Filipino

sa Piling Larang
Tech-Voc
Kagamitan ng Mag-aaral

Ang aklat na ito ay magkatuwang na inihanda at sinuri ng

mga edukador mula sa mga publiko at pribadong paaralan,
kolehiyo, at/o unibersidad. Hinihikayat namin ang mga guro at
ibang nasa larangan ng edukasyon na mag-email ng kanilang
puna at mungkahi sa Kagawaran ng Edukasyon sa
action@deped.gov.ph.
Mahalaga sa amin ang iyong mga puna at mungkahi.

Kagawaran ng Edukasyon
Republika ng Pilipinas

Filipino sa Piling Larang - Tech-Voc

Kagamitan ng Mag-aaral
Unang Limbag 2016
Paunawa hinggil sa karapatang-sipi. Isinasaad ng Seksiyon 176 ng Batas
Pambansa Bilang 8293: Hindi maaaring magkaroon ng karapatang-sipi sa ano mang
akda ng Pamahalaan ng Pilipinas. Gayon pa man, kailangan muna ang pahintulot
ng pamahalaan o tanggapan kung saan ginawa ang isang akda upang magamit
sa pagkakakitaan ang nasabing akda. Kabilang sa mga gawain ng nasabing
ahensiya o tanggapan ay ang patawan ng bayad na royalty bilang kondisyon ang
sinumang lalabag dito.
Ang mga akda/materyales (mga kuwento, seleksiyon, tula, awit, larawan,
ngalan ng produkto o brand names, tatak o trademarks, palabas sa telebisyon,
pelikula, atbp.) na ginamit sa aklat na ito ay sa nagtataglay ng karapatang-ari ng
mga iyon. Pinagtibay sa isang kasunduan ng Kagawaran ng Edukasyon at Filipinas
Copyright Licensing Authority (FILCOLS), Inc. na ang FILCOLS ang kumakatawan sa
paghiling ng pahintulot sa nagmamay-ari ng mga akdang hiniram at ginamit dito.
Hindi inaangkin ni kinakatawan ng tagapaglathala (publisher) at mga may-akda
ang karapatang-aring iyon.
Inilathala ng Kagawaran ng Edukasyon
Kalihim: Br. Armin A. Luistro FSC
Pangalawang Kalihim: Dina S. Ocampo, PhD

Mga Bumuo ng Kagamitan ng Mag-aaral

Corazon L. Santos Santos, PhD
April J. Perez
Tagasuri ng Sining ng Pagtuturo:
Lilibeth Oblena
Tagasuri ng Wika:
Jayson Petras
Pabalat:
Teresa Bernadette L. Santos
Tagapamahala ng Kagamitan ng Mag-aaral
Bureau of Curriculum Development
Bureau of Learning Resources
Inilimbag sa Pilipinas ng __________________________
Department of Education Bureau of Learning Resources (DepEd BLR)
Office Address:
Ground Floor Bonifacio Bldg., DepEd Complex
Meralco Avenue, Pasig City
Philippines 1600
Telefax:
(02) 634 1072; 634 1054; 631 4985
Email Address:
blr.lrqad@deped.gov.ph * blr.lrpd@deped.gov.ph

ii

TALAAN NG NILALAMAN
KABANATA 1: Ang Kawikaan sa Tech-Voc..

Introduksiyon 2
1. Mga Varayti ng Wika 3
2. Ang Rehistro ng Pagluluto: Panimulang Pagsusuri ng
Varayti ng Filipino sa Ilang Piling Cookbook 25
3. Pagsusuri sa Rehistro ng Wika ng mga Mananahi . 39

KABANATA 2: Manwal at Liham-Pangnegosyo . 48

Introduksiyon ..................49
4. Manwal
Manwal ng Anti-Korupsyon para sa mga SMEs ... 50
Saklolo para sa mga Dayuhan sa Oras ng Sakuna at Kalamidad:
Manwal ng mga Katanungan at Kasagutan .................................... 65
Handbook ng Benepisyo ng mga Manggagawa Ayon sa Batas 70
5. Liham-Pangnegosyo
Liham Kahilingan 149
Liham Pag-uulat . 151
Liham Pagkambas . 154

KABANATA 3: Flyers/Leaflets, Promo Materials .. 156

Introduksiyon 157
6. Flyers/Leaflets
Tungkol sa mga Modern Methods ng Family Planning .... 158
Kalusugan ng Bata .. 160
Tamang Kaalaman sa Pag-aalaga ng Hayop ... 162
Pag-aalaga ng Baboy sa Natural na Pamamaraan 164
Paano Mag-aapply para sa Supply/Paglilipat o
Transfer at Terminasyon ng Account 169
7. Promo Materials ........... 171

iii

KABANATA 4: Deskripsyon ng Produkto at Dokumentasyon

sa Paggawa ng Isang Bagay/Produkto ..... 174
Introduksiyon ........................................................
175
8. Deskripsyon ng Produkto
Isang Espesyal na Durian .
176
Mga Uri ng Binhi para sa Organikong Paggulayan.......................... 178
Makina sa Pag-ani 182
9. Dokumentasyon sa Paggawa ng Isang Bagay/Produkto
Pagtanim ng Organikong Talong.
187
Pag-install ng SIM Card at Baterya 190
Ang Paggawa ng Parol . 192

KABANATA 5: Feasibility Study at Naratibong Ulat ... 195

Introduksiyon ...........................................................................................
10. Feasibility Studies
Pagtatasa sa Pisibilidad ng Publiko-Pribadong Pagtutulungan
(Public-Private Partnership)sa Lagay ng Kalusugan sa Pilipinas
Panukalang Upper Sepaka Micro-Hydropower Project
11. Naratibong Ulat
Ulat Tungkol sa Pangkalahatang Orientation-Workshop
sa Programang Abot-Alam
TESDA Sorsogon .......
Hinggil sa Pagdiriwang ng Araw ng mga Guro 2013
ng DEPSTEA ..

196

197
202

210
216
218

KABANATA 6: Paunawa / Babala / Anunsiyo

at Menu ng Pagkain ..................................................... 220
Introduksiyon .............
221
12. Paunawa/ Babala /Anunsiyo
Babala ng PHILVOLCS ukol sa Bulkang Mayon.. 223
Babala Para sa iyong Kaligtasan
225
Anunsyo: Mamasapano, Media, at Wika ng Digmaan 228
Talasalitaan: Isang Paglulunsad at Panayam . 231
Buwan ng Wika 2014 .. 233
13. Menu ng Pagkain
Magluto Tayo ... 236
P99 Food Trip Meals . 239
Bibliograpiya

iv

240

KABANATA 1.
Ang Kawikaan sa
Tech-Voc

Introduksiyon
Bago pa talakayin ang ibat ibang uri ng mga sulating panteknikalbokasyunal, napakahalagang malaman ng mga mag-aaral ang hinggil sa
kalikasan ng wika at ang mga batayang konseptong may kaugnayan dito.
Hindi maitatangging wika ang magsisilbing sandata ng mga mag-aaral upang
makabuo ng mga sulating may kinalaman sa kanilang piniling larangan at
espesyalisasyon. Makatutulong ang malinaw na pagkaunawa sa wika tungo
sa angkop at wastong pagbuo at pagpapakahulugan sa mga babasahing
ihahain sa mga mag-aaral. Pasulat man o pasalitang paraan, ang wastong
paggamit ng wika ang isa sa pangunahing batayan ng tagumpay at pagiging
epektibo ng mensaheng nais iparating ng isang indibiduwal.
Binubuo ang kabanatang ito ng mga babasahing isinulat ng mga guro
at mag-aaral ng wika.Makatutulong ang pagkatuto ng mga varayti ng wika sa
piniling larangan ng mga mag-aaral gayundin upang maunawaan ang ibat
ibang jargon nito. Bukod pa rito, may kalakip na babasahing tumatalakay sa
rehistro ng wika sa pagluluto gayundin sa rehistro ng wika sa pananahi.
Kaugnay nito, inaasahang makasulat at makasuri din ang mga mag-aaral sa
hinaharap ng mga katulad na sulatin na may kaugnayan sa kani-kaniyang
larangan.

1.
Mga Varayti ng Wika
Nilo S. Ocampo

Sa pagbabasa ng mga aklat na tumatalakay sa isang wika maaaring

magkaroon ng ideya na tila na ang lahat ng mga tagapagsalita ng wikang
iyon ay gumagamit sa wika sa unipormadong paraan.
Ngunit dapat tandaan na ang bawat wika ay magkakaroon ng mahigit
na isang varayti, lalo nasa anyong pasalita. Ang pagkakaiba-iba ay
napakahalaga at kinikilalang bahagi ng pang-araw-araw na paggamit ng wika
ng ibat ibang komunidad na rehiyonal at panlipunan. Ganito mangyari pa ang
binigyang daan ng mga dalubhasa, halimbawa ni George Yule (2010) sa
kaniyang batayang aklat na The Study of Language. Isinaalang-alang niya
matapos ang mga panimulang pagtalakay sa mga katangian ng wika, na may
dalawang uri ito ng baryasyon. Una ang naimbestigahan sa pamamagitan ng
geographic linguistics, nagdidiin sa mga rehiyonal na varayti, at ang ikalawa,
ang mga sangkot na salik sa panlipunang baryasyon sa gamit ng wika.
Karamihan sa sumusunod na pagtalakay ng paksang ito ay isinalin at/o
hinalaw sa naturang awtor.

Ang Istandard na Wika

Una, tukuyin natin ang partikular na varayti na karaniwang kahulugan
kapag ginagamit ang mga pangkalahatang terminong tulad ng English,
French, German, Chinese, Bahasa, Filipino at iba pa.
Kapag inilalarawan natin ang mga tunog, salita at pangungusap sa
Ingles at iba pang malaganap o pambansang wika, tumutuon tayo sa isang
varayti lamang, karaniwang tinatawag na Standard English o Istandard
Ganito/Ganoon. Ito ang varayting bumubuo sa batayan ng nakalimbag na
Ingles sa mga pahayagan at aklat, sa mass media at ang itinuturo sa mga
eskuwelahan. Ito ang varayting karaniwang itinuturo sa mga gustong matuto
ng Ingles o iba pang wika bilang pangalawang wika. Ito rin ang varayting
itinuturing ng ilang tao bilang tanging uri ng wastong Ingles at kasi nga,
kailangang mapanatiling dalisay o puro. Isang malinaw na bersiyon ng

punto de bistang ito ang institusyonalisado sa France kung saan isang

pangkat ng mga iskolar, nakilala bilang French Academy, ang regular na
nagkikita at nagpapasiya kung ang isang partikular na salita, halimbawa, ay
bahagi ng Standard French o hindi. Sa mga pagtatangka nilang mapanatiling
puro ang French, karaniwang nagpapasiya ang French Academy laban sa
mga salitang nahiram sa ibang wika. Sa kabila ng mga desisyong ito,
nagiging palasak rin ang mga katawagang le whiskey at le weekend sa
naiisip nating Standard French.

Punto (Aksent) at Dayalek

Iniisip mo man o hindi na nagsasalita ka ng Standard English (o
anumang wika), siguradong magsasalita kang may punto o aksent. Hindi
totoong may punto ang ilang nagsasalita samantalang wala ang iba. Litaw o
madaling mapansin ang mga punto ng ilang nagsasalita pero hindi naman sa
iba, gayunman bawat gumagamit ng wika ay may punto. Sa gamit teknikal
nito, ang terminong punto ay nakalimita sa mga aspekto sa pagbigkas na
nagpapakilala sa indibiduwal na tagapagsalita kung saan siya galing,
rehiyonal o panlipunan. Dapat ipagkaiba ito sa terminong dayalek na
naglalarawan ng mga sangkap ng gramar at bokabularyo, gayundin ng
aspekto ng pagbigkas. Halimbawa, tila pareho lang ang pangungusap na You
dont know what youre talking about sa punto man na American o Scottish.
Kapuwa gagamit ng anyong Standard English ang dalawang tagapagsalita,
bagamat magkaiba sa pagbigkas. Gayunman, ang susunod na pangungusap
Ye dinnae ken whit yer haverinaboot ay parehong kahulugan sa nauna,
pero isinulat bilang aproksimasyon ng kung paano magsasalita ang taong
may isang dayalek ng Scottish English. Siyempre, may mga pagkakaiba sa
bigkas (hal. Whit, aboot) pero may mga halimbawa rin ng magkaibang
bokabulayo (ken,haverin) at isang kaibang anyong gramatikal (dinnae).
Samantalang madaling makilala ang mga pagkakaiba sa bokabularyo,
mas hindi naitatala ang mga baryasyong dayalektal sa kahulugan ng mga
kontruksiyong gramatikal. Halimbawa, ang isang palitan ng dalawang ispiker
ng British English (B at C) at isang ispiker mula sa Ireland (A) na naganap sa
Donegal, Ireland:

A. How long are you here?

B. Till after Easter.
(Mukhang nalilito si Ispiker A)
C. We came on Dunaday.
D. Ah, youre here a while then.
Malinaw na ang konstruksiyong How long are youre here sa
dayalek ni ispiker A, ay ginagamit na may kahulugang malapit sa estrukurang
How long have you been here, gamit sa ibang dayalek kaysa sa
interpretasyong panghinaharap na ginawa ni ispiker B.
Sa kabila ng paminsan-minsang kalituhang ganito may isang
pangkalahatang impresyon ng pagkakaunawaan sa pagitan ng mga ispiker
ng ibat ibang dayalek, o varayti ng Ingles. Ang importanteng puntong dapat
tandaan ay mula sa punto de bistang lingguwistik, walang varayting mas
mabuti kaysa sa isa pa. Simpleng magkaiba lang sila. Mula sa punto de
bistang panlipunan, mangyari pa, ang ilang varayti ay nagiging mas
prestihiyoso. Sa katunayan, ang varayting nadevelop bilang Wikang Istandard
ay karaniwang dayalek na prestihiyoso sa panlipunan, orihinal na konektado
sa isang sentrong politikal o kultural (hal. London para sa British English, at
Paris para sa French). Pero palaging may ibang varayti ng isang wika na
sinasalita sa ibang mga rehiyon.

Mga Dayalek na Rehiyonal

Malawak ang pagkilala sa pagkakaroon ng mga ibat ibang dayalek na
rehiyonal at madalas na pinanggagalingan ng ilang katatawanan sa mga
naninirahan sa ibang rehiyon. Kaya, sa United States, isang taga-Brooklyn ang
magbibiro tungkol sa depinisyon ng taga-South ng sex na sex is fo less than, sa
pinakamagaling na gaya nito sa punto ng South. Ang taga-South naman, bilang
ganti, ay magtataka kung ano ang tree guy sa Brooklyn, yayamang naringgan
nila ang mga ispiker sa Brooklyn ng doze tree guys. Sa Pilipinas makikita ito sa
mga patutsada kung ang tumatawag ba ay si Jiji o si Jeyjey o sa paghaharap ba
ng ebidensya sa impeachment trial ni Pangulong Estrada, exhibit KiKiKi (tripul K)
ang ilalabas. Malinaw na may kakabit na istiryotayp na bigkas ang ilang dayalek
na rehiyonal.

Hindi ganoong kainteresado gayunman ang mga sangkot sa

seryosong pagsisiyasat ng mga dayalek na rehiyonal sa mga gayong
istiryotayp, at nag-ukol ng masinsing saliksik sa identipikasyon ng mga
konsitent na katangian ng pananalitang natatagpuan sa isang survey na ito
ng mga dayalekat tumatrabaho sa loob ng napakaispesifik na pamantayan sa
pagtukoy ng mga katanggap-tanggap na mga informant. Kasi nga,
importanteng malaman kungang taong kinukunan mo ng pananalita sa teyp
recording ay tunay na tipikal na kinatawan ng dayalek ng rehiyon. Mas
madalas mangyari tuloy na ang mga nakukuhang informant ng survey ng
dayalek ay karaniwang nakahimpil, matatanda, rural, at lalaki. Napili ang mga
ganitong ispiker dahil pinaniniwalaang mas kaunti ang mga impluwensiya sa
kanila na galing sa labas. Isang di-kanais-nais na resulta ng paggamit sa
ganitong kraytirya ay ang pagkalarawan ng dayalek na mas totoo sa isang
panahong bago pa ang imbestigasyon, dati pa at hindi ang pangkasalukuyan
o sa oras ng pagsisiyasat. Gayunman, sa mga ganitong paraan nakuha ang
detalyadong impormasyon na nabuo bilang Lingguwistik na Atlas ng bansa
(hal. England) o mga rehiyon (hal. Ang lugar na New England ng U.S).

Isogloss at Dayalek na Hanggahan

Tingnan natin ang ilang halimbawa ng rehiyonal na baryasyon sa isang
survey, yaong nagresulta sa Linguistic Atlas of the Upper Midwest of the
United States. Isa sa mga layunin ng ganoong survey ay tumukoy sa mga
makabuluhang pagkakaiba sa pananalita ng mga naninirahanan sa ibat
ibang lugar at gawan ng tsart kung saan ang mga hangganan, sa puntong
dayalek, sa pagitan ng mga lugar nito. Kung natuklasan halimbawa, ang
karamihan ng mga informant sa isang lugar ay nag-uuwi ng kanilang
halimbawa, ang karamihan ng mga informant sa isang lugar ay nag-uuwi ng
kanilang groseri sa isang paper bag, karaniwang gumuhit ng isang linya sa
mapa na maghihiwalay sa dalawang lugar, gaya ng naipapakita sa kalakip na
ilustrasyon. Tawag dito sa linyang ito ay isogloss at kumakatawan sa pagitan
ng mga lugar tungkol sa isang partikular na lingguwistik na aytem, gaya ng
preferens ng pail sa hilaga ay bucket naman sa timog,isa pang isogloss na
pwedeng mag-overlap ang maiguguhit. Kapag natipon na ganito ang ilang
bilang ng isogloss, makakadrowing nang mas makapal.

Minnesota

North Dakota

South Dakota

Nebraska
Iowa

- - - - = isoglass

= use of paper bag

+ = use of paper sack

Gamit itong impormasyon ng dayalek na hanggahan, makikita nating

may isang lugar ng dayalek na panghilaga na kasama ang Minnesota, North
Dakota, kalakhan ng South Dakota at Northern Iowa. Ang natitira sa Iowa at
Nebraska ay nagpapakita ng mga katangian ng dayalek na Midland. Ilang
mga kapansin-pansing pagkakaiba sa bigkas at bokabularyo ang nakalista
dito.
(taught)

(roof)

(creek)

(grave)

Northern:

[C]

[U]

[I]

[s]

Midland:

[a]

[u]

[i]

[z]

slippery

get sick

Northern:

paper bag

pail

kerosene

Midland:

paper sack

bucket coal oil

slick

take sick

Kaya, kung binibigkas ng isang ispiker ng American English ang

salitang greasy bilang [grizi] at nag-uuwi ng groseri sa isang paper sack, hindi
siya maituturing na lumaki at naninirahan nang matagal sa Minnesota. Dapat
pansinin na ang mga anyong karakteristik na nakalista dito ay hindi ginagamit
ng lahat ng nakatira sa rehiyon. Ginagamit ang mga ito ng mga malaking
porsiyento ng mga taong nakapanayam para sa survey ng dayalek.

Ang Katuluyang Kontinuun na Dayalektal

Isa pang pag-iingat ang kailangan. Matulungin ang pagdodrowing ng
mga isogloss at dayalek na hanggahan sa pagtukoy ng malawakang
pananaw ng mga dayalek na rehiyonal, pero napagtatakpan nito ang
katunayang naghahalo-halo rin ang ibat ibang varayti sa mga lugar
dayalektal. Habang naiisip ito, puwede nating tanawin ang isang rehiyonal na
baryasyon na nakalugar sa isang katuluyan o kontinuum, at hindi iyong may
kapansin-pansing patlang sa magkakatabing wikang magkakaugnay sa mga
politikal. Sa paglalakbay mula sa Holland tungong Germany, makakakita ka
muna ng mga konsentrasyon ng mga ispiker ng Dutch, pagkatapos ay mga
lugar kung saan naghahalo ang mga dayalek ng Dutch at German, hanggang
sa mapunta sa mga lugar na mas maraming ispiker ng German.
Isang kaparehong sitwasyon ang naidokumento sa tinatawag na
kontinuum ng dayalek sa Scandinavian, na humahanga sa mga itinuturing na
magkakaibang wika, kaugnay ng ibat ibang bansa. Sa pananaw na ito,
maituturing ang mga ispiker na Norwegian at Swedish na gumagamit ng
ibang rehiyonal na dayalek ng iisang wika. Isang kampante sa pagsasalita sa
kapuwa
Swedish
at
Norwegian
ay
puwedeng
tawaging
bidialectical(nagsasalita ng dalawang dayalek). Gayunman, dahil nag-uusap
tayo tungkol sa karaniwang itinuturing na dalawang wika, ang ispiker na iyon
ay mas tatawaging bilinggual (nagsasalita ng dalawang wika).

Bilingguwalismo
Sa maraming bansa, hindi lang simpleng dalawang dayalek ang
rehiyonal na baryasyon, subalit isang bagay ng dalawang magkakaiba at
magkalayong wika ang Canada, Halimbawa, ay bansang opisyal na
bilingguwal, opisyal na wika kapuwa ang French at English. Hindi nagkaroon
ng pagkilala sa istatus panlingguwistik ng mga tagapagsalita ng French,
kalakhan sa Quebec, nang walang malaking sigalot pampolitika. Sa kalakhan
ng kasaysayan nito, sa esensiya, nagsasalita sa Ingles ang Canada, na may
maynoriting nagsasalita ng French. Sa gayong sitwasyon sa puntong
indibiduwal, mas nagiging katangian ng maynoriti ang bilingguwalismo. Sa
anyong ito ng bilingguwalismo, lumalaki ang isang miyembro ng maynoriti sa
isang komunidad na lingguwistik, pangunahing pagsasalita sa isang wika
tulad ng Gaelic (gaya sa kaso sa maraming taon sa Scotland) pero natuto ng
8

isa pang wikang tulad ng Ingles, para makabahagi sa mas malaki, mas
dominanteng komunidad na lingguwistik.
Ang indibiwal na bilingguwalismo, gayunman, ay simpleng resulta lang
ng pagkakaroon ng dalawang magulang na magkakaiba ang wika. Kung
sabay na nakukuha ng isang bata ang French na wika ng kaniyang ina at ang
Ingles na sinasalita ng kaniyang ama, baka hindi man mapansin ang
distinksiyon sa pagitan ng dalawang wika. Mayroon lang na dalawang paraan
ng pagsasalita iyon sa taong kinakausap. Gayunman, dito rin sa tipong ito ng
bilingguwalismo, lumilitaw ang isang wika bilang mas dominant, ang isa
naman, napangingibabawan.

Pagpaplanong Pangwika
Siguro, dahil karaniwang natatagpuan ang bilingguwalismo sa Europe
at North America sa mga pangkat ng maynoriti, inaakala ang isang bansang
tulad ng United States of America na isang magkakaparehong komunidad ng
pananalita kung saan nagsasalita ng Ingles ang lahat gamit ang lahat ng
estasyon sa radio at TV at pahayagan ang Standard English. Maling
pananaw ito. Hindi nito isinasaalang-alang ang pagkakaroon ng malalaking
komunidad na hindi Ingles ang pangunahing wika. Halimbawa, ang majority
sa populasyon ng San Antonio, Texas ay mas makikinig sa brodkast sa radio
sa Espanyol kaysa Ingles. Malaki ang implikasyon ng katunayang ito sa punto
ng organisasyon ng mga kinatawang lokal sa pamahalaan at sa sistemang
pang-edukasyon. Dapat ba sa Espanyol o Ingles ang pagtuturo sa
elementarya?
Ikonsider ang kaparehong tanong sa konteksto ng Guatemala na,
bukod sa Espanyol mayroong 26 na wikang Mayan na sinasalita. Kung sa
ganitong sitwasyon, pinili ang Espanyol bilang wika ng edukasyon, hindi ba
agrabyado sa pangunang edukasyon sa lipunan ang mga ispiker ng Mayan.
Kailangang sagutin ang mga katanungang ganito batay sa ilang uri ng
pagpaplanong pangwika. Kailangang aktibo ang pamahalaan, ang mga
pangkat panlegal at pang-edukasyon sa pagpapaplano kung anong varayti ng
mga wikang sinasalita sa bansa ang gagamitin sa latangang opisyal. Sa
Israel, sa kabila ng katunayang hindi Hebrew ang pinakagamit na wika sa
populasyon, ito ang pinili bilang opisyal na wikang pampamahalaan. Sa India,
pinili ang Hindi, pero sa maraming rehiyong hindi nagsasalita ng Hindi, may
mga kaguluhan laban sa desisyong iyon.

Mas malinaw na makikita ang proseso ng pagpaplanong pangwika

kapag yugto-yugto itong naipatutupad sa lakad ng mga taon. Isang
magandang halimbawa ang dulot ng pagpili ng Swahili bilang pambansang
wika ng Tanzania sa East Africa. Marami ang mga wikang tribu at naroroon
pa ang kolonyal na impluwensiya sa wikang Ingles, pero dahan-dahan nang
naipasok ang Swahili bilang opisyal na wika sa larangang pang-edukasyon,
legal at pamahalaan. Ang proseso ng pagpili (pagtukoy ng opisyal na wika)
ay sinundan ng kodipikasyon kung saan ginagamit ang batayang gramar,
diksiyonaryo at mga modelong sulatin para itanghal ang varayting Istandard.
Sunod ang proseso ng elaborasyon, ang varayting Istandard na nililinang
para gamitin sa lahat ng aspekto ng buhay panlipunan, kasama na sa
pagpapalitaw ng katipunan ng mga akdang pampanitikang nakasulat sa
Istandard. Ang proseso ng implementasyon ay katungkulan dapat ng
pamahalaan sa pagtutulak nito sa paggamit ng Istandard, at pagkatanggap
ang huling yugto kung saan ang mayorya ng populasyon ay gumagamit ng
Istandard at iniisip ito bilang pambansang wikang gumaganap ng bahagi hindi
lang sa panlipunan, kundi sa pagkakakilanlang pambansa.

Mga Pidgin at Creole

Sa ilang lugar, ang napiling Istandard ay puwedeng orihinal na walang
mga katutubong ispiker. Halimbawa, sa New Guinea, karamihan sa ugnayang
opisyal ay ginagawa sa Tok Pisin, isang wikang inilalarawan minsan na
Pidgin Melanesian. Ang Pidgin ay isang varayti ng isang wika(hal. English) na
napaunlad sa mga kadahilanang praktikal, tulad ng pangangalakal, sa mga
pangkat ang mga taong hindi alam ang wika ng iba pa. Dahil dito, wala itong
katutubong ispiker. Sinasabing nanggaling ang salitang Pidgin sa isang
bersiyon ng Pidgin Chinese ng salitang Ingles na business. Mayroon pang
ilang Pidgin English na ginagamit hanggang ngayon. Natatangi sila sa isang
kawalan ng anumang komplikadong morpolohiyang gramatika; at limitadong
bokabularyo. Mas madalas palitan ng mga functional morphemes ang lugar
ng mga inflectional morphemes na natatagpuan sa pinanggalingang wika.
Halimbawa sa halip na palitan ang anyong you sa your, tulad sa pariralang
Ingles na yourbook ginagamit ng mga Pidgin na batay sa Ingles ang anyong
tulad ng bilong, at pinapalitan ang pagkakasunod ng mga salita para
makalikha ng mga pariralang tulad ng buk bilong yu.
Puwedeng mga parirala mula sa ibang wika ang pinanggalingan ng
maraming salita sa pidgin, tulad ng isang salitang gamit para sa ruin, destroy

10

na bagarimap (hango sa pariralang Ingles na bugger him up), o para sa lift

na baisimap (mula sa hoist him up) o para sa us na yumi (mula sa you
dagdag ang me). Ginagamit na malikhain ang mga panghihiram para
maging iba ang kahulugan tulad ng salitang ars na ginagamit para sa cause
o source, gayundin na bottom, at nanggaling sa salitang Ingles na arse.
Puwedeng ibang-iba ang sintaks ng Pidgin sa mga wikang hiniraman at
hinanguan nito, tulad ng sumusunod na halimbawa ng Tok Pisin:
Bimeby

hed

bilongyu

i-arrait

(by and by)

(head)

(belong, you) (be, alright)

gain
(again)

Your head will soon get well again

Tinatantiyang may mga 6 hanggang 12 milyong katao pa ng nagsasalita ng
mga wikang Pidgin, at mula 10 hanggang 17 milyon ang gumagamit ng mga
nanggaling sa Pidgin na Creole. Kapag nadevelop ang Pidgin lagpas sa tungkulin
nito bilang wika ng pangangalakal at naging unang wika ng isang pamayanang
panlipunan, inilalarawan ito bilang Creole. Mas tama nang sabihin ngayon
halimbawa, na isa nang Creole ang Tok Pisin. Hindi tulad ng Pidgin, maraming
katutubong ispiker ang mga wikang Creole. Madalas silang nalinang at naitatag na
sa mga dating alipin na populasyon sa mga dating estadong kolonyal. Kaya, may
mga Creole na French na sinasalita sa Haiti at Lousiana, at Creole na Ingles sa
Jamaica at Sierra Leone.

Wika, Lipunan, at Kultura

Natukoy sa itaas na sa pamamaraan ng iyong pananalita, may napapansing
bakas kung saan ka namalagi sa iyong mga unang taon sa buhay, kung
isasaalang-alang ang puntong rehiyonal o dayalektal. Gayunman, puwedeng may
iba pang katangian ang iyong pananalita na hindi kaugnay sa baryasyong
rehiyonal. Ang dalawang taong lumalaki sa parehong lugar na heograpiko sa
parehong panahon ay puwedeng magkaibang magsalita bunga ng ilang
panlipunang salik. Mahalagang hindi maisantabi ang panlipunang aspekto ng wika
dahil, sa maraming paraan, ang pananalita ay isang uri ng panlipunang identidad
at ginagamit, malay ohindi malay, para tukuyin ang pagkabilang sa ibat ibang
panlipunan pangkat o ibat ibang komunidad ng pananalita.

11

Mga Panlipunang Dayalek

Sa mga makabagong pag-aaral ng baryasyon ng wika nagbubusisi
nang husto sa pagdodokumento, karaniwan sa pamamagitan ng
palatanungan o questionnaires, sa ilang mga detalye ng panlipunang
katangian ng mga ispiker. Dahil sa ganitong pagpansin sa mga detalye,
nakakagawa tayo ng pag-aaral sa mga panlipunang dayalek, ng mga varayti
ng wikang ginagamit ng mga pangkat na tinutukoy ayon sa uri, edukasyon,
trabaho, edad, kasarian, at iba pang panlipunang sukatan.

Edukasyon, Okupasyon, at Uring Panlipunan

Importanteng malaman, halimbawa, kung magkakapareho ang
kasanayang edukasyonal ng isang pangkat ng mga ispiker. Sa ilang survey
ang dayalek, natuklasan na doon sa mga umaalis sa sistemang pangedukasyon sa murang edad, mas may pagkiling ang mga puti na gumamit ng
mga anyong hindi ganoong gamitin sa pananalita ng mga tumutuloy sa
kolehiyo. Mas komon halimbawa ang pananalitang Them boys throwed
somethin sa unang pangkat kaysa doon sa huli. Ang taong mas matagal na
nag-aaral papuntang kolehiyo o unibersidad ay mukhang may bigkas na
pananalitang mas nakuha sa matagal na pakikipag-ugnayan sa wikang
nakasulat. Makikita ang matingkad na anyo ng ganitong impluwensiya sa
angal na parang librong magsalita (talks like a book) ang ilang propesor.
Kaugnay sa edukasyon ang mga pagkakaiba sa okupasyon at
panlipunang uri na may ilang epekto sa pananalita ng mga indibiduwal. Bawat
okupasyon ay may sangkap na jargon na hindi basta maiintindihan noong
mga hindi ganoon ang okupasyon. Isang matingkad na halimbawa ng
pananalitang naitatakda ng okupasyon ang tawag ng weyter na Bucket of
mud, draw one, hold the cow sa isang karinderya isang baryasyon ng order
ng kostumer na a chocolate ice cream and coffee without cream.
Isang tanyag na pag-aaral ang nag-ugnay ng mga elemento ng lugar ng
okupasyon at istatus na sosyo-ekonomiko sa pagtingin sa mga pagkakaiba
ng bigkas ng mga salespeople sa tatlong department store sa New York City,
Saks (mataas na istatus), Macys (panggitna) at Klein (mababa). Talagang
may nakikitang pagkakaibang masusukat. Sa British English, kung saan mas
litaw ang pagkakaibang panlipunang uri ng mga pananalita kaysa United
States, ang gamit ng [n] taliwas sa [k] para sa tunog--ing sa hulihan ng mga
salitang tulad ng walking at going ay nakitang mas komon sa mga ispiker na
12

manggagawa sa ibat ibang varayting rehiyonal, kaysa sa mga ispiker ng

panggitnang uri.

Edad at Kasarian
Maski na sa loob mismo ng mga pangkat ng parehong uring
panlipunan, may mga pagkakaiba pang natatagpuan na nauugnay sa mga
salik tulad ng edad o kasarian ng mga ispiker. Maraming mas batang ispiker
na naninirahan sa isang partikular na rehiyon ang madalas tumitingin sa
resulta ng isang survey ng dayalek ng kanilang lugar (sa mga matatandang
informant karamihan) at nagsasabing ginagamit nga ng kanilang mga lolot
lola ang mga salitang iyon, pero sila hindi. Pinakapansin-pansin ang
baryasyon ayon sa edad ng mga lolo/lola/apo. Samantalang gamit pa ng lolo
ang icebox o wireless, malilito naman siya sa pananalita ng kanilang apong
tinedyer na gustong mag-pig-out sa kung anuman ang nasa fridge habang
nakikinig sa kaniyang boombox.
Maraming saliksik ang paksain ng ganitong pagkakaiba ayon sa
kasarian ng mga tagapagsalita. Isang pangkalahatang konklusyon mula sa
mga survey ng dayalek na mas gumagamit ang mga babaeng tagapagsalita
ng mga mas prestihiyoso na anyo kaysa sa mga lalaking tagapagsalita na
pareho ang katayuang panlipunan. Ibig sabihin, mas matatagpuan ang mga
anyong tulad ng I dont it at he aint sa mga pananalita ng mga lalaki, at I
did it at he isnt naman para sa mga babae. Sa ilang mga kultura, mas
markado ang pagkakaiba sa pananalitang lalaki at babae. Ibat ibang bigkas
ng ilang mga salita ng lalaki, at babae ang naidokumento sa ilang wika ng
naengkuwentro ng mga Europeo ang ibat ibang bokabularyo ng pananalitang
lalaki at babae sa mga Carib, nag-ulat sila na magkaiba ang pananalita ng
lalaki sa babae. Sa katunayan, ang natuklasan nila ay isang malalang
bersiyon ng baryasyon sa kasarian ng ispiker.

Etnikong Kaligiran
Puwede namang magkaroon ng mga pagkakaiba ng pananalita sa
loob ng isang lipunan dahil sa magkaibang etnikong kaligiran. May kapansinpansing katangian, halimbawa, ang pananalita ng mga bagong migrante at ng
kanilang mga anak. Sa ilang lugar, kung saan may malakas na katapatan sa
wika ng orihinal na wika ng pangkat. Ilang malalaking bahagi ang nadadala
13

sa bagong wika. Puwedeng banggitin ng wika ng mga itim na Amerikano,

tinawag na Black English. Kapag medyo napahiwalay ang isang grupo sa
loob ng isang lipunan, gaya ng historikal na diskriminasyon sa mga
Amerikanong itim, nagiging mas markado ang mga pagkakaiba sa
panlipunang dayalek. Nagiging problema dahil dito, mula sa punto de bistang
panlipunan, na ang resultang varayti ay nagkakaroon ng istigma na
masamang salita/bad speech. Isang halimbawa ang madalas na
pagkawala ng copula (mga anyo ng verb to be) sa Black English, gaya ng
pahayag na they mine o you crazy. Sa Standard English, dapat ginagamit
ang verb form na are sa mga ganitong ekspresiyon. Gayunman, hindi
gumagamit ng copula sa mga gayong estruktura ang maraming dayalek ng
English at malaking bilang ng mga wika (hal. Arabik, Russian) ang may
parehong estruktura na walang copula. Sa puntong ito samakatwid, hindi
puwedeng masama ang Black English, dahil masama din kung gayon ang
Russian o Arabik. Bilang isang dayalek, simpleng may katangian ito na
konsistent na iba sa Standard.
Isa pang aspekto ng Black English na pinuna, minsan ng mga
edukador, ang gamit ng konstruksiyong double negative tulad ng he dont
know nothing o aint afraid of no ghost. Ilohikal daw ang mga ganoong
estruktura. Kung ganoon nga, ilohikal din ang French dahil karaniwang
gumagamit ito ng dalawang-bahaging anyong negative, tulad ng il NE sait
RIEN (he doesnt know anything) at ang Old English na may double negative
din sa Id NAHT singan NE cuoe (I didnt know how to sing). Sa katunayan,
malayo sa pagiging ilohikal, mahusay na paraan sa pagdidiin ng diwang
negative ng mensahe ng estrukturang ito. Sa kabuuan, isa itong katangian ng
dayalek, natatagpuan sa isang dayalek na panlipunan ng Ingles, minsan
natatagpuan rin sa iba pang dayalek, pero hindi sa Wikang Istandard.

Idyolek
Siyempre, magkakasama ang lahat ng mga aspekto ng pagkakaiba sa
dayalek na rehiyonal at panlipunan sa mga anyo nito sa pananalita ng bawat
indibiduwal. Ginagamit ang term na idyolek para sa dayalek na personal ng
bawat ispiker na indibiduwal ng isang wika. May iba pang salik, tulad ng
kuwaliti ng boses at katayuang pisikal, na nakapag-aambag sa mga
katangiang nagpapakilala sa pananalita ng isang indibiduwal, pero marami sa
mga panlipunang salik na nailarawan na ang nagdedetermina ng idyolek ng

14

bawat tao. Mula sa pananaw ng panlipunang pag-aaral ng wika, tunay ngang

kung ano ang salita mo, iyon ikaw.

Register
Lahat ng mga panlipunang salik na isinaalang-alang natin hanggang
dito ay kaugnay sa baryasyon ayon sa gumagamit ng wika. Isa pang
pinanggalingan ng baryasyon ng pananalita ng indibiduwal ay depende sa
mga sitwasyon ng paggamit. Hindi lang kaso ito ng kung sino tayo kundi kung
anong mga sitwasyon ang kinapapalooban natin. Tradisyonal na nilalapitan
ang tipong ito ng baryasyon sa konsepto ng register, natutukoy din na estilo o
stylistic variation. Batayang nosyon na sa anumang pagkakataon,dimaiiwasang kakabit ang wika sa konteksto ng sitwasyon at ang ibat ibang
sitwasyon ay nangangailangan ng ibat ibang pagharap. Napakasensitibo ng
wika sa konteksto ng sitwasyon nito kaya nakahahalaw tayo mula sa mga
napakasimpleng halimbawa. Sa sumusunod, siguradong maraming
mambabasa ang makakakilala ng bawat sitwasyon:
1. Im going to give you a prescription for the pain.
2. Cream together butter, sugar and beaten yolks until.
3. New Tubifast. The tubukar dressing retention bandage. No sticking.
No typing. No pinning.
4. Beauty of Velvet at truly Budget Prices. In 16 colors. Send now for
full details and actual fabric samples.
Mahihinuhang doktor-sa-pasyente ang usapan sa (1); mula naman sa
resipi ang (2); at galing sa magazine advertising ang (3) at (4). Ibig sabihin,
kaya natin nakikilala ang mga pahayag at nailalagay sa konteksto ay may
partikular na gamit ng wika sa ibat ibang sitwasyon, nakikita sa aktuwal na
bokabularyo(prescription na gamit ng doktor o maiikli at maulit na
pangungusap sa kaso ng advertising).

Tenor
May mga antas ng estilo ng pananalita, mula sa napakapormal
hanggang sa napakaimpormal. Patungo sa interbyu para sa trabaho,
sasabihin ng Amerikano marahil sa isang sekretarya ang Excuse me, is the

15

manager in his office? I have an appointment. Kataliwas naman, kung

kaibigan ang kausap tungkol sa isa pang kaibigan, puwedeng hindi ganito
kapormal ang mensaheng lalabas: Hey, is that lazy dog still in bed? I gotta
see him about something.
Mas pormal na nakatala ang ganitong tipo ng baryasyon sa ilang mga
wika. Sa Japanese halimbawa, may ibat ibang tawag na ginagamit sa taong
kinakausap, depende sa kung gaanong paggalang o pagyuko ang nais
gawin. May dalawang pronouns ang French (tu at vous), katumbas ng Ingles
na you, ang una reserbado sa mga malalapit na kaibigan at pamilya. May
similarna pagtukoy na nakikita sa mga anyong you sa German (du atsie) at
sa Spanish (tu at usted).
Bagamat wala nang ganoong distinksiyon sa pronoun ang English,
mayroon pang mga tiyak na pagpipilian depende sa angkop na katayuan ng
taong kinakausap.
May ibat ibang pangalan o titulo na ginagamit ng ibat ibang tao, sa
ibat ibang panahon, para makuha ang ating atensyon. Para maipaliwanag
ang aspekto na itong tinatawag minsan na lipat-estilo(style-shifting), depende
sa katungkulan, isipin ang sarili sa bawat isa sa mga panlipunang
katungkulang naipapakita sa listahan sa ibabang kaliwa, at isaalang-alang
kung anong anyo (o mga anyo) ng pagkausap ang pinakagamitin mo sa
taong ang ibat ibang pangalan ay nakalista sa kanan (dating pangulo ng US
na si Ronald Reagan puwedeng subukin sa iba pang sikat na tao):
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.

sastreng tumatawag para sabihing

tapos na ang kaniyang amerikana
mabuting kaibigan ng ilang taon
kaniyang batang apo
kaniyang drill sergeant sa army
kaniyang dating gusto sa
elementarya
detektib sa tindahan na inakalang
shoplifter siya
dati niyang Hollywood agent

Ron
Mr Reagan
Ronald
Gramps
Reagan
Ronnie,baby
Hey, you

Pansinin din ang kung paano kausapin ng isang tao (si A) ang isa pa
(si B) tungkol sa pagbukas sa pintuan.
1.
2.

Maaari kayang buksan mo ang pintuan?

Puwede kayang buksan ninyo ang pinto?

16

3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.

Maaaring buksan ninyo ang pinto, di ba?

Puwedeng buksan mo ang pinto, di ba?
Pakibuksan nga po ang pinto.
Pakibuksan nga ang pinto.
Buksan mo ang pinto.
Ang pinto!
Bat di mo buksan ang pinto?
Di mo ba bubuksan ang pinto?

Iisa lang ang gustong matupad ni A kay B pero malinaw na ibat ibang
pamamaraan. Kaugnay ang mga ito sa mga panlipunang relasyon nina A at
B. Mas magalang ang ibang halimbawa samantalang halata naman ang ilan
kung sino ang mga makapangyarihan o sino ang inaasahang obligadong
sumusunod. Inilalarawan ng ilang iskolar ito bilang tenor o tono at kasama
nito ang pagkamagalang, antas ng pormalidad at relatibong katayuang
panlipunan ng mga kalahok.
Nadadala sa wikang nakasulat ang pagkakaiba sa estilo, magandang
halimbawa ang mga sulat sa mga kompanya (hal. I am writing to inform
you) versus sa mga sulat sa kaibigan (Just wanted to let you know)
pangkalahatang patern, gayunman, na mas magiging pormal sa estilo ang
nakasulat na anyo ng mensahe kaysa sa katumbas na pabigkas. Kung
nakakita ka sa MRT na kumakain, umiinom at may radyo, puwede mong
sabihing bawal ang mga ito at maghihintay siyang bumaba sa sasakyan. O
kaya naman, puwede mong ituro sa kaniya ang mas pormal na wika ng
nakalimbag na paalala na ganito ang laman:
The city recently passed an ordinance that expressly
prohibits the following while aboard public conveyances:
Eating or Drinking orthe Playing of Eletronic Devices.
Ang mga salitang expressly prohibit at electronic devices, hindi basta
nagagamit ito sa wikang sinasalita dahil may pagkapormal.

Larang/Field
Pinag-aaralan din ang register ayon sa larang/field o sa aktibidad at sa
bokabularyong sangkot. May mga espesyalisadong bokabularyong lumilitaw
para sa mga larangan o propesyon, tulad ng software, disk-drive, datastorage para sa computing o shaft drive, rising rate monoshock rear

17

suspension, air-adjustable front forks tungkol sa mga motorsiklo. Madalas

tinatawag itong teknikal na bokabularyo, pero medyo nakaliligaw ito dahil
naituturing na makabagong agham at teknolohiya lamang halos ang
nangangailangan ng gayong bokabularyo. May register na relihiyoso na
maaasahan nating hindi na maeengkwentro kung saan pa, tulad ng Ya shall
be blessed by Him in time of tribulation. Sa isang pang register,
makakaengkuwetro tayo ng mga pangungusap na The plaintiff is ready to
take the witness stand o Your honor please, I would like to make a
manifestation. Register ito ng propesyon ng batas, na tiyak hindi naman
makikialam sa mga pahayag na The morphology of this dialect contains
inflectional suffixes ng register ng lingguwistiks. Mayroon din ang
panggagantsilyo o sa high fashion/haute couture: boned, strapless bodices,
black crepe dress with latin godet inset, draped decolette backs. Dahil
mukhang esklusibo ang bokabularyo sa bawat larangan, mukhang mas
angkop na tawagin ang mga itong bokabularyong-espesipiko-sa-larang(fieldspecific).

Paraan (Mode)
Bukod sa mga konsiderasyon ng katayuang panlipunan at larangan
sensitibo rin ang wika sa mga pamamaraang gamit sa komunikasyon.
Kamangha-mangha kung paano ito sa ibat ibang kultura at panahong
pangkasaysayan, mula sa mga bloke ng bato at dahon ng papyrus hanggang
sa mga signal na usok o bayo sa tambol. Pangunahing distinksiyon sa
pagitan ng mga daluyan ng komunikasyong ito kung kagyat ang kontak ng
mga kalahok o nagpapahintulot pa ng palugit sa mga ito. Pangunahing
katangian ng distinksiyong ito sa kultura ng Europe (at sa atin na rin) ang
pananalita at pagsulat.
Sa kabila ng katunayang kahit ang mga pinakaaral sa atin ay mas
gumugugol ng kanilang oras sa midyum ng pananalita, ang midyum na
nakasulat pa rin ang mukhang nagkokondisyon sa pananaw natin sa wika.
Malaki kasi ang pagkakaiba kung paano nakakamit ang kontrol ng dalawang
paraan. Nalilinang na sa pinakamusmos na edad ang kakayahan nating
magsalita na bahagyang mulat lang sa mga prosesong sangkot at walang
litaw na pagtuturo. Ang pagsusulat, sa kabilang banda, ay bihirang nakakamit
kung hindi sa litaw na pagtuturo at bilang pokus ng matamang atensiyon.
Kaya nga pangunahing komponent ito ng panimulang kurikulum sa eskuwela
at nagkakamit ng papuri o pagtuligsa depende sa relatibong tagumpay o
18

pagkabigo sa paghawak sa paraang ito. Mas madaling husgahan ang

paraang nakasulat dahil sa relatibong pagkapermanente nito kaiba sa
kalikasang transitori ngpananalita. Dahil nariyan lang ang pananalita, saklaw
ang lahat, parang hindi na ito napapansin. Sapagkat parang palaging
nakikipagbuno sa paraang nakasulat ng wika, itinuturing naman itong
kongkreto bagama't isa-isang bahagi lang ng kabuuang kakayahang
lingguwistik.

