Mslmanlarn Srbistandan karlmasnn lk Adm: 1862 Belgrad Olaylar ve Belgradn Bombalanmas

The First Step of Expulsion of Muslims from Serbia: 1862 Crisis of Belgrade and Bombardment of Belgrade
Aye ZKAN*
z 17 Ekim 1830da muhtar olan Srplar, 1860da Mihail Obrenoviin II. kez baknez olmasyla bamszlk yolunda almaya balamlardr. Mslmanlarn kaleler dndan ekilmesini isteyen ve onlar Srp kanunlarna tbi klmaya alan Mihailin talepleri reddedilmitir. Ancak asker alm yapmaya balayan ve silahlanan Srplar uyarlmalarna ramen hz kesmemilerdir. Srplarn eitli uygulamalar sonucunda Mslmanlar ve Hristiyanlar arasndaki gerginlik artm ve 1862de Belgrad Olaylar patlak vermitir. 15 Haziran 1862de Srplar ve Mslmanlar arasnda kan atma bym ve Srplarn kaleye saldrmalar sonucunda Belgrad Muhafz Air Paa, Belgrad topa tutmutur. Bu olay, Mihaile taleplerini gerekletirmek iin bekledii frsat vermi ve Kanlcada uluslar aras bir konferans toplanmtr. Konferans sonucunda, 4 Eyll 1862de 12 maddelik Kanlca Protokol imzalanmtr. Protokol maddelerince Srbistan Mslmanlarnn Srbistandan ekilmeleri ve Osmanl Devletinin Srbistandaki Sokol ve Uzie kalelerini ykmas kararlatrlmtr. Anahtar Kelimeler: Osmanl Devleti, Srbistan, Belgrad, Kanlca Abstract The Serbians being headmen on the date of 17th October of 1830 started to attempt so as to get independence with Mihail Obrenovics second presidency. The demands of Mihail regarding that he wanted Muslims to come out of the castle and made them be subjected to obey the laws of Serbian. However the Serbians starting to recruiting and bearing arms did not decelerate although they were warned. As a result of some implementations of the Serbian, the stress between Muslims and Christians increased and Belgrade Events erupted in 1862. On the date of 15th June
*

Dr., MEB.

172

Aye ZKAN

1862 the conflict between Serbians and Muslims extended and Belgrade safeguard Air Paa bombarded Belgrade as a result of Serbians attack to the castle. The event caused that Mihail got a chance to obtain his goals in this way the international conference was held in Kanlca. In consequence of Kanlca conference, Kanlca Protocol with 12 articles was signed on the date of 4th September of 1862. In accordance with the articles of Kanlca, it was decided that the Muslims of Serbia came out of Serbia and the Ottoman State destroy Sokol and Uzice castles. Key Words: Ottoman State, Serbia, Belgrade, Kanlca

I. Belgrad Olaylar ncesinde Srbistann Durumu 17 Ekim 1830 tarihinde verilen fermanla, muhtar olan Srplar1 Paris Antlamas sonrasnda imtiyazlarn geniletmek ve hatta Osmanl Devletinden bamsz olmak iin almaya balamlardr. Bunun iin de; bamszlk yolunda almamakla ve Trk etkisinde kalmakla suladklar Baknez Aleksandr Karacorcevii, 1858 tarihli Millet Meclisi toplantsnda istifaya zorlamlardr2. Onun yerine geen ve II. kez baknez olan Milo Obrenovi, bu konuda gereken almalar yaparak, Osmanl Devletinden eitli taleplerde bulunmutur. Srp Knezliinin veraset yoluyla kendi ailesine verilmesi, Srbistann baz yerlerinde Mslmanlarn kale ilerinde ikamet ettirilmesi ve memleketin esas dzenlemeleri olan mevcut kanunlarn millet tarafndan dzeltilmesine izin verilmesi bu taleplerdendi. Milo Obrenoviin talepleri reddedilmi ve daha sonra kendisi lmtr3. Yerine, yegane amac Mslmanlar Hristiyan topraklarndan karmak ve tm Slavlarn birliini salamak olan olu Mihail Obrenovi, II. kez baknez olarak gemitir4. O da babas gibi, Srbistandaki Mslmanlarn kaleler dndan ve Belgrad varoundan ekilmelerini veyahud oralarda yerlemi bulunan mslman ahalinin idaresinin Belgrad muhafzlndan alnarak Srp kanunlarna gre yrtlmesini talep etmitir5. Trklerin Srbistanda bulunmasndan ve Srbistandaki ikili idare sisteminden rahatsz olan ve btn sorunlarn bundan kaynaklandn dnen Mihail6 varota ikili idare sisteminin ve polisin olmasnn eitli glkler ve Mslmanlarla Srplar arasnda dmanlklar douracan, bu durum byle devam ederse ileride
Mehmet etin Breki, Osmanl mparatorluunda Srp Meselesi, Kutup Yldz Yay., stanbul, 2001, s. 187. 2 Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, VI. Cilt, Ankara, 1995, s. 68. 3 BOA, A.MKT.UM. 419/26 (1277.M.20 /08.08.1860). 4 Selim Aslanta, Srbistan: syanlar ve Bamsz Devlet, Balkanlar El Kitab, C. I: Tarih, Ankara, 2006, s. 481. 5 BOA, .HR. 333/21408 (1278.Ca.14 /18.11.1861). 6 Yusuf Hamzaolu, Srbistan Trkl, skp, 2004, s. 355.
1

Mslmanlarn Srbistandan karlmasnn lk Adm:

173

byk mahzur ve tehlikeler olacan da belirtmitir7. Mihailin bu taleplerine Belgrad varoundaki Mslmanlarn mstesna bulunduu cevab verilerek8 hem Belgrad varounun tahliyesi hem de orada yerleik Mslmanlarn Srp kanunlarna tbi olmas reddedilmitir9. Mihailin talepleri ve bu taleplerin reddedilmesi konular gndemdeyken 6 Austos 1861de Karaguyefe (Kraguyevats)de toplanan Srp Millet Meclisi (Skuptina), millet namna 50.500 askerin talim ettirilerek hazr bulunmas kararn almtr10. Yedekte de 40.000 kadar askeri bulunan Srbistann11 bu tavr Osmanl Devletinin houna gitmemitir. Srbistan Osmanl Devletinin mlk olduu iin, herhangi bir saldr durumunda Osmanl Devleti devreye gireceinden ve Srbistann iilerinin dzeni iin de oradaki asker says yeterli olduundan, bu ileriye ynelik asker alm Srbistann bamszl hkmnde bulunmutur. Srplarn Osmanl Devletini hibir eyde tanmayarak, icrasna dost devletlerin kefil olduklar imtiyaz kanunu fesh edilmi gibi, kraliyet eklinde davranmalar zerine Mihail uyarlmtr12. Ancak, Srplar silahlanmaya ve hazrlklar yapmaya devam etmilerdir13. Zaten 1862 yl iin hazrlanan masraf defterinde en byk pay askeri harcamalara ayrlmtr14. Srplar mehur ekya ve haydutlar toplayp, besleyerek snr telerine gndermeye balamlardr. Mihailin szcln yapan Vidovdan gazetesi de her nshasnda Osmanl Devleti ve memurlar hakknda yalan ve iftiralarda bulunmaya devam etmitir15. Sonuta Mihailin 1860 ylnda baknez oluundan itibaren Osmanl Devletine kar balatt ar tahrik meyvelerini vermeye balam16. Srbistann her yerinde Mslmanlar ve Hristiyanlar arasnda gerginlik artmtr. Srplar, Fethlislam Mslmanlar ile konuulur ve kale iine gidilip grlrse elli denek vurulacan ve alt ay prangaya konulacan ilan etmitir17. Ayn zamanda burann Mslmanlarna un ve odun verilirse
BOA, .HR. 333/21408 (1278.Ca.14 /18.11.1861). BOA, .HR. 192/10807 (1278.Za.07 /06.05.1862). 9 BOA, .HR. 333/21408 (1278.Ca.14 /18.11.1861). 10 BOA, .HR. 188/10474 (1278.Ra.28 /04.10.1861). 11 Stevan K. Pavlowitch, Serbia: The History of an Idea, New York University Press, USA, 2002, s. 52. 12 BOA, A.MKT.UM. 503/88 (1278.Ra.30 /05.10.1861). 13 BOA, A.MKT.UM. 551/96 (1278.L.07 /07.04.1862). 14 BOA, .HR. 188/10474 (1278.Ra.28 /04.10.1861). 15 BOA, A.MKT.UM. 551/96 (1278.L.07 /07.04.1862). 16 Safet Bandovi, Iseljavanje Muslimanskog Stanovnitva iz Kneevine, Srbije u Bosanski Vilajet (1862-1867); Znakovi Vremena, Say 12, Yaz. 2001, s. 67. 17 BOA, A.MKT.UM. 572/33 (1278.Z.17 /15.06.1862).
8 7

