Mr.

Ukshin HOTI
FILOZOFIA POLITIKE E SHTJES
SHQIPTARE
Zgjodhi dhe redaktoi:
Bislim Elshani
Recenzent:
Shaban Sinani
Moikom Zeqo
Kopertina:
Lisian Zoto
Korrektura:
Flora Hasani
Botimi i ksaj vepre u realizua
me prkujdesjen dhe bashkpunimin e
Zrit t Kosovs
Zvicr
Shtpia botuese
ROZAFA
Tiran
U shtyp n
Tipografin Ushtarake
Tiran, 1995
______________________________________

N vend t parathnies
Moikon Zeqo
Kam ndjer nj tronditje t madhe, t pazakont, trsisht njerzore, kur m solln
dorshkrimin e kompjuterizuar t librit "Filozofia politike e shtjes shqiptare" t Ukshin
Hotit.
Kam ndjer krenari t vrtet duke e lexuar kt libr.
Kam prjetuar n largsi nj ndrlidhje t shumfisht, nj shqisim dhe prfytyrim universal
dhe t pashprbrshm me autorin, i cili ishte konvertuar fuqishm dhe thellsisht n do ind
t librit, n kt pasaport emblematike dhe tipike prfaqsuese t vetvetes dhe t kombit q e
prfaqson denjsisht.
Dhe kam besuar akoma m shum tek idet e pavdekshme.
Kam shpresuar te forca e pamposhtur e njeriut shqiptar.
Kam parandjer se historia nuk humb, nuk e asgjson kurr vetveten, nuk sht vetm nj
vorbull e marrzishme apo cikl i prjetshm humbjesh absurde, nuk sht aspak nj
"perpetuum mobile" ekzistencial i nj jete t rreme, i nj kronologjie t rreme, i nj statu
kuoje fatale.
Kam rigjallruar vetdijn time.
Kam luftuar dhe kam fituar mbi vetmin, mbi dshprimin, mbi degradimin e neveritshm,
mbi kultet dhe mbi tabut, mbi prarjen e prbindshme, mbi mungesn e stimuluar t
perspektivs, mbi vdekjen e programuar dinakrisht dhe kafshrisht t kombit.
Kam besuar jo vetm tek idet e pavdekshme, po akoma m tepr, tek interesat dhe tek t
drejtat e pavdekshme dhe t patjetrsueshme t kombit.
Kam kuptuar se humbjet jan t prkohshme. Se disfatat potencialisht mund t kthehen n
fitore.
Kam analizuar edhe nj her rrethanat antishqiptare pr t msuar se si mund t kthehen n
shanse shqiptare.
Se filozofia politike e shtjes shqiptare buron nga filozofia e historis shqiptare, e
pashkputur nga filozofia e historis botrore.
Se knga funebre e mjellms nuk mund t jet edhe knga e fluturimit t lir t shqiponjs.
Se vonesat historike mund t jen deri diku vonesa kalendarike po aspak edhe vonesa
shpirtrore e sidomos mendore.
Se n fundin e mijvjearit t dyt ne shqiptart nuk do t kemi asnj apokalips.
Se mijvjeari i tret sht Shpresa e Madhe, me substancn e shenjt dhe ndjellandritse t
realitetit.
Libri i menur dhe kurajoz i Ukshin Hotit sht libri i nj tribuni popullor dhe kombtar.
Ukshin Hoti, intelektual dhe politolog i klasit t par, njeri i kompletuar fuqishm pr nga
dijet, pr m tepr nj trim i pafrikshm, ka shpalosur n kt libr kryetemn vigane t
shtjes shqiptare.
Hoti nuk qndis ornamente fjalsh. Nuk bn stolira t kota retorikash luksoze e krejt t
padobishme.
Pr Hotin shtja shqiptare nuk sht nj mit i rrugs. Po as edhe nj fantazi e kabinetit
intelektual.
Duke e lexuar kt libr m'u kujtuan fjalt e mrekullueshme t dijetarit t madh shqiptar
Frang Bardhit, i cili qysh me 1636 shkruante: "Prkrahni lirin e natyrshme t njerzve dhe

diturin e tyre me liberalitetin m t madh. Sepse vetm kshtu, -shton ai, -do ta paraqesin
para syve t tu t vrtetn lakuriqe dhe t panjollosur, sepse e vrteta nuk ka nevoj t lyhet
dhe t stoliset me fjal t bukura."
350 vjet pas Frang Bardhit, Ukshin Hoti ecn n t njjtn hulli t filozofis politike t
historis.
Ukshin Hoti e konsideron politikn si nj modus operandi t pashkputur nga moraliteti
historik dhe i perspektivs. Sipas Aristotelit, vrtet njeriu sht "kafsh politike" po n ato
kushte dhe rrethana q e realizojn historin, jo si nj zoologji instinktive, po si nj politik
mbikafshore dhe trsisht njerzore, pra t kthimit t kafshs n njeri dhe jo t njeriut n
kafsh, rrjedhimisht, t politiks n histori dhe jo t historis n thjesht politik.
Politika si teori e nj pozitivizmi shkencor, si art, si funksionalitet, si trsi kategorish
institucionale, sht nj gj jashtzakonisht serioze dhe e rndsishme. Politika si
operacionalizim i teoris sht e suksesshme n raport t drejt me vrtetsin racionale dhe
vizionare t vet teoris, n prputhjen adekuate t teoris me realitetin. Sociologjia politike
ka karakter progresiv, e kushtzuar nga kndshikimi, nga premisat dhe thelbi i socialitetit e i
zhvillimit t saj. Bota si politik e nj hierarkie bizantine t elits nuk mund t jet edhe bot e
njeriut kolektiv si popull, sepse homo politikus-i nuk mund t'i kundrvihet e ta asgjsoj homo
homonis-in q e parakupton edhe homo etnikus-in.
Nocionet politike q shpesh jan shum relative dhe aspak tabu t primitivitetit t s
kaluars, nuk mund t jen gjithmon dhe in infinitus shtrat i Prokrustit.
Nocionet politike burojn nga historia e vrtet dhe jo nga historia e falsifikuar. Ato jan
instrumente t njeriut q merret me politik, pr ta "asgjsuar" nj dit vet politikn, dmth.,
pr ta br at t panevojshme, mbasi kshtu njeriu do ta realizoj vetveten si qenie e plot
njerzore, pa qen nevoja q t jet vetm qenie politike. Ky kuptim filozofik i politiks sht
i prjetshm dhe i pakundrshtueshm.
Ukshin Hoti e di mir thelbin e politiks, duke e refuzuar politikanizmin e stilit barok,
dogmatik, apo t llojit folklorik e t vulgarizuar.
Ukshin Hoti n analizat e tij t guximshme dhe aspak konformiste i shikon realitetet politike
n optikn shqiptare, por edhe n at globale-botrore. Pr t bota evro-amerikane nuk duhet
t'i kundrvihet shtjes shqiptare, pavarsisht nga pengu tragjik i s kaluars, pavarsisht nga
luhatjet dhe marrzit e sotme t politikave t liderve t prkohshm shqiptar.
Ukshin Hoti e shtjellon tezn e nj demokracie autentike, si tezn e nj integrimi universal,
ku nuk zhduket dhe nuk humbet identiteti i kombit shqiptar, po afirmohet n baz t nj t
drejte ndrkombtare t prbashkt pr t gjitha subjektet etnike t bots, ashtu si ka nj
barazi funksionale pr elementet e gjuhs t garantuara prjetsisht nga nj gramatik e
brendshme e padeformueshme. Demokracia autentike sht nj gramatik e liris dhe e
dinjitetit, e kulturs, por edhe e kulturave, e s veants, por edhe e s trs. N nj Evrop,
apo n nj bot dialogjike, kombi shqiptar nuk ka pse t jet shurdhmemec, nj komb
handikapat, ose nj manekin i skens.
Historia politike e fundit t shekullit XX me bipolarizimin, me prishjen e Murit t Berlinit,
me projektin e Evrops s Bashkuar etj., sht n fakt nj materie e gjall prplot kontradikta.
Naiviteti n t kuptuarit e ktyre kontradiktave sht i pafalshm. Kto kontradikta duhet t na
e mprehin vetdijen akoma m shum ne shqiptarve. Nuk mund t jet dhe nuk ka liri
themelore t njeriut pa lirin e tij etnike. T drejtat civile nuk i mohojn t drejtat q e
strukturojn kt liri etnike. N kt kuptim, demokracia e nnkupton atdhetarizmin dhe
atdhetarizmi sht shprehje e demokracis, n at mas q lejon t realizohet liria e lirive t
njeriut dhe t kolektiviteteve etnike t secilit njeri n bot.
Kombi shqiptar sht i pjestuar padrejtsisht n struktura shtetrore t huaja dhe t
ndryshme, duke qen de facto nj subjekt etnik i papjestueshm dot.