Katangian ng mga Pananalitang Espontanyo

Bihira tayong maging malay sa kung paano tayo magsalita kaya
interesanteng na busisiin ang isang halimbawa ng espontanyong usapan
sapagkat sa ganitong paraan, lumilitaw nang husto at napapatingkad ang
mga katangian. Sa wikang Ingles muna ang ating halimbawa (tingnan din
natin sa ating kultura pagkatapos bilang gawain sa klase):
A. What about erm Stephen do you?
B. He comes to Aikodo with me now (A: o yea) I try er encourage
him to do it (.) Ive tried the painting a bit on em all (A: yea)
painting Ive tried you know (A: yea) tried to find theres anything
there you know anything thats been passed on (.) Sallys quite
good(.) for her age like you know (A: mm) (.) erm she seems to
be able to put things in the right place(.) which is something (.)
which is the main thing really. Er(.) I try and get them to do the
things you know but (.) you know they sort of go their own
way(.) you know
Makikita natin ang mga katangian ng tuloy-tuloy, di-pinag-isipang
pananalita sa: (1) mga patlang at/o pampunong bigkas na nailalagay dito
panandang tulad ng (.) o ers/ ems, yea, mm sa pagitan ng mga pangungusap
o sa loob mismo; (2) mga markerng pagkaunawaan o simpatya sa nag-uusap
tulad ng youknow, sort of; (3) mga pag-uulit tulad ng lve tried,painting,
anything; at (4) mga pagtatangka sa pagbabago ng pangungusap. Mukhang
lumalabas na pabara-bara ang paraang pananalita, subalit hindi tamang
konklusyon ito sapagkat sinusuri dito ang isinulat na pananalita na lumabas
na parang walang kaayusan. Sa katunayan, hindi napapansin ng mga
kalahok ang mga patlang at pag-aalinlangang ito at nakikitang lohikal na

19

sangkap ng paraang iyon. Nabibigyang-diin lang ang kaibahan ng dalawang

paraan ng kapuwa may saliring sistema at lohikal.
Nagsimula ang mga katangiang ito ng pananalita dahil sa dinamiko at
interaktibong aspekto ng paraang ito. Lalo na sa harapang sitwasyon na
impormal, kapuwa biglaan at mapagtulungang pakikiugnay ito ng mga
kalahok. Kasabay ang proseso ng pagpaplano at pagbubuo ng sasabihin sa
aksiyon mismo ng pagsasalita, at gayundin ang proseso ng interpretasyon,
sapagkat hindi na mababawi ang produkto.
Samantalang relatibo ang transitori at di-permanente ang pananalita,
relatibong nakahimpil at permanente naman ang produkto ng pagsusulat.
Puwede ritong mapaghiwalay ang mga kalahok sa oras at sa lugar.
Puwedeng mahaba ang proseso ng pagbubuo, yugto-yugto at maraming
rebisyon habang lumilitaw ang tapos na produkto. At dahil relatibong nakatigil
ang produkto, puwede ring mahaba, matagal-tagal, mababalam-balam ang
interpretasyon, ilang beses binabasa-basa. Ang nakasulat ay nakasulat na,
kaiba sa pananalita na may dagdag na konteksto o asal-paralingguwistik ang
kahulugan ng isang binigkas.

Magkahalong Paraan
Sa mga dahilang ito natutukoy na magkaibang-magkaiba ang
dalawang paraan kung malapit na pinaghahambing. Magiging mali,
gayunman, kung pagpipilitang may absolutong pagkahati sa lahat ng
nakasulat sa unang banda, at sa lahat ng pananalita sa kabila. Mayroon
namang mga kasong nasa gitna o pagitan tulad ng inihandang lektyur o
madramang dayalog, naisulat nabago pero babasahing malakas; o sa kabila
naman, ng panayam o talakayang inirekord na itatranskrayb para ilimbag. Sa
katunayan, unti-unti nang pinalalabo ng elektronik midya ang kaibhan sa
pagitan ng dalawa. Inilulugar ng mga telephone-answering machine,
halimbawa, ang ispiker sa kakatwang posisyon na bumubuo ng produktong
bigkas para sa ipinagpalibang kontak sa isang makikinig na wala pa kung
kaya ipagsasaalang-alang ang mga kahingian ng paraang karaniwang
naeengkuwentro doon sa isa pa.
Kung gayon, ang pag-unlad at pagpapalawak ng mga alternatibong
paraan ng komunikasyon sa loob ng isang komunidad ng pananalita ay
magkakaroon ng alingawngaw sa anumang paraang ginagamit na at

20

mangyari pa, sa kabuuan ng kultura mismo (re: kasakuluyang text

messaging). Puwersang malakas ang paglitaw at malawakang paggamit ng
isang paraan ng nakasulat para sa mga anyong lingguwistik sa paraang
pananalita. Sa kasaysayan ng Ingles, halimbawa, ang pagkuha sa dayalek ng
Timog-Silangang Midlands bilang norm para sa mga nakasulat na dokumento
ay nakatulong nang malaki para maadap ito bilang istandard na dayalek ng
edukadong pananalita. Nagkakaroon lalo ng prestihiyo ito habang nakikita
sa paraang nakasulat at nagtatamasa ng mga pakinabang. Samakatwid, sa
loob ng isang komunidad ng pananalita, hindi naman ganap na magkahiwalay
ang isa sa isa.
Bilang suma, nagkakaroon ng pagkakaiba sa gamit ng wika depende
sa sitwasyon kung saan may kaakibat na tenor, larangan at paraan, lahat ng
ito bumubuo sa nosyon ng register.

Diglossia
Sa pagtalakay sa mga naunang bahagi, mawawari nating mukhang
napakahirap na panlipunang pagkilos ang pagsasabi ng tamang bagay sa
tamang tao sa tamang panahon. Sa ilang bagay, mukha nga. Isa itong
kasanayang dapat kamtin ng mga gumagamit ng wika lagpas sa iba pang
kasanayang lingguwistik na bigkas at gramar. Sa ilang lipunan, gayunman,
mas naging hayag na ang gagamiting angkop na anyong lingguwistik dahil sa
diglossia. Ginagamit ang salitang ito para ilarawan ang isang sitwasyong may
dalawang napakaibang varayti ng wika sa loob ng isang komunidad ng
pagsasalita, bawat isa may malinaw na katungkulang panlipunan. Normal na
mayroong varayting Mataas para sa mga bagay na seryoso at pormal, at
varayting Mababa para sa usap-usap o gamit impormal.
Isang anyo ng diglossia ang umiiral sa karamihan sa mga bansang
nagsasalita ng Arabik kung saan may mataas, o klasikal sa varayting gamit
sa mga lektyur, talumpating relihiyoso at pormal na talumpating politikal,
samantalang ang mababang varayti ay ang lokal na dayalek na kolokyal na
Arabik. Sa Griyego, mayroon ding varayting mataas na varayti. Sa mahabang
panahon ng kasaysayan ng Kanlurang Europa, isang sitwasyong diglossia
ang umiiral kung saan Latin ang mataas na varayti samantalang mabababa
ang mga lokal na wika tulad ng French at Ingles. Sa Paraguay, Espanyol ang
mataas samantalang Guarani (isang wikang katutubo) ang mababa.

21

Wika at Kultura
Marami sa mga salik na nagpapalitaw sa mga baryasyong lingguwistik
ay minsan natatalakay base sa mga pagkakaibang kultural. Hindi kakatwang
makatuklas na tinutukoy ang mga katangiang lingguwistik bilang aspekto ng
kultura ng uring manggagawa o Black culture, halimbawa. Sa maraming
bagay, naimpluwensiyahan ang pananaw na ito ng mga trabaho ng mga
antropologo na medyo tinatrato ang wika bilang isang elemento sa hanay ng
tulad ng maniniwala na kaalamang nakamit sa lipunan. Dahil sa proseso at
paglilipat ng kultura kung saan nakakuha ang wika, mukhang matino nga
namang bigyang-diin na kakabit ang baryasyong lingguwistik sa pag-iral ng
ibat ibang kultura. Sa pag-aaral ng mga kultura ng daigdig, kitang-kita naman
na hindi lang iba-iba ang wika ng ibat ibang sabihin, hindi lamang walang
katumbas sa kutura ng mga Aztec ng katulad ni Santa Claus, wala rin silang
salita para dito. Sa puntong sinasalamin ng wika ang kultura,
napakaimportanteng obserbasyon ito at hindi dapat balewalain ang pag-iral
ng ibang pananaw sa mundo kung pinag-aaralan ang ibang wika o varayti.
Isang maimpluwensiyang teorya sa koneksiyon ng wika at pananaw sa
mundo ang mas nagtatakda sa bagay na ito.

Determismong Lingguwistik
Kung talagang mukhang magkakaibang-magkaiba ang dalawang wika
sa paglalarawan kung ano ang daigdig, siguro, habang natutuhan mo ang isa
sa mga wikang iyon, maitatakda ng paraan kung paano naorganisa ang iyong
wika kung paano mo titingnan ang pagkakategorya sa kung ano ang nakikita
mo, at kung gayon, mahihila kang tingnan ang daigdig doon lamang sa mga
kategoryang iyon. Mayroon ka samakatwid na teorya ng wika na tinawag na
Determismong Lingguwistik na nanghahawak sa pinakamasidhing bersiyon
nito na itinatakda ng wika ang pag-iisip. Sa madaling sabi, makapag-iisip ka
lamang sa mga kategoryang pinapapahintulutan sa iyo ng iyong wika.
Isang madalas banggitin na halimbawa ng pananaw na ito ang
maraming salitang ginagamit ng mga Eskimo na tinatawag sa Ingles na snow.
Kapag isang ispiker ng Ingles ang titingin sa tanawing winter, makakakita siya
ng iisang entiting tinatawag na snow. Ang Eskimong tumitingin sa parehong
tanawin ay makakakita ng ibat ibang entity, at ganoon ang ginagawa niya,
sabi na nga, dahil pinapahintulutan ng kaniyang wika na magkategorya sa
nakikita na iba sa ispiker ng Ingles. Babalik tayo sa halimbawang ito.
22

Ang Haypotesis na Sapir-Whorf

Ang pangkalahatang ideyang isinasaalang-alang natin ay bahagi ng
nakilala nang haypotesis na Sapir-Whorf. Argumento nina Edward Sapir at
Benjamin Whorf noong mga 1930, na sa mga wika ng mga katutubong
Amerikano, naiba ang pagtingin nila sa daigdig kaysa doon sa mga
katutubong Amerikano, naiba ang pagtingin nila sa daigdig kaysa doon sa
mga nagsasalita ng mga wikang Europeo. Tingnan natin ang isang
halimbawa ng pangangatwirang ito. Inihayag ni Whorf na iba ang pagtingin ng
mga katutubong Hopi ng Arizona kaysa sa mga ibang tribu,(hal. Tribung
nagsasalita ng Ingles) dahil pinapangunahan sila ng kanilang wika. Sa
gramar ng Hopi, may distinksiyon sa pagitan ng gumagalaw/animate at;digumagalaw/ inanimate, at kasama sa set ng mga bagay na gumagalaw ang
mga ulap at bato. Konklusyon ni Whorf na naniniwala ang mga Hopi na ang
bagay na gumagalaw ay ang mga ulap at bato at ang wika nila ang
nagsasabing ganoon na nga. Wala sa Ingles ng ganitong pagmamarka sa
gramar nito sa mga ulap at bato, kaya hindi nakikita ng mga ispiker ng Ingles
napareho ang daigdig tulad ng mga Hopi. Sa salita ni Whorf, (b)inubusbos
natin ang kalikasan sa mga pamantayang inihatag ng ating mga katutubong
wika.
Maraming mga argumentong iniharap laban sa pananaw na ito. Narito
ang isang galing kay Sampson (1980). Wariin ang isang tribung may
pagmamarkang gramatiko sa kanilang wika sa pagkakaiba ng kasarian kaya
may espesyal na marka sa mga terminong gamit para sa babae. Ngayon,
matatagpuan ding ginagamit ang mga espesyal na markang ito para sa bato
at pinto. Magagawa nating konklusyon kung gayon na naniniwala ang tribung
ito na pambabae ang mga bato at pinto tulad ng kadalagahan at kababaihan.
Tila hindi naman kaiba sa iyo ang tribung ito. Ginagamit nila ang mga
terminong la femme (women), la poerre(stone) at laporte (door). Tribu itong
naninirahan sa France. Sa palagay ba ninyo, naniniwala ang mga French na
kaparehong pambabae rin ang mga bato at pinto tulad ng women?
Problema sa mga konklusyong ito, may kalituhan sa pagitan ng mga
kategoryang lingguwistik (gumagalaw, pambabae) at kategoryang
biyolohiko (buhay, babae). Siyempre, madalas may tumbasan sa mga wika
sa pagitan ng mga kategoryang ito, pero puwede namang wala. At saka, hindi
ka naman pinupuwersa ng mga kategoryang lingguwistik na balewalain ang
kategoryang biyolohiko. Mayroon ngang partikular na kategoryang

23

lingguwistik ang mga Hopi para sa bato, hindi naman ibig sabihin nito na
iniisip na ng mga Hopi na nakapatay sila ng isang buhay na nilalang kapag
nasagasaan nila ito ng kanilang sasakyan.
Balik tayo sa mga Eskimo at snow, natatanto natin na wala ngang
maraming iisang salita ang Ingles para sa ibat ibang uri ng snow. Gayunman,
nalilikha ang ispiker ng Ingles ng mga katawagan, sa pagmamanipula ng
kanilang wika, para tumukoy ng wet snow, powder snow, springsnow at iba.
Kaibang-kaiba nga marahil ang pagtingin sa snow ng karaniwang ispiker ng
Ingles kaysa sa karaniwang ispiker ng Eskimo. Repleksiyon iyon ng kanilang
natutuhang wika ang magkaibang kaligirang kultural. Maaaring bahagyang
totoo na itinatakda ng wika ang pinag-iisip, sa isang `paraang napakalimitado,
pero hindi nito maipaliwanag ang katunayang hindi nagmamana ang mga
gumagamit ng wika ng isang naririyan ng patern na magagamit. Minamana
nila ang kakayahang magmanipula at kamukha sa isang wika, para
maipaliwanag ang kanilang mga persepsiyon.
Kung ganap ngang naitatakda ng wika ang pag-iisip at persepsiyon,
imposible kung gayon ang konsepto ng pagbabagong pangwika. Kung
walang salita ang mga Hopi sa bagay na tinatawag nating bus, mabibigo ba
siyang makita ang bagay na iyon? Hindi ba niya kayang maisip iyon? Ang
gagawin ng Hopi kapag nakatagpo siya ng isang bagong bagay ay palitan
ang kaniyang wika para maiangkop ang pangangailangan tukuyin ang
bagong bagay. Mani-manipula ng tao ang wika, hindi kabaligtaran.

Sanggunian
Fergusson, Charles. 1959. Diglossia Word. 15:325-340.
Fishman, Joshua, et al., eds 1986. The Fergussonian Impact. Berlin: Mouton de
Gruyter.
Gregory, Michael and S. Carroll. 1978. Language and Situation: Language Varities
and Their Social Context. London: Routledge and Kegan Paul.
Sapir, Edward. 1921. Language: An Introduction to the Study of Speech. New York:
Harcourt, Brace ang Co.
Wardhaugh, Ronald. 1986. An Introduction to Sociolinguistics. Oxford: Basil
Blackwell.
Yule, George.2010. The Study of Language. 4th ed. Cambridge: Cambridge
University Press.

24

2.
Ang Rehistro ng Pagluluto:
Panimulang Pagsusuri ng Varayti
ng Filipino sa Ilang Piling Cookbook
Odessa N. Joson

Ang pagkain sa hapag kainang Pinoy ngayon ay isang

gastronomikong pagsasalaysay ng kasaysayan ng bansa Ano
kung gayon ang pagkaing Pilipino? Paano ito naging Pilipino?
Itoy pagkaing ipinakilala at iniangkop ng kasaysayan at lipunan:
inilapat sa panlasa ng mga tao at pinatuloy sa kanilang mga
tahanan at restawran. Larawan ng pinagkaisang kultura ang
kontemporaryong pagkaing Pinoy.
Doreen Fernandez
Introduksiyon sa The Food of the Philippines Authentic Recipes
from the Pearl of the Orient (akin ang salin).

Sekreto sa Kusina bilang Pamanang Kultural

Mahaba ang tradisyon ng pagluluto sa Pilipinas. Lahat ng rehiyon sa
bansa ay may kani-kaniyang kultura at kalinangan pagdating sa hapagkainan. Nakasandal ang putaheng ihahain sa kapaligirang pagmumulan ng
mga sangkap. Sa loob ng mga isla ng Pilipinas, laganap ang mga pagkaing
pinayaman ng mga bundok, kapatagan, karagatan, at mga ilog.
Sa pagdaan ng panahon, nagkaroon ng ugnayan ang mga Pilipino sa
mga mangangalakal mula sa ibang bansa. Ang pakikipagkalakalan ng
Pilipinas sa mga Tsino, Indian, Briton, lalo na ang pananakop ng Espanya at
Estados Unidos ay naghatid sa Pilipinas ng ibat ibang paraan ng pagluluto,
sangkap, at mga putahe na lalong nagpalinamnam sa pagkaing Pinoy. Sa
katunayan, ang masasayang pagtitipon at mga pista ay panahon ng mga
pagkaing tulad ng relyeno, morkon, paella, callos, embutido, caldereta, at iba
pa. Ramdam din ang impluwensyang Tsino sa mga paboritong pansit na
bihon, miki, sotanghon, mami, lomi, at miswa. Bagaman nagmula sa ibang

25

bansa itong mga pagkain, tinanggap na ang mga ito sa mesa at panlasa ng
mga Pilipino.
Ang mga putahe ay nagiging tatak din ng isang probinsiya at lugar na
maaaring ipagyabang at ipagmalaki. Halimbawa, sa Bulacan at Laguna ay
kilala sa mga matamis at panghimagas. Tatak ng pagkaing Bikolano ang
pagiging maanghang at paggawa ng gata. Ang lechon de Cebu ay pamoso
hindi lang sa Pilipinas kundi maging sa labas ng bansa. Gayundin,
mayamang balon ng mga sangkap ang kaligirang pinagmulan ng isang
putahe. Ang paghahalo ng mga panlasa ay maghahatid sa pagkilala sa mga
katangian ng bawat sulok ng bansa. Halimbawa, ang Pansit Malabon ay
nilalagyan ng talaba at pusit dahil ang Malabon ay kilalang sentro ng
kalakalan ng isda at lamang-dagat. Samantalang ang Pansit Marilao ay
nilalagyan ng pinipig dahil bigas ang pangunahing produkto ng Bulacan.
Ang mga lutuin sa bawat bahay at pamilya ay nagiging larawan ng
tahanan: isang bagay na binabalik-balikan. Ang lutong-bahay ay hinahanaphanap, ipinapabaon at minamana sa loob ng pamilya. Ang mga resipi
aymaingat na ipinapasa sa ibat ibang henerasyon. Sa kasalukuyan, ang mga
resiping ito ay nailathala sa anyong cookbook. Ipinagyayabang na minana pa
at naging sekreto ng kani-kanilang pamilya sa pagluluto.
Sabihin pa ang kusina ay nagiging sityo ng artikulasyon ng ibat ibang
kultural na danas na hindi lamang nakakabusog ng tiyan kundi nagpapalusog
sa kulturang pinagmulan nito.
Kaalinsabay ng tradisyon ng pagluluto ang mayamang baul ng mga
salitang kaugnay ng proseso, sangkap, at kagamitan sa pagluluto nakakabuo
ng sariling varayti ng wika ang pagluluto sa Pilipinas. Pinakamatingkad dito
ang rehiyonal na varayti o diyalekto kung saan bawat lugar sa Pilipinas ay
nakakabuo ng sari-sariling varayti. Halimbawa nitoy ang pagluluto ng adobo.
Ang bawat rehiyon ay may kani-kaniyang bersiyon ng adobo. At kaakibat ng
putahe ang ibat ibang rehiyonal na terminolohiya sa sangkap at proseso ng
pagluluto nito. Isa pang anyo ng varayti ng Filipino sa pagluluto ay ang sosyal
na varayti, kung saan nakakalikha ng rehistro o jargon ang pagluluto na lalo
pang nagiging makulay dahil sa rehiyonal na identidad at katangian ng
tagapagsalita/tagaluto. Sa gayon, ang rehistro na nabubuo ay hindi lamang
payak na listahan ng mga salita sa kusina kundi isang putahe ng ibat ibang
sangkap mula sa tagapagsalita.

26

Sa kalahatan, layunin ng pag-aaral na ito ang pagtukoy ng rehistro ng

pagluluto sa Filipino gamit ang limang cookbook na nailathala mula taong
2000 hanggang 2006. Pokus ng pag-aaral ang pagsusuri sa paraan ng
pagbuo at paggamit ng wika rehistro sa cookbook. Sa partikular, diin ng pagaaral ang lingguwistikong aspekto ng pagluluto biglang proseso. Susuriin ng
pag-aaral na ito ang mga katangian ng rehistrong nakapaloob sa mga
cookbook. Kasabay ng glosari sa mga cookbook, sisinupin din ng pag-aaral
ang paglilista sa pamamagitan ng mga talasalitaan ng mga salitang
matutukoy bilang varayti ng pagluluto. Sa huli, inaasahang makapag-aambag
ang papel na ito sa pag-aaral ng varayti ng wikang Filipino.

Wika ng Pagluluto: Baryasyon at Rehistro

Kaugnay ng sosyolingguwistikong teorya ang ideya na ang wika ay
heterogenous. Bunga ito ng magkakaibang lugar na tinitirhan, interes,
gawain, pinag-aralan ng mga indibiduwal at grupong gumagamit nito.
Pinaniniwalaan na ang wika ay hindi lamang simpleng instrumento ng
komunikasyon na ginagamit ng indibiduwal kundi isang puwersang kultural
(Constantino 2002).
Ayon kay Fishman (1972), mahahati sa dalawang dimensyon ang
pagkakaroon ng baryabilidad ng wika. Una, heograpikal na tinatawag ding
diyalekto. Ikalawa, sosyal na tinatawag naming sosyolek. Ang dalawang ito
ay nagkakasama-sama sa iisang komunidad ng mga gumagamit ng wika.
Halimbawa, ang dimensyon heograpikal ay makikita sa ibat ibang diyalekto
ng mga bayan sa Katagalugan. Samantalang ang dimensyong sosyal ay
mababakas din sa mga bayang ito na mayroong rehistro/jargon o sosyal na
varayti ng wika, halimbawa nito ang wika ng bakla, rehistro ng rehiyon, at iba
pa.
Ang rehistro ay nagmumula sa baryasyon ng pananalita ng indibiduwal
na nakasandal sa mga sitwasyon ng paggamit nito. Batay ito sa nosyon na sa
anumang pagkakataon, hindi maiiwasang nakakabit ang wika sa konteksto ng
sitwasyong hinaharap nito. Ang ibat ibang sitwasyon ay nangangailangan ng
ibat ibang pagharap (Ocampo 2002). Ang kontekstong tinutukoy rito ay hindi
lamang limitado sa sitwasyon kundi maging sa konteksto ng kultura. Kapuwa
nakakaimpluwensiya ang mga ito sa mga salita at estruktura na ginagamit ng
tagapagsalita.

27

Ang pagluluto ay isang sitwasyong pangwika na nagdudulot ng

baryasyon sa wikang Filipino. Sa pag-aaral ng rehistro ng pagluluto, ilang
obserbasyon ang mabubuo sa varayti ng wikang Filipino sa mga cookbook.

1. Pagkabit ng Afiks
Nagkakaroon ng pagdaragdag sa salita sa pamamagitan ng afikasyon.
Ang pangngalan ay nagiging pandiwa o pang-uri. Madaling maintindihan ito
dahil sa ang pagluluto, bilang isang kultural na praktis ay nakalubog sa
proseso. Sa gayon, nagiging matingkad at nananaig ang paggamit ng mga
pandiwa o pang-uri.
Halimbawa:
nanganganinag

timplahin

kaliskisan

haluhaluin

mantikaan

ikutsara/ kutsarahin

ipalaman

patuluin

papulahin

ginataan

ihalabos

pagmantikain

palaputin

sapinan

palaparin

dampian

magsarsa

magyelo/pinagyelo

2. Panghihiram
Ang mga salitang napabilang sa cookbook ay gumamit ng mga
salitang nagmula sa mga diyalekto sa Pilipinas at wika sa labas ng bansa. At
ayon kay Halliday (1978), mas madalas na pinagsasabay ng isang
tagapagsalita ang kasanayan niya sa diyalekto sa rehistro isang symbiotic
relationship and nabubuo kung saan ang varayti ng rehistro ay pinapayaman
ng diyalekto at vice versa.
Samantala, ayon kay Liwanag (1998) ang panghihiram ay isang
paraan kung saan nagkakahalo ang mga varayti tungo sa isa pang varayti.
Karamihan sa mga salitang ginamit sa mga cookbook ay mga salitang Ingles
na walang katumbas sa wikang Filipino. Halimbawa nito ay ang pangalan ng
sangkap at pagkain tulad ng hamburger, pizza, taco, French fries, at mga

28

salitang dala ng pagbabago sa teknolohiya tulad ng blender, microwave oven,

food processor, at iba pa.
Mula sa mga rehiyonal na wika:
1) Ihalayhay (Bik, Hil, Seb, War, Tag) pagtabi-tabihin, tulad ng
pag-aayos ng mga isdang nasa palayok o kaldero
2) Ligisin (Bik, Kap, Hil, Seb, War) durugin upang maisama ang
pampaasim sa sinigang
3) Pinitpit (Kap, IIK, Pan, Tag) diniinan ng sandok o kutsara
4) Ibilot (Pag, Tag) pinagulong na balat ng lumpia kapag may
laman o palaman na
5) Isangkutsa (Bik, Hil, Seb, War, Tag) pagluluto hanggang
lumabas ang katas nito nang hindi nagdaragdag ng tubig
Mula sa Espanyol:
Arnibalin Esp arnibal

tinunaw na asukal

Adornohan Esp adorno

palamutian

Banyo maria Esp banyo maria

pagluluto ng pagkain na
may saping mainit na tubig

Igisa Esp guisar

lutuin sa kakaunting mantika

Hurnuhin Esp horno

oven

Tustahin Esp tosta

gawing malutong

Mula sa Ingles
SANGKAP

PROSESO

cornstarch

mayonnaise

i-blend

salad

olive oil

i-microwave

loaf

cauliflower

i-food processor

29

3. Code Switching o Palit-Koda

Sa palit-kodigo, ang isang tagapagsalita ay gumagamit ng ibat ibang
varayti ayon sa sitwasyon o okasyon. Halimbawa nito Taglish na paghahalo
ng mga salita mula sa Ingles at Tagalog sa isang pangungusap na maaaring
sumusunod sa estruktura ng Ingles at Tagalog. Madalas na nagaganap ang
palit-kodigo sa komunikasyong pasalita. Tinatawag ding conversational code
switching kung saan ang nagsasalita ay gumagamit ng ibang varayti o code
sa iisang pangungusap. Mayroon ding palit-kodigo na sitwasyonal o ang
pagbabago ng code sa pagbabago ng sitwasyon na kinalalagyan ng
tagapagsalita (Liwanag 1998).
Halimbawa:
1) Ihalayhay sa steamer ang sapsap na tinimplahan ng asin at
kalamansi.
2) Paghaluin ang lahat ng sangkap, ilagay sa isang maliit na bowl
at palamigin sa refrigerator sa loob ng 30 minuto bago ihain sa
mesa.
3) Igisa sa mainit na cooking oil ang bawang at sibuyas.
4) Ihalo ang laman ng isda sa tinadtad ng cucumber at sili
timplahan ng mayonnaise, asin, asukal at pamintang durog
5) Magiging crunchy ang sili.

4. Nasa pasibong tinig ang pandiwa o kasama

ang modal tulad ng maaari, dapat, puwede,
atbp
Halimbawa:
1) Tandaang kapag nailagay na sa lutuin ang berdeng gulay, saglit
lamang ang pagluluto nito,
2) Maaaring isabay na putahe ang laing (dahong gabi na may
gata) at suam.

30

3) Marahil ay maluluto ang isda (kung maliliit) sa loob ng 20

minuto, na hindi aalisin ang takip.
4) Kung nais, samahan ng wansoy at kamatis.
5) Kung nais naman, hayaang lumamig, at kinabukasan isilbi sa
almusal.
6) Mainam ding isilbi ito sa almusal, kasabay ng puro, lalo kung
Simbang Gabi na.

5. Pagpapaikli ng salita
Ang ilan sa mga salita sa mga cookbook ay pinapaikli sa pamamagitan ng
pag-alis ng pantig sa ibat ibang salita.
Halimbawa: asnan mula sa asinan
takpan mula sa takipan
panimpla mula sa pantimpla

Mga Katangian ng Varayti ng Wikang Filipino

sa Pagluluto
Maaaring kilalanin na komon na rehistro ang salitang luto (magluto,
lutuin, ngunit mapapansing bihira itong gamitin sa cookbook. Sa halip, mas
espesyalisado o partikular na salita ang ginagamit tulad ng ihawin, ligisin,
tunawin, banlian, isigang, ibusa. Kung tutuusin, ang mga salitang nabanggit
ay tumutukoy sa iisang layunin o tunguhin: ang magluto. Ngunit batay sa pagaaral ng rehistro ng pagluluto, maaaring sabihin nakabuo ng sariling jargon o
kalipunan ng mga salitang teknikal batay sa magkakaibang sitwasyon sa
larang ng pagluluto.
Ang mga salitang bumubuo sa jargon ng pagluluto ay kinuha sa mga
diyalekto galing sa ibat ibang wika ng Pilipinas. Halimbawa, sa cookbook na
Kasaysayan ng Kaluto ng Bayan ni Mila Enriquez, maraming salita ang
kabilang sa diyalekto ng Tagalog-Bulacan. Inaasahan ito dahil tubong
Bulacan si Enriquez. Noong tinignan ng mananaliksik ang UP Diksiyonaryong
Filipino, mayroong ilang salita na hindi nakalista sa diksiyonaryo tulad ng

31

bantuan, binulay-bulay, naiga, namintog, patarabisya. Posibleng kaya hindi

pa nalilista ang mga salitang ito dahil varayti (bahagi ng rehistro) ang mga ito
ng Filipino o ibang wika sa Pilipinas?
Kapansin-pansin ding maraming salitang nagmula sa wikang
Espanyol. Madaling ipaliwanag ang katotohanang ito dahil sa matagal na
pananakop ng mga Espanyol sa bansa. Ang daang taong pakikipag-ugnayan
ng Pilipino, lalo na sa pagkain at pagluluto. Kung gaano kaluwag ang
pagtanggap sa mga salitang hango sa Espanyol, limitado naman ang
panghihiram sa Ingles. Sa mga cookbook, maraming salitang patungkol sa
sangkap at kagamitan ang hiniram sa Ingles. Ang mga salitang hiram sa
Ingles na pumapatungkol sa proseso ay kadalasang gumagamit ng afiks na
I sa salita o salitang Ingles. Namayani rin ang mga salitang Ingles sa code
switching o palit-kodigo.
Samantalang ang transpormasyon ng pangngalan tungo sa pandiwa
ay proseso ng berbalisasyon at nominalisasyon. Bilang isang kultural na
praktis, dapat asahan nakalubog sa proseso ang pagluluto.
Mapapansin ding nasa pasibong tinig ang ilang pandiwang ginagamit
sa cookbook. Maipapaliwanag ito ng katotohanang ang pagluluto ng putahe
mula sa cookbook ay suggestive lamang. Ibig sabihin, maaaring sundin o
balewalain ng mambabasa/magluluto ang sinasabi ng cookbook. Maaari ring
ibahin ang sukat ng sangkap,baguhin ang tagal ng pagluluto o palitan ang
sangkap na gagamitin sa cookbook. Bagamat may ilang iskolar na nagsabing
eksaktong siyensiya ang pagluluto, ang antropolohikal na aspeto na kaugnay
pa rin ng lingguwistikong aspekto ng pagluluto. Dahil ang pagluluto ay isang
prosesong kultural, makikitang magkakawing ang ibat ibang disiplina sa
pagpapaliwanag nito.
Sa kabuuan, makikitang makulay at ibat iba ang katangian ng varayti
ng wikang Filipino sa pagluluto. Dahil nakalubog ito sa karanasang malapit sa
damdamin (at bituka) ng mga Filipino, malaki ang maiaambag nito sa
pagpapalawig at pagpapapayaman ng wikang Filipino.

32

SANGGUNIAN
Pangunahing Batis
Enriquez, M. 1993. Kasaysayan ng Kaluto ng Bayan. Manila: Zita Publishing Corp.
Guzman, G. 2003. Mga Lutong-Bahay. Manila: Anvil Publishing Inc.
_________.2004.Mga Lutong-Bahay 2. Manila: Anvil Publishing Inc.
The Maya Kitchen. 1997. Kain Na! Apat na Linggong Gabay sa mga Lutuin
Pambahay. Manila: Anvil Publishing Inc.
The Maya Kitchen. 1998. Kain Na! Apat na Linggong Gabay sa mga Lutuing
Pambahay. Manila: Anvil Publishing Inc.

Sekondaryong Batis:
Almorio, V. editor. 2001. UP Diksiyonaryong Filipino. UP Sentro ng Wika at Anvil
Publishing Inc.
Constantino, P. 2002. Varayti at Varyasyon ng Wika: Historya, Teorya at Praktika.
Nasa Minanga: Babasahin sa Varayti at Varyasyon ng Filipino. Inedit nina
Peregrino, J., Constantino, P., Ocampo, N. Quezon City: Sentro ng Wikang
Filipino, Sistemang Unibersidad ng Pilipinas.
Fernandez, D. Introduksiyon sa The Food of the Philippines: Authentic Recipes from
the Pearl of theOrient. Text and recipes by Reynaldo Alejandro. Kinuha
sahttp://asiarecipe.com/phfoodcuisine.html
Fishman, J.1972. Language in Sociocultural Change: Essays. Stanford California:
Stanford UniversityPress.
Halliday, M. 1978. Language as Social Semiotic: The Social Interpretation of
Language and Meaning.London: Edwards Arnold.
Liwanag, L. 1998. Ang Registerng Filipino na Ginagamit ng mga Estudyante sa
Pamantasang Normal ngPilipinas. Papel na binasa sa Pambansang Seminar
ng Pambansang Samahan ng Wika, UP. 1993at sa Internasyunal na
Kumperensiya sa Filipino.
Ocampo, N. 2002. Mga Varayti ng Wika. Nasa Minanga: Mga Babasahin sa Varayti
at Varyasyon ng Filipino. Inedit nina Peregrino, J., Constatino, P., Ocampo.
Quezon City: Sentro ng Wikang Filipino, Unibersidad ng Pilipinas.

33

APENDIKS
Talasalitaan mula sa mga Lutong-Bahay ni Gloria Guzman:
1.

Bantuan buhusan ng kaunting tubig ang niluluto, kapag

naiigisa na

2.

Binilot pinagulong na balat ng lumpia kapag may laman na

3.

Binusa pagluluto sa kaunting langis sa kawali, habang panay

ang paghahalo, halimbawa sa mani

4.

Binulay-bulay pinaghiwa-hiwalay ng mga daliri na laman ng

manok

5.

Humulagpos kumawala, sumabog ang lamang nakabilot

6.

Lantahin alisin ang pagiging malutong ng dahong-saging sa

pagpapapainit nito sa ibabaw ng mahinang apoy.

7.

Sangkutsa paggisa

Talasalitaan mula sa mga Lutong-Bahay 2 ni Gloria Guzman:

1.

Ihalayhay pagtabi-tabihin, tulad ng pag-aayos ng mga isdang

nasa palayok o kaldero

2.

Ligisin durugin upang maisama ang pampaasim sa sinigang

3.

Mabiling pagbaligtad ng isda, manok o karne sa kawali o

kaldero

4.

Nanganganinag nakikita ang lahat ng bahagi, tulad ng sibuyas

5.

Patarabisya paghihiwa ng gulay o sibuyas na ang isang dulo

ng trianggulo ay matulis

6.

Pinitpit diniinan ng sandok o kutsara

7.

Tinunaw dinurog sa sabaw

34

Talasalitaan mula sa Kain Na! ng The Maya Kitchen:

1.

Arnibalin lutuin ang asukal hanggang matunaw

2.

Asnan lagyan ng asin

3.

Banlaw hugasan ng bahagya

4.

Banlian ilubog ang hilaw na pagkain sa kumukulong tubig

nang panandalian para bahagyang maluto

5.

Banyo maria paghurno na kung saan ang lulutuin ay

ipapatong muna sa tray na may tubig bago
ipasok sa oven
pagluluto ng pagkain na may saping mainit na
tubig

6.

Ginayat hiniwa nang manipis at mahaba

7.

Halabos pagluluto sa kaunting tubig at asin hanggang

matuyuan

8.

Haluin pagsama-samahin ang mga sangkap

9.

Himayin pira-pirasuhin ang isda, karne o manok sa

pamamagitan ng kamay

10. Hiwain putulin ng maninipis na piraso

11. Hulmahin ilagay sa hulmahan para mabuo
12. Hurnuhin lutuin sa oven o salangang mainit
13. Igisa iluto sa kaunting mantika
14. Ihawin deretsong iluto
15. Inapat hinati sa apat na bahagi
16. Isangkutsa iluto ang pagkain hanggang lumabas ang katas
nito nang hindi nagdadagdag ng tubig
17. Isterilisado pinakuluan ang bote sa tubig na malakas ang apoy
upang mamatay ang mikrobyo
18. Kuwadradong hiwa hiwa sa hugis parisukat

35

19. Ligisin palambutin sa pamamagitan ng pagpirat o pagdurog

20. Mantikaan pahiran o patuluan ng mantika ang pagkaing
niluluto para hindi matuyuan
21. Masinsing paghalo paghahalo sa pamamagitan ng pagpirat o
pagdurog
22. Pagbabad paglagay ng karne, manok o isda sa pinaghalong
sangka na pampalasa para ito lumambot nang bahagya at
matimplahan
23. Pagmasa paulit-ulit na paglupi at pagbanat sa masa para
mabuo ang gluten o protina
24. Painitin magpainit ng oven ng 10 minuto
25. Pakuluan iluto sa tubig na may temperaturang 212 f o
hanggang marami ng bula sa ibabaw
26. Palamigin ilagay sa repridyerator hanggang lumamig
27. Pasingawan iluto sa singaw ng kumukulong tubig
28. Patuluin paghiwalayin ang sabaw sa buong sangkap sa
pamamagitan ng pagsala
29. Salain gamitan ng salaan para mapino ang mga tuyong
sangkap
30. Salitang paghahalo pagdagdag ng mga sangkap na tuyo at
likido sa binating mantikilya nang palit-palit habang tuluyang
hinahalo
31. Tadtarin putulin sa maliliit na piraso
32. Talupan tanggalan ng balat o talop ang prutas o gulay

36

Talasalitaan mula sa Kalutong Nayon:

1.

Adobo pagluluto ng karne o gulay sa toyo, suka, bawang.

2.

Buro pagpreserba ng isda, talangka, alimasag, bangus, hito,

dalag, at gulay tulad ng mustasa o mga aligi ng talangka sa
bote sa loob ng ilang araw maliban sa talangkana kinakain
matapos maburo ng ilang oras.

3.

Daing pagluluto ng isda, hiniwa sa likod at inaanyong tila

paruparo na maaaring ihawin o iprito.

4.

Ginataan pagluluto ng isda, alimango, alimasag, manok o

gulay na nilalagyan ng gata ng niyog.

5.

Ginisa paglulutong ginagamitan ng kaunting mantika, bawang,

at sibuyas, kung minsan nilalagyan ng kamatis.

6.

Halabos pagluluto ng isda, hipon o alimasag sa kaunting

asing pampalasa. Tubig lamang ng nilulutong isda, hipon o
alimasag ang pinakapatubig.

7.

Inasnan ang pagpepreserba ng isda, gulay o karne sa

pamamagitan ng paglalagay ng maraming asin. Maaari itong
patuyuin o ihawin matapos hugasan upang maalis naman ang
labis na asin o mabawasan ang alat kung iihawin.

8.

Inihaw pagluluto ng isda, manok karne o lamang-dagat sa

baga.

9.

Kilawin pagbababad ng pagkain sa suka, bawang o sibuyas at

paminta at kinakain nang hilaw.

10. Nilaga pagpapakulo ng isda, manok, baboy o baka sa

karampatang tubig upang magkaroon ng sabaw. Nilalagyan ng
repolyo, petsay, patatas, kamote.
11. Paksiw ang paglalagay ng suka at tubig kasama na ang
bawang, luya, at karampatang asing pampalasa sa isdang
pakukuluan. Maaaring lagyan ng ampalya at talong ang
pinaksiw. Kung baboy naman ang ipapaksiw sa halip na luya at
ampalaya o talong, ang inalalagay ay tinuyong bulaklak ng
saging, paminta, at laurel.

37

12. Pangat pagluluto ng isda sa kaunting tubig na maaaring

lagyan o hindi ng pampaasim na katulad ng sampalok, kamatis
o kalamansi.
13. Pesa pagpapakulo ng isda sa luya. Nilalagyan ito ng petsay,
upo, buong paminta at kaunting patis.
14. Pinais pagluluto ng pagkaing nakabalot sa dahon (saging o
alagaw) at pinapasingawan.
15. Pinasingawan pagpapasingaw ng isda, karne, manok, talaba
o tulya.
16. Pinausukan pagpapausok ng isda, karne, manok sa baga
bago kainin.
17. Sinigang pagpapakulo ng isda, manok, baboy, o baka sa tubig
na may pampaasim tulad ng sampalok, kamias, santol,
manggang hilaw, kalamansi, hilaw na balimbing, usbong ng
sampalok, hilaw na kamatis, bayabas o maasim na pinya.
Nilalagyan ito ng dahon ng kangkong o usbong ng kamote.
Kung minsan nilalagyan din ng labanos at gabi kung sinigang
na baboy.Kung minsan dinadagdagan din ng sitaw, okra, at sili.
18. Sinuam pagpapakulo ng isda o tuluyang ginisa sa luya at
dahon ng sili at nilalagyan ng kaunting patis.
19. Tinalbog pagluluto ng tira-tirang inihaw na isda na nilagyan ng
sabaw at gulay.
20. Tinapa pagpreserba ng isda o karne at pinaaasuhan
hanggang maging kulay tsokolate ito.

38

3.
Pagsusuri sa Rehistro ng Wika
ng mga Mananahi
Maritess de Lara, Chem Pantorilla, at Melba Ijan

Isang bansang arkipelago ang Pilipinas. Ang pagkakawatak-watak ng

mga pulo nito ang isa sa itinuturing na dahilan kung bakit tinagurian itong
multilingguwal na bansa. Resulta ng ganitong kalagayan ang pagkakaroon ng
varayti ng mga wika. Nakabatay ang pagkakaroon ng varyti at baryasyon ng
wika sa paniniwala ng mga linguist ng pagiging heterogeneous o pagkakaibaiba ng wika (Saussure, 1959) at hindi kailanman pagkakatulad o unipormidad
ng anumang wika, ayon kay Bloomfield (1933). Dala ito ng nagkakaibang
pangkat ng tao na may ibat ibang lugar na tinitirahan, interes, gawain at
tungkuling ng tao at ito ay nagreresulta sa pagkakaiba-iba ng kultura at wika
na siyang nagiging panukat sa progreso ng tao (Rousseau, 1950).
Nangangahulugan ito, na higit na nakilala ang isang tao kung saan at ano
ang kinabibilangang grupo, interes, pinag-aralan, lahi, relihiyon, at
kinalakhang pook sa wikang kaniyang ginagamit.
Pekulyar ang wika ng bawat grupo dahil sa pagiging kaiba nito sa wika
ng ibang grupo. Katulad ng mga register ng mananahi, ito ay nagtataglay ng
katangian ng kabuuang wika ngunit mayroong espesipikong kahulugan at
katangiang namumukod sa bokabularyog at gramar. Ayon kay Pinchuck
(1977), ang mga wika ng mga nananahi ay nabibilang sa teknikal na mga
wika. Dagdag pa ni Pichuck, espesyal ang wikang ito dahil nabubuo ng grupo
ng mga taong may ibat ibang oryentasyong panlipunan na pinagkaisa ng
kinabibilangang gawain, katayuan sa buhay, trabaho, at edukasyon.
Batay sa oryentasyong panlipunang ito nakabubuo at nagkaroon ng
varayti at baryasyon ang isang wika. Sang-ayon kay Catford (1965) may
dalawang uri ng varayti ang wika. Una ay permanente para sa mga
tagapagsalita/tagabasa at ang ikalawa ay pansamantala dahil nagbabago
kung may pagbabago sa sitwasyon ng pahayag. Kabilang sa mga varayting
permanente ay diyalekto at idyolek (http:www.scribd.com).

39

Ang diyalekto ay varayti ng wika na ginagamit ng isang partikular na

grupo ng tao sa isang lugar o speech community, panahon, at katayuan sa
buhay. Nakikita ito kaugnay ng pinanggagalingang lugar ng tagapagsalita o
grupo ng tagapagsalita sa isa sa tatlong dimensiyon: espasyo, panahon, at
katayuang sosyal. Subordineyt ito ng isang katulad ding wika na pekulyar sa
isang tiyak na rehiyon. Samantala ang idyolek naman ay isang varayti na
kaugnay ng personal na kakanyahan ng tagapagsalita o wikang ginagamit ng
partikular na indibidwal. Ang mga tanda ng idyolek ay maaaring idyosinkratiko
tulad ng paggamit ng partikular na bokabularyo nang madalas. Tinatawag
itong tatak ng pagkaindibidwal. Ayon pa rin kay Catford, permanente nang
matatawag ang idiyolek ng isang taong may sapat na gulang.
Sa pangalawang uri naman makikita ang pansamantalang varayti ng
wika na kaugnay sa sitwasyon ang pagamit ng wika. Kasama rito ang
register, mode, at estilo. Ang register ay varayting kaugnay ng panlipinang
papel na ginagampanan ng tagapagsalita sa oras ng pagpapahayag.
Halimbawa nito ay: siyentipiko at teknikal na register, panrelihiyong register,
pang-akademiyang register, at iba pa. Ang estilo ay ang varayti na kaugnay
ngrelasyon ng nagsasalita sa kausap. Ang estilo ay maaaring formal,
kolokyal, at intimeyt o personal. Ang mode ay ang varayting kaugnay sa
midyum na ginagamit sa pagpapahayag tulad ng pagsalita o pagsulat. Sa
isang speech community makikita ang baryasyon ng wika sa pamamagitan
ng mga taong bumubuo rito; pakikipagkomunika ng tao; interaksiyon ng mga
tao at iba pang mga elementong nakaimpluwensiya sa paggamit ng wika.

Pinagbatayang Teorya
Nakaangkla ang papel na ito sa teorya ni Labov ang social theory.
Dinadalumat ng teoryang ito na may malaking kinalaman ang lipunan sa
pagkabuo/pagbabago ng wika. Isang kongkretong halimbawa nito ang mga
terminong ginagamit ng mga nananahi na bunga ng pag-usbong ng mga
bagong teknolohiya dulot ng pag-unlad ng lipunan. Ayon naman sa konsepto
ni Lachica (1993), ang tao sa tulong ng wika ay gumagawa ng kaparaanan
upang iakma sa kaniyang kaligiran sa pamamagitan ng imbensiyon. Sa
tulong ng wika,nakabubuo sila ng mga dapat sunduin at paniwalaan na
nagiging alituntunin sa kanilang pagkilos, asal, at pagtingin sa gawain.

40

Ang mga Register ng mga Mananahi sa Bulacan

Ang sumusunod na talahanayan ay nagpapakita ng mga register ng
mga mananahi sa Bulacan.
Uri ng Tela

Proseso

Gamit sa
Pananahi

Mga Uri ng
Putol at
Yari

Ugpungan

Basite

Paghihilbana

Aleta

Baston

Modista

Birds eye

Pagtututos

Automatiko

Ambel

Sastre

Brocade

Paglilip

Kurdon

Bugy

Uhales

Calico

Overcasting
Stich

Piye

Square
pants

Uhites

Crepe

Pagsusulsi

Koreya

Rugged

Ohetas

Muslin o
Katya

Pasada

Kusek

Pencil cut

Alsado

Organdy

Tistis/Tastas

Pata

Straight cut

Retaso

Percale

Bayas

Bobina

Princess cut

Hilatsa

Satin

Istretso

Medida

Shering

Sports collar

Kuldoroy

Pagtatabas

Kuser

Coat
sleeves

Executive
collar

Tetaron

Cross stitch

Velcro

Sabrina

Jorjet

Stiches

Komi

Venus

Chorded
Lace

Bareta
Pin Cushion
Kanilya
Dixon/Tailor
Chalk
L-Square
Hibla

41

Ang mga nakolektang register ng mga mananahi ay inihahanay ayon

sa sumusunod: uri ng tela, proseso, gamit sa pananahi, mga uri ng putol at
yari, at iba pa. Nakatala sa mga uri ng tela ang mga register ng mga telang
madalas na ginagamit ng mga mananahi sa kanilang pagtahi. Tunghayan ang
deskripsiyon, at kung saan ginagamit ang mga telang ito.

Basiste - malambot, matibay, magaan, at makinis. Ginagawang

panyo, pantulog, bestido at makintab

Birds eye ginagamit na lampin, tuwalya, at pamunas ng

kamay at takip sa mesa.

Brocade may nakaumbok na disenyo. Magandang gawing

damit na panggabi, kurtina, at takip ng muwebles.

Calico makintab at matingkad ang kulay. Yari ito sa koton.

Maaaring gawin itong damit, kamisendro o apron.

Crepe makintab at malambot. Maaaring gawing blusa at damit

panloob.

Muslin o Katya yari sa koton. Ginagawa itong lining ng damit,

punda ng unan, pamunas ng kamay, o damit panloob

Organdy pino ngunit may katigasan. Yari sa koton at rayon.

