'
'AneHKH canaM, Kyn-40po,

6aTblp!'

'KarblnaHH 3P-KbISl3, TepeM!'

'AHHanaHH Kyn-40po, 6aTblp!
1855 "CaTbln HHce~ 6Hp KYHAYK,
caan HHce~ MH~ KYHAYK!"
KYP4anbln KYAa6onoHH!
KY4aKTallIbln AOC60noHH!
MeHH Kbln4a )KaMaH KblH6arbIH!'
1860 AHAa aH1Tbl~ K y n-40po:
'O~ AanblMa KeMHp4eK, TepeM,
OHOKeCHn CanraHAaH, TepeMaTa e4Y 6ap6'3ne, TepeM,
3He KerH 6ap6'3ne, TepeM?'
1865 AnAblraTKaH Kyn-40po

259

Cllana~ kiltl cllkl~l!

AldIgatkwl KiiI-~oro
colim iiygo bardl deyt.
BatIr tuugan bu Seytek
cllkml kol,toy saldl deyt,
tuu bee karmap aldI deyt.
Colum iiy,jiin eigin
clga tartlp saldl deyt
kazl-minell kartaga,

At ~obanlarI ~lr~lplak ka~tI!

Zavaijl Kiil-~oro,
mandlra kulubesine gitti.
Bahardlr dogan Seytek
siiriiye dogru yollandl,
bir klslr klsrak yakaladl,
mandlra kuliibesinin kaplsml
yere devirip
Jag ile ikenbenin i~ine

Kiil-~oron'J mayga
bo1Jpsaldl deyt.
Ceti kiinncm kiyn Seytek

Kiil~oro'yu Jag
i~ine sarlp sarmaladl.
Yedi giinden sonra Seytek,

a~lp allp karasa,

on dallna ~emir~ek,

onu a~lp baklnca,

sag kiirek kemiginin

oyo kesip salgan kul,

may kaynatIp kaygan kul,
kuu dall b<)lgondallsl

klklradl oyulan kolenin,

i~ine kaynar Jag akltIlan kolelll11.
oyulan kiirek kemigi

mayga cetilip kalgan turbaybl?

A~lp alsa ~:arasa,

yagda kuvvet bulmaml ml?

A~lp da bakmca ne gorsiin:

aldIgatkan Kiil-~oronun
kara kosii \;olpondoy,
eki beti eki danlt toygondoy,
eki iyni eki kii konunday!
Anda ayttI Kiil-~oro:

zavalli Kiil-~oro'nun
kara gozii ylldlz gibi,
iki yanagl iki semiz kurt gibi tombul,
iki omzu iki erkek kal~asl gibi iri!
0 zaman Kiil-~oro dedi ki:

'Aynalayn Seytegim,
atka minip ala koy!
Cllkml ko5toy sala koy!
Kok-~ebi~ti allp kel!'
Atka mind] bu Seytek,
cllklru kOS10Y
~ugoydu,
Kok-~ebi~ti allp keldi.
Aldlgatkan Kiil-~oro
tokup minip aldl deyt,
batIr tuuga11bu Seytek
Too-toruga minip aldl deyt.
Ktil-~oro-minen Seytek
Er-klyaz kostoy ctirdti deyt.
Okoo carllp kirip bardl deyt.
Anda Kiil-~oro turup aytat deyt:
'Salam aleykim, Er-klyaz, torom!'

"Carum Seytek'im,
hemen atIna bin sen!
At siiriisiina ko heme"!
Kok-~abi~'i allp gel!"
Ata bindi bu Seytek,
at siiriisiiniin oldugu tarafa kotu,
Kok-~ebi~'i allp geldi.
Zavalll Ktil-~oro
atl eyerleyip bindi,
bahardlr dogan bu Seytek
Too-toru'ya bindi.
Ktil-~oro ile Seytek,
Er-klyaz'a gittiler.
ikisi yarllp oraya vardllar.
Ktil-~oro dedi ki:
"Selamaleyktim, Er-klyaz, etendim!"

'Aleyki salam, Ktil-~oro, batIr!'

'Kagllayn I~r-klyaz. torom!'
'Aynalayn Kiil-<;:oro,batIr!
"SatIp iyseii bir ktindtik,
saapiysen min ktindtik!"
Kur~allp kuda boloyn!
Ku~aktalpdos boloyn!
Meni kll~a c:amanklybagm!'
Anda ayttln Kiil-<;:oro:
'On dallma kemir~ek, torom,
oyo kesip salganday, toromata o<;:tibarb'ele, torom,
ene kegi barb'ele, torom?'

"Aleykiimselam, Ktil-<;:oro,bahadlr!"
"Ey sayglll Er-klyaz, etendim!"
"Carum Ktil-~oro, bahadlr!
Hayvaru satarsan kan bir gtinltik,
sagar isen karl bin gtinltik!
Sarlilp dtintir olallm!
Kucaklalp dost olallm!
Bana kIl kadar fenallk etme!"
0 zaman Ktil-<;:orodedin ki:
"Sag ktirek kemigimin, etendim,
klklrdagml oyugunda, efendim,
ata o~ti mil aldIn, efendim,
ana intikaml ml aldIn, etendim?"

Aldlgatkan Ktil-<;:oro

Zavalll Ktil-<;:oro,

MANAS DESTANI

260
Kapa 60noT KbInbIqbIH
KapMaHanAhIca6bIHaH,
cyypyn ailAbI Ka6hIHaH
TOnqYAaH6onrOH 6alUhIH

kara bolot klll~m

kannay aldl sabman,
suurup aldI kabman
top~uda:f bolgon ba~m

kara ~elik kIIIcmI

tuttu sapmdan,
slYlrlp ~Ikardl klmndan
diigme gibi ba~Im
'

1870 ToronOTOqanTbIAeHT!
Kyn-qOpO-MHHeH
6y CeHTeK
aTKa MHHHnKanAbIAeHT,
KaHbIKeHHCTen)KYPAYAeHT.
KYAaHAaHTanKaHKaH-qopo
1875 anAbIraTKaHKaHhIKeH
KOHKaHTapThinKoIOnTYP,
KonYHaTaSIK6epHnmp.
Ka3a-6anaaKaHAapbIH,
KapAbIcanhIK6HHnepHH,
1880 eTYPYKcYHnen )KaKlUhIChIH
KaH-qOpOqorynryn anraH

togoloto ~aptIdeyt!
Kiil-~oro-minen bu Seytek
atka minip kaldI deyt,
Kamkey istep ciirdii deyt.
Kudayd1Lntapkan Kan~oro
aldlgatk.m Kamkey
koy kaytartlp koyuptur,
koluna tayak beriptir.
Kaza-balaakandann,
kardl sallIk biylerin,
otiiriik siiylop cak~lsm
Kan-~oro ~ogultup algan

kesip yere yuvarladl!"

Kiil-~oro ile bu Seytek
hemen ata bindiler
Kamkey'i bulmag~ gittiler.
Allah'tan bulan Kiil-~oro
zavallI Kamkey'in
eline bir degnek venni~,
koyunlarm ba~ma koymu~.
BelalI hanlarI,
karm sarklk beyleri,
yalan soyleyen efendileri
Kan-~oro toplaYIp buraya

Typ-6aH6bI?
KaH-qOpOaHTaT6y KenTH:
'MaHaCThIHyynyCeMeTeH
AnMaM6eT MeHHHaTaMAhI
18856Hp enTYPynTaIUTaAbI:
Kyn-qopoHYH aTaChlH
)l(aThIKTHnAY,IUHPHHcec,
)l(aKlUbITyyraH A)Kb16aH

tlJr-baybI?
Kan-~oro aytat bu kepti:
'Manastm uulu Semetey
Almambet menin atamdI
bir oltiiriip ta~tadl:
Kiil~oronun atasm
~~,~j'
"
catlk tildii, ~irin sos,
i;.'1~;ri
cak~1tulJganAclbay
it:;~;!

getirmez mi?
Kan-~oro ~u sozleri soyledi:
"Manasm oglu Semetey,
benim babam Almambet'i
oldiirdii.
Kiil-~oro'nun babasml
tatlI dilli, ~irin sozlii,
giizel dogan AcIbay\

6HP enTypyn TaIUTaAhI!

1890 AHaH yqYH eqYMAYanAhIM,
)l(a~hICTbI)l(aHnan6epAHM,
3P-KbISI3ra3M KHPAHM!'
KaH-qopoHYHaHTKaHbIH

bir oltiiriip ta~tadl!

Anan ii~iin o<;:iimdiialdlm,1
c,afilstlcaylap berdim,
I
Er-kIy~:ga em kirdim!'
r.
Kan-~oronunaytkamn

oldiirdii!
Boylece 6ciimii aldlm,
0 tek adaml yok ettim,
Er-klyaz'm yanma girdim!"
Kan-~oro'nun dedigini

yryn TypraH Kyn-qopo

1895 aTTaHbrprhln TYIUTYAeHT,
KaH-qOpoHYHKe~ KeKypeK)l(arbI TeIU
Kyn-qopo anbIn 6HHAHAeHT,
6YTY-KonYH6aHnaAbI,
6ocororo Ta~bln KOHAY
AeHT.
1900 Kypyn KanraHKaHhIKeH
KaplUbIKenreHryp6aH6bl?
KOHAYTalUTaraHTyp6aH6bl?
)Kyrypyn )l(eTKeHryp6aH6bl?
,AHHanaHHK yn-qopo, 6anaM,

ugup turgan KiiJ-~oro

i~itip duyan Kiil-~oro
attan Ir!:lp tii~tii deyt,
hemen atlndan sI~radI,
Kan-~oronun ken kokiir6k cagl t6~ Kan-~oro'nun geni~ gogsiine,
Kiil-~orD alIp bindi deyt,
KiiJ-~oro ~ullamp bindi,
butu-kolun bayladl,
elini ayagmI bagladl,
bosogol~otafilp koydu deyt.
kapmm e~igine bagladl.
Kurup ~algan Kamkey
I
Kuruyup kalan Kamkey
ka~1 kelgen turbaybI?
I
ana dogru gelmiyor mu?
Koydu 1.a~tagan
turbaybI? i
KoyunlarI bIrakmaml~ ml?
Ciigiiriil~ cetken turbaybt?
ana dogru yakla~mlyor mu?
'Aynal~,yn Kiil-~oro, balam,
"Ah sevgili KiiJ-~oro, oglum,

1905 6apbIcblHaHTbInHeTeHH,6anaM?bansm ,aytlp neteyn, balam?her ~eyi anlatsam ne fayda, oglum,

KaH-qopoHYHKaHhIHaH
Kan~oronun kamnan
Kan-~oro'nun kamndan,
6HP KalUbIKKaHblH6epce~qH,6anaM!- bir ka~.k kamn bersen~i, balam!- bana biT ka~Ik kan ver, oglum!
OIUOHYH
KaHbIHHqeHH!
O~onunkamn i~eyn!
Onun kamm i~eyim!
iqKeHHeHKHHHMeHeneHH!'
i~kennen kiyn men 6Ioyn!'
i~tikten sonra oleyim!"
1910 KaHblKeHAK-an6apcTbIanAbIAeHT,
Kamke~{Ak-albarstl aldl deyt,
Kamkey kIIICI ald.,
KaH-qOpoHY)l(apa TapTbmcanAblAeHT,Kan-~oronucara tartlP saldl deyt, Kan-~oro'yu vurup yaraladl,
KaH-qOpoHYHKaHbIHaTOHAY
AeHT!
Kan-~oronunkanma toydu deyt!
Kan-~oro'nun kamnadoydu!
)KaKlUhl TyyraH 6y CeHTeK
Cak~I tlJugan bu Seytek
Giizel dogan bu Seytek
.
TopKoAaHTanAanKHHrHcTM,
torkodan taldap kiygisti,
ona ipekten bir elbise giydirdl,
1915 )l(OprOAOH
TanAanMHHrHCTH,
corgodon taldap mingisti,
yiiriik atln iistiine bindirdi,
KaHbIKeHAM
anbm KenAM,
Kamke:fdi allp keldi,
Kanlkey'i ald.,
Aj;j-qypeKTYanbIn KenAM.
Ay-~iir4jktu allp keldi.
Ay-~iirok'e gotiirdii.
Y'I KYHaHAaTHM)l(aTTbl.
U~ kiln andatim cattl.
U~ giin orada keyif etti.

SI~METEY

1920

Yq KYHHeH KKHH KeqYPAY,

o~ kfinnonkiyn k~firdfi,

Ke~ KoJI-aTa 6olOHAa,

ken Kol-ata borunda,

ken Tal;lStm oyunda,
andacalkan Er Manas
fiy tikk(:n cerge fiy tikti,
O~-kooy-minen TalastJ
kIymlldiltpay tuttu deyt,Ayagl Talas, ba Taken,

Ke~ TanaCTbIH OlOMa,

aHAa )l(aTKaH 3pMaHac
YH TJ1KKeH)l(epre YH TJ1KTK,
Y q-KOIIJOH-MKHeHTanaCTbI
1925 KbIHMbIJIAaTnaH TYITY AeHT,ASIrbI TaJIac, 6allJ TaIlJKeH,
aKbIM TYlIJyn )l(aTrbI!' AeHT.

aktm tfi:jfip cattJ!' deyt.

26]

u~ giin sonra go~e koyuldu,

geni Kol-ata suyu boyunda,

geniTalasovasmda,
Er Manas'In yaadlgl yelrde
onun ev kurdugu yerde I~Vkurdu,

U~-kooy ile Talas'I

mekantutup
Talas'tan Takent'e
hiikiim siirdii.

,
'

DUZEL TMJ~LER VE NOTLAR

!

Aagldaki boIiimlerde metin tizerinde baZI notlar verilmi, Radloff derlemesi tizerinde Hatto'nun yapml oldugu
dtizeltmeler ile dtizeltmeler konusunda Hatto'dan aynldlglmlz hususlar gosterilmitir.
{
i

1.22 R tiiniiboyt. 43 R ~iitiidey. 44 R mistidey. 67 R solodii. 76 R cene.

86 R atanamm.
Medineni. 99 R kIr ke~ii. 106 R Kopolunu. 1:14R sergetip. 117R Kotyonun.
129 R Kotyo.
Babedin. 131R Kotyo. 136R egine.