Ky komb po e prjeton n imagjinat at q kombet tjera e kan realizuar prej kohsh. Po

duke qen nj komb si t gjitha kombet tjera, shqiptart nuk kan pse t prjetojn gjithka
vetm n imagjinat.
Lufta e kombit shqiptar pr liri nuk ka pse t instrumentalizohet si nj luft me terma fetar
midis kristianizmit ortodoks serb dhe muslimanizmit fundamentalist shqiptar. Kjo gj sht
nj absurditet.
Te shqiptart, ku ekziston nj pluralitet fesh, nuk ka ekzistuar ndonjher nj fetarizm i
lidhur me qenien etnike. Fundamentalizmi fetar pr shqiptart sht nj shpikje idiote dhe e
kot. Nga ana tjetr, teoria e nj protektorati ndrkombtar mbi Kosovn sht e
papranueshme nga Karta e OKB-s, ku t paktn juridikisht nuk njihet asnj form e
kolonializmit, sepse nuk prputhet me parimet universale t t drejtave t njerzve dhe t
kombeve.
Nj Serbi q e mban t pushtuar Kosovn nuk sht as vet e lir. Liria e vrtet e Kosovs
sht nj premis themelore edhe pr lirin e vrtet t Serbis. Kosova pr Serbin sht
kulti i robris s vetvetes, nse nuk bhet shans i liris dhe i evropeizimit t saj t ardhshm.
Politika shqiptare e nj rezistence pasive sht nj degradim dhe falsifikim i vet gandizmit,
i cili oi n pavarsin e Indis. Rezistenca si afirmim sht e ndryshme nga rezistenca n
heshtje e humbjes s personalitetit.
Pr Ukshin Hotin kompleksi i inferioritetit t kombit shqiptar sht nj fatalitet q duhet
kaprcyer. Nuk mund t ket histori t shqiptarve t br nga t tjert, po ka histori t
shqiptarve t njohur m n fund nga t tjert.
Nga kompleksi i inferioritetit kombi shqiptar ka psuar disa her disfata gjat historis dhe e
ka viktimizuar vetveten.
Nga kompleksi i inferioritetit humbet perspektiva dhe tabuizohet statukuoja.
Nga kompleksi i inferioriteit nuk do t ket asnjher kaprcim t Rubikonit n historin
ton, q sht nj kaprcim nga ferri n purgatorin e nj t ardhme m shpresndjellse.
Prandaj ky libr me plot argumente sht kundr kompleksit t inferioritetit.
Prandaj ky libr sht nj pasqyr morali pr secilin nga ne, nj monument sigurie dhe
vetdieje.
Ukshin Hotin kam pasur rastin ta njoh m 23 nntor t vitit 1992 n Tetov gjat nj tubimi
mbarkombtar pr shtjen shqiptare. Ai ishte me trupin plot plag nga t rrahurat e policis
serbe. Po erdhi n tubim, sepse n t shihte nj shprehje t ideve t tij politike dhe t jets.
Sot Ukshin Hoti sht i burgosur. Por q nga burgu, ai na i drgon akoma m i plotfuqishm
dhe madhshtor mesazhet e tij t urta dhe afatgjata.
Ai sht nj intelektual i martirizuar dhe kjo ka nj kuptim t vrtet dhe t madh. sht
vet kombi shqiptar nj komb i martirizuar. Pr do intelektual shqiptar, t veshur me
kmishat ceremoniale t konferencave t shtypit, t masmedias, t mjediseve moderne t
aeroporteve dhe t hoteleve luksoze, imazhi i ktij t burgosuri sht nj thirrje pr ballafaqim
moral dhe shpirtror.
Vetdija e tyre duhet t bashkohet me vetdijen e tij pr t mos u tjetrsuar.
Historia nuk e pranon asnj lloj alibie, qoft e formuluar mjeshtrisht, si truket e
prestidigjitatorve t paarritshm. Historia sht mbi individt, dhe individt bhen t saj n
at kuptim kur ata shndrrohen n histori.
Ukshin Hoti sht shndrruar tashm n histori.
Moikom Zeqo, Durrs, 12 qershor 1995