Ginagawang kurtina at kuwelyo.

Percale makinis at matigas. Maaaring gawing kurtina, apron,

takip ng kama, at punda ng unan.

Satin makintab at makinis na ginagamit na lining. Takip sa

kama, kurtina, at punda ng unan.

Kuldoroy guhit-guhit at matigas na tela. Karaniwang ginagamit

na tela para sa shorts at pantalong panlalaki.

Tetaron malambot na tela, karaniwang ginagamit sa uniporme

ng mga estudyante.

Jorjet ang orihinal na pabric gawa sa sutla, pero minsan gawa

ito sa synthetic fibers tulad ng polyester, lukot-lukot na magaan,
medyo magaspang ang tekstura ng tela. Ginagawang damit
pangpormal, pangkasal, at pangkaraniwang damit.

Chorded Lace telang karaniwan lang ginagamit sa kurtina

42

Inilalarawan naman sa ikalawang hanay ang proseso na ginagawa sa

pananahi. Ito ay ang mga sumusunod:

Paghihilbana itoy pansamantalang tahi at inaalis pagkatapos

maliip ang tupi. Hinihilba ang mga lupi upang ito ay manatili
sa lugar.

Pagtututos itoy isang paraan ng pananahi na ginagamit sa

pagsusulsi ng ibat ibang uri ng punit.

Paglilip ang tinuping laylayan o dulo ng tela na tinatahi. Ito ay

tahi sa kamay

Overcasting stitch itoy isang uring tahi na nagmumula sa

dalawa at maikling tahi na pahilig.

Pagsusulsi pagtatahi sa butas o punit na bahagi ng damit sa

pamamagitan ng pagtatapal o pagdaragdag ng tela rito.

Pasada isang hilera o deretsong pagtatahi

Tistis/Tastas pagtatanggal ng tahi o ng pagkakatahi

Bayas palihis na putol ng tela

Istretso Deretsong pagtatahi

Pagtatabas pagpuputol o paggupit ng tela

Cross stitch pakros na tahi, ginagamit sa laylayan ng pantalon

Stitches ito ay tahing nagsisilbing dekorasyon

Ang sumusunod naman ang mga gamit sa pananahi:

Aleta zipper

Automatiko tawag sa magic button o butones na madikit

Kurdon makapal na sinulid na ginagamit pang-alsa sa tahi.

Piye pedal ng makina

Koreya makapal na tali/tela na umiikot sa makina. Ito ay

nakalagay sa bilog na parang gabay sa bisikleta

43

Kusek piyesang may ngipin na inilalagay sa makina

Pata hugis daliri na tinatapatan ng karayom ng makina

Bobina kinakabitan ng pang-ilalim na sinulid ng makina

Medida gamit na panukat sa tatahiin at tatahian

Kuser gamit o piyesa ng makina na may ngipin

Velcro Ginagamit sa bag o wallet na pandikit. Ito rin ay

inilalagay sa bulsa ng panalon. Karaniwang itoy synthetic.

Komi tawag sa malaking sinulid na karaniwan lang ginagamit

sa pananahi sa makina

Bareta kinakabitang ng karayom sa makina

Pin Cushion tusukan ng mga karayom

Kanilya nakalagay sa loob ng bobina

Dixon/tailor Chalk tisa ng mga mananahi

Hibla ito ang tawag sa sinulid na ginagamit pantahi

L-Square ginagamit na pangguhit ng mga mananahi upang

maging diretso ito

Ito naman ang mga register sa pananahi na may kaugnayan sa mga

uri ng mga putol at yari. Nahahati ito sa dalawang kategorya, pang-ibaba, at
pang-itaas.
Pang-ibaba

Baston paliit ang tabas sa laylayan ng pantalon/pang-ibaba

Ambel paluwang ang tabas sa laylayan ng pantalon/pangibaba

Bugy maluwang ang tabas at yari sa hita hanggang sa ibaba o

laylayan ng pantalon/pang-ibaba ng lalaki

Square pants maluwang ang tabas o yari ng pang-ibaba o

pantalong pambabae
44

Rugged ito ang karaniwang tabas ng maong, tinatawag din

itong doble-pasada

Pencil cut paliit na yari ng laylayan ng palda

Straight cut deretsong putol o yari ng pang-ibaba ng palda o

pantalon ng babae

Princess cut bestidang may anim na putol (cutting)

karaniwang ginagamit o ginawa sa gown

Shering kinukulubot sa palda

Pang-itaas

Coat sleeves tahi ng manggas ng Amerikana

Sabrina tahi na maluwag at bukas ang leeg

Venus tahi na kabila o isang bahagi lamang ang may balikat

Itong sumusunod naman ang mga terminolohiyang naihahanay sa ibapa:

Modista babaeng mananahi

Sastre lalaking mamanahi

Uhales bahaging nilalagyan ng butones

Uhites paglikha ng butas sa pananahi

Ohetas malaking bilog o butas para hindi magnisnis ang

binuburdahan

Alsado mga sinulid na pinagdudugtong para nakaangat ang

tahi

Sugpungan ito ang paraan/allowance na inilalaan ng mga

mananahi

Retaso maliliit na tela at tira mula sa mga pinagtabasan

Hilatsa tawag sa mismong sinulid o hibla na nakalagay o

natatanggal sa tela

45

Sports collar kuwelyo ng mga bulsa, blazer, at Amerikana

Executive collar kuwelyo ng mga barong

Kabilang ang mga register ng mga mananahi sa mga teknikal na wika,

katunayan marami sa mga bokabularyo nito ang hindi natutumbasan sa
Tagalog ng mga mananahi, lalong-lalo na ang mga bokabularyong may
kinalaman sa mga tela at sa mga uri ng putol at yari. Ngunit mapapansing sa
kategorya hinggil sa proseso at gamit ay nasa wika na ito ng mga Bulakenyo.
Marahil ang gawaing ito ay hindi na bago sa lipunang Filipino kaya halos
lahat ng mga may kinalaman sa proseso at gamit ng pananahi ng mga
mananahi ay nasa Filipino na. Tanging ang proseso lamang tungkol sa ibat
ibang pag-stitch at tabas/yari ng mga maong na pantalon ang nasa Ingles.
Ayon sa Wikipedia.com ang stitching at pantalon ay nagmumula sa bansang
Europa at sa Amerika. Isang uri ng sining ng mga taga-Europa ang stitching
nakamakailan lamang napasok sa ating lipunan.

Konklusyon
Isang panlipunang penomenon ang wika. Sapagkat panlipunan, hindi
maaaring paghiwalayin sa mga ginagawa ng mga tao ang gamit ng isang
wika. Habang nahuhubog ang bawat mamamayan ng institusyon may
direktang kontak sa kaniya ang lipunan, sadya man o hindi, nagiging
instrumento ang mga taong ito sa pagkakabuo ng ibat ibang varayti ng wika
ng hindi nila namamalayan, gaya ng nangyayari sa mga register ng mga
mananahi na magiging bahagi at magpatatag sa wikang pambansa ang
Filipino.
Ang wikang ginagamit ng mga mananahi ay nagpapakita hindi lang sa
aspekto ng kanilang identidad gaya ng kanilang etnisiti, edad, kasarian, at
sosyal na kinabibilangan, makikita rin dito ang konteksto kung saan nila
ginagamit ang nasabing mga register.

46

SANGGUNIAN
Bloomfield, Leonard. 1933. Language. London: George Allen and Unwin.
Catfor, Ian. 1965. A Linguistic Theory of Translation. London: Oxford University
Press
Downes, William.1998. Language and Society. UK: Cambridge Universtiy Press.
Fishman, Joshua, (ed.) 1968. Reading in the Sociology of Language. The Hague:
Mouton.
Holmes, Janet. 1992. An Introduction to Sociolinguistics. New York: Wesley
Longman Publishing.
Lachica, Venerando. 1993. Komunikasyon at Lingguistika. Manila: Saint Bernadette
Publishing.
Mesthrine, Rajend, et al. 2000. Introducing Sociolinguistics. Great Britain: Edinburg
University Press.
Paalosa, Fernando. 1981. Introduction to the Sociology of Language. Cambridge,
Massachusetts: Newbury House Publishers.
Pinchuck, Isadore. 1977. Scientific and Technical Translation. London: Andre
Deutsch.
Saussure, F. de. 1959. Course in General Linguistics.(original notes on 1916). New
York: McGraw Hill.
Valentince, Tamara M. 2003. Language and Prejudice. (notes on Roussean). USA:
Pearson Education
http://www.scrib.com/varaytingwika.com.(Nakuha noong September 01, 2011)

47

KABANATA 2
Manwal at
Liham-Pangnegosyo

48

Introduksiyon
Karaniwang naglalaman ang isang manwal ng ibat ibang
impormasyon hinggil sa isang produkto, kalakaran sa isang organisasyon o
samahan o kayay mga detalyeng naglilinaw sa proseso, estruktura at iba
pang mga detalyeng nagsisilbing gabay sa mga magbabasa nito.
Komprehensibo ang nilalaman ng isang manwal dahil naglalayon itong
magpaliwanag at maglahad ng mga impormasyon tungkol sa isang bagay o
paksa. Kalimitang nakaayos nang pabalangkas ang mga nilalaman ng isang
manwal na makikita sa talaan ng mga ito at pormal ang ginagamit na wika.
Maaari rin namang magtaglay ng mga larawan o di kayay tsart ang isang
manwal upang maging higit na maliwanag ang paglalahad ng mga
impormasyon, gayundin ng mga salitang teknikal kung hinihingi ng
pangangailangan. Dagdag pa rito, maaari ding magtaglay ng apendise o
indeks ang mga manwal.
Samantala, sa gitna ng makabagong teknolohiya ay hindi naman dapat
isantabi ang kaalaman sa pagsulat ng liham. Isa sa mga uri nito ay ang liham
pangnegosyo
na
kalimitang
ginagamit
sa
korespondensiya
at
pakikipagkalakalan. Katulad ng iba pang uri ng liham, tinataglay rin nito ang
mga bahagi gaya ng ulong sulat, petsa, patunguhan, bating pambungad,
katawan ng liham, bating pangwakas at lagda. Nakatuon ang liham
pangnegosyo sa mga transaksyon sa pangangalakal katulad ng pagkambas
ng halaga ng mga produkto o kayay liham ng kahilingan at liham pag-uulat.
Pormal ang paggamit ng wika sa ganitong uri ng liham. Maaari ring
magtaglay ng kalakip ang mga nasabing halimbawa.

49

4.
Manwal ng Anti-Korupsyon
para sa mga Small and Medium-sized
Enterprises (SMEs)
Talaan ng Nilalaman
Kabanata
1.

Pambungad

2.

Pag-unawa sa Korupsyon
Kahulugan at Porma ng Korupsyon
Korupsyong Pribado-sa-Pribado
Mga Sanhi ng Korupsyon

3.

Ang Paglaban sa Korupsyon sa Pagnenegosyo

4.

Pagpapatupad ng Mabisang Programang Anti-Korupsyon

5.

Indibiduwal na Pamamaraan sa Pag-iwas na

Maharap sa Korupsyon

6.

Mga Tagpo ng Korupsyon

7.

Kolektibong Pagkilos
Uri
Instrumento

8.

Konklusyon
Talahuli
Sanggunian

50

Apendise
Mga Numerong Matatawagan at mga Websayt
Mga Numerong Matatawagan sa Pamahalaan
Mga Piling Websayt Anti-Korupsyon
Iba pang mga Websayt na May Gamit sa SME
Gabay sa Paggawa ng Kodigo ng Pag-uugali
at mga Halimbawa
Mga Batas Anti-Korupsyon
Mga Sinipi mula sa Saligang Batas
Anti-Red Tape Act
Anti-Graft and Corrupt Practices Act
Mga Sinipi mula sa Code of Conduct and Ethical Standards
for Public Officials and Employees
Anti-Graft and Corruption Awareness Month
Iba pang Makabuluhang Batas
Mga Sinipi mula sa Government Procurement Reform Act
Barangay Micro Business Enterprise Act
Mga Sinipi mula sa Magna Carta for Small Enterprises
Mga Sinipi mula sa National Building Code
Mga Sinipi mula sa Fire Code
Mga Sinipi mula sa Code on Sanitation

51

1.

Pambungad

Bagamat madalas hindi nabibigyan ng atensyon, mahalaga ang

gampaning papel ng mga small andmedium-sizedenterprises (SMEs) sa
bansa. Ayon sa datos ng Department of Trade and Industry (DTI) noong
2009, binubuo ng SME ang 99.6 porsyento ng lahat ng mga negosyo; nageempleyo sa 63.2 porsyento ng kabuuang lakas-paggawa; at bumubuo sa
35.7 porsyento ng kabuuang kita at halagang nadaragdag sa bansa.1

Pag-uuri ng mga SME

Assets

Bilang

(hindi kabilang ang

lupain)

ng Empleyado

Micro Enterprises

P3,000,000 o mas
mababa

19

Small Enterprises

P3,000,001
P15,000,000

10 99

Medium Enterprises

P15,000,001
P100,000,000

100 199

Pinagmulan: Micro, Small, and Medium Enterprises (MSMEs) About MSME,

Small and Medium Enterprise Development Council, Enero 2003,
http://www.dti.gov.ph

Gayumpaman, hindi pa nawawari ng mga SME ang kanilang

kabuuang potensyal upang mapaunlad ang ekonomiya. Maraming mga salik
ang nakasasama sa klima ng pagnenegosyo ng mga SME, at isa sa mga
pinakamalaking salik ang korupsyon. Ayon pa nga sa isang pag-aaral ng
World Economic Forum, pinakaproblematikong salik sa pagnenegosyo sa
Pilipinas ang korupsyon.

52

Pinakaproblematikong Salik sa
Pangnegosyo sa Pilipinas
Mababang Kalidad ng Kalusugang Pampubliko
Implasyon
Polisiya sa Banyagang Salapi
Krimen at Pagnanakaw
Kawalan o Kahinaan ng Etika sa Paggawa ng
Pambansang Lakas-paggawa
Kawalan ng Oportunidad sa Pagpipinansya
Kawalan ng Istabilidad ng Pamahalaan
Lakas-paggawang Kulang sa Edukasyon
Mapanggipit na Regulasyon sa Paggawa
Mataas na Buwis
Regulasyon sa Pagbubuwis
Kakulangan ng Istabilidad sa Polisiya
Kakulangan sa Suplay ng Imprastruktura
Hindi Mabisang Burukrasyang
Pampamahalaan1
Korupsiyon

Pinagmulan: World Economic Forum Centre for Clobal Competitiveness and Performance,
Global Competitiveness Report 2010-2011
(Geneva, Switzerland: World Economic Forum, 2010).

Madaling puntiryahin ang mga SME ng mga mababang opisyal ng

pamahalaan na nagnanais na madagdagan ang kanilang mga kita. Madalas
na maririnig mula sa mga may-ari at tagapangasiwa ng mga SME ang
reklamong kailangan nilang magbigay ng suhol o lagay sa bawat opisyal ng
pamahalaan na hihingian ng lagda sa kanilang pag-aaplay ng lisensya o
permit. Para naman sa mga SME na nag-aangkat pa sa labas ng bansa,
nakagawian nang magbigay ng tip sa opisyal ng customs bago nila makuha
ang kanilang mga kargamento.
Hindi na bago ang sobrang pagpapataas ng buwis na kailangang
bayaran ng isang SME mula sa Bureau of Internal Revenue (BIR), na tila
nagmumungkahing mapapababa naman ito sa pamamagitan ng tamang
pagbabahagi ng anumang kita. Isa pang tipikal na karanasan ng mga SME

53

ang pagbisita ng mga inspektor ng Bureau of Fire and Protection, na

magtatakdang dapat magkaroon ng partikular na bilang ng fire extinguisher
ang SME, sabay mungkahi na narito ang mga inirerekomenda naming
suplayer. Magastos ang korupsyon, at madalas itong dahilan ng pagkayamot
ng mga SME.
Hindi palaging biktima ng korupsyon ang mga SME. Sa maraming
mga SME, nagiging instrumento pa ang pagbibigay ng suhol o lagay upang
mauna sa kompetisyon. Mabilis pa nga ang iba na magbigay ng lagay upang
makakuha ng permit sa pagnenegosyo kahit na kulang ang kanilang
dokumento. Mayroong gumagamit ng lagay upang maiwasan ang red tape.
Nagbibigay ng pera o mamahaling regalo ang iba sa isang opisyal ng BIR
upang makakuha nang mas mababang tax assessment. Gayumpaman, sa
oras na pasukin nila ang paglalagay, mas nahihirapan at mas napapagastos
pa ang mga SME kumpara sa ibang sumunod na lamang sa hinihinging mga
pamamaraan.
Sa dalas ng korupsyon sa bansa, nakabuo na ng sariling lingo
o salitaan ang mga Pilipino upang tukuyin ang mga tiwaling
transaksyon. Ang mga karaniwang termino ay ang sumusunod:
1.

Areglo Pagsasaayos ng isang sitwasyon sa

paraang mas madali ngunit hindi katanggaptanggap.

2.

Ayos Katulad ng areglo

3.

Backer Maimpluwensyang tao na makasisiguro

sa isang ninanais sa resulta kapalit ang partikular
na presyo

4.

Barya-barya Maliit na paglalagay

5.

Kumisyon Kabayaran sa transakyong iligal

6.

Lagay Maaari ding suhol

7.

Lakad Pagsasaayos sa isang usapan o

transaksyon, partikular sa pagkuha ng permit o
lisensya

8.

Lutong-makaw Katawagan sa pagdedesisyong

mas pinapaboran ang isang panig nang walang
batayan

9.

54
Rebate Katulad ng kumisyon

10. SOP

Standard

Operating

Procedure.

Ang

8.

Lutong-makaw Katawagan sa pagdedesisyong

mas pinapaboran ang isang panig nang walang
batayan

9.

Rebate Katulad ng kumisyon

10. SOP Standard Operating Procedure. Ang

awtomatikong porsyento o kabayaran na ibinibigay
sa opisyal ng pamahalaan upang maisagawa ang
transaksyon iligal.
11. Suhol Maaari ding lagay
12. Tongpat o Patong Halagang idinagdag sa tunay
na halaga ng isang produkto o serbisyo na
magsisilbing kabayaran sa pagsasagawa ng
transaksyon
13. Padulas Perang pambayad upang mas bumilis
ang transaksyon
14. Pang-merienda Maliit na lagay

Pinagmulan: Philippine Province of the Society of Jesus

Committee on the Evangelization of Culture,Ehem!
A Manual for Deepening Involvement in Combating Corruption
(Lungsod ng Davao: Rsearch and Publication Office,
Unibersidad ng Ateneo de Davao, 2003).

Nangyayari ang korupsiyon hindi lamang sa interaksyon sa pagitan ng

negosyo at pamahalaan. Nangyayari rin ito sa mga transaksyong pribado.
Hindi kakaibapara sa isang salesperson ng isang kumpanya ang magbigay
ng mamahaling regalo sa procurement officer ng isa pang kumpanya upang
makakuha ng produkto o serbisyo. Ang mga kumpanyang nagnanais
humiram sa bangko ay nagbibigay rin ng mamahaling regalo sa bank
manager upang mabilis silang mapagbigyan. Ang mga auditor ay maari ring
sinusuhulan upang hindi na pansinin pa ang mga iregularidad sa transaksyon
ng kumpanya. Bagamat hindi naisasapubliko, ang pribado-sa-pribadong
korupsyon ay maaaring makasama sa pagnenegosyo tulad ng korupsyon sa
pampublikong sektor.

55

Nabubuhay ang korupsyon sa paglilihim. Sa isang transaksyong korap,

madalas na parehong panig ang nabibigyan ng kalamangan na hindi naman
nila dapat tinatamasa, at kadalasan din, mayroong ikatlong panig na
nadedehado bagamat hindi kabilang sa transaksyon. Madalang na ilantad ng
anumang panig ang iregularidad ng isang transaksyong korap, at ang
paglilihim na ito ang dahilan kaya nananatili at mas lumalakas ang
korupsiyon.
Karaniwang tinitingnan ang paglutas sa problema ng korupsiyon bilang
responsibilidad ng pamahalaan. Gayumpaman, hindi magtatagumpay ang
paglaban sa katiwalian ng pamahalaan kung walang suporta at kooperasyon
ng lahat ng sektor ng lipunan. Gayundin, may paraan upang ang mismong
mga SME ang siyang magtiyak na maayos at matuwid ang paraan ng
pagnenegosyo para sa kanilang kabutihan.

Walang madaling solusyon sa korupsyon sapagkat pangmatagalang

pagpupunyaging nangangailangan ng pasensya at pagsusumikap ang
kailangan upang labanan ito. Ngunit mayroong mga hakbangin na maaaring
gawin ng mga SME na makatutulong upang maiwasan ang korupsyon,
sapagkat sa katotohanan, kusang-loob man o hindi, nagsisilbing suplay ang
mga SME sa demand ng korupsyon. Kung sisiguraduhin ng mga SME na
maputol ang suplay na ito, malaki ang ibababa ng korupsyon sa bansa.
Inihahain namin ang manwal na ito sa mga SME na sawa na sa
korupsyon at handang gawin ang kanilang bahagi sa pagtataguyod ng
integridad at pananagutan sa pagnenegosyo. Layunin ng manwal ang
magbigay kasagutan sa sumusunod na katanungan: (1) Ano ang korupsyon
at bakit ito nangyayari?; (2) Sa anong sitwasyon maaaring asahan ng SME
na maharap sa korupsyon?; (3) Paanong mapangangasiwaan ng SME ang
negosyo nito nang hindi nakikilahok sa korupsyon sa pang-araw-araw nitong

56

operasyon?; (4) Ano ang magagawa ng mga SME upang malabanan ang
korupsyon?

Ipinakikita ng mga panayam, focus group discussion, at palihang

isinagawa sa buong bansa kasama ang mga may-ari at tagapangasiwa ng
SME na maaaring maging matagumpay sa pagnenegosyo nang hindi
nakikilahok sa korupsyon.2 Nakita namin kung paanong binago ng ilang mga
SME ang kanilang sistema upang maipatupad ang mga programa upang
matukoy at maiwasan ang gawaing hindi etikal sa kanilang mga empleyado.
Nakita namin kung paano nakakita ang iba ng simpleng solusyon sa kanilang
pang-araw-araw na problema sa katiwalian. Nakita rin namin kung paano
nagtulong-tulong ang mga SME nang nasa magkatulad na sitwasyon upang
masolusyunan ang problema sa korupsyon.
Sa pagsasama-sama ng mga subok nang pamamaraan at
impormasyon at pagtampok sa mga success stories, nilalayon ng manwal na
ito na makapag-ambag sa paghahanap ng mga SME ng mas matuwid at
maayos na paraan ng pagnenegosyo. Ang manwal na ito ay tungkol sa
nagawa na at maaari pang gawin ng mga SME, sapagkat sa mismong bilang
pa lamang, may potensyal na maging pangunahing pwersa laban sa
katiwalian ang mga ito.

2.

Pag-Unawa sa Korupsyon

Pamilyar tayong lahat sa korupsyon. Kabi-kabila ang paglalantad sa

diyaryo at telebisyon ng mga tiwaling opisyal ng gobyerno na bagamat hindi
kataasan ang suweldo, ay nagagawang makapagpatayo ng malalaking
bahay, makabili ng mga mamahaling sasakyan, at makapagpanatili ng
malalaking deposito sa mga lihim na bank account. Nakagugulat at
nakagagalit ang mga ganitong balita sapagkat malinaw na ginagamit ng mga
57

opisyal na ito ang kanilang poder at posisyon upang mapayaman ang

kanilang sarili gamit ang pera ng taumbayan.
Gayumpaman, hindi natin kadalasan inaaming mayroon din tayong
papel sa pagpapalaganap ng korupsyon. Ang ilang mga gawi, halimbawa,
pagpapameryenda sa mga tauhan sa isang opisina ng gobyerno na
nagpoproseso sa renewal ng iyong permit; pagpapadala ng regalo sa
purchasing officer ng isang kumpanya kung saan nakikipag-bid ka upang
maging suplayer; pagbibigay ng tip sa opisyal ng customs na magpapalabas
ng kargamento mo lahat ng ito ay pangkaraniwan na lamang na nangyayari
at tila tanggap na ito bilang normal na bahagi ng pagnenegosyo.
Hindi madali ang pagtukoy sa korupsyon, lalo na kung ituturing nating
kabilang pati mga karaniwang kilos natin dito. Sa kabanatang ito
ipapaliwanag kung ano ang porma, sanhi, at kung ano ang bumubuo sa
korupsyon.

Kahulugan at Porma ng Korupsyon

Madalas na binibigyang - kahulugan ang korupsyon bilang maling
paggamit ng posisyon para sa pansariling kapakinabangan. 3 Nagiging korap
ang mga inihalal at/o pampublikong opisyal sa oras na gamitin nila ang
oportunidad na dala ng kanilang posisyon upang makalamang sa
pamamagitan ng paglilipat ng pera o assets ng pamahalaan patungo sa
kanilang mga bulsa. Mahahati sa dalawang uri ang korupsyon: petty o
maliitang korupsyon at grand o malakihang korupsyon.
Karaniwang nasasangkot sa maliitang korupsyon ang mga mababang
opisyal ng pamahalaan na hindi nabibigyan ng sapat na sahod upang

58

makapamuhay nang matiwasay. Kaya naman kailangan nilang dumepende

sa maliliit na suhol o lagay upang madagdagan ang kanilang kita. Ito ang
karaniwang uri ng korupsyon na madalas kaharapin ng mga SME.
Sa malakihang korupsyon, sangkot naman ang mga matataas na
opisyal ng pamahalaan na ginagamit ang kanilang posisyon upang kumita sa
malalakihang kontrata at proyekto na pinamuhunan ng pamahalaan o mga
pribadong ahensya. Ang maliit na korupsyon ay maaaring umiral sa konteksto
ng isang establisadong sistema o balangkas ng pamamahala, samantalang
ang malakihang korupsyon ay sumisira sa sentral na gampanin ng
pamahalaan, at maaaring magkaroon ng negatibong epekto sa politikal at
pang-ekonomiyang istabilidad ng pamahalaan.4
Maraming porma ng korupsyon. Kabilang dito ang sumusunod:
1. Panunuhol Ang pagbibigay ng benepisyo upang
maimpluwensyahan ang kilos o desisyon ng isang tao. Ang
benepisyo ay hindi kinakailangang pera. Maaari itong maging
espesyal na pabor, regalo, pang-aaliw, pagbibigay-trabaho,
pautang, o iba pang maibibigay upang makapang-udyok. Maari
din itong maging pampadulas, o maliit na halagang hinihingi ng
mga opisyal ng pamahalaan upang mapabilis ang pagbibigay
serbisyong karapatan mo namang tamasin.
2. Pangingikil Paggamit ng pananakot, paninira, o iba pang
pagbabanta upang mapuwersang makipagtulungan ang isang
tao. Maaaring gumamit ang isang public prosecutor ng
pagbabanta ng criminal na prosecution bilang batayan ng
pangingikil. Sangkot din dito halimbawa ang mga bumberong
tumatangging patayin ang apoy sa isang gusali hanggat walang
kabayaran.
3. Kickbacks iligal na kabayaran sa isang taong may awtoridad
na magpasya o mang-impluwensya sa mapipiling bigyan ng
isang kontrata o transaksyon. Karaniwang pinapatungan ang
presyo ng kotrata o transaksyon upang magsilbing kickback sa
taong nakapagbigay ng espesyal na pabor sa isang partikular
na indibiduwal o kumpanya.
4. State Capture Isang sitwasyon kung saan magbabayad ang
makapangyarihang indibiduwal o grupo sa mga opisyal ng
pamahalaan upang maipasa ang mga batas o regulasyon na
59

makapagbibigay nang hindi patas na kalamangan sa nasabing

indibiduwal o grupo.5
May mga nagsasabing sa isang bansa tulad ng Pilipinas kung saan
mahalaga ang pagbibigay ng regalo ay mahirap matukoy kung ang isang
regalo ay tunay ngang kusang - loob na ibinigay o talagang isang suhol.
Totoong mahilig magregalo ang mga Pilipino. Hindi lamang tayo nagbibigay
ng regalo tuwing may espesyal na okasyon tulad ng kaarawan, kasalan, o
binyagan. Nagbibigay rin tayo ng regalo bilang pasasalamat o bilang
pasalubong mula sa isang paglalakbay. Gayunpaman, ang totoong regalo ay
dapat na walang kapalit. Kung ibinibigay ang regalo, anuman ang halaga nito,
upang makaimpluwensya sa pagkilos o pagpapasya ng pinagbibigyan nito,
isa itong suhol.

Korupsyong Pribado-sa-Pribado
Hindi kinakailangang konektado sa pamahalaan upang masangkot sa
korupsyon. Maaaring mangyari ang korupsyon kahit sa pagitan ng dalawang
nagmumula sa pribadong sektor. Nangyayari ang pribado-sa-pribadong
korupsyon kapag ginagamit ng isang opisyal o empleyado ng isang
kumpanya ang kanyang kapangyarihan upang impluwensyahan ang
pagganap sa isang tungkulin sa kumpanya, at ginagamit ang kapangyarihang
iyon makakuha ng personal na kapakinabangan na may masamang epekto
sa kumpanya.6
Maaaring mangyari ang pribado-sa-pribadong korupsyon sa ibat ibang
porma at sitwasyon. Karaniwang halimbawa nito ang sumusunod:
1. Purchasing at Procurement regalong pera o pang-aaliw na
ibinibigay ng sales representative ng isang kumpanya sa

60

purchasing manager ng isang

makakuha ng produkto o serbisyo.

pang

kumpanya

upang

2. Pautang o Iba pang Serbisyong Pinansyal kabayaran ng

isang kumpanya sa bank manager o loan officer upang makuha
ang approval sa pautang.
3. Pag-eempleyo at Pagbibigay ng Promosyon regalong
ibinibigay sa personnel director ng kumpanya upang masiguro
ang pagka-empleyo o promosyon ng nagbibigay nito.
4. Audits kabayarang ibinibigay sa mga auditor ng isang
accounting firm ng kumpanyang ino-audit upang hindi na nila
pansinin ang ilang iregularidad.
5. Publisidad at Promosyon kabayaran ng isang kumpanya sa
mga mamamahayag upang pumanig ang mga ito sa kumpanya
o upang hindi ilabas ng mga ito ang mga negatibong isyu laban
sa kumpanya.
Tulad ng korupsyon sa pamahalaan, negatibo ang resulta sa mga
SME ng pribado-sa-pribadong korupsyon. Sa parehong porma, may isang
nasa pinagkatiwalaang posisyon ng kapangyarihan na kumikilos nang hindi
naaayon kanyang tungkulin at responsibilidad upang personal na kumita mula
sa isang transaksyon na nagiging posible dahil sa kanyang posisyon.7

Mga Sanhi ng Korupsyon

Hindi nagaganap ang korupsyon nang walang dahilan. Magpapasya
lamang ang isang tao na masangkot sa korupsyon kung malaki ang
kapakinabangan at maliit ang tsansang mahuli. Kung gayon, ang opisyal ng
pamahalaan na hindi sapat ang sahod upang suportahan ang kanyang
pamilya ay matutuksong tumanggap ng suhol o lagay upang madagdagan
ang kanyang kita laluna kung naniniwala siyang maliit ang posibilidad na
mahuli siya.
Ayon kay Robert Klitgaard, kilalang eksperto sa anti-korupsyon,
mayroong pormula kung paanong nagaganap ang korupsyon:

C=M+DA
C ay Corruption o Korupsyon
61

M ay Monopoly o Monopolyo
D ay Discretion o kalayaang pumili
A ay Accountability o Pananagutan
Ayon sa pormula, ang isang sitwasyon ay malamang na humantong sa
korupsyon kapag ang isang tao ay mayroong monopolyo sa isang pordukto,
bilihin o serbisyo, nabibigyan siya ng eksklusibong kalayaang mamili o
magdesisyon kung sino ang makatatanggap nito, at wala na siyang
pananagutan kung paano siya nagpasya matapos niyang gawin ang
pagpapasyang yaon.8
Maraming mga salik na nag-aambag sa tumbasang M + D A.
Kabilang dito ang sumusunod:
1. Hindi malinaw, kumplikado, at madalas na nagbabagong
batas at regulasyon. Ang mga batas o regulasyong hindi
malinaw o hindi nagkakaugnayan ay nagbibigay ng
pagkakataon sa mga opisyal ng pamahalaan upang malaya
nilang bigyan ng sariling interpretasyon. Hindi matiyak ng mga
negosyante ang kanilang karapatan at obligasyon, kaya naman
pumapayag sila sa korupsyon upang maiwasan ang hindi
makatarungang desisyon ng mga opisyal ng pamahalaan.

62

2. Kawalan ng transparency at accountability. Kapag walang

nagbabantay sa mga transaksyon, ang pamantayang ginagamit
sa pagpasok sa mga transaksyong ito ay hindi nasusukat. Ang
mga taong sangkot sa transaksyong ito, kung gayon, ay hindi
na mapapasagot sa kanilang mga nagiging aksyon.
3. Kawalan ng kumpetisyon. Ang mga kumpanyang may
monopolyo sa pagbebenta ng produkto/bilihin o pagbibigay ng
serbisyo ay mayroong malakas na impluwensya upang
masuhulan ang mga opisyal ng pamahalaan upang ang mga
desisyon nito ay mapanigan ang kanilang interes.
4. Mababang pasahod sa pampublikong sektor. Kapag ang
mga opisyal ng pamahalaan ay hindi nababayaran nang sapat
upang makapamuhay nang matiwasay, malakas ang tukso ng
korupsyon upang madagdagan ang kanilang kita. Gayundin, sa
baba ng kanilang suweldo, madalas na hindi na nila inaalala
ang pagkatanggal sa trabaho sa oras na mahuli silang
nasangkot sa korupsyon.
5. Kulang, pabago-bago, at hindi patas na pagpapatupad ng
batas at regulasyon. Kapag ang batas ay hindi ipinapatupad
nang patas, alam ng mga taong maaari silang manuhol upang
maiwasan ang multa at iba pang parusa.9
Kung gayon, sa pagtasa kung paano bibigyang - solusyon ang isang
problemang kaugnay ng korupsyon, kailangan nating isaalang-alang kung
paano maiiwasan ang monopolyo ng taong humingi ng lagay, kung paano
natin malilimitahan ang kalayaang magpasya ng nanghihingi ng lagay, at
kung paano natin mapapanagot ang taong nanghihingi ng lagay.

TALAHULI
1

Micro, Small, and Medium Enterprises Statistics, Department of Trade

and Industry, last modified 2008, http://www.dti.gov.ph. The statistics refer to
micro, small, and medium enterprises (MSMEs). For purposes of this manual,
MSMEs will simply be referred to as SMEs.

63

The Hills Program on Governance, Promoting Integrity and Accountability in

Business (proceedings from the focus group discussions and workshops,
Asian Institute of Management, Manila, July 2011 February 2011).
3

World Bank, Helping Countries Combat Corruption: The Role of the World
Bank (Poverty Reduction and Economic Management, 1997).
4

United Nations Office on Drug Control and Crime,Prevention, Prevention: An

Effective Tool to Reduce Corruption (Vienna: United Nations Office on Drugs
and Crime, 2004); Farzana Nawaz and Alfred Bridi, Overview of Corruption
and Anti-Corruption in the Philippines (U4, 2008).
5

United Nations Office on Drugs and Crime, The Global Programme Against
Corruption: UN Anti-Corruption Toolkit (Vienna: United Nations Office on
Drugs and Crime, 2004); Jenny Balboa and Erlinda M. Medalla, AntiCorruption and Governance: The Philippine Experience (APEC, 2006);
Nawaz and Bridi, Overview of Corruption and Anti-Corruption in the
Philippines; Philippine Province of the Society of Jesus - Committee on the
Evangelization of Culture, Ehem!: A Manual for Deepening Involvement in
Combating Corruption (Davao City: Research and Publication Office, Ateneo
de Davao University, 2003).
6

Antonio Argandoa, Private-to-Private Corruption, Journal of Business

Ethics, 47 (2003): 253-267.
7

Argandoa, Private-to-Private Corruption, 253-267.

Robert Klitgaard, Controlling Corruption (Berkley: University of California

Press, June 1991); Robert Klitgaard, Ronald MacLean-Abaroa, and H.
Lindsey Parris, A Practical Approach to Dealing with Municipal Malfeasance
(UMP Working Paper Series No. 7, UN-HABITAT, Nairobi, 1996).
9

Center for International Private Enterprise, Combating Corruption: A Private

Sector Approach (Washington, DC: Center for International Private
Enterprise, 2008).

64

4.
Saklolo para sa mga Dayuhan sa
Oras ng Sakuna at Kalamidad:
Manwal ng mga Katanungan at Kasagutan
Tokyo International Communication Committee

Tala ng mga Nilalaman

1

Paglisan
1-1

Saan maaaring lumisan

1-2

Wala akong matulugan dahil nagiba (nasunog) ang aking

tirahan. Saan maaaring pumunta? Saan maaaring
lumisan?

1-3

Nais ko sanang kunin ang aking mga kagamitan sa aking

tahanan, maaari po ba itong gawin?

1-4

Anong dapat gawin kung pauwi pa lang sa bahay galing

sa opisina?

1-5

Ako ay naninirahan sa aking sasakyan. Maaari ba akong

makatanggap ng pagkain at gamot?

Pangunang Lunas o First Aid

2-1

Ako po ay nasaktan (may sakit), saan po ako maaaring

magpatingin sa doktor?

2-2

Saan maaaring makatanggap ng gamot at benda? Ako

po ay mayroong trangkaso, saan po ako maaaring
pumunta upang makapagpatingin sa doktor?

2-3

Maaari ba akong magpatingin kahit wala akong pera at

insurance?

65

2-4

Anong nararapat gawin upang makapagpatingin sa

doktor kung ako ay hindi marunong magsalita ng
Nihonggo?

2-5

Anong nararapat gawin kung ang aking kakilala ay

nasawi?

Pagkain
3-1

Saan maaaring tumanggap ng tubig inumin at pagkain?

3-2

Saan maaaring tumanggap ng pagkaing Halal (uri ng

karne na maaaring kainin ng mgaMuslim)?

3-3

Saan maaaring magluto?

3-4

Allergic ang aking anak sa itlog (gatas o harina). Bukod

dito, alin pa ang mga pagkaing pwedengkainin ng bata?

3-5

Nasaan ang baby food at gatas para sa bata?

3-6

Saan maaaring bumili ng pagkain?

3-7

Saan makakakain nang mainit na pagkain?

3-8

Ako ay sumisilong sa pinakamalapit na simbahan, maaari

ba akong tumanggap ngpagkain?

Mga Pahayag at Impormasyon

4-1

Hinahanap ko ang aking mga kapamilya at mga kakilala.

Anong kinakailangan kong gawin?

4-2

Saan makakatanggap ng balita o pahayag sa panahon

ng kalamidad?

4-3

Makakakuha ba ng balitang ipinapahayag sa ibang

lengguwahe maliban sa Nihonggo?

4-4

Nais kong malaman ang kalagayan ng mga tren sa

Tokyo.

4-5

Nais kong gamitin ang aking sasakyan. Bukas ba ang

mga daanan?

66

4-6

Maaari bang magpadala ng sulat? Saan maaaring

magpadala nito?

4-7

Kailan magsisimula ang klase sa elementarya (middle

school)?

4-8

Kailan magsisimula ang klase sa highschool (kolehiyo,

vocational school, klase ng Nihonggo)?

4-9

Makakakuha ba ng entrance exam sa kolehiyo?

Pamumuhay
5-1

Maaari bang makatanggap ng damit at kumot?

5-2

Saan maaaring maligo?

5-3

Mayroon akong alagang hayop. Saan ko ito maaaring

dalhin at saan din maaaringhumingi ng pagkain para
dito?

5-4

Kailan magbubukas ang mga bangko? Makakapagwithdraw ba ng pera?

5-5

Saan maaaring itapon ang basura?

Lifeline (elektrisidad, tubig at gaas)

6-1

Kailan muli maaaring gamitin ang elektrisidad, tubig at

gaas?

6-2

Nais kong gamitin ang aking sasakyan. Saan maaaring

bumili ng gasolina?

6-3

Kailan maaaring daanan muli ang mga kalye? Anong

mga kalye ang maaaring daanan?

6-4

Simula kailan maaaring sumakay sa tren (bapor at

eroplano)? Anong tren (bapor at eroplano) ang
umaandar?

67

Tirahan
7-1

Nais kong pumunta sa bahay ng kaibigan kong nakatira

sa malayo, anong dapat kong gawin?

7-2

Anong nararapat gawin kung ang tirahan ay malapit nang

masira?

7-3

Paano ipapaayos ang nasirang tirahan?

7-4

Anong nararapat gawin kung ang tirahan ay nasunog?

7-5

Ang aking tirahan ay nasira (nasunog), maaari bang

makatanggap ng tulong pinansiyal para pampundar sa
pamumuhay?

7-6

Anong kailangang gawin upang maibalik ang baranggay

katulad sa dati nitong kalagayan?

Mga Proseso at Sertipiko

8-1

Anong nararapat gawin kung ang tirahan ay nasira o

nagiba?

8-2

Anong nararapat gawin kung ang tirahan ay nasunog?

8-3

Anong nararapat gawin kung nawala ko ang aking

pasaporte?

8-4

Anong nararapat gawin kung ang bisa ng visa ay

lumagpas na sa araw ng bisa nito?

8-5

Anong nararapat gawin kung nawala ang aking Alien

Registration Card?

8-6

Anong nararapat gawin

lisensyang pangmaneho?

8-7

Maaari bang makatanggap ng pinasyal na tulong o

Omimaigane?

8-8

Maaari bang makahiram ng pera sa pansamantala?

8-9

Anong maaaring gawin kung walang sapat na pambayad

sa tax at insurance?

68

kung

nawala

ang

aking

8-10 Anong nararapat gawin kung lumipat?

8-11 Anong nararapat gawin kung nasawi ang kapamilya?

10

Pag-alaga sa Isip-Kalusugan
9-1

Anong nararapat gawin kung ang bata ay matamlay dahil

sa nakamit na gulat mula sa lindol?

9-2

Ako ay nalulungkot dahil ako ay namatayan ng kapamilya

at mga kakilala. Anong nararapat kong gawin?

Mga iba pang bagay

10-1 Nais kong magpadala ng pagkain at mga damit sa mga
lugar na napinsala ng kalamidad.
10-2 Nais kong magbigay ng donasyon. Saan maaaring
magbigay nito?
10-3 Marunong ako magsalita ng Nihonggo at magsalita ng
wikang .Nais kong tumulong sa mga biktima ng lindol,
ano ang maaari kong gawin?
10-4 Hindi ako marunong magsalita ng Nihonggo ngunit nais
kong tumulong sa mga biktima ng lindol, ano ang maaari
kong gawin?

Mga Terminolohiya

69

4.
Handbook ng Benepisyo ng mga
Manggagawa Ayon sa Batas
Bureau of Working Conditions
Department of Labor and Employment
Intramuros, Manila
2014

Project Team
Rosalinda Dimapilis-Baldoz
Secretary
Ciriaco A. Lagunzad III
Undersecretary
Rebecca C. Chato
Undersecretary
Catherine Legados-Parado
Director IV - BWC
Nicanor V. Bon
Chief LEO - BWC
Emila T. de Guzman
Supervising LEO - BWC
All Rights Reserved
This Handbook, or any part thereof, may not be reproduced for commercial
purposes without the written permission of the Bureau of Working Conditions,
Department of Labor and Employment.
This Handbook is published by the Bureau of Working Conditions (BWC)
Department of Labor and Employment (DOLE)
3rd Floor, DOLE Bldg., Intramuros, Manila
Tel. No. 527300 locals 301, 308; Telefax No. 5368975;
Email: dole.bwc@gmail.com;website: www.bwc.dole.gov.ph
NOT FOR SALE
Acknowledgement:

Dr. Marco Antonio S. Valeros, Lalaine M. Familara,

Rosella L. Mabunga, Julienne Marie C. Recamara,
Elizabeth M. Echavez, Barry C. Mabaylan, Esperanza C.
Ignacio, Warren D. Sulima and other BWC staff

Cover art: Euniz Johanne M. Garcia

70

Republic of the Philippines

Department of Labor and Employment
Intramuros, Manila

Pambungad
Makalipas ang dalawang dekada ng
pagkakalathala, ang Handbook ng Benepisyo ng
mga Manggagawa ayon sa Batas ay nananatili at
nagsisilbing
makapangyarihang
batayan
patungkol sa patuloy na pagsulong ng Pilipinas sa
pagpapatupad ng mga batas at regulasyon sa
paghahanapbuhay.
Patuloy na pinagyayaman ng Bureau of Working Conditions ang
Handbook na ito upang maiayon sa mga pinakahuling pamantayan sa
pasahod at kapakanang panlipunan o social welfare.
Ang edisyong ito ay naglalaman ng mga halimbawa at gabay sa
pagkukuwenta ng sahod batay sa umiiral na regional minimum wage rates.
Mas nilinaw rin ang mga factors/divisors na ginagamit sa pagtatakda ng
estimated equivalent monthly rates ng mga manggagawang arawan at
buwanan ang sahod (daily and monthly-paid employees). Napapaloob na rin
sa Handbookna ito ang naangkop na minimum wage rates at mga benepisyo
para sa mga kasambahay alinsunod sa Republic Act No. 10361 o Batas
Kasambahay.
Sa kabila ng mga pagbabago, pinanatiling simple at malinaw ang
pagkakalahad upang mas madali itong basahin at unawain. Ito rin ay
mababasa na ngayon sa saling Ingles at Filipino sang-ayon na rin sa aming
layunin na maipaabot ang aming serbisyo sa bawat mamamayan. Maaari pa
ring magpabatid ang publiko ng mga katanungan at komento sa
pamamagitan ng mga address at contact details ng mga opisina ng DOLE na
makikita sa huling pahina nito.

71

Inihahandog namin sa inyo ang Handbook na ito upang magsilbing

gabay at makapagbigay ng dagdag-kaalaman tungkol sa mga umiiral na
batas sa larangan ng paggawa.
Taos-puso po akong umaasang ito ay magiging kaagapay sa
pagpapalaganap ng mga wastong impormasyon sa mga kaugnay na batas at
alituntunin, sa pagpapaunlad ng kalagayan ng mga manggagawa, at sa
pagtataguyod ng kultura ng kusang pagtupad sa mga batas hinggil sa labor
standards.

ROSALINDA DIMAPILISBALDOZ
Secretary

72

Mga Nilalaman
Pagsunod sa mga Gabay
1.

2.

PINAKAMABABANG PASAHOD (Minimum Wage Rates)

A.

Saklaw

B.

Pinakamababang Pasahod (Minimum Wage Rates)

C.

Batayan

D.

Mga Manggagawang Buwanan ang Sahod (Monthly-Paid

Employees) at Mga Manggagawang Arawan ang Sahod
(Daily-Paid Employees)

E.

Pagtutuos ng Estimated Equivalent Monthly Rate (EEMR)

ng mga Manggagawang Buwanan at Arawan ang Sahod

F.

Pinakamababang Pasahod at mga Karapatan ng mga

Kasambahay (Minimum Wage under RA 10361)

G.

Epekto ng Pagbabawas ng mga Araw ng Paggawa sa

Sahod (Effect of Reduction of Workdays on Wages)

H.

Parusa at Doble Bayad-pinsala para sa Paglabag ng mga

Itinakdang Pagtaas o Pagsasaayos ng Sahod (Penalty and
Double Indemnity for Violation of the Prescribed Increases
or Adjustments in the Wage Rates RA 8188)

I.

Barangay Micro Business Enterprises (BMBEs)

J.

Pinakamababang Pasahod sa mga Manggagawang

Binabayaran Ayon sa Natapos na Trabaho (Workers Paid
by Results)

K.

Pinakamababang Pasahod ng Apprentices, Learners, at

Mga Manggagawang may Kapansanan

DAGDAG NA BAYAD TUWING PISTA OPISYAL

(Holiday Pay Artikulo 94)
A.

Kahulugan

B.

Saklaw

C.

Regular Holidays

73

3.

4.

5.

6.

D.

Muslim Holidays

E.

Pagliban (Absences)

F.

Magkakasunod na Regular Holidays

G.

Pansamantalang Pagtigil sa Paggawa o Temporary or

Periodic Shutdown/Cessation of Work

H.

Holiday Pay para sa iba pang uri ng Manggagawa

DAGDAG NA BAYAD TUWING ARAW NG PAHINGA O

SPECIAL DAY (Premium Pay Artikulo 91-93)
A.

Kahulugan

B.

Saklaw

C.

Espesyal na Araw o Special days

D.