174

Aye ZKAN

ay prangaya konulup, 500 guru da para cezas verilmesini Srp subay emretmitir18. Fethlislam Kalesi civarnda vakitli vakitsiz ekya gezmeye balam ve Fethlislama gelen Negotin kasabas mdr silah olmayanlara silah datarak hazr bulunmalarn tembih etmitir19. Srp Knezliinin memurlar kalelerdeki Mslmanlarn Srplarla grmelerini kesmeye kalkm ve souk muamelelerde bulunmaya balamtr.20 Yine Sokol Kalesi snrna kaan drt haydutun yakalanmasn bahane eden Srplar, snr kapayp tezkireli ve tezkiresiz kimsenin giri kna izin vermemeye balamlardr. Srplarn haydut diyerek ldrdkleri kiinin zerinden ise yol tezkeresi km ve onun alveri iin Srp kylerinde dolaan Sokol Kalesi Mslmanlarndan olduu anlalmtr21. Uzie Kalesi ahalisinden olan ve ticaret iin Brdelene gelen Tccar Mustafa da, oradan Belgrada gemek iin Kk Raboka denilen yere geldiinde Srplar tarafndan dvlerek ldrlmtr. Bylelikle Belgrada bal kalelerin Mslmanlarndan bir iki sene iinde Srplar tarafndan hayli adam ldrlm olup, hibirisi iin de gereken yaplmamtr22. Semendirede ise kale ahalisinin eskiden beri ziraat yaptklar Tuna nehri kenarndaki ve kale meydan mesabesinde bulunan araziyi Semendire varou Srplarna taksim etmilerdir23. Belgrada bal kalelerde durum byleyken Belgradda da ilikiler gergindi. Srplar, arda Mslmanlarn kepenklerini indirerek ve tabelalarn skerek onlara deiik ekillerde seslenirken, Mslmanlar da onlara umadiyann tavuklaryla karnlarn doyuracaklar eklinde tehditkar karlklar vermekteydiler24. zellikle, Mihailin taleplerini iletmek zere Garaaninin25 stanbula gnderilmesinden sonra Belgradda durum daha da bozulmu ve kkrtc sohbetler ve hareketlere giriilmitir. Srp Knezlii adeta milletin zihnini bozmaya teebbs etmi ve Mslmanlarla bir eit fesadn kmasna sebep aramaya balamtr. slam arsnda Drtyol az denilen yerde birka ay nce atklar polis karakoluna Srp Knezlii alametini asmlar ve gnden gne jandarma saysn arttrmaya balamlardr26. zellikle Ocak 1862den itibaren Belgraddaki jandarma saysn arttran Srp hkmeti27 1861de Karaguyefede toplanan Millet
18 19

BOA, A.MKT.UM. 572/71 (1278.Z.09 /17.06.1862). BOA, A.MKT.UM. 572/33 (1278.Z.17 /15.06.1862). 20 BOA, A.MKT.UM. 518/90 (1278.Ca.18 /22.11.1861). 21 BOA, A.MKT.UM. 475/57 (1277.Za.23 /03.06.1861). 22 BOA, HR.MKT. 375/58 (1277.L.17 /28.04.1861). 23 BOA, A.MKT.UM. 468/90 (1277.L.19 /30.04.1861). 24 Bandovi, a.g.m, s. 67. 25 liya Garaanin: nce Srbistann Dahiliye Mdr, sonra Hkmet Reisi 26 BOA, A.MKT.UM. 468/90 (1277.L.19 /30.04.1861). 27 Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, VII. Cilt, Ankara, 1995, s. 14.

Mslmanlarn Srbistandan karlmasnn lk Adm:

175

Meclisinde de Belgradda olduu gibi btn Srbistandaki byk kasabalara ve baz kylere bile 2000 kadar jandarmann tertip edilerek gnderilmesine niyet etmitir28. Milo tarafndan Belgrada dnnden bir yl sonra 1859da29 kurulan Jandarma tekilat, nceleri 120 kiiden olusa da Millet Meclisinin Karaguyefedeki toplantsndan sonra saylar iki katna karlmtr. Mhimmatlar ve rgtlenmeleri tamamlanm jandarmalar, askeri tatbikatlara ve disiplinlere tabi tutulmulardr. Ayrca silahlarnn yan sra acil durumlarda, kendilerine datlmas iin tfek ve sngleri depoda saklanan bu jandarma birliklerine zorba karakterli ve Trklerden alma duygusuyla dolu Karada ve Bosna mltecileri de kayt edilmitir30. Ekyalkta hretli baz kiilerinde bu jandarma birliklerine alndn Bab- Ali tespit etmitir31. Temel grevi Trk nfusunu yldrmak ve yerlerini almak iin Trk polisine saldrlar dzenlemek olan jandarma birlikleri32 her kede, arda, Mslman mahallelerinde gece gndz silahl olarak kol kol gezmeye balamlardr. Kendi mahallelerinde ve varo dnda olan mahallelerinde ise jandarma neferi gezdirilmekteydi. Halbuki Belgrad varou iinde gezecek kolun Osmanl askeri olmas ve icap ederse birer ikier pandor refakate alnmas gerekmekteydi. Kendilerinin Osmanl askerinden bir iki nefer yanlarna almadka geceleri gezmeye izinleri olmad gibi gndzleri de pandor ve jandarmalarn kendi balarna istedikleri yerde, ar ve sokaklarda gezmelerine izin yoktu. Buna ramen hi danmadan ve sormadan byle davranmalar bir uygunsuzluun kmasn istediklerini gstermitir33. Belgrad Muhafz da Srplarn yakn zamandaki yortularnda kaleler ve Osmanl askeri karakollar ve Mslman evleri zerine silahlanarak hcum edecekleri haberleri alnd ve hallerinden de bunun anlaldn belirtmitir34. Hurid Paa ayrca Srplarn Belgrad Kalesi hakknda hissedilen kt niyetleri gerek ekle varmaya baladndan gerekli tedbirlere giriildiini ve bunlarn nlenmesini yazyla resmen Mihailden talep ettiini bildirerek, btn konsoloslara da durumu
BOA, .HR. 188/10474 (1278.Ra.28 /04.10.1861). Bu tarihten nce Srp Polisi pandor ad verilen otuz askerden olumakta ve Trk polisiyle ibirlii yaparak huzuru salamakta idi. British Documents on Foreign Affairs: Reports and Papers from the Foreign Office Confidental Print, The Otoman Empire in the Balkans, 18561875, Part I Series B, Vol. 1, General Ed. Kenneth Bourne and D. Cameron Watt, Ed. David Gillard, University Publications of America, 1984, Doc. 81, s. 216. Bakonsolos Longworthdan Sir H. Bulwere, 3 Temmuz 1862. 30 British Documents, Vol. 1, Doc. 81, s. 216-217. Bakonsolos Longworthdan Sir H. Bulwere, 3 Temmuz 1862. 31 Karal, a.g.e., VII. Cilt, s. 14. 32 British Documents, Vol. 1, Doc. 81, s. 216-217. Bakonsolos Longworthdan Sir H. Bulwere, 3 Temmuz 1862. 33 BOA, A.MKT.UM. 468/90 (1277.L.19 /30.04.1861). 34 BOA, A.MKT.UM. 514/79 (1278.Ca.06 /10.11.1861).
29 28

176

Aye ZKAN

beyan etmeye mecbur kaldn ve onlar tarafndan hakl bulunduumuzu eklemitir35. Tm bu yaananlar karsnda, Belgrad Muhafz Hurid Paaya srekli olarak Srplarn asl amalarnn bir olay kararak sebebini Mslmanlara ykletmek olduu ve Srplarn amalarna ulaamamalar iin tahamml edilerek ellerine koz verilmemesi tembih edilmitir36. 1862 ylnn bandan itibaren Srbistanda ortam iyice gerginleerek anlamazlklarn yerini silahl atmalar, dvmelerin yerini de cinayetler almaya balam, gerginlik giderek trmanmtr. 1862 yl Ocak aynda Belgradda bir Trk ldrlm, ubat ve Mart aylarnda Trk ve Srplarn birbirlerine karlkl saldrlar artmtr. Bu durumdan rken Srp hkmeti, Belgraddaki Drtyol mahallesinde jandarma saysn arttrarak, jandarmann yannda Simeon Nei adl bir Trke tercman ve Milan Sretenovi adl bir katibin dolamasn emretmitir. Grevleri Trklerin yaptklar konumalar bildirmek olan bu iki kiinin Trk mahallelerinde dolamas Trkleri daha ok rahatsz etmitir ve tepkiler artmtr37. 23 Maysta beklenen gereklemi, bir tren atee verilmi ve ayn gn Karadal bir jandarma, stanbul Kapdaki bir nbetiye bask yapmakla beraber bir Trk subayna ate etmitir. ehirdeki Trk polis merkezine iki Trk gtren bu jandarma, onlar nbetiye vermeyi reddetmitir -Oysa ki bu bir kurald. Ayrca nbetiler de sk sk jandarmalarn elinde iddete maruz kalmaktaydlar38- Srplar, sarho olan iki Mslmann, varo dnda uygunsuz davranlara giritiklerini ve kendi makamlarna teslim edilmeleri iin iki jandarma tarafndan tutuklandklarn belirtmilerdir. Tutuklular stanbul Kapya sevk edildiinde, buradaki nbetilerin iki jandarmaya saldrp, tutuklular ellerinden kurtarmak iin onlara vurmaya baladklarn, nbeti askerlerin bandaki subayn da jandarmalardan birinin yakasna yaparak niformasnn ineliklerini kopardn ifade etmilerdir39. Belgrad muhafz bu olayla ilgili soruturma talep etse de Srplarca reddedilmi ve onlar bir de tazminat istemilerdir40. Ayrca, bundan sonra Mslmanlardan herhangi biri bir sutan dolay uyarlrsa, kendi makamlarna teslim edilmek yerine, yasa gereince cezalandrlmak iin Srp polisine teslim edileceini belirtmilerdir41. Gerekte ise Srp hkmeti ve Belgrad muhafz arasnda
35 36

BOA, A.MKT.UM. 470/61 (1277.L.26 /07.05.1861). BOA, A.MKT.UM. 518/90 (1278.Ca.18 /22.11.1861). 37 Hamzaolu, a.g.e., s. 360-362. 38 British Documents, Vol. 1, Doc. 81, s. 217. Bakonsolos Longworthdan Sir H. Bulwere, 3 Temmuz 1862. 39 British Documents, Vol. 1, Doc. 83, s. 222. Garaaninden Air Paaya. 40 British Documents, Vol. 1, Doc. 81, s. 217. Bakonsolos Longworthdan Sir H. Bulwere, 3 Temmuz 1862. 41 British Documents, Vol. 1, Doc. 83, s. 222. Garaaninden Air Paaya.