PJESA I
KOSOVA DHE EVROPA
1. PR NJ QASJE SHKENCORE T POLITIKS N KOSOV
N qoft se prdorimi i nocioneve n jetn e prditshme sht i lidhur me dukuri t nj
rndsie t caktuar shoqrore, ather nuk sht krejt njsoj se 'do t nnkuptohet realisht me
to. Pr shumicn e tyre supozohet se jan trsisht t njohura, por nj analiz pak m e
thelluar e prmbajtjes s tyre nuk e prjashton mundsin e konstatimit t kundrt, vetm
pjesrisht t sakt, ose edhe t manipulimit t qllimshm me prmbajtjen e tyre. Pr kt
shkak, por edhe pr shkaqe t tjera t lidhura me temn n shqyrtim, nuk do t ishte i teprt
precizimi i vetm disa prej tyre, si p.sh. i termave: "politik", "politik e jashtme /e
brendshme", "politik ndrkombtare", "Evrop", etj., t cilat n kontekst t rrethanave
ekzistuese apo t ndryshuara, n kontekst t qllimit t zhvillimit t proceseve dhe t
paraqitjes s dukurive t caktuara, nuk mund t ken domethnie t njjt e statike. N t
vrtet, analiza e prdorimit t tyre n kontekstin e dhn shoqror do t ishte me rndsi t
shumfisht, por pr shkak t qllimit t parashtruar t tems, vetm pjesrisht mund t
prqndrohemi n t, duke filluar nga supozimi se sht n dobi t shtjellimit t saj (d.m.th. t
tems) dhe jo me qllim t shkoqitjes s kuptimeve dhe t nnteksteve q do t dilnin nga nj
analiz e till.
Nga ana tjetr, vshtirsit n precizimin e termave politik jan t lidhura me faktin se si
ligjshmrit e zhvillimit shoqror, ashtu dhe dukurit q i prcjellin ato, kurrnjher nuk
manifestohen drejtprsdrejti, por trthorazi. Pr disa nga kto dukuri nuk ekzistojn terma
adekuat jo vetm n gjuhn shqipe, por edhe n gjuht tjera me t cilat shrbehemi m s
shpeshti. Ndrkaq, pr dukurit tjera q nuk ekzistojn tek ne, kemi huazuar fjal t huaja, por
shum her pa e precizuar kuptimin e tyre. P.sh. dukuria e ndarjes s shoqris indiane n
kasta n kuptimin burimor nnkupton rregulla tejet t formalizuara t raporteve midis tyre;
pjestart e kastave t ndryshme p.sh., nuk guzojn as t preken n mes tyre. Ksaj fjale tek
ne m s shpeshti i jepet kuptimi i shtress, fjal s cils megjithat i mungon rigoroziteti i
fiksimit t raporteve t cilat i nnkupton shprehja "kast" e Indis. Mirpo, vshtirsit m t
mdha lidhen me faktin se subjektet politike, gjat fazave t ndryshme t zhvillimit t ndonj
procesi ose t paraqitjes s ndonj dukurie, duke e synuar kontrollimin e tyre, me metoda t
ndryshme dhe prmes mjeteve t komunikimit, qllimisht ua ndryshojn kuptimin fjalve dhe
ua japin prmbajtjen q u prshtatet interesave t tyre n momente t caktuara politike.
Shembuj t ktill ka mjaft. E tr historia politike e cilitdo vend n bot sht e mbushur me
fakte t tilla. Mirpo sht detyr e linguistve q t gjejn n gjuhn shqipe fjal adekuate
pr t shnuar dukuri t veanta politike. Pr kt shkak ktu do t prqendrohemi n nocionet
m me interes pr temn ton n shqyrtim.
"Zoon-politikon"- Politika - struktur e qenies s njeriut
Termi i shquar i Aristotelit "zoon" (gr.-kafsh) e nnkuptonte pjestarin e polisit (qytetit
antik grek). Ky pjestar kishte t drejt t merrte pjes n rregullimin e punve t polisit-shtet.
Rregullimi i punve n polisin antik ishte i gjithmbarshm dhe gjithprfshirs. Prandaj nj
gj e till nnkuptonte q etika, politika dhe ekonomia t shkonin bashk, d.m.th. t ishin nj.
Njeriu, natyrshm, ishte qenie shtetrore pr t cilin konvergimi me shtetin ishte gjithmon
karakteristik si nj "struktur me rndsi e qenies" (shih Vilfred Rhrich -W.D. Narra,

Politika kao znanost, Zagreb, 1989, f.28). Me fjal t tjera, njeriu antik i kohs s Aristotelit,
n polisin (qytet-shtetin) e tij e gjente formn e ekzistimit t mundshm, m t sigurt, formn
e realizimit t tij si njeri. Mirpo ai kt e bnte spontanisht. N kt mnyr ai e kishte
ndjekur karakterin e tij, nj veti natyrale njerzore. Shum m von Hegeli, spontanitetin e
till t konvergimit t njeriut me shtetin, do ta ngriste n nivelin e aktit t vetdijshm, dhe
njeriu (d.m.th. ai i Hegelit), do ta realizoj veten n organizimin e shtetit ideal borgjez.
Ndrkaq te Marksi shteti i till do t shuhet n "perandorin e liris" t "liruar nga detyrimi i
puns (mbretria e domosdos)" dhe njeriu i realizuar n kt mnyr nuk do t ket nevoj
pr politik, sepse ai vet do t jet politik. Kjo pik e botkuptimit t Marksit do t tregohet
n praktik si utopi dhe do t cilsohet si e till. Mirpo realizimi i plot i njeriut n shtet pr
t gjith teorikt, pavarsisht nga synimet e tyre, akoma mbetet utopi. Konvergimi i njeriut me
shtetin te Aristoteli p.sh. nuk e nnkuptonte kategorin e skllevrve, sikundr q tek Hegeli
liberalizmi borgjez mbetet i kufizuar. Megjithat, politika dhe ekonomia edhe m tutje do t
shkojn s bashku. Nj sociolog gjerman ksaj do t'i jap kuptim praktik: "Autoriteti, fama
ose prestigji i shtetit, -thekson ai, -ndikojn ekonomikisht n mnyr produktive" (shih Alfred
von Martin, Sociologie der Renaissance...Frankfurt am Wein, 1949). Kjo e shpjegon njherit
edhe dukurin negative t pranishme n shoqrit bashkkohore n zhvillim kur politika vihet
n funksion t pasurimit privat t bartsve t saj dhe konsiderohet si rrug e leht pr "t'u br
i famshm".
Politika - intelekt llogarits dhe talent profesional
N kohn e Rilindjes (Renesancs), mbisundonte bindja se aftsia e njeriut konsiston n
superioritetin e arsyes mbi ekzistencn, besim i cili pastaj e prcaktonte edhe luftn si shkenc
dhe si mjeshtri (Makiaveli psh., her-her kishte qen strateg ushtarak n qytetin e tij t
lindjes). Besimi i till e karakterizonte epokn borgjezo-tregtare e cila politikn e
konsideronte si shtje t intelektit llogarits dhe t talentit profesional (Rhrich-Narra,
vep.cit.f.29). Intelekti i ktill llogarits duhej t vihej n shrbim t pasurimit t tregtarve
q e prbnin brthamn e borgjezis s ardhme. Ndrkaq, talenti profesional duhej t vihej
n funksion t zgjerimit t qyteteve tregtare. Kjo e presupozonte kuptimin e politiks si
shkenc, mjeshtri dhe aftsi n funksion t forcimit t pozits s qyteteve tregtare dhe t
tregtarve si klas n forcim e sipr.
Pragmatizmi i till politik dhe t kuptuarit pragmatik t politiks te Hobsi n shek. XVII e
merr formn e pushtetit, si kategori qendrore e politiks. Meqense t drejtn natyrale e
definon si shum t t drejtave t pakufizuara t individit, ather, sipas Hobsit, sht e
natyrshme q individt t bien n konflikt me njri-tjetrin ("Homo homini lupus est"). Pasi q
gjendja e till do t rezultonte n kaos, individt e lidhur me kontrat heqin dor vullnetarisht
nga t drejtat e tyre (s paku nga nj pjes e tyre) n favor t shtetit. N kt mnyr, subjektet
i nnshtrohen pushtetit t vetformuar qendror. Kshtu m n fund shteti mund t shndrrohej
n nj "lidhje politike" (verband). Q prej kndej, nocioni i politiks lidhet me pushtetin i cili
pr Maks Veberin do t thot "shans q personat e caktuar t'i binden urdhrit me prmbajtje t
caktuar". Ndrkaq, "pushteti, -pr Veberin, -sht fuqi legjitime n harmoni me t drejtn". Ai
mbshtetet mbi "pajtueshmrin mbi legjitimitetin". Pr ndryshim nga kjo, fuqin ose forcn e
pastr e definon si "do shans ose mundsi q brenda nj raporti social t imponohet vullneti
i njeriut edhe prkundr rezistencs" (M.Weber Wirtschaft und Geselschaft", Tbingen,
1976,f.556).
E vrteta e kohshme (kohsisht e prcaktuar) e shkencs