Premium Pay Rates

DAGDAG NA BAYAD PARA SA TRABAHO NG LAMPAS SA

WALONG ORAS (Overtime Pay Artikulo 87)
A.

Kahulugan

B.

Saklaw

C.

OvertimePayRates

D.

Stipulated OvertimeRates

DAGDAG NA BAYAD SA PAGTATRABAHO SA GABI

(Night Shift Differential Artikulo 86)
A.

Kahulugan

B.

Saklaw

C.

Pagtutuos ng Karagdagang Bayad sa Pagtatrabaho sa

Gabi (Night Shift Differential)

SERVICE CHARGES (Artikulo 96)

A.

Paghahatian (Sharing)

B.

Paraan ng Pagbabayad (Payments)

C.

Pabuya o Tip
74

7.

8.

9.

SERVICE INCENTIVE LEAVE (SIL) (Artikulo 95)

A.

Saklaw

B.

Kahulugan ng Isang Taong Serbisyo

C.

Pagsalin sa Pera (Conversion to Cash)

MATERNITY LEAVE (RA 1161, as amended by RA 8282)

A.

Saklaw

B.

Karapatan/Pribilehiyo

PATERNITY LEAVE (RA 8187)

A.

Saklaw

B.

Ang Benepisyo

C.

Mga Kondisyon para sa Karapatan

D.

Pag-aapply para sa Paternity Leave

E.

Hindi Pagsalin sa Pera (Nonconversion to Cash)

F.

Crediting of Existing Benefits

10. PARENTAL LEAVE PARA SA SOLONG MAGULANG (RA 8972)

A.

Saklaw

B.

Kahulugan ng mga Termino

C.

Ang Benepisyo

D.

Mga Kondisyon para sa Karapatan

E.

Hindi Pagsalin sa Pera (Nonconversion to Cash)

F.

Crediting of Existing Leave

G.

Pagwawakas ng Benepisyo (Termination of the Benefit)

H.

Proteksyon Laban sa Diskriminasyon sa Trabaho

11. LEAVE PARA SA MGA BIKTIMA NG PANG-AABUSO LABAN

SA KABABAIHAN AT KANILANG MGA ANAK (Leave for Victims
of Violence Againt Women and their Children RA 9262)

75

A.

Kahulugan

B.

Saklaw

C.

Kondisyon para sa Karapatan

D.

Ang Benepisyo

E.

Paggamit ng Benepisyo

12. SPECIAL LEAVE PARA SA MGA KABABAIHAN (RA 9710)

A.

Saklaw

B.

Kahulugan ng Gynecological Disorder

C.

Mga Kondisyon para sa Karapatan

D.

Ang Benepisyo

E.

Paggamit

F.

Hindi Pagsalin sa Pera (Nonconversion to Cash)

13. THIRTEENTH-MONTH PAY (PD 851)

A.

Saklaw

B.

Kahulugan ng Rank-and-File Employees

C.

Pinakamababang Halaga

D.

Mga Hindi Kasaling may Pagawa

E.

Panahon ng Pagbabayad ng Thirteenth-Month Pay

F.

Thirteenth-Month pay Para sa Ilang Uri ng mga Empleyado

G.

Thirteenth-month pay of Resigned or Separated Employee

H.

Di-pagsama Sa Regular na Pasahod

(Non-inclusion in Regular Wage)

14. BAYAD SA PAGHIWALAY SA TRABAHO

(Separation Pay Artikulo 297-298)
A.

Kalahating Buwang Sahod sa Bawat Taon ng Paninilbihan

B.

Isang Buwang Sahod sa Bawat Taon ng Paninilbihan

C.

Abiso sa Terminasyon

76

D.

Basehan sa Pagtutuos ng Bayad sa Pagkakatanggal sa

Trabaho

E.

Kasali ang Regular Allowance sa Pagtutuos

15. BAYAD SA PAGRERETIRO

(Retirement Pay Artikulo 301)
A.

Saklaw

B.

Kabuuang Halaga ng Bayad sa Pagreretiro

C.

Benepisyo sa Pagreretiro na Itinakda ng Collective

Bargaining Agreement (CBA) o ibang angkop na Kontrata

D.

Benepisyo sa Pagreretiro ng mga Manggagawa na

Binabayaran lamang ayon sa Natapos na Trabaho

E.

Benepisyo sa
Manggagawa

F.

Benepisyo sa Pagreretiro ng mga Underground Mine

Employees ayon sa RA 8558

G.

Ibang Benepisyo sa Pagreretiro

Pagreretiro

ng

mga

Part-time

16. BENEPISYO SA EMPLOYEES COMPENSATION PROGRAM

(PD 626)
A.

Ang Employees Compensation Program

B.

Saklaw

C.

Mga Benepisyo

D.

Mga Uri ng mga Kapansanan

E.

Pag-file ng Claims

F.

Obligasyon/Responsibilidad ng mga Maypagawa

17. BENEPISYO SA PHILHEALTH

(RA 7875, as amended by RA 9241)
A.

Ang National Healh Insurance Program

B.

Saklaw

C.

Mga Benepisyo

77

na

18. BENEPISYO SA SOCIAL SECURITY SYSTEM

(RA 1161, as amended by RA 8282)
A.

Ang Social Security Program

B.

Saklaw

C.

Mga Benepisyo

19. BENEPISYO SA PAG-IBIG (RA 9679)

A.

Ang Home Development Mutual Fund (HDMF)

B.

Saklaw

C.

Mga Benepisyo

D.

Buwanang Kontribusyon

APPENDIX
Direktoryo ng DOLE Regional Offices
Direktoryo ng DOLE NCR Field Offices
Ang Bureau of Working Conditions

78

Pagsunod sa mga Gabay

Retail& Service Establishments
Applicable
Labor
Standards

Reference
(Page
No.)

Nag-empleyo
ng 1 hanggang
5 manggawa

Nag-empleyo
ng 1 hanggang
9 manggawa

NonAgriculture

N/A

N/A

10

Premium pay

15

Overtime pay

18

Night shift pay

N/A

20

Service charge

23

Service
Incentive leave

N/A

N/A

24

Maternity leave

26

Paternity leave

27

Parental leave

29

Leave for
VAWC

32

Special leave
for women

34

13thmonth pay

36

Separation pay

40

Retirement pay

N/A

N/A

42

ECC Benefits*

45

Philhealth
benefits*

49

SSS benefits*

54

Pag-IBIG
benefits*

57

Minimum Wage
Holiday pay

*Ito ay babayaran ng gobyerno

79

Tulong Pangpinansyal (Subsidy)

para sa Pagkain at Miryenda
Ang maypagawa ay maaaring magbigay ng tulong pangpinansyal sa
mga pagkain at miryenda nang kanyang mga empleyado sa kundisyon na
ang salaping pangsuporta dito ay hindi bababa sa tatlumpung (30%)
porsyentong halaga nang mga naturang pasilidad. Sa ganitong kaso, ang
maypagawa ay maaaring mag-awas sa sahod nang kanyang mga empleyado
nang hindi hihigit sa pitongpung (70%) porsyentong halaga ng mga pagkain
at miryenda na dati nang tinatamasa nila, sa kondisyon na ang pag-aawas ay
may kasulatan at autorisado mula sa mga empleyadong sinasakupan nito.
(Sec. 4 Rule VII-A, Book III of the Rules Implementing the Labor Code). Para
sa pagtutuos nang tama at resonableng halaga nang pagkain, ang
maypagawa ay maaaring sumangguni sa Regional Tripartite Wages and
Productivity Board (RTWPB) kung saan ang lugar na pinagtatrabahuhan ay
nasasakop nito.

Ang Sahod ng Isang Kasambahay na

Nagtratrabaho Bilang Salesclerk
Ang kasambahay na nagtatrabaho bilang salesclerk ay dapat
makatanggap nang sahod na sang-ayon sa nakasaad na pasahod o
minimum wage na naangkop sa retail service establishment sa ilalim ng
umiiral na Wage Orders.

1
Pinakamababang Pasahod
(Minimum Wage)
Ang Republic Act No. 6727 (kilala din sa tawag na Wage
Rationalization Act) ay nagsasaad ng mga mandato para sa pagsasaayos ng
pinakamababang pasahod o minimum wage na naaangkop sa ibat ibang
pang-industriyang sektor nakinabibilangan ng mga sumusunod: hindi pang
agrikultura
(non-agriculture),
plantasyong
pang-agrikultura
at
dipangplantasyon, cottage/sining sa pagyari sa kamay, at retail/service,
depende sa bilang ng mga manggagawa o puhunan o taunang kita sa ilang
mga sektor.

80

Ang kahulugan ng pang-industriyang

Implementing RA6727 ay ang sumusunod:

sektor

ayon

sa

Rules

Ang Agrikultura ay nangangahulugan ng pagsasaka at ng lahat ng

sangay nito, at bukod sa iba pa ay kinabibilangan ng paglilinang
(cultivation) at pagbubungkal (tillage) ng lupa, ng panggagatasan
(dairying), ng produksyon, pagtatanim, pagpapalaki at pag-aani ng
anumang produkto ng pagsasaka o paghahalaman, ng paghahayupan
o pagmamanukan, pag-aalaga ng isda at iba pang produktong
pandagat (aquatic products), sa mga bukid o sapa, at kahit anong
aktibidad na gawain ng isang magsasaka bilang insidente o nauugnay
sa mga operasyon sa pagsasaka. Subalit hindi kabilang dito ang
paggawa ng mga produktong mula sa asukal, niyog, abaka, tabako,
pinya, aquatic or farm products.
Ang Retail Establishment ay ang pagbebenta ng kalakal sa mamimili
para sa personal o pantahanang gamit. Ang isang retail establishment
na madalas na mayroong pakyawang gawain ay nawawalan ng
karakter na retail o tingian.
Ang Service Establishment ay ang pagbibigay ng serbisyo na may
bayad sa mga indibiduwal para sa pansarili, personal o pantahanang
gamit.
Ito ay nag e-empleyo nang hindi lalampas sa sampung (10)
manggagawa anuman ang estado ng pag-empleyo, maliban sa mayari sa loob ng kahit anim (6) na buwan sa isang (1) taon.
Ang nasabing batas ay isinasakatwiran ang pagdedetermina ng sahod,
sa pagtatatag ng mekanismo at mga nararapat na pamantayan sa
pamamagitan ng paglikha ng Regional Tripartite Wages and Productivity
Boards (RTWPBs) na may awtoridad na i-determina ang arawang minimum
wage rates sa mga sumusunod na ibat ibang rehiyon base sa naitatag na
pamantayan.

81

National Capital Region (NCR) o Kalakhang Maynila

Cordillera Administrative Region (CAR)
Rehiyon 1
- Northern Luzon o Ilocos
Rehiyon 2
- Cagayan Valley
Rehiyon 3
- Central Luzon
Rehiyon 4-A
- CALABARZON (Cavite, Laguna, Batangas,
Rizal, Quezon)
Rehiyon 4-B
- MIMAROPA (Mindoro, Marinduque, Romblon,
Palawan)
Rehiyon 5
- Bicol
Rehiyon 6
- Western Visayas
Rehiyon 7
- Central Visayas
Rehiyon 8
- Eastern Visayas
Rehiyon 9
- Western Mindanao o Zamboanga Peninsula
Rehiyon 10
- Northern Mindanao
Rehiyon 11
- Southern Mindanao o Davao
Rehiyon 12
- Central Mindanao or SOCCSKSARGEN
(South Cotabato, North Cotabato, Sultan
Kudarat-Saranggani, General Santos)
Rehiyon 13
- Caraga
Autonomous Region in Muslim Mindanao (ARMM)
Ayon sa Regional Wage Orders, ang pinakamababang arawang sahod
sa bawat industriya sa mga lokalidad sa loob ng rehiyon, at sa ibang
pagkakataon ay depende sa bilang ng mga manggagawa at puhunan ng
isang establisimyento. Ang Wage Orders naman ang magbibigay ng basehan
at tuntunin para sa aplikasyon ng mgahumihingi ng exemption na hindi muna
ipatupad ang pagtaas ng sahod. Ang ilang Wage Orders ay nagbibigay ng
allowances sa halip na pagtaas ng sahod.

A. Saklaw
A.1 Ang pagtaas ng sahod na nakasaad sa ilalim ng Wage Orders ay
sasaklaw sa lahat ng manggagawa sa pribadong sektor at
manggagawa na tumatanggap ng pinakamababang arawang
pasahod o minimum wage o sa mga tumatanggap ng certain daily
wage ceiling, kung saan naaangkop, anuman ang posisyon,
designasyon,o estado, at hindi isinasaalang-alang ang paraan
kung paano binabayaran ang kanilang sahod, maliban sa mga
manggagawa na nagtatrabaho sa rehistradong Barangay Micro
Business Enterprises (BMBEs) na may Katunayan/Sertipiko ng

82

Awtoridad (Certificate of Authority) na ipinagkaloob ng Opisina ng

Municipal o City Treasurer.
A.2. Habang nag-aaplay at ayon sa pagdetermina ng RTWPB, base sa
dokumentasyon at iba pang kahilingan na nakasaad sa angkop
na mga panuntunan at regulasyon na inilabas ng National Wages
and Productivity Commission (NWPC), ang isang establisyimento
ay maaaring mabigyan ng exemption sa hindi pagsunod sa Wage
Order sa loob ng di hihigit sa isang (1) taon.

B. Pinakamababang Pasahod (Minimum Wage Rates)

ARAWANG PASAHOD SA NATIONAL CAPITAL REGION
Simula sa Unang Araw ng Enero 2014
Mga Siyudad / Munisipalidad: Caloocan, Las Pinas, Makati, Malabon,
Mandaluyong, Manila, Marikina, Muntinlupa, Navotas, Paranaque, Pasay, Pasig,
Quezon, San Juan, Taguig, Valenzuela, and Pateros
MW
COLA
New
Under
Integration MW after
Minimum
Sektor / Industry
W.O No.
COLA
Effective Integration
Wage
NCR-18
1/1/2014
Rates
(+P10.00)
Non-agriculture
436.00
15.00
451.00
15.00
466.00
Agriculture
Plantation
399.00
15.00
414.00
15.00
429.00
Nonplantation
399.00
15.00
414.00
15.00
429.00
Pribadong Ospital
May bed capacity
399.00
15.00
414.00
15.00
429.00
na100 or less
Retail/Service
Establishments
May 15
Manggagawa
399.00
15.00
414.00
15.00
429.00
Pababa
Manufacturing
Establishments
May 10
Manggagawa
399.00
15.00
414.00
15.00
429.00
Pababa

83

C. Batayan
Ang batayan ng minimum wage rates ay ang normal na oras ng
paggawa na walong (8) oras sa loob ng isang araw.

D. Mga Manggagawang Buwanan ang Sahod (Monthly-Paid

Employees) at Mga Manggagawang Arawan ang Sahod
(Daily-Paid Employees)
Ang mga manggagawang buwanan ang sahod (monthly-paid
employees) ay mga empleyadong binabayaran nang araw-araw sa bawat
buwan, kabilang ang mga araw ng unworked rest days, special days, at
regular holidays.
Ang manggagawang arawan ang sahod (daily-paid employees) ay mga
empleyadong binabayaran base sa mga araw na sila ay nagtrabaho at sa
mga araw ng pista opisyal (regular holidays) kahit hindi sila pumasok.

E. Pagtutuos ng Estimated Equivalent Monthly Rate (EEMR)

ng mga Manggawang Buwanan at Arawan ang Sahod
Para sa mga manggagawang buwanan ang sahod:
Factor 365 days sa buong taon ang ginagamit upang malaman ang
katumbas na buwanang sahod ng monthly-paid employees. Para sa
pagtutuos ng kanilang Estimated Equivalent Monthly Rate (EEMR), sundin
ang mga sumusunod:
Applicable Daily Rate x 365 = Estimated Equivalent Monthly Salary (EEMR)
12 Months
Kung saan: ang 365 days/year
298 ordinaryong araw ng trabaho
52
mga araw ng pahinga
12
pista opisyal
3
espesyal na araw
365 Kabuuang bilang ng araw sa 1 taon

84

Para sa mga manggagawang arawan ang pasahod:

Ang mga sumusunod na factor at pormula ay maaaring gamitin sa
pagtutuos ng EEMR ng ibat ibang grupo ng manggawang binabayaran ng
arawang sahod para sa kanilang karapatan sa minimum wage at iba pang
benepisyo ayon sa batas.
1) Para sa mga nagtatrabaho araw-araw kasama na ang araw ng
Linggo o araw ng pahinga, espesyal na araw at pista opisyal:
Applicable Daily Rate x 393.5 = EEMR
12 Months
Kung saan ang 393.5 days/year
298
67.6
24
3.9
393.5

ordinaryong araw ng trabaho

52 mga araw ng pahinga x 130%
12 pista opisyal x 200%
3 espesyal na araw x 130%
Kabuuang bilang ng araw sa 1 taon

2) Para sa mga nagtatrabaho na hindi bayad ang araw ng Linggo

o araw ng pahinga
Applicable Daily Rate x 3131 days/year = EEMR
12 Months
Kung saan ang 313 days/year
298
12
__3
313

ordinaryong araw ng trabaho

pista opisyal
espesyal na araw (kung ito ay binabayaran)
Kabuuang bilang ng araw sa 1 taon

____________________
1

Factor 310 ay maaaring gamitin sa halip na 313 kung ang tatlong (3) special days ay hindi
maituturing na bayad.

85

3) Para sa mga nagtatrabaho na hindi bayad ang araw ng Sabado

at Linggo o araw ng pahinga

Applicable Daily Rate x 2612 = EEMR

12 Months

Kung saan ang 261 days/year

246
12
3
261

F.

ordinaryong araw ng trabaho

pista opisyal
espesyal na araw (kung ito ay binabayaran)
Kabuuang bilang ng araw sa 1 taon

Pinakamababang Pasahod at Mga Karapatan ng mga

Kasambahay (Minimum Wage under RA 10361)

Ang pinakamababang pasahod ng kasambahay ay hindi bababa sa

mga sumusunod:
a) Dalawang Libo at Limang Daang Piso (2,500.00) sa isang
buwan para sa mga kasambahay na nagtatrabaho sa
National Capital Region (NCR);
b) Dalawang Libong Piso (2,000.00) sa isang buwan para sa
mga nagtatrabaho sa chartered cities at munisipalidad; at
c) Isang Libo at Limang Daang Piso (1,500.00) sa isang
buwan para sa mga nagtatrabaho sa iba pang
munisipalidad.
Pagkalipas ng isang (1) taon matapos maging epektibo ang Batas
Kasambahay at sa mga sumusunod pa, ang RTWPBs ay magrerebisa at
hanggat maaari ay idetermina at isasa-ayos ang pinakamababang pasahod
ng mga kasambahay. Ang RTWPBs ay magdaraos ng konsultasyon/hearing
sa mga stakeholders bago magpalabas ng Wage Order.
____________________

86

Factor 258 ay maaaring gamitin sa halip na 261 kung ang tatlong (3) special days ay hindi
maituturing na bayad.

Ang mga sumusunod ay mga benepisyo ng kasambahay:

(a)

Buwanang sweldo na di bababa sa minimum wage;

(b)

Iba pang benepisyo tulad ng arawan at lingguhang

pahinga;

(c)

5 araw na taunang service incentive leave;

(d)

13th month pay;

(e)

Kalayaan para sa panghihimasok ng amo sa

pamamahagi ng kanyang sahod;

(f)

Pagiging miyembro sa SSS, PhilHealth at Pag-IBIG;

(g)

Tamang pagtrato sa kasambahay;

(h)

Libreng tutuluyan;

(i)

Karapatan sa pansariling kakanyahan;

(j)

Karapatan para makagamit ng panlabas na

kumunikasyon;

(k)

Karapatan para sa edukasyon at pagsasanay;

(l)

Karapatan upang bumuo o tumulong sa labor

organization;

(m) Karapatan para mabigyan ng sipi ng employment

contract;
(n)

Karapatan sa certificate of employment;

(o)

Karapatan upang tapusin ang empleo; at

(p)

Karapatan sa paniniwala sa relihiyon at pangkalinangang

(q)

Kabihasahan.

G. Epekto ng Pagbabawas ng Mga Araw ng Paggawa sa

Sahod (Effect of Reduction of Workdays on Wages)
Sa mga sitwasyon kung saan ang maypagawa ay kinakailangang
magbawas nang bilang ng araw ng trabaho upang maiwasan ang malubhang
pagkalugi, tulad ng pagkakataong may biglaang pagbaba ng halaga na

87

gagamitin para sa kanyang mga produkto o serbisyo o kung may kakulangan

sa raw materials, ang maypagawa ay maaaring magbawas ng suweldo sa
mga manggagawa batay sa mga araw na matatanggal, sang-ayon sa
prinsipyo ng no work, no pay. Ito ay walang pagkiling sa isang kasunduan o
polisiya ng kumpanya na sumasalungat dito.

H. Parusa at Doble Bayad-pinsala para sa Paglabag ng mga

Itinakdang Pagtaas o Pagsasaayos ng Sahod (Penalty
and Double Indemnity for Violation of the Prescribed
Increases or Adjustments in the Wage Rates RA 8188)
Kahit sinong tao, korporasyon, partnership o pagkakasosyo, asosasyon,
o anumang entidad na tumanggi o mabigong magbayad ng kahit alin sa mga
itinakdang pagtataas o pagsasaayos sa wage rates sang-ayon sa RA 6727,
ay maparurusahan sa pamamagitan ng multang hindi bababa sa Dalawaput
Limang Libong Piso (25,000.00) o nang hindi hihigit sa Isang Daang Libong
Piso (100,000.00) o pagkakakulong na hindi bababa sa dalawang (2) taon o
nang hindi hihigit sa apat (4) na taon, o parehas na pagmumulta at
pagkakakulong ayon sa pasya ng korte: Sa kondisyong kahit sinong taong
nahatulan nito ay hindi karapat-dapat sa mga benepisyong nakalaan sa ilalim
ng Probation Law.
Ang may kinalaman dito na maypagawa ay aatasan rin na magbayad
ng kaukulang halaga na may katumbas nang doble ng mga unpaid benefits o
benepisyong hindi naipagkaloob sa mga manggagawa: Sa kondisyon na ang
bayad-pinsala ay hindi nagpapawalang-sala sa maypagawa mula sa criminal
liability o kriminal na pananagutan na isinampa laban sa kanya.
Kung ang paglabag ay naisagawa ng isang korporasyon, trust o isang
samahan nang namamahala ng pera o ari-arian para sa isa pang tao o grupo,
firm o komersyal na organisasyon na nagpapatakbo batay sa kita nito at
nakikilahok sa pagbebenta ng mga kalakal o serbisyo sa mga consumer,
partnership o pagkakasosyo, asosasyon o anumang entidad, ang parusang
pagkakakulong ay maipapataw sa mga responsableng direktiba ng entidad,
kabilang ang mga sumusunod, ngunit hindi limitado sa, presidente, bisepresidente, chief executive officer, general manager, managing director, o
partner.

88

I.

Barangay Micro Business Enterprises (BMBEs)

Ang BMBEs na may kinalaman sa produksyon, pagpo-proseso, o pagmanufacture ng mga produkto o kalakal kabilang ang pagpro-prosesong
agricultural (agro-processing), pangangalakal at serbisyo na ang kabuuang
assets o propreyedad, maliban sa lupa kung nasaan ang opisina nang
negosyo, planta, at mga kasangkapan, ay naroroon, at hindi hihigit sa tatlong
milyong piso (3,000,000), ay malilibre mula sa nasasaklaw nang Minimum
Wage Law: Sa kondisyon na ang lahat ng manggagawa ay magiging karapatdapat sa kaparehas na mga benepisyong natatanggap ng mga regular na
manggagawa, kagaya ng social security at healthcare benefits.
Upang makinabang sa mga benepisyo, ang BMBE ay dapat
magparehistro sa siyudad o munisipalidad na sumasakop dito at dapat rin
silang kumuha ng Sertipiko ng Awtoridad (Certificate of Authority) na
nagbibigay pahintulot sa kanila upang patakbuhin ang kanilang negosyo.
Ang mga mangaggawa at may-ari ng BMBE ay dapat magkasundo sa
kung ano ang katanggap-tanggap na pinakamababang pasahod nang naayon
sa wage advisories na ipinalabas ng RTWPBs.

J.

Pinakamababang Pasahod sa mga Manggagawang

Binabayaran Ayon sa Natapos na Trabaho (Workers Paid
by Results)

Ang lahat ng mga manggagawang binabayaran batay sa natapos na

trabaho, kabilang ang mga nagtra-trabaho sa bahay at iyong mga
binabayaran por piraso, pakyaw, at iba pang trabahong walang oras, ay
dapat tumanggap ng hindi bababa sa nakasaad na minimum wage rates sa
ilalim ng Regional Wage Orders para sa normal na oras ng paggawa na hindi
lalagpas sa walong (8) oras bawat araw, o bahagi nito.
Ang pinakamababang pasahod ng mga manggagawa na binabayaran
nang ayon sa natapos na trabaho ay matutukoy sa pamagitan ng pag-aaral
sa panahong nagugul sa gawain o sa pakikipagsangguni sa mga kinatawan
ng mga organisasyon ng mga manggagawa at maypagawa sa isang
tripartitena ipinatawag ng Kalihim ng Department of Labor and Employment
(DOLE).

89

K. Pinakamababang Pasahod ng Apprentices, Learners, at

Mga Manggagawang may Kapansanan
Ang sahod ng apprentices at learners ay hindi sa anumang dahilan na
bababa sa pitumput limang (75%) porsiyento ng pinaiiral na minimum wage.
Ang apprentices at learners ay nasasakop nang apprenticeship at
learnership agreements na aprubado ng Technical Education and Skills
Development Authority (TESDA).
Ang isang kuwalipikadong manggagawang may kapansanan ay
nasasakop din sa ilalim ng mga tuntunin at mga kondisyong pang-empleyo at
ng pasahod, mga pribilehiyo, mga benipisyo, fringe benefits, o allowances
nang tulad sa isang kuwalipikadong taong walang kapansanan (Sec. 5 RA
7277 o the Magna Carta for Disabled Person).

2
Dagdag na Bayad Tuwing Pista Opisyal
(Holiday Pay Artikulo 94)
A. Kahulugan
Ang Holiday Pay ay tumutukoy sa bayad sa isang manggagawa na
katumbas ng isang (1) araw na sahod kahit hindi pumasok sa araw ng pista
opisyal.

B. Saklaw
Ang benepisyong ito ay sumasakop sa lahat ng manggagawa maliban
sa:
1. Kawani ng gobyerno kahit nasa ilalim ng Pambansang Pamahalaan
o alin mang political subdibisyon, kasama ang mga kawaning
nagtatrabaho sa mga korporasyong pag-aari ng pamahalaan o sa
ilalim ng kontroladong korporasyong nabuo sa ilalaim ng espesyal
o natatanging batas;

90

2. Bahay-kalakal na nagtitingi at nagbibigay ng serbisyo o retail at

service establishment na karaniwan nang wala pang sampu (10)
ang mga manggagawa;
3. Mga kasambahay o mga taong naninirahan at nagbibigay
serbisyong personal sa ibang tao;
4. Managerial employee, kung natupad ang mga sumusunod na
kondisyon:
4.1 Ang kanilang pangunahing tungkulin
ay ang
pangangasiwa ng establisimyento na pinagtatrabahuhan
nila o ng isang departamento o subdibisyon nito;
4.2 Sila ay palagian at regular na nagbibigay ng direksiyon
sa dalawa (2) o higit pang bilang ng empleyado;
4.3 Sila ay may karapatang kumuha at mag-alis ng
empleyado na may mababang posisyon o ang kanilang
mungkahi at rekomendasyon tungkol sa pagpili,
pagpapaalis at pagtataas ng posisyon ng empleyado ay
binigyan ng karampatang bigat.
5. Opisyal o miyembro ng managerial staff na may mga sumusunod
na tungkulin:
5.1 Pangunahing
gawain
ay may kaugnayan
sa
pangangasiwa o pamamahala o sa pagsasaayos ng mga
patakaran at polisiya ng may-ari;
5.2 Palagian o regular na pinaiiral ang sariling kakayahan sa
pagdidisisyon
5.3 (a) Palagian o regular at direktang tumutulong sa may-ari
o sa mga matataas na empleyado sa pagsasaayos ng
establisimiyento o sa isang debisyon kung saan siya ay
isa ring empleyado; (b) Naipatutupad sa ilalim ng
pangkalahatang superbisyon sa mga gawaing teknikal o
yaong di pangkaraniwang gawain na nangangailangan
ng natatanging kasanayan o kaalaman; o (c)
Isinasakatuparan,
sa
ilalim
ng
pangkalahatang
pangangasiwa, ang mga espesyal na takda at gawain; at

91

5.4 Hindi nakakaubos ng mahigit na dalawampung

porsiyento (20%) ng kanilang oras sa trabaho o gawain
na di direktang may kaugnayan sa pagganap ng
tungkuling nakasaad sa talata 5.1, 5.2, at 5.3; at
6. Mga tauhan na regular na gumaganap ng kanilang tungkulin na
malayo sa principal na kinaroroonan ng negosyo o sangay ng
tanggapan, at hindi matiyak nang lubusan ang aktwal na oras ng
pagtatrabaho sa labas.

C. Regular Holidays
Lahat ng manggagawa na sakop ng Holiday Pay Rule ay dapat
bayaran ng kanyang regular na arawang sahod (daily basic wage at COLA).
Ibig sabihin, ang lahat ng manggagawa ay kailangang bayaran ng
maypagawa katumbas ng 100% ng kanyang arawang sahod kahit hindi
pumasok sa araw ng pista opisyal subalit kinakailangang siya ay nagtrabaho
o kaya ay nakaliban sa trabaho na may bayad, isang araw bago sumapit ang
regular holiday o pista opisyal.
Ang mangagawang pumasok sa araw ng regular holiday o pista
opisyal ay kailangang bayaran ng doble o 200% katumbas ng kanyang
arawang sahod.
Halimbawa:
Ang NCR Minimum Wage (Arawang sahod at COLA) ay 451 + 15
para sa non-agricultural sector, simula sa Unang Araw ng Enero 2014 sa
ilalim ng Wage Order No. NCR-18.
Para sa manggagawa na nagtrabaho ng walong (8) oras: May dagdag
na 100% sa arawang sahod na 100% o katumbas na 200%.
Sector/Industry

Rate

Amount

Non-Agriculture

466.00

466 X 200%= 932.00

Retail/Service Establishment
employing less than 10 workers

414.00

Not covered or exempted

92

Kung ang regular holiday o pista opisyal ay pumatak sa araw ng

pahinga ng isang manggagawa, siya ay may karagdagang 30% ng kanyang
holiday payratena 200% o kabuuang 260%. (Ang pagtutuos ay makikita sa
#3. Premium Pay)
Kung ang regular holiday o pista opisyal ay pumatak sa araw ng
Linggo, ang susunod na Lunes ay hindi holiday, maliban kung may inilabas
na proklamasyon na nagsasaad na ito ay special day.
Ayon sa Executive Order No. 292, na sinusugan ng Republic Act 9849,
ang labindawang (12) regular holidays o pista opisyal ay ang mga
sumusunod maliban na lang kung ito ay mabago sa pamamagitan ng
paglalabas ng isang batas, kautusan o proklamasyon:
New Years Day

January 1

Maundy

Movable Date

Good Friday

Movable Date

Araw ng Kagitingan

Monday nearest April 9

Labor Day

Monday nearest May 1

Independence Day

Monday nearest June 12

National Heroes Day

Last Monday of August

Eidl Fitr

Movable Date

Eidl Adha

Movable Date

Bonifacio Day

Monday nearest Nov. 30

Christmas Day

December 25

Rizal Day

Monday nearest Dec. 30

Kung ang Araw ng Kagitingan ay pumatak sa parehong araw ng

Huwebes Santo o kaya ay Biyernes Santo, ang manggagawa ay dapat
bayaran ng 200% ng kanyang arawang sahod kahit hindi nagtrabaho. Kung
ang isang manggagawa ay nagtrabaho sa nasabing araw, siya ay tatanggap
ng dagdag na 100% nang kanyang arawang sahod o kabuuang 300% ng
kanyang arawang sahod.

93

D. Muslim Holidays
Ang mga sumusunod ay ang mga Muslim Holidays na inilabas sa
pamamagitan ng Presidential Decree No 1083 (Code of Muslim Personal
Laws of the Philippines), as amended:
1. Amun Jadid (New Year) unang araw ng lunar month of
Muharram;
2. Maulid-un-Nabi (Birthday of the Prophet Muhammad) tuwing ika12 araw ng 3rd lunar month of Rabi-ul-Awwal;
3. Lailatul Isra Wal Miraj (Nocturnal Journey and Ascension of the
Prophet Muhammad) tuwing ika-27th na araw ng 7th lunar month of
Rajab;
Ang mga pista opisyal na ito ay ipinagdiriwang lamang sa probinsya ng
Basilan, Lanao del Norte, Lanao del Sur, Maguindanao, North Cotabato,
Sultan Kudarat, Sulu,Tawi-Tawi, Zambaonga del Norte at Zambaonga del Sur
at sa mga syudad ng Cotabato, Iligan, Marawi, Pagadian, at Zamboanga, at
sa iba pang mga Muslim provinces at sa mga siyudad na maaaring italaga ng
batas. Sa pamamagitan ngProklamasyon ng Presidente ng Pilipinas, ang
Muslim holidays ay maaaring opisyal na igunita sa iba pang probinsya o
siyudad.

E. Pagliban (Absences)
1. Ang manggagawa ay kailangang bayaran ng holiday pay kung siya
ay naka liban na may bayad sa araw bago sumapit ang regular
holiday. Samantalang ang mga mangggagawa na hindi pumasok o
naka leave without pay sa araw bago pa sumapit ang regular
holiday ay maaaring hindi bayaran kung hindi sila nag trabaho sa
araw ng regular holiday o pista opisyal.
2. Ang mga maypagawa ay kailangang magbigay ng magkaparehong
porsyento ng holiday pay kagaya ng mga benepisyong ibinibigay
ng isang competent authority sa pamamagitan ng employees
compensation o kaya ay social security payment, alinman ang

94

mataas, kung ang manggagawa ay nakaliban sa trabaho habang

siya ay nagtatamasa ng naturang pribilehiyo sa pagliban.
3. Kung ang araw bago mag pista opisyal ay isang non-work day sa
isang establisyemento o kaya ay nakatakdang araw ng pahinga ng
isang manggagawa, hindi siya maaaring ituring na naka leave of
absence sa araw na yaon, kung kayat siya ay dapat bayaran ng
holidaypaykung siya ay nagtrabaho sa araw ng non-working day o
araw ng pahinga.

F.

Magkakasunod na Regular Holidays

Kung mayroong dalawang (2) magkakasunod na regular holidays o pista

opisyal kagaya ng Huwebes Santo at Biyernes Santo, ang isang
manggagawa ay maaaring hindi bayaran sa dalawang regular holiday o pista
opisyal kung siya ay hindi pumasok sa araw bago sumapit ang regular
holiday o pista opisyal, maliban lamang kung siya ay pumasok sa unang araw
ng regular holiday o pista opisyal, siya ay dapat bayaran ng holiday pay sa
ikalawang araw ng pista opisyal.

G. Pansamantalang Pagtigil sa Paggawa o Temporary or

Periodic Shutdown/Cessation of Work
Sa kaso ng pansamantalang pagtitigil ng trabaho o periodic shutdown
ng isang establisyemento, para sa taunang imbentaryo o kaya ay pag-aayos
o paglilinis ng mga makina at iba pang kagamitan, ang regular holiday o pista
opisyal na tumama sa panahong ito ay kailangang bayaran ayon sa Rules
Implementing the Labor Code, as amended.

H. Holiday Pay para sa Iba Pang Uri ng Manggagawa

1. Kung ang isang manggagawa ay binabayaran ayon sa kanyang
natapos na trabaho o piece-rate basis, ang kanyang holiday pay ay
hindi bababa sa kanyang average daily earning sa loob ng pitong
(7) araw na aktwal ng paggawa o actual work days bago pa mag
regular holiday o pista opisyal; sa kundisyong, gayunpaman na
hindi sa anumang kaso na ang holiday pay ay mas mababa kaysa
sa pinakamababang pasahod/minimum wage rate na naaangkop
sa batas.
95

2. Ang pamanahon na mga manggagawa o seasonal workers ay

maaaring hindi bayaran ng holiday pay sa panahon ng off-season
kung hindi sila nagtatrabaho.
3. Ang mga manggagawa na walang regular na workdays, katulad ng
mga estibador ay walang karapatan sa holiday pay.

3
Dagdag Na Bayad Tuwing
Araw ng Pahinga o Special Day
(Premium Pay Artikulo 91-93)
A. Kahulugan
Ang Premium Pay ay karagdagang bayad sa manggagawa sa loob ng
walong (8) oras na trabaho sa araw ng pahinga at special days.

B. Saklaw
Ang benepisyong ito ay sumasakop sa lahat ng manggagawa maliban
sa:
1. Kawani ng gobyerno kahit nasa ilalim ng Pambansang Pamahalaan
o alin mang political subdibisyon, kasama ang mga kawaning
nagtatrabaho sa mga korporasyong pag-aari ng pamahalaan o sa
ilalim ng kontroladong korporasyong nabuo sa ilalim ng espesyal o
natatanging batas;
2. Managerial employee, kung natupad ang mga sumusunod na
kondisyon:
2.1 Ang kanilang pangunahing tungkulin ay ang pangangasiwa
ng establisimyento na pinagtatrabahuhan nila o ng isang
departamento o subdibisyon nito;
2.2 Sila ay palagian at regular na nagbibigay ng direksiyon sa
dalawa (2) o higit pang bilang ng empleyado;
2.3 Sila ay may karapatang kumuha at mag-alis ng empleyado
na may mababang posisyon o ang kanilang mungkahi at

96

rekomendasyon tungkol sa pagpili, pagpapaalis at

pagtataas ng posisyon ng empleyado ay binigyan ng
karampatang bigat.
3. Opisyal o miyembro ng managerial staff na may mga sumusunod
na tungkulin:
3.1 Pangunahing gawain ay may kaugnayan sa pangangasiwa
o pamamahala o sa pagsasaayos ng mga patakaran at
polisiya ng may-ari;
3.2 Palagian o regular na pinaiiral ang sariling kakayahan sa
pagdidisisyon: (a) Palagian o regular at direktang
tumutulong sa may-ari o sa mga matataas na empleyado
sa pagsasaayos ng establisimiyento o sa isang debisyon
kung saan siya ay isa ring empleyado; (b) Naipatutupad sa
ilalim ng pangkalahatang superbisyon sa mga gawaing
teknikal o yaong di pangkaraniwang gawain na
nangangailangan ng natatanging kasanayan o kaalaman;
o (c) Isinisasakatuparan, sa ilalim ng pangkalahatang
pangangasiwa, ang mga espesyal na takda at gawain; at
3.3 Hindi nakakaubos ng mahigit na dalawampung porsiyento
(20%) ng kanilang oras sa trabaho o gawain na di
direktang may kaugnayan sa pagganap ng tungkuling
nakasaad sa talata 3.1, 3.2, at 3.3.
4. Mga kasambahay o mga taong naninirahan at nagbibigay
serbisyong personal sa ibang tao;
5. Mga manggagawang binabayaran depende sa natapos na trabaho,
kasama dito ang piece rate workers, pakyaw, takay, o task basis at
iba pang trabahong walang tiyak ang oras kung ang kanilang
natapos na trabaho ay batay sa itinakda ng Kalihim ng DOLE; at
6. Mga tauhan na regular na gumaganap ng kanilang tungkulin na
malayo sa kinaroroonan ng negosyo o sangay ng tanggapan, at
hindi matiyak nang lubusan ang aktwal na oras ng pagtatrabaho sa
labas.

97

C. Espesyal na Araw o Special Days

1. Special Days
Habang hindi binabago ng batas, order o proklamasyon, ang
mga sumusunod na tatlong (3) special days sa isang taon sa ilalim
ng Executive Order No. 292, na sinusugan ng Republic Act 9849 ay
gugunitain sa Pilipinas:
Ninoy Aquino Day

Monday nearest August 21

All Saints Day

November 1

Last Day of the Year

December 31

Ang prinsipyong no work, no pay ay sumasaklaw sa

special day at sa panahong mayroong pinoproklama ang
Presidente o kaya ng Kongreso.
Ang manggagawa na hindi nagtrabaho sa espesyal na araw
o special days ay hindi makatatanggap ng anumang bayad. Ito ay
walang masamang palagay sa mga boluntaryong ginagawa o
probisyon ng isang sama-samang kasunduan sa paggawa o
collective bargaining agreement (CBA) na nagtatakda ng
kabayaran na higit na mataas sa itinakda ng batas.
Kung ang isang manggagawa ay nagtrabaho o
pinahintulutang magtrabaho sa special day, dapat siyang bigyan ng
dagdag na hindi bababa sa tatlumpung porsyento(30%) ayon sa
kanyang regular na sahod o kabuuang 130%. Kung ang
manggagawa ay nagtrabaho sa special days at pumatak sa araw
ng kanyang pahinga o rest day, siya ay babayaran ng karagdagang
50% ng kanyang regular na sahod o kabuuang 150%.
2. Special Work Days
Ang pagtatrabaho ng isang manggagawa sa araw na
naideklarang Special Work Day, ay babayaran lamang ng
katumbas ng kanyang arawang sahod. Walang karagdagang bayad
o premium pay sa dahilang ito ay maituturing lamang na
pagtatrabaho sa ordinaryong araw.

98

D. Premium Pay Rates

Ang COLA ay hindi kasama sa pagtutuos ng premiumpay. Ang
minimum statutory premium pay rates ay ang mga sumusunod:
1. Pagtrabaho sa araw ng pahinga o special day:
Karagdagang 30% ng arawang sahod na 100% o may kabuuang
130%.
Sector/Industry

Rate

Amount

Non-agriculture

451.00

451 x 130% = 586.30

Retail/Service Establishment

414.00

414 x 130% =538.20

2. Pagtrabaho sa araw ng pahinga na pumatak sa special day:

Karagdagang 50% ng arawang sahod na 100% o may kabuuang
150%.
Sector/Industry

Rate

Amount

Non-agriculture

451.00

451 x 150% =676.50

Retail/Service Establishment

414.00

414 x 150% =621.00

3. Pagtatrabaho sa regularholiday o pista opisyal na pumatak sa araw

ng pahinga (hindi angkop sa mga manggagawa na hindi saklaw
nang holiday-payrule).
Karagdagang 30% sa regularholidayrate na 200% batay sa
kanyang arawang sahod o may kabuuang 260%.
Sector/Industry

Rate

Amount

Non-agriculture

451.00

Retail/Service Establishment

414.00

451 260% = 1,172.60

Not covered by holiday pay
rule

99

4
Dagdag na Bayad para sa Trabaho ng
Lampas sa Walong Oras
(Overtime Pay Artikulo 87)
A. Kahulugan
Ang Overtime Pay ay karagdagang bayad sa pagtatrabaho na lampas
sa walong (8) oras sa isang araw.

B. Saklaw
Ang saklaw nito ay tulad din sa saklaw na nakapaloob sa Premium
pay.

C. Overtime Pay Rates

Ang COLA ay hindi kasama sa pagtutuos ng overtime pay. Ang
pinakamababang overtime pay rates ay nagkakaiba depende kung anong
araw naganapang pagtatrabaho ng overtime.
1. Paggawa na lampas sa walong (8) oras sa ordinaryong araw:
Karagdagang 25% batay sa hourly rate.
Sector/Industry
Rate
Amount
451/8 125% = 70.47 = 70.47
Non-agriculture
451.00
number of hours OT work
Retail/Service
414/8 125% = 87.46 = 87.46
414.00
Establishment
number of hours OT work
2. Paggawa na lampas sa walong (8) oras sa nakatakdang araw ng
pahinga o rest day o kaya ay special day: Karagdagang 30% ng
hourly rate sa mga binanggit na mga araw.
Sector/Industry

Rate

Non-agriculture

451.00

Retail/Service
Establishment

414.00

Amount
451/8 130% 130% = 95.27 =
95.27 number of hours OT work
414/8 130% 130% = 87.46 =
87.46 number of hours OT work

100

3. Paggawa na lampas sa walong (8) oras sa special day na pumatak

sa araw ng pahinga: Karagdagang 50% batay sa hourly rate.
Sector/Industry

Rate

Non-agriculture

451.00

Retail/Service
Establishment

414.00

Amount
451/8 150% 130% = 109.31 =
109.31 number of hours OT work
414/8 150% 130% = 100.91 =
100.91 number of hours OT work

4. Paggawa na lampas sa walong (8) oras sa regular holiday:

Karagdagang 30% batay sa hourly rate.
Sector/Industry

Rate

Non-agriculture

451.00

Retail/Service
Establishment

414.00

Amount
451/8 200% 130% = 146.58 =
146.58 number of hours OT work
Not covered by holiday pay rule

5. Paggawa na lampas sa walong (8) oras sa regular holiday na

pumatak sa araw ng pahinga: Karagdagang 30% batay sa hourly
rate.
Sector/Industry

Rate

Non-agriculture

451.00

Retail/Service
Establishment

414.00

Amount
451/8 200% 130% 130% =
146.58 = 146.58 number of
hours OT work
Not covered by holiday pay rule

D. Stipulated Overtime Rates

Sa pangkalahatan, ang premium pay para sa pagtatrabaho na ginanap
sa mga araw ng pahinga, special days, o regular holidays ay kasama bilang
bahagi ng regular rate ng manggagawa sa pagtutuos ng kanyang bayad sa
overtime para sa pagtatrabaho sa nabanggit na mga araw, lalo na kung ang
maypagawa ay nagbabayad lamang ng minimum overtime rate na nakasaad
sa batas.
Ang mga maypagawa at manggagawa, sa kabilang dako, ay maaaring
magtadhana sa kanilang kolektibong kasunduan tungkol sa pagbabayad
nang overtime na mas mataas kaysa sa itinakda ng batas.
101

5
Dagdag na Bayad sa Pagtatrabaho sa Gabi
(Night Shift Differential Artikulo 86)
A. Kahulugan
Ang Night Shift Differential ay karagdagang bayad sa pagtatrabaho sa
gabi na hindi bababa sa sampung porsyento (10%) ng kanyang regular na
sahod sa bawat oras na ipinagtrabaho sa pagitan ng ikasampu(10:00) ng
gabi at ika-anim (6:00) ng umaga.

B. Saklaw
Ang benepisyong ito ay sasaklaw sa lahat ng manggagawa maliban sa
mga sumusunod:
1. Kawani ng gobyerno kahit nasa ilalim ng Pambansang Pamahalaan
o alin mang political subdibisyon, kasama ang mga kawaning
nagtatrabaho sa mga korporasyong pag-aari ng pamahalaan o sa
ilalim ng kontroladong korporasyong nabuo sa ilalim ng espesyal o
natatanging batas;
2. Bahay-kalakal na nagtitingi at nagbibigay ng serbisyo o retail and
service establishment na karaniwang nag-eempleo ng hindi higit sa
limang (5) manggagawa;
3. Mga kasambahay o mga taong naninirahan at nagbibigay
serbisyong personal sa ibang tao;
4. Managerial employee, kung natupad ang mga sumusunod na
kondisyon:
4.1 Ang kanilang pangunahing tungkulin ay ang pangangasiwa
ng establisimyento na pinagtatrabahuhan nila o ng isang
departamento o subdibisyon nito;
4.2 Sila ay palagian at regular na nagbibigay ng direksiyon sa
dalawa (2) o higit pang bilang ng empleyado;

102

4.3 Sila ay may karapatang kumuha at mag-alis ng empleyado

na may mababang posisyon o ang kanilang mungkahi at
rekomendasyon tungkol sa pagpili, pagpapaalis at
pagtataas ng posisyon ng empleyado ay binigyan ng
karampatang bigat;
5. Opisyal o miyembro ng managerial staff na may mga sumusunod
na tungkulin:
5.1 Pangunahing gawain ay may kaugnayan sa pangangasiwa
o pamamahala o sa pagsasaayos ng mga patakaran at
polisiya ng may-ari;
5.2 Palagian o regular na pinaiiral ang sariling kakayahan sa
pagdidisisyon
5.3 (a) Palagian o regular at direktang tumutulong sa may-ari o
sa mga matataas na empleyado sa pagsasaayos ng
establisimiyento o sa isang debisyon kung saan siya ay isa
ring empleyado; (b) Naipapatupad sa ilalim ng
pangkalahatang superbisyon sa mga gawaing teknikal o
yaong di pangkaraniwaang gawain na nangailangan ng
natatanging
kasanayan
o
kaalaman;
o
(c)
Isinisasakatuparan,
sa
ilalim
ng
pangkalahatang
pangangasiwa, ang mga espesyal na takda at gawain; at
5.4 Hindi nakakaubos ng mahigit na dalawampung porsyiento
(20%) ng kanilang oras sa trabaho o gawain na di
direktang may kaugnayan sa pagganap ng tungkuling
nakasaad sa talata 5.1,5.2, at 5.3; at
6. Mga tauhan na regular na gumaganap ng kanilang tungkulin na
malayo sa kinaroroonan ng negosyo o sangay ng tanggapan, hindi
matiyak nang lubusan ang aktwal na oras ng pagtatrabaho sa
labas.