88 R
130 R

Notlar: 21 Klslr kadmlar Allah'tan ocuk istemek iirl golgesinde evliya yatan elma agalarlmn altmda YllJvarlamrlar.
29 "yiyip mahvetmek", "yiyip yok etmek", hara almak manasmdadlr.

11.78 R IZlk.
136 R martuulap.
146 R Karufi,
158 R atyaYlm.
167 R Kokrokko.
181 F~Kokrokto.
190 R Karun.
192 R Oyrottu.
210 R eley. 2:~1 R busumar. 243 R arman, kr~. 254 ormon.
250 R uk.
273 R ouustun.
301 R ~abl~l. 302 R togii~ii.
305 R bedeni. 311 R solotiim.
352 R tetigin.
361 R
kilip.
372 R ciyndin.
401 R beriterifi.
402 R kotyom=403.
406 R cilekti.
409 R Kokrtikto.
426
R'un numaralamaslnda biT hata olmall.
428 R J~lykragm. 431 R budan.
432 R topugun.
447 R berg'.
449 R Aylafikls.
451 u~rakan. 470 R tiigolboy.
472 R Tamayaglfi. 474 R Kelifi~e.
478 R agrap. 480
R Kokrokto.
483 R suday.
498 R siiiilosiindoy kerilip.
501 R clttanam.
502 R Buday.
539 R ugun.
548 R Buday.
566 R Buday. 567 R buruksurgan. 575 R kandll. 585 R budandm. 597 R clllusin.
598
R kuuglrun.
603 R taklmm.
606 R Kiindo.
609 R ~akkaru.
614 R i~inde.
622 R erikti.
624 R
Buruksurgan.
625 R kokor=626.
639 R koydu.
640 R martuulap.
644 R Martuulagan.
647 R Buday.
650 R beyt=652.
658 R Buday.
659 R buruksurgan.
664 R beyt=666.
678 R toprak.
681 R ~Ibrata.
683 R cergirete.
684 R beni soyurun.
685 R soyurun.
690 R be.
708 R tom ayagln.
730 R
Buday=734...
735 R ulu. 743 R kefisenip. 74L~R tefisenip. 749 R Mende=753.
759 R cazataym. 769
R AI'atekefi.
772 R tiidiigiifinen.
775 R tom ayaglfi. 785 R eley. 801 R koktii.
816 R aliykeminen.
847 R kefisenip.
848 R tefisenip. 851 R ulukma. 852 R ulukmasl.
856 R nskeste. 873 R b-elyi. 874
R ayuluu dan. 894 R elefi=895.
899 R kokrokto
908 R sorgok. 909 R tergebes. 918 R kefisenip. 919
tefisenip.
926 R ketet, kr~. 954.
934 R Aylafikus.
944 R kisem. 946 R bodosiip. 947 R odtisiip.
954
R degenge. 958 R koriin, kr~. 962 korii.
963 R :Sakalln. 969 R kelifidi.
970 R kon~ok. 977 R ulu=978.
993 R ~I1mannan ~appasam. 1009 R Oor~l.
1010 R ogulu, kr~. 491 R ogolo.
1011 R Kara C;al1ln. 1012
R cuup=1016, 1026, 1028.
1015 R etik.
1023 R Buruksurgan.
1034 R kii~ii ittey, kr~. 496.
1085 R
inine.
1088 R iifi.
1089 R bergin~e, kr~. 1086 IDergen~e. 1093 R ii.
1109 R alakam.
113~:R -minen.
1141 R -minen.
1142 R Kutunaydan.
1143 R KIJulyagan. 1146 R Ak Bolton, kr~. 4. boliim ILi~95. 1147
R Bauke.
1149 R tonum.
1150 R suum Sazam.
1153 R Alamandl lr~l.
1155 R buzulganda.
1158 R
Keneti.
1164 R kmndar.
1167 R Kara Bayr, Kazalat. 1170 R tiiriikey.
1193 R kalna. 119~:R azl bele
(Hatto: Azlbele, koruyucu melek). 1220 R bik zeri. 1237 R Komiiriinii.
1238 R kofikti.
1240 R. suk Baat.
1244 R kartagl.
1247 R coologon.
1250 R turn~uyti.
1266 R kurandar.
1267 oztimo.
1~~68R ayan
(hatto: Ayan, ruh).
1296 R andl. 1324 R tayan. 1326 R kay beren. 1332 R otkiir~ti.
1345 R kandln azis
balasl. 1349 R kay beren. 1353 R kandm aZlSbalasl. 1362 R Kofirooluu aydlfi Koobls.
1373 ]:{ ttizolgon.
1377 = 1379 R ayaru (Ratto: Ayam, ruh). 1392 R ;iCOOSlmn
(?). 1397 R ukuminen.
1411 R Kablrgasl kanclr
buclr kara too.
1412 R karagan ordo tikse bilifil~is.
1426 R koktoloy ~an tirotkon.
1433 R al COOSlnln
klmarbls.
1442 R Namagenge. 1447 R C;atkan. 1448 R C;apa~. 1475 R kum belden=1477.
1478 R kara
ta=1479.
1483 R iteme. 1491 R oziindo.
1~)01R Coloy.
1506 R elteletip.
1527 R saptu.
1532 R
colu tiigoldti.
1533 R kum beIge.
1627 R soziim.
1684 R ukufib'ele.
1703 R kaymatlp.
1705 R
Nar=1709.
1711 Rzeri.
1712 Rokton.
1719ltotktirstin.
1728 Rztifigo.
1731 Rkor.
1712Rkessin.
1749 R Sirek.
1751 R pudayga.
1767 R atlrgl=1794.
1770 Rat.
1783 R tigtirbti.
1814 R urti=1817.
1835 R or'.

264

MANAS DESTANI

1lI. 9 R'un numaraiamsmda hata var.

12 Rat.
15 R keine. 28 R ~unkur~ak ktlamln.
30 R olyo kllam
42 R orustu. 47 R curttu.
56 R Kalar. 60 R celegin. 83 R kara kef.
87 R cetpeyt. 93 R alalu,
l~i
R
cergelep
kelgen...
102
ceke.
106
R
kilron~Uloy.
108
R
ctigtindti.
113
R
kulya.
128
R
kes,kemin
134 R oltyo.
140 R kanYlgama. 152 R toro.
153 It toruuna=158.
166 R bu satlriarl Kokro'ye atj'ediyo .
167 R kofiu...
kafilla;
180 R olttir-albay.
187 R ololgti~o.
190-193 R bu satlriarl Kokro'ye at}'ediYOr.
192 R keine. 203 R solospoy. 221 R bergin. 22:~R edeme=223. 226 R camam. 244 R her. 252 ~
ayaldm. 267 R ne. 274 R sanm. 279 R bodoltip.
290 R koyo! koyo! ve 292 Koyom!
296 R Ac:lbaydl.
298 R Alman Betti.
303 R Dtirstin.
305 R KtindUlrdtin ulu.
321 R cetkerip.
323 R Koyom!
329 R
kottiriip" kr. 328. 337 R efikerip. 359 R sanda kerecle. 376 R Kal~arnm. 402 R tifikilrde.
403 R Kodo.
408 R Elemen.
409 R erin.
427 R zordoysun.
428 R kordoysun, kr. 429 R kllasafi...
4;05 R er
Camblr~m.
436 R bolgomun.
439 R senimiynen.
442 R edem. 446 R tii.
453 R cefiderip.
454 R
kondoriip.
464 R Teciktin.
466 R oruska. 471 R ketifie.
482 R ofigti.
484 R azlk.
492 R ktjkorok.
499 R kebim=500.
502 kasagan. 510 R kam kerge:ymin. 530 R Koyotu.
544 R ulu.
560 R -5<Joruktun.
561 R olyolop.
565 R tistegin.
566 R istegin. 59'~ R senifi. 598 R sumbatman. 613 R ktiyolop.
621
R cerde. 632 R klsm.
633 R ede. 634 R celpingell.
639 Rene.
645 R stiiilop.
691 R -5oruktun. 692
R olyolop, korgondon.
695 R tistedim.
696 R istedim.
701 R ketmen-minen. ~706 R uluma.
709 R
~o~konun kesip. 710 R kanYlgamga. 713 R uluma. 721 R Klrglstm.
733 R atalgan. 737 R aydar. 741
R kiirokti.
751 R ay elifidin.
761 R bufagIn.
71>3R kuldarma.
771 R ulu.
773 R allptln.
774 R
kllamm.
775 R ulu.
777 R corolor.
786 R ~lfiglrduu.
807 R en.
826 R uluma.
828 R cas;agamn.
832 R kelin.
852 R erine~i. 855 R clrtmp.
859 R ttittikton.
893 R olyo ceserin. 896 R bakasln. 897
R tlttl.
900 orustan. 901 padla maa. 903 R klslll.berbes.
928 R ciydi.
929 R kelgen.
930 R kergin.
931 R ulum.
940 R dep.
949 R Megdi.
951 R bacl, kr. 925; 957.
963 R olyo=965.
964 R IKelinen.
972 R ~lkanp.
974 R bar~an=978. 976 R bulun. '~79R buzufiar. 992 R oy=1028.
993 R kelgin.
997
R siyrdi.
1001 R kelbebi.
1003 R Aygkamnday.
1005 R bololu.
1016 R Bos-adlr bolpofidu toom.
1027
R aldlnar.
1041 R dtirmottti.
1042 R ama. 1046 R baylaltp.
1056 R mmm.
1067 R tlttl.
1071 R
Barekeldey.
1072 R malr. 1077 R koryundu. 1081 R kelgende. 1097 R kllaytlp.
1100 R almp. 1115
R aldmda a~ka.
1123 R ctiriiriip.
1127 R keldi=1128; 1129; 1148.
1128 R celpidegen.
1131 R ogtin.
1136 R osuna.
1150 R nemeni.
1151 R sllgan.
1160 R kelifier.
1166 R kandl.
1188 R klynadan.
1194 R kizi=1203.
1196 R caan.
1210..., 1212... ayn hirer satlr oiabilir.
1224 R togo~ti.
1229 R
cerinden.
1236 R kogtim kerip.
1237 R par~a. 1238 R taglllp.
1239 R uppaga.
1253 R Aytlcamday.
1268 R ipirip.
ceydi.
1292 R ootkon.
1299 F~or.
1308 Rata.
1330 R baltlr ak.
134li R Sari
keredey.
1348 ulu.
1363 R eken=1364.
1369 R sa.
1370 R ciyrme, kr. 1420 ciyrma=1422.
1376 R
dooll=1378; 1380. 2386 R akmp(?).
1391 R borci.
1405 R dtinoogo.
1408 R Dofi ulu kart.
1410 R
~iyrdi.
~m.
1411 R ulu.
1417 R ~ayndl.
1448 R celbigey.
1452 R ok ~lrka atalbas.
14fi5 R eli.
1458 R Seyit.
1479 R Kara Alaman, Koy Teyik.
1483 R korbolorun.
1488 R eyesin.
1492 R stiiiloii-kii.
1493 R atkaslp=1495.
1514 R olyodop.
1521 R olyo.
1532 R siiUloso=1534.
1549 R keliner.
1557 R
~a~m.
1558 R ~araYlfi, kr. 1555.
1562 R ka~sa.
1567 R ~lfikl=1569.
eyem.
1568 R ~ifigf:I=1570.
eykam.
1576 R siiillogon.
1580 R tefidisine. 1589 R celerden.
1595 R eyekem. 1601 R iiytit.
1609 R
kllaytlp.
1619 R tobosti.
1621 R ~a~lm.
1622 R Alman Betti ~mlm.
1629 R ekendey.
1645 R
stiillogon. R'un numaraiamasmda hata var 1656 R bulu.
1659 R takka.
1682 R Kok~okos-minen Kamaii
Kos.
1683 R uru.
1690 R U~.
1691 R Uker~ini 11. 1698 R tizil i~ip.
1702 R Serik.
1705 Sljlogonii.
1706 R ~ilin.
1713 R Seyt. 1721 R Dilrstin.
17~10R susaganda. 1737 R Serik.
1744 R ulu.
1745 R
kirse.
1748 R Kldayga.
1750 R kanYlgaga. 1752 R Ofikogor.
1753 R Kal~arga. 1754 R elek.
1755 R
Urgonko.
1760 R oruska. 1763 R Kal~ardm. 1767 R Teyiktin.
1770 R koygon.
1786 R bulkLl. 1792
R saraylan.
1802 R tiki.
1805 R otktirboy.
181.2 R stiillogon.
1814 R toro.
1818 R ceren.
1844 R
Tugandl.
kottirgiin.
1845 R bokttirgtin.
1849 Ft ttin.
1850 R ttindtikton.
1851 R Mamas.
1852 R
em~ikten.
1855 R Dolot.
1856 R kekiriktey.
1864 R Soorun~u. Dall~l.
1866 R ulufinun.
1870 R
por~uk attlfi.
1875 R oriidon.
1878 R al~asln.
1884 R Conoyl'.
1885 R Kaybattuu.
1899 R ulun.
1904 R clrgayll.
1905 R bolyokon.
1911 R UIUnll. 1935 R baydagan. 1961 R bilgesis=1963.
1962 R
bann= 1964. 1963 R harm.
1969 R stiillogon. 1976 R aytkamndl, kr. 1999 R aytkammda.
1978 R d~n~~.
1983 R stiillogon.
1987 R kooniino.
1989 R Berik.eldi.
1995 R clrgak.
2022 R tugan. 2023 R kuytu.
2025 R tigolso.
2026 R bergen.
2035 R sart=2039.
2036 R diyban~lllk.
2040 R Dolot.
20~ 1 R
kekiriktey.
2045 R ttindtikton.
2085 R ~umkar. 2092 R Ilalldl.