Botkuptimi i till i politiks si intelekt apo shkenc n funksion t interesave t caktuara

mbshtetet mbi funksionin e politiks si shkenc q n fillim t konstituimit t saj. Ishte e
lidhur me raportin e njeriut ndaj natyrs, ose me prpjekjet e tij q ta kontrolloj natyrn.
Mirpo n kt funksion, d.m.th. t mbizotrimit t natyrs nga ana e shoqris, vet zhvillimi
i shkencs dhe i teknologjis e ka rrezikuar natyrn: e ardhmja tani paraqitet si "obligim i
sjelljes kolektive dhe i politiks moderne". "Nuk sht e mundur as t paramendohet, konstatojn Rhrih dhe Narra, -se far vdekje masovike dhe vrasje masovike do t shkonte
me nj situat t till pas thirrjes: -le t shptoj kush t mundet! (Rhrich-Narra, vep.cit.f.6).
Ajo q e ka mundsuar nj zhvillim t till negativ t gjrave, q e ka reduktuar politikn n
intelekt t ftoht llogarits e pa ndjenja, sipas disa teorikve dhe filozofve sht vet
funksioni i pavarsuar i zhvillimit tekniko-shkencor. Kt pavarsim t funksionit t shkencs
gjat procesit t zhvillimit t saj e v re sidomos Maks Horkhaimeri. Atij i duket se sht me
rndsi vetm kompleksi funksional i shkencs pr t konstatuar se "ajo q zakonisht merret si
qllim -lumturia e individit, shndeti dhe pasuria, -domethnien e vet e fiton ekskluzivisht nga
mundsia q t bhet funksionale". Funksionalitetin e till t dijes megjithat e v n funksion
t prodhimit material dhe shpirtror (shih Maks Horkhaimer, Zur Kritik der instrumentellen
Vernunft, Frankfurt a/M.1967.f.94). Kt e kishte br m par edhe Marksi: "Ai vet
(d.m.th., njeriu) prkundrejt materies, n natyr paraqitet si fuqi natyrale" (Kapitali-I).
Mirpo, pa marr parasysh shkakun, mbetet fakti se zotrimi me sendet, me natyrn, q
njkohsisht sht edhe zotrim me njerzit, n kohn moderne, "godet prapa mbi qenien dhe
mbi vetdijn e njerzve" (Max Horkheimer und Theodor Adorno, Dialektik der Autklrung,
Amsterdam 1947, f.56, dhe n prkthimin serbokroat: Dijalektika prosvetiteljstva, Sarajevo,
1974, f.54) Goditja e till prapa n kohn e sotme manifestohet si frik nga "vdekja masovike"
dhe nga "vrasja masovike" t cilat rezultojn nga fakti se n njrn an sht plakitur planeti,
pr shkak t tendencs s vazhdueshme pr ndrtimin e shoqris s mirqenies, dhe nga ana
tjetr, pr shkak se shumica e njerzimit sht reduktuar n nivel t ekzistencs. Andaj
njerzimit n trsi i kanoset edhe natyra (q ajo t mos e diktoj urdhrin e saj dhe t'i
kundrshtoj krkesat e tepruara) d.m.th. duke "komanduar" ndonj katastrof ekologjike, por
edhe eksplozioni demografik, si prgjigje ndaj s cils do t rezultonte lufta totale, ose "vrasja
masovike". Politika si shkenc (intelekt) sht dashur ta vinte drejtpeshimin, por me nj
zhvillim t till t pavarsuar sht shndrruar edhe vet n nj "mendje instrumentale" duke
e ndar fatin e shkencs n trsi n funksion t profitit, sepse racionaliteti teknik sht tretur
n racionalitetin e vet zotrimit me natyrn dhe me njerzit. Ky aspekt i politiks dhe i
shkencs n trsi do t mund t quhej cinizm i intelektit, po t jet i detyruar q n plan t
gjer t instrumentalizohet n funksion t dominimit me njeriun e jo n funksion t lirimit t
tij. Lufta e tanishme n Gjirin Persik mund ta ilustroj mjaft mir kompleksitetin e shtjes.
Ktu aspekti i politiks si intelekt, shkenc, sht materializuar n disa drejtime: 1) si mundsi
e programimit t lufts pr arritjen e qllimeve t caktuara nga ana e t dy palve. Pr
amerikant dhe aleatt e tyre detyrimi i Irakut q t trhiqet nga Kuvajti, esencialisht do t
thot mnjanim i rrezikut potencial pr humbjen e kontrollit mbi burimet e nafts, por edhe
pr shndrrimin e arabve dhe t islamizmit n trsi n faktor t politiks botrore. Pr
Irakun, detyrimi i amerikanve dhe i aleatve t tjer q ta akceptojn si t till, do t thot
pikrisht at q ata m s shumti i druhen; 2) si teknik dhe teknologji e avancuar ushtarake,
duke i prfshir edhe strategjit e avancuara pr arritjen e qllimeve t theksuara; dhe 3)
aspekti cinik i shtjes konsiston pikrisht n faktin se q t dy palt jan t vetdijshme pr
rrjedhimet eventuale globale, edhe n plan t natyrs, edhe t njerzimit: n plan t natyrs,
vnia e zjarrit burimeve t nafts, qoft nga ana e Irakut (me qllim t pamundsimit t
invadimit) qoft aksidentalisht, nga ana e amerikanve (pr shkak t bombardimeve) doemos
do t rezultonte n rregullime ekologjike t natyrs prmasash t tilla eventuale q do t
mund t'i ndjente gjith njerzimi. Mirpo nj cinizm akoma m i madh sht programimi i