C. Pagtutuos ng Karagdagang Bayad sa Pagtatrabaho sa

Gabi (Night Shift Differential)
Ang COLA ay hindi kasama sa pagtutuos ng night shift pay. Ang table
sa ibaba ay magagamit sa pagtutuos ng night shift pay.
103

Gumagawa sa araw ng

Karagdagang Sahod

Ordinary day
Sunday or rest day
Special day
Special day on a rest day
Regular holiday
Regular holiday falling on rest day
Double holiday
Double holiday falling on a rest day

100% or 1
130% or 1.3
130% or 1.3
150% or 1.5
200% or 2
260% or 2.6
300% or 3
390% or 3.9

Ordinary day, night shift

Rest day, night shift
Special day, night shift
Special day, rest day, night shift
Regular holiday, night shift
Regular holiday, rest day, night shift
Double holiday, night shift
Double holiday, rest day, night shift

1 1.1 = 1.1 or 110%

1.3 1.1 = 1.43 or 143%
1.3 1.1 = 1.43 or 143%
1.5 1.1 = 1.65 or 165%
2 1.1 = 2.2 or 220%
2.6 1.1 = 2.86 or 286%
3 1.1 = 3.3 or 330%
3.9 1.1 = 4.29 or 490%

Ordinary day, overtime (OT)

Rest day, overtime
Special day, overtime
Special day, rest day, overtime
Regular holiday, overtime
Regular holiday, rest day, overtime
Double holiday, overtime
Double holiday, rest day, overtime
Ordinary day, night shift, overtime
Rest day, night shift, overtime
Special day, night shift, overtime
Special day, rest day, night shift, OT
Regular holiday, night shift, OT
Regular holiday, rest day, night shift, OT
Double holiday, night shift, OT
Double holiday, rest day, night shift, OT

1 1.25 = 1.25 or 125%

1.3 1.3 = 1.69 or 169%
1.3 1.3 = 1.69 or 169%
1.5 1.3 = 1.95 or 195%
2 1.3 = 2.6 or 260%
2.6 1.3 = 3.38 or 338%
3 1.3 = 3.9 or 390%
3.9 1.3 = 5.07 or 507%
1 1.1 1.25 = 1.375 or 137.5%
1.3 1.1 1.3 = 1.859 or 185.9%
1.3 1.1 1.3 = 1.859 or 185.9%
1.5 1.1 1.3 = 2.145 or 214.5%
2 1.1 1.3 = 2.86 or 286%
2.6 1.1 1.3 = 3.718 or 371.8%
3 1.1 1.3 = 4.29 or 429%
3.9 1.1 1.3 = 5.577 or 557.7%

104

Ang pinakamababang night shift pay rates ay maaaring palitan ang value
na makikita sa itaas, depende sa araw kung kailan naganap ang
pagtatrabaho sa gabi.
Sector/Industry

Rate

Amount

Non-agriculture

451.00

Retail/Service
Establishment

414.00

451/8 *110% = 56.375

110% numbers of hours work
414 *110% = 51.75 110%
numbers of hours work

6
Service Charges
(Artikulo 96)
A. Paghahatian (Sharing)
Lahat ng manggagawa sa isang establisimyento o kahalintulad nito na
kumukulekta ng service charges ay may karapatan sa isang pantay o tamang
bahagi sa walumput limang porsyento o bahagdan (85%) na kabuuang
koleksyon. Ang naiwan o natirang labing-limang (15%) porsyento o bahagdan
ay maaaring gamitin ng maypagawa upang mabayaran ang anumang gastos
sa mga kagamitan na nabasag, nawala o kahalintulad nito at ipamamahagi
din ang iba sa mga managerial employees ayon sa kanyang disposisyon. Ang
service charges ay kadalasang kinokolekta ng halos lahat ng hotel, kainan o
restaurant, night club, cocktail lounges at iba pa.

B. Paraan ng Pagbabayad (Payments)

Ang bahagi ng mga manggagawa sa service charges ay
ipinagkakaloob sa kanila minsan tuwing ika-dalawang linggo (2 weeks) o
dalawang (2) beses sa isang buwan na may pagitan na di-lalampas sa labinganim (16) na araw.

C. Pabuya o Tip
Kung ang isang restawran o mga kahalintulad nito ay hindi
kumukulekta ng service charges ngunit may sinusunod na patakaran o
kaugalian sa kumpanya, ang pabuya o tip na kusang-loob na ibinigay na
ibinigay ng mga kostumer sa mga manggagawa ay dapat i-monitor, iayos,
105

kuwentahin at ipamahagi sa isang pamamaraang tulad din ng pagbabahagi

ng service charges.

7
Service Incentive Leave (SIL)
(Artikulo 95)
A. Saklaw
Ang bawat manggagawa na nakapagserbisyo na ng hindi kukulangin
sa isang (1) taon ay dapat magkaroon ng karapatan sa taunang service
incentive leave (SIL) na lima (5) araw na may bayad.
Ang benepisyong ito ay sumasakop sa lahat ng manggagawa maliban
sa mga sumusunod:
1. Kawani ng gobyerno kahit nasa ilalim ng Pambansang Pamahalaan
o alin mang political subdibisyon, kasama ang mga kawaning
nagtatrabaho sa mga korporasyong pag-aari ng pamahalaan o sa
ilalim ng kotroladong korporasyong nabuo sa ilalim ng espesyal o
natatanging batas;
2. Mga taong naninirahan at nagbibigay serbisyong personal sa ibang
tao;
3. Managerial employee, kung natupad ang mga sumusunod ng
kondisyon;
3.1 Ang kanilang pangunahing tungkulin ay ang pangangasiwa
ng establisimyento na pinagtatrabahuhan nila o ng isang
departamento o subdibisyon nito;
3.2 Sila ay palagian at regular na nagbibigay ng direksiyon sa
dalawa (2) o higit pang bilang ng empleyado;
3.3 Sila may karapatang kumuha at mag-alis ng empleyado na
may mababang posisyon o ang kanilang mungkahi at
rekomendasyon tungkol sa pagpili, pagpapaalis at

106

pagtataas ng posisyon ng empleyado ay binigyan ng

karampatang bigat.
4. Opisyal o miyembro ng managerial staff na may mga sumusunod
na tungkulin:
4.1 Pangunahing gawain ay may kaugnayan sa pangangasiwa
o pamamahala o sa pagsasaayos ng mga patakaran at
polisya ng may-ari;
4.2 Palagian o regular na pinaiiral ang sariling kakayahan sa
pagdidisisyon
4.3 (a) Palagian o regular at direktang tumutulong sa may-ari o
sa mga matataas na emplyeyado sa pagsasaayos ng
establisimiyento o sa isang debisyon kung saan siya ay isa
ring empleyado; (b) Naipatutupad sa ilalim ng
pangkalahatang superbisyon sa mga gawaing teknikal o
yaong di pangkaraniwang gawain na nangangailangan ng
natatanging
kasanayan
o
kaalaman;
o
(c)
Isinisasakatuparan,
sa
ilalim
ng
pangkalahatang
pangangasiwa, ang mga espesyal na takda at gawain; at
4.4 Hindi nakakaubos ng mahigit na dalawampung porsiyento
(20%) ng kanilang oras sa trabaho o gawain na di
direktang may kaugnayan sa pagganap ng tungkuling
nakasaad sa talata 4.1, 4.2, at 4.3;
5. Mga tauhan na regular na gumaganap ng kanilang tungkulin na
malayo sa kinaroroonan ng negosyo o sangay ng tanggapan, at
hindi matiyak nang lubusan ang aktwal na oras ng pagtatrabaho sa
labas;
6. Sa mga manggagawang nagtatamasa na nang ganitong
benepisyo;
7. Sa mga manggagawang nagtatamasa na ng vacation leave na may
bayad kahit limang (5) araw; at
8. Sa mga establisimyentong regular na nag-eempleyo ng hindi higit
sa sampung (10) manggagawa.

107

B. Kahulugan ng Isang Taong Serbisyo

Ang isang (1) taong serbisyo ng isang empleyado ay
nangangahulugang paglilikod sa loob ng labing-dalawang (12) buwan, tuloytuloy man o hindi, mula sa araw ng kaniyang pagsisimula sa trabaho.
Kasama sa panahong ito ay ang autorisadong pagliban, araw ng pahinga at
mga may bayad na regular holidays.
Kung
sa
pamamagitan
ng
indibiduwal
o
maramihang
kasunduan/collective agreement, ang mga gawin o patakaran ng kumpanya,
ang araw ng pagtatrabaho ay mas mababa sa labindalawang (12) buwan,
ang nasabing panahon ay maituturing na isang (1) taon na, para sa layuning
malaman ang karampatang service incentive leave (SIL)
C.

Pagsalin sa Pera (Conversion to Cash)

Ang SIL ay maaaring gamitin kung magkakasakit o magbabakasyon.

Ang di nagamit na SIL ay maaaring bayaran ng pera sa katapusan ng taon.
Sa pagkakalkula nito, ang batayan ay ang sahod kung kailan ito ay ipinalit sa
pera.
Ang paggamit at pagpapalit sa katumbas na halaga ay maaaring bahabahagi o pro-rate.
Halimbawa:
Ang isang manggagawa na nagsimula sa trabaho nang
Unang Araw ng Enero, 2000 at umalis noong Unang Araw ng
Marso, 2001. Ipagpalagay na hindi nito nagamit o may natira
pang service incentive leave (SIL) nuong nakalipas na taon,
siya ay may karapatang ipalit sa pera o i-convert into cash ang
nasabing SIL sa panahon ng kanyang pag-alis.
SIL naipon Disyembre 31, 2000
5 araw
Proporsyon ng SIL para sa
Enero Pebrero 2001
(2/12) 5 days
0.833 araw
Kabuuang naipong SIL - - - - - - - - - - - - - - - 5.833 araw
Taong 2000 hanggang Marso 1 2001

108

8
Maternity Leave
(RA 1161, as amended by RA 8282)

A. Saklaw
Ang sumasaklaw sa benepisyong ito ay para sa lahat ng babaeng
manggagawa, kasal man o hindi.

B. Karapatan/Prebilehiyo
Ang bawat nagdadalang-taong manggagawa na nagtatrabaho sa
pribadong sektor, mapa-kasal man o hindi ay makatatanggap ng maternity
leave na animnapung (60) araw para sa normal na panganganak o
pagkakunan; o pitumput walong (78) araw para sa manganganak sa
pamamagitan ng caesarian section, kasama ang mga benepisyong katumbas
ng isang daang porsyento (100%) ng humigit kumulang na arawang sahod ng
manggagawa na nakapaloob sa batas.
Upang makatanggap ng nasabing pribilehiyo, ang babaeng
manggagawa ay dapat na miyembro ng SSS sa panahon ng kanyang
panganganak o pagkakakunan; nakapagbigay siya ng kaukulang
notipikasyon para sa SSS sa pamamagitan ng kanyang maypagawa;
nakapagbayad dapat ang kanyang maypagawa nang hindi bababa sa tatlong
buwang kontribusyon sa Social Security System (SSS) sa loob ng
labindalawnag buwang (12), kaagad bago ang araw ng kanyang
panganganak o pagkakakunan.
Ang benepisyo maternity leave, tulad ng iba pang mga benepisyong
ipinagkakaloob ng SSS, ay ibinibigay sa mga manggagawa sa halip na
pasahod ng kumpanya. Kung kayat, hindi ito maaaring isama sa pagkalkula
ng 13thmonth pay ng manggagawa para sa buong taon.

109

9
Paternity leave
(RA 8187)
A. Saklaw
Ang paternity leave ay ipinagkakaloob sa lahat ng kasal na lalaking
manggagawa sa pribadong sektor, ano pa man ang kanilang estado bilang
manggagawa. Layunin ng benepisyong ito na payagan ang empleyadong
lalaki
na
makatulong
sa
kanyang
asawa
sa
panahon
ng
pagpapagaling/pagpapalakas nito at sapag-aaruga ng kanilang bagong silang
na sanggol.

B. Ang Benepisyo
Ang benepisyong paternity leave ay maaaring magamit ng
empleyadong lalaki sa unang apat (4) na panganganak ng legal na asawa na
kanyang kapisan. Para sa layuning ito, ang pakikipagpisan ay tumutukoy sa
obligasyon ng asawang babae at asawang lalaki na magsama sa iisang
bubong.
Kung ang mag-asawa ay hindi pisikal na magkasama sa bahay dahil
sa trabaho o lugar na pinatatrabahuhan, may karapatan rin ang lalaking
manggagawa sa benepisyong paternity leave.
Ang paternity leave ay sa loob ng pitong (7) calendar days, na binubuo
ng basic salary at mandatory allowances na itinakda ng Regional Wage
Board, kung mayroon man, at hanggat maari, ang kanyang sweldo ay hindi
bababa sa itinakdang minimum wage.
Ang paggamit ng paternity leave ay pagkatapos ng panganganak,
nang hindi sumasalungat sa patakaran ng maypagawa na pahintulutan ang
manggagawa na gamitin ang nasabing benepisyo bago o sa mismong araw
ng panganganak, ngunit dapat na ang kabuuang bilang ng araw hindi hihigit
sa pitong (7) araw para sa bawat nasasaklaw na panganganak.

110

C. Mga Kondisyon para sa Karapatan

Ang kasal na lalaking manggagawa ay may karapatan sa benepisyong
paternity leave kung natugunan niya ang mga sumusunod na kondisyon:
1. Siya ay manggagawa sa panahon ng pagsilang ng kanyang anak;
2. Siya ay nakapisan sa kanyang asawang babae sa panahon ng
panganganak o pagkakakunan nito;
3. Siya ay nagsumite ng kanyang aplikasyon para sa paternity leave
sa kanyang maypagawa, sa loob ng risonableng panahon mula sa
inaasahaang petsa ng panganganak ng kanyang asawa, o loob ng
panahong itinakda ng mga alintuntunin at mga regulasyon ng
kumpanya, o sa pamamagitan ng collective baragaining
agreement; at
4. Ang kanyang asawa ay nanganak o nakunan.

D. Pag-aapply para sa Paternity leave

Ang lalakeng manggagawa ay dapat magsumite ng aplikasyon para sa
paternity leave sa kanyang maypagawa sa loob ng risonableng panahon
mula sa inaasahang petsa ng panganganak ng kanyang asawa, o sa loob ng
palugit na itinakda ng mga alintuntunin at mga regulasyon ng kumpanya, o sa
pamamagitan ng collective bargaining agreement. Sa kaso ng pagkakakunan,
ang paunang aplikasyon para sa paternity leave ay hindi na kinakailangan.

E. Hindi pagsalin sa Pera (Nonconversion to Cash)

Kung sakaling hindi magamit ang paternity leave, hindi ito maaaring
palitan ng katumbas na perang halaga at hindi rin ito naiipon o cumulative.

F.

Crediting of Existing Benefits

1. Kung ang umiiral na benepisyong paternity leavesa ilalim ng
collective bargaining agreement, kontrata, o patakaran ng
kumpanya ay higit sa pitong araw na itinalaga ng RA 8187, ang
nakahihigpit na benepisyo ang ipapatupad.
111

2. Kung ang umiiral na benepisyong paternity leave ay mas mababa

kaysa sa itinakda ng RA 8187, iaangkop ng maypagawa ang
umiiral na benepisyo upang matugunan ang nalalabi.
3. Kung ang patakaran ng kumpanya, kontrata, o collective bargaining
agreement na magkakaloob para sa emergency o contingency
leave ay walang tiyak na mga probisyon para sa paternity leave,
pagkakalooban ng maypagawa ang manggagawa ng pitong (7)
araw na paternity leave.

10
Parental Leave para sa Solong Magulang
(RA 8972)
A. Saklaw
Ang parental leave ay ipinagkakaloob sa sino mang solo parent o
solong magulang o sa indibiduwal na napag-iwanan nang responsibilidad ng
pagigin magulang dahil sa mga sumusunod:
1. Panganganak bilang resulta ng panggagahasa, o terminong
ginagamit sa batas at iba pang krimen laban sa kalinisang-puri;
2. Kamatayan ng kabiyak o asawa;
3. Ang asawa ay nakapiit o gumugugol nang hindi bababa sa sa isang
(1) taon sa bilangguan dahil sa hatol na krimen;
4. Kakulangan ng kakayahan sa pisikal o kaisipan ng kabiyak o
asawa, na pinatunayan ng isang public medical practitioner;
5. Legal Separation o legal na paghihiwalay o de facto separation
mula sa asawa nang hindi bababa sa isang (1) taon: Sa kundisyon,
na ipinagkatiwala sa kanya ang kustodiya ng mga bata;
6. Deklarasyon ng kawalang-halaga o pagpapawalang-bisa ng kasal
bilang anunsiyo ng isang hukuman o ng isang simbahan: Sa
kundisyon, na ipinagkatiwala sa kanya ang kustodiya ng mga bata;

112

7. Pag abandona ng asawa o kabiyak nang hindi bababa sa isang (1)

taon;
8. Binata o dalaga na ninais na siya ang kumupkop at magpalaki sa
kaniyang anak/mga anak, sa halip na iba ang mag alaga sa kanila
o ibigay sila sa isang welfare institution na nangangalaga at
kumukopkop sa mga batang kailangan ng kalinga;
9. Sinuman na bukod tanging magkaloob ng pangmagulang na pagaalaga at suporta sa isang bata o mga bata: Sa kondisyon, na siya
ay may karampatang lisensya bilang foster parent o sinuman na
tumatayo bilang magulang o tagapag-alaga para sa isang bata sa
lugar ng natural na magulang ng bata ngunit walang legal na
paghango ng bata, mula sa Department of Social Welfare and
Development (DSWD) o binigyan ng karampatang paghirang ng
hukuman bilang legal na tagapag-alaga; at
10. Sinumang miyembro ng pamilya na umako ng responsibilidad
bilang pinuno ng pamilya dahil sa resulta ng kamatayan, pag
abandona, pagkawala, o matagal na pagkawala ng magulang na
hindi tatagal ng kahit isang (1) taon.

B. Kahulugan ng mga Termino

Ang ibig sabihin ng parental leave ay bakasyon pakinabang o leave
benefits na ibinigay sa isang solong magulang upang maisagawa niya ang
mga tungkulin at pananagutan ng isang magulang kung saan kinakailangan
ang pisikal niyang presensiya.
Child o anak tumutukoy sa isang taong nakatira at dumedepende sa
solong magulang para sa suporta. Siya ay hindi kasal, walang trabaho, at
nasa edad pababa ng labing-walong (18) taong gulang, maging siya ay
labing-walong(18) taong gulang at pataas ngunit may kakulangan ng
kakayahan sa pisikal o kaisipan.

C. Ang Benepisyo
Ang parental leave, bilang karagdagang pribilehiyo sa ilalim ng umiiral
na mga batas, ay pitong (7) araw ng paggawa bawat taon, na may buong

113

bayad, kasama ang basic salary at mandatory allowances na itinalaga ng

Regional Wage Board, kung mayroon man, sa kondisyon na ang kanyang
bayad ay hindi dapat mas mababa sa itinakda ng minimum wage.

D. Mga Kondisyon para sa Karapatan

Ang solong magulang ay may karapatan sa parental leave, sa
kondisyong:
a. Siya ay nakapaglingkod sa kumpanya sa loob ng labingdalawang (12) buwan, tuloy-tuloy man o hindi;
b. Siya ay nakapagbigay sa kumpanya sa loob ng labingdalawang (12) buwan, tuloy-tuloy man o hindi;
c. Siya ay nakapagsumite ng kanyang Solo Parent
Identification Card o pagkakakilanlan bilang solong
magulang. Ang ID na ito ay maaaring makuha mula sa
tanggapan ng DSWD mapa lungsod o munisipyo kung saan
siya ay namamalagi.

E. Hindi Pagsalin sa Pera (Nonconversion to Cash)

Sakaling hindi magamit ang parental leave, hindi ito maaaring palitan
ng katumbas na perang halaga, maliban kung sa simula ay partikular na
napagkasunduan na.

F.

Crediting of Existing Leave

Kung mayroong isang umiiral o katulad na mga benepisyo sa ilalim ng

isang patakaran ng kumpanya o collective bargaining agreement, ito ay
nangangahulugang naipapatupad na. Kung ang naturang benepisyo naman
ay mas malaki kaysa sa pitong (7) araw na ibinigay mula sa RA 8972, ang
mas malaking pakinabang ang mangingibabaw.
Sa ilalim ng isang patakaran ng kumpanya o CBA, ang emergency o
contingency leave ay hindi maaaring i-credit bilang pagsunod sa parental
leave na ibinigay sa ilalim ng RA 8972.

114

G. Pagwawakas ng Benepisyo (Termination of the Benefit)

Ang isang pagbabago sa katayuan o kalagayan ng mga magulang na
nagke-claim nang pakinabang sa ilalim ng batas, tulad nang siya ay hindi na
iniwan nang mag-isa sa kanyang responsibilidad bilang magulang, ay dapat
wakasan ang kanyang karapatan para sa benepisyo na ito.

H. Proteksyon Laban sa Diskriminasyon sa Trabaho

Walang kahit sinumang maypagawa ang maaaring makitaan nang
kaibahan sa pagtrato laban sa sinumang solong magulang na empleyado
bagkus, may paggalang sa mga tuntunin at kondisyon ng pagtatrabaho sa
kadahilanang ang manggagawa ay isang solong magulang.

11
Leave para sa mga Biktima ng Pang-Aabuso Laban sa
Kababaihan at Kanilang mga Anak
(Leave for Victims of Violence Against Women
and their Children RA 9262)
A. Kahulugan
Ang pang-aabuso laban sa kababaihan at kanilang mga anak, ayon sa
Batas Pambansa 9262 ay nangangahulugan ng pananakit ng isa o paulit-ulit
na pananakit ng isang tao laban sa kanyang asawa, dating asawa o
kasintahan, maging kanyang anak lehitimo man o hindi. Ang pananakit ay
maaaring mangyari sa loob o sa labas man ng bahay na maaaring
magresulta sa pisikal, seksuwal, psychological harm, o anumang uri ng
paghihirap, kasama na rin dito ang di pagbibigay ng sustento, pagbabanta,
pananakit, harassment, pananakot, at di pagbibigay ng kalayaang
makisalamuha o makalabas ng tahanan.

B. Saklaw
Mga babaeng empleyado na biktima ng pang-aabuso sang-ayon sa
kahulugan nito sa Batas Pambansa 9262 ay may karapatang gumamit ng
leave na ito.

115

Ang pribilehiyong ito ay ipinagkakaloob upang mabigyan ng

pagkakataong mapag-ukulan ng panahon ang isang biktima ng pang-aabuso
sa mga usaping medikal at legal.

C. Kondisyon Para sa Karapatan

Ang tanging kailangan lamang para maipagkaloob sa biktima ang
pribelihiyong ito ay sertipikasyon na mula sa Punong Barangay o Kagawad o
maging sa Korte bilang patunay na may kasong naisampa at kasalukuyan
itong nililitis.

D. Ang Benepisyo
Ang pribelihiyong ito ay karagdagan sa mga leave na nakapaloob sa
Labor Code, company leaves o CBA. Ang biktima ay may hangang sampung
(10) araw na may bayad ang sahod at allowances na sang-ayon sa itinakda
ng Regional Wage Board, kung mayroon man.
Ang sampung araw na leave ay maaaring lumagpas pa depende sa
nakapaloob sa sertipikasyon ng Barangay o ng Korte.

E. Paggamit ng Benepisyo
Ang paggamit ng bebepisyong ito ay depende sa kung kailan ito nais
gamitin ng biktima. Subalit kung hindi ito nagamit, ito ay hindi maaaring
idagdag sa mga naipon na leave o i-convert sa pera.

12
Special Leave para sa mga Kababaihan
(RA 9710)
A. Saklaw
Kahit sinong babaeng manggagawa, ano man ang edad at estadong
sibil, ay may karapatan sa special leave benefit sang-ayon sa napapaloob na
kundisyon dito.

116

B. Kahulugan ng Gynecological Disorders

Ang gynecological disorders ay tumutukoy sa sakit o karamdaman na
nangangailangan ng operasyon, na hindi lamang limitado sa dilation and
currettage, ngunit kasama ang bagay na may kinalaman sa reproductive
organs kagaya ng vagina, cervix, uterus, fallopian tubes, ovaries, breast,
adnexa, and pelvic floor na sinertipikahan ng isang competent physician.
Kasama rin ditto ang hysterectomy, ovariectomy at mastectomy.

C. Mga Kundisyon sa Pagkakaloob

1. Siya ay nakapanilbihan ng anim (6) na buwan, tuloy-tuloy man o
hindi sa nakalipas na labindalawang (12) buwan bago siya
operahan;
2. Siya ay nakapagbigay ng abiso sa kumpanyang kanyang
pinaglilingkuran ng may sapat na panahon bago siya operahan ng
naayon sa kanilang patakaran o CBA; at
3. Siya ay na-operahan dahil sa gynecological disorder na may
sertipikasyon mula sa competent physician.

D. Ang Benepisyo
Ang manggagawa ay maaaring makatanggap ng benepisyo hanggang
dalawang (2) buwan batay sa kanyang gross monthly compensation.
Ang gross monthly compensation ay tumutukoy sa buwanang sahod
kasama ang allowance na itinakda ng Regional Wage Board.

E. Paggamit
Ang special leave benefit ay maaaring maipagkaloob sa isang
manggagawa pagkatapos ng operasyon. Ngunit ito ay maari naming
maipagkaloob sa manggagawa bago o habang isinasagawa ang operasyon
base sa polisiya o pakaran ng kumpanya.

117

F.

Hindi Pagsalin sa Pera (Nonconversion to Cash)

Ang special leave benefit, kung hindi ito nagamit ng empleyado, ay

hindi maaaring idagdag sa mga naipon na leave o i-convert man sapera
maliban na lang kung nakapaloob ito sa kanilang CBA.

13
Thirteenth-month pay
(PD 851)
A. Saklaw
Lahat ng maypagawa ay kinakailangang magbayad sa lahat ng
kanilang rank-and-file employees ng thirteenth-month pay anumang estado
ng kanilang pagkaka-empleyo at anuman ang paraan ng kanilang
pagpapasahod. Kinakailangan lamang na sila ay nakapanglingkod ng hindi
bababa sa isang buwan sa isang taon upang sila ay makatanggap ng
proportionate thirteenth-month pay. Ang thirteenth-month pay ay ibinibigay sa
mga empleyado hindi lalagpas ng ika-24 ng Disyembre bawat taon.

B. Kahulugan ng Rank-and-File Employees

Ipinaliwanag sa Kodigo sa Paggawa o Labor Code ang pagkakaiba ng
rank-and-file employees sa managerial employees. Ang managerial
employee ay may pangunahing tungkulin sa pangangasiwa sa bahay-kalakal
na pinagtatrabahuhan nila, o ng isang departamento o subdibisyon nito, may
karapatang tumanggap, mag-tanggal, magpabalik o mag recall, mag lipat,
magsuspendi, mag-assign o magdisiplina ng isang empleyado o gumawa ng
rekomendasyon para sa aksyon ng management. Lahat ng empleyado na
hindi sumasakop sa ganitong katungkulan ay nabibilang sa rank-and-file
employee.
Ang nasabing pagkakaiba ay siyang magiging basehan upang
malaman kung sino ang rank-and-file employee na maaaring tumanggap ng
thirteenth-month pay.

118

C. Pinakamababang Halaga
Ang thirteenth-month payay hindi bababa sa isa sa labing dalawang
bahagi o (1/12) ng kabuuang sahod (basic salary) na ang pinagbabatayan ay
ang kinita ng isang empleyado sa isang (1) taong kasalukuyan.
Ang basic salary ng isang empleyado para sa pagtutuos ng thirteenthmonth pay ay sumasaklaw sa lahat ng ibinayad ng kanyang maypagawa sa
mga serbisyong nagawa. Hindi kasama dito ang allowances at iba pang
monetary benefits na hindi nakapaloob o parte ng kanyang regular o basic
salary, tulad ng katumbas na bayad sa mga hindi nagamit na vacation at sick
leave credits, overtime, premium, night shift differential, holiday pay, at costof-living allowance (COLA). Gayunman, itong mganabanggit na salary-related
benefits ay kasama sa pagtutuos ng thirteenth-month pay kung ito ay
nakasama o integrated sa basic salary ng isang empleyado, sa pamamagitan
ng indibiduwal o sama-samang kasunduan, company practice o polisiya.

D. Mga Hindi Kasaling Maypagawa

Ang mga sumusunod na maypagawa ay hindi saklaw ng PD 851:
1. Ang gobyerno at alin mang pulitikal sub-dibisyon, mga
korporasyong pag-aari ng pamahalaan o sa ilalim ng kotroladong
korporasyong nabuo sa ilalim ng espesyal o natatanging batas.
2. Mga maypagawa na nagbabayad na ng thirteenth-month pay sa
kanilang mga empleyado o higit pa, sa loob ng calendar year o
katumbas nito bago pa lumabas ang PD 851.
3. Mga taong naninirahan at nagbibigay serbisyong personal sa ibang
tao.
4. Mga maypagawa na binabayaran tulad ng purong komisyon,
hangganan o gawain na batayan, at mga yaong binabayaran nang
pirming halaga sa paggawa ng tiyak na trabaho, na walang
pagtatangi sa oras na nagugol sa pagganap nito (hindi kasali rito
ang mga manggagawa ng binayaran sa piece-rate basis, kung
saan ang maypagawa ay dapat magbigay ng thirteenth-month pay).

119

Tulad ng ginamit, dito, ang manggagawa na binayaran sa piece-rate

basis ay tumutukoy sa mga taong binabayaran ng may pamantayang halaga
sa bawat piraso o unit na natapos (work produced) na mahigpit kumulang na
regular na inuulit-ulit, walang pagtatangi sa oras na nagugol sa pagganap
nito.
Ang temang katumbas nito sa D.2 sa itaas na bahagi ng talata, ay
kabilang ang Christmas bonus, mid-year bonus, cash bonuses, at mga bayad
na ang halaga ay humigit kumulang sa labing dalawang bahagi o (1/12) ng
basic salary ngunit di kasali ang cash and stock dividends, cost of
livingallowance, at mga allowances naregular na tinatanggap ng
manggagawa, pati na rin ang mga nonmonetary benefits.

E. Panahon ng Pagbabayad ng Thirteenth-month pay

Ang thirteenth-month pay ay dapat ibigay sa mga empleyado nang
hindi lalagpas ng ika-24 ng Disyembre bawat taon. Gayunman, ang
maypagawa ay maaaring ibigay ang kalahati ng thirteenth-month paybago
magsimula ang regular na pagbubukas ng school year at ang kalahati naman
ay sa o bago sumapit ang Disyembre 24 ng bawat taon. Ang dalas ng
pagbabayad nitong benepisyo ay maaaring sakop ng kasunduan ng
maypagawa at ang kinikilalang collective bargaining agent ng mga
manggagawa.

F.

Thirteenth-Month
Empleyado

Pay

Para

sa

Ilang

Uri

ng

mga

1. Empleyadong binayaran batay sa gawaing por piraso ay may

karapatan sa thirteenth-month pay.
2. Empleyadong binabayaran ng isang nakapirmi o garantisadong
sahod kasama ang komisyon ay may karapatang tumanggap ng
thirteenth-month pay, batay sa kanilang mga kita sa panahon ng
calendar year (katulad sa pareho nilang mga nakapirmi o
garantisadong pasahod at komisyon).
Sa pinagsama-samang mga kaso ng Bole Takeda Chemicals, Inc. vs
Dionisio de la Serna, G.R. No. 92714 December 10 1993, at Philippine Fuji
Xerox Corporation vs. Cresenciano B. Trajano and Philippine Fuji Xerox

120

Employees Union, G.R. No. 102552, December 10,1993, pinasiyahan ng

katas-taasang hukuman na ang komisyon, habang kasama sa mga generic
term na pasahod, ay hindi bahagi ng pangunahing suweldo/sahod at
samakatuwid ay hindi dapat maisama sa pagtutuos ng thirteenth-month pay.
Kaya:
In remunerative schemes, consisting of a fixed or
guaranteed wage plus commission, the fixed or guaranteed
wage is patently the basic salary for this is what the employee
receives for a standard work period. Commissions are given for
extra efforts exerted in consummating sales or other related
transactions. They are, as such, additional pay, which this Court
has made clear do not form part of the basic salary (228
SCRA 329, 1993).
3. Mga empleyado na may Maramihang mga Maypagawa (Multiple
employers)
Ang mga empleyadong nasa gobyerno na nagtratrabaho ng
part-time sa isang pribadong sektor, kabilang ang pribadong
institusyong pang-edukasyon, pati na rin ang mga empleyado na
nagtatrabaho sa dalawa o higit pang mga pribadong firms, maging
full-time o part-time man ay may karapatan sathirteenth-month
paymula sa kani-kanilang mga pribadong maypagawa, anuman
ang kanilang kabuuang kita mula sa bawat isa sa kanilang
maypagawa.

G. Thirteenth-Month
Employee

Pay

of

Resigned

or

Separated

Ang isang empleyado na nag resigned o ang kanyang serbisyo ay

natapos na sa anumang oras bago ang pagbabayad ng thirteenth-month pay
ay may karapatan sa bahagi ng benepisyo batay sa simula kung kailan huling
naibigay ang huling thirteenth-month pay hanggang sa panahon ng kanyang
pagbibitiw o pagwawakas ng serbisyo sa kumpanya sa buong taon. Kaya,
kung ang maggagawa ay nagtrabaho mula Enero hanggang Setyembre, ang
proporsyon ng kanyang thirteenth-month pay ay dapat katumbas ng labing
dalawang bahagi o (1/12) ng kanyang basic salary sa panahon na iyon.

121

H. Di-pagsama sa Regular na Pasahod

(Non-Inclusion in Regular Wage)
Ang iniutos na thirteenth-month pay ay hindi kailangang isama bilang
bahagi ng regular na pasahod ng mga empleyado para sa mga layunin ng
pagdedetermina ng overtime at premium payments, fringe benefits, pati na rin
ang kontribusyon sa State Insurance Fund, Social Security System, National
Health Insurance Program, at mga pribadong retirement plans.

14
Bayad sa Paghiwalay sa Trabaho
(Separation Pay Artikulo 297-2983)
Sinumang manggagawa ay may karapatan sa separation pay kung
siya ay nahiwalay sa trabaho sa mga dahilan na nakasaad sa Artikulo 297 at
298 ng Labor Code of the Philippines. Ang karapatan ng manggagawa sa
separation pay ay nakabase sa dahilan ng kanyang pagkakahiwalay sa
serbisyo. Maaaring mahiwalay sa trabaho ang manggagawa kung may
makatuwirang kadahilanan (i.e, malubha o palagiang pagpapabaya ng
manggagawa sa kanyang mga tungkulin, pandaraya, o paggawa ng krimen),
at iba pang mga kahalintulad na dahilan na nakasaad sa Aritkulo 296 ng
Labor Code. Sa pangkalahatan, maaari lamang magkaroon ng bayad sa
paghihiwalay sa trabaho kung may mga awtorisadong kadahilanan.

A. Kalahating Buwang Sahod sa Bawat Taon ng Paninilbihan

Sinumang manggagawa ay may karapatan na magbayaran sa
pagkahiwalay sa trabaho katumbas ng kalahating (1/2) buwang sahod sa
bawat taon ng serbisyo. Ang panahong di-kukulangin sa anim (6) na buwan
ay dapat ituring na isang (1) buong taon, kung ang dahilan ng
pagkakahiwalay sa trabaho ay ang sumusunod na mga awtorisadong
kadahilanan:
1. Pagtitipid ng gastos upang maiwasan ang pagkalugi
(i.e., pagbabawas ng manggagawa para makaiwas sa pagkalugi).
2. Pagsasara o pagtigil ng operasyon ng establisimyento o negosyo
(ang dahilan ng pagsasara o pagtigil ay hindi dahil sa matinding
pagkalugi o financial reverses)

122

3. Kung ang manggagawa ay napag-alamang may sakit na hindi

mapagagaling sa loob ng anim (6) na buwan at ang kanyang
patuloy na pagtatrabaho ay makasasama sa kanyang kalusugan at
sa kalusugan ng kanyang mga kapwa manggagawa.
Kung ang manggagawa ay nakapagserbisyo na ng hindi bababa ng
ani (6) na buwan, siya ay may karapatan sa bayaran ng isang (1) buwang
sahod kung ang kanyang pagkakahiwalay ay sanhi ng mga kadahilanang
binaybay sa mga naunang talata.

B. Isang Buwang Sahod sa Bawat Taon ng Paninilbihan

Sinumang manggagawa ay may karapatan na bayaran sa
pagkakahiwalay sa trabaho katumbas ng isang (1) buwang sahod para sa
bawat taon ng serbisyo. Ang panahong di-kukulangin sa anim (6) na buwan
ay dapat ituring na isang (1) buong taon, kung ang dahilan ng
pagkakahiwalay sa trabaho ay ang mga sumusunod:
1. Paglalagay ng mga kagamitang makakatipid sa trabaho na hindi na
kinakailangan ang mga serbisyo ng mga manggagawa.
2. Labis na tao, o kaya ang posisyon ng manggagawa ay kalabisan o
hindi kinakailangan sa pagpapatakbo ng operasyon ng
establisimyento o negosyo.
3. Hindi na maaaring maibalik sa dating posisyon sa trabaho o
kahalintulad na posisyon sa dahilang hindi kasalanan ng
maypagawa, katulad kung nag-utos ng may kapangyarihan ay hindi
masundo dahil nagsara o natigil na ang operasyon ng
establisyimento ng maypagawa o kaya ang babalikan niyang
posison ay wala na at walang ibang kahalintulad na posisyon na
maibibigay sa kanya.

C. Abiso sa Terminasyon
Maaaring mahiwalay sa trabaho ang manggagawa sa pamamagitan ng
pagbibigay ng abiso sa manggagawa at sa Regional Office ng Department of
_________________
3

Formerly Articles 283284 renumbered pursuant to Republic Act No. 10151

(PepsiCola vs. Molon, et al., G.R. No. 175002, February 18, 2013).

123

Labor and Employment na nakasasakop sa lugar na kinatatayuan ng

negosyo at kinakailangan ang abiso ay may palugit na isang buwan bago ang
araw ng pagwawakas ng trabaho.

D. Basehan sa Pagtutuos ng Bayad sa Paghiwalay sa

Trabaho
Ang basehan sa pagtutuos ng bayad sa paghiwalay sa trabaho ay
nakabase sa huling sahod ng manggagawa.

E. Kasali ang Regular Allowance sa Pagtutuos

Sa pagtutuos ng bayad sa paghiwalay sa trabaho, kinakailangan
kasama ang allowance sa basic salary. The salary base properly in
computing the separation pay should include not just the basic salary but also
the regularallowances4 that an employee has been receiving.

15
Bayad Sa Pagreretiro
(Retirement Pay Artikulo 3015)
A. Saklaw
1. Ang sinumang manggagawa ay maaaring iretiro sa sandaling
umabot siya sa edad na anim-na-pung (60) taon hanggang animna-put limang (65) taong gulang at nakapagserbisyo na ng hindi
kukulangin sa limang (5) taon.
2. Nasasaklaw nito
sumusunod:

lahat

ng

manggagawa

maliban

sa

mga

a) Mga manggagawa ng pamahalaan;

b) Mga manggagawa na nagtatrabaho sa retail, service at
agricultural na establisyemento na palagiang hindi lalampas
sa sampung (10) manggagawa ang nagtatrabaho.
____________________
4

Planters Products, Inc. vs. NLRC, GR No. 78524, January 20, 1989.
Formerly Article 287 renumbered pursuant to Republic Act No. 10151 (Pepsi-Cola vs.
Molon, et al., G.R. No. 175002, February 18, 2013).
5

124

B. Kabuuang Halaga ng Bayad sa Pagreretiro

Ang kabuuang halaga sa bayad ng pagreretiro ay katumbas sa
kalahating buwang sahod sa bawat taon ng pagsesebisyo, ang katumbas ng
hindi bababa sa anim (6) na buwang pagseserbisyo ay dapat ituring na isang
(1) taon sa pagtutuos ng bayad sa pagreretiro.
Para sa pagtutuos ng bayad sa pagreretiro, ang mga kabilang sa
kalahating buwang sahod ay binubuo ng mga sumusunod:
1. Labinlimang (15) araw na sahod batay sa pinakahuling salary rate.
2. Katumbas na halaga ng limang (5) araw ng service incentive leave.
3. Ikalabindalawang (1/12) bahagi ng 13th Month Pay.
(1/12 x 365/12 = .083 x 30.41 = 2.52)
Samakatuwid ang Kalahating buwang sahoday katumbas ng 22.5 na
araw (Capitol Wireless, Inc. vs. Honorabale Secretary Nieves R. Confessor,
G.R. No. 117174, November 13, 1996).
Paglalarawan:
Kabuuang Bayad sa Pagreretiro = Arawang Sahod x 22.5 daysx
bilang ng taon sa pagseserbisyo
Ang ibang benepisyo ay maaaring isama sa pagtutuos ng bayad sa
pagreretiro batay sa kasunduan ng manggagawa at maypapagawa o kung ito
ay itinakda sa Collective Bargaining Agreement (CBA).

C. Benepisyo sa Pagreretiro na Itinakda ng Collective

Bargaining Agreement (CBA) o ibang angkop na Kontrata
Ang sinumang manggagawa ay maaaring iretiro sa sandaling umabot
na siya sa edad ng pagreretiro na itinakda sa CBA o angkop na kontrata. Siya
ay may karapatang makatanggap ng benepisyo na nakapaloob sa kasunduan
at dapat and benepisyo sa pagreretiro ay hindi bababa sa itinakda sa RA
7641. Kung sakaling mas mababang benepisyo na matatanggap sa ilalim ng

125

Collective Bargaining Agreement (CBA), dapat din bayaran ng maypagawa

ang anumang kakulangan.
Kung ang maypagawa at manggagawa ay nag-ambag sa retirement
plan ayon sa angkop na kasunduan, ang kabuuang kontribusyon ng
manggagawa at interes nito ay dapat ibigay sa kanya ng buo. Samantala ang
employer share kung sakaling mababa ang portion ng kanyang kuntribusyon
ay dapat nilang punuan upang maisakatuparan ang tamang halaga batay sa
pagtutuos ng retirement benefit ng manggawa sa ilalim ng RA 7641.

D. Benepisyo sa Pagreretiro ng Manggagawa

Binabayaran lamang ayon sa Natapos na Trabaho

na

Sa mga saklaw na manggagawa na binabayaran lamang ayon sa

natapos nilang trabaho at walang tiyak na buwanang sahod, ang basehan sa
pagtakda ng Labinlimang (15) araw na sahod ay ang kanilang Average Daily
Salary (ADS). Ang Average Daily Salary (ADS) ay matutuos sa pamamagitan
ng paghahati-hati (divide) ng kabuuang sahod sa loob ng labindalwang (12)
buwan simula sa araw ng pagreretiro at bilang ng araw na pinasukan sa
panahong iyon, kailangan din na ang halaga ng natapos na trabaho ay
naaayon sa tamang reglamento.

E. Benepisyo sa
Manggagawa

Pagreretiro

ng

mga

Part-time

na

Ang mga part-time na manggagawa ay may karapatan din sa bayad ng

pagreretiro sa halaga ng kalahating buwang sahod sa bawat taon na
pagseserbisyo ayon sa RA 7641 pagkatapos nila matugunan ang mga
sumusunod na kundisyon para sa optional retirement:
(a) Walang kasunduan o retirement plan at;
(b) Ang edad ng manggawa ay umabot na sa animnapung
(60) taong gulang at nakapagserbisyo na ng hindi
kukulangin sa limang (5) taon.

126

F.

Benepisyo sa Pagreretiro ng mga Underground Mine

Employees Ayon sa RA 8558

Ang edad sa pagreretiro ng mga manggagawa ng underground mine

ay binabaan. Sa layunin na ito, ang mga underground mine employees ay
tumutukoy sa mga manggagawa na nagtatrabaho bilang tagakuha ng mineral
deposits sa ilalim ng lupa o kaya, sila ay nagtatrabaho sa mga excavation o
trabaho gaya ng shaft, winzes, tunnels, drifts, crosscuts, raises, working place
kahit ito ay inabandona o kaya ginamit sa ilalim ng lupa para sa paghahanap
o pagkuha ng mga mineral deposits.
Kung walang kasunduan sa pagitan ng maypagawa at manggagawa
para sa benepisyo sa pagreretiro ng mga underground mine employees,
sinumang manggagawa ay maaaring magretiro sa sandaling umabot siya sa
edad na compulsory retirement na animnapung (60) taon o kaya sa edad ng
optional retirement na limampung (50) taon gulang at kailangan
nakapagserbisyo na ng hindi kukulangin sa limang (5) taon bilang
manggagawa sa underground mine o kaya sa underground mine ng
establisyemento.

G. Ibang Benepisyo sa Pagreretiro

Ang benepisyo sa pagreretiro sa ilalim ng R.A 7641 at R.A 8558 ay iba
sa ibinibigay sa Social Security System (SSS).
Ayon sa batas, ang manggagawa na nagretiro ay may karapatan din
sa 13 month pay para sa taong kasalukuyan at halaga ng mga natirang leave
benefits.
th

16
Benepisyo sa Employees Compensation Program
(PD 626)
A. Ang Employees Compensation Program
Ang Employees Compensation Program (ECP) ay isang programa ng
pamahalaan na dinisenyo upang magbigay ng isang compensation package
sa mga manggagawa o mga dependents ng mga manggagawa na
nagtatrabaho sa pampubliko at pribadong sektor sakaling may kaganapang
pagkakasakit na may kaugnayan sa trabaho, pinsala, kapansanan, o
kamatayan6.
127

B. Saklaw
Ang benepisyong ito ay sumasakop sa lahat ng manggagawa sa
pormal na sector.
Ang coverage sa ECP ay nagsisimula sa unang araw ng pagtatrabaho.
Ang mga manggagawa sa pribadong sektor na sapilitang kasapi ng
Social Security System (SSS), na may employer-employee relationship7.

C. Mga Benepisyo
Loss of income benefit o paggawad ng pera sa isang manggagawa
upang bumawi para sa nawala niyang kita dahil sa kanyang kawalan ng
kakayahan para magtrabaho.
Medical benefits kung saan kasama ang pagsasauli ng nagugol na
gastos sa mga gamot para sa sakit o pinsala, mga bayad sa mga
nangangalaga sa pangangailangang medikal, panganganlagang ospital,
surgical expenses, at mga gastos ng mga kasangkapan at supplies kung
saan kinakailangan. Ang mga serbisyong medikal ay limitado sa ward
services nang isang accredited hospital.
Rehibilitation services na kasama ang physical therapy, vocational
training, at mga espesyal na tulong na ibinigay sa mga manggagawa na ang
sanhi ng kanyang kapansanan ay resulta ng pagkakasakito pinsala na
nagmula sa pagtatrabaho. Ang layunin ay upang muling mabuo ang kaisipan,
bokasyonal, at potensyal na panlipunan nang mga manggagawa, at upang
mapanatili ang mga ito bilang produktibong kasapi ng lipunan.
____________________
6

Para sa karagdagang impormasyon, sumulat o tumawag sa Employees Compensation

Commission (ECC), Information and Public Assistance Division, na matatagpuan sa 355 Sen.
Gil Puyat Ave., Makati City. Telepono Blg. 899-4251 to 52 locals 227 at 228; Fax: 897-7597.
Public Assistance Center (PAC)Telepono Blg. 899-4251, email: ecc_mail@yahoo.co;
Website: www.ecc.gov.ph.
7
Article 167 (g) in relation to Art. 168, PD No. 626, as amended. (Non-registration of an
employee with the SSS is not prjedicial to his/her EC claim in the event the same has been
declared as work-connected.)

Careers allowance na kung saan ibinigay sa isang manggagawa na

naghihirap dahil sa work-connected permanent partial at permanent total
disability (PTB)8.

128

Death benefits na ibinibigay sa mga beneficiaries ng isang

manggagawa na ang kamatayan ay may kinalaman sa trabaho.
Ang death benefit ay dapat din ibigay sa mga beneficiaries kung ang
dahilan ng pagkamatay ng manggagawa ay sanhi ng kumplikasyon o natural
na pangyayari sa kanyang compensated permanent total disability.