2047 R kuray.
2057 R -5aunktln.
2068 R kartay.
2075.R kablrgasl.
2100 R ku. 210:~R klbugan.
2107 R beriteni. 2111 R ezm. 2126 R

kurkuldatm.
2128 R cemi=2141.
2129 R ku.
2134 R kabugasl. , 2141 R cebesiii.
2143 R ~u~~~r.
2148 R ttin.
2149 R ttindtikton.
2150 R celbigey.
2154 R Kamkeydin. JI55 R kuray.
2161 R ~olo~.
2162 R kekiriktey.
2166 R emdi. 2172 R toboydoy.
2175 R Dolot.
2176R kekiriktey.
21841~ teptedl.
2191 R klyan.
2192 R ~umkann.
2195 R Cono:fl'.
2206 R kaka.
2207 birildep.
2208 8. atak;mi
2219 R koltoy.
2229 R kosti.
2235 R Dolot.
2246 R terbendey.
2247 R tefiistey.
225

DUZELTMELER VE NOTLAR

265

~umkar=2259. 2262 R kelsefi~i. 2267 R ~umkan. 2271 R Dolot.

2280 R ~umkar=2288. 2291 R aymp.
2319 R afitar=2324.
2323 R Kartay.
2325 R toro.
2326 R torul.
2332 R ~umkar.
2346 R ~umkar.
2366 R Ayu Bay.
2367 R Ipabayt. 2402 R ulu=2407; 2417.
2409 R maktangan.
2419 R Ikolpiiliip.
2429 R Manastm. 2430 R ul. 2435 R susap. 24'~2 R ozondii.
2444 R Maydamda.
2448 R tipti.
2449
R taktasm. 2453 R arblym.
2456 R ayatl, kiirsii, Imanda. 2457 R Manastln. 2460 R ~umkar=2474; 2492.
2483 R Manastl bolok.
2484 R bermetken. 2486 R collip.
2488 R Tortosiin.
2490 R Koyom.
250] R
ulu.
2517 R Atakefi.
2523 R angan.
2525 R ulu.
2528 R ul=2530.
2533 R sunun.
25;,5 R ulu.
2539 R ~orofiun.
2543 R nemeni=2544...
2560 R tu.
2583 R ~umkann.
2587 R Mendilinin.
2592 R
kiretpegen. 2594 R tiyetpegen. 2605 R kordogii.
2610 R ~a~m. 2614 R ulu. 2620 R delberip. 2623 R
iistiino.
2625 R kotiirdii.
2631 R a. 2632 R kar.i Kandl. 2653 R doboldoy.
2658-2665 R suga. 2661
R Ayu Bay. 2676 R ManastI 'kosko il!' dedi (sprach ~uManas er). 2681 cutup tur! 2682 R tutup tUft

i{

:1
12

R
fl
R
n.
)7

n.
n.
;,>7

27
R
15

in.
ill.

R
IY.
arl

,R
)R

61i.

kii.
7R

70.
JR

"R
,nil.

5R
5R
792
!i,R

2R
'() R

,tun.
,2 R
Inkt.
Iytil.
~I R

~ast.
26R

,kar.

'016t.

IV. 33 R donondon ba~. 36 R soyom=37; 38. 38 F~ba~ln. 40 R tokoylu.

41 R bata~l. 66 R aYIJ, krj. 5.
boliim 975.
67 R belestey. 77 R erke. 79 R bal:asl. 86 R kenyesi. 90 R mindesi.
99 R Alpay-imet.
109 R Akpay Mamet.
116 R kok doboniin.
120 R Kiin-tumu~.
123 R Kara-doo.
119 R Koyon.
129 R
Koyon.
132 R Erge~. it.
137 R karun. 142 R (~gine. 144 R orustun.
152 R klZII.
164 R Tootefi~ir.
167 R MIs-Bur~ak.
188 R cerden. 189 R cerde. 192 R ~ibi kentke. 194 R
Kara bura.
198 R V~; a~amln.
199 R Su-samlrg~l. 213 R Koora-kottu.
215 R Ak-cak-oydu.
217 R
kiizofiiin.
228 R Tuuluktan.
230 R Baktl-kuray, kr),. 889 R Baktl-kuuray.
239 R cayda. 247 R toy. 261
R ado.
271 R kayratarup.
285 R Cayma Kokiil ca~ uul.
290 R slrklrap.
298 R tigendey.
305 R
kuygaka. 313 R kordiifibo.
315 R Cayma Kokiil c:a~uul. 325 R korii~iip.
336 R odura.
339 R Erten.
343 R ak kulaga.
357 R Kargarday. 358 R Kara tologiim.
360 R Tiirsiin Taylak ~uutum.
362 R Kaman,
Coypur, ~uutum.
363 R U~iin, Umot, caysafi eki uul.
365 R Kok.
368 R klrktlfi; Klrglldlm.
369 R
minen.
372 R bos uul.
375 R ka~lbak.
376 R ormogiin.
383 R Nanmdl.
384 R iistiindo.
389 R
tiirkogo=404.
402 R cetiletip.
407 R ak bol~ofidu.
409 kerbi~tetip.
410 R Togoroton.
411 I~ aratlp.
431 R ala~l.
438 R kar~a. 439 R AbIla Cafiglr (?) Kan Koyom.
445 R tuun.
451 R Miindii.
459 R
kiinko.
461 R Koyomo. 463 R egine. 465 R iiytiigiindoy.
476 R casagan. 480 R Cayma Kokiil ca~ uul.
481 R kllalap.
483 R klstl.
506 R ciyndin.
509 R eldin oziin.
522 R caydan.
532 R ciyndi.
539 R
ciyndi.
540 Ak korgon kenttin.
547 R aytasar. 54.8R seninn. 558 RattI.
561 R ak albars. 5t4 R altl
~er.
570 R agl~tl.
571 R tiibosiin.
574 R ak alb~lrs. 579 R coryufi.
586 R ciyndi vb. 590 R keresi.
610 ~alblr.
621 R u~. 647 R sumbatuu. 651 R Eiberegen. 669 R kalkan too.
670 R oron too.
673 R
suksalgan. 676 R Colonii~. 682 R a~ buudan. 68.~R emesi. 688 R diilo.
722 R coor ker. 728 R bos
bienin.
729 R tor'ayglr.
732 R kar'ayglrdlii.
733)~ kart. 734 R coor. 735 R corgo. 738 R daii-minen.
739 R mustaka. 750 R Isslk koldii.
751 R Tamgalll.
787 R Manl-kerdi=788; 822 vb. 791 R kok ta1?ln.
799 R as Klrgls.
801 R Bay Kazak. 802 R tii~iigiin(j.
837 akkulaga.
846 R Aleiiko.
859 R el~irl. 865
R it i~pestin ala kol.
877 R Ak Kulaga.
886 R all=901.
894 R kazan baktay.
911 R <;ayan. 915 R
a~llarup.
921 R ~aklruu~a.
928 R kuu kempir.
~141R baydln.
943 R tiigoroto.
944 R Cer.
945 R
Kazatar=950.
949 R bogonu. 953 R caslna. 956 R mal.
958 R Kazatar.
960 R alasln.
962 R aiasi.
988 R toloy.
991 R ~a~kl, krj. 994 ~a~kl 1015 R Too-teii~erimen.
1023 R canis=1027.
1032 R BarlkBalak~an.
1035 R mindesi.
1038-1040 R bu konujmaYI I 038 'de bitiriyor.
1052 R Klzll-Ba~ Oogan.
1053
R erkeyip.
1057 R Alp-Aymet.
1071 cek otiik.
1.073 R ak bul~uiidun.
1080 R keresi.
1122 F~orton.
1137RA~atklsm.
1142 Rdandalga.
1172RtlrmaEma.
1190Rkabakatar.
1202 R kamaldan.
1203R
alasman.
1204 R alasln.
1216 R ozii.
1243 R ciiriikmiin.
R bu konujmaYI I 245'te bitiriyor.
1298 R
Oogarun. Bu satlr eklenti duruyor.
1305 R otkiiriip.
1306 R koloiikiigo.
1313 R sanga. 1318 R elr nazar.
1325 R altaragm.
1337 R calmda.
1349 R imla je,~li hep Oroiigo. ..1383 R a~ buudaru=1394.
1393 R
betifie.
1407 R peni.
1408 R sIr tenistin.
1409 R tirilip.
1421 R Okom.
1423 R Slrdayraga.
1429 R
surgulap.
1434 R car Masarga.
1444 R Car Masarj~a. 1447 R Koyga~ka.
1448 R Sapka~ka.
1455 R
ala~tagan.
1456 R manastagan.
1458 R kergil~ek.
1466 R Bank Balak~an.
1479 R kudasl.
1485 R
Muratlm.
1487 R Ecemden. Cenim.
1496 R Kofil~ooll. 1498 R Coorun~u.
1500 R ~uutum.
1522 R
~a~pay. 1526 R batlraya. 1538 R buudanda (veya bulldan-da?). 1542 R Koy ka~kasln. ~ogultur.
1550 R
kuragan.
1555 R klSlk, krj. 1564 klzlk.
1574 R tiiru~iip.
1587 R colu.
1592 R togoroto.
1603 !:{ eldi.i.
1607 R cotkordii, krj. 1582. 1619 R altl baydln aralda, krj. 1663 R Altl baydln araanda; 4.
boliim232 ar,llga.
1622 R eli.
1631 R Nargl.
1649 R ~etine.
1651 1~anda.
1653 R Abllay .Caiiglr Kan Kocon.
1656 R
Koiirooluu.
1661 R Kol-ata.
1708 R karoo~lk tlr kul.
1718 R ceginde= 1734; 1743.
1732 R <;alglnga.
1737 R tiigorotto.
1738 R aratlp=1739.
1746 R orungall.
1748 R ceri.
1749 R tiyyeli.
1762 F~or~o.
1770 R saa. 1772 R ulu klSI VI bike.
1775 R berirmin, kr,\".1813; 1815; 1818; 1821.
1781 R uball kerlm.
1782 R koriin tiir.
1787 R catino 1791 R kara~aru. 180I R kiin~o.
1803 R topo, kr~. 1726 topu 1808 R
keptin ilibeyt.
1813 R baslrmln.
1815 R <;elkakte, cetirmin.
1818 R cetirmin.
1821 R baslrmln.
1~26
R Kooplnl.
1832 R alklndan.
1841 R ki.ini.i. 1851 ~~ka~kaytlrar. 1860 R koyrottuu.
1896 R Kandlragln.

1'

266

;.

MANAS VESTANI
1928 R
~012R

2:068R
t:IO9 R
2133
t:189 R

OUZELTh![ELERVE NOTLAR

267

var. 2086Rsiilo~ii.
2092 R akara. 2106Rka.\pttr.
2107 Rkabtrgandan.
2113 Rdeyt=2115.
2118R
iefiden.
2124 R suo 2144 R ciydim=2146.
2145 R soguu bolgiin mon, kr. 4.
boliim2144"
2157 R
uytugunday.
2169 R koynufia.
2170 R ke~ke bein.
2184 R Ktran.
2196 R koy-kakamn.
2197 R
kozot.
2202 R Egine.
2217 R dalaga.
2236 R ~irine.
2238 R saralamn.
2259 R sudan.
2271 R
koykulap.
2277 R tu.
2288 R cortorunun.
2300 R bem;:=2301-2304.
2306 R ctrktn.
2318 R
Manastikin=232 I. 2319 R oziinniikiin.
2348 R ~oop. 2359 R Orko~o. 2364 R ebesin. erkeyl:ip. 2365
R arketey.
2373 R miner.
2382 R kalgalt.
:Z398 R cerde.
2399 R urutii.
2410 R kula.
2446 R
Mekese.
2448 R siyndi.
2456 R astlnda. 2451 R er nasar. 2468 R Efigenesi. 2478 R coror.
2480 R
ar~iyt.
2494 R torgoydu. 2496 R toronii oltorot. 2500 R ker. 2538 R ktynalda. 2540 R korbo~~ondii.

,R
~R
{R
JR

133
JR

50
,all.

me.

2R

1ay.

\08.
392
3R
tun.

ruk.
i5 R
)5 R
\9 R

662
kayo

\dey.
781
04 R

852
896
,43 R

52 R
agan.
gilet.
120R
>45R

"Inar.
124 R

11inen

\204
248 R
308 R

337 R
;ppey.
R suo

aman.
I R be.
522 R

\537 R

1erekti.
\572
\600
168\ R
R sen.
1763

1851
i kerim.