prllogaritur i viktimave n ushtar. Qysh nga fillimi i lufts amerikant i kan porositur
16000 thas najloni pr transportimin e kufomave. Irakiant nuk e kan br nj gj t till,
por megjithat, zgjedhja e alternativs s lufts prej tyre do t thot se edhe ata q n fillim
kan kalkuluar me numra t kufizuar apo t pakufizuar viktimash pr arritjen e qllimeve t
caktuara politike. N kt mnyr, politika si intelekt llogarits ka ardhur n shprehje si
intelekt llogarits i lufts, dhe pikrisht ky sht aspekti cinik i shtjes. Mirpo ky shembull
njherit tregon edhe se politika, si intelekt llogarits e si shkenc, sht n funksion t
qllimeve t forcave dominante n shoqri, bile edhe n funksion t krijimit t s vrtets si e
vrtet e dhn, sepse e vrteta mbi luftn n Gjirin Persik "do t varet" nga zhvillimi i
proceseve pas prfundimit t saj. Duke e spikatur kt veti t politiks si shkenc e angazhuar,
Theodor Adorno do t konstatoj se e vrteta n prgjithsi sht "e kohshme", d.m.th.
kohsisht e prcaktuar.
Me fjal t tjera, sipas botkuptimeve t theksuara m lart, e vrteta shkencore sht ajo q,
jo vetm zbulohet, por edhe q krijohet gjat procesit t njohjes. Maks Horkhaimeri dhe
Theodor Adorno n "Dialektikn e Iluminizmit" e bjn prshkrimin e historis si luft midis
njeriut dhe natyrs, por n lidhje me t njohurit, shkencn: "Njeriu i shkencs i njeh gjrat pr
aq sa mund t'i ndrtoj". Gjat ndrtimit t tyre, qensia e gjrave shkenctarit i zbulohet si
substrat i sundimit: "do tentativ q me thyerjen e natyrs t thyhet edhe detyrimi (dhuna)
vetm sa e detyron t bjer edhe m thell n t. Kshtu kaloi udhtimi i qytetrimit evropian.
Abstraksioni, vegl e iluminizmit, prkundrejt objekteve t veta qndron si fat, nocionin e t
cilit e ka fshir: si "likuidim". Qytetrimi n kt mnyr u shndrrua n "fitore t shoqris
mbi natyrn e cila gjithka e shndrroi n natyr t thjesht" (shih Horkhaimer-Adorno,
vep.cit., prkthimi serbokroat. f.54). Pr ndryshim nga Kanti, pr t cilin iluminizmi e kishte
kuptimin e lirimit t njeriut nga frika dhe e shndrrimit t tij n zotrues t sendeve, pr
Adornon, mendimi n rrug e sipr prej mitologjis n logjik "e ka humbur elementin e
refleksionit mbi veten". Pr kt shkak ai manifestohet n form t makins, si logjik e
makins...n procesin automatik i cili zhvillohet n mnyr vetvepruese". Andaj iluminizmi,
n munges t refleksionit, tregohet si iluminizm i pavetdijshm. Nga kjo gj logjikisht
rrjedh se atij i duhet kthyer refleksionin si njohuri e vetvetes e cila e liron njeriun nga
vartsia mbi hipostazimin e fotografive" (Jrgen Habermas, Technik und Wissentschaft als
Ideologie, Frankfurt a/M.1970.f.159 ose "Tehnika i znanost, kao Ideologia" Zagreb,
1968,f.122)) por edhe e ndryshon jetn. Ndrkaq autorefleksioni sht nj akt q e ndryshon
jetn dhe e paraqet lvizjen e emancipimit e cila nuk sht gj tjetr prve se nj "shprehje
pr at q quhet diferencim antropologjik. "Gjendja e till e jo-diferencimit antropologjik
(njeriu-pjes e natyrs) e nnkupton jo-identitetin e njeriut q manifestohet n veprimet e tij.
Ajo paraqitet n shkenc me krkesn mbi t vrtetn e cila presupozon "t dhnn
ekzistenciale t s pavrtets" (shih Rhrich-Narra, vep. cit.f.10) por vetm n kuptim t
dukjes, aparencs, e cila duhet zbuluar n interes t emancipimit. Nga ky aspekt, shkenca
sht gjurmim racional i lidhjeve midis qenies dhe aparencs. Detyra e saj konsiston n faktin
q aparencn empirike t mos e marr pr qenie. Pr kt shkak, e vrteta shkencore duhet t
prfitohet me prpjekje kmbngulse t njohjes s prcaktimeve t objektit t dhn.
Gjurmimi pr t vrtetn bhet gjithmon n rrethana konkrete historike. Mirpo kmbngulja
n racionalitet do t thot se e vrteta shkencore nuk sht nj shtje e ndriimit momental,
por shtje e puns mbi objektin q duhet njohur. Pr kt shkak e vrteta shkencore, ose t
njohurit, mund t ndryshohet, prandaj ajo sht e kohshme, (kohsisht e prcaktuar). Interesi
pr emancipim sht me rndsi pr shkencn politike e cila duhet t'i v n dukje
kundrthniet midis nevojave t individit dhe rendit shtetror ekzistues... t "zbuloj faktort
q e pengojn iluminizimin (vetdijsimin) e individit mbi nevojat e veta" (shih RhrichNarra, vep.cit.f.11-12). N relacionet tona edhe nj shembull tjetr do t mund ta ilustronte
kompleksitetin e shtjes: Akademia e Shkencave Serbe n fillim t viteve '80 e shpalli,

ndonse jo n mnyr t rregullt, memorandumin e saj t mirnjohur mbi pozitn e Serbis n