D. Mga Uri ng mga Kapansanan

May tatlong mga uri ng loss of income benefits:
Temporary Total Disability (TTD) benepisyo na ibinibigay sa isang
manggawa na hindi makapagtrabaho hindi tatagal sa panahon na binubuo ng
sunod-sunod na sandaan at dalawampung (120) araw.
Permanent Partial Disability (PPD) benepisyo na ibinibigay sa isang
manggagawa na nagkasakit o nagtamo ng pinsala sa humahantong sa
permanenteng di-ganap na kapansanan.
Permanent Total Disability (PTD) benepisyo na ibinibigay sa isang
manggagawa na nagkasakit o nagtamo ng pinsala ng humantong sa
permanenteng ganap na kapansanan at hindi makapagtrabaho na tumagal
na ng mahigit dalawang daan at apatnapung (240) araw. Ang PTD benefit ay
maaaring makuha sa sumusunod na mga kundisyon:
1. Kumpletong pagkawala ng paningin ng parehong mga mata;
2. Pagkawala ng dalawang paa/braso sa o sa itaas ng bukungbukong
o pulso;
3. Permanente at kumpletong pagkalumpo ng dalawang paa/braso;
4. Utak pinsala na nagresulta sa may sakit na wala nang lunas sa
pagkasintusinto o pagkasira ng ulo; at
5. Mga ganitong kaso tulad ng natukoy at na-aprubahan ng SSS.

E. Pag-File ng Claims
Ang mga manggagawa ay maaaring mag claim lamang kung ito ay
konektado sa trabaho: ang pagkakasakit, pinsala o kamatayan.
____________________
8

Board Resolution No. 90-12-0090, Dec. 20, 1990 (in relation to EO No. 134, April 23, 2013)

129

Sino ang maaaring mag-file: Ang naghahabol o ang kanyang

kinatawan ay maaaring mag file ng isang naaangkop na claim sa GSIS, sa
kaso ng mgapampublikong sektor na naghahabol, o sa SSS, sa kaso ng mga
pribadong sektor na naghahabol.
Kailan maaaring mag-file: Ang claim ay dapat i-file sa loob ng tatlong
(3) taon simula:
a. Sa kaso ng pagkakasakit simula sa araw na ang
manggagawa ay nawalan na ng kakayahan upang kumita;
b. Sa kaso ng pinsala simula sa araw na ito ay na-sustain
c. Sa kaso ng kamatayan simula sa araw ng kamatayan ng
manggagawang miyembro.9
Paano mag-file: Punan ang mga form na binigay ng GSIS o SSS at
ilakip ang pagsuporta sa mga dokumento na kinakailangan para sa bawat
kawalang-tiyak ng anumang mangyayari.
Saan mag-file: Ang lahat ng EC claims ay maaaring i-file ng claimant
batay sa kanyang opsyon sa Regional Office/Branch ng System (GSIS-para
sa mga manggagawa ng gobyerno, o SSS-para sa mga manggagawa sa
pribadong sektor) malapit sa lugar na pinagtatrabahuhan o residente.
Panahon ng Apela: Ang naghahabol ay dapat mag-file sa GSISo sa
SSS, ng abiso ng apela sa loob ng tatlumpung (30) calendar days simula sa
pagkakatanggap ng desisyon.

F.

Obligasyon/Responsibilidad ng mga Maypagawa

1. Kontribusyon sa State Insurance Fund (SIF) Ang maypagawa
ay dapat mag-ambag sa ngalan ng kanyang mga manggagawa sa
SIF, kung saan ang mga bayad para sa mga benepisyo ay
kinukuha.
2. Rehistrasyon Bawat maypagawa (at pati na rin bawat
manggagawa) ay dapat na nakarehistro sa GSIS o SSS sa
pamamagitan ng pag-accomplish ng prescribed form.

____________________
9

ECC Board Resolution No. 10-10-157, Oct. 20, 2010

130

3. Mga kagamitang Pangkaligtasan Ang maypagawa ay dapat

sumunod sa batas tungkol sa kalusugan at kaligtasan at dapat
gawin ang mga kinakailangang pag-iingat upnag maiwasan ang
kapansanan o kamatayan na may kaugnayan sa trabaho.
4. Talaan ng Maypagawa
Lahat ng maypagawa ay dapat magtabi ng talaan
upangi-record ng may pagkakasunod-sunod ang
pagkakasakit, pinsala at kamatayan ng kanyang
manggagawa, na nakatala ang pangalan, petsa at lugar
at nature ng contingency at pagliban.

Ang pagsusulat sa talaan ay dapat gawin sa loob ng

limang (5) araw simula sa araw ng pangyayari ng
contingency.

Sa loob ng limang (5) araw makalipas ang pagtala sa

logbook, ang maypagawa ay dapat magbigay ulat sa
SSS sa mga contingencies lamang na may kinalaman sa
trabaho.10

5. Probisyon para sa Serbisyong Medikal Dagdagan pa sa EC

benefits. Ang umiiral na serbisyo medikal na ibinibigay ng maypagawa
ay dapat panatilihin at ipatuloy na ipatatamasa sa kanyang mga
manggagawa.11

____________________
10
11

Art. 205(a), PD No. 626, as amended.

Art. 175, PD No. 626, as amended.

131

17
Benepisyo Sa Philhealth
(RA 7875, as amended by RA 9241)
A. Ang National Health Insurance Program
Ang National Health Insurance Program (NHIP), dating kilala bilang
Medicare, ay isang health insurance program para sa mga kasapi ng SSS at
sa kanilang dependents kung saan ang walang sakit ay tumutulong sa
pananalapi sa may sakit, na maaaring mangangailangan ng pinansiyal na
tulong kapag sila ay na-ospital.

B. Saklaw
Ang programa ay sumasaklaw sa mga sumusunod:
1. Mga Nagtratrabahong Miyembro lahat ng mga nagtatrabaho sa
pamahalaan at pribadong sektor.
2. Individually Paying Members self-employed, overseas Filipino
workers (OFW), mga propesyonal sa pibadong practice
(manggagamot, abogado, dentist, etc.)
3. Hindi Nagbabayad na mga Miyembro Ang sumusunod ay may
karapatan sa lifetime coverage:

Retirees at pensioners ng GSIS at SSS (kasama ang

permanent total disability and survivorship pensioners ng
SSS) bago ang effectivity ng RA 7875 nang March 4,
1995.

Mga miyembrong naabot ang gulang ng pagreretiro at

nakabayad ng hindi bababa sa 120 na buwanang
kontribusyon. Ang mga Optional Retirees (sakop ng RA
1616, PD 1146 o PD 1184) ay hindi pa karapat-dapat sa
lifetime coverage hanggang maabot nila ang edad ng
pagreretiro (60 years old).

4. Maralitang mga Miyembro sa ilalim ng indigent component ng

NHIP.

132

C. Mga Benepisyo
Isang pinag-isang pakete benepisyo para sa lahat ng mga miyembro
ng Philhealth ay ipinatupad kung saan kasama ang mga sumusunod na mga
kategorya ng mga personal na serbisyong pangkalusugan:

1. Inpatient hospital care:

Room and board;

Serbisyo ng mga propesyonal sa pangangalaga ng

kalusugan;

Diagnostic, laboratory, at iba pang mga serbisyong medikal;

Paggamit ng surgical o kagamitang medical at mga pasilidad;

De-resetang gamot at biologicals, na sumasailalim sa mga

limitasyon na isinasaad sa Seksyon 37 ng RA 7875; at

Inpatient education packages.

2. Outpatient care:

Serbisyo ng mga propesyunal sa pangangalaga ng kalusugan;

Diagnostic, laboratory, at iba pang mga serbisyong medikal;

Personal preventive services

De-resetang gamut at biologicals, na sumasailalim sa mga

limitasyon na isinasaad sa Seksyon 37 ng RA 7875; at

Pang-emergency at serbisyo sa paglilipat.

133

The New PhilHealth Inpatient Benefit Schedule

Effective April 5, 2009

HOSPITAL CATEGORIES

Benefit Item
Room and Board*
Drugs and
Medicines**
X-ray, Lab and
Others**
Operating Room

Levels 3 & 4 Hospitals

(Tertiary)
Case Type
A
B
C
500/ day
500/ day
800/ day

D
1,100/ day

4,200

14,000

28,000

40,000

3,200

10,500

21,000

30,000

For procedures with RVU 30 & below = 1,200

For procedures with RVU 31 & 80 = 1,500
For procedures with RVU 81 to 600: RVU x PCF 20
(Minimum = 3,500)

Professional Fees
a. Daily visits
General Practitioner (Groups 1, 5 and 6)
Per Day
300
400
Maximum
1,200
2,400
perconfinement
Specialist (Groups 2, 3 and 4)
Per Day
500
600
Maximum per
2,000
3,600
confinement
b. Surgery
For RVU 500 and below
AnestheSurgeon
siologist
40% of
RVU x PCF
General Practitioner
surgeon's fee
40 = PF1
First Tier
(PF1)
Max. of
(Group 1) Max. of
3,200
1,280
With training
48% of
RVU x PCF
Second Tier
surgeon's fee
48= PF2
(Groups 5 and 6)(PF1)
Diplomate/fellow
56% of
RVU x PCF
Third Tier
surgeon's fee
56= PF3
(Groups 2,3 and 4)
(PF1)
____________________
*

Maximum of 45 days per year.

** per single period of confinement.

134

500

600

4,000

6,000

700

800

5,600

8,000

For RVU 501 and above

AnestheSurgeon
siologist
RVU x PCF
40= PF1
Max. of
3,200
RVU x PCF
48= PF2
RVU x PCF
80= PF4

40% of
surgeon'sfee
(PF1)
Max. of1,280
48% of
surgeon's fee
(PF1)
40% of
surgeon's fee
(PF4)

Level 2 Hospitals
(Secondary)
Benefit Item

Case Type
A

400/ day

400/ day

600/ day

Drugs and Medicines**

3,360

11,200

22,400

X-ray, Lab and Others**

2,240

7,350

14,700

Room and Board*

Operating Room

For procedureswith RVU 30 & below = 1,200

For procedures with RVU 31 & 80 = 1,500
For procedures with RVU 81 to 600:
RVU x PCF 20
(Minimum = 3,500)

Professional Fees
a. Daily visits
General Practitioner (Groups 1, 5 and 6)
Per Day
Maximum per confinement

300

400

500

1,200

2,400

4,000

500

600

700

2,000

3,600

5,600

Specialist (Groups 2, 3 and 4)

Per Day
Maximum per confinement
b. Surgery (for CaseTypes A,
B, and C)
General Practitioner
First Tier
(Group 1)With training
Second Tier
(Groups 5 and 6)Diplomate/ fellow
Third Tier

Surgeon

Anesthesiologist

RVU x PCF 40= PF1

Max. of 3,200

40% of surgeon's fee

(PF1)
Max. of 1,280

RVU x PCF 48= PF2

48% of surgeon's fee

(PF1)

RVU x PCF 56= PF3

56% of surgeon's fee

(PF1)

135

Level 1 Hospitals
(Primary)
Benefit Item

Case Type
A
300/ day
2,700
1,600
500

B
300/ day
9,000
5,000

Room and Board*

Drugs and Medicines**
X-ray, Lab and Others**
Operating Room
Professional Fees
a. Daily visits
General Practitioner (Groups 1, 5 and 6)
Per Day
300
400
Maximum per confinement
1,200
2,400
Specialist (Groups 2,3 and4)
Per Day
500
600
Maximum per confinement
2,000
3,600
b. Surgery (for CaseTypes
Surgeon
Anesthesiologist
A, B, and C)
General Practitioner
RVU x PCF 40= PF1
40% of surgeon's fee
First Tier(Group 1)Max. of 3,200
(PF1)Max. of 1,280
With training
48% of surgeon's fee
Second Tier
RVU x PCF 48= PF2
(PF1)
(Groups 5 and 6)Diplomate/ fellow
56% of surgeon's fee
Third Tier
RVU x PCF 56= PF3
(PF1)
(Groups 2,3 and 4)Max. of P 2,000 per
Max. fee computed as
confinement
percentage of P 2,000
Additional Update
The following are also included in your
Philhealth benefits:
In compliance to PhilHealth
Outpatient Malaria Package starting
CircularNos. 22, s. 2007 and 11, s.
01 December 2008
2008, thehospitals Statement of
Normal Spontaneous Delivery up to
Account (SA)or Billing Statement (BS)
fourthbirth starting 01 January 2009
should beattached to a claim
Voluntary Surgical
application.
ContraceptionProcedures starting
No need to attach an SA or BS
01 October 2008
toclaim applications for packages
Cataract Package starting 01 May
likematernity care package,
2009
SARS,Peritoneal Dialysis, and Avian
A (H1N1) Package starting 01 May
Flu.
2009

136

18
Benepisyo sa Social Security System
(RA 1161, as amended by RA 8282)
A.

Ang Social Security Program

Ang Social Security Program ay nagbibigay ng isang pakete ng mga

benepisyo sa pagkakataon ng kamatayan, kapansanan, pagkakasakit,
pagiging ina, at katandaan ng empleyado. Ang Social Security System (SSS)
ay nagbibigay bilang kapalit sa nawalang kita dahil sa mga nabanggit na
contingencies.
B.

C.

Saklaw

Ang pribadong manggagawa,

temporary o provisional.

Ang mga kasambahay.

maging

permanente,

Mga Benepisyo
C.1

Pagkakasakit

Ang benepisyong pagkakasakit ay ang bayad sa araw-araw na

cash allowance para sa bilang ng mga araw na ang isang miyembro ay
hindi makapagtrabaho dahil sa sakit o pinsala.
Ang isang miyembro ay kwalipikado sa benepisyo kung:
1) Siya ay hindi makapagtrabaho dahil sa sakit o pinsala na
siyang naging dahilan upang siya ay ma-confine sa ospital
o sa bahay man na hindi bababa sa apat (4) na araw;
2) Siya ay nakapagbayad ng hindi bababa sa tatlong (3)
buwang kontribusyon sa loob ng 12 buwang kaagad bago
mangyari ang semester ng pagkakasakit;
3) Nagamit na niya lahat ng kanyang company sick leaves
with pay para sa taong kasalukuyan; at

137

4) Na-abisuhan niya ang kanyang maypagawa.

Ang katumbas na halaga ng pagkakasakit ng empleyado ay:
Daily sickness allowance x bilang ng araw na ina-prubahan
C.2

Maternity (Tingnan sa Titulo #8 Maternity Leave sa pahina 26)

C.3

Disability

Ito ay cash benefit na bayad sa isang miyembro na naging

permanenteng kapansanan, ito may ay ganap o di-ganap.
Ang isang miyembro na dumaranas ng ganap o di-ganap na
permanenteng kapansanan na nakapag-kontribusyon kahit isang
beses sa SSS bago ang semester ng contingency, ay kwalipikado sa
benepisyong ito.
Ang kumpleto at permanenteng pagkawala nang anumang
parte ng katawan ng manggagawa sa ilalim ng permanenteng diganap na kapansanan:
1 hinlalaki
1 hintuturo
1 gitnang daliri
1 palasingsingan
1 kalingkingan

paningin ng 1 mata
pandinig ng 1 tainga
pandinig ng 2 tainga
1 paa
1 binti

1 hinlalaki sa paa
1 kamay
1 braso
1 tainga
2 tainga

Ang mga sumusunod ay nasa ilalim ng permanenteng ganap na

kapansanan:
1) Kumpletong pagkawala ng paningin sa 2 mata;
2) Pagkawala ng 2 paa/braso sa o itaas ng bukung-bukong o
pulso;
3) Permanente at kumpletong pagkalumpo ng 2 paa/barso;
4) Pinsala sa utak na naging resulta ng pagkasira ng ulo; at
5) Mga iba pang kaso na natukoy at inaprubahan ng SSS.

138

Ang uri ng disability benefits:

1) Ang buwanang pensiyon na ibinabayad sa may
kapansanang miyembro na nakapabayad na ng kahit 36 na
buwanang kontribusyon sa SSS; at
2) Halaga ng lump sum para sa mga miyembrong hindi
nakapagbayad ng kaukulang 36 na buwanang kontribusyon.
C.4

Pagreretiro o Retirement

Ito ay cash benefit na ibinabayad sa miyembro na hindi na kayang

magtrabaho dahil sa katandaan.
Ang isang miyembro na kwalipikado makakuha ng mga sumusunod
na benepisyo kung:
1) Siya ay 60 na ang edad at walang trabaho at nakapagbayad
ng kahit 120 ng buwang kontribusyon bago ang semestre ng
pagreretiro.
2) Siya ay 65 na ang edad, may trabaho man o wala. Kung
may trabaho, dapat ay nakapagbayad ng 120 na buwanang
kontribusyon bagoang semestre ng pagreretiro.
Ang mga uri ng retirement benefits ay:
1) Ang buwanang pensiyon; at
2) Ang halaga ng lump sum
Ang buwanang pensiyon ay panghabambuhay na cash benefit na
ibinibigay sa retirado na nakapagbayad ng kahit 120 buwanang
kontribusyon sa SSS bago ang semestre ng pagreretiro.
Ang halaga ng lump sum ay ibinibigay sa mga retirado na hindi
nakapagbayad ng kaukulang 120 buwanang kontribusyon.
C.5

Pagkamatay at Paglilibing

Ang death benefit ay perang ibinibigay sa mga benepisyaryo ng

namatay na miyembro.

139

Ang pangunahing benepisyaryo ay ang lihitimong asawa hanggang

sa siya ay magpakasal muli at ang mga anak, maging sila man ay lihitimo
o hindi lehitimo o nagawarang lehitimo o lehitimong inampon ng yumaong
miyembro. Sakali mang walang pangunahing makikinabang, ang mga
pumapangalawang benepisyaryo ay ang mga umaasa/ dumedependeng
mga magulang ng yumaong miyembro. At sa kawalan naman ng mga
pangunahin at pumapangalawang makikinabang, ang taong itinalaga ng
yumaong miyembro sa kanyang record sa SSS ang siyang magiging
benepisyaryo.
Ang mga uri ng benepisyong kamatayan ay ang mga sumusunod:
1) Ang buwanang pensiyon; at
2) Ang halaga ng lump sum
Ang buwanang pensiyon ay ipinagkakaloob lamang sa mga
pangunahing makikinabang ng yumaong miyembro, na kung saan ang
huli ay nakapagbayad ng 36 buwanang kontribusyon sa SSS bago ang
semestre nang kanyang kamatayan.
Ang halaga ng lump sum ay ipinagkakaloob sa mga pangunahing
makikinabang ng yumaong miyembro, na kung saan ang huli ay
nakapagbayad ng mas mababa sa 36 buwanang kontribusyon sa SSS
bago ang semestre nang kanyang kamatayan.

19
Benepisyo sa PAG-IBIG
(Republic Act No. 9679)
A. Ang Home Development Mutual Fund (HDMF)
Ang Home Development Mutual Fund, na kilala bilang Pag-IBIG
(Pagtutulungan Sa kinabukasan: Ikaw, Bangko, Industriya sa Gobyerno)
Fund ay isang na mutual na system nang pag-iimpok at pagtitipid para sa
mga nakaempleyo sa pribado at pamahalaan at sa mga iba pang grupo na
kumikita, na suportado sa pamamagitan ng parehas na ipinag-uutos na

140

mgakontribusyon ng kani-kanilang mga may-pagawa na ang pangunahing

investment ay pabahay.1

B. Saklaw
Ang pagiging kasapi sa Fund ay sapilitan para sa mga sumusunod:
a. Lahat ng mga empleyado, mga manggagawa, mga
propesyonal, mga opisyal at mga kumpanya na iniuutos
na sakop ng SSS at GSIS,
b. Mga miyembro ng Armed Forces of the Philippines, ng
Bureau of Fire Protection, ng Bureau of Jail Management
and Penology, at ng Philippine National Police,
c. Overseas Filipino Workers (OFW)
d. Mga Pilipinong manggagawa na itinalagang magtrabaho
sa lokal o sa ibang bansa sa ilalim ng mga banyagang
may-pagawa na naka-base sa ibang bansa.

C. Mga Benepisyo
Nag-aalok ang Fund sa mga miyembro nito ang mga sumusunod na
mga pakinabang:
1. Savings
2. Short Term Loans
3. Housing Programs

____________________
1

nd

Para sa mga katanungan, maaaring sulatan ang Member Relations Dept; 2 Floor, JELP
Bldg., 409 Addition Hills, Shaw Blvd., Mandaluyong City, o maaaring tawagan sa Hotline at
(02) 724-4344 o i-email sa publicaffairs@pagibigfund.gov.ph. Maaari ring bumisita sa
pinakamalapit na opisina.

141

Savings o Provident Savings Program ay isang mabilis, madali at

abot-kayang paraan para sa isang miyembro upang makapag-impok para sa
kanyang mga pangangailangan sa hinaharap. Ang mga kontribusyon nang
isang miyembro kasama ang tagapag- empleyo niya ay mai-credit sa
kanyangb mga naipong Total Accumulated Value (TAV). Dalawang
porsiyento (2%) sa kanyang buwanang sahod ay kaagad na madodoble at
karagdagan pa nang katulad sa may-pagawang kontribusyon. Samantala,
ang miyembrong naghuhulog nang isang (1%) porsyento nang kanyang
buwanang sahod ay magiging makatatlong ulit nang kanyang naimpok
katulad sa may-pagawang kontribusyon ngunit nananatiling 2%. Bukod sa
buong pagkakaloob nang pambansang pamahalaan, ang mga kontribusyon
nang mga miyembro ay ibabawas sa gross income bago ang pag-compute ng
income tax. Ang mga naimpok ng miyembrona kumikita nang taunang
dibidendo/tubo ay walang buwis. Ang rate nang dibidendo/tubo ay ibat iba
dahil nakadepende ito sa net income nang Fund nang taong pagtatapos.
Short-Term Loan Programs ay nilalayon upang magbigay ng tulong
sa mga miyembro nito, sa kondisyong sila ay aktibong mga miyembro at
mayroong kontribusyon na hindi bababa sa 24 buwan. May dalawang shortterm loan programs na maaaring mapakinabangan nang isang miyembro
pagdating nang kanyang pangangailangan. Ang Multi-Purpose Loan Program
ay dinisenyo para makatulong sa pinansiyal na biglaang medikal na
pangangailangan nang mga miyembro, pang-edukasyon o kabuhayan
pangangailangan, menor na pagpapabuti nang tahanan, pagbili nang
appliance at furniture, at ibang mga may kaugnayan na pangangailangan.
Samantala, ang Calamity Loan Program ay pinalawak sa mga miyembro na
apektado ng isang kamakailang matinding kalamidad, bilang napatunayan sa
pamamagitan ng isang pagpapahayag ng matinding kalamidad sa kanilang
lugar ng paninirahan.
Ang Housing Programs na ang lehitimong miyembro ay maaaring
makakuha nito saan man sa dalawa, ang End-User Financing Program o ang
Magaang Pabahay, Disenteng Buhay Program. Under the End-User
Financing Program. Ang miyembro ay maaaring makinabang ng utang para
tustusan ang mga sumusunod (Circular 247):
a. Pagbili ng fully developed na lote na hindi lumalagpas sa
isang libong (1,000) metro, na dapat ay sa loob ng isang
residential area;

142

b. Pagbili ng fully developed na lote na hindi lumalagpas sa

isang libong (1,000) metro, na dapat ay nasa loob ng
residential area;
c. Pagbili ng residential house and lot, townhouse o
condominium unit, kasama ang parking slot. Ang unit ay
maaaring:

Luma o bagong bago;

Isang ariarian na nakasangla sa Fund; o

Isang acquired asset, na kung saan nakuha sangayon sa pamamagitan ng sealed public bidding,
negotiated sale, o ang Rent-to-Own Program;

d. Konstruksyon o pagkakumpleto ng isang residential unit sa

isang lote na pag-aari ng miyembro
e. Home improvement, i.e. kahit anong pagbabago sa isang
umiiral na residential unit na inilaan sa isang homeowner na
maging permanenteng mahalagang bahagi nang ari-arian,
na magpapahusay sa tibay at halaga ng materyal nito;
f. Refinancing ng isang umiiral na mortgage sa isang
institusyong pang-katanggap-tanggap sa Fund, sa
kondisyong:

Ang utang ay hindi in default na nakapaloob sa 12

buwan bago ang petsa ang aplikasyon;

Ang nasabing utang ay may nakaraan na ito ay

binabayaran ng dalawang (2) taon sa orihinal na
umutang.

g. Kombinasyon nang mga layunin nang pautang, na hindi

limitado sa mga sumusunod:

Pagbili ng fully developed na lote na hindi lumalagpas

sa isang libong (1,000) metro at konstruksiyon ng
residential unit noon din;

Pagbili ng residential unit, maging luma man o

bagong bago, na may home improvement;

143

Refinancing nang isang umiiral na utang na umiiral na

utang na may home improvement;

Refinancing nang isang umiiral na utang na na may

tiyak na utang sa lote, na may konstruksiyon sa
residential unit noon din.

Sa ilalim ng Magaang Pabahay, Disenteng Buhay Program, ang

kwalipikadong miyembro ay maaaring bumili ng aquired asset ng Fund
maging ito ay cash o sa pamamagitan ng housing loan sa pinakaresonableng
presyo. Ang mamimili na bumili ng acquired asset sa pamamagitan ng cash
ay may karapatan sa 20% na diskwento sa presyo nang sales price, habang
ang mamimili na bumili sa pamamagitan ng housing loan ay may karapatan
sa 15% diskwento sa presyo nang sales price.
Para maging karapat-dapat sa Pag-IBIG housing loan, ang miyembro
ay dapat sumunod sa mga kailangan:
a. Dapat ay miyembro sa ilalim ng Pag-IBIG nang humigit
kumulang na 24 months, bilang ebidensiya ang remittance
na humigit kumulang nang 24 buwanang kontribusyon sa
panahon ng loan application.
b. Hindi hihigit sa edad na 65 sa petsa ng loan application at
dapat ay insurable, sa kondisyong pa na siya ay hindi hihigit
sa edad na 70 pagdating ng pagtatapos nang loan;
c. May legal na kapasidad na kumuha at magdala nang real
property;
d. Pumasa sa kasiya-siyang background/credit at employment/
business checks na isinagawa nang developer at nang PagIBIG Fund;
e. Walang hindi pa nababayaran na Pag-IBIG housing loan,
maging siya ay ang principal borrower o co-borrower;
f. Hindi kumuha nang Pag-IBIG housing loan na naremata;
nakansela; binili muli dahil sa palyang pagbayad, o sakop sa
dacion en pago, na na kung saan ay dapat kabilang ang
mga kaso kung saan ang borrower ay hindi na interesado
para ituloy ang utang at i-surrender ang ari-arian;
144

g. Maaaring magkaroon ng isang natitirang Pag-IBIG multipurpose loan ngunit updated sa pagbayad sa panahon nang
loan application.
h. May have an outstanding Pag-IBIG multi-purpose loan but
which is updated in payments at the time of loan
application. Ang isang miyembro na may multi-purpose loan
na atrasado ay kailangang magbayad ng kanyang atraso sa
over the counter upang i-update ang kanyang account.

D. Buwanang Kontribusyon
Ang buwanang kontribusyon para sa mga miyembro ay nakasaad sa
ibaba:

Buwanang
Kabayaran

Share ng
Manggagawa

Porsyentong Buwanang Kabayaran

SharengMaypagawa

P1,500 and below

1%

2%

Over P1,500

2%

2%

Ang maximum monthly compensation na ginamit sa pagkalkula ng

kontribusyon nang manggagawa ay kasalukuyang nakatakda sa P5,000. Ibig
sabihin na ang maximum monthly contribution at katulad nang maypagawa
buwan buwan ay parehas na P100.

Direktoryo ng DOLE-Regional Offices

National Capital Region (NCR)
DOLE-NCR Bldg.,
967 Maligaya St., Malate, 1004 Manila
Telephones: 310-4017 & 303-0364 /
303-5921 & 400-6011
Fax: (632) 310-4016
dolencr_planning@yahoo.com
See next page for the
Directory of DOLE-NCR Field Offices
Region 1
ARNEL Bldg., Mabini St.,
Catbangen, San Fernando City,
2500 La Union
Tel. # 700-3879, Telefax: (072) 700-4371
dolero1@yahoo.com

Cordillera Administrative Region (CAR)

Cabinet Hills,
2600 Baguio City
Tel. # (074) 424-0824
(074) 442-2447
dolecar88@yahoo.com
car@pldtdsl.net

Region 2
Turingan Bldg., Caritan Centro,
Tuguegarao City, 3500 Cagayan
Telephones: (078) 844-0133 /
844-1540
Imsd_services@@yahoo.com

145

Region 3
Diosdado Mcacapagal Regional Govt, Center,
Brgy. Maimpis, City of San Fernando
2000 Pampanga
Tel. # (045) 455-1619, Telefax: (045) 455-1617
dolero3@mail.imet.net.ph
Region 4-B MIMAROPA
rd
3 Flr., Filcon Bldg.,
Roxas Drive. Lumangbayanl, Calapan City
Oriental Mindoro
Tel. # (043) 288-4322;288-1667
doleregion4b@yahoo.com
Region 6
G/F Swan Rose Bldg., Commission Civil St.,
Jaro, Iloilo City 5000
Luna St., La Paz, 5000 Iloilo City
Tel. # (033) 320-8024, Telefax: (033) 320-8026
doleregion6@yahoo.com
Region 8
DOLE Compound. Trece Martirez St.,
Tacloban City 6500
Tel. # (053) 321-3308
Telefax: (053) 325-6293
dolero8_tssd@yahoo.com
Region 10
nd
2 Flr., Gonzalo Go Bldg., Corrales Avenue,
Cagayan de Oro City 9000
Tel. # (088) 857-1931
Telefax: (088) 857-2218
dole10@websprinter.net
Region 12
102 Acepal Bldg., Mabini Extension,
Koronadal City,
9506 South Cotabato
Telephones: (083) 520-0125 & 228-4920
Telefax: (083) 228-2190
dolero12.ro@gmail.com

Region 4-A CALABARZON

3/F & 4/F, Andenson Bldg. II,
Barangay Parian, Calamba City,
4027 Laguna
Tel. # (049) 545-7357, Telefax: (049) 545-7360
Dolero4@dole.gov.ph
Region 5
Doa Aurora St., Old Albay,
4500 Legaspi City
Tel. # (052) 480-5831
Telefax: (052) 480-3058
ro5dole@yahoo.com
Region 7
rd
th
3 & 4 Flr., DOLE-RO7 Bldg.
Gen. Maxilom Ave. corner
Gorordo Ave., Cebu City
Telephones: (032) 266-9722 &266-0500
dole_centralvisayas@yahoo.com
Region 9
rd
3 Flr., QNS Bldg., Veterans. Ave.
Tumaga, Zamboanga City 7000
Tel. # (062) 993-1754
Telefax: (062) 991-2672 & 991-2673
dole9record@yahoo.com
Region 11
th
4 Flr., Davao Ching Printers Bldg. cor.
Dacudao Ave. & Lakandula St., Agdao
8000 Davao City
Tel. # (082) 302-6415, Telefax: (082) 227-4289
dole11davao@yahoo.com
Region 13
CARAGA Regional Office
Nimfa Tiu Bldg., JP Rosales Ave.
8600 Butuan City
Tel. # (085) 342-9606
Telefax: (085) 342-9503
Dolecaraga13@gmail.com

Direktoryo ng DOLE-NCR Field Offices

CAMANAVA Field Office (CFO)
5thFlr., Araneta Square Center,
Monumento Circle
1400 Caloocan City
Telefax: (02) 367-3188 & 362-3187
323-7466
Jurisdiction: Cities of Caloocan,
Malabon, Navotas, and Valenzuela

MUNTAPARLAS Field Office (MFO)

3rdFlr., Susana Arcade
Alabang-Zapote Road, Almanza I
1750 Las Pias City
Telephones: 800-1538; 403-4615
Jurisdiction: Cities of Muntinlupa,
Taguig, Paraaque, and Las Pias

146

Manila Field Office (MFO)

Suites A&B, 4th Flr., Legaspi Towers
P. Ocampo St.
Roxas Boulevard
1004 Manila
Telephones: 302-9269 to 70

PAMAMARISAN Field Office (PFO)

4 Flr., Rudgen Bldg., Brgy. San Antonio
Capitolyo, Shaw Blvd.,
1600 Pasig City
Telephone: 477-3630; 661-5042
Jurisdiction: Pateros and the cities
of Mandaluyong, Marikina, Pasig,
and San Juan

Makati-Pasay Field Office (MPFO)

2nd Flr., Employees Compensation
Commission (ECC) Bldg.,
355 Sen. Gil Puyat Avenue Extension
1200 Makati City
Telephones: 328-8815 & 338-5865;
336-5062; 310-8815

Quezon City Field Office (QCFO)

4th Flr., Arcadia Bldg.
Quezon Avenue
1100 Quezon City
Telephones: 497-3002
376-5983 & 414-4471

th

Para sa mga katanungan, maaari kayong tumawag sa DOLE Hotline:

527-8000 o sa DOLE Regional Office na nakakasakop sa lugar na
pinagtatrabahuhan ng empleyado

Ang BWC
Ang BWC ay responsable para sa pagbabalangkas at pagbuo ng mga
pamantayan ng manggagawa na nauukol sa mga oras ng trabaho, kaligtasan
sa lugar nang pinagtratrabahuan at kalusugan, at iba pang mga kondisyon sa
e-empleo.
Nuong Mayo 1982, ang Bureau of Labor Standards, na kung saan ay
nalikha nuong Hunyo 1957 sa ilalim ng Reorganization Plan bilang 20-A, ay
pinangalanan na Bureau of Working Conditions. Ang BWC ay gumaganap sa
lahat ng mga tungkulin namay kaugnayan sa pagbabalangkas ng mga
patakaran at pagpapatupad ng mga pamantayan ng manggagawa na nuon
ay ginagawa ng Wage Administrative Service at nang Industrial Safety
Division of the Bureau of Labor.

Vision
Ang Bureau of Working Conditions ay nakinikinita sa hinaharap ang
mga maypagawa at manggagawa na nagabayan ng maayos at nakatuon sa
147

isang ligtas, nakapagpapalusog, at produktibong kapaligiran sa trabaho, sa

mga napapanahong kalakaran sa industriya at mga pagpapaunlad, at
matuwid na tinatangkilik ang mga natamo nang magkasanib na
pagsusumikap.

Misyon

Upang bumalangkas ng mga patakaran at batas na simulan

ang mga pamantayan ng paggawa, batay sa may-katuturang
impormasyon na napili mula sa pagsubaybay, konsultasyon,
networking, at researches.
Upang ilagay sa pamantayan ang paggamit ng mga
instrumento at pagpapatupad sa damitan ang tungkulin ng
inspectorate system na may malakas na kapangyarihan
tagapagpatupad upang matiyak ang pagsunod sa mga batas
at regulasyon.
Upang bumuo at sang-ayunan ang kakayahan ng mga
enterprises na mamahalang mag-isa ng kaligtasan at
kalusugan sa lugar ng trabaho, kaya, napagtitibay ang
prinsipyo ng ibinahaging responsibilidad sa pagitan ng mga
manggagawa at mga maypawa.
Upang mapahusay ang kakayahan ng mga maliliit na
enterprise sa pagpapatupad ng mga praktikal at mahusay na
paraan ng pagpapabuti ng kundisyon sa lugar nang trabaho
at pagiging produktibo.
Upang ipaalam at payuhan ang publiko sa labor standards o
pamantayan sa paggawa, kabilang ang occupational safety
and health, at sa makabagong kasanayan sa trabaho o pagaayos.

148

5.
Liham-Pangnegosyo
Liham Kahilingan
(Letter of Request)
Republika ng Pilipinas
Kagawaran ng Pagsasaka
Kawanihan ng Pangisdaan at Yamang Tubig
860 Quezon Avenue, Lungsod Quezon, Metro Manila 1103
Tel.No.
372-50-57
372-5042
FaxNo.
372-50-48
372-50-61

4 Mayo 2004
Kgg. ELISEA G. GOZUN
Kalihim Kagawaran ng Kapaligiran at Likas na Yaman
Visayas Avenue, Diliman
Lungsod Quezon
Mahal na Kalihim:
Ipagdiriwang po natin ang FARMERS and FISHERFOLKS MONTH
ngayong Mayo 2004. Bahagi ng pagdiriwang ay para sa Kawanihan ng
Pangisdaan at Yamang Tubig (BFAR), Pangasiwaan sa Pagpapaunlad ng
Pangisdaan sa Pilipinas (PFDA) at Proyekto sa Pangangasiwa ng Yamang
Isda (FRMP) na maging punong-abala ng Fisheries Day Program sa 19
Mayo 2004.
Ang aming tanggapan ay naghahanda ng ilang gawaing lalahukan ng
mahahalagang tauhan sa larangan ng industriya ng agri-aquaang mga
magsasaka at mangingisda. Tampok sa mga gawain bukod sa iba pa ay ang
demonstrasyon sa pagluluto ng isda, paligsahan sa paglulutong tilapia
fillet,paghuling tilapia sa tangke, karera ng hito, at paligsahan sa karera ng

149

alimango (mudcrab). Magsasagawa rin ng mga Lektyur/Seminar/Fisheries

Clinique sa aquaculture, pagdaragdag ng halaga pagkaani, at mga teknik sa
pangingisda.
Kaugnay nito, hinihiling naming magamit ang isang bahagi ng lugar sa Ninoy
Aquino Parks and Wildlife, gayon din ang Gazebo Reception Hall para sa
mga binanggit sa itaas na gawain sa North Avenue, Lungsod Quezon sa 19
Mayo 19, 2004, 5:30 nu6:00 nh.
Malaki pong karangalan sa aming pagdiriwang ang inyong pagdalo bilang isa
sa aming mga panauhing pandangal.
Mataimtim kaming umaasa na ang aming kahilingan ay bibigyan ninyo ng
paborableng aksiyon.
Maraming salamat sa pabor na ito at sa mga nauna pa.
Matapat na sumasainyo

(Lgd)
MALCOLM I. SARMIENTO JR.
Direktor

150

Liham Pag-uulat
(Progress Report)

Republika ng Pilipinas
Kagawaran ng Kalusugan
TANGGAPAN NG KALIHIM

26 Pebrero 2005

Gng. VICTORIA P. GARCHITORENA

Puno
Pampanguluhang Lupon sa Pamamahala
Malacaan, Maynila

Mahal na Gng. Garchitorena:

Para sa inyong kaalaman, pagsusuri at pagsasaalang-alang,
ikinagagalak naming isinusumite ang Ulat ng mgaNagawa para sa Unang 30
Araw ng Kagawaran ng Kalusugan.

Matapat na sumasainyo,

(Lgd.)
MANUEL M. DAYRIT, MD, MSc.
Kalihim ng Kalusugan

151

Kalakip
(Enclosure)
MGA NAGAWA SA UNANG 30 ARAW
KAGAWARAN NG KALUSUGAN
MGA LARANGAN NG
PAGBABAGO SA SEKTOR
NGKALUSUGAN
I.

KALUSUGANG
PAMBAYAN

MGA NAGAWA

Bumalangkas ng mga Tuntunin at

Regulasyon
Nagpapatupad sa Batas sa Pagkain.
Aktibong pakikilahok at pagtangkilik sa

pagbabakuna ng25,000 aso upang

makontrol ang rabies sapakikipagtulungan
sa Kagawaran ng Pagsasaka,
Kagawaranng Interyor at Pamahalaang
Lokal at iba pang sangay ngpamahalaang
lokal.
Pagtatayo ng unang 100 Sentro sa

Pangangalaga sa mga nagdadalantao na

pinamamahalaan ng mga komadrona.
II.

PAMPAMAHALAANG
OSPITAL

III. SISTEMA SA
KALUSUGANG
PAMBAYAN

Pagsasagawa ng open-heart surgery sa

Panrehiyong Ospitalsa Pagsasanay at

Pagtuturo sa Bicol.
Pagkilala at pagtatakda bilang huwaran sa

walong (8)bagong malulusog na lungsod:

ang Lipa, Olongapo,Tagaytay, Angeles,
Las Pias, Puerto Princesa, Paraaque,
atTangub.
Estratehikong Pagpaplano para sa

PasaportengPangkalusugan sa
pangunang lugar ng Pasay.

152

IV. MGA REGULASYON

Ipinagbili ang mga 60% ng kabuuang

dami ng unangkargamento ng Parallel

Import Drugs na nagkakahalaga ngPhp
1.5 M at may halaga sa pamilihan ng P5
M sa pitong (7)ospital ng DOH: Jose
Reyes Memorial Medical
Center,Philippine Childrens Medical
Center, Rizal Medical Center,Western
Visayas Medical Center, Davao Regional
Hospital at Davao Medical Center.
Ikalawang pag-aangkat na nagkakahalaga

ng Php 20 M (Php80 M halaga sa

pamilihan) mula sa India na ipamamahagi
sailang ospital ng DOH sa buong bansa
V.

PAGBIBIGAY NG
PONDONG
PANGKALUSUGAN

Ang Pambansang Programa sa Segurong

Pangkalusugan aynagpalabas ng humigitkumulang sa 56,000 PHIC card(katumbas

ng 280,000 indibiduwal). Sa ganitong
dami,maaabot ng PHIC ang 40% ng
nagawa noong nakaraangtaon sa loob ng
unang kuwarter ng 2001.
Akreditasyon ng unang 100 komadrona

ng PHIC, na maaarinilang masingil ang

kanilang ipinaglingkod.
VI. PLANO PARA SA
RATIONALIZATION AT
PAGBABAWAS

Ganap na Pagpapatupad sa unang

bahagi
Panahon ng pagpaplano para sa

ikalawang bahagi
VII. IBA PA

Paglalagay ng mga doktor sa 39 na lugar

sa bansa na walangdoktor at bilang

bahagi ng Programang mga Doktor sa
Baryo(Doctors to the Barrios Program)

153

Liham Pagkambas
(Canvass Letter)

Republika ng Pilipinas
Tanggapan ng Pangulo
KOMISYON SA WIKANG FILIPINO

16 Nobyembre 2006
ALTA BRONZE WORKS METAL ENGRAVER, INC.
3 Anonas Road, Potrero
Lungsod Malabon

Ginoo/Binibini:
Mangyaring pakibigay po ang pinakamababang halaga para sa mga
bagay na nakatala sa ibaba at ipadala sa Komisyon sa Wikang Filipino, 2/F
Gusaling Watson, 1610 J.P. Laurel Street, 1005 San Miguel, Maynila.
Ito ay kahilingan lamang para sa presyo at hindi para sa paanyaya ng
pagtawad.

Lubos na sumasainyo,

(Lgd.)
ENGRACIA F. FLORES
Kawaksing Pampangasiwaan II

154

Para lang sa Pagsipi o Pagbanggit

Dami Yunit
2

Deskripsiyon ng mga Bagay

piraso plake
Espesipikasyon
8x11x10 mm clear glass
with base blue
para sa:
1. Collantes Foundation
2. Jose Corazon De Jesus Family
Pagtatagpo ng mga Makata
Sta. Maria, Bulacan
Nobyembre 22, 2006

Pangalan at Lagda
_____________________________
_____________________________

155

Presyo ng Yunit

Kabuuan

KABANATA 3
Flyers / Leaflets,
Promo Materials

156

Introduksiyon

Kalimitang ipinamumudmod ang mga flyers/leaflets at promo materials

upang makahikayat sa mga tagatangkilik ng isang produkto o serbisyo.
Bukod pa rito, nagbibigay impormasyon din ang mga materyales na ito para
sa mga mamimili o kung sinomang makababasa ng mga ito. Kapansinpansin din ang pagiging tiyak at direkta ng mga impormasyong nakasulat sa
mga ito. Hindi maligoy ang pagkakasulat at impormatibo sa mga mambabasa.
Ilan sa mga kadalasang nilalaman ng mga flyers/leaflets at promo materials
ay mga katanungan at kasagutan hinggil sa produkto o ang mga batayang
impormasyong may kinalaman dito.
Karaniwan ding nagtataglay ng mga larawan ang mga ito upang higit
na makita ang biswal na katangian ng isang produkto, makulay rin ang mga
ito na posibleng makatulong na makahikayat sa mga potensyal na gagamit o
susubok sa isang bagay na iniaalok o ipinaabot sa mas nakararami. Posible
ring makita ang ilang mga detalyeng may kinalaman sa pagkontak sa mga
taong nasa likod ng pagbuo ng mga nasabing materyales gayundin ang
kanilang logo. May mga pagkakataon ding pumapasok ang paglalaro sa mga
salita at iba pang pakulo sa paglikha ng mga flyers at promo materials upang
higit na tumatak sa mga mamimili ang pangalan o kayay iba pang
impormasyon hinggil sa isang produkto o serbiyo. Makikita ito halimbawa sa
kanilang mga tag line.

157

6.
Flyers/Leaflets:
Tungkol sa mga Modern Methods ng Family Planning

158

159

6.
Flyers: / Leaflets:
Kalusugan ng Bata

160

161

6.
Flyers / Leaflets:
Tamang Kaalaman sa Pag-aalaga ng Hayop

162

163

6.
Flyers / Leaflets:
Pag-aalaga ng Baboy sa Natural na Pamamaraan

164

Pundasyon sa Natural na Pag-aalaga

Tatlong K ng Organic Farming:
1. Kalusugan
2. Kalikasan
3. Kabuhayan

Mga Bagay na Dapat Unang Isaalang-alang

1. Magkakaroon ng forage area para sa pagkain ng baboy.
2. Merong concoction (5 klase) sa bawat pakain ng baboy.
3. Sundin ang mga paraan ng paggawa na itinuro sa seminar upang
hindi magkaroon ng problema.

Tirahan ng Baboy

(1metro ang lalim)

1. Ang bubong na yari sa pawid, kugon o sulirap ay nakakawang o
mayrong daanan ng hangin para sa magandang bentilasyon.
2. Merong 1 metrong hukay na lalagyan ng ipa o kusot upang
magsilbing beddings o umbangan. Ito ay dapat 60% moisture o
mahalumigmig sa pamamagitan ng pag-spray o pagdilig ng imo.

165

3. Merong lalagyan ng tubig o painuman at malapit sa pinagkukunan

ng tubig.
4. Ang dingding ay yari sa kahoy-gubat, slab ng niyog o kawayan o
iba pang in-digenous materials.

Beddings ng Baboy

1. pinaghalong ipa, mabuhaghag na lupa, imo at kaunting asin.

2. 2 kutsara sa imo sa 1 litrong tubig. Ang isang timba ay pwedeng
lagyan ng kalahating lata (lata ng sardinas) ng imo at ididilig sa
beddings. Limitan ang pagdidilig (pero huwag basain ang baboy)
upang magkaroon ng 60% moisture.

5 Concoctions
Imo-Indigenous Microorganisms
(Good Bacteria)
1. Paamagin ang kanin sa loob ng 3-5 araw sa isang malinis na
lalagyan at takipan ng mga papel na lalagyan at takipan ng mga
papel na walang tinta. Puting amag ang kailangan. (Isang kilong
kanin na pinaamag ay katumbas ng 1kilong molasses.)
2. Pag nagkaroon ng puting amag ang kanin ilagay ang mosses at
paghaluin sa lalagyan.
3. Takipan ng malinis na papel na walang tinta. Manila paper ay
pwede o kaya puting katsa. Talian ng goma.
4. Iimbak sa loob ng 7 araw. Salain ito pagkatapos at ilagay sa mga
lalagyan
. Ang pinagsalaan ay pwedeng lagyan ng tubig at itindig sa beddings
upang hindi masayang. 2 kutsara = 1 litrong tubig.

166

FPJ-Fermented Plant Juice (Iron, Minerals, Potassium)

1. Gayatin ng manipis ang mga hinog na prutas tulad ng saging at
ilagay sa lalagyan.
2. Ilagay ang molasses. Kung 1 kilo ang prutas, 1 kilo din ang
molasses na ilalagay.
3. Siguraduhing nakalubog ang ginayat na prutas sa molasses.
Takipan ng malinis na papel.
4. Buruhin sa loob ng 7 araw.
5. Salain ito at ilagay sa mga lalagyan.
6. Ang mga pinagsalaan ay ihalo sa pagkain upang hindi masayang.
FPJ-Fermented Plant Juice (Iron, Minerals, Potassium)
1. Gayatin ang talbos ng kamote o kangkong. Ang 1 kilong talbos ay
pwedeng samahan ng 1 kilong ginayat na saha ng saging o halyas.
Mainam ilagay ito sa fish net bago ilagay sa lalagyan at ipatong ang
malinis na bato sa ibabaw.
2. Ilagay ang 1 kilong molasses. Imbakin sa loob ng 7 araw.
3. Salain ito at ilagay sa mga lalagyan. Ang pinagsalaan ay isama sa
pagkain upang hindi masayang.
FAA-Fish Amino Acid (Protein)
1. Sariwang isda, o sariwang hasang o kuhol na ginayat at ilagay sa
isang lalagyan.
2. Ilagay ang molasses 1 kilo. Kailangang nakalubog ito molasses
upang hindi magkaroon ng amag.
3. Iimbak sa loon ng 20 days at salain pagkatapos. Ilagay sa mga
lalagyan ang katas. Huwag nang ihalo ang mga pinag-salaan sa
pagkain.