1973R
2004
a

VI. 13 R atandann. 22 R korolok=23.

26 R koslinntim.
27 R caga. 31 R kemen. 32 R Alaamdan=45.
60 R astlnda. 65 R kuyruk, 66 calln.
76 R oztirnJo. 99 R Manastm.
109 R suga. 110 R tiyyemin aynl
,vekilde 125-127.
112 R sibeymin.
115 R -5oruktun= 119; 129 vb. 122 R akllmen.
131 R ererkeyt.
148
R suga.
158 R ttigan.
164 R kakaraglp.
17~iR kebes(?). 212 R beyik.
214 R cetk~n~e.
243 R
Unktir.
248 R kursakta.
250 R bilekti.
251 R. baybiyce.
273 R her, kr{. 315.
280 R Oktil.
284 R
calbann.
287 R alaamdan. 299 R kursakta=346. ,301 R bilekti.
321 R Oktil.
324 R Bakaydln.
328
Sulpu-kordun.
329 R toogo.
333 R etegin.
3.49Ram.
329 R <;akal.
364 R kaka.
374 R suday.
382 R urdap.
404 R kursakta.
406 R oztino.
417 R anda=418.
431 Raman.
433 R kortinobo ve
arkasmdan soru ifareti.
453 R malakaka (?).
'~84 R coruk~u.
492 R kork'.
495 R ulunday.
496 R
tuylangan.
497 R erkeygen.
511 R alaamdan. :514R ~amglraglm.
519 R Ozti-bekten.
523 R kursakta.
531 R kortitip. 570 R een. 574 R bem=575-57i'.
586 R beinde: camda feklinde mi okunmall?
599 R
atasm. 600 R -5irkim.
601 R kii.
612 R coyti.
623 R ~o~oktoy=625; 628.
637 R Kara bay.
638 R
tiytino.
639 R <;o~oktoy.
666 R dolo=667-669.
682 R bortko.
691 R kursakta.
713 R Sulpukordm=730.
716 R samano 717 R kete~in=718. 729 R talastm i~inde. 748 R dolonus. 749 kete~in=750
750 R belekke.
756 R ~ar=759. 765 R anmga. 789 R sti1otti. 793 R ~o~ok=805. 818 R ta. 827 R
i~neymin.
831 R Kosti. 843 R eke. 862 R kursakta. 869 R ken. 925 R ak. 926 R ezen. 9;\4 R cera.
941 R er aldma.
957 R <;tidtin.
968 R oztinnon.
970 R kursakta.
981 R tu=983.
1014 R telki (?).
1034 R Su1pu-kordun. 1036 R keyrip.
1054 R tibc:ym.
VII. 14 R Kiirofikoy.
15 R ~orom anI.
18 R Ku.
22 R ku. 25 R sulap. 28 R ak bor~lkka.
30 R kok
bor~lkka.
41 R sanablstl.
42 R corgonu cargo.
53 R Baltar.
58 R -minen.
59 R ~lb'agaC;;l. 77 R
sularga. 86 R kllkaytlp.
97 R atammn.
109 R 1~lrgln, c;;alkanm.
119 R buulutkan.
122 Tala~;tl. 130
R akll.
134 R astlna. 215 R ~e~ dobodoy. 230 It cam. ~34 R eresi. 249 R bererinde. 265 R klgllayn.
271 R klsln Ay ~orok (daima ~orok ,fekliyle gefiyor).
276 R keretigi. 321 R berese. 324 R kii~iibiittoy=340
333 R Aklnga.
3~6 R moynuna.
370 R tutkuy,:!an tikkeli.
371 R tuulga.
372 R kablrga.
383 R
aykmnan.
385 R Umotoy=392
391 R san ala. :395R suo 407 R erikti.
408 R boylop.
414 R sanda.
424 R kIlo 431 R birikisis.
443 R kotiiriip.
45:3 R koluluu.
471 R sanda ala. 478 R sanda. 480 R
uyktagan.
489 R berbeyt bile, saru i,vareri yak. 4~15R san ala~= 512; 521; 558. 496 R cas'oosln.
501 R
kiiybogoy (kiril harfiyle).504 R esitke ~e~em. 513 R beri.
515 R lay buurulday.
522 R aramay;
526 R
toromo.
548 R iiydo.
571 R kayagl. 575 R semirgeml. 578 R kiind6n=626
588 R Umiit6y= :595; 599.
589 R kara dob61 car moyun. 608 R lay buurulu. (i35 R su= 637 639 R ~Igmgln.
648 R kuualgan. 652
R surdurgan. 660 R u~iina. 661 R iiybondii.
662 R bay bolot. 664 R ca k6~6rgo. 665 R cibe. 666 on.
668 R solbop.
668/669 R a11~lp/torom. 678 R san a1a~=680. 681 R soonsln' kr,f. 741.
692 R bolup.
697 R Umiitoy.
700 aY~ln. 701 R san a1a~=714;725. 712R arkagl caman kuruldu.
713 R Umiit6y=727;
767.
716 R kuru1du.
720 R suo 721 R cadak.
729 R tartap.
732 R Kara dobo1 car moyn.
739 R
tursumbu?
745 R serbeyim.
760 R ciydi.
782 R tlnlktln.
785 R Umiitoyg6.
786 Umiitoy.
790 R
desem. 791 R Igan.
805 R Um6toyg6.
806 R Um6t6y=809 807 R a~lp. 834 R Umotoy.
837 R ~on.
838 Ran.
853 R Um6toy.
859 Ratti.
867 R karandln.
868 R ~Imbadana. 874 R Um6t6y.
888 R
terek. 893 ~aklrdlk.
896 R kofigop.908 R o~una. 921 R aklnln.
922 R k6kiir.
925 R Atannln.
940 R
zar.
944 R kiyn~i.
946 R san ala~. 961 R Aklmi1. 971 R bogu. 996 R barsag~l. 1004 R ~Ii\glr iiniin
caspadl.
1005 R baspadl.
1013 R astlnmn.
1015 R mec;;in. 1017 R bos.
1024 R cakaysln.
1030 R
b6rogiin= 1032.
1039 R me~inge.
1050 R b6r6gun.
1055 R klzil klya san ta~ka. 1059 R san ala~= 1064.
1065 R c;;okc;;ogultup~ogul tur.
1072 R tonup=107L~
1086 R siimbiiI6=1111.
1106 R ta~tan.
1113 R
betinen: n? kr,f. 1090 betime.
1117 R kuyrugun.
1120 R tederi.
1111 R siimb616.
1122 R ~~uyrugu.
1132 R efike~ti, kr{. 684.
1133 R eki.
kr,f. 685.
1162 R ber~i.
1172 R kutulumnu.
1173 Ft t6rom.
1175 R ~orom.
1128 R Ulu Bastin.
1234 R ciyrendey.
1238 R koylu maldln.
1243 R bar.
1266 R
ukkanda
1268 R cer. 1270 R dep. 1272 R san ala~=1281; 1310. 1275 R Cetigerdin.
1291 R suo 1295
R kelip.
1298 R Aklnln.
1300 R keretigi.
1324 F~Ondur suo 1326 R k6tur6yn.
1358 R 6rtodii,.
1359
R iiyiin6= 1364. 1368 R AY~lnl.
1369 R sanala~. 1387 R ciydi.
1394 R suo 1396 R k6tiirup.
1397 R

268

MANAS DESTANI

Akmm=1400 1416R ciylat.

1418R susu. 1422R Aklmn=1438 1478R ku.
1783 R korkonullan.
1518Rodon. 1524Rtudu. 1545Rine. 1546Roro.
1547Rbiiro.
1556Rotumdu,krj. 1411; 1661.
1580R suday. 1596R baytaldi, krj. 1708. 1606R estin: n? 1622R lIap boori koodii. 1624inc. 11)33
R ertegin. 1634R bilegi.
1638R eresi. 1666R ciybegeni. 1674R adalip, ciydi.
1675R cabik.ay.
1690R inc. 1691R oro. 1700R tartm. 1722R togondii. 1738R ku~aktan. 1770R suday. 1789R
ayalsis. 1794R'mn nuraralamsmdahata var. 1821R kartagi. 1869R batirm. 1876R toyuptur. 187.&R
Kazi bala ('Richer-Sohne'). 1879R kordu. 1891R caylip. 1914R torkundan. 1915R corgodon.

A
A
A

A
AI

iNDEKSLER

6ZEL isiMLER iNDEKSi

Abeke

(kahraman)VI: 40, 89, 97,122,133,151,

158, 161, 165, 219, 235, 288, 292, 363, 370,

513, 672, 765, 788, 849, 856, 877, 891, 896,
899,935,985, 1030, 1045..., 1061, 1071
Abllay (kahraman) IV: 439, 1653
A~-buudan (at) IV: 682, 1383, 1394, 1424, 1437,
1528, 1534, 1538, 1545, 1548, 1862, 1880,
1890..., 1894
A~lk (kahraman) V: 1472
Adam (Adem) I: 126
Agalday (kahraman) V: 455, 716, 756, 874
AgI~
(kahraman) II: 596; III: 403, 530; IV: 86,
570, 722

Aclbay

(kahraman)II: 1156, 1182, 1186, 1195,

1212, 1300..., 1309..., 1329, 1356, 1358..., 1365,

1367..., 1375, 1613, 1617, 1628, 1647; III: 62,

296,354,1015,1024,1254,1456,1469,1492,
1708, 1788, 1863, 1896, 1970, 2343, 2366, 2661;

IV: 366, 1467, 1474, 1482, 1629, 1655; V:

1505,2036; VII: 185, 1247, 1888
Ak-albars (klll~) IV: 561, 574, 581, 1263,2074; V:
2524; VI: 884; VII: 1910
Ak-balta
(kahraman) II: 1146; IV: 1495; V: 291;
VII: 53
Ak-baiikll
(at) V: 1161
Ak-bor~uk
(at) III: 1870, 2256, 2264, 2330; VII:

28
Ak-bul~ui'i (at) IV: 407, 1073, 1299, 1321
Ak-erk~
(kadm kahraman) II: 503, 529, 549, 553,

567,569,586,594,616,618,624,632,648,
659, 746, 760, 854, 1012, 1017, 1023, 1040,
1044, 1059, 1100, 1124, 1126
Akllay I Nakllay
(kadln kahraman) III: 560, 691,
2057; V: 6, 148,209,261,485,551;
VI: 116...,
119, 129, 153, 156, 167, 186, 194
Akln-kan
(kahraman) VII: 271, 278, 288..., 303...,
315,318, 333, 335,452,467,921,
1298, 1397,
1400, 1422. 1438, 1479
Ak-kan (Rus <" hkz. Ak-padl~a) III: 1057, 1782
Ak-kam~ (kadlll t 'i,llilan) V: 2025
Ak-kelte
(tiifek) IV: 212(): \'11: 1085, 1110, 1149
Ak-klyaz (kahraman) II: -1,,2. 735, 740, 828
Ak-kula
(at) II: 36
1~llJ. 1221, 1223, 1226,
1314, 1476, 1550, 1712
1718, 1746, 1834.
1837, 1837, 1843...; III: 20.41,79,81,87,
117.
194, 259, 336, 388, 5-1"\, 015. 735, 848, 852,
1056, 1062,2013,2070, 2()7X. 2082, 2158, 2189,

2252,2258,2266,2273,2285,2314,
1333,2344,
2354, 2458, 2470, 2473, 2492, 2581, ~:669; IV:
343, 384, 400, 428, 430, 678, 837, j~77, 891,
1427,1432,1436,1442,1457,
1479, 1492, 1518,
1524, 1531, 1533, 1540, 1595, 1990; V:41, 69,
71,74,97,
111, 171, 174, 176, 281, :~86, 378,
620,680,945,970,
872,974, 1075, 1077, 1165,
1367, 1467, 1738, 1756,2075,2079,2174,2258,
2361, 2504; VI: 1, 915, 938
Ak-kiibO (bkz. Akolpok)
Ak-olpok
(zlrh) II: 1235..., 1281, 1364, 1724; III:
80, 82, 88, 195, 2190, 2582; IV: 1767; V: 275,
1348,2071; VI: 676, 697,702,905
Ak-padl~a (Rus <;an, bkz. Ak-kan) III: 8:, II, 13,
16, 39, 58, 109, 111, 114, 118, 284, ~,72, 374,
377, 386, 394, 465, 469, 472, 474, 477, 479,
481,485,503,505,509,511,541,546,551,
608, 732, 734, 736, 896, 898, 901, 917, 958,
1018, 1060, 1064, 1066, 1070, 1107, 12~~7,1250,
1415.1769,2564,2667,2670,2677...,2(i83
Akpay-mamet
(kahraman, kr~. Alpay-mamet) IV:
109
Ak-saykal (kadm kahraman) IV: 1779, 1805, 1840,
1852, 1855...,2166
Ak-~umkar
(sungur) II: 1317, 1319..., 1317.
1339...; III: 2085, 2143, 2192, 225:" 2267.
2280, 2288, 2332, 2346, 2460, 2474, 2492, 2583
Ak-taygan (kopek) II: 1316, 1324..., 1336, 1347...;

III: 2093, 2168, 2254, 2260, 2268, 2282, 2291,

2320,2334,2347,2459,2475
Ak-tinke (han~er) III: 1316, 1318; VI: 104:~
Ak-tulpar (at) VI: 674, 696, 70 I, 923
Albay (kahraman) III: 1724
AIda (Allah) II: 111; III: 281, 731; V: 72c), 1149,
1198, 1435, 1438; VII: 198
Almambet (kahraman) II: 9, 16, 63, 67, 77" 82, 90,
115,138, 147, 154, 163, 165..., 178...,201,204,
206, 209, 226, 241, 244, 264, 268, 2i'4, 278,
283, 307, 336, 345, 350, 356, 374, 38,5, 389.
406, 417, 429, 453, 455, 486. 545, 551, 560.
578, 588, 628, 641, 654, 673..., 696, 6~18,711.
720...,747,758,765,767...,796,807.8111,821,
824,835,857,862,865,867,869,927...,955...,
976,984,987,994,999,
1003, 1006, 1021, 1()42.
1052, 1056, 1058, 1071..., 1094, 1106. 1108.
.1114,1116,1120,1122,1127.1129,138~7,1513,
1539,1552,1577,1585,1603,
1609. 161:~, 1621.

~
~

270

MANAS DESTANI

1638, 1646, 1649, 1663, 1683, 1686, 1689, 1698,

1704, 1707, 1722, 1725, 1735, 1738, 1743, 1755,
1761, 1773, 1788, 1791, 1812, 1833, 1849, 1857,
1861; ill: 63, 135,298,357,360,417,419; 426,
456,1013,1023,1345,1456,1469,1489,1542,
1547...,1559...,1578,1612,1622,1625...,1711,
1787, 1814..., 1862, 1893, 1957, 1972, 1983,
2341, 2366, 2527, 2663; IV: 278..., 292, 364,
469,1369,1378,1398,1415,1477,1517,1572,
1582, 1586, 1592, 1599, 1607, 1731,2069,2097,
2114,2173; V: 287, 295, 302,316,320,392,
397, 402..., 424, 460, 480, 524, 460, 480, 524,
609, 649, 654, 663, 669, 671., 683, 695..., 775,
794, 840,901, 905, 907, 915, 1057, 1059, 1074,
1108, 1250..., 1287, 1290, 1304, 1306, 1317,
1326, 1391, 1396, 1401, 1410, 1416, 1509, 1583,
1698, 1706, 1721, 1727, 1743, 1746, 1755, 1770,
1785, 1791, 1832, 18431858, 1881, 1888...,
1893, 1898, 1929, 1958, 1986, 1995,2044,2066,
2077,2080,2087,2089,2102,2105,2180,2190,
2208..., 2223, 2228, 2233, 2275, 2352, 2357,
2367; Vll: 112, 187, 1249, 1884
Alooke (kahraman)IV: 846
Alpay-mamet (kahraman,kr. Akpay-mamet,Baymamat)IV: 99, 1057
Alp-borti (kahraman)IV: 1019
Altmay (kadm kahraman)ill: 1488,1551,1605;V:
1825, 1875, 1931, 1942, 2002, 2005..., 2029,
2043,2090,2138,2276,2476,2482...,2521
Alt1nay (huri) ill: 2117, 2187
Alt1n-me~it (hayvanlannbaglandlgldirek) V: 1328
Afigl~al (kahraman)IV: 1779,1852,2166
Atallk
(kadm kahraman) V: 8, 146, 481, 2096,
2098,2112
Ay-~tirok (kadln kahraman)Vll: 271, 278, 281,
290, 315, 318, 325, 327..., 330, 337..., 344, 452,
467,875,877,921,923,961,965,975,979,
1298, 1305, 1367, 1397, 1400, 1422, 1431...,
1438,1468,1482,1484,1519,1524,1544,1555,
1608..., 1628, 1689,1714..., 1726, 1747, 1917
Aydar-kan
(kahraman) I: 10; ll: 24, 176, 438,
447..., 512, 713, 768..., 932, 936; IV: 137,
1632...
AYlp-kan (kahraman)ill: 1487,1552,1627,1637
Ay-kan (kahraman)V: 161.438, 700, 851, 923,
1543, 1646, 1656, 1678, 1798, 1800, 1825,1875,
2023, 2090, 2276,2521
Ay-koco (dervi)VII: 1492, 1500...,1511
Ayu-kem (kahraman)ill: 532
Baabedin (evliya) I: 130
Bagdl-doo1ot (aym zamanda:~akan, ~lyn~I, ~Iyrdlbay) 1lI: 367, 639, 1855,2040,2049,2068,
2161,2175,2235,2271,2323,2370,2405,2518,
2568,2585,2590,2600,2603,2617,2622,2641,
2649; V: 510, 736, 740, 762; VI: 191, 204, 210,
230,257,319,421,427,441,446,457
Bagl (kahraman)IV: 113
Bakay-kan (kahraman) I: 82, 144; II: 1145; III:
1842, 1943, 1968, 1981, 1986..., 1992, 1997,

2380,2389,2399,2402,2407,2411,2417,2461,
2501,2504,2507,2511,2525,2553,2633,2657,
2659; V: 1153, 1156, 1158, 1162, 1164; VI: 29,
42..., 46, 324, 330, 335, 338..., 343..., 333, 360,
375, 378, 412, 715..., 718, 720..., 731, 733,
752..., 760, 763, 784, 798, 843, 845, 854, 866,
871, 880..., 883, 885, 902, 918, 924, 921 , 958 ,

962...

Balbay (kahraman) III: 306, 2536

Bay
(kahraman) I: 82, 144; II: 1145; III: 1842
1911, 1977,2407, 2417, 2501, 2525, 26:,3; V;
1153, 1157...; VI: 29, 46, 324, 335, 36Q, 375,
715,731,753,771,784,854,871,
880, 92~
Bay-bolot (klll~) VII: 662
Bay-mamat
(kahraman) III: 356 (kr. .t~lpaymallet)
Bay-tobot (bek~i kopegi) V: 1023...
Bilerik (kahraman) IV: 1023, 1027
Bok-murun
(kahraman) IV: 5, 53, 175, 18), 252,
268, 284, 393, 479, 485, 492, 508, 601, 773,
778, 809.. 812, 817..., 926, 914, 976, 981; 1260,
1263, 1342, 1869
Bolot
(kahraman, Ak-balta'mn ogu) IV: 14~)5; V:
291
Bolot
(kahraman, Color-kao'In oglu, bkz. I)kiimbolot)
Boo-bek (kahraman) III: 532
Booke ~:kahraman)II: 1147
Boz-bee (ktsrak) IV: 728
Boz-uul
(kahraman, ~oban) II: 1462; IV: 3,'72;V:
1512
Boz-uul (yabancl kahraman) IV: 126
Borbolciin (kahraman) V: 452, 712, 754, 871~ 1276
Borii (kahraman) IV: 1491; V: 1466; VII: 51:5
Borii~ii
IV: I: 1491;
Boyiin-kan(kahraman)
(kahraman)
1, 2 V: 1466; VII~ ' 55
Buuday-bek

(kadm kahraman) II: 502, 52B, 548,

566,647,658,739,751
Biirkiit-batlr (kahraman) II: 1149
Cayzan (kahraman) II: 1147; IV: 363; V: 1473
Caklp-bay I Caklp-kan
(kahraman) I: 6, 9, ,11, 40,
46, 68, 73, 81, 152; II: 1132, 1173, 1184...,
1188,1194,1252,1254,1258,1400,1765,1777,
1799, 1820, 1855; III: 363, 515, 523, 5&~, 569,
576, 594, 624..., 637, 651, 657, 666, 663, 753,
770,808, 810, 820, 841, 878..., 905..., 9~4, 923,
929,939,969,990,106,1151,1371,1424,1445,
1451, 1455, 1471, 1474, 1635, 1809, 181~, 1815,
1817, 1819, 1825..., 1840, 1843, 1844...1..1848,
1858, 1886, 1909..., 1932, 1956, 1996,11998...,
2012,2015,2017,2020,2024,2028,
203{, 2069,
2230, 2239, 2263, 2269, 2318, 2329, 2339, 2369,
2377,2392,2450,2524,2567,
2625, 263~, 2640,
2656,2658; IV: 78, 860, 867, 873, 162d, 1662;
V: I, 15,39,51,60,434,491,631...,661,666,
670, 693, 718, 732, 763..., 773, 846, 8~'~, 91~,
919, 990, 1584..., 2372...; VI: 44, 74, 2, 116'
136...,218,498,670,773...,787,790,803,80
,

.8,

t
tNDJ3KSLER
810..., 813, 815, 822..., 825..., 838, 840, 956,
1032, 1052, 1064, 1066...
CaIman-bet
(kahraman) II: 21, 30,41; III: 435,
529; IV: 1640, 1644; V: 596; VI: 398, 400,
402, 408
Canbay (kahraman, Kenen'in oglu, adt Ken iinvamyla
ge~iyor) II: 1157
Canbay (kahraman, adl Er iinvamyla ge~iyor) II:

1158
Can-keldi (kahraman) II: 1152
Cafiglr (kahraman, hoca) IV: 439, 1023, 1027, 1653
Car Manas (kahraman, kr. Kart Manas) IV: 123
Car-moyun (at) VII: 589, 732
Casagan (Yaratan Allah) II: 415; IV: 953, 1177,
1547; V: 2441..., 2453
C~-cigit
(kahraman) V: 1472
Ca-kaml (kahraman) IV: 371; V: 1511
Ca-uul (kahraman, Manas'in adamt) II: 1144, 1461
Ca-uul
(haberci, Bok-murun'un adaml) IV: 285,
315,480
Caylmt (kahraman) IV: 370; V: 1510
Cediger
(kahraman) IV: 113; VII: 1184,1203,

1230,1275,1330,1334,1469,1495,1513,1595,

~o,
77,19,53,

23.
45,

IS.
48.
,69,

69,
,40,

,62;

,66,
112,
i 18,

,06

1601, 1706, 1755

Cerin-sekirtpes (tabiat iistii yarauk) IV: 926, 965
Ctl-basal (kahraman) IV: 158
Coloy-kan
(kahraman) III: 51, 396, 399; IV: 144,
569,681...,841,927,948,988,993,
1067, 1093,
1187, 1211, 1238, 1252,1384, 1395,1420, 1437,
1543, 1565, 1568, 1720, 1735, 1747, 1772, 1780,
1784..., 1796, 1806..., 1843, 1854, 1861, 1876,
1878..., 1884, 1906, 1921, 1929..., 2012, 2021,
2023, 2026, 2028..., 2035, 2049, 2062, 2064,
2077, 2084, 2086, 2090, 2101, 2131..., 2169,
2191; V: 2511
Coor-ker (at) IV: 722, 734
Coypur
(kahraman, kr. Kaman-coypur) III: 30 I,
1461,1717,2530
<::a~tke (kadm kahraman) VII: 1240, 1319, 1389
<::agalday (kahraman) V: 454,715,757,873,
1225,
1232
<::akan (bkz. Bagdt-doolot) II: 1255, 1841, 1846;
VI: 359, 368, 953, lOll, 1024, 1039, 1063
<::albay
(kahraman) II: 1138; III: 306, 1348,
1723..., 1899,2535; V: 292, 1476
<::al-kuyruk (at) IV: 703
<::tyrdl-bay (bkz. Bagdl-doolot) III: 1410
<::lyn~t (bkz. Bagdt-doolot) I: 10, 12, 14, 17, 18, 24,
27,40,60
<::ofi-ba (at) VII: 901, 1135, 1140
<::ofi-kara (at) II: 1415
<::ubak (kahraman) V: 453, 713, 755, 872
Dorbolciin (kahraman) V: 453, 713, 755, 872
Egi (kahraman) 1lI: 534
Eleman (kahraman) V: 675
Eleman-bay (kahraman, Totok'iin babasl) 1lI: 408;
IV: 91, 702, 942, 1036
Elim (kahraman) III: 304, 1458, 1713,1897,2430,
2528; IV: 356, 1488; V: 1463

271

Ere (kahraman) IV: 106

Er-klyaz (kahraman) VII: 1184, 1203, 124:5, 1251,
1275, ]307..., 1314, ]330, ]334, 1338, 1355,
1360, ]370, 1383, ]40]..., 1423, 1433, 1453,
1460, ]469, ]483, ]495, 1499, ]5]3, 158~), 1592,
]599, 160], ]706, ]749, ]755, 1759, 1771, 1848,

1851,1853,1892
Er Nazar (hazret) IV: ]3]8; V: ]215,2457
Esen-kan (kahraman) IV: 784
Iraman (kahraman) II: ] ]53
Ir~l-uul (kahraman) II: ]] 53
Kabllan (kahraman, kr. Kabllan-taylak) II: Iln
Kabllan-taylak (kahraman) II: ]42]; V: 677, 801
Kaman (Kahraman, kr. Kaman-coypur) III: 30 I ,
]46], ]7]7,2530
Kaman-coypur (kahraman) IV: 362
Kamafikoz (bkz. Kozkaman)
Kambar-boz (at) II: ]398
Kambar-kan (kahraman) II: 23, 446, 931; IV: 1631
Kan-~oro (kahraman) VII: 227, 263, 295, 349, 357,
337, 384, 403, 424, 425, 485, 523..., 54~), 552,
557, 735, 753, 884, 9]4, 1079, 1107, 11216,
1256,1306,1315, 132],1327, ]336, 1390, 1395,
1874, 1881..., ]896, 1906, ]9] I...
Karnkey (kadm kahraman) III: ]22, 632, 7413,742,
744,758,833,836,857,866,890,932,
1068,
1152, ]257, 1260, ]279, 1321, 1326, ]329,
1392..., 1396, 1475, 1477, ]481, 1483, ]496,
1502, 1506, 1522, 1526, 1530, 1550, 1618, 1640,
2063,2069,2203,2226,225],2293,2636,2648;
IV: 1126, 1129, 1136, 1673, 1761, 1768, 1837,
2182; V: 10,40, 52, 56, 66, 75..., 80, 8:1, 121,
142, 177, 187, 19], 196,204,206,
220, 231,
241,246,488,554,777,782,791,792,867,
900,958, 1004, ]256, 1261, 1294, 1308, 1330,
1333, 1338, 1450, 1452, 1675, 2100, 2104,
2116..., 2421, 2463, 2481, 2484, 2528; VI: 3,
35,50,67,70,84,87,114,137,170,178,181,
184,200,205,209,226,237,251,256,275,
282, 304..., 318, 341..., 353, 359, 362, 368:, 379,
385,391,414,420,428,434,441,445,458,
473, 475, 477, 480..., 486, 503..., 527, 537, 546,
662, 664, 666, 680, 685, 703, 709..., 722, 743,
747...,931,945,948,953,960,992,
1010. 1013,
1020, ]039, 104; VII: 95, 153..., 217, 984...,
987,999,1001,1003,1009,1037,1873,1875,
1900,1910,1916
Kanlm-can (kadln kahraman) VI: 657
Kan-keldi (kahraman) II: ] 151
Kan-koco (kahraman, hoca) IV: 129,439,455,457,
461,1114; V: 2432
I
Kara-badl~a (kahraman) IV: 1498; V: 1475 :
Kara-bay (kahraman) V: 1927, 1947
Kara-blY
;:oban) VII: 1536,1538,1549,1571,
1581.1684,1693,1701
Kara-bortik (kadln kahraman) III: 558, 689, 2055;
V: 4, 47. 143,478,548,2097,2099,2114
Kar4-coltoy (kahraman) II: 1152
Karac;a (kahraman) II: 368; IV: 1791, 1842~

MANAS DES:TANI

272

Kara~a~ (kadmkahraman)II: 1011,1013

Kara-doo (kahraman)ill: 1408;IV: 123
Kara-kan (kahraman,Manas'inbiiyiik babasl)I: 4...
Kara-kan (kahraman, Almambet'in babasl) II: 8,
146, 162, 232, 249, 253, 303, 330, 485, .820,
1020, 1386, 1681, 1688, 1697, 1754,1760, 1787
Kara-kan (kahraman,Kamkey'inbabasl;kr. Temirkan) VI: 409..., 413, 449, 507, 536, 539..., 558,
597,599,604,609,614,614,620,640,642,
650...,686,689, 700, 739, 741..., 947
Kara-kam (kadmkahraman)VI: 655
Kara-ker (at) II: 1421;ill: 83
Kara-toko (kahraman)ill: 310, 1191, 1869, 2379,
2423, 2428, 2432, 2556, 2559, 2662
Kara-ayglr (at) IV: 732
Kardlga~ (kadm kahraman)III: 365, 1853, 2043,
.2147,2154,2642
Kargalday (kahraman)V: 2280, 2309..., 2314...,
2317, 2325, 2327
Karganday (kahraman)IV: 357; V: 1464
Karl-~al (kahraman)VII: 1240,1319,1389
KarIm-bay (kahraman)VI: 259..., 263, 265, 280,
283, 303, 314, 321
Kart-kiirofi (at) IV: 733, 741
Kart Manas (kahraman,kr. Car Manas)ill: 1409
KaYlp (kahraman)III: 558, 689, 2055; V: 4, 47,
143,478, 548
Kaz-atar mergen (efsaneviyardlmcl) IV: 945, 950,

958

1148,1157,1167,1182,1212,1222,
1224, 12:~6,
1244, 1246, 1257, 1649
I<:oyluu-bay (kahraman) IV: 1354, 1361
I<:oyon-boz (at) II: 1420
I<:6b6 (kahraman) VI: 40, 90, 92, 123, 126, 1:51,
219, 235, 288, 292, 363, 370, 513, 672, 7155,
788, 849, 865, 874, 891, 896, 899, 935, 9:~5,
1030, 1045..., 1061, 1071
}~6k-ala (at) II: 885, 894, 911..., 920, 950, 9'97,
1050,1053,1065,1079,1097,1101,1105,1107,
1112,1128, 1130, 1417; III: 417,421,440...,
446,449; IV: 739, 1635..., 1707
1~6k-bor<;:uk (at) III: 2414
1~6k-b6ril (kahraman) VII: 601
1~6k-borii (at) VII: 285, 297, 378, 380, 900,914
Kok-~ebi<;: (at) Serek'in au: IV: 369; V: 1315; I<:ill<;:oro'nunau: VII: 284, 298, 360, 367, 409, 569,
576, 624, 631, 718.899, 915, 1156, 1161, 1166,
1176,1181,1186,1193,1199,1207,1289,12:93,
1377, 1839, 1842
K6k-<;:olok (at) VI: 337...
][(6k<;:6-kan (kahraman) II: 25, 28..., 39, 55, 615...,
80..., 83, 88, 102,216..., 145, 172, 176, 180,
424..., 438, 449..., 452, 454, 479, 512, 560, ~i91,
615, 620, 628, 646, 675, 679, 691, 695, ~'03,
715,718,724,729,754,757,766,
803, ~\17,
844, 864, 893, 915, 935, 945, 958, 962..., I ()QO,
1060, 1096, 1111, 1515; III: 91, 93, 101, 137,
141, 144, 159, 197,200,209,223,237...,240...,
257, 261, 325, 329, 335, 339, 341..., 420, '~50,
457..., 524; IV: 137, 1633, 1637, 1706, 1'709;
V: 1070; VII: 280, 235, 401, 470, 588, 1594,

Kenen (kahraman)II: 1157;V: 1470

Kenceke (kadm kahraman)IV: 1014
Kimi IV: 1774.2137,2173,2193
713,727,767,806,853
Kldlr (Hldlr) I: 62, 129, 131; II: 1091; V: 203,
K6k<;:ok6z (kahraman) III: 1682; V: 450, 714, 758,
979; VI: 573
870,1040,1277,1572,1579,1589,1604,1531,
KIl-ciren (at) II: 228, 269, 343, 431, 585, 797,
1654, 1658, 1663, 1667, 1677, 1687, 1701, .797,
1004,1131,1492,1528,1544,1581, 1640, 1644,
1710,2032,2323,2402,2412
1833
K6k-klyaz (kahraman) II: 482, 736, 748, 762, 785...
KIl-ciryren (at) VII: 1234
Kok-koyon
(kahraman) III: 536; IV: 1059, 1063,
Klrgll /Klrgm-~al (kahraman,hem Manas'in hem
1077,1095,1102
Kok~o'niin kIrk kahramamnmbalnaverilen isim)
K6k-kilb6
(zlrh) II: 886, 913, 936, 1051, '055,
II: 514, 1137; IV: 363; V: 323,334341,349,
1098, 1113
375, 1106,1501,2149; VII: 60, 109
Kok6toy-kan
(kahraman) IV: I, 15,20,34,181,
KIrk ~ilten (kIrk yardlmcl ruh) V: 978
1868
Klyaz (bkz. Er klyaz)
Kok-teke (at) IV: 1969; V: 2187
Koco (kahraman)III: 403, 530; IV: 722
K6kilm (kahraman) IV: 96,541
Kolmon-bet (kahraman)II: 1161
.Kor6fi<;:il
(at) II: 676; III: 106, 143, 198,237, :349
Kofiguroolu-bay (kahraman)II: 1362; bIV: 1496,
K6rp6-can (kadm kahraman) II: 980
1614, 1656
K6zkaman (kahraman) V: 436, 446, 456, 458, 582,
Kofiur-bay (kahraman)II: 908; III: 53, 393; IV:
703,708,717,734,759,848,855,861,869,
153..., 777, 830, 885, 900, 1271, 1279, 1281,
921, 1031, 1038, 1040,1094,1097, 1184, l189,
1289,1307,1311,1329,1583
II
1196,1446,1586,1588,1603,1615,1624,11631,
Korcofi-boz (at) V: 1033, 1226, 1634
1700, 1726, 2032, 2298, 2374, 240 I, 2495, .~517
Ko-abl (kahraman) II: 1362; IV: 1496, 1614,
Kuat-bek (kahraman) IV: 355, 1486; V: 1461
1656; V: 293, 1417
Kubul-can (kadln kahraman) VI: 658
Ko~oy (kahraman)II: 395, 397; IV: 28, 474, 476,
Kuday (Hilda) I: 23, 149; II: 384, 743, 847, 849,
496, 498, 512, 525, 534, 539, 546, 572, 578...,
858,918,948, 1093, 1642, 1665, 1750; III; 283,
585, 587, 598, 613, 814, 816, 997..., 1004...,
287...,291...,323, 356,409,493,495,
5051.731,
1009,1099,1105,1107,1111,1117,1140,1145,
1017,1105,1735,1993,2335, 2490, 250~; IV:

tNDEKSLER
90,954,1176,1256,1297,1334,

1546, 1922,

1942, 1984; V: 255, 720, 726, 730, 766, 95C',

1047, 1154, 1206, 1216, 1323, 1422, 1435,2345,
2458; VI: 570, 757, 761, 1076, 1078; VII: 101,
210,250,254, 1092, 1256, 1336, 1874
Kula-bee (kIsrak)IV: 747
Kutunay
Kuu-<;abdar

(at)

II:
V:

1142

II

1476

Kuu-cigit (kahraman)II: 1142

Kuu-kempir (cadI kansl) IV: 928, 963,968
Kiidiirot (Allah) II: 416, 859, 1643, 1666; V:
1183, 1438, 1441;VII: 198
Kiil-<;oro (kahraman)VII: 225, 295, 308, 310, 331,
341, 359, 356, 374, 405, 421, 425, 441, 446,
483,488,490,493,500,503,507,511,513...,
516, 520, 545, 555, 566. 583, 606, 610, 622,
7 17, 726, 730, 734, 750, 778, 783, 803, 808,
850,883,915, 1069, 1076, 1104...,1151, 1169,
1180, 1206, 1214, 1218, 1255, 1265, 1274, 1280,
1320, 1344, 1361, 1365, 1371, 1377, 1382,1388,
1403, 1411..., 1416, 1419..., 1515, 1521, 1523,

~,

1,
"I,

i8,
)82.

(kahraman)

1525,1530,1537,1567,1573,1582,1591,1598,
1602, 1604, 1607, 1610, 1615, 1617, 11627,

1629, 1641, 1646, 1649..., 1657..., 1661...,1677,

1694, 1703, 1713, 1716, 1744..., 1756, 1766,
1772,1775,1787,1792,1797,1811,1814,1822,
1831,1835,1843,1847,1850,1852,1854,1860,

10

1865, 1871, 1886, 1894, 1897,1904

Kiildiir (kahraman)III: 1348, 1723,1899,2535
Kiin-kan (kahraman)V: 163, 440, 702, 853, 925,

;0,
'9
)4

1545

Mada~ (kahraman)V: 1513

Manas (kahraman) I: 48, 56, 59, 61..., 65..., 85,
119, 132, 143, 152; II:

-)7

22,34,40,426,942,

1131,1132,1200,1212,1216,1218,1257,1262,
1293, 1313, 1361, 1370, 1480, 1487, 1509, 1512,
1553, 1598, 1609, 1634, 1636, 1652, 1654,

).

6:

81

~9

,69,

1664..., 1684..., 1687, 1692, 1710, 1748, 1792,

1831, 1836, 1838, 1845, 1851, 1858, 1861; III:
1...,9, 14, 17, 19,34,37,40,42,45,48,50,34,
65, 71, 73, 85..., 89, 116, 120, 145, 159, 168,
182, 196,201,222,233,247...,256,258,262...,
279...,326...,337,369,379,381,385,451,453,
479..., 501, 513..., 516..., 521, 550, 552..., 555,
582..., 589, 599, 606, 609, 618, 633, 656, 686,
688, 696, 706, 713, 137, 743, 771, 775, 826,
839, 842, 846, 884, 887, 889,931,960, 1006...,
1018, 1022, 1032, 1065, 1080, 1084, 1090...,
1108,1110,1122,1139,1161,1163,1166,1175,
1177,1179,1182,1184,1193,1196,1202,1205,

\89,

1208, 1219, 1221, 1225, 1232, 1241, 1278,

03\

1300..., 1306, 1309, 1311..., 1313, 1320,"1334,

1381, 1400, 1404, 1407, 1410..., 1418, 1432,
1478, 1494, 1530, 1535, 1566, 1573, 1597, 1630,

)\7

3641,1688,1694,1701,1704,1739,1756,1789,

849.

283.
731,

IV:

1790, 1803, 1828, 1839, 1841, 1851, 1853, 1861,

1866, 1881..., 1885, 1904, 1910, 1912, 1916,
1918, 1920..., 1931, 1937, 1941, 1947, 1951,
1959, 1965,2009,2014,2019,2022,2026,2028,

273

2052, 2054, 2070, 2077, 2085, 209:~, 2145...,

2167, 2181, 2183, 2188, 2193..., 22013..., 2237,
2241, 2243, 2245, 2265, 2272..., 2276, 2278,
2281,2283,2301...,2311,
2313, 2315, 2328,
2335, 2337..., 2352, 2354, 2363, 2365, 2373,
2391, 2453, 2464, 2467, 2478, 2483, 2'~86, 2493,
2505, 2510, 2514, 2517..., 2557..., 2577, 2580,
2584,2489, 2592, 2594, 2596, 2615..., 2621,
2625, 2637, 2647..., 2660, 2669, 26'76, 2684;
IV: 75, 79, 258, 274..., 281, 301, 333, 350, 353,
416, 448, 477, 484, 532..., 559, 573, 580, 597,
678, 823..., 827..., 835, 840, 843, 850, 864, 871,
878, 903, 913, 996, 1033, 1054, 10~j6, 1063,
1074,1116,1149...,1152,1168,1183,1185,
1208, 1213, 1221, 1227..., 1247, 1287, 1294,
1310, 1315, 1317, 1323, 1327, 1331, 1355, 1359,
1367, 1416, 1427, 1433, 1446, 1456, 1525, 1532,
1544, 1554, 1611, 1670, 167;5..., 161'8, 1700,
1753, 1798, 1834, 1853, 1893, 1958, 19,67,2016,
2054,2061,2073,2083,2085,2089,2115,2127,
2163, 2170, 2177, 2179, 2187; V: I..., 42, 45,
74,92,94, 109, 155, 165, 178..., 188, :~05, 207,
210,218, 228, 236, 268..., 274, 278, ;102, 315,
462, 464, 534, 538, 545, 558, 575..., 5;83, 587,

592,742,744,858,927,954,957,965,991,
1082..., 1091, 1103, 1135, 1206, 1216, 1223...,
1228, 1230, 1347, 1361, 1370, 1374, 1384, 1394,
1405, 1418, 1428, 1436, 1450, 1456, 14~i8, 1570,
1582, 1616, 1620, 1629, 1637, 1668, 16i'O, 1688,
1693, 1696, 1744, 1756, 1858..., 186:~. 1871,
2067,2070,2123,2125,2127,2142,215:6,2171,
2176.2221,2244,2256.2265,2272,229'5,2305.
2315,2318,2321,2333.2344,2346,2349,2366,
2387, 2393, 2405, 2408, 2411, 2413. 2420, 2424,
2426, 2431, 2436, 2439, 2460, 2469, 2515, 2523;
VI: 2, 7, 20, 44, 48, 74, 88, 91, 99, 101, 124,
138, 234, 250, 286, 301, 306, 310, 3'~8, 400.
499, 510, 525, 575, 577, 671, 751. 7f14. 769.
777, 795, 820. 860, 893, 954, 976
9!~7. 996,
1007, 1026, 1053, 1069; VB: 35, 105, 1'71, 189,
239, 509, 593, 607. 641, 674. 729, 86~1, 1031.
1033, 1051, 1128, 1271, 1883, 1922
Manay (kahraman) V: 1513
Mamker (at) IV: 272, 493. 774. 786
803..., 822.
824
Mendi-bay
(kotU niyetli danlman) Temir-kan'a
damman olarak: Ill: 649. 654. 663,745.765.
812.915,934,949,952,1121,
1162, 156~j, 1631.
1664, 1672. 1684; Caklp-kan'a danlman olarak:

VI: 83,117,135
Merdiyen
Mirza (kahraman)
(at) IV: IV:
16421490; V: 1456
Murat-all (kahraman) IV: 1486; V: 1460
Murat-bek (kahraman) IV: 354, 1485; V: 141)0
Muz-bur't'ak (kahraman) IV: 167. 1298; V: 5'99
Nakllay (bkz. Akllay)
Nazar (bkz. Er Nazar)
Nez-kara (kahraman) IV: 147.446,1021; V: 2512
Oobo (Hz. Havva) I: 126

'I

;:~t!~

'cC

MANAS DESTANI

274

Orok (kahraman)V: 611

Oroiigu (kadm kahraman)IV: 173,747,1349,1352,
1357, 1362, 1372..., 1380, 1382,1401
Oysul-ata (evliya) I: 128
Ogiiz-kan (kahraman)1V:161
Okiim-bolot (kahraman)IV: 1421, 1527, 1553,
1858, 1860, 1875,2087,2093,2107
SarI-ala I Sar'ala (at) II: 1431, 1715, 1745; III:
1546, 1563; IV: 364, 1379, 1517, 1585..., 1588,
1711, 1730..., 2069; V: 393, 461, 524..., 608,
649, 795..., 895, 899, 902, 907, 1108, 1255,
1583,1587,1755,1844,1846,1853,2129,2207,
2228, 2238..., 2246
San-taz (hizmetkar)VI: 623, 625, 628, 637,639
Saykal (bkz. Ak-saykal)
Sazan-batlr (kahraman)II: 1150
Segis (kahraman)ill: 534
Semetey (kahraman)VI: 579, 589, 592, 602, 605,
607..., 615, 622, 624, 627, 665, 681, 693, 705,
711, 719, 723, 734, 745, 751, 755, 764, 769,
780,796, 801..., 809, 814, 819..., 824, 836, 842,
846, 851, 863, 873, 879, 885, 887, 894, 903...,
919,928,954,977,987,989,1000,1012,1015,
1019; VII: I, 68, 72, 88, 103, 105, 107, 135,
137, 143, 158, 163, 172, 181, 184, 189, 194,
240,255,262,302,309,329,342,345,393,
448, 466, 510, 551, 556, 565, 593, 607, 611,
616,642,670,673,675,679,683,688,702,

710, 716, 724, 736747, 766, 771, 776, 810,

851..., 860, 873, 876..., 879, 882, 918..., 924,
964,966,974,981,983,988,994,1000,1002,
1012, 1038, 1040, 1067, 1093, 1099, 1119,
1125...,1129...,1134,1147,1150,1153...,1168,
1180, 1186, 1209, 1220..., 1232, 1246, 1248,
1250,1297,1329,1352,1357,1359,1362,1364,
1426, 1509,1883
Serek (kahraman)11:1141,1749; III: 307, 1163,
1702, 1737,2378,2387,2393,2412,2431,2463,
2466, 2476, 2516, 2549, 2589, 2664; IV: 369;
V: 1041, 1055, 1063, 1238, 1305, 1314, 1319,
1322, 1327, 1334, 1340, 1373, 1375..., 1380,
1413,1515

Seyit (kahraman)ill: 304, 1458,1713, 1897,2430,

2528; IV: 356; V: 1463
Seytek (kahraman)VII: 1510, 1528, 1635, 1667,
1676,1727,1732,1750,1778,1786,1806,1816,
1823, 1836, 1840, 1845, 1847, 1871,1913
Slrgak (kahraman)II: 1140, 1749;III: 307, 1463,
1702,1737,2378,2387,2393,24]2,2431,2665;
IV: 365,469, 1415, 1511,]968; V: 1111, 1497,
2039, 2] 84
So]ton-kul (kahraman)VI: 474, 477, 479, 482, 490,
405, 509, 529, 660
Sur-kula (at) IV: 1429
Siit-bolot (kIlI't) IV: 1645, 1647

-5ooruk (kahraman) III: 560, 691, 2057; V: 6, 49,

148,209,485,551; VI: 115, 119, 129,153,167,
1169,186,194
-5um-cigit (kahraman) II: 1143
-5U'llt (kahraman) V: 292, 1478
Targll-taz (falcl) IV: 1905, 1931,2022,2027,204:1,
2047
Taa-bek (~oban) V: 277
Tay-buurul
(at) II: 1407, 1409..., 1717; VI: 91:1,
922, 932..., 990..., 994; VII: 99, 139, 286, 29':>,
400, 474, 498, 503, 515, 517, 608, 654, 703,
710,861,954...,958
Taylak
(kahraman, kr. Tiirsiln-taylak) III: 303,
1721
Taz-baymat '\Taz-maymat
(kahraman) III: 313.
1465, 1729, 2434; IV: 373, 1433; V: 1517; VI:
916,939
Tebi~i (kahraman) V: 1927, 1947
Teke~i-mergen (kahraman) II: 883, 906..., 990; IJ[l:
411,413. 422, 428
Temir-kan
(kahraman, kr. Kara-kan) III: 6~12,
644...,647,651,656,658,662,738,746,749...,
764, 808, 840, 882, 886, 904, 948, 953, 9:~9,
1125,1130,1138,1142,1145,1279,1302,1315,
1364, 1374, 1401, 1420, 1443, 1472, 1496, 1550,
1553, 1627..., 1632..., 1647, 2063, 2203; V:

2423
Teiiri /Teiiir (Tann) III: 1017, 1106; V: 950
Tokomon (kahraman) II: 1423; V: 676, 800
Too-teiieer (kahraman) IV: 164, 1015
Too-toru (at) VII: 1276, 1278, 1735, 1739, I j/52,

1752,1763,1846
Tor'ayglr (at) IV: 729
Tokor usta (silah yapan usta) IV: 1621, 1624, 11564,
1666, 1674, 1682, 1757..., 1776..., 2134, 2148,

2177,2192
Tolok
(falcl) II: 1159; IV: 358, 397; V: l~f74;
VII: 58
Toro-bek (kahraman) IV: 1421, 1527, 1563, 1876,
2087, 1096,2107
Totilk
(kahraman) III: 408...; IV: 92, 571, 703,
925,942, 1037, 1042,1051; V: 1503
Tilrokoy (kahraman) II: 1170
Tilrsiln
(kahraman, kr. Tilrsiln-taylak) III: 303,
1721
Tilrsiln-taylak
(kahraman, kr. Tilrsiln) IV: 360.
1500; V: 1478
Uluu-bike (kadln kahraman) IV: 1772,2133, :2169,
2190
Umot (kahraman) IV: 363; V: 1473
Umotoy (kahraman) VII: 280, 385, 392, 40 I., 470,
588,595,697,713.727.767,785...,805...,809,
834. 853, 874
Urbil (kahraman) IV: 96, 542, 549. 574

3.

COGRAFY A isiMLERi
A~-maral IV: 1832 (alklm = dilzltik; Buurala 've
~atkal arasmda bir dilzltik)
Aglr-min
IV: 211 (KaYlfidl ve Kuragatl akarsulan

arasmda)
Ak-bulufi
IV: 216 (Irgaytl akarsuyu ile Ak-car
arasmda)
Ak-ermen ll: .149 (ozon = dere; Amara dagmdaki
Kara-ffi kayasmdangorillen bir dere)
Ak-car IV: 215 (It-k~ililile
Ak-bulufi arasmda)
Ak-klya V: 253

3,

9,
,3

Ak-korgon-kent

I:
.II:
32,
1...,
189,
\15,
15O,

V:

752

664,
:148

1876,
703,

,470,.,
809,

IV: 540 (kala = ehir; Takent

yaklnlannda, Siriderya civannda)

Aksl I: 164 (Kagar'da Aksu)
Ak-agI1 VI: 432, 470, 472 (Temir han'm ilIkesincle
bir dag)
Ak-tumuk VI: 447 (Temir han'm ilIkesinde mey'{a
yetien bir yer)
Ala-kol IV: 865 (bir got)
Ala ll: 1730; IV: 1455,2129 (hayali bir yer ismi
olmall; Kazaklarm savanidasl)
Ala-too
ll: 1303, 1330; ill: 114,508,517,810,

879,929,1219,1351,2015,2020,2230,2241,
2263, 2269, 2427, 2450 (Aladag slra daglan)
Alay
VII:
1110, 1149 (Fergana bolgesinin
gilneyinde bulunan Slra daglar; bu isim kallp
tekerlemelerde yer aldlgma gore bu bOlgedekiticaret
merkezi olan ehirleri ifade ediyor olmall. Bkz.
Ala)
Alcan IV: 1638 (yeri belirgin olmayan bir bolge)
Almall-bulak
V: 2299 (Tolono-bulak ile aym yerde
bulunan bir lrmak)
Aimail-too ill: 205 (?)
Almatl I: 8, 103 (Almatl ehrinden kuzeye dogru
ukan nehir)
Altay
V: 166, 437, 699, 850, 922, 1065, 1096,
1204, 1386, 1542, 1643, 1766, 1873,2083,2266,
2273, 2530 (Kallp tekerlemelerde Kalmuklann
anayurdu olarak ge~iyor, aym zamanda Kalmuklann
sava nidasl)
Altl-bay IV: 1619, 1663; VI: 232 (Caklp'm yurdu)
Altln-emel Vll: 14 (Altm-emel dagmda bir g~it)
Altl ~eer IV: 564 (Dogu Tilrkistan'da Kakar, Aksu,
Yarkent, Hotan ve U~ Turfan ehirlerinin
bulundugu bolge)
Andlyan (Endican) V: 595
Ar~aluu Mazar II: 14, 15
Arkan I Arka? VII: 125 (San Arka'mn klsaltI1ml
bir ekli olmall)
Antuu-bulak Vll: 394
Amara
ll: 1475, 1477, 1490, 1533 (Talas'ln
dogusundaki Amara/Asparadaglan, aynl zamancla
kuzeye dogru akan Amara I Aspara akarsuyu)

iNDEKSi

Ayglr-call
IV: 1956, 1980, 2003; V: 289, 296,
307,338 (gozetleme tepesi; aym zamanda Ayglrcat biTslradag adl)
Baktl-kuuray IV: 230, 899, 1813; V: 1:536 (her ne
kadar Kalmuklann mitolojik yurdu olarak gec;:sede
~ilik akarsuyunun dogusunda, Kuuluk ve Ku~murun arasmda biT yeT adl)
Balak~an (Bedehan)V: 1502 (diger yerlerde topluluk

ismi)
Balk I BalIk

(Belh) V: 1502 (diger yerlerde topluluk

ismi)
Bar-kol V: 237, 267, 1564 (Hami'nin kuzeyinde bir
got adl)
Becin I: 148 (Pekin/Beycin'i ifade etmek tizere
kullanllml~
olamaz, bu isim ~in I Kalmuk
bolgesini tammlayan biT isim olmall)
Be~-terek
I: 91, 101 (Saur daglarlnln kuzey
dogusunda yukan lrti~ nehrine dogru biT gec;:idin
001)
Boy-barak IV: 1820 (Baktl-kuuraY'ln batlsmda bir
yer)
Boz-adlr ill: 355, 1016 (bir dag adl)
Boz-sefiir VII: 1082, 1108 (bir otlak)
Boz-uc;:uk VII: 1077, 1108 (bir kaya C;:lkmtlsl)
Bolc;:ortiti V: 379 (yayla adl)
Bukar
(Buhara) I: 89, 160; IV: 760, 764, 791,
1089, 1405; V: 591
Buura, ~ofi I: 112 (ili bolgesinde bir akarsu adl
olmall)
Buurala IV: 1829 (Islk goltin batlslnda, ~u nehrine
yzkm bir akarsuyun adl; Burana nehri?)
Caa-kolot V: 664 (Caklp'ln yurdunda y,ay ~eklinde
bir vadi)
Calpak-too
ill: 708 (Temirlik daglarlnln kuzey
batlsmda biTdag)
Ca-Merke IV: 1718, 1734, 1743 (Kuulul~ daglannln
batlsmda, -5ann nehrine akan tic;:Merkl~ nehrinden
biri)
Cafiglrak VII: 1178 (bir Irmak)
Car-mazar IV: 1434, 1444
Celgek II: 1456 (san data= c;:ol; Talas vadisi ile
Merke araslnda bulunur)
Cerken I Carkan I Carken (Yarkent) I: 51; IV: 150,
1269; V: 617; VII: 128
Ceti-suu II: 1139 (Semirec;:)
Ceti-tor I: 1 (Almatl'mn gtine-yinde bir y,~r)
~anac;: II: 1448 (~ana<;:akar-suyunun yukarlslnda bir
gec;:it)
~atkal II: 1447 (~atkal Slra daglndan C;:1~~lp
akan bir
akarsu)

~e<;:-dobo VII: 215 (bir tepe)'~ekirte

IV: 1817 (C;ilik akar-suyunun ballSI ile Boybarak araslnda bir kaya)
~elek IV: 1815 (~ilik akarsuyu)

MANAS DESTANI

276

~imikent IV: 192 (~imkent)

,.

..

~ofior IV: 1617, 1659; V: 658 (Talas'm batlslnda

bir ge~it)
~ufikar-uya I: 7 (~ufikar I ~ufikar I ~umkar uya =
sunguryuvasl)
~iiy (~u nehri) IV: 884, 1616, 1658, 1828; V:
657, 956; VI: 957 (~~ nehrine san ozon "san
yataklt" slfatI ek1endiginde nehrin ISlk goliin
batlsmayaktn olan ktsml ifade edilir)
Erti (trti nehri) ll: 1811 (ken), 1832(KIl); IV: 94
(Ktl Erti, yukan trti'i ifade ediyor olmalt)
Irgayu (bir nehir) IV: 220, 1827;V: 656, 955
Islk-kol (Islk golii) ll: 61,78; IV: 750; Vll: 216
t1e (tli nehri) I: 111, 115; ll: 33, 602, 1304...,
1331...; IV: 1407
1t-ke~iiii I: 90; IV: 214 (~u nehrinin ~ok bilinen biT
g~idi)

Kaba-atar V: 662 (Caktp'myurdundabir lrmak)

Kalkan-too IV: 669 (tli nehrinin orta ktsmlmn
kuzeyindebulunandaglar)
Kafikay IV: 1566,2164 (Altay kelimesinekafiyeli)
Kara-balta IV: 208 (Suu-samlrelalesininotesinde,
Karabaltage~idininyaktnlarmdabulunanve kuzeye
dogru akanbiTnehir)
Kara-kol IV: 197(Talas nehrine kuzeydenbaglanan
Karakol nehri olmalt)
Kara-ta ll: 1478...(Amarage~idindegozetlemeye
elverili biTkaya)
Kar-caabas IV: 1018; V: 615, 1567 (kann
yagmadlglhayali biT yeT)
Karkara IV: 223 (~artn'mbir kolu olan Kegen'eakan
Karkaralrmaglve vadisi)
Kagar I Kakar

(Kagar) I:

161; IV:

150, 393,

1269; V: 616
KayIfidl IV: 209 (~u nehrinin giiney kol~.armdan
biri
olan KuragaU'mndogu kollartndanKaimdllnnagl)
Kazlltk
IV: 1017; V: 613, 156'6 (ismini
muhtemelenefsanevitek kanatlt Kazlltk kuundan
alanhaya1ibir vadi) , .-~
Kebez-bulak I: 97 (Semi~balatinsk'edogru akanbir

.'"

Kolk.an
I Kokon
(Hokand)
I: 158; IV: 881, 1300'
1417,
1422, 1995;
V: 1757
Kul-ata
IV: 1661; V: 629, 660; VII:
1920
(Caklp'm yurdunda Talas'ta, Alt1.,bay'a yakln bir
yer)
Kopu IV: 221, 1826; V: 655 (sazllk bir yeT)
Kopoluu
I: 106 (Tor-ayglr yolunda sazllkll bir

lrmak)

Korgu~ I: 118 (Kulca'mn batlsmda tli nehrine

baglanan bir Irmak;aym za~anda biT yerle~im yeTi)
Korkut II: 1440 (Fergana'da bir Irmak aglzl)
Korogotu IV: 213 ;u nehrinin biT batl kolu olan
Kuragatllrlnagl)
Koroson III: 2491 (Horasan)
Koymorok V: 239 (Kozu-baI'ya gelmeden biT yeT)
Kclzu-ba~1 V: 239 (koyun klrplmma ve ke~e
yaplmma elveri~li sazllk biT yeT)
Kclk-adlr V: 1211 (giizel yaylalan olan biT dag)
KCik-doskokV: 2425 (kumluk biT yeT)
Kclk-dobo IV: 116
Kt.k-oyrok
IV: 1823 (sarI saz= batakllk; Dogucla
Boy-barak ile Kopu arasmda bulunur)
Kulca (Kulca) I: 116; IV: 232 (Uluu K.), 233 (Ki~i
K.), 743
Kum-bel II: 1475, 1477, 1533 (A~mara dagmda bir
g~it)
Kum-bulufi
I: 102 (Be~-terek ile Almatl arasmda
kumluk bir yeT)
Kljnkoy
V: 167, 439, 701, 852, 924, 1387, 15,~4
(Altay gibi Kalmuk yurdu olan efsanevi bir yer)
Kll1~-mUrun IV: 231 (Ketmen slradaglanmn batl UI:;U
olan Temirlik daglanmn giiney batl uzantlSI)
Kuuluk IV: 228 (slradag)
Kuu-sere VII: 18 (Kiiygon-tokoy ile Ta~-malar
arasmdabir tepe)
Kiinokor V: 1526, 1557 (Kalmuk yurdunun kuzey
dogusundabiTdag)
Kiln-tiybes V: 1537, 1568 (giin 1~lglmn degmedigi
efsanevi biT yeT)
Kiirmontii,
~atuu
II: 31 (Islk goltin kuzey
dogusunda iki su ge~idi)
K~iirobos V: 1569 (Kalmuk yurdunun derinliklerinl:ie,
kan kiirekle atmak geregi duyulmayan efsanevi bir

Innak)
Kebez-too ll: 1810 (efsanevibiTdag)
Kebesti-too IV: 391,405,408
vadi)
Kegen (Kegennehri)IV: 1013
I<:tirofikoy VII: 14 (Altln-emel yolunda bir :fer
Kmm ll: 1211, 1285 (Kmm; fakat aym zamanda
olmall)
~okuzaklardabiTmemleketanlammdakullamltyor.
F:iiygon-tokoy VII: 18 ("Yamk Orman")
Bkz. topuluk isimleri, Kmm)
Margalan II: 1441 (Mergelan)
Klr-ke~iiii I: 99 (Be terek civarmda, yukan trti
~r1edine
I: 88; II: 382 (Medine)
nehriiizerindebiTg~it)
~r1edine-~ol
I: 110 (Medine ~olti ?)
Klr-ta Vll: 1054, 1080, 1106, 1141 (KIZll-klya
~l1ekke II: 219, 298, 320; V: 1487, 2432, 2446,
bOlgesinde
gozetlemeyeelverilebiTkaya)
2447,2462,2516 (Mekke)
Kltay I: 54, 56 (~in; bkz. toplu1ukismi Kttay)
~,{erke '11: 1474 (Irmak ve yer adl)
Klztl-klya Vll: 1055 (Santa'1n
batlsmdaKtztl-kaya
f-lamagen II: 1442 (Nemengan)
daglartve g~idi)
f-lann IV: 383,403,753,758 (Nann nehri)
Klztl-car I: 98; Vll: 16 (Krasno-yarsk)
Orol-too IV: 670 (Radloffun manas~lslna gore bu
Klztl-kokon IV: 1719(Ca-Meke'debir yer)
dag Kalkan-too'nun yakmlannda bir dagdlr; ba~ka
Ktztl-suu ll: 595 (bir lrmak)
.manas~llar
bu dagl Ural daglyla e~le~tirir)
Klztl-tokoy V: 1093(Altay yolunda bir orman)

277

tNDEKSLER

00,

20
bir

".ne

eri)
)lan

r)
:e~e

Juda
,
Kii

nda
1544

Oy-kaym ill: 1692(~in hududununbatismdabiJ~

yer
olmall)
Ondiir-suu Vll: 1324(nehirebaglananbir dere)
Sayram IV: 190 (bir zamanlar Cungarlann hakim
oldugu~imkentyakInlanndakibatl Sayram)
Samarkand IV: 129(Semerkant)
San-taI SantaI Senta VII: 1055 (ISlk g,jliin
dogusundabulunanve kuzeydengiineye yol veren
en onemli geCj:it)
San-bulak
IV: 193 (Sayram ve ~imkent'in
dogusundabirdere)
Sarl-kaykan I: 108 (Tor-ayglr ve Temirlik da,~larl
arasmdabir yer)
Slr-dayra IV: 1423(Siriderya)
Slr-tefiiz IV: 1408 (Aral golii?)
Sulpukor VI: 76, 328, 713, 730, 1034 (Caklpin
yurdunda bir lrmak; ArapCj:a:
Zu'l-fikar, KIrgllzca:
Zulpukor "Hz. Ali'nin klllCl")
Suu-samlr IV: 199 (Talas'tanNann nehrineakanbir
akarsu)
Siir-kol IV: 839 (bir gal, efsanevibir yer)
~emey I: 98; Vll: 16 (kala; Semipalatinsk)
Talas II: 1455; V: 1820; IV: 195, 1618, 1660; V:
659, 2122, 2124, 2126; VI: 75, 491, 520, 712,
727,729,973; Vll: 122, 129, 1921, 1924, 1~)26
Tanma IV: 751 (Tamga; ISlk goliin giiney klYlsmda
bir yer)
Ta-aklr Vll: 22 (kuu tala; bir Cj:ol)
;;
Taken IV: 2156; VII: 129, 1926 (Takent) fj11i
1
Ta-mazar VII: 20
I

Temir-bala IV: 117 (bir ttimsek)

Temirdik I: 109; IV: 227 (Ketmen slradaglannln
batl uzantlsl)
Tolono-bulak V: 2301 (bir dere)
Tor-at ill: 1749(bir tiimsek)
Tor-ayglr I: 107(Tor-ayglrdaglarmdabir g~it)
Tor-kol V: 238 (Kozu-b~l'run otesindt:bir gol)
Tosor IV: 751 (ISlk goliin giineyinde bir akarsuve
yerleimyen)
Tur-kol V: 1565 (efsanevi Kazllik vadisi yolunda,
efsanevi Bar-kol'iin dogusundabir gal; \cf.Tor-

kol)

Turpan I: 162, 163;IV: 170(Kagar'd,~Turfan)

Uluu-ba Vll: 1228
muu-~mar V: 1092 (bir ttimsek olmall)
Uluu-kamlr IV: 277 (bir burun)
Urum ll: 1210, 1284(Osman11topraklarl)
Uzun-bulak I: 96 (Uzun-bulak suyu kenannda bir
Rus karakoluolmall)
U~-kapkak ill: 1690(Orta Kapkak, Tuyuk Kapkak
ve Ulken Kapkak akarsulanrun oluturdugu ii~

Kapkaksuyu)
U~-karool IV: 1705, 1712; V: 1621 (gozetleme
yen)
U~-korum IV: 198 (Karakol akarsuyundanSuu-samlr
akarsuyunag~it)
U~-kooy VI: 727, 973; 122, 1924 (Talas nehrine
akanakarsular)
Ukiir~ii ill: 1691(U~-kapkakbolgesindebir yer)
Urgon ill: 1755 (Urgen~)
::>

~uzey

\edigi

'rinde.:.vi
bir
If

yer

~ore bu

; ba~ka

:uzey
2446,

L9L I '6LPI '~ZL 'P9P 'L8 :m ('I!:>uJ.) 'I!:>~J.

:m (JUln~uuw) 1nJns
Z6ZZ '06ZZ 'OL9 I 'ZZ '86 : A : I P~ : AI
:LOPZ'ZOPZ 'LLIZ '91Z 'ZPOZ'6OZ '~OZ'0981
'L~81 '19LI 'PPLI '~OL 'Z8 '~~ :m ::1
}JuS
6 I ~119:A:9~I'I~PI
:IA ('I~zo)
'I~nzo ..
'PPI :AI :P8LI '...08LI '09LI '006 '99P 'LP 'PP
'ZP :m :LL'l1 '6ZZ1 '8P 'LL '9Z :n (sn~) sruo
66~ :A :86Z1 'Z~OI 'L91 :AI (uu~JV) UU~OO
Z~PI :AI :~L9I 'L91 '18L '10L 'PL~
'ZL~ 'OL~ '~9P 'PP '~P 'ZIP' LOP 'Z6 '..098
'6L 'Z9 'p~ '8 'Z61 '681 'I~ oo'~:n
10JAO
6Z:1
tn~AoN
(oN uJU)!)lOP '("N UJU)!)
86 '(.N IJUS) 'l'l '(oN UJU)!) IZ :n :L~:I
Ao~ON
6001 'LOOI '06P '88z:n
UUWAUN
(uuwJnsng .J'I):n uuwlnsnw
OZI :AI (I'IIUH nw~oa uno) nwnm-Un)!
8 :m :1
:1 (W!s! !JUJ~o:>~pJ~IJ~AJ~~!P 'JUlllpuu'IH) u'l)!
Z~OI :AI :LIL 'Z9P '8L 'L~ :nl
(J~I'IJnJ. !!S UUJmOUPIUU1S!UU~JV
A~Zn)!) uq-IIZI)!
L~8 'Z~L 'LI9 :IA 'PPP :A :8~1 '6Z1
'111 'I8Z1 '08 'LLL '~1 'I~I :AI :8~Z '~9LI
'8PLI '8601 '669 'LO~ 'Z6 '08 '~ :nl :L'l'll
'96~ '9P 'Z9Z :11 :91 '191 :1 (J~I!IU!;))
AUtl)!
66PI 'PZ :A :P~PI '9ZI
: AI (W!S! !JUJ~o:>
upuuwuz lUAU'I'IIUH WIJI)!) WIJI)!
~PI '66L
'IZL :AI :1~01 '[ZL :m :Z91 I :11 :~:I
'IUZU)!
6 :IA 'oo.81~Z'ZI~Z '~~'l'l '~O'l'l '~61Z 'OIZ
'90~I '~8~:A :ZI IZ '60lZ '90lZ '660Z 'L861
'906\ 'P88I 'O~81 'L081 '~L! 'OZLI '8091 '6L~1

'69~1 '~9~I "lI~I '61vl '6v1 '~'l1 '99'l1 'v'lOII

'1'l01 '0001 'vS6 'IS9 '919 "l09 '6~ 'V9~ 'LS~
''l~ 'ILv '9vv '61v '9~'l 'LSI 'S~I '9vl 'Otl

:AI ~v691'S~91 '~9~1 '~~~1 'S6vl '~9'l1 '911

'9'lL 'I'lL '6'l ' :11 ~...OL 'v9 :1 (J!}U)I)
olldu)I
90t '9L '...'l9 :IIA ~O~'l 'SI !;'l
"lOt'l 'v6'l 'L'l'l '99'l'l 'L~I'l 'v661 '1661 'S~)1
'S961 'LSI 'SSLI '~tLI '[vLl '6LI 'IILI '~~91
'6V91 'Wl 'I6~1 '6L~1 '6v~1 'Vt~1 "lv~1 'S~;I
"l'lvI '961 '..09S1 ''l1 '00'l1 '9Lll 'S'l11
'960 I '~90 I 'S'lOI '9'l6 't'lO "l'l6 'o..~LS '99S
"..~~S "l~S 'O~S 'O~L '~L '90L 'IOL '669 '...ZVt
'6v 'Lt '.'.991 "l91 '091 :A ~'l61 '~I~1 '6'l1
'~9v '6~t :AI ~1~LI 'OS91 '1911 "lIL :111 ~1'l1
'~'l [I 'O'lil '9111 :11 ~~6 :1 ()jnwlu)I)
)jl~W(U)I
9L I '~L 1 '~1 L '9L '9~:1II
U~(U)I
'l I : AI (1)jIUH )j;)d~')I) 11
'lL '9v 'tS :111(J;)I!PU!H:I Ipuj
'l1 :AI(I)j(UH!~;))I)
~;))jJ3
6 :IA ~OI'l'LSLI 'LO~1 "lSll 'SLll 'SI~II
'11 '9'l11 '~S~ :A ~S60'l 'O~SI 'I~I 'vlvl
't~1 '~6Z1 'SL'l1 '99'l1 '~'ll 'SSOI '~SOI '61~1
"l66 'vS6 '06L 'LL9 '919 "l09 '6~ '16~ ";)9~
'L~~ 'I~ ''l~ 'ILt '6(t '9~'l 'LSI :AI ~IB91

:111 ~691'0991 '~9~I '~~~I '~9'l1 '911 'Ott

'I v "l'l '~I '00 't6'l "l6'l 'I 'l'l '00'l 't61
'WI '9'l 'v :11 ~Ltl "lL '69 'w :1 (Jo,{!~;)g ;)J;))j
J!q 'uuw(nsnw 001;1 :11 .J)j'uuwmsnw)
uuWJnsng
...0II'l 'Sl;v '~v 'I~v :AI
(J!I;)8 uulwuluU ZI8JI)J;)PU!S;)PUj!)jnwIU)I/U!;)) 1rung
~)9vl
"l0 I : AI (W!S! !JUJ~o:>
;)PJ;)IJ;),{J;)~!p) )jllu~ElI )jlug
1;)9vI
uiu)jUIRg
"l 0 I : AI (W!S! !}UJ~o:>;)PJ;)IJ;),{J;)~!p)

'S)J~aN''H~'IW'S')Jll'Ill'IdOJ.