federatn jugosllave dhe mbi nevojn pr ndryshimin e asaj pozite n raportet federale t
Jugosllavis. Ajo pra, e bri vetdijsimin (iluminizimin) e opinionit serb mbi pozitn e
supozuar inferiore t Serbis n ato relacione. N frymn e botkuptimeve t theksuara, ajo e
bri krijimin e nj t vrtete shkencore me t ciln synohej krijimi i s vrtets tjetr ndryshimi i raporteve nacionale n favor t saj dhe n disfavor t shqiptarve. N kt mnyr
intelekti politik i Serbis u vu n funksion t interesave partikulare t kombit t vet, ose t nj
pjese t atij kombi, dhe jo n funksion t zgjidhjeve optimale pr t gjith pjestart e
federats jugosllave. Kt pastaj e bn edhe t tjert me opcionin mbi zgjidhjen konfederale
t krizs. Sikur Kosovs t mos i sigurohej statusi i Republiks, i njjt me republikat tjera,
ather praktikisht do t argumentohej cinizmi i papar dhe i padgjuar i politiks si intelekt
jugosllav. Kjo do t thoshte se me Kosovn sht manipuluar gjat 10 viteve t plota pr t'i
realizuar qllimet q nuk kishin t bnin fare me t. Kjo pastaj do ta kishte kuptimin e nj
vulgarizimi ekstrem t politiks n funksion t interesave partikulare. Mirpo politika nuk
mund t qndroj si e till dhe nuk do t ngjaj ashtu.
Politika si nn e shkencave
do e vrtet shkencore, qoft "e kohshme" ose jo, sikurse dhe do shkenc, sht n
funksion t dikafit, ose n funksion t interesave t caktuara. Shkenca, apo shkencat politike,
gjithashtu nuk bjn prjashtim nga nj rregull i till. Natyrn dhe karakterin e interesave t
tilla nuk e prcakton shkenca por raporti i forcave, vet bartsit e atyre interesave. Meqense
politika ka t bj me rregullimin e punve shoqrore (t hetoj raportin midis aparencs dhe
qensis s gjrave n dobi t emancipimit) ather sht e kuptueshme (deri diku) q
shumica e njerzve e identifikojn shkencn me mjeshtrin politike. N raste t tilla harrohet
se politika sht lnd me t ciln merret shkenca politike. E vrteta "e kohshme" e politiks
shndrrohet n objekt sundimi t s vrtets shkencore t shkencs politike.
Politikn si veprimtari shoqrore Adolf Bibii e definoi si "veprimtari shoqrore...q ka t
bj me rregullimin e pozits s njeriut dhe t elementeve strukturale t shoqris s bazuar
mbi ndarjen shoqrore t puns". Veprimtaria e till n shoqrit klasore para s gjithash e
rregullon pozitn e klasave n "raportin e prgjithshm t prodhimit". N qoft se nj gj e
till rregullohet prmes shtetit "ather sht fjala pr politikn n kuptimin e ngusht, n
qoft se subjektet e ksaj veprimtarie jan fardo, mendohet pr politikn n kuptimin e gjer
"(shih A.Bibi, Politicka Znanost, Predmet i Sustina, Hrestomatija Politicke Znanosti, Zagreb,
1971). Nga kjo del se komponenta kryesore, e cila lejon q nj veprimtari e caktuar ta ket
vuln e politiks, e t quhet politike dhe jo p.sh. ekonomike etj., sht e lidhur me rregullimin
e pozits s njeriut n shoqri dhe t elementeve strukturale t shoqris. Mirpo Adolf
Bibii duket sikur nuk sht plotsisht i sakt, sepse rregullimi i pozits s njeriut n shoqri
nuk e nnkupton statizimin e asaj pozite, pa e marr parasysh nivelin. sht n natyrn e
njeriut q t mos jet i knaqur me pozitn e vet n shoqri dhe q vazhdimisht t luftoj pr
avancimin e saj. A.Bibii andaj e bn definimin e politiks nga pozitat dominante shoqrore:
"Politika sht veprimtari q merret me rregullimin e pozits s njeriut n raportet e
produksionit n shoqri" dhe -mbaroi puna! Sikur politika t kishte qen e suksesshme dhe ta
bnte nj gj t till lidhur me pozitn e shqiptarve n shoqrin jugosllave, nuk do t kishte
pasur nevoj q ata t krkonin republik. Flamant n Belgjik, p.sh. nuk kishin pozit edhe
aq t keqe n shoqrin belge, e sidomos jo n raportin e produkcionit, por megjithat e
krkonin vazhdimisht prmirsimin e saj. Ndrkaq pozita e shqiptarve n Jugosllavi nuk
kishte qen n rregull. Prmes aktivitetit politik ata e krkojn jo vetm rregullimin e pozits
s tyre autonome (vazhdimisht m t mangt nga t tjert) por n radh t par avancimin e
asaj pozite n nivelin e Republiks s barabart me republikat tjera. Pr kt shkak duket m i

arsyeshm definimi i politiks si aktivitet pr rregullimin dhe avancimin e pozits shoqrore

t subjekteve t saj d.m.th. t njeriut. Kt veori t politiks e v re nj numr i
konsiderueshm i autorve nga vendet n zhvillim. Ahmed Seku Ture, p.sh., duke e theksuar
me ngazllim t tepruar kt veori t saj, politikn e merr si nn t t gjitha shkencave: "N
qoft se ndokujt, -shkruan ai, -politika i duket loj, mjeshtri pr t'u nxjerr nga vshtirsit,
ose pr t'i mashtruar t tjert, pr partin ton, n kuptimin e vrtet t fjals, ajo sht
shkenc mbi jetn shoqrore. Politika shndrrohet prandaj n shkenc q e mundson
prdorimin e shkencave t tjera n dobi t njeriut dhe t shoqris. Me an t saj, dhe prmes
saj, njeriu e kupton se ligji, e vrteta, shkenca, vlejn pr aq sa i kthehen popullit, i cili,
njkohsisht, sht objekt i t gjitha prkujdesjeve tona. Andaj e prgjithshmja sht n
shrbim t individit, ashtu si individi duhet ngritur n nivelin e s prgjithshmes (shih Ahmed
Sekou Toure, Demokratska Revolucija, n librin e Ivan Vekoviqit "Afrika i Socijalizam",
Beograd 1976)". A.S.Ture ishte Kryetar i Partis Popullore Demokratike dhe i RD t Guines
- Konakri. M 1958 De Goli qe hidhruar me t sepse ai nuk ia kishte pranuar propozimin q
Guineja, pas fitores s pavarsis, t mbetej antare e Unionit francez. Pr kt arsye Franca i
trhoqi nga Guineja t gjitha shrbimet dhe t gjith konsultantt e vet, por Seku Ture
megjithat mbeti demokrat, ndoshta vrtet i "tam-tamit", si do ta quanin kundrshtart e tij,
por sidoqoft demokrat. N kt kontekst ishte fare e natyrshme q ai ta mbitheksonte rolin e
faktorit politik n zhvillimin e vendit t tij dhe t politiks si shkenc e shkencave, por e
vrteta shkencore prapseprap nuk mund t reduktohet n utilitarizm t kulluar. Ajo e
prmban n vete edhe t vrtetn e "kohshme", por edhe at pr vete, t vrtetn pr hir t
ngritjes, por edhe t destruksionit (p.sh. hulumtimet n sfern e atomistiks).
Najdan Pashiqi, nj prfaqsues tjetr eminent i mendimit politik t Jugosllavis, kuptimin e
politiks e lidh me dukurit politike t cilat gjithmon jan t dykuptimshme: 1. ato mund t
konsiderohen si aksion i vetdijshm i subjekteve t ndryshme t veprimit politik, por edhe si:
2. "realitet objektiv i raporteve politike, kompleks i fuqive politike", me nj fjal, "realitet i
raporteve politike" (shih N.Pashiq, Klase i Politika, Beograd, 1968). N.Pashiqi n t vrtet e
bn operacionalizimin e botkuptimit francez mbi politikn ose m sakt, mbi dy aspektet e
politiks, pr t cilat flet Moris Dyverzhe (shih Moris Diverzhe, Uvod u politici, Beograd
1966) duke i krahasuar me dy fytyrat e perndis Janus (shih Vojtech Zamarovsky, Heronjt e
miteve antike, Rilindja, 1985).
Politika si art = "policy" dhe "politics"
Aktivitetin e vetdijshm t forcave politike, ose t subjekteve politike, gati t gjith
teorikt e politiks e vn n kontekst t shtetit, duke e konsideruar at si instrument shoqror
me t cilin udhheqin forcat subjektive. Ndrkaq Rhrich dhe Wolf-Dieter-Narra, duke e
reduktuar kt aspekt t politiks n funksion t rregullimit t konflikteve, e prqendrojn
vmendjen e tyre n "format e rregullimit t konflikteve" gj pr t ciln e huazojn termin
anglo-sakson "politics" dhe n prmbajtjen e konflikteve, gj pr t ciln poashtu huazohet
termi anglo-sakson "polic" ose "issue" q do t thot shtje. Meqense t gjitha konfliktet,
marr logjikisht, nuk duhet t ken kuptim politik, ata e kontestojn kt me faktin e
totalitarizimit t jets shoqrore dhe t przierjes s shtetit modern madje edhe n raportet
private t familjes (disa teorik t tjer, t cilve nj dit medoemos do t'u kushtojm
vmendje, konstatojn me pikllim se "shtetzimi" i jets private sht br total: "asgj e
shenjt nuk ka mbetur jasht kthetrave t pushtetit (ne do t shtonim se ato, kthetrat,
krcnojn t rrezikojn do bashkshortsi dhe do fmij legjitim t martesave legjitime).
N diskutimin politiko-shkencor t viteve '60 (Bachra/Baratc dhe t tjert), u fut nocioni i jovendimeve (non-decisions) me qllim t trheqjes s vmendjes mbi numrin e temave q nuk
u lan n disponim t tubimeve. Me fjal t tjera, si jo-politike mbetn ato sfera t jets