167

OHN-Oriental Herb Nutrient (Antibiotic)

1. Ang 5 kilo na luya o bawang tagalog na tinadtad ay ilagay sa
lalagyan.
2. Ilagay ang 2 grande ng beer dito at hayaang nakababad ang luya
sa beer sa loob ng 12 oras.
3. Saka ilagay ang molasses 1 kilo.
4. Iimbak ito sa loob ng 7 araw.
5. Salain pagkatapos. Ang pinagsalaan ay pwedeng gamitin
hanggang 4 na beses. Ulitin lang ang mga naunang steps.
6. Ilagay sa mga lalagyan. 2 kutsara sa 1 litrong tubig kung gagamitin
sa painuman.
Starter

Alugbati

40 kgs na d1 (Kono)

Uray o kolitis

300 ml FPJ

Talinum

400 ml OHN

Flamengia

1000 ml FAA

Trichantera

7 kilo na gukay

Renzoni

Talbos ng kamote

Talbos ng

Talbos ng kangkong

balinghoy

Grower
40 kgs d1 (Kono)
300 ml FPJ
300 ml FPJ
600 ml OHN
800 ml FAA
10 kilos Gulay
Gulay na mayaman vitade

168

6.
Flyers/Leaflets:
Paano Mag-a-apply para sa Supply/Paglilipat o Transfer
at Terminasyon ng Account

169

170

7.
Promo Materials

171

7.

172

KABANATA 4.
Deskripsiyon ng
Produkto at
Dokumentasyon sa
Paggawa ng isang
Bagay o Produkto

173

Introduksiyon
Sadyang mahalaga ang wasto at sapat na pagpapakilala at
pagbibigay-katangian sa isang produkto o serbisyo bago ito tangkilin ng isang
mamimili. Kaugnay nito, kalimitang matatagpuan ang ganitong paglalarawan
sa pabalat, sa website ng gumawa nito o kayay sa iba pang babasahin
tungkol dito. Tiyak, wasto at makatotohanan ang inaasahang deskripsyon sa
isang produkto. Marapat ding madali itong maunawaan ng mga ibig
tumangkilik dito sapagkat ito ang maaaring magtakda kung ito ba ay
tatangkilikin o hindi. Nakatutulong din ito upang mailahad kung ano ang
katangi-tangi o kaya namay limitasyon ng isang bagay gayundin kung
paaano ito gagamitin nang tama.
Hindi rin maitatanggi ang kagustuhan ng isang indibiduwal sa patuloy
na pagkatuto kung kayat lagi tayong handa sa pagkakaroon ng mga bagong
kaalaman. Mas madaling matutunan ang ibat ibang bagay kung may akses
sa mga materyales na nagtuturo kung paano gawin ang isang bagay o
produkto. Kalimitang may sinusunod na proseso o mga hakbang sa paggawa
ng isang bagay. Nakalagay rin ang mga ispesipikong gamit na kinakailangan
upang mabuo at magawa ang isang bagay bago ang mga hakbang sa
paggawa. Maaari ring maglagay ng mga larawan ng ginagawa sa bawat
hakbang para sa mga mambabasa upang makita ang dapat na kalabasan
sakaling gagawin nila ito. Marapat lamang na sundin ang mga ito upang hindi
magkamali at maging angkop ang kinakalabasan ng isang gawain. Malaking
tulong ang dokumentasyon ng mga ito upang higit na madali para sa mga tao
ang sumusunod sa mga hakbang na nakasaad dito.

174

8.
Deskripsyon ng Produkto:
Isang Espesyal na Durian
Noong Disyembre 7, 2015, nakarating kami sa puno ng isang
pambihirang durian sa 36 ektaryang farm ng pamilyang Dimaporo sa
Matunga, Lano del Norte. May ilang hindi pangkaraniwang katangian ang
punong ito.
Upang marating namin ang farm nagbiyahe kami ng dalawang oras.
May magagandang kongkretong kalsada na dinaanan namin pero mayroon
din mga lubak-lubak na hindi pa nakaranas ng pagkokongkreto. Pero hindi
namin pinansin ang hirap na dinanas namin sa daan. Ayon kay Raul
Maghilom, isang agrikultor na nagsisilbi sa pamilyang Dimaporo, binansagan
nilang Durian Dimaporo Special (DDS) ang naturing na puno. Nag-iisang
puno ito na kasama ng iba pang 300 na puno ng ibat ibang barayti.
Bakit nila tinawag na Durian Dimaporo Special? Sapagkat bukod-tangi
ang lasa ng prutas nito. Ito raw ang may pinakamasarap na lasa kung
ihambing sa ibat ibang barayti kagaya ng Puyat, Chanee, Arancillo,
Monthong o Golden Pillow mula sa Thailand. May matingkad na kulay dilaw
ang laman.
Naiiba sa ibang aspekto ang bunga ng DDS.
Bilog na hugis ang bunga na tumitimbang ng 5 hanggang 7 kilo ang
isa. Mayroon pang napakahalaganng katangian ang DDS. Ito ay napansin
namin na matibay sa sakit. Ang nag-iisang puno ay pawang walang sakit
samantalang ang karamihan sa mga unang barayti ay inaatake ng sakit na
die-back. Ang mga sanga sa dulo ay namamatay.
Isang mungkahi Agad naming iminungkahi sa agrikultor na dapat
agad maparami ang nag-iisang puno ng DDS bago ito tamaan ng sakun
kagaya ng kidlat o di kaya tumbain ng isang malakas na bagyo. Sa ganitong
paraan, mapanatili ang DDS para sa kapakanan hindi lamang ng pamilyang
Dimaporo kundi sa lahat na mahilig kumain ng durian.
Kung kami ang masusunod, lilinisin namin ang kapaligiran ng puno.
Kung maari, tayuan ng bakod upang hindi mapinsala ng mga alpas na hayop.
Isusunod namin ang sapat na pag-aabono. Lalagyan namin ng hindi
175

kukulangin sa 8 sakong organikong pataba sa nalalaliman ng mga sanga.

Dagdagan pa namin ng kemikal na pataba na may micronutrients.
Sisiguraduhin din naming lalagyan ng drainage canal upang hindi
mababad sa tubig ang puno. At sa panahon ng tagtuyot, dapat madiligan ng
sapat na tubig.
Magdugtong agad Iminungkahi namin ang pagpadami ng DDS sa
pamamagitan ng grafting o pagdugtong. Sa aming palagay, madaling
makapagdugtong ng 500 semilyo sa unang taon. Maaaring kumuha ng scion
o sangang pandugtong sa mga mabababang sanga ng puno. Marami ang
malulusog na sanga ng DDS sa mga mababang sanga nito.
Magtayo ng scion grove Iminungkahi rin namin na magtanim ng hindi
bababa sa 100 kapuno bilang scion grove o mga punong pagkukunan ng
sangang pandugtong. Ang mga ito ay mapagpipitasan din ng mga bunga.
Ang ibang grafted na pananim ay maaaring itanim sa mas malawak
pang farm ng mga Dimaporo. Ang iba ay maaaring ipagbili sa mga gustong
magtanim ng pambihirang barayti. Dapat hindi ipagkakait sa ibang mahilig sa
durian ang magandang barayti. Sa ganitong paraan, maparami at
mapalaganap ang espesyal na barayti.
Maaaring pang-akit sa mga turista ang Dimaporo durian. Sa panahon
ng pangkahinog ng mga bunga, maaaring mag-imbita ng mga mahilig sa
durian mula sa Maynila at iba pang lugar upang matikman nila ang
pambihirang lasa ng DDS. Maaaring maipahayag ang kaganapan sa social
media, mga diyaryo at iba pa pang babasahin, at sa radio at telebisyon. Sa
paraang ganito, lalong maging tanyag ang Durian Dimaporo Special.
Kung mapalaganap ang pagtatanim ng DDS hindi lamang sa Lanao
del Norte kundi sa iba pang dako ng bansa, maaaring magiging pang-eksport
ang mga sariwang bunga at pati ang mga nagprosesong laman.
Iginiit naming ang agad pag-asikaso sa nag-iisang puno Durian
Dimaporo Special. Hindi pa huli na mapalaganp husto ang natatanging
barayti ng durian na ito.
Ang nagdala ng DDS Ayon kay Raul Maghilom ang yumaong grand
old man ng Dimaporo, ang nag-uwi ng buto na itinanim sa Matungao mahigpit
kumulang 30 taon na ang nakalilipas. Ang DDS ang isa sa mga mahalagang
legacy ng yumaong politiko. Lalo na kung ito ay maparami mapalaganap sa
ibat ibang dako ng bansa.

176

8.
Mga Uri ng Binhi para
sa Organikong Paggugulayan
Talong
Arayat

OP, piling binhi

maaani sa ika-58 na araw pagkatanim

105 gramo ang timbang

bilog, berde na may guhit na puti

siksik at malasa ang laman

mainam na panlahok sa iba't-ibang lutuin

Mini EP

OP, piling binhi

maaani sa ika-65 na araw pagkatanim

33.5 gramo ang timbang

makintab na haluang berde at puti

maaaring ipalamuti sa mga lutuin

00-182

F1 hybrid

maaani sa ika-65 araw pagkatanim

110 gramo ang timbang

mapusyaw na berde na may guhit na puti

siksik ang laman ngunit manipis ang balat

177

Kamatis
00-373

F1 hybrid

maaani sa ika-58 araw pagkatanim

175 gramo ang timbang

makintab na matingkad na lila

siksik, kaunti ang buto

Elma-2

F1 hybrid

maaani sa ika-64 araw pagkatanim

may timbang na 53.4 gramo

bilo-haba at may bahagyang matulis na dulo

siksik, makatas at matamis

makapal ang balat

Elma-3

F1 hybrid

maaani sa ika-64 na araw pagkatanim

may timbang na 70.2 gramo

kuwadradong pabilog

matingkad na kahel ang kulay pag hinog

siksik at matamis ang laman

Small Fry

F1 hybrid

maaani sa ika-63 araw pagkatanim

may timbang na 17.2 gramo

bilog, 8-10 bunga sa isang kumpol

makatas at matamis
178

Super Suncherry

F1 hybrid

maaani sa ika-63 araw pagkatanim

may timbang na 10.0 gramo

bilog, 6-8 bunga sa isang kumpol

makatas at matamis

Grandeur

F1 hybrid

maaani sa ika-64 araw pagkatanim

may timbang na 137.8 gramo

bilog na medyo malapad

makapal at makatas

Sili
99-232-5

OP, piling binhi

maaani sa ika-43 araw pagkatanim

may timbang na 10 gramo

magulang na berde, mahabang payat

medyo kulubot at bahagya ang anghang

0-396

F1 hybrid

maaani sa ika-49 araw pagkatanim

may timbang na 7.7 gramo

magulang na berde, makintab at makinis

mahabang payat at makapal ang laman

napaka-anghang
179

99-232-4

OP, piling binhi

maaaring anihin sa ika-43 araw pagkatanim

may timbang na 11.75 gramo

magulang na berde, mahabang payat

manipis ang laman at bahagya ang anghang

00-375

F1 hybrid

maaani sa ika-49 araw pagkatanim

may timbang na 9.5 gramo

mabunga ngunit madaling mapitas

murang berde, medyo kulubot

mahabang payat, mabango

walang anghang, maaaring panghalili sa siling kampana

00-377

F1 hybrid

maaani sa ika-49 araw pagkatanim

may timbang na 9.75 gramo

murang berde, makinis

medyo mataba, manipis ang balat

bahagya ang anghang

Isang Proyektong Pananaliksik ng DA-BAR

"Varietal Evaluation of Selected Vegetables Under Organic Conditions"
Mga Mananaliksik:
Gloria S. Rodulfo
Rodel G. Maghirang
Institute of Plant Breeding
UP Los Baos
Source: DA-BAR & UPLB-IPB Technical Bulletin "Mga Uri ng Binhi para sa
Organikong Paggugulayan
180

8.
Makina sa Pag-ani
Mary Grace M. Nidoy

Ang nakalaan sa mga punongkahoy tulad ng mahogany at narra. Ang

natitira pang parte ng kanyang lupa ay mayroon namang halos 600 na puno
ng saging.
Kinagisnan ko na ang pagsasaka dahil ito ang trabaho ng aking mga
magulang. Ngunit noon, wala kaming sariling lupa, na kahit 1 metro man lang,
kaya ako nagpursige sa aking pag-aaral upang kapag nakatapos na ako ay
makabili ako ng lupa para sa amin, ani Mang Romeo.

Panimulang Paghahanda
Edukasyon ang naging pangunahing sandata ni Mang Romeo sa
kanyang gawain. Nagtapos siya ng kursong Forestry sa Mariano Marcos
State University sa Ilocos Norte. Tatlong taon siyang nagtrabaho bilang
forester sa Department of Environment and Natural Resources sa Occidental
Mindoro.
Nang makaipon ako ay bumili ako ng mga lupa. Nung makita kong
sapat na ito ay nagpasya na akong bumalik sa pagsasaka, ani Mang Romeo.

Unang Pagsubok
Ginamit ni Mang Romeo ang straight planting strategy sa kanyang
palayan na kung saan ay umani siya ng 330 bag kada ektarya. Bawat bag ay
may 41 kilogramong timbang.
Ayon kay Engr. Eden Gagelonia, isa sa mga eksperto ng PhilRice,
nakatutulong ang straight planting sa pagkakaroon ng maraming suwi ng
palay. Kung mas malapit o sobrang malayo ang pagitan ng mga tanim, aniya,
hindi makapagbubunsod ito ng kinakailangang dami ng suwi. Isa pa sa
kagandahan ng straight planting, dagdag niya, ay madaling sugpuin ang mga
damo.

181

Paggamit ng Makabagong Teknolohiya

Noong ako ay nagsisimula pa lamang, kapag umani ako ng 100 bag
sa aking 1.76 na bukirin ay masaya na ako. Pero nang ako ay nakapakinig na
ng mga seminar tungkol sa pagpapalay ay natutunan ko na ang mga
makabagong teknolohiya. Nakatulong ito upang umangat ang aking ani, sabi
ni Mang Romeo.
Isa sa mga isinusulong naman ng PhilRice ay ang pagtatanim na gamit
ang mekanikal na transplanter na may 30 sentimetrong pagitan kada linya
ang mga tanim at 15 sentimetrong pagitan kada tundos.
Matapos kong matutunan ang paggamit ng mechanical transplanter,
ay sinubukan ko ito sa aking sakahan, ani Mang Romeo.
Mas maganda ang naging ani ni Mang Romeo sa paggamit ng
mechanical transplanter. Ayon sa kanya, maaari nang itanim ang mga punla
sa edad na 14-16 araw pa lamang. Hindi rin gaanong nakararanas ng
transplanting shock ang mga punla tulad ng sa manwal na paglilipat-tanim
ng 20-25 na araw na mga punla.
Sa kabilang banda, payo din ni Mang Romeo na makipagkwentuhan
sa mga nakakasama sa mga seminar o field trips dahil maaari rin makakuha
ng mga bagong kaalaman o magandang gawi sa pagsasaka. Isa sa mga
natutunan ni Mang Romeo sa mga nakasama ay ang pagtatanim ng atsuete.
Noong una ay itinanim ko lang sana ang mga iyon para gawing poste.
Pero noong tumubo na ang mga iyon at namunga, natuklasan kong
magandang pagkakitaan din pala ang atsuete, hirit ni Mang Romeo.

Preparasyon sa Pag-Ani
Kagaya ng panimulang paghahanda ni Mang Romeo sa kanyang
pagsasakahan, ganoon din kaayos ang preparasyon na isinasagawa niya sa
anihan.

182

Paliwanag pa niya: Dapat lahat ng makinaryang gagamitin ay

nakakundisyon. Inaayos ko na rin pati ang pag-iimbakan ng palay upang hindi
ito dagain. Pagkatapos, yong mga katulong ko sa bukid ay sinasabihan ko na
huwag nang tumanggap ng ibang trababo sa araw na kami ay aani.
Isa sa mga masusing binabantayan ni Mang Romeo ay ang patubig ng
kanyang taniman. Dalawang linggo bago ito anihin ay binabawasan na niya
ito ng tubig. Ayon sa kanya, mahirap patuyuin ang palayan kung mahuli ka sa
pagpapatigil ng patubig.
Ayon naman kay Engr. Gagelonia, ang ganitong estratehiya ay maaari
lamang kung ang iyong lupa ay lagkitin. Dapat nasa tamang panahon ang
pagbabawas ng tubig upang sa panahon ng pag-aani ay tuyo na ang lupa. Sa
mga lupang mabuhangin naman ay nararapat na 1 linggo bago anihin ang
palay ay patuyuan na ang palayan.
Dapat nasa tamang panahon at tamang pamamaraan ang pag-aani
upang maging maganda ang kalidad ng iyong aanihin, hirit ni Mang Romeo.
Bilang panghuling hirit, sinabi pa niya:
Sa tamang diskarte, sipag, at pagiging bukas sa bagong kaalaman,
hindi imposible ang pag-unlad. Kailangan din na huwag tumigil mangarap.
Ang buhay nating mga magsasaka ay may igaganda o ikagiginhawa pa.
Nagsimulang magsaka si Henry Reganit ng Victoria, Tarlac noong
2003. Sa halos 10 ektaryang sakahan niya, malaki ang naitulong ng mga
makinang pansakahan sa kanyang pagsasaka.
Kabilang sa mga ginagamit niyang mga makina sa pag-aani ay ang
rice combine harvester, reaper o walkingtype harvester at thresher.
Sa luwang ng bukid na aking sinasaka, kulang ng manggagapas kaya
mas kailangan ko ng makina dahil mas nakatitipid ito sa gastusin sa paggawa
at oras na nagagamit, ani Mang Henry. Sa 100 kaban, anya,10% ang
napupunta sa may-ari ng combine harvester samantalang 15% naman ang
nababawas kung manu-mano ang pag-aani.

183

Ngunit may mga pagkakataon din namang nangangailangan si Mang

Henry ng manggagapas. Aniya, Binibigyan ko sila ng gagapasin kapag maliit
lang ang tanimang gagapasin at malambot ang lupa na hindi kakayanin ng
combine harvester.
Ayon sa inisyal na resulta ng Rice-based Farm Household Survey
(RBFHS) na isinagawa ng Socioeconomics Division (SED) ng PhilRice at
Bureau of Agricultural Statistics (BAS), noong 2011 wet season, 40% sa
production cost ay inilaan sa paggawa.
Kalakip ng pangangalap ng datos ng SED at BAS ang tungkol sa mga
makinang pansakahan at itinala nila ang mga impormasyong tungkol sa mga
bilang ng manggagawa na kakailanganin at gagastusin ng mga magsasaka
kapag manu-mano o makinarya ang kanilang gagamitin.

Reaper o Walking Type Harvester

Pinuputol ng reaper o walking type harvester ang palay sa nais na
haba at ibinabagsak ang naputol na pananim sa isang gilid ng makina na
nakahanay ng diretso upang mapabilis ang manu- manong pag-iipon.
Nangangailangan ito ng isang operator at lapad ng pag-aani ay hanggang 1
metro sa isang pasada. Kaya nitong gapasin ang tanim na palay sa 2-2.5
ektarya sa 1 araw.
Sa inisyal na tala ng SED, noong tag-ulan ng 2011, 8 tao ang
kinailangan upang maipon ang ginapas na palay sa loob ng isang araw. Ang
labor at power cost nito kada ektarya ay umabot sa P3,366. Sa Luzon,
pinakamarami sa Pangasinan ang naitala ng SED na gumagamit ng
mechanical reaper.

Stripper o Stripper-Gatherer Harvester

Ang stripper o stripper-gatherer harvester naman na binubuo ng
stripping motor ay umaani sa mga butil o uhay mula sa nakatayong halamang
palay at iniiwang nakatayo pa rin ang mga halamang-palay sa lupa.
Tinatanggal nito ang mga butil at iniipon sa kahong-ipunan nito.
Gamit ang makinang ito, 8-10 tao ang kinakailangan sa isang ektarya
sa 1 araw.

184

Dalawang tao ang maaaring halinhinang magpaandar ng stripper,

habang 2 pa ang kailangan bilang tagapagpalit at tagadala ng mga kahong
ipunan. Ang mga natitirang tauhan ay siya namang bahala sa pamamahala
ng paglilinis ng maliit na panggiik at paglalagay ng mga butil sa sako.

Combine Harvester
Sa combine harvester, ginagapas nito ang nakatayong palay, ginigiik
at nililinis ang mga butil, at isinasako ang mga malinis nang butil habang ang
makina ay patuloy na umaandar sa palayan. Ito ay maaaring pamalit sa
gawain ng rice reaper at stationary thresher at tinatanggal ang nakapapagod
na pag-ipon ng inaning palay bago ang paggigiik.
Sa pagggamit ng combine harvester, nababawasan ang pagkalugas o
pagkatapon ng mga butil na sanhi ng manu-manong paghawak at paghakot.
Kayang tapusin ang mga gawain sa pag-aani ng 1 o 2 tao gamit ang
makinang ito sa loob lang ng maikling panahon.
Sa pag-aaral ng SED, umaabot sa P6,779 ang labor at power cost
kada ektarya gamit ang combine harvester.

Panggiik o Thresher
Ang uri at laki ng mga de-makinang panggiik ay nag-iiba ayon sa
lokalidad at sa panlasa ng mga magsasaka. Ang karaniwang disenyo ay ang
axial-flow type. Ito ay may mas mataas na bilang ng mga nagigiik na butil
kumpara sa mga tangential-flow na disenyo.
Ayon sa SED, ang paggamit ng thresher ay nangangailangan ng 4 na
tao kada ektarya at may labor at power cost na umaabot sa P3,264.
Sa pagdating ng mga makinang pambukid, tunay nga na mas
makatitipid at maginhawa na ang paggawa sa bukid.

185

9.
Dokumentasyon sa Paggawa
ng Isang Bagay/Produkto:
Pagtatanim ng Organikong Talong
Pangalang Siyentipiko:Solanum melongena L.
Mga Karaniwang Pangalan:
Tarong (Ilokano), Brinhinas (Bisaya), Aubergine (French),
Terong (Malya), Berenjena (Spanish, Brial (Hindi) Kakhua
(Thai), Qie (Chinese), Daimasu nasu (Japanese)

Kahalagahan

Pinakamahalagang gulay ng Pilipinas

17,797 hektaryang taniman (1999)

P 1.8 B kabuuang halaga

Gamit

Gulay at ulam: prito, torta, ginataan, binuro, inihaw, nilaga, pansahog

Gamot: diabetes, hika, cholera at bronchitis, pampagana, pampababa

ng cholesterol

Lupa at Klimang Kailangan

Maitatanim anumang buwan saan mang lugar sa Pilipinas

Mas mainam sa buhaghag na lupa na hindi tinitiningan ng tubig, pH:

5.6-6.5

Maitatanim sa maaraw man o may lilim

Mga Varieties Pang-organiko

Lilang haba- Dumaguete Long Purple, Mara 89-002, Llamado

186

Berde-Concepcion, Araya

Lilang guhitan-Mistisa (A 300)

Pagpunla

200-300 gramong buto para sa isang hektarya

Kamang punlaan

Maghanda ng kamang may isang metro ang lapad

Iwasan ang lugar ng binabaha at sobrang malalim

Haluan ng binulok na dumi ng hayop o compost at inuling na ipa(INI)

Tambakan ng ipa at silaban upang maiwasan ang pagkatuba

(damping-off)

Diligan ng punlaan at linyahan ng pahalang na may pagitang 10-15 cm

Ibudbud ng madalang ang buto at tabunan ng manipis na compost

Kiliban ng ipa o dayami at muling diligan

Bubungan ng plastic o net kung tag-ulan

Diligan ng tea manure kung kulang sa sigla ang seedlings

Maglipat mula sa makapal na sibol sa madalang ang sibol

Maaari ding gumamit ng lukong at nursery tray para mas maganda ang
punla

Paghahanda ng Lupang Taniman

Araruhin at suyurin ang lupa ang taniman at may ballot na plastic

mulch upang makabawas sa damo, dilig at mas gumanda ang
halaman

Haluan ng dumi ng hayop at INI ang taniman 10-20 tonelada bawat

hektarya o 1-2 kilo bawat metro kuwadrado

Paglalagay ng Plastic Mulch

Kamang may lapad na isang metro at anumang haba

Pagkahalo ng manure at compost ilatag ang plastic mulch na may

lapad na 1.2 m

Ang kulay tingga ang sa ibabaw at itim ang ilalim

Ipitin ng lupa ang isang dulo at irolyo ang plastk patakip sa kama

187

Mas mainam na mag plastic mulch kung kainitan upang mahapit ito ng
husto

Butasan ang plastik ng ang pagitan, 2 linya sa kama

Gumamit ng pinainit na lata sa pagbubutas

Paglilipat ng Tanim

Makapaglilipat tanim 4 na lingo pagkapunla

Ang linya o iras ay may pagitang 1-1.2 metro

Diligan bago at makatapos magtanim

Kiliban ng dayami o damo

Pag-aalaga

Patubigan tuwing ika- 7-10 araw o kung kinakailangan

Damuhan ang puno ngunit magtiran ng damo sa pagitan ng daanan

Diligan ng tea manure minsan isang lingo kung kulang sa lusog ang
halaman

Patabaan ng manure at abo minsan isang buwan

Putulin ang mga sanga at dahon sa ibaba ng unang bunga

Pag-aani

Anihin ang bunga hanggang bata pa upang makaiwas sa mambubutas

Ihiwalay ang may sira sa wala

Hugasan sa malinis na tubig at patuyuin sa lilim

Iwasang mabilad sa arawan

Mas mainam na lalagyan ang plastic crate na may saping dahon ng

saging o dyaryo

Mas magtatagal kung nakalagay sa malamig na lugar

Pangangalaga Laban sa Peste

Iwasan ang monocropping

Magsalit tanim ng ibang gulay sa loob at paligid ng talungan

Magtanim ng basil, Amarillo, sunflower, tanglad at okra sa paligid

188

9.
Pag-Install ng SIM Card at Baterya
Pagsisimula

I-install ang SIM card at ang baterya

Laging patayin ang aparato at tanggalin ang charger bago
alisin ang baterya.
Itago ang lahat ng maliliit na SIM card sa lugar na hindi
maaabot ng maliliit na bata.
Para sa kakayahang magamit at impormasyon sa
paggamit ng mga serbisyong nasa SIM card, kontakin ang iyong
SIM card vendor. Ito ay maaaring ang service provider, network
operator o ibang vendor.

Ang kagamitang ito ay para gamitin sa pamamagitan ng BL-5C na baterya.

1. Pindutin ang pindutan sa papapakawala, at padausdusin ang takip
sa likod upang tanggalin ito(1). Angatin ang baterya, at alisin ito (2).
2. Dahan-dahang iangat ang sisidlan ng SIM card mula sa hawakan
ng telepono (3). Ipasok ang SIM card, siguraduhin na ang nakapaangat na kanto ay nasa bandang kanan-itaas na gilid at ang
ginintuang dikitan ay nakadapa (4). Isara ang SIM card holder at
idiin ito hanggang lumapat ito sa posisyon (5).
3. Palitan ang baterya at ang takip sa likod (6, 7).

189

Paalala: Laging isara ang power at idiskunekta ang charger o anumang

ibang kagamitan bago tanggalin ang mga takip. Iwasang sumagi sa mga
elektronikong sangkap habang nagpapalit ng mga takip. Laging itago at
gamitin ang telepono na nakakabit ang mga takip.

190

9.
Ang Paggawa ng Parol
Mga Kailangan
10 strips ng balsa wood
(or bamboo or matte board),
-inch wide at
10 inches ng haba
5 strips ng balsa wood,
1/4-inches wide at
3 -inches ang haba
Tissue paper
Glue
String

Unang Hakbang
Gumawa ng star gamit ang 5
pirasong balsa wood o bamboo
strips na 10 inches ang haba.
(gayahin ang nasa larawan)

191

Pangalawang Hakbang
Markahan ang mga gilid para
makita ang mga gilid ng bawat
sulok

Pangatlong Hakbang
Talian lahat ng "joints" at "points".
Sundan ang larawan sa kanan.
Gawin ang pagtatali sa
pangalawang star. Balutan ang
dalawang dulo ng malilit na kahoy
hanggang maging matibay
ito.Talian ang mga dulo pero
magiwan ng mga 3-inches ng
"string". (2 strings should now be
hanging from each end of strip.)

Pang-apat na Hakbang
Pagdikitan ang dalawang star at
talian ang bawat dulong mga ito
para hindi kumalas

192

Panlimang Hakbang:
Ilagay ang mga maliliit na kahoy
sa pagitan ng dalawang star.
Talian ang dulo ng maliit na strip
hanggang sa "joints sa
pamamagitan ng paggamit sa 3
inches na string (mula sa
pangatlong hakbang)

Pang-anim na Hakbang
Tapusin ang pagkagawa ng hugis
ng star. Kailangang dikitang
dalawang star na may
namamagitan na maliliit na kahoy
sa gitnang mga ito. Gumamit ng
mga"string" kung kinakailangan.

Pampitong Hakbang
Dikitan ng mga papel ang hugis ng
star. Gamitin ang inyong
imahinasyon at "creativity para
matapos mabalot ang hugis nito.
Lagyan ng pabitin sa ibabang
hugis. Ibitin ito sa bintana o sa
anumang lugar na puwedeng
mapaglagyan nito.

193

KABANATA 5.
Feasibility Study at
Naratibong Ulat

194

Introduksiyon
Bago tuluyang lumikha ng isang negosyo o proyekto, nagsasagawa
muna ng feasibility study ang mga tagapagtaguyod nito. Nakatutulong ito
upang matiyak ang posibilidad na maisakatuparan ang isang planong gawain.
Komprehensibo ang ganitong uri ng pag-aaral, katulad ng ibang pananaliksik
at pormal ang paggamit ng mga salita. May mga espesipikong bahagi ang
isang feasibility study katulad na lamang ng pamagat, pangalan ng gumawa,
abstrak, buod o executive summary, panimulang pagtalakay sa mga detalye
at datos ng proyekto, gayundin ang resulta at rekomendasyon. Kung titingnan
ang mga halimbawa ng feasibility study ay matatagpuan dito ang mga
salitang teknikal na may kinalaman sa proyekto o pangunahing paksang
ginagawan ng pag-aaral. Kalimitan itong ginagamit sa pagnenegosyo o
kayay sa mga pananaliksik na may kinalaman sa agham at teknolohiya,
inhinyeriya at iba pang katulad na mga larangan. Dagdag pa rito, detalyado
ang pagtalakay sa mga impormasyong nilalaman ng isang feasibility study
dahil nakatutulong ito upang makita ang kahihinatnan ng isang negosyo o
gawain. Karaniwan ding nilalakipan ng mga apendise ang ganitong sulatin na
maaaring maging sanhi upang lalo pang maging malaman ang isang
feasibility study.
Samantala, nakababasa rin tayo ng mga narrative report. Mula sa
pangalan nito, ito ay isang ulat sa paraang naratibo o pasalaysay.
Kadalasang makakakita ng narrative report mula sa ibat ibang ahensya o
kumpanya na nagbubuo ng mga ulat hinggil sa isang gawain o kayay
mahalagang pangyayari sa isang organisasyon o institusyon. Dahil naratibo
ang pagbuo nito, mahalaga ang kronolohiya upang higit na makita ang
kaisahan, kaugnayan at lohika ng mga pangyayari. Maaari rin nitong lamanin
ang mga nakamit, napagtagumpayan, gayundin ang naging kalakasan o
kahinaan ng isang ahensya o samahan. Makatutulong din ang ganitong uri ng
ulat at dokumentasyon bilang sanggunian para sa mga gawain at tunguhin ng
institusyon sa hinaharap.

195

10.
Feasibility Study:
Pagtatasa sa Pisibilidad ng
Publiko-Pribadong Pagtutulungan
(Public-Private Partnership)
sa Lagay ng Kalusugan sa Pilipinas
(Assessing the Feasibility of
Public-Private Partnerships in
Health in the Philippines)
Eduardo Banzon
(Principal Investigator)

Abstrak
Nagpasya ang pamahalaang gamitin ang Public-Private Partnership
(PPP) Program para matulungang higit na maging abot-kamay ang maayos
na serbisyo sa mga ospital at posibilidad para sa pangangalaga ng
kalusugan. Nilalayon nitong papel na tasahin ang posibilidad ng
implementasyon ng mga PPP sa sektor pangkalusugan. Ginagamit sa pagaaral ang rebuy sa mga kaugnay na literature (review of literature), panayam
sa mga pangunahing sanggunian (keyinformant interviews) at maliliit na
pangkatang talakayan (focused group discussions). Muling tiningnan ang
sistemang laganap sa mga ospital sa Pilipinas gamit ang sumusunod na
limang pamantayan sa pagganap: mas pinahusay na antas sa pagpaparating
ng mga serbisyong pangkalusugan, pagkakapantay-pantay at kalidad,
mahusay na pagpapatakbo at pagtitiyak sa aplikasyon ng nasabing
balangkas; at ang polisiya at programa ng pagpapatupad ng mga
rekomendasyon ng mga PPP para sa lagay ng kalusugan.

196

Upang mapabuti ang posibilidad ng mga PPP sa sektor

pangkalusugan, nirerekomendang gamitin ng gobyerno ang Public Private
Investment Partnerships (PPIPs) bilang depinisyon ng health PPPs, palakasin
ang diskusyon sa pampublikong polisya sa PPP at ang ugnay nito sa sosyoekonomikang pag-unlad, at luminang ng isang komprehensibong programang
pangkomunikasyon para sa mga PPP. Kinakailangan nitong itama ang mga
pagkukulang ng mga nagdaang PPP; at tiyakin ang ganap na linaw,
kaayusan, at katapatan sa buong proseso ng PPP. May pangangailangang
amyendahan ng legal na balangkas upang matiyak ang kaisahan ng mga
health PPP. Dapat itong magsagawa ng sama-samang inisyatiba sa mga
gawaing pangkakayahan ng mga pangkat (capacity building initiatives);
magpaunlad magpatupad para sa mga PPP ng mga proseso sa
pagdedesisyong nakabatay sa katibayan.Kailangan nitongpalakasin ang
implementasyon ng pagmomonitor at ebalwasyon; at gamitin ang sistema ng
pagtukoy sa kalusugan (health system indicators) sa pagtatasa ng mga PPP.
Sa huli, dapat nitong tiyakin ang unibersal na kasapian ng PhilHealth upang
mahimok sumali ang pribadong sektor.

Buod para sa Pagpapaganap

(Executive Summary)
Nagpasya ang pamahalaang gamitin ang Public-Private Partnership
(PPP) Program para matulungang higit na maging abot-kamay ang maayos
na serbisyo sa mga ospital at pasilidad para sa pangangalaga ng kalusugan.
Nilalayon nitong papel na tasahin ang posibilidad ng implementasyon ng mga
PPP sa sektor pangkalusugan. Ginamit sa pag-aaral ang rebyu sa mga
kaugnay na literatura (review of literature), panayam sa mga
pangunahingsanggunian (key informant interviews), at maliliit na pangkatang
talakayan (focused group discussions). Muling tiningnan ang sistemang
laganap sa mga ospital sa Pilipinas gamit ang sumusunod na limang
pamantayan sa pagganap: mas pinahusay na antas sa pagpaparating ng
mga serbisyong pangkalusugan, pagkakapantay-pantay at kalidad, mahusay
na pagpapatakbo, at pagtitiyak sa mas matagalang suporta na sinusundan ng
paglilinangsa isang balangkas sa pagtatasa; ang aplikasyon ng nasabing
balangkas; at ang polisiya at programa ng pagpapatupad ng mga
rekomendasyon ng mga PPP para sa lagay ng kalusugan.

197

Sa Pilipinas, maaaring di maging madali ang makatanggap ng mga

serbisyo sa ospital lalo na ang mga nasa kanayunan at mahihirap na bahagi
ng bansa dahil sa konsentrasyon ng kapuwa publiko at pribadong ospital sa
mga higit na maunlad na lugar.Dala na rin ito ng kakulangan sa pagpaplano
kung paano pauunlarin ang serbisyo ng mga ospital sa bansa. At habang
nababawasan ang hirap pinansyal ng maraming pasyente ng ospital sa
pagpapamiyembro ng maraming Filipino sa Philippine Health Insurance
Corporation (PhilHealth); ang mga impormal na pagbabayad sa mga doktor,
nagkakaiba-ibang bayad sa pagbibigay ng diagnostiko at gamutan, at ang dipagtupad sa no balance billing o polisiyang NBB ay patuloy pa ring
nakagigipit sa mga pasyente. Hinihingi ng polisiyang NBB na huwag maningil
ang mga ospital at doktor sa mga miyembro ng PhilHealth nang higit pa sa
binabayaran ng mga miyembrong ito o sa maibabalik ng PhilHealth sa
kanilang nagastos nang sa ganoon ay maiwasan ang personal na
paggugolsa panig ng miyembro ng PhilHealth.
Nakababahala pa rin ang kalidad ng mga kagamitan at pasilidad sa
mga ospital ng gobyerno na madalas na kundi luma ay halos di na rin
magamit na nakadaragdag sa negatibong pagtingin sa mga nasabing ospital.
Madalas, walang maayos na pagmamantina ang mga nasabing kagamitan
kayat nagreresulta sa pagkawala ng silbi at halaga sa napakaikling panahon.
Nakasalalay ang kalidad ng kagamitan sa paghahanap, pagbili, at pagkuha
nito sa mga supplier na nagbibigay ng mga warranty, instalasyon at
pagmamantina kung ang mga itoy tiyak na nabanggit sa mga teknikal na
espisipikasyon. Ang di maayos na pagganap sa antas ng ospital ay madalas
na nauugnay sa usapin ng pinansyal na mga pagpoprosesopartikular sa
mga pagbili, pagkuha at paglalaan ng pondo.
Ang mga sumusunod na salik ang nagpapaganap sa implementasyon
sa mga inisyatiba ng PPP: (a) Kontekstwal na Balangkas; (b)Pagtitiwala ng
Isat Isa;(c) Mga Balangkas para sa Polisiya at Regulasyon;(d.) Institusyunal
na Balangkas; (e) Pangangasiwa sa mga Kontrata; at (f) Balangkas sa
Pagmomonitor. Ang mga salik na ito ang magsisilbingpinaka-estruktura ng
pagtatasa sa pangkalahatang posibilidad ng mga inisyatiba ng PPP sa lagay
ng kalusugan sa bansa.

198

Binibigyang pangangatwiran ng gobyerno ang Public-Private

Partnership bilang modelo sa paglalatag ng mga patakaran gamit ang idea ng
social contract upang makapagpaabot ng kalingang pangkalusugan at ang
konstitusyunal na papel ng pribadong sector bilang katuwang ng estado.
Sinisikap ng Department of Health (DOH) na palawigin ang pangkalahatang
kalingang pangkalusugan sa pamamagitan ng PhilHealth at ng mga PPP,
itong huli bilang inaasahangkatuwang sa pagtulong upang mapahusay at
gawing abot-kaya ang mga serbisyo sa mga pampublikong ospital. Sa
kasamaang palad, hindi batid ng mga kasapi ng lipunang sibil ang ganitong
mga benipisyo, na nagreresulta sa malawakang oposisyon sa panig ng mga
unyon ng mga manggagawa, pangkat ng mga pasyente at health
professionals.
Nasasangkalan ang pagtataguyod sa tiwala ng isat isa ng mga
akusasyon ng korupsyon at ng mgaarbitraryong pagwawakas sa mga
kontratang nakaapekto sa mga proyekto ng mga PPP bagamat patuloy
namang may pagtaas sa pangkalahatang tiwala ng pribadong sektor sa
gobyerno. May malinaw at bukas na polisiya at legal na balangkas sa
regulasyon para sa PPP na nakabatay sa Amended Build-Operate-Transfer
(BOT) Law (RA 7718). Magkagayunman, sinasabing hindi tuwirang
pinahihintulutan ng nasabing batas ang pagkakaloob ng mga klinikal na
serbisyo dahil saklaw lamang nito ang mga operasyong imprastruktural at
hindi ang mga serbisyong tulad ng sa mga ospital.
Ang DOH ay itinuturing na isang ahensyang tagapag-implementa ng
PPP at lumikha ng tiyak na kagawaran para sa mga PPPang Center for
Excellence in PPPs in Health (CE3PH). Hindi aktibong bahagi sa
kasalukuyan ang PhilHealth at walang grupong maaaring bumalangkas sa
mga regulasyon para sa health PPPs. Ang CE3PH ay isang multidisciplinary
team na binubuo ng mga finance analysts, ekonomista, abugado, BOT
specialists, information technology, engineering, at architecture experts. Sa
pangkalahatan, bagamat nakabawas sa kaniyang pagiging epektibo ang
madalas na pagpapalit ng mga staff, higit sa sapat ang mga nagawa na ng
CE3PH pagdating sa scoping, contract structuring, at procurement
management. Nagsasagawa ang team ng pagmomonitor at ebalwasyon base
sa manwal ng Minimum Performance Standards and Specifications (MPSS).
Pinanatili sa Commission on Audit (COA) ang gawain ng auditing.
Magkaganito man, nananatili pa rin ang pangangailangang maisulong pa ng

199

DOH na maging legal at katanggap-tanggap sa lipunan angPPP sa sektor ng

pangkalusugan.
Upang mapabuti ang posibilidad ng mga PPP sa sektor
pangkalusugan, nirerekomendang gamitin ng gobyerno ang Public Private
Investment Partnerships (PPIPs) bilang depinisyon ng health PPPs, palakasin
ang diskusyon sa pampublikong polisiya sa PPP at ang ugnay nito sa sosyoekonomikong pag-unlad, at luminang ng isang komprehensibong programang
pangkomunikasyon para sa mga PPP. Kinakailangan nitong itama ang mga
pagkukulang ng mga nagdaang PPP; at tiyakin ang ganap na linaw,
kaayusan, at katapatan sa buong proseso ng PPP. May pangangailangang
amyendahan ang legal na balangkas upang matiyak ang kaisahan ng mga
health PPP. Dapat itong magsagawa ng sama-samang inisyatiba sa mga
gawaing
pangkakayahan
ng
mga
pangkat
(capacity
building
initiatives);magpaunlad at magpatupad para sa mga PPP ng mga proseso sa
pagdedesisyong nakabatay sa katibayan. Kailangan nitong palakasin ang
implementasyon ng pagmomonitor at ebalwasyon; at gamitin ang sistema ng
pagtukoy sa kalusugan (health system indicators) sa pagtatasa ng mga PPP.
Sa huli, dapat nitong tiyakin ang unibersal na kasapian ng PhilHealth upang
mahimok sumali ang pribadong sektor.

200

10.
Isang Ganap na Ulat Pag-aaral sa
Feasibility Panukalang Upper Sepaka
Micro-Hydropower Project
Upper Sepaka, Surallah, South Cotabato

Inihanda ng
YAMOG Renewable Energy Development Group, Inc.

sa pakikipagtulungan ng

Gentud Foundation, Incorporated

Surallah, South Cotabato
at
ang Munisipalidad ng Surallah
South Cotabato

201

NILALAMAN
I.

Buod ng mga Espisipikasyon sa Proyekto

II.

Mga Tuklas at Rekomendasyon

III. Pangkalahatang Deskripsyon ng Lugar

IV. Metodolohiya ng Pag-aaral
V.

Sosyo-Ekonomikong Kondisyon

VI. Pagsusuri sa Kahingian ng Enerhiya

VII. Teknikal na Pag-aaral
VIII. Desenyong Teknikal at Espisipikasyon sa Deskripsyon
IX. Gastos sa Proyekto, Kita at Pagsusuring Pinansyal
X.

Sosyo-Ekonomiko at mga Aspektong Pangkapaligiran

XI. Nirerekomendang Estruktura ng Taripa

XII. Rekomendasyon sa Konstruksyon at Operasyon
XIII. Mga Annex
Annex 1: Mga Mapa
Annex 2: Mga Teknikal na Guhit
Annex 3: Mga Larawan
Annex 4: Sukat sa Pagpapakawala
Annex 5: Kahingian sa Enerhiya/
Pagsusuri sa Pangangasiwa ng Karga
Annex 6: Pagsusuring Pampinansyal
Annex 7: Kita at Pagsusuring Pampinansyal
Annex 8-A: Kuwenta ng mga Bilang, Civil Works
Annex 8-B: Mga kagamitan sa Paglikha
Annex 8-C: Mga Linya sa Transmisyon at Distribusyon

202

Buod ng Espisipikasyon ng Proyekto

System Component

Espisipikasyon

Pangalan ng Proyekto

Upper Sepaka Micro-hydrolics

Pinagmulan

Ilog Sepaka

Lokasyon

Bgy. Upper Sepaka, Surallah, South

Cotabato

Load Centers

Barangay Upper Sepaka Proper

Layo mula sa pinakamalapit

na kalsada

Maaaring daanan lahat ng daanan kung

maganda ang panahon

Pangkalahatang Design
Parameter

Gross head mula forebay tank water level

hanggang penstock/turbine center line sa
powerhouse ~ 4.54m, minimum na daloy
na kailangan sa pagpasok sa panahon ng
agos 2000 l/s
218 masl
Kalidad ng tubig- may kaunting lime
Operasyon-manwal at off grid
Temperatura ng hangin sa paligid- 30
degrees Celsius

Hydrology

Catchment area- 121.24 sq.km.

Sukat ng daloy at petsa

4.7cm3
Hunyo 1, 2006

Turbine design Discharge

2000 l/s

Gross Head

4.54m

Net head

4.48

Installed Capacity

40kw (high efficiency propeller turbine)

Pagpasok

0.60m x 1.35m x two (20 units Side intake

sa coarse trash rack at MS sluice gate
upang makontrol ang daloy papasok

Wing wall

4m taas at 8 metro haba RCC flood

protection wing wall

203

Gravel trap

2.7 m x 1.9 m sa 12 metro haba RCC

construction gravel trap kasama ang
spillway at anim na tubo para sa flushing

Headrace canal

1.9m x 1.9m sa 123 metro habang rubble

masonry canal sa 552 metro ng earth
canal

Forebay

3.1 m x 4m sa 16.7 metro haba at CHB

kasama ang bakal na estrukturang
pangsuporta at fine finished walling
kasama ang spillway, flushing pipe at fine
trash-rack
Angkop na flange at dakong ilalim upang
makonekta sa inlet valve ng kagamitan sa
loob ng powerhouse
Allowance para sa surge head ng 20% ng
buong static head

Turbine

1-unit ng propeller turbine na may manual

flow controller
Maaaring tumagal sa di-makontrol na bilis
ng di bababa sa isang oras
Turbine rate na gagana sa 4.54m gross
head at 2000 l/sna daloy at paglikha ng 40
kW shaft output
Instalasyon ng precision pressure gauge
sa adapter pipe o turbine manifold

Powerhouse

~4M X 5m floor area, RCC construction na

may Corrugated sheet roofing
Metal roofing at lahat ng lantad na
bahaging metal ng kagamitan na ibabaon
kasama ng generator neutral para sa mas
mahusay na proteksyon mula sa kidlat

Speed transmission

V-belt speed transmission system

204

Generator

1 OPSYON- AVR type Self excited self

regulated synchronous generator; 3 phase
wire 4 wire. Class H insulated, natantiyang
kayang magbigay ng 50 KVA nang tuloytuloy sa 0.8 power factor sa class F na
temperature rise, 230/460 V, 60 Hz, 4 pole
2 OPSYON- Self-excited self regulated
synchronous generator (Made in China,
ICHI Brand) class B insulated

Pangangasiwa

Natantiyang kayang tuloy-tuloy na

magtapon ng kabuuang 40kw minimum, 3
phased load (binary) type Electronic Load
Controller (ELC). Dapat maging frequency
sensing type ang ELC sa lahat ng tatlong
phases anuman ang unbalanced feeder
load/
Ballast load na binubuo ng immersion
heaters sa hiwalay na mild steel tank o
katumbas na air heaters
Rekomendadong hiwalay na regulator
control boards para sabawat phase lalo na
kung di kayang tagalan ng turbine at
generator ang di makontrol na bilis

Tailrace

1 m lapad x 1.1 m taas~ 35m haba open

CHB may suporta ng 10mm RSB may
gabion (1m x 1m) sa dulong ibaba

Transmission length

1,7000 metro

7,620V
Distribution length

1,800 metro

Kabuuang Pamilyang
Makikinabang

300 pamilya

Mga Kapakinabangan sa
Komunidad at

Pailaw sa mga bahay, TV, community

video (sa paaralan), battery charging,
refrigeration at panaderya

Industriya

205

Main inlet valve

24 ID manually operated butterfly valve

na may gear mechanism
O
24 ID manually operated gate valve na
may pressure equalizing by-pass
Valve na tinatantiyang may 1.5 x maximum
water pressure kasama ang surge

Mga pipe adapter

Flexible coupling na may mga adapter pipe

para maikonekta sa valve pasalunga sa
agos at turbine manifold sunod sa agos.