Mslmanlarn Srbistandan karlmasnn lk Adm:

177

kovuturma ekliyle ilgili bir anlama vard ve 36 olayla ilgili nbetilik binasnda tutulan kaytlar da bunu dorulamaktayd. Buradan da anlald zere uygulama Srp polisinin tutuklusu olan Trklerin oradaki grevli subaylara teslim edilmesi eklindeydi. Ancak Srplar, Trkleri Srp adaletine tabi klmaya almaktaydlar. Hatta liya Garaanin Trklerden adaletin salanamayacan belirtmi, buna karlk Belgrad muhafz da adaletin Srp hkmetinden olamayacan, buna delil olarak kendisinin greve geldii zamandan beri gerekleen ve tazmin edilmeyen on adet katliam gstermitir42. Trklerin gelecekte Srp karakollarna gtrlmeleri ve Srp mahkemelerince yarglanmalar gerektiini syleyen Srplar, iddetin daha da artmasna sebep olmu ve jandarmalar Trkleri ldrmeye balamlardr. 25 Maysta bir kayk baklanarak ldrlm, 5 Haziranda ise yine stanbul Kapda bir pandor Trk subayna ate ederek Avusturya hkmetinin bir tatarn ldrmtr43. Pandor, stanbul Kap yaknndaki bir dkkandan geerken Mlazm Hurid Aann dier Trklere kendisiyle ilgili hakaret dolu szler sylediini duyduunu ve ate ettiini fakat vuramadn, dier silahn ateleyince de tesadfen Avusturyal tatar vurduunu ve yaraladn sylemitir. Oysa ki olayn tan olan ve sonradan len tatarn da ilerinde bulunduu drt kii pandora hakaret edilmediini, onun tahrik olmadan subaya ate ettiini ve subayn kamasndan sonra da kastl olarak ikinci silahn ekip tatara ate ettiini belirtmilerdir. stanbul Kapdaki Trk nbetilerinin, oradaki halkn ve jandarmalarn gz nnde olan bu olaydan dolay, nbetiler kapy kapam ve paadan emir gelinceye kadar da amay reddetmilerdir44. Fransz Bakonsolosu eliinde gelen Dahiliye Mdrne de kapy amayan nbetiler, yine paadan emir gelinceye kadar kapy amay reddetmilerdir. Bu olay, Srplarn Trk otoritelerine saldrmas iin de bir bahane olmutur45. Nitekim, liya Garaanin Bakonsolos Longwortha yazd mektupta stanbul Kapdaki ikinci olay ve Trk askeri karargahnn dmanca davranyla kendi stnn buyruklarna uymamas ve ayn zamanda Trklerin hzla silahlanmalar bu kentin maruz kald yeni ve ak risklerin gstergesidir diyerek Trkler ve Srplar arasndaki artmaya
British Documents, Vol. 1, Doc. 57, s. 195. Bakonsolos Longworthdan Sir H. Bulwere, 2 Haziran 1862. 43 British Documents, Vol. 1, Doc. 81, s. 217. Bakonsolos Longworthdan Sir H. Bulwere, 3 Temmuz 1862. 44 British Documents, Vol. 1, Doc. 58, s. 195-196. Bakonsolos Longworthdan Sir H. Bulwere, 6 Haziran 1862. 45 British Documents, Vol. 1, Doc. 81, s. 217. Bakonsolos Longworthdan Sir H. Bulwere, 3 Temmuz 1862.
42

178

Aye ZKAN

balayan bu olaylarla ortaya kacak karklklarn sorumluluunu knezlik hkmetinin stlenmeyeceini belirtmitir46. Bakonsolos Longworth ise bu mektupta Garaaninin varlklar tehlikedeymi gibi Avrupann garantr glerine yardm arsnda bulunduunu belirterek47 Srplarn kendi polisleri tarafndan birka gn iinde ilenilen sulara nefretlerini ifade edecekleri yerde, tek amalarnn sonradan geliecek bir karklk durumunda sorumluluu reddederek, Trk otoritelerini sulayabilmek olduunu ifade etmitir. Longworth, byle bir tavrn ortaya koyduu yzszlk, bu ve btn benzer olaylar hakknda Srp hkmetinin yabanc hkmet ajanlarndan ald cesaretin sonucudur diyerek48 bu olaylarn hepsinde saldran tarafn Srplar olduunu belirtmitir49. II. Belgrad Olaylar ve Belgradn Bombalanmas Srp otoritelerinin anlatmna gre 15 Haziran 1862 de ilk olay Trkler ve Yahudiler arasnda meydana gelmitir. Drtyol mahallesindeki bir Trk evinde oturan Yahudi, kira mukavelesi yapm olmasna ramen evinden karlmaya allmtr50. Okul mdr olan Yahudi, ayn zamanda Yahudilerin yln belli dnemlerinde tkettikleri zel ekmei yapan bir frncyd. Bu frnn bacas Trk komular tarafndan tehlikeli bulunmu ve bu yzden Trkler onu evinden karmaya almlard. Belgrad muhafznn da Trklere, evi yakp kl etme izni verdii sylenmitir51. leden sonra saat 3-4 sralarnda da mahallenin polisi iki Trk ile olay yerine gelip, paann emri uyarnca evi atee verme yetkisi olduunu syleyerek baltalarla bacay ykmaya balamlardr. Kirac kam, ahali evin nnde toplanm ve olup biteni renmek iin polis tercman Simeon Nei yannda jandarmayla olay yerine gelmitir. Onun geliiyle, bir Trk subay da oraya gelerek olaya Srp makamlar karrsa kendisinin de 300 askerle kar koyacan sylemi ve tercman bunu emniyete bildirmitir. Sonuta iki su ortayla birlikte Trk polis kaleye gnderilmi ancak bir saat sonra serbest kalm olarak geri dnmlerdir. ok gemeden, akam
British Documents, Vol. 1, Doc. 84, s. 223. Garaaninden Bakonsolos Longwortha, 25 Mays 1862. 47 British Documents, Vol. 1, Doc. 81, s. 217. Bakonsolos Longworthdan Sir H. Bulwere, 3 Temmuz 1862. 48 British Documents, Vol. 1, Doc. 58, s. 196. Bakonsolos Longworthdan Sir H. Bulwere, 6 Haziran 1862. 49 British Documents, Vol. 1, Doc. 103, s. 238. Bakonsolos Longworthdan Sir H. Bulwere, 25 Temmuz 1862. 50 British Documents, Vol. 1, Doc. 82, s. 219.Belgraddaki Son Olaylarn Tarihi zeti, 1 Temmuz 1862. 51 British Documents, Vol. 1, Doc. 103, s. 238. Bakonsolos Longworthdan Sir H. Bulwere, 25 Temmuz 1862.
46

Mslmanlarn Srbistandan karlmasnn lk Adm:

179

saat 7ye doru da ukuremede Trk askerlerinin bir Srb ldrdkleri haber alnmtr52. Her ne kadar Srp otoriteler bu olayla ukuremedeki olay arasnda balant kurmaya alsa da, Yahudilerin ileri gelenlerinden biri hibir ekilde iki olay arasnda balant olmad konusunda Bakonsolos Longwortha garanti vermitir53. Longworth da Belgraddaki iki buuk yllk ikameti sresince, Belgrad Trklerine dair bir olay duymadn ve Srplarn iinde zaten az olan Trklerin herkese kar sakin ve zararsz davranlaryla tandklarn her zaman grdn belirtmitir54. Ayn tarihteki II. olay ise, ukuremede su dolduran bakkal ra Sava Petroviin Trk askerlerince ldrlmesidir. Savadan sonra emeye gelen askerler onu itmi ve testisini krmlardr. eme banda lmek zere bulunan Sava kendisini oradaki Trk askerinin vurduunu sylemi ve olaya tank olan kadnlar da bunu dorulamlardr. Ancak Srp otoritelerinin bu sylemine ramen55 Srp raporlarnda bir ocuk olarak tanmlanan Sava Petroviin daha sonra 20 yandan byk bir yetikin olduu kabul edilmise de, o hibir zaman aka tespit edilememitir. Bakonsolos Longworth bu konudaki grn Sava Petrovi veya olaya karan dier bir kii ukuremede askerlerle kavga etmi ve kovalarn tad tahta parasyla askerlerle atm, askerlerden biri de bu tahta parasn alp onun kafasna vurmutur. Bu kii darbeden dolay olan rkler, belki de ardndan alan yaralar yznden lmtr56. Ama bu olay nasl gereklemi olursa olsun atmalara sebep bu adamn lmesi deildir57 eklinde belirtmitir . Olay Srp emniyetine yansynca Tercman Simeon Nei, birka jandarmayla olay yerine gnderilmitir. Trk askerlerini soruturma yaplmas iin yanna alan Nei ve jandarmalar58 Trk ve Srp
52 British Documents, Vol. 1, Doc. 82, s. 219.Belgraddaki Son Olaylarn Tarihi zeti, 1 Temmuz 1862. 53 British Documents, Vol. 1, Doc. 81, s. 216. Bakonsolos Longworthdan Sir H. Bulwere, 3 Temmuz 1862. 54 British Documents, Vol. 1, Doc. 103, s. 238. Bakonsolos Longworthdan Sir H. Bulwere, 25 Temmuz 1862. 55 British Documents, Vol. 1, Doc. 82, s. 219. Belgraddaki Son Olaylarn Tarihi zeti, 1 Temmuz 1862. 56 Bu konuda Srp kaynaklar da elikili bilgiler vermektedir. ure Jeleni (Nova Srbija i Jugoslavija, Beograd, 1923) ve Grgur Jaki-Vojislav J. Vukovi (Spoljna Politika Srbije Za Vlade Kneza Mihalia: Prvi Balkanski Savez, Beograd, 1963) eserlerinde gen bir Srbn Trk askerlerince ldrldn sylerken, ivan ivanovi (Politika storija Srbije u Drugoj Polovini Devetnaestog veka, Beograd, 1923) eserinde Srp delikanllarn Trk askerleriyle kavga ettiini belirtmektedir. 57 British Documents, Vol. 1, Doc. 103, s. 238. Bakonsolos Longworthdan Sir H. Bulwere, 25 Temmuz 1862. 58 British Documents, Vol. 1, Doc. 82, s. 219. Belgraddaki Son Olaylarn Tarihi zeti, 1 Temmuz 1862.

180

Aye ZKAN

karakollarnn olduu yere geldiklerinde, Trkleri kendi yetkililerine teslim etmeleri gerekirken, jandarmalara komuta eden Nei bunu reddetmi ve Trklerin Srp karakoluna gtrlmesini emretmitir59. Trk askerlerinin direnmesiyle birlikte, yine Neiin emriyle jandarmalar tarafndan ate alm60 ve bir Trk askeri ldrlrken biri de yaralanmtr. Bunun zerine Trk askerleri de tercman ve iki Srp jandarmasn ldrmlerdir61. Belgradn bombalanmasna yol aacak olaylarn fitilini jandarmann Trk askerlerini zorla ve kanuna aykr olarak Srp polisine gtrmeye almalar atelemi62 Trkleri kkrtmak iin her ekilde abalayan jandarmalarn da o gn erken saatlerden itibaren tetikte olduklar gzlenmitir63. Bylelikle Bakonsolos Longworthun deyimiyle uzun zamandr Trkleri kendilerine saldrtmak iin zorlayacaklarn syleyip bbrlenmekte olan Srplar emellerine nail olmular64 ve ertesi gn lene kadar Belgrad sokaklarnda, ehir kaplarnda srecek bir atma balamtr65. Srp jandarmalar ve ayak takm Trklere saldrm ve gerek asker gerek sivil kaleye kaamayan Trkler de kendilerini evlerine ve karakollara kapatarak savunmaya gemilerdir66. Bu konuda Kosta N. Hristi de silah seslerinin Trklerin yaad her yerden yanklandn, Srplarn gruplar halinde Trk evlerine saldrdn, Trklerin ise ate edip oradan kendilerini savunduklarn belirtmitir. O, Trklerin ok korkup, kimseye grnmeyi gze alamadn, kendi evlerinde bile geceleyemeyip, evden eve geerek gizlice ehre kamak zorunda kaldklarn anlatrken, byk bir grubun ehre kaarken yol boyunca Srplarn saldrsna uradn ve iki taraftan da can kayb olduunu ifade etmitir67. Srplarn bu saldrlarn 15 Haziranda telgrafla Bab- Aliye bildiren Belgrad Muhafz Air Paaya Srplarn gsterdikleri hal ve meydana getirdikleri savan ahsi
British Documents, Vol. 1, Doc. 103, s. 238. Bakonsolos Longworthdan Sir H. Bulwere, 25 Temmuz 1862. 60 British Documents, Vol. 1, Doc. 81, s. 216. Bakonsolos Longworthdan Sir H. Bulwere, 3 Temmuz 1862; Hamzaolu, a.g.e., s. 364. 61 Hamzaolu, a.g.e., s. 364. 62 British Documents, Vol. 1, Doc. 103, s. 238. Bakonsolos Longworthdan Sir H. Bulwere 25 Temmuz 1862, British Documents, Vol. 1, Doc. 81, s. 216. Bakonsolos Longworthdan Sir H. Bulwere, 3 Temmuz 1862. 63 British Documents, Vol. 1, Doc. 81, s. 218. Bakonsolos Longworthdan Sir H. Bulwere, 3 Temmuz 1862. 64 British Documents, Vol. 1, Doc. 103, s. 238. Bakonsolos Longworthdan Sir H. Bulwere, 25 Temmuz 1862. 65 Jeleni, a.g.e., s. 151. 66 British Documents, Vol. 1, Doc. 103, s. 239. Bakonsolos Longworthdan Sir H. Bulwere, 25 Temmuz 1862. 67 Bandovi, a.g.m., s. 67.
59

Mslmanlarn Srbistandan karlmasnn lk Adm:

181

anlamazlk olmayp, aktan aa berye hcum demek olduu ve evreden ok Srp gelerek Mslman evlerinde kalm eyalar yamalamaya ve evleri yakmaya giriecek olurlarsa kaleden karlk verileceinin liya Garaanin ve konsoloslara tebli edilmesi cevab verilmitir68. Buna ramen Srplar yamaya balamlar ve 600 Trk evinin hepsi de ilerindeki her eyle birlikte yamalanmtr69. Kosta N. Hristi, Srplarn Trk evlerine dalp yamaladn, Trklerin de ehrin iine kaarken Srplarn bakkallarn yamalayp soyduunu belirtse de70 bu hibir Srp evinin yamalanmad gereini deitirmez71. Trklerin yan sra Yahudi blgeleri de yamalanm ve Garaanin bunu kabul ederek, zararn deneceini sylemi ve zntsn Bakonsolos Longwortha belirtmitir. Her ne kadar Srp otoritelerinin anlatmnda tm sular Trkler ilemi, Srplar hibir ey yapmam gibi grnse de72 Longworth, banda bir meyve sepetiyle yal bir Trkn baklandna, yine yal bir Mslmann bir dkkan iinde kovalanp ldrldne ahit olanlarn varln belirterek, ertesi gn de Trklerin cesetlerini kaleye tayan atl yk arabalarnn gerisinde kalan Trk kadnlaryla dolu arabann paralandn grdklerini ifade etmitir. O, iki tarafta da l saysnn ayn saydaki yaralyla birlikte 50yi atn da bildirmitir73. Bu sayy Srp otoriteleri Srp taraf iin 26 l ve 22 yaral eklinde verirken74 Donau Zeitung (Tuna Gazetesi) da Srplardan 15 l ve Trklerden 11 l, 21 yaral eklinde vermitir75. Bakonsolos Longworth, l ve yaral says her iki tarafta ayn olsa da fark buradaki fark, Trklerin kendi hayatlarn, kalplerini ve mlklerini savunmak iin savatklar ve Srplarn saldrgan olduklarndan ibarettir diyerek vurgulamtr76. 16 Haziran 1862de konsoloslarn araclyla Belgrad Muhafz ve liya Garaanin arasnda bir szleme imzalanmtr77. Air Paa, Etem Paa ve
BOA, A.MKT.UM. 519/26 (1278.Ca.20 /24.11.1861). British Documents, Vol. 1, Doc. 103, s. 239. Bakonsolos Longworthdan Sir H. Bulwere, 25 Temmuz 1862. 70 Bandovi, a.g.m., s. 67. 71 British Documents, Vol. 1, Doc. 103, s. 239. Bakonsolos Longworthdan Sir H. Bulwere, 25 Temmuz 1862. 72 Srp otoritelerinin anlatm iin bkz. British Documents, Vol. 1, Doc. 82, s. 219-222. Belgraddaki Son Olaylarn Tarihi zeti, 1 Temmuz 1862. 73 British Documents, Vol. 1, Doc. 81, s. 218. Bakonsolos Longworthdan Sir H. Bulwere, 3 Temmuz 1862. 74 British Documents, Vol. 1, Doc. 82, s. 221. Belgraddaki Son Olaylarn Tarihi zeti, 1 Temmuz 1862. 75 British Documents, Vol. 1, Doc. 46, s. 191. Donau Zeitung, 19 Haziran 1862. 76 British Documents, Vol. 1, Doc. 81, s. 218. Bakonsolos Longworthdan Sir H. Bulwere, 3 Temmuz 1862. 77 Jaki-Vukovi, a.g.e., s.537.
69 68

182

Aye ZKAN

liya Garaaninin yan sra ngiltere Konsolosu J.A.Longworth, Fransa konsolosu Y. Tastiya, Rusya Konsolosu A. Vlangaliya, Prusya Konsolosu Meronija ve Avusturya Konsolosu Vasiin de katlmlaryla imzalanan bu szlemeyle kaplar tutan Trk askerlerinin ve Trk polisinin geri ekilmesiyle antlama salanmtr. Buna gre; ehirde yaayan Trklerin braktklar evleri, gayrimenkulleri ve evlerinde yaamaya devam edecek vatandalarn kendileri de gvende olacak, Garaanin lke apnda Mslmanlara kar herhangi bir iddet uygulanmasn nlemek iin gerekli emirleri verecek, ehirden ayrlacak olan Trk aileler hrpalanmayacak ve kk drlmeyecekti78. Szleme imzalanmasna ramen, 350 kadar jandarma ehir civarnda gezmeye devam etmiler ve bu jandarmalar ehir kaplarnda kargaa karmlardr. Ayn zamanda afaktan itibaren kaleye ate aan jandarmalarn Sava Kap kenarndan kalenin iine ate ettii de grlmtr79. Bunun zerine kaleden 17 Haziranda Belgrad zerine drt buuk saat srecek bir top at balatlmtr80. Air Paann Belgrad topa tutmasyla ilgili81 her ne kadar Srplar bombardman balatlana kadar tek bir at bile yapmadklarn, tm glerini bombardman geri pskrtmek iin kullandklarn iddia etse de, Trkler Srp birliklerinin toplanmas ve kaleye saldrsnn kendilerinin ehre ate amasndan nce gerekletiini belirtmilerdir82. Belgradn bombalanmasnda Varota 145, Sani mahallesinde 41, Dorol mahallesinde 69, Teraziyma mahallesinde 82 ve Palilulada 20 ev olmak zere 357 ev isabet alm ve 20 ev de yanmtr. Trk evlerinden 15i isabet alm, 4 yanm ve bir minare de dmtr. Bu ekilde zarar gren bina saysn Srpske Novine gazetesi toplamda 397 olarak vermitir83. Bu srada Belgraddaki evlerden 730u Mslmanlara, 190 Yahudilere, 364 Srplara ve 3 ingenelere aitti. Yine Belgraddaki dkkanlarn 317si Mslmanlarn, 46s Yahudilerin ve 478i de Srplarn elindeydi84.
Srbija Po Bombardanju Beograda, Narodna Biblioteka u Beogradu, Br. C-II 1194, Beograd, 1862. Digital National Library of Serbia (www.digital.nb.rs); Srpske Novine, Say 65; 7 Juniya 1862. 79 British Documents, Vol. 1, Doc. 103, s. 240. Bakonsolos Longworthdan Sir H. Bulwere, 25 Temmuz 1862. 80 Jeleni, a.g.e., s. 151, Jaki-Vukovi, a.g.e., s. 537; British Documents, Vol. 1, Doc. 82, s. 221-222. Belgraddaki Son Olaylarn Tarihi zeti, 1 Temmuz 1862. 81 BOA, .DH. 490/33200 (1278.Z.24 /22.06.1862), Karal, a.g.e., C. VII, s. 14. 82 British Documents, Vol. 1, Doc. 103, s. 240. Bakonsolos Longworthdan Sir H. Bulwere, 25 Temmuz 1862. 83 Srpske Novine, Say 71, 21 Juniya 1862. 84 British Documents, Vol. 1, Doc. 115, s. 250. Bakonsolos Longworthun RaporuHamzaolu ve Bandovi ise bu sayy u ekilde vermektedirler. EV= Mslman: 730,
78

Mslmanlarn Srbistandan karlmasnn lk Adm:

183

Belgradn bombalanmasndan sonra Belgrad varoundan ehre 600den fazla Trk tanmtr. Varotan Trklerin karlmasyla birlikte yerlerine Srplar yerletirilmi ve varota Srplar, ehirde(surlar iinde) ise Trkler kalmtr85. Mslmanlarn varotan kaleye kapanmaya mecbur olmalaryla86 birlikte kale adeta kuatma halinde bulunmu ve Mslmanlar strap ekmeye balamlardr87. rlplak ve perian halde kaleye snan kadn ve erkeklerin88 hali gazetelerde yer alp; ihtiyalar haberi duyulunca dier Osmanl lkesindeki halk yardm etmek istemitir89. Ancak Srplar, Belgrad kuatp, mustahfz askerlerinin Zemundan erzak almasn bile engellemek istemi ve kaleye erzak nakletmek iin gelen kk bir vapurun gnderilmesi aleyhinde protestolarda bulunmulardr90. Buna ramen Niten Mslmanlar ve Hristiyanlar, Belgrad Mslmanlar iin gmlek, don, entari, fes ve yemeniden oluan 300 katdan fazla elbiseyi Belgrad muhafzna gndermiler, Ni Yahudileri de yine zarara urayan Belgrad Yahudileri iin elbise yardmnda bulunmulardr91. Belgrad Kalesinde bulunan Mslmanlarn says 3000e92 ulap bunlarn da giyinecek ve rtnecek elbisesi olmad iin Zemundan basma ve Amerikan bezi getirilerek rtnmeleri salanmsa da, deitirecek yedekleri olmadndan biraz daha basma ve Amerika bezi ve ayakkab, kilim ile kavurma gnderilmesi istenmitir. Kaledeki Mslmanlarn da muhafz kona ve baz zabitlerin odalar dahi boaltlp ilerine ailelerden biraznn yerletirilmesi ve kale hendeinin iki bana adr gerilip yaz mevsiminde serin olacandan buralara da biraz aile konulup, gndzleri hendek iinde ikamet ettirilmesi uygun grlmtr93. Belgrad bombalandnda Valveyo, Loznie ve Brdelen(abats)e 10 gnlk bir gezi iin Belgraddan ayrlm olan Mihail94 ertesi gn Brdelenden Belgrada dnerek Srp Meclisinden ald yetkiyle
Hristiyan-Yahudi: 536, ingene: 3; DKKAN=Mslman:517, Hristiyan-Yahudi: 519. (Hamzaolu, a.g.e., s. 380, Bandovi, a.g.m., s. 68) 85 Hamzaolu, a.g.e., s. 376. 86 BOA, .MMS. 25/1084 (1278.Z.25 /23.06.1862). 87 BOA, .DH. 490/33200 (1278.Z.24 /22.06.1862). 88 BOA, .MMS. 25/1097 (1279.S.12 /08.08.1862). 89 BOA, .DH. 494/33566 (1279.S.16 /12.08.1862). 90 BOA, .HR. 333/21421 (1279.M.20 /17.07.1862). 91 BOA, .DH. 494/33566 (1279.S.16 /12.08.1862). 92 Bu sayy Bakonsolos Longworth 3270 olarak vermektedir ve 630 aileden ibaret olduklarn belirtmektedir. (bkz. British Documents, Vol. 1, Doc. 88, s. 227. Bakonsolos Longworthdan Sir H. Bulwere, 12 Temmuz 1862) 93 BOA, .MMS. 25/1097 (1279.S.12 /08.08.1862). 94 British Documents, Vol. 1, Doc. 59, s. 196. Bakonsolos Longworthdan Sir H. Bulwere, 11 Haziran 1862.

184

Aye ZKAN

olaanst hal ilan etmitir. Askeri hazrlklara balam ve Belgraddaki askerlere katlan gnlller iin kamplar kurdurmutur95. Srplar, bir taraftan snr aralarn kuatp ve dier taraftan heyecan halinde bulunduundan, Srbistandaki dier kaleler de emniyetsizlik iinde kalmtr96. Srplar Ni ve Yenipazar snrna da asker gndermitir. Bu konuda Ni ve skp valilerine, Srplar snr iinde kaldka harekete geilmemesi, ancak bir saldr olursa da bunun defedilmesi tembihlenmitir. Srplara kar tedbir olarak da Pritina ve Vidinin askeri kuvvetleri arttrlarak, Sofya, Ni ve Yeni Pazara yeni kuvvetler gnderilmitir97. Belgradn bombalanmas, oradaki konsoloslar tarafndan eliliklere ve Garaanin tarafndan da Srp kap kethdasna gelen telgraftan haber alnmtr. Bunun zerine her trl dmanln terk edilmesi konusunda Belgrad muhafzna telgraf ekilmitir98. Gerek Belgrad muhafznn, gerekse yabanc konsoloslarn kendi hkmetlerinden tm dmanlklar engelleme emri almalarndan dolay daha fazla atma yaanmamtr99. Bab- Ali, emre zt hareketlerden oluacak yeni mesuliyetlerden hi kimsenin istisna olunamayacan bildirerek, eer haricden bir korku var ise kale kaplar kapanp, buradan yarn karlacak olan byk memura intizar olunmas iktiza eder demitir100. Olayla ilgili gerekli aratrmann yaplmas ve asayiin salanmas iin de Divan- Muhasebat Reisi101 Ahmed Vefik Efendi zel grevle Belgrada gnderilmitir102. Ahalinin ihtiyalarnn karlanmas iin de Ahmed Vefik Efendiye bin kese ake verilmitir103. Ahmed Vefik Efendi ile beraber104 Ali Beyefendinin de Srbistana gnderilmesine karar verilmi105 ve Mektubi Seraskeri Halifesi

Hamzaolu, a.g.e., s. 366. BOA, .HR. 333/21421 (1279.M.20 /17.07.1862). 97 Aye zkan, Milotan Milana Srp Bamszl (1830-1878), IQ Yaynclk, stanbul, 2011, s. 194. 98 BOA, A.} M 26/24 (1278.Ca.00 /05.11.1861-03.12.1861). 99 Jeleni, a.g.e., s. 152. 100 BOA, A.} M 26/24 (1278.Ca.00 /05.11.1861-03.12.1861). 101 BOA, .MMS. 25/1084 (1278.Z.25 /23.06.1862), Karal, a.g.e., C.VII, s. 14-15. 102 BOA, HR.TO. 440/31 (27.06.1862), BOA, .DH. 494/33535 (1279.S.10 /06.08.1862), BOA, .DH. 1291/101552 (1279.M.01 /28.06.1862), BOA, .HR. 333/21419 (1279.M.12 /09.07.1862), BOA, .MMS. 25/1084 (1278.Z.25 /23.06.1862). 103 BOA. .DH. 490/33200 (1278.Z.24 /22.06.1862), BOA. A.MKT.NZD. 425/100 (1278.Z.21 /19.06.1862), Vakanvis Ahmed Ltfi Efendi Tarihi, C.X, Yay.Haz.M.Mnir Aktepe, Ankara, 1988, s. 73. 104 BOA, .DH. 490/33200 (1278.Z.24 /22.06.1862). 105 BOA. A.MKT.NZD. 425/70 (1278.Z.20. /18.06.1862), BOA. A.MKT.NZD. 425/16 (1278.Z.18 /16.06.1862).
96

95

Mslmanlarn Srbistandan karlmasnn lk Adm:

185

Yusuf Bey de Ali Beyin refakatine memur edilmitir106. Ahmed Vefik Efendiye 7 maddelik bir talimatname verilmitir. Buna gre; 1) ncelikle, Belgraddaki olay hzlca incelenip, aratrlacak ve bu tarafa bildirilecektir. 2) Srplarn Mslmanlara ve Osmanl askerlerine bir sredir olan satamalar ve sebepsizce karakollara saldrmalar sonucunda byk bir bela kmamas iin varoda bulunan asker ve ahali mecburen kaleye alnmtr. Bu elem veren sonucun ncesinde sebebin Srplarda olduu msbet olup, geici bir szleme yaplmken, onun ihlaliyle kaleden top atlmas mecburiyeti dahi yine Srplarn saldrgan hareketlerinden kaynaklanm olduundan bunun meydana karlmas amacyla herkesi tatmin edecek ekilde aratrma yaplacaktr. 3) Air Paann bu hareketi zerine konsoloslar kendisini protesto ederek ilikilerini kestiklerinden, Air Paann orada greve devam caiz grlmemi olup deitirilecektir.107 Fakat sebepsizce kaleden top atlmsa cezalandrlmas gerekeceinden aratrma bunu gsterirse derhal tutuklanarak yarglanacaktr. 4) Mslman ahali varotan ekilip kaleye alnm ve kale ise kuatlm halde bulunduundan ncelikle bunlarn zdraplarnn hafifletilmesine baklp verilen ake ile zahire tedarik ettirilecek ve Osmanl askerinin bu halden hasl olan zdraplar da yok edilecektir. 5) Varo vesair kalelerde bulunan Mslmanlarn hali tamamen olaydan nceki ekle nakledilecek ve kalede bulunan Mslmanlar evlerine iade edilip haklarnda saldr olmamas iin Srp memurlarndan teminat alnmaya allacak, bu olmaz ise yine ahali kalede tutulup, Srplarn isteini salayacak ekilde baka taraflara gitmelerinden saknlacak, durum buraya bildirilecektir. 6) Ali Bey beraber gnderilecek ve olayn gerektirdii tedbirler alnacaktr. 7) Bu olay bahanesiyle Srplarn snr geerek, teye beriye satamalar ve zellikle dinda ve cinsdalar olan Karadallara teden beri manevi eilimleri olduundan yardm iin o tarafa dklp gitmeleri ihtimali
BOA. A.MKT.NZD. 425/16 (1278.Z.18 /16.06.1862). Hurid Paadan Belgrad muhafzln alan Air Paa (BOA, A.MKT.UM 571/37 1278.Z.08 /06.06.1862), bu grevde birka ay kalp Mara Mutasarrflna tayin edilmitir. (BOA, .DH. 497/33787 1279.R.06/30.09.1862) Yerine Raid Paa Belgrad Muhafz olacaktr.
107 106

186

Aye ZKAN

olduundan aratrlacak eylerin derhal haber verilerek, hal ve hareketlerinden ne grlrse buraya yazlacak ve etraf memurlarna da uyar yaplmasna giriilecektir108. Ahmed Vefik Efendi Belgrada gittikten sonra 27 Haziran 1862de Srp idaresine bir yaz yazmtr. Yazsnda, Srp idaresinin Osmanl Devleti hukuku ve knezlik imtiyazlarnn kaybedilmesiyle baki ve geerli kaldn teyid eden ve asayii salamaya girien, ayrca kale ve ehrin olaydan nceki halinin iadesine yardmc olunacan ieren beyannamesini Osmanl Devleti komiserinin memnuniyetle aldn bildirmitir. Bu ilan zerine, komiserin durumun yattrlmas ve aratrma yaplmas eklindeki grevini srdrmekle beraber ilan Srp baknezinin cidden ve hakikaten emniyetin iadesi niyet ve arzusunda bulunduunun delili olarak, Osmanl Devletinin takdirine arz eyleyeceini belirttiini, bununla birlikte eski durumun salanmas ve Mslmanlarn mahallelerine tekrar yerletirilmesinden nce baz maddelerin birlikte grlmesi ve sonra hibir pheye yer brakmamak iin bir mddet ertelenmesi dncesinde olduunu yazmtr109. Ahmed Vefik Efendi daha sonra Bab- Aliye de bir telgraf gndererek, Srp idaresiyle olaydan nceki halin iadesi zerine grldn ve meselenin iyi bir ekilde neticeye balandn bildirmitir110. III. Kanlca Konferansnn Toplanmas Belgradn bombalanmas, Srplarla kark bir ekilde ehir dnda yaayan ancak Srp kanunlar dnda kalan Trklerin Srbistandan karlmalar iin nemli bir dnm noktas olmutur111. Baknez Mihail ve hkmeti, Srp taleplerinin hepsinin gerekletirilmesi iin bu olay kullanmaya karar vermiler ve byk devletlerin hem Mslman nfusun hem de garnizonlarn tahliyesini kabul edecei umuduna kaplmlardr112. Bu konuda byk devletlerin olaya bak alar ise u ekildeydi; Prens Gorchakov; Belgradn bombalanmasnn byk bir tedbirsizlik olduunu, bunun Srplara baz tekliflerin uygulanmas iin hak kazandracan ve Srplarn Belgrad Kalesini balar zerinde bir tehdit gibi greceini belirtmitir. Gorchakov ayrca Srbistandaki iinde asker bulunan baz kk kalelerin boaltlmas, Belgrad Kalesi ile ehri arasndaki surlarn kaldrlmas, varota asker elinde bulunan baz kalelerin terk edilmesi ve
108 109

BOA, .DH. 490/33200 1278.Z.24 (22.06.1862). BOA, HR.TO. 440/31 (27.06.1862), BOA, . HR. 333/21419 (1279.M.12 /09.07.1862). 110 BOA, .DH. 1291/101552 (1279.M.01 /28.06.1862). 111 ivanovi, a.g.e., s. 90. 112 Jaki-Vukovi, a.g.e., s. 537.

Mslmanlarn Srbistandan karlmasnn lk Adm:

187

Srbistanda Mslmanlarn ikameti meselelerinde Osmanl Devletinin glk karmasn anlayamadn da ilave etmitir. Grlerini bu ekilde belirten Prens Gorchakov, bylece Srplarn allm taleplerine izin verilmesine dair bir dil kullanmtr113. talya Dileri Bakan ise bu gibi hadiselerde iki tarafnda hatas olmasnn muhtemel olduunu, bu olayn uzun zamandr Srbistanla Osmanl Devleti arasnda zmsz kalm baz meselelerin halledilmesini ve gzel bir sonuca balanmasn salayacan belirtmitir. O, Belgrad Kalesinin dnda yerlemi olan Mslmanlarn ev, eya ve mallar mukabilinde uygun veya bolca bir tazminat verilmesiyle oradan kaldrlmalar maddesinden baka bir suretin imkan olmayacan da bildirmitir114. Prusya Dileri Bakan Kont Berestrof da, Srbistandaki kalelerde Osmanl askerinin bulunmasnn tehlikeli ekimelerin kayna sayldn ve bu kalelerin asayiin korunmasn salayamayacak durumda olduklarn, dolaysyla bunlardan bazlarnn terk ve tahliye edilmesini ancak Belgrad Kalesinin mstesna tutulmasn belirtmitir. Msy Tuvenel (Fransann stanbul Elisi) ise Srbistanda bulunan dier kalelerin tahliyesini nasihat etmi ve Belgrad Kalesi iin de bunun istisnas lzumunu ilan etmitir115. Lord Russell (ngiltere Dileri Bakan) ise Srbistanda yerleip kaleler iinde oturmayan Mslmanlarn Srp Knezlii tarafndan hakknca bir tazminat verilerek memleketi terk etmeleri veyahud orada ikameti isterlerse Srp kanunlarna uymalarn belirtmitir. Lord Russell, Paris Antlamas gereince Osmanl Devletinin Belgrad Kalesi ve Srbistann dier kalelerinde mustahfz askeri bulundurmas hukukunun korunmasnda da srar etmitir116. O, ayrca btn kalelerin Osmanl Devletinde kalmasnn Paris Antlamas gereince uygun olduunu ve bu konuda ngilterenin Avusturya ile birlikte olduunu da belirtmitir117. Lord Russell, Belgrad olaylarnda Osmanl Devletinin ald tedbirleri de takdir etmitir118. Fransa, Srp meselelerinin zm ve Osmanl Devleti ile Srp Knezlii arasndaki iyi ilikinin yeniden kurulmas iin kefil devletlerin yardmlarnn lazm olduunu ve bunun iin kefil devletlerin elileriyle Osmanl Devletinden tayin edilecek bir kiinin stanbulda toplanarak grmelerini teklif etmitir. Olabildiince hzl bir ekilde bir konferansn dzenlenmesini istemitir119. Kefil devletler de Osmanl Devleti ile stanbuldaki elileri
113 114

zkan, a.g.e., s. 195. BOA, HR.TO. 100/79 (10.07.1862). 115 zkan, a.g.e., s. 196. 116 BOA, HR.TO. 55/16 (10.07.1862), BOA, .HR. 194/10966 (1279.M.29 /26.07.1862). 117 BOA, HR.TO. 55/24 (07.07.1862). 118 BOA, .HR. 194/10965 (1279.M.29 /26.07.1862). 119 BOA, HR.TO. 199/67 (08.07.1862).

188

Aye ZKAN

arasnda bir konferans dzenlenmesine ve bu meseleyi ona havale etmeye karar vermilerdir.120 Prens Gorchakov, konferansn Osmanl Devletinin Belgrad Kalesini dahi Srplara terk etmesine karar vermesi iin Rusyann srar edeceini sylemi ve Srbistandaki kalelerin Belgrad Kalesine varncaya kadar, btnyle tahliyesini teklif etmek konusunda da Rusya ve Fransa gizlice bir anlama yapmlardr. 8 Temmuz 1862 tarihli bu anlamayla iki devlet stanbuldaki konferansta ortak hareket etmeye karar vermilerdir. Fransa, bu antlamaya karlk Rusyann talyay tanmasn istemi ve Rusya da talyay tanmtr121. Osmanl Devleti, Fransa, ngiltere, Rusya, Prusya, Avusturya ve talya temsilcilerinin katld stanbul Kanlcadaki konferans122 22 Temmuz 1862 tarihinde balamtr123. Konferansta Osmanl Devletini Fuad ve li Paa, ngiltereyi Henry L. Bulwer, Fransay M. De Moustier, Avusturyay De Prokech Osten, Rusyay A. Labanow, Prusyay G. Wertzern ve talyay ise Bela-Carracciolo temsil etmilerdir124. Srp Knezlii de konferansa temsilci olarak Yovan Ristii gndermitir. Baknez Mihail, Ristie gnderdii mektupta, konferansta Srbistandaki (kalelerin)ehirlerin yerle bir edilmesi konusunda srar etmesini yazm ve Trkler ile aramzda var olan bu l badr ve bu ba pala ile kesilmedike zlemez demitir125. Ancak, Srp temsilci konferansa alnmamtr126. Konferansta Fransa ve Rusya, Belgrad Kalesinin Srplara verilmesini belirtip, Srplarn Belgrad Kalesinden atlan toplardan dolay korktuklarn ve kale kendilerine verilmedike emin olamayacaklarn syleseler de Osmanl Devleti bunu kabul etmemi, ngiltere ve Avusturya da Osmanl Devletini desteklemilerdir. Ancak ngiltere ve Avusturya, kalede gerektiinden fazla kuvvet bulunmamasn ve sadece kendini savunma durumunda kalnd zaman kaleden top atlmasn belirterek, top atlmadan nce de Belgraddaki konsoloslarla grlmesini eklemilerdir. Srp meselesinde ngiltere ve Avusturya Osmanl Devletinin yannda yer alrken, Fransa, Rusya ve talya ise Srbistann yannda yer almlardr127.

BOA, .HR. 333/21419 (1279.M.12 /09.07.1862). zkan, a.g.e., s. 195-196. 122 Hamzaolu, a.g.e., s. 367. 123 BOA, .HR. 333/21423 (1279.S.01 /28.07.1862), Jaki-Vukovi, a.g.e., s. 140. 124 Sneana Trifunovska, Yugoslavia Through Documents From its Creation to its Dissolution, Martinus Nijhoff Publishers, 1994, s.49, British Documents, Vol. 1, Doc. 122, s. 261. 125 Bandzovi, a.g.m., s. 68. 126 Hamzaolu, a.g.e., s. 367. 127 zkan, a.g.e., s. 197.
121

120

Mslmanlarn Srbistandan karlmasnn lk Adm:

189

Kanlca Konferans, 4 Eyll 1862de bir protokol imzalanmasyla sona ermitir128. 12 maddeden oluan bu protokoln ieriini hem Mihaile hem de Belgrad Muhafz Raid Paaya, kard fermanla Padiah Abdlaziz bildirmitir129. Protokoln maddeleri ise unlard: 1) Osmanl Devleti, Srplar ve Mslmanlarn birlikte kaldklar yerlerde atma kmamas iin Mslmanlarn Belgrad varoundaki gayrimenkullerini, bedelleri Srp Knezliince denmek zere Srplara brakmtr. Yine Osmanl Devleti, varo denilen ve eski ehri yenisinden ayran ve eski surlardan ibaret olan Vidin, Sava, Varo ve stanbul Kaplarn, surlar ve hendekleri Srplara brakmtr. Bu hendekler, surlar, kaplar ve duvarlar yklarak yerleri dzlenecek ve yerlerine Srplar tarafndan hibir askeri istihkamat yaplmayacaktr. Mslmanlar sahibi olduklar yerleri terk ederken geride brakacaklar cami, mescid gibi mbarek mekanlar ve kabirlere asla dokunulmayp, zellikle sayg gsterilecektir. 2) Osmanl Devleti, antlamalar gereince Belgrad Kalesi zerinde olan haklarnn tamamen korunmas kararnda olduundan, Srplara hibir ekilde yar olmamasn istememekle beraber Belgrad Kalesinin yeterli derecede korunmasn salamak iin aratrmaktadr ve kale dnn imdiki dairesinin dzenlenmesini ve ehre zarar olmayacak ekilde geniletilmesini gerekli grr. Bu genileme, zellikle Mslmanlarn yerletii araziyle, Kale ve Tuna ile eyh Hasan Tekkesi ve Ali Paa Cami hatt arasndaki mahallede yaplacaktr. Eer Osmanl Devleti, bu mahallenin ngrlen hattn ilerisinden bir miktar daha yklmasn gerekli grrse, 5. maddede yazl Karma Askeri Komisyon bunun gerekelerini deerlendirecek ve karar verecektir. Bu mesafe iinde bo gayrimslim evi bulunursa, Osmanl Devleti tarafndan sahiplerine bedeli tazmin edilecektir. Kendi hkmeti altnda bulunan yani Mslmanlardan alnacak emlakn bedellerini tazmin etmek Osmanl Devletinin kendisine aittir. Srplara mahsus mahalleye gelince, Osmanl Devleti, kilise, ruhban okulu ve piskoposhane gibi binalara ve ar caddesine dokunmayacandan, geniletilme yaplrken mutlaka gerekli olduu beyan edilirse, bu gibi birka evin satn alnmasna Osmanl Devleti ve Srp Hkmeti dostlukla anlaarak karar verecek ve sahiplerine dolgun cret teklifiyle rzalar salanacaktr. Geniletme dairesinde hibir bina kalmayacak ve gelecekte de ina edilmeyecektir. Bu daire, Osmanl Devletinin mlk olarak kalacak ve geici de olsa kimse ikamet edemeyecektir.
128

Trifunovska, a.g.e., s. 42, British Documents, Vol. 1, Doc. 179, s. 345, ivanovi, a.g.e., s. 92, Jeleni, a.g.e., s. 153, Hamzaolu, a.g.e., s. 369. 129 BOA, Y.EE. 32/11 (1279.Ra.10 /04.09.1862).

190

Aye ZKAN

3) Mslmanlarn kaleye ekildiklerinde ev ve dkkanlarnda kalan eyalarnn tazmini Srp idaresi tarafndan yaplacaktr. Ayn ey Srplar iin de Osmanl Devleti asndan geerlidir. ki hkmet bu konuda anlaacaklardr. 4) Osmanl Devleti memleketin korunmasna mahsus olan Belgrad Kalesini Srp Knezliine kar kullanmayacak, toplaryla korkutmayacaktr. 5) Belgrad Kalesinin geniletme snrn hem kefil devletler, hem de Osmanl Devletinin subaylarndan oluan bir Karma Askeri Komisyon belirleyecektir. Osmanl Devleti ve Srp idaresi tarafndan atanacak yelerden oluan bir sivil komisyon ise, emlak sat ve tazminat verilmesi konularn dzenleyecektir. Bu komisyon grevini drt ayda bitirecektir. 6) Osmanl Devleti, Sokol ve Uzie Kalelerini ykacak, ancak savunmasnn vazgeilmezi olan Fethlislam, Brdelen, Semendire Kalelerini elinde bulunduracaktr. 7) Osmanl Devleti Belgrad, Fethlislam, Brdelen, Semendire Kalelerinde ihtiya olandan fazla asker bulundurmayacaktr. 8) Srbistann be mstahkem mevkisinde yerlemi Mslmanlar emlakn satacak ve en ksa zamanda Srbistandan ekilecekler. Bu meseleyi Belgrada gnderilmi olan Osmanl Devletinin komiseri 5. maddedeki srede bitirecektir. 9) Belgrad muhafz, ehrin ve knezliin ilerine karmayacak, ayn ey Srp baknezi iin de geerli olacak ve dier kalenin kumandanlar ve Srp memurlar arasnda da geerli olacaktr. 10) Srbistanda yabanclardan askere alnm askeri birlikler datalacak ve Srp hkmeti iltica hakkn suistimal derecesinde genileterek, Osmanl Devletinin gvensizliine sebep olmaktan kanacaktr. 11) Osmanl Devleti, kalelerde ancak gerekecek kadar asker bulunduracak, Srp Knezlii de memleketin asayii iin gerekenden fazla asker bulunduramayacaktr. 12) Srplar, Osmanl Devletini daima doruluk ve iyilikseverlikle dinlemeye hazr bulunacaklardr. 130.
130 BOA, Y.EE. 32/11 (1279.Ra.10 /04.09.1862), BOA, HR.TO. 377/31 (31.12.1863), BOA, .HR. 196/11140 (1279.Ca.10 /02.11.1862 Vidovdan, Say 111, 25 Eyll 1862), Trifunovska, a.g.e., s. 42-49 (Protocol of Conference Between Plenipotentiaries of Great Britain, Austria,

Mslmanlarn Srbistandan karlmasnn lk Adm:

191

Kanlca Protokol dnda da Belgrad muhafzna Srbistann iilerine karmamas, Srp ynetimiyle uyumlu olmalar ve karlkl sayg gstermeleri, Belgrad Kalesi dnda hibir mslmann oturmasna izin vermemesi, toplarn kaleye ciddi saldr olmadan kullanlmamas ancak kullanlacak olursa da nce Belgraddaki yabanc konsoloslarn uyarlmas konularnda talimatlar verilmitir131. Padiah Abdlazizin kard ferman, Maiyyet Acizi yaverlerinden ahin Beye verilerek Srbistana gnderilmitir132. Ahali Srp meselesinin kararn ieren fermann gnderilmesine memnun olsa da133 bu karar baz Srplarn ve Mihailin houna gitmemitir. Ancak yine de Mihail, ferman Knezlik Konanda kabul etmitir. liya Garaanin de konferans kararna gre Belgradda yaplan istihkamlarn bozulacan bildirmitir134. ok gemeden de istihkamlarn ykmna giriilmi ve eseri kalmam, millet askeri de yerlerine dnmtr135. Karada galibiyeti ve Srp meselesinin sona ermesiyle ihtiyaten Srp snrna baka yerlerden gnderilen askerler yerlerine iade edilmi ve eski dzene geilmitir. Geici grevli memurlarn da geri dnebilecekleri bildirilmitir. Bu meselelerin sonulanmasndan dolay, ngiltere Osmanl Devletini tebrik etmitir. ngiltere kraliesi, Srp meselesinin iyi neticelenmesinde elisi Henry Bulwerin de ortak olmasndan sevin duyduunu belirtmi ve Osmanl Devletinin bamszlk ve mutluluk halinin devaml olmasn dilemitir. Osmanl Devletinin Londra Elisi Kostaki Bey de, Srp meselesindeki yardmlarndan dolay Lord Russelle teekkr etmitir136. Ayrca, Belgrad olaylar esnasnda Osmanl Devletine yaptklar gzel hizmet, gayret ve yardmlardan dolay ngiltere konsolosu ve kanlarya memuru ile Avusturya konsolosu ve Zemun bakumandanyla dier baz memurlara nian verilerek taltif edilmelerini Belgrad muhafz bildirmitir. ngiltere memurlar zel usulleri gereince nian ve hediye kabul edemeyeceklerinden Avusturya konsolosu ve memurlarna nian verilmesine karar verilmitir137.
France, Prussia, Russia, Sardinia and Turkey, Relative to the Affairs of Servia, Kanlidja, 4 September 1862), British Documents, Vol. 1, Doc. 122, 4 Eyll 1862de stanbulda yaplan Konferansn Protokol, s. 259-261, Hamzaolu, a.g.e., s. 369-371. 131 British Documents, Vol. 1, Doc. 123, Belgrad Muhafzna nerilen Talimat, s. 262, BOA, .HR. 196/11140 (1279.Ca.10 /02.11.1862 Vidovdan, Say 111, 25 Eyll 1862), Hamzaolu, a.g.e., s. 371. 132 zkan, a.g.e., s. 199. 133 BOA, .HR. 196/11096 (1279.R.13 /07.10.1862) 134 zkan, a.g.e., s. 199. 135 BOA, .HR. 196/11140 (1279.Ca.10 /02.11.1862) 136 zkan, a.g.e., s. 201. 137 BOA, .HR. 196/11150 (1279.Ca.15 /07.11.1862)

192

Aye ZKAN

Sonu Srplarn 17 Ekim 1830 tarihinde muhtar olularndan 13 Temmuz 1878de bamsz olularna kadar geen srede, hem Srplar hem de Mslmanlar asndan dnm noktasn 1862 Belgrad Olaylar oluturmutur. Bu olaylardan sonra Srplar emellerine nail olmular ve Mslmanlarn Srbistandan karlmalarnn ilk aamas gerekletirilmitir. Mihail Obrenoviin II. kez baknez oluuyla 1860da balayan Srp-Mslman gerginlii, 1862 Belgrad Olaylar ile dorua ulamtr. Olaylarda Srplarn kaleye saldrmalar zerine Belgrad Muhafz Air Paa, Belgrad topa tutmutur. Yegane amac Mslmanlar Srbistandan karmak olan Mihail Obrenovi, bu frsat iyi deerlendirmi ve durumu lehine evirmitir. Byk devletler, Belgradn bombalanmasn ho karlamamlar ve Kanlcada bir konferans toplanmtr. Konferans sonucunda, 4 Eyll 1862de Kanlca Protokol imzalanm ve Sokol ile Uzie kalelerinin yklmas ve Srbistandaki Mslmanlarn mlklerini satarak Srbistandan ekilmeleri kararlatrlmtr.

Mslmanlarn Srbistandan karlmasnn lk Adm:

193

Kaynaka I. Ariv Belgeleri Babakanlk Osmanl Arivi BOA, A.} M 26/24 (1278.Ca.00 /05.11.1861-03.12.1861). BOA. A.MKT.NZD. 425/16 (1278.Z.18 /16.06.1862). BOA. A.MKT.NZD. 425/16 (1278.Z.18 /16.06.1862). BOA. A.MKT.NZD. 425/100 (1278.Z.21 /19.06.1862) BOA, A.MKT.UM. 419/26 (1277.M.20 /08.08.1860). BOA, A.MKT.UM. 468/90 (1277.L.19 /30.04.1861). BOA, A.MKT.UM. 470/61 (1277.L.26 /07.05.1861). BOA, A.MKT.UM. 475/57 (1277.Za.23 /03.06.1861). BOA, A.MKT.UM. 503/88 (1278.Ra.30 /05.10.1861). BOA, A.MKT.UM. 514/79 (1278.Ca.06 /10.11.1861). BOA, A.MKT.UM. 518/90 (1278.Ca.18 /22.11.1861). BOA, A.MKT.UM. 519/26 (1278.Ca.20 /24.11.1861). BOA, A.MKT.UM. 551/96 (1278.L.07 /07.04.1862). BOA, A.MKT.UM 571/37 1278.Z.08 /06.06.1862 BOA, A.MKT.UM. 572/33 (1278.Z.17 /15.06.1862). BOA, A.MKT.UM. 572/71 (1278.Z.09 /17.06.1862). BOA, HR.MKT. 375/58 (1277.L.17 /28.04.1861). BOA, HR.TO. 55/16 (10.07.1862) BOA, HR.TO. 55/24 (07.07.1862). BOA, HR.TO. 100/79 (10.07.1862). BOA, HR.TO. 199/67 (08.07.1862). BOA, HR.TO. 377/31 (31.12.1863) BOA, HR.TO. 440/31 (27.06.1862) BOA, .DH. 490/33200 (1278.Z.24 /22.06.1862). BOA, .DH. 494/33535 (1279.S.10 /06.08.1862) BOA, .DH. 494/33566 (1279.S.16 /12.08.1862). BOA, .DH. 497/33787 1279.R.06/30.09.1862 BOA, .DH. 1291/101552 (1279.M.01 /28.06.1862) BOA, .HR. 188/10474 (1278.Ra.28 /04.10.1861). BOA, .HR. 192/10807 (1278.Za.07 /06.05.1862). BOA, .HR. 194/10965 (1279.M.29 /26.07.1862). BOA, .HR. 194/10966 (1279.M.29 /26.07.1862).

194 BOA, .HR. 196/11096 (1279.R.13 /07.10.1862) BOA, .HR. 196/11140 (1279.Ca.10 /02.11.1862 BOA, .HR. 196/11150 (1279.Ca.15 /07.11.1862) BOA, .HR. 333/21408 (1278.Ca.14 /18.11.1861). BOA, .HR. 333/21419 (1279.M.12 /09.07.1862) BOA, .HR. 333/21421 (1279.M.20 /17.07.1862). BOA, .HR. 333/21423 (1279.S.01 /28.07.1862) BOA, .MMS. 25/1084 (1278.Z.25 /23.06.1862). BOA, .MMS. 25/1097 (1279.S.12 /08.08.1862). BOA, Y.EE. 32/11 (1279.Ra.10 /04.09.1862). II. Tetkik Eserler

Aye ZKAN

ASLANTA Selim, Srbistan: syanlar ve Bamsz Devlet, Balkanlar El Kitab, C. I: Tarih, Ankara, 2006. BANDOV Safet, Iseljavanje Muslimanskog Stanovnitva iz Kneevine, Srbije u Bosanski Vilajet (1862-1867); Znakovi Vremena, Say 12, Yaz. 2001. British Documents on Foreign Affairs: Reports and Papers from the Foreign Office Confidental Print, The Otoman Empire in the Balkans, 1856-1875, Part I Series B, Vol. 1, General Ed. Kenneth Bourne and D. Cameron Watt, Ed. David Gillard, University Publications of America, 1984. BREK Mehmet etin, Osmanl mparatorluunda Srp Meselesi, Kutup Yldz Yay., stanbul, 2001. HAMZAOLU Yusuf, Srbistan Trkl, skp, 2004. VANOV ivan, Politika storija Srbije u Drugoj Polovini Devetnaestog veka, Beograd, 1923. KARAL Enver Ziya, Osmanl Tarihi, VI. Cilt, Ankara, 1995. KARAL Enver Ziya, Osmanl Tarihi, VII. Cilt, Ankara, 1995. ZKAN Aye, Milotan Milana Srp Bamszl (1830-1878), IQ Yaynclk, stanbul, 2011. PAVLOWTCH Stevan K., Serbia: The History of an Idea, New York University Press, USA, 2002. Srbija Po Bombardanju Beograda, Narodna Biblioteka u Beogradu, Br. C-II 1194, Beograd, 1862. Digital National Library of Serbia (www.digital.nb.rs). Srpske Novine, Say 65; 7 Juniya 1862. Srpske Novine, Say 71, 21 Juniya 1862.

Mslmanlarn Srbistandan karlmasnn lk Adm:

195

TRFUNOVSKA Sneana, Yugoslavia Through Documents From its Creation to its Dissolution, Martinus Nijhoff Publishers, 1994. Vakanvis Ahmed Ltfi Efendi Tarihi, C.X, Yay.Haz.M.Mnir Aktepe, Ankara, 1988. JAK Grgur VUKOV Vojislav J., Spoljna Politika Srbija Za Vlade Kneza Mihalia: Prvi Balkanski Savez, Beograd, 1963. JELEN ure, Nova Srbija i Jugoslavija, Beograd, 1923.

196

Aye ZKAN