shoqrore t cilat politika, n saje t nj koncensusi t prgjithshm t nnkuptuar, nuk deshi

t'i njihte si t tilla. Ato megjithat ekzistojn dhe paraqiten si rryma t ndryshme t ujit nn
akullin politik; dalin n siprfaqe ather kur krijohen kushtet dhe kur subjektet e saj dalin n
sken. Prandaj ato nuk mbeten gjithmon t tilla, rryma t ndryshme t ujit nn akullin politik,
sepse edhe politika, po t jet e till, e humb kuptimin e vet.
Hannah Arendt, duke e theksuar faktin mbi nevojn e artikulimit t krkesave dhe t
orientimit t politiks n rregullimin e konflikteve (politik jan t gjitha format joluftarake t
zgjidhjes s konflikteve) e thekson t folurit si kriterium t shprehjes s cilsis s politiks:
"Kudo q sht fjala pr relevancn e t folurit, n loj doemos futet politika, sepse njerzit
jan t prirur pr politik vetm pr shkak se jan qenie q e kan dhuntin e t folurit (shih
H.Arendt, Vita Activa oder Vom tatigen Leben, Mnchen, ct. sipas W.Rhrich-W.D.Narra,
vep.cit.f.63)." Megjithat, njerzit merren me politik pr shkak se kan nevoja dhe interesa.
Dhuntia e t folurit e mundson artikulimin, por nuk e zhduk ekzistimin apo paraqitjen e tyre,
sikurse q politika nuk mund t reduktohet vetm n format jo-luftarake t zgjidhjes s
konflikteve. Teoria politike q moti e ka pranuar definicionin e Klauzevicit mbi luftn si
vazhdim i politiks me mjete t tjera. Fjalt e cituara t H.Arendtit mund t kuptohen vetm
n kontekst t intencs pr zhdukjen e lufts si metod dhe form t vazhdimsis politike,
por kjo sht nj shtje tjetr.
Politika si art dhe morali
N fjalorin latinisht-shqip (Henrik Lacaj, Filip Fishta, Rilindja, Prishtin, 1980) fjala art
(ars) prkthehet me fjalt: mjeshtri, muz, por edhe dredhi, dinakri, dhelpri. Politika si
aktivitet pr rregullimin e pozits s njeriut n shoqri, si aksion i vetdijshm i subjekteve
politike, si intelekt llogarits, si "policy", "issue" etj., pr rregullimin e konflikteve n shoqri
konsiderohet art, mjeshtri. Puna sht se arti inspirohet me t bukurn dhe t mirn. Ndrkaq
metodat me t cilat realizohet e bukura dhe e mira n art mund t jen gjithashtu t bukura por
mund t jen edhe jasht saj, si ngjet zakonisht me kushtet n t cilat realizohet ndonj vepr
artistikisht e bukur. Dredhia, dinakria dhe dhelpria mund t hyjn n kuadr t mjeshtris
s artistit pr t realizuar t bukurn. Me kt rast prsri do t mbeten art, sepse qllimi
(vepra e bukur artistike) e prcakton prmbajtjen e tyre si aftsi t artistit pr t paraqitur t
bukurn. Mirpo ato mund t jen edhe metoda, madje prioritare, t ndonj imitatori apo
falsifikatori t veprave artistike. N rast t till kta do t bnin pjes n mjeshtrin e
imitacionit, t falsifikimit dhe t hajdutllkut. Prmbajtja e qllimit t imitimit (p.sh. pr t
gnjyer opinionin me qllim t prfitimit material) do t'i klasifikoj si t pamoralshme dhe t
dmshme pr njerzit. N politik gjrat qndrojn njsoj si edhe n art, por konsekuencat e
njrs dhe t tjetrs jan t pakrahasueshme. Prderisa me nj vepr t bukur artistike mund t
knaqen shum njerz, me ndonj vepr t bukur politike mund t shptoj nj popull apo m
shum sish si dhe anasjelltas, me veprn e falsifikuar mund t dmtohet blersi ndrsa me
politikn e falsifikuar mund t dmtohen popujt. Nuk lypset ndonj menuri e veant pr t
kuptuar se konceptimi i politiks si art apo mjeshtri, veuar nga morali shoqror, i prgjigjej
(n t kaluarn) borgjezis n formim e sipr, por jo edhe asaj tashm t formuar, sepse
shkonte ndesh me botkuptimin aristokratik mbi nderin, guximin dhe zakonet kalorsiake, dhe
se n mnyr t drejtprdrejt i cnonte botkuptimet, por edhe interesat e pjess m t
madhe t popullsis. Pr shkak t interesit pr avancimin e gjithmbarshm shoqror, dhe jo
vetm t kategorive t veanta t nj shoqrie t dhn, t kuptuarit e politiks si art i s
mundshmes, n rrethanat e sotme duhet t jet i diferencuar dhe duhet ta prjashtoj
imoralitetin e metodave n realizimin e qllimeve politike. Opinioni i krijuar mbi at se
'sht e moralshme dhe moralisht e lejueshme n botn e sotme, t kuptuarit e padiferencuar
t politiks si art i s mundshmes e quan anakronike dhe retarduese, ndonjher edhe pa marr

parasysh qllimin. P.sh. mund t ishte qllim i arsyeshm nga aspekti i logjiks s shtetit ruajtja e qetsis publike. Mirpo helmimi i fmijve, si metod pr realizimin e nj qllimi t
till, jo vetm q sht akt i pamoralshm, por akti i till automatikisht e v n pyetje
karakterin e qllimit. N kontekst t ksaj, qllimi i ruajtjes s qetsis publike ose i pengimit
t kaosit n t vrtet shndrrohet n qllim t ruajtjes s dominacionit t padshiruar, imoral
dhe t padrejt n vetvete. Ndr ne, p.sh., shpeshher dgjohet komentimi se serbt jan
politikan t zot, q do t thot se jan mjeshtr t politiks si art i s mundshmes. Kritika
serbe p.sh., shpalljen e Republiks dhe t Kushtetuts nga ana e deputetve t Kuvendit t
Kosovs e quajti si akt "kaaniko-kaak" (Kaaniko-kaaki Ustav) duke e pasur pr qllim
denigrimin e rndsis s ktij akti si akt t pamoralshm meq e shpalln "kaakt" dhe jo
deputett. N kt rast nuk vihej n spikam fakti se "kaa(ni)kt" e till ishin t zgjedhur si
deputet pikrisht me lejen e tyre, dhe se konspiracionin ua kishin imponuar vet ata -serbt,
d.m.th. jo ata vetvetes, dhe se kishin qen t detyruar ta bnin nj akt t till n kushte t
imponuara konspirative. Prkrahja masovike e popullsis e bn t pamoralshm tentimin e
politiks serbe q ta denigroj nj akt t till fisnik. Andaj thnia se serbt jan politikan t
aft n syt e shqiptarve lidhet me konotacion negativ, ndrkaq n syt e serbve, pavarsisht
nga prparsit momentale q mund t'ua siguroj "aftsia" e till, n nj plan afatgjat mund
t'i kualifikoj vetm si manipulues t mir pr qllime afatshkurtra por n kundrshtim me
interesat afatgjata dhe pozitive t popullit serb, si sht p.sh. miqsia me shqiptart.
Politika si art i s mundshmes rezulton nga botkuptimet e Makiavelit t parashtruara n
librin e tij "Il Principe" (Sundimtari), t botuar pr her t par m 1514. Pr t politika
esencialisht sht shum e mjeteve t nevojshme pr t ardhur n pushtet dhe pr t mbetur n
pushtet me qllim t shfrytzimit t tij. Mirpo ktij botkuptimi pragmatist pr politikn q
nuk ka t bj fare me moralin, prafrsisht n t njjtn koh i kundrvihet Thomas Mori, n
librin e tij t botuar m 1516 Do optimo republicae statu deque nova insula Utopia. Utopia=vend q nuk ekziston, si intenc, drejtim i mendimit (utopist) sht ndrr mbi
rregullimin e drejt t jets, ndrr q sht n kundrshtim me kontekstin special,
prkatsisht, q sht negacion kritik i situats historike. Projektet e tilla utopike, sipas
Rhrich dhe Narra, manifestohen si prfytyrime mbi nj t ardhme m t mir. Ato n kt
mnyr, m tepr n mnyr indirekte, komandohen n pikpamje prmbajtsore si alternativ
e s tanishmes ekzistuese. Andaj, do nocion relevant i Utopis, doemos e reflekton
momentin e saj shoqror, luftn e saj kundr njmendsis s keqe"(shih Rhrich-Narra,
vep.cit.f.31). Tejkalimi i njmendsis s keqe, pr Makiavelin, varet nga aftsia (virtu) e
sundimtarit pr t ruajtur pushtetin dhe interesat e shtress s cils i takon (d.m.th. borgjezis
n lindje e sipr). Pr t sistemi moral dhe politik qndrojn njri pran tjetrit, pothuajse
paralelisht, por njkohsisht nuk kan t bjn me njri-tjetrin. Ndrkaq Utopia e Morit sht
nj alternativ e moralshme, e cila niset nga fakti se "n asnj shtet nuk mund t ket drejtsi
dhe as q do t sundoj ndonjher brenda tij lumturia" (vep.cit.f.33). Ky botkuptim natyrisht
do t jet "...prfytyrim i par i ndrrave-dshira demokrato-komuniste (Ernest Bloch, Das
Prinzip Hoffnung, Frankfurt a/M. 1973. cit. sipas Rhrich-Narra, ibd.) dhe t cilat srish, s
paku n Evrop, do t mbeten midis utopis dhe synimeve shoqrore, meq si komunizm i
praktikuar mendohet t ket dshtuar. Kjo megjithat nuk e nnkupton dshtimin e politiks si
intelekt, si shkenc, por prkundrazi, dikur e tretur n materializmin dialektik t vendeve t
socializmit real, tani e gjen afirmimin e vet edhe atje, si nj nga shkencat q n vetvete i
ngrthen rezultatet e Ekonomis Politike, Sociologjis Politike, Psikologjis Politike dhe t
disiplinave tjera t lidhura me Marrdhniet Ndrkombtare. Mirpo edhe si shkenc, edhe si
aktivitet politik, gjithnj e m tepr do ta marr parasysh aspektin moral t shtjeve t
caktuara, qoft si norma t stabilizuara morale gjat mijra vjetve t historis njerzore, qoft
si norma t kodifikuara t se Drejts Ndrkombtare Publike. Si aktivitet i vetdijshm pr
avancimin e interesave t caktuara zhvillohet brenda ambientit t dhn shoqror, duke krijuar

n kt mnyr nj atmosfer t caktuar shoqrore. Realiteti politik i krijuar ksisoji e lejon

definimin e politiks si "sfer t jets shoqrore me vend t veant n strukturn e
prgjithshme t raporteve dhe t institucioneve shoqrore, dhe me ligjshmrit e veta
objektive"(N.Pashiq, Klase i Politika, op.cit.f.29). Si e till, ajo n Kosov gjer m tani nuk ka
ekzistuar, por tani jan hapur rrugt pr zhvillimin e saj t gjithanshm. Edhe me kt rast, si
edhe m par, shteti, dhe gjithka q sht e lidhur me shtetin, mbetet objekt i hulumtimeve t
shkencave politike, ndrsa avancimi i pozits dhe i interesave t caktuara shoqrore mbetet
prmbajtje e politiks si t till. Kosova, n kt pik, nuk duhet t bj kurrfar prjashtimi.
Lubjan, m 30 Janar 1990

2. PRAPAVIJA E QASJES
-"T gjitha qeniet njerzore lindin t lira dhe t barabarta n dinjitet dhe n t drejta".
Po shqiptart? "Jan t shprblyera me arsye dhe me vetdije". Po zyrtart? "Dhe ndaj njri
tjetrit duhet t sillen n frymn vllazrore". Po raportet serbo-shqiptare, t cilat qysh moti e
kan tejkaluar nj frym t till, si mund t zhvillohen m tutje? (Nga Neni 1 i Deklarats s
Prgjithshme mbi t Drejtat e Njeriut t OKB, 1948. Ndrhyrjet e autorit U.H.)
Titulli "Kosova dhe Evropa", pa dyshim q duket, dhe n t vrtet edhe sht pretencioz,
por jo me qllim. Duket sikur me t nnkuptohet vajtja e drejtprdrejt e Kosovs n Evrop,
pavarsisht nga Jugosllavia dhe pavarsisht nga Shqipria. Po t shqyrtoheshin gjrat nga nj
pikvshtrim i veant, i strholluar e ironik, dhe po t ishte shtja m pak e ndjeshme, do t
lejohej nj komentim i veant, ndoshta tragjikomik, por n esenc i vrtet: kto dy shtete
nuk qen t afta as t'a zgjidhnin problemin dhe as t merrnin parasysh vullnetin e kosovarve.
Kosovart andaj qysh heret, po sidomos n vitin 1981, vendosn