Pressure gauge

Precision pressure gauge na ikinabit sa

adapter pipe o turbine manifold

Regulator

Voltage o frequency sensing (kung

angkop) Electronic Load Controller (ELC)
na may tubig na resistive immersion (at/o
hangin) heaters bilang dumploads. Dapat
na magkabagay ang regulator sa
generator
Rekomendadong hiwalay na regulator
control boards para sa bawat phase lalo na
kung di kaya ng turbin at generator ang di
makontrol na bilis

Control panel

Free standing metal cubicle na may

kinakailangang indicators, instrumentation
kasama ang isang di-oras na metro at
proteksyon laban sa overload at short
circuit.

Recommended controls

Over current-trip breaker

Short circuit-trip breaker
Over voltage (5%)- de excite
Starting up- manual
Shutdown- manual

Plant loading

Kinakargahan ang generator sa dalawa sa

talo lamang nitong phases; inaasahang
resultant load power factor ay 0.54 lagging

206

High tension

Haba na linya at tipo ng bawat sector

Transmission Line

Powerhouse sa Brgy. Proper1,700

metro, 3 phase 4 wires na 14 mm2 ACSR
7,620 kV overhead line

I.T Distribution Line

Haba ng linya at tipo ng bawat sector

Brgy. Distribution- 1 phase 2 wires na
14mm2, ACSR at 14mm2 AAC240 V
overhead line

Line protection

HT lines: posteng nakapatong sa HT

lightning arresters para sa phase lines sa
simula at dulo ng bawat HT line section na
may putol na fuse link.
LT lines: posteng nakapatong sa LT
lightning arrester para sa phase lines sa
simula at dulo ng bawat LT line section.

Poste

HT lines: 8 m haba treated na kahoy na

poste minimum 8 diameter sa ibabaw at
minimum 10 diameter sa ibaba.
LT lines: 7 m haba. Locally treated na
kahoy na poste minimum 6 diameter sa
itaas at minimum 8 diameter sa ibaba.

Insulators

HT lines: Pole Top Pin at Pin type, single

upset bolt at spool insulator tantiyado para
sa 7,620 V
LT lines: Shackle/spool type insulator na
may D-iron

Kabuuang Bilang ng
Pamilyang Makikinabang

300 pamilya

Mga kapakinabangan sa
komunidad

Pag-iilaw sa gabi kasama ang mga

sumusunod:
-isang paaralang pang-elementarya @320
watts
-dalawang mosque @ 150watts
- apatnapung bilang ng 18watts high power
factor CFL street lamps

207

Komersyal at Industriyal na
Pakinabang

Off-peakhour na pakinabang kasama ang

mga sumusunod:
- 1 x 250watts para sa TV at video para sa
paaralan
- 20 x 200 watts para sa refrigerator
- 34 x 100watts para sa TV at video cd sa
mga bahay
- 1 x 1,500watts para sa battery charging
para sa pagpapailaw
sa mga bahay sa labas ng micro-grid
- 2 x 2000 watts para sa panaderya
- 1x 2000 watts para sa pandayan
- 1 x 8000 para sa kiskisan ng palay
- 1 x 2000 para sa gilingan

Pangkomunidad at industrial Video na gamit ng komunidad at paaralan,

na Pakinabang
battery charging, panaderya,
pampublikong pagpapailaw, at pandayan
Kabuuang Kailangang
Pondo paraKonstruksyon

P 4,860,111.32

Plant factor

61 %

Panukalang Taripa

Ayon sa kakayahan ng mga taong

magbayad batay sa mga datos na
nakolekta sa panahon ng pakikipanayam
sa mga pamilya na P 80.00 minimum at
P100.00 maximum

208

11.
Naratibong Ulat:
Ulat Tungkol sa Pangkalahatang OrientationWorkshop sa Programang Abot-Alam
Abril 11, 2014
DepEd Rooftop, Amas, Lungsodng Kidapawan

Ginanap ang Pangkalahatang Orientation-Workshop sa Programang

Abot-Alam sa Division Rooftop, Amas, Lungsod ng Kidapawan noong Abril
11, 2014. Ang mga sumusunod ang mga layunin ng orientation-workshop na
ito:
1. Magkaroon ng pangkalahatang kaalaman tungkol sa Programang
Abot-Alam.
2. Maintindihan ang konsepto, kasama na ang mga tungkulin at
responsibilidad ng ibat ibang sektor ng implementasyon ng
Programang Abot-Alam.
3. Lumikha ng ibat ibang komite para sa matagumpay na paglunsad
at pagkalap ng datos ng Programang Abot-Alam sa lebel ng
munisipyo at distrito.
4. Obserbahan ang timeline sa pagsumite ng output para sa bawat
component.
Ang mga lumahok sa aktibidad na ito ay mga District Supervisor/PIC at
pinuno ng mga mataas na paaralan. May kabuuang 231 district supervisors at
pinuno ng mga mataas na paaralan ang sumali sa pangkalahatang
orientation.

209

Ang mga paksa at nag-ulat sa aktibidad na ito ay ang

mga sumusunod:
MGA PAKSA

MGA NAG-ULAT

1.

Legal na Basehan ng Programang AbotAlam

Dr. Julie B. Lumogdang

2.

Mga Tungkulin at Responsiblidad ng

Departamento ng Edukasyon sa
Implementasyon ng Programa

3.

Alternatibong Paraan ng
Pagpapalaganap o Alternative Delivery
Mode (ADM)

Dr. Elpidio Daquipil

4.

Pagpapadala ng mga Labis na Guro na

mamahala sa Programang Abot-Alam

Mrs. Fely Jayag

-do-

Ang presentasyon ng ibat ibang paksa ay sinundan ng

bukas na pagtalakay. Ilan sa mga itinanong ay ang mga
sumusunod:
MGA KATANUNGAN

MGA KASAGUTAN

1.

Sino ang gagawa sa

pagmamapa ng
komunidad/sarbey ng
komunidad?

Piling mga guro ng elementary at

mataas na paaralan at ALS
implementer

2.

Ano ang benepisyo sa mga

guro?

Service credits

3.

Sino ang mga aatasang

magturo ng DepEd
interventions?

Mga labis na guro, mga bagong

mobile teacher at mga ALS
implementer

4.

Ano ang papel ng

Departamento ng Edukasyon sa
sitwasyon ng mga mag-aaral na
pinili ang pagsasanay sa mga
kabuhayan?

Referral sa lokal na pamahalaan at

iba pang ahensiya

210

Ang bukas na talakayan ay sinundan ng workshop ng

ibat ibang lahok na grinupo ayon sa munisipalidad. Inatasan
silang gawin ang mga sumusunod:
1. Paglikha ng mga working committee bago, habang, at pagkatapos
ng lunsad-programa
2. Magdesisyon kung ilang guro ang ipapadala sa bawat barangay
para magsarbey at magmapa ng komunidad. Ang bilang ng mga
guro ay nakadepende sa layo, heograpiya, gayundin sa density ng
mga Out-of-School Youth sa barangay.

Kasunduan:
Sumang-ayon ang mga lumahok na isagawa ang mga sumusunod na
aktibidad bilang suporta sa Programang Abot-Alam.
1. Lahat ng mga District Supervisor at pinuno ng mga mataas na paaral
ay magsasagawa ng sabay-sabay na Paglunsad ng Programang
Abot-Alam sa kani-kanilang munisipalidad/distrito sa Abril 23. Lahat
ng mga lalahok sa lunsad-program ay mga guro, opisyal ng
munisipiyo, opisyal sa barangay, DSWD, TESDA at iba pang
ahensiya ng gobyerno at NGO sa kani-kanilang distrito. Mamamahala
ang mga district supervisor/PIC at pinuno ng mga mataas na paaralan
sa pag-iimbita ng lahat ng may kinalaman at interes sa usaping ito.
2. Ang ilang munisipalidad ay sumang-ayon sa paglulunsad sa lebel ng
munisipyo imbes na distrito. Sila ang mga sumusunod:
Alamada
Aleosan
Arakan
Antipas
Kabacan
Magpet
Makilala
Pikit
President Roxas
Tulunan

211

Ang mga sumusunod na munisipalidad ay sumang-ayon na

sa distrito ang kanilang paglunsad dahil sa layo.
Carmen
Banisilan
Libungan
Matalam
Midsayap
Mlang
Pigcawayan
3. Sabay-sabay ang mga lunsad-programa sa Abril 23, 2014. Pero para
sa mga munisipalidad at distritong hindi maaaring maglunsad sa
petsang ito ay binibigyang permiso na maglunsad nang mas maaga
sa Abril 24 para makasabay sa deadline ng pagsusumite ng ulat at
output alinsunod sa DepEd Order No. 17, s. 2014.
4. Pagkatapos ng mga lunsad-programa, ang mga piling guro sa
elementarya at mataas na paaralan at mga ALS implementer ay
kinakailangang mangalap ng datos at pagmamapa ng OSY sa kanikanilang barangay at i-enrol sila gamit ang registration form ng
Programang Abot-Alam. Ang mga gurong naatasan sa pagmamapa at
rehistrasyon ng mga mag-aaral ay bibigyan ng limang (5) araw ng
service credit at dapat mayroon ng mga sumusunod na qualifications:
1) Sapat na pisikal na kalusugan para magsarbey at
magmapa ng komunidad sa loob ng limang araw.
2) Marunong gumamit ng computer.
5. Nakabase sa output ang pagbigay ng service credit. Katumbas ng
minimum na 15 OSY bawat araw ang isang araw ng service creditat
ang 75 OSY o higit ay katumbas ng limang araw na service credit.
Ang gurong inatasang magsarbey at magmapa ng komunidad ay
magsusumite ng datos sa Internet sa pamamagitan ng
http://abotalam.com.ph. Ang mga nakalathalang registration form ay
isusumite sa distrito para mapagsama-sama at pagsumite sa division
office.
6. Lilikha ang mga District Supervisors/PICs sa tulong ng mga pinuno ng
mga mataas na paaralan ng ibat ibang komite na kailangan para
mapamahalaan ang preparasyon bago, habang, at pagkatapos ng

212

mga lunsad-programa. Dagdag pa rito, bawat distrito ay

kinakailangang magsumite sa Division Office c/o Dr. Julie B.
Lumogdang ng naratibong ulat (nakalathala at naka-CD) ng
Paglunsad ng Programang Abot-Alam Launching Program nang may
litrato sa Mayo 2, 2014.
7. Mamatyagan ng mga Education Program supervisor ang Paglulunsad
ng mga Programang Abot-Alam sa mga distritong naiatas sa kanila.
8. Susundin ng lahat ng distrito at mataas na paaralan ang sumusunod
na timeline:

Daloy ng mga Gawain para sa Programang Abot-Alam

AKTIBIDAD

PETSA

MGA KALAHOK/
Namamahalang
Tao/Opisina/Yunit

Pag-organisa ng Lokal na
Alyansa ng ibat ibang Sektor
A. Division Level Orientation

Abril 11,
2014

B. District Level Launching ng

Programang Abot-Alam

Abril 23,
2014

Pagkalap ng Datos/Pagmapa April 24, 25,

ng Komunidad at Pagtutumbas 28, 29 & 30
ng
Programa
gamit
ang
Registration Form
Pagpasok ng datos na nakalap
Abot-Alam OSY
Database:http://abotalam.com.ph
(Lebel ng Distrito at Paaralan)
213

District Supervisor/PICs at
pinuno ng mga mataas na
paaralan
District Supervisor/PICs,
pinuno ng mga mataas na
paaralan, lahat ng mga
guro sa elementarya at
mataas na paaralan,
DALSCs, Mobile Teachers,
Literacy Volunteers LGUs,
DSWD, TESDA, iba pang
ahensiya ng pamahalaan
(Agencies), NGOs, at iba
pang may kinalaman at
interes sa usapin
Mga guro,
Teachers,
sa tulong
lokal na
barangay

DALSCs, Mobile
Literacy workers
mga opisyal ng
pamahalaan at

Inisyal na Pag-uulat ng Datos

a. Pagsumite ng Registration
Form
(nakalathala) sa Distrito para
sa Pagsasama-sama gamit
ang Report Sheet (District
Level) para sa Pagkalap ng
Datos

Mayo 2,
2014

Piling mga guro, DALSCs,

Mobile Teachers, Literacy
workers

b. Pagsumite ng mga
Pinagsama-samang Ulat ayon
sa Distrito sa Division Office

Mayo 4,
2014

District ALS Coordinator

c. Pagsumite ng Pinagsamasamang Ulat sa Rehiyon

Ikalawang
linggo ng
Mayo 2014

214

Division Office

11.
Naratibong Ulat ng TESDA Sorsogon
Ang mga tagumpay ng 2006 ay pagpapatuloy ng mga aktibidad na
magbibigay kakayanan ng TESDA-Sorsogon para sa ibat ibang subsector ng
sektor ng edukasyon at pagsasanay ng (teknikal-bokasyonal technicalvocational education and training (TVET) bilang paghahanda sa paghahanda
sa Baitang ng Paggabay para sa ikatlong Siklo ng Pagpaplano pagdating ng
2010. Nakatuon ang mga tagumpay nito sa pagmementa at paghuhusay ng
mga estruktura, plano at programa na ipinatupad noong 2005, ang simula ng
Baitang ng Pagbibigay Kakayanan (Ikalawang Siklo ng Pagpaplano)
Ang ibat ibang plano ay ina-update pag kailangan, ang mga
panukalang polisya sa ibat ibang intitusyon ng TVET ay ipinatupad, at
inalagaan ang mga yamang IT (information technology, mga teknolohiyang
may kinalaman sa impormasyon) at presensya sa Internet.
Samantala, 37 program mula Walang Regulasyon sa Pagsasanay (No
Training Regulation o NTR) papuntang May Regulasyon sa Pagsasanay
(With Training Regulation o WTR) o mula lumang Regulasyon sa
Pagsasanay tungo sa mga bago; nag-audit ng 41 nakarehistrong kurso; ang
pagsunod sa CBC (competency-based curriculum, o kurikulum na nakabase
sa kahusayan) ng mga pormal na mga institusyong nag-aalok ng TVET ay
ipinagpatuloy at ang LEP (Ladderized Education Program, o Nakasabay na
Programang Pang-edukasyon) ay itinaguyod at nagpakita ng ilang resulta.
Nasukat ang husay ng may 1,159 na tao, samantalang halos 50
porsyento sa kanila ay may sertipikasyon. Kasabay nito ang pagmamatyag
ng ga operasyon ng tatlong opisyal na sentro ng pagsukat ng kahusayan at
ang partisipasyon ng 32 manunukat ng husay, at ang pagpapaskil ng may
1,100 rekord ng sertipikasyon sa website ng TESDA.
Minatyagan ang mga pagsasanay na nagkaroon ng higit sa 12,000
graduate mula sa 13,000 na naka-enrol. Kasama rito ang mga regular na
kursong mayroon ang mga pormal na institusyong na-aalok ng TVET. Ang
programa ng pag-aaral na tinatawag na Kasanayan sa Hanapbuhay na

215

nagkaroon ng 39 na graduate, 10 sa kanila ay naging guro sa programa. May

226 iskolar ng Private Education Student Financial Assistance (PESFA), 27
iskolar Technical Education and Skills Development Project-Asian
Development Bank (TESDP-ADB) ang pananatili at ibinigay sa mga mahirap
pero karapat-dapat na estudyante, samantalang 12 Community Training and
Employment Coordinators (CTECs) na may kahusayan sa administrasyon ng
paggabay sa paghahanap ng trabaho na gumagamit ng computer ang
nagbigay-serbisyo sa higit 7,600 kliyente. Panghuli, gumamit sa TTI (TESDA
Technology Institutions, o Institusyon sa Teknolohiya ng TESDA) ang QMS
(Quality Management System, o Sistema sa Pamamahala ng Kalidad),
sinunod ang 5S ng Opisinang Probinsyal at ang mga investment para sa
TVET ng ibat ibang partner ay umabot sa 2.4 milyong piso.

216

11.
Naratibong Ulat Hinggil sa Pagdiriwang
ng Araw ng mga Guro 2013
ng DEPSTEA
Itinuturing ang pagtuturo bilang pinakadakilang prosesyon. Dahil sa
mga guro, naging doktor ang mga doktor, nagiging abogado, nagiging
inhenyero ang mga inhenyero. Itinuring ang mga guro bilang utak sa likod ng
mga taong naging eksperto at nagtatagumpay. Ang mga guro ang liwanag ng
isip ng bawat tao, puso ng bawat kaluluwa, ang katuwang ng mga kailangan
ng tapang, ang tinig na nagsasabing Sige pa, kaya mo yan. Kada taon
tuwing ika-5 ng Oktubre, ipinagdiriwang ang Pandaigdigang Araw ng mga
Guro. Taon-taong ipinagdiriwang sa araw na ito ang mga organisasyon ng
guro sa buong mundo. Layunin nitong suportahan ang mga guro at
siguraduhing ang pangangailangan ng sumusunod na henerasyon ay patuloy
na matutuunan ng mga guro.
Nagsagawa ng programa ang Silangang Distrito ng Dinalupihan sa
pamumuno ng mga opisyal na DEPSTEA na may Guro Ko, Bayani Ko
Kasama sa pagdiriwang ang bagong halal na Munisipal na Alkalde ng
Dinalupihan, ang Kagalang-galang na Angela gila Garcia. Sa kanyang
talumpati, binigyang-diin niya ang halaga ng papel ng mga guro sa pag-angat
ng kondisyong pang-ekonomiya ng komunidad. Edukasyon ang sagot sa
problema ng kahirapan. Edukasyon na may kalidad ang tawag niya rito.
Nanawagan siya sa mga dedikadong guro na iangat ang lipunan. Para
maiparamdam sa mga guro ang kanilang halaga sa araw na iyon, nagdala
siya ng pagkain. Kasama rito ang listahan ng retirado, at nagbigay din siya ng
gift certificate stub na maaaring i-claim sa Jollibee Dinalupihan hanggang
Oktubre 6.
Naganap ang okasyong ito sa New San Elementary School kung saan
binate ng ngiti ni Pricipal Renato Dimalanta ang lahat. Nagbahagi pa siya ng
Pagmumuni-muni sa kahulugan ng teacher. Ang T ay krus, na dala-dala
ng mga guro. Ang A ay ache o sakit, na bahay ng buhay-guro, pero sa dulo
may cher, cheer na kulang ng isang e, na siyang bumubuo sa buhay ng

217

bisang guro. Nag-roll call si Gng. Beverly Tongol, guro sa elementary. Isa
pang tagapamahala sa DepEd ang dumating sa okasyon, si Ginoong Ronnie
Mendoza na Superbisor ng Distrito sa Silangan, at halata ang pagmamahal
niya sa mga guro. Makaguro si G. Ronnie Mendoza. Lagi siyang
nagpapatawa sa mga guro. Nagsalita naman si Ginoong Arturo Santa Ana
Dinalupihan Elementary School Eat Bulaga Dancers ang kanilang talento.
Tunay ngang simple lang ang mga guro, Masaya tayo kahit sa maliit
na bagay. Ipigmalaki natin ang pagiging guro! Darating ang bukang-liwayway
dahil sa atin!
Maligayang Araw ng mga Guro sa lahat!

218

KABANATA 6.
Paunawa / Babala /
Anunsyo
at Menu ng Pagkain

219

Introduksiyon
Katulad ng mga nauna nang nabanggit na mga sulatin, ang mga
paunawa/babala at anunsyo ay nagbibigay-impormasyon din sa mga
nakababasa nito. Nakatutulong ang mga babala upang maiwasan ang mga
sakuna, aksidente o iba pang hindi kanais-nais na pangyayari para sa isang
indibidwal. Marapat lamang na sundin ang mensaheng ipinararating ng mga
ito kung ayaw na mapahamak. Karaniwang malalaki ang sukat at estilo ng
pagkakasulat ng mga paunawa at babala at matatagpuan sa isang lugar na
madaling makita. Inaasahan ding malinaw ang pagkagawa at pagkapaskil sa
mga ito. Hindi sa lahat ng pagkakataon ay purong teksto ang bumubuo sa
mga babala kundi maging mga guhit o larawang madaling matukoy at
maunawaan ng mga nakakakita nito. Tiyak at direkta ang kadalasang paraan
ng pagkakasulat ng mga paunawa at babala, hindi sobrang haba at kuha
agad ang ibig iparating na mensahe upang mabilis na maalala. Kagaya ng
mga paunawa at babala, nagpapaalala rin ang mga anunsyo. Nililikha ang
mga ito upang magbigay ng mga tiyak na detalye hinggil sa isang pangyayari
kagaya halimbawa ng mga gaganaping pagpupulong, panayam, talakayan at
iba pang katulad na pagtitipon. Makikita sa mga anunsyo ang nakatakdang
petsa, oras, lugar na pagdarausan at iba pang batayang kaalaman hinggil sa
paksang inaanunsyo. Tiyak din ang pagkakabuo nito kung kayat madaling
matandaan.
Sinasabing bahagi na ng kulturang Pilipino ang pagluluto ng ibat ibang
lutuin at ang pagkahilig sa masasarap na pagkain. Maraming babasahin ang
kakikitaan ng mga menu o kayay resipina nakapupukaw sa atensyon ng mga
mahilig magluto at kumain. May mga kinikilala ring manunulat tungkol sa
pagluluto. Makikita sa isang tipikal na menu ang mga pagkaing maaaring
mabili sa isang karinderya, fast food o restaurant. Nakaayos ang mga ito
batay sa uri ng pagkain, kung ito ba ay pampagana, sabaw, kanin,
panghimagas, ulam na gawa sa karne, isda o gulay o kung itoy mga inumin.
Nakalagay din sa menu ang halaga ng bawat isa upang makapili ang mga
mamimili ng kanilang gusto o kayay ng abot-kaya para sa kanila. Kung
minsay mayroon ding kaunting paglalarawan sa mga pagkaing nakalagay sa
isang menu upang magka-ideya ang mga mambabasa tungkol sa mga ito.
May ibang menu rin namang nagtataglay ng larawan ng mga pagkain o
inumin.

220

Samantala, nakalahad sa isang resipi ang paraan kung paano niluluto

ang ibat ibang pagkain. Kadalasang nasa itaas na bahagi ang pangalan ng
lutuin at kalimitan ding may larawan itong kalakip upang higit na maging
katakam-takam para sa mga makakakita. Iniisa-isa rin ang mga sangkap na
kinakailangan kung saan nakalagay din ang hinihinging sukat o dami para sa
bawat isa. Detalyado ang pagkakasulat ng mga ito sapagkat dito nakasalalay
ang kalalabasan ng lulutuin.Kasunod nito, iniisa-isa rin ang bawat hakbang na
kailangang sundin sa pagluluto. Tiyak at malinaw ang pagkakalahadsa bawat
proseso upang masigurado ang tamang timpla, itsura at lasa ng lutuin.
Sadyang mahalaga ang tiyak na paglalahad ng mga sangkap at proseso ng
pagluluto sapagkat ito ang susundin ng mga mambabasang ibig sumubok sa
pagluluto ng ng mga ito. Mainam na sundin ang bawat impormasyong
nakasaad sa menu upang matamo ang akmang kalalabasan ng anumang
nais lutuin.

221

12.
Babala ng PHILVOCS ukol
sa Bulkang Mayon
Antas ng mga babala ukol sa Bulkang Mayon
Antas ng babala

Katangian ng bulkan

Interpretasyon

Antas 0:
Walang panganib

Tahimik

Walang nakikinitang
pagsabog sa hinaharap.

Antas 1:

Mababang lebel ng
pagkaligalig ng bulkan

Di-Karaniwan

Bahagyang paglakas
ng pagyanig ng lupa.

Antas 2:

Katamtamang
pagkaligalig ng bulkan

Nakababahala

Mahina hanggang
katamtamang lakas ng
pagyanig ng lupa.

Antas 3:

Mataas na pagkaligalig
ng bulkan

Kritikal

Maaaring dumalas ang

paglindol dahil sa
bulkan.

222

Walang nagbabadyang
pagsabog.

May pagkabahala dulot ng

posibleng pagkakaroon ng
magma; maaaring umabot
sa tuluyang pagsabog ng
bulkan.

Malapit na sa bunganga ng
bulkan ang magma.Kung
patuloy ang pagkaligalig
ng bulkan, posible ang
pagsabog nito sa loob ng
ilang linggo.

Antas ng babala

Katangian ng bulkan

Interpretasyon

Antas 4:

Matinding pagkaligalig
ng bulkan

Napipintong
pagsabog

Patuloy ang pagyanig

Posible sa mga paparating
ng lupa, maraming low na araw ang mapanganib
frequency o
na pagsabog ng bulkan.
mahihinang lindol ang
maaaring maganap.

Antas 5:

Nakapipinsalang
pagsabog

Maaaring dumaloy ang

mga Pyroclastic flows (hal.
lava, nagbabagang abo o
mapanganib na hangin) sa
mga lambak o
mabababang lugar sa
paligid ng bunganga ng
bulkan.
May nagaganap na
nakapipinsalang
pagsabog.

223

Maaaring madagdagan
ang mapapanganib na
mga lugar sa pagpapatuloy
ng pagsabog.
Kailangang lumayo ng mga
eroplano kung ayaw nilang
katagpuin ng
mapapanganib na mga
ulap-abo.

12.
Babala para sa iyong Kaligtasan
Basahin itong mga simpleng patnubay. Ang paglabag sa mga ito ay
maaaring mapanganib o labag sa batas. Basahin ang kumpletong patnubay
sa gumagamit para sa higit na impormasyon.

Buksan nang Ligtas

Huwag bubuksan ang telepono kapag ang paggamit ng
wireless phone ay ipinagbabawal o kapag maaaring maging
sanhi ng interference (pagkagambala) o panganib.

Kaligtasan sa Daan ang Nauuna

Sundin ang lahat ng lokal na batas. Ang unang dapat mong
isaaalang-alang habang nagmamaneho ay ang kaligtasan
sa daan.

Paggambala
Lahat ng wireless phones ay maaaring magkaroon ng
intereference, na makakaapekto sa pagganap

Patayin sa mga Ospital

Sundin ang anumang mga restriksiyon. Patayin ang
telepono kapag malapit sa kagamitang medikal.

224

Patayin Habang Nakasakay sa Sasakyang PangHimpapawid

Sundin ang anumang mga restriksiyon. Ang mga aparatong
wireless ay maaaring maging sanhi ng pagkagambala sa
sasakyang pang-himpapawid.

Patayin Kapag Naglalagay ng Gas

Huwag gamitin ang telepono sa isang gasolinahan. Huwag
gamitin kapag malapit sa gas o mga kemikal.

Patayin sa Malapit sa Pagpapasabog

Sundin ang anumang mga restriksiyon. Huwag gagamitin
ang telepono sa lugar na may ginagawang pagpapasabog.

Gamitin nang Maayos

Gamitin lamang sa normal na posisyon na ipinaliwanag sa
dokumentasyon ng produkto. Huwag gagalawin kung hindi
kinakailangan ang antenna.

Kuwalipikadong Serbisyo
Mga kuwalipikadong tauhan lang ang maaaring mag-install
o magkumpuni ng produktong ito.

225

Mga Pagpapahusay at Baterya

Gamitin lamang ang mga inaprobahang pagpapahusay at
baterya. Huwag ikunekta ang mga produktong hindi katugma.

Panlaban - Sa Tubig
Ang iyong telepono ay walang panlaban sa tubig. Panatilihin
itong tuyo.

Mga Pamalit- Na Kopya

Tandaan na gumawa ng mga pamalit na kopya o mag-ingat
ng nakasulat na rekord ng lahat ng mahalagang impormasyon
na nakalagay sa iyong telepono.

Pagkunekta sa Ibang mga Kagamitan

Kapag ikinukunekta sa ibang kagamitan, basahin ang
patnubay sa gumagamit para sa mga detalyadong tagubiling
pangkaligtasan. Huwag ikunekta ang mga produktong hindi
katugma.

Mga Tawag Na Emergency

Tiyaking nakabukas ang telepono at nasa serbisyo. Pindutin
ang pindutan ng Tapusin kung ilang beses kailangan upang
alisan ng laman ang display at bumalik sa screen ng
pagsisimula. Ipasok ang emergency number, at saka pindutin
ang pindutan ng tawag. Ibigay ang inyong lokasyon. Huwag
tatapusin ang tawag hanggang sabihan ka na gawin ito.

226

12.
Anunsyo:
Mamasapano, Media, at Wika
ng Digmaan

227

Ang UP Sentro ng Wikang Filipino-Diliman (UP SWF-Diliman) sa

pakikipagtulungan ng Congress of Teachers and Educators for Nationalism &
Democracy-UP (CONTEND-UP) at UP Kolehiyo ng Komunikasyong
Pangmadla ay magdaraos ng forum na may temang Mamasapano, Media, at
Wika ng Digmaan. Gaganapin po ito sa Marso 5, 2015 (Huwebes), 1:00 nh 5:00 nh sa Awditoryum ng UP Kolehiyo ng Komunikasyong Pangmadla,
Unibersidad ng Pilipinas, Diliman, Lungsod Quezon.
Ilan sa tagapagsalita ng naturang forum sina Dr. Epifanio San Juan,
Jr., Propesor Emeritus ng English Comaparative Literature & Ethnic Studies
ng UP Diliman upang tumalakay sa paksang Hinggil sa Digmaan at si Pnoy,
Dr. Judy Taguiwalo, Direktor ng UP Center for Womens Studies para
talakayin ang paksangHinggil sa Digmaan at Kababaihan, Bb. AllynnaHaneefa A. Macapado, Vice-President for External Affairs ng UP Muslim
Students Association upang talakayin ang paksang Tinig ng Kabataang
Muslim, at Kgg. Neri Javier Colmenares, kinatawan ng Bayan Muna Partylist.
Magiging reaktor at kritiko naman sina G. Amado Mendoza ng UP
Departamento ng Filipino at Panitikan ng Pilipinas, Bb. Lisa Ito ng Kolehiyo
ng Sining Biswal, at Prop. Maria Diosa Labiste ng UP Kolehiyo ng
Komunikasyong Pangmadla. Samantala, ang Direktor ng Research
Dissemination and Utilization Office ng Opisina ng Bise-Tsanselor para sa
Saliksik at Pagpapaunlad na si Dr. Gonzalo Campoamor II ang magbibigay
ng sintesis. Tagapagpadaloy ng talakayan si Prop. Choy Pangilinan ng UP
Kolehiyo ng Komunikasyong Pangmadla.
Ang UP SWF Diliman ay opisina na nasa ilalim ng tanggapan ng
Tsanselor na nagtataguyod ng mga proyekto ukol sa pagpapayabong ng
wikang Filipino at sa patakarang pangwika ng UP. Isa sa mga tungkulin ng
SWF ay sumuporta sa mga estrukturang akademiko para sa mas mabisa,
mabilisan at malaganap napaggamit ng Filipino bilang wikang panturo sa
pamamagitan ng pagtataguyod ng mga seminar-workshop, forum,
kumperensiya at lektyur na pangwika sa ibat ibang disiplina gamit ang
wikang Filipino.
Ang CONTEND naman ay isang grupo ng mga guro na naniniwala na
may mahalagang tungkulin ang mga edukador sa pagkilos para sa
pagbabago ng lipunan. Ang CONTEND ay tumanggap ng hamon na mag228

organisa at mamuno sa kilusan ng militante at mga progresibong edukador

para sa layon na magkaroon ng pagkakapantay-pantay at pagbabago sa
lipunan.
Ang UP Kolehiyo ng Komunikasyong Pangmadla ay may tatlong
departamentong tinaguriang Commission on Higher Education (CHED)
Centers of Excellence - Brodkasting; Pananaliksik sa Komunikasyon; at
Peryodismo. Ang UP Film Institute naman ang natatanging internationallyaccredited academic institution sa Pilipinas na nagbibigay ng mga kurso sa
Pelikula sa antas ng Batsilyer at Masterado. Ipagdiriwang ng kolehiyo ang
ika-50 anibersaryo nito sa Hunyo 19, 2015.
Maaari dumalo ang mga guro, mag-aaral, media practitioner at
mananaliksik. Wala pong bayad ang gawaing ito. Mangyaring makipagugnayan kay Gemma Cabrera-Dalmacion sa 9244747 para sa inyong
katanungan.

229

12.
Anunsyo:
Talasalitaan Isang Paglulunsad at Panayam

230

Itinataguyod ng Sentro ng Wikang Filipino UP Diliman (SWF-UPD)

sa pakikipagtulungan sa Opisina ng Tsanselor at UP Kolehiyo ng Arte at
Literatura (UP KAL) ang TALASALITAAN: Isang Paglulunsad at Panayam,
na gaganapin sa 26 Pebrero 2015, Huwebes, mula ika-1 ng hapon hanggang
ika-5 ng hapon, sa Pulungang Recto Bulwagang Rizal, Faculty Center, UP
Diliman, Lungsod Quezon. Ang proyektong ito ay isang pakikilahok ng SWF
sa pagdiriwang ng Buwan ng UP Diliman, gayundin ang patuloy na tradisyon
ng pagpapalakas sa Filipino sa akademya sa pamamagitan ng pagkakaroon
ng mga talakayang pangwika at pagpapakilala sa mga bagong saliksik at
publikasyong produkto ng SWF. Sa Panayam, itatampok ang mga saliksik na
nalathala bilang bahagi ng Daluyan JournalAng Kasalukuyang
Pagkakilanlan sa Iraya Mangyan ni Dr. Aleli Bawagan at Noon pa man,
nandyan na; anot inietsapwera ang Maraming Wika sa Pilipinas ni Dr. Reuel
M. Aguila. Sa Lunsad-Aklat, ipakikilala sa madla ang mga aklat na Sining at
Lipunan nina Dr. Patrick Flores at Dr. Cecilia De La Paz, Katutubo vs
Banyaga ni Dr. Pamela C. Constantino, Saliksik UP ni Dr. Rosario Torres
Yu, at mga bagong isyu ng Daluyan Journal. Ito ay bukas sa publiko.

231

12.
Buwan ng Wika 2014

232

Buwan ng Wika 2014:

Sentro@Beynte-singko:
Laban Filipino, Sulong Wikang Pambansa,
Ang Sentro ng Wikang Filipino UP Diliman (SWF), sa
pakikipagtulungan sa UP Kolehiyo ng Arte at Literatura (UP KAL) at
Tanggapan ng Tsanselor ng UP Diliman ay magdaraos ng Buwan ng Wika
2014 sa darating na Agosto 27, Miyerkoles, 8:00 nu 5:00 nh, na gaganapin
sa Pulungang Claro M. Recto, Bulwagang Rizal, Kolehiyo ng Arte at
Literatura, Faculty Center, UP Diliman, Lungsod Quezon. Dadaluhan po ito
ng mga Komite sa Wika ng ibat ibang Kolehiyo ng UP Diliman at mga opisyal
ng UP at buks din po ito sa lahat ng nais dumalo. Ang tema po para sa
tang ito ay Sentro@Beynte-singko: Laban Filipino, Sulong Wikang
Pambansa, bilang paggunita sa ika-25 anibersaryo ng SWF at bilang
pagbibigay ng diin sa halaga ng Filipino sa akademya na nahaharap ngayon
sa dagok dulot ng CHED Memo Blg. 20 s2013.
Gaya ng mga nakaraang selebrasyon ng Buwan ng Wika,
kinapapalooban ng tatlong mahalagang bahagi ang programa: panayam,
parangal, at paglulunsad.
Ang programa ay bubuksan ng mga Panayam, sa pangunguna ng
Susing Tagapanayam na si Prop. Rolando de la Cruz, pangulo at CEO ng
Darwin International School System, isang natatanging alumnus ng UP, isang
guro, administrador ng isang institusyong pang-edukasyon, kolumnista, at
kilalang tagapagsulong din ng wikang Filipino at kultura sa pamamagitan ng
edukasyon. Sa pamamagitan niya, mas lalong mapagtitibay ang patuloy na
pagtataguyod sa wikang pambansa bilang importanteng salik sa totoong pagunlad ng bansa na kailangan maipamulat sa mga pinuno ng bansa lalo na sa
larang ng edukasyon. Bukod kay Prop. de la Cruz, magbibigay rin ng
panayam si Dr. Clemen Aquino ng Departmento ng Sosyolohiya upang
maipakita ang maunlad na gamit ng Filipino sa saliksik sa larang Sosyolohiya.
Ang bahaging Parangal ang magbubuks sa panghpong programa.
Malugod naming ipinababatid na para sa tang ito, ang bibigyan ng pagkilala
ay si Dr. Teresita G. Maceda bilang natatanging personalidad na may
malaking ambag sa pagtataguyod ng wikang Filipino sa Unibersidad ng
233

Pilipinas (UP). Isa siya sa mga nakipaglaban upang magkaroon ng

Patakarang Pangwika ang UP noong 1989 na naging daan sa pagkakatatag
ng SWF na pinagsilbihan rin niya bilang pinakaunang direktor na nagdiriwang
ngayon ng ika-25 anibersaryo. Higit sa lahat, kinikilala rin ang patuloy niyang
paglilingkod sa wika bilang guro at administrador nang maluklok siya bilang
tagapangulo ng Departamento ng Filipino at Panitikan ng Pilipinas sa UP
hanggang sa magretiro. Pagkaraan ng parangal kay Dr. Maceda, iaanunsiyo
rin ang mga nagwagi para sa mga parangal para sa Pinakamahusay na
Artikulo sa Daluyan Journal, Pinakamahusay na Teksbuk, at Natatanging
Kolehiyo sa UP Diliman.
Matatapos ang programa sa pamamagitan ng Lunsad-Aklat para
ipakilala ang pinakabagong mga lathalang aklat ng SWF at ang
pinakabagong isyu ng Daluyan Journal.
Sa pamamagitan ng pagdiriwang ng Buwan ng Wika, umaasang
magiging modelo ang Unibersidad ng Pilipinas sa patuloy nitong
pakikipaglaban para sa wikang Filipino bilang pangunahing wika ng
karunungan at pagsulong nito bilang wikang pambansa.

234

13.
Menu ng Pagkain:
Magluto Tayo
Pitak ni Mareng Lena

Mag-enjoy kaya tayong kumain ng kanin kung walang ulam? Maari

marahil kung sa ganitong paraan lulutuin ang kanina.

Java Rice
Mga sangkap:
5-6 puswelong sinaing
kutsarang annatto powder
kutsaritang turmeric powder
3 kutsarang margarine
1 kutsaritang garlic powder
1 kutsaritang onion powder
kutsaritang asin(o ayon sa panlasa)
(*Ang annatto, turmeric, garlic at onion powder ay mabibili sa groserya)

Paraan ng pagluluto:
Lusawin ang margarine sa mahinang apoy. Paghaluhaluin ang annatto, turmeric, garlic at onion powder. Ilagay ang
asin bago haluing mabuti. Ihalo ang mixture na ito sa sinaing.
Tiyaking halung-halong ang mixture sa kanin.(Maaaring ihain ito
kasama ng fried chicken o pork chop. Pampaalis ng suya:
atsara)

235

Tinapa Fried Rice

Mga sangkap:
4 na puswelong kaning lamig
4 na tinapa (galunggong o silinyasi, hinimay)
5 butil na bawang
3 kutsarang mantika
Asin (ayon sa panlasa)

Paraan ng pagluluto:
Paghaluin ang asin at nilamas na kaning lamig. Painitin
sa kawali ang mantika. Igisa roon ang bawang bago isunod ang
tinapa, nang hinahalo, sa loob ng sampung minuto. Higit na
katakam-takam kung ihahain nang mainit.

Dahil sadyang mundo ko ang pagluluto, inisip ng late brother ko na

dapat akong magtayo ng karinderya. Ngunit biro niya, pangunahan ko raw ng
babala: EAT AT YOUR OWN RISK. Nagtatawang pinangalawahan iyon ng
yumaong asawa ko. Siya ang nagbinyag sa susunod nating lulutuin.

Pansit Patsamba-Tsamba
Mga sangkap:
Miki (flat)
Pitso ng Manok
Celery
Hipon (panggisa)
Bawang, sibuyas

236

Paraan ng pagluluto:
Pakuluan ang pitso ng manok hanggang lumambot.
Palamigin. Himayin. Itabi ang pinaglagaan. Igisa ang bawang at
sibuyas. Isunod ang hipong binalatan at inalisan ng ulo. Ibuhos
doon ang pinalagaan ng pitso. Tantiyahin ang dami ng sabaw
upang hindi lumabsa ang miki.
Ilagay ang hiniwang celery at miki.
Ihuli ang pagtimpla ng alat (toyo). May miki na maalat.

Pata Soup
Mga sangkap:
Pata ng baboy, unahan; ipataga
White beans
Kintsay
Bawang, sibuyas

Paraan ng pagluluto:
Palambutin ang pata. Hiwain ang laman, cubes. Itabi ang
sabaw. Sa bukod ng kaldero, palambutin ang white beans.
Magbuyod ng kaunting pinalambot na beans. Durugin,
pampalapot ng sabaw.
Igisa ang bawang at sibuyas. Ibuhos doon ang
pinaglagaan ng pata. Kapag kumulo na, ilagay ang pata cubes,
ang beans, at ang hiniwang kintsay.
Timplahan ng asin ayon sa panlasa.

237

13.

238

Bibliyograpiya
Aklat:
De Lara, M., Ijan, M., & Pantorilla, C. (2012). Salindaw: Varayti at Baryasyon ng
Filipino. Quezon City: Sentro ng Wikang Filipino.
Joson, O. (2012). Salindaw: Varayti at Baryasyon ng Filipino. Quezon City: Sentro ng
Wikang Filipino.
Ocampo, N. (2012). Salindaw: Varayti at Baryasyon ng Filipino. Quezon City: Sentro
ng Wikang Filipino.

Babasahin / Journal / Magasin:

Mareng Lena. (2016, Enero 11). Magluto Tayo. Liwayway, 44.
Mareng Lena. (2016, Pebrero 1). Magluto Tayo. Liwayway, 44.
Sarian, Z. (2016, Enero 11). Isang Espesyal na Durian. Liwayway, 32-33.

Internet:
2006 Annual Report. (2006). Inakses noong Pebrero 1, 2016, mula sa
<http://www.oocities.org/tesda_sorsogon/reports/annual2006.htm>
Ang Paggawa ng Parol. (w.p.). Inakses noong Pebrero 1, 2016, mula sa
<http://www.seasite.niu.edu/tagalog/New_Intermediate_Tagalog/Interm
ediate_Thematic_Lesson/Lessons/Libangan/culture.htm>
Babala ng PHIVOLCS ukol sa Bulkang Mayon. (w.p.). Inakses noong
Pebrero 1, 2016 mula sa <http://www.gov.ph/crisis-response/babalang-philvolcs-ukol-sa-bulkang-mayon/>
Banzon, E., et al. Assessing the Feasibility of Public-Private Partnerships in
Health in the Philippines. (2014). Inakses noong Enero 31, 2016 mula
sa

239

<http://dirp3.pids.gov.ph/webportal/CDN/PUBLICATIONS/pidsdps1449
.pdf>
Buwan ng Wika 2014: Sentro@Beynte-singko: Laban Filipino, Sulong Wikang
Pambansa. (2014). Inakses noong Pebrero 1, 2016, mula sa
<http://pages.upd.edu.ph/sentrofilipino/news/buwan-ng-wika-2014>
Farmers Organization for the Upliftment of Mindoro. Pag-aalaga ng baboy sa
natural na pamamaraan. (2012). Mindoro: Agricultural Training
Institute. Inakses noong Enero 31, 2016 mula sa
<http://ati.da.gov.ph/mimaropa/sites/default/files/gallery/pagaalaga%20
ng%20baboy%20sa%20natural%20na%20pamamaraan.pdf>
Frequently Asked Questions Tungkol sa mga Modern Methods ng Family
Planning. (2010). Inakses noong Enero 31, 2016, mula sa
<http://www.doh.gov.ph/sites/default/files/health_promotion/FP%20Bro
chure%202010%2006%2016%20PRINTABLE.pdf>
Gabay sa Gumagamit ng Nokia 2310. (2006). Inakses noong Enero 31, 2016
mula sa
<http://nds1.nokia.com/files/support/apac/phones/guides/Nokia_2310_
APAC_UG_ph_tl.pdf>
Garantisadong Pambata. (w.p.). Inakses noong Enero 31, 2016 mula sa
<http://www.doh.gov.ph/sites/default/files/health_promotion/02_Behavi
ors_Flyer%20back.jpg>
Handbook ng mga Benepisyo ng mga Manggagawa Ayon sa Batas. (2014).
Inakses noong Enero 31, 2016 mula sa
<http://www.bwc.dole.gov.ph/userfiles/file/Handbook-Tagalog.pdf>
Mamasapano, Media at Wika ng Digmaan. (2015). Inakses noong Pebrero 1,
2016 mula sa
<http://pages.upd.edu.ph/sentrofilipino/news/mamasapano-mediawika-ng-digmaan>
Manual ng Anti-Korupsyon para sa mga SMES. (2011). Inakses noong Enero
31, 2016 mula sa
<http://www.businessesfightingcorruption.org/manuals/AntiCorruption%20Manual%20for%20SMEs%20-%20Filipino.pdf>

240

Narrative Report on DEPSTEA Celebrates Teachers Day 2013. (2013).

Inakses noong Pebrero 1, 2016 mula sa
<http://www.hermosa.gov.ph/index.php/education/325-narrativereport>
Narrative report on the General Orientation-workshop on the Abot-alam
Program. (w.p.). Inakses noong Pebrero 1, 2016 mula sa
<http://www.depedroxii.org/download/reports/north-cotabato/AbotAlam%20Report.doc>
Nidoy, M.G.M. (2015). Makina sa pag-ani. Inakses noong Pebrero 1, 2016
mula sa <http://www.philrice.gov.ph/wpcontent/uploads/2015/04/PhilRice-Tagalog-Magasin.pdf mp. 4-5>
Paano mag-a-apply para sa supply/paglilipat o transfer at terminasyon ng
account? (w.p.). Inakses noong Enero 31, 2016 mula sa
<https://www.hkelectric.com/en/CustomerServices/Documents/Custom
er%20Services%20Leaflet%20-%20Tagalog.pdf>
Patnubay sa Korespondensiya Opisyal. (2015). Inakses noong 31 Enero
2016 mula sa http://kwf.gov.ph/wp-content/uploads/Patnubay-saKorepondensiya-Opisyal_ikaapat-na-edisyon_ikalawang-limbag.pdf
Promo material ng Pumuputiputitap. (2015). Inakses noong Pebrero 1, 2016,
mula sa <https://www.facebook.com/ photo.php?fbid=1020584062744
1687&set=gm.1112699695416311&type=3&theater>.
Rodulfo, Gloria, at Rodel Maghirang. Mga Uri ng Binhi para sa Organikong
Paggugulayan. (w.p.). Inakses noong Pebrero 1, 2016 mula sa
<http://www.pcaarrd.dost.gov.ph/home/momentum/philorgagri/index.ph
p?option=com_content&view=article&id=45:mga-uri-ng-binhi-para-saorganikong-paggugulayan&catid=5:technologies>
_____________, et al. Pagtatanim ng Organikong Talong. (w.p.). Inakses
noong Pebrero 1, 2016 mula sa
<http://www.pcaarrd.dost.gov.ph/home/momentum/philorgagri/index.ph
p?option=com_content&view=article&id=44:pagtatanim-ng-organikongtalong&catid=5:technologies>

241

Saklolo para sa mga Dayuhan sa Oras ng Sakuna at Kalamidad: Manwal ng

mga Katanungan at Kasagutan. (2009). Inakses noong 31 Enero 2016
mula sa <http://www.tokyo-icc.jp/information/pdf/qa_ta.pdf>
TALASALITAAN: Isang Paglulunsad at Panayam. (2015). Inakses noong
Pebrero 1, 2016 mula sa
<http://pages.upd.edu.ph/sentrofilipino/news/talasalitaan-isangpaglulunsad-panayam>
Tamang Kaalaman sa Pag-aalaga ng Hayop. (w.p.). Inakses noong Enero 31,
2016 mula sa
<http://pawsphilippines.weebly.com/uploads/1/3/8/0/13800515/rpo_tag
alog_flyer_for_photocopy.pdf>
Yamog Renewable Energy Development Group Inc. A Full-blown Feasibility
Study Report Proposed Upper Semaka Micro-Hydropower Project.
(2009). Inakses noong Pebrero 1, 2016 mula sa
https://www.globalgiving.org/pfil/2752/projdoc.pdf
P99 Food Trip Meals. (w.p.). Inakses noong Marso 27, 2016, mula
sa<https://www.zomato.com/manila/jeepney-pinoy-resto-tagaytay-citytagaytay-city/menu>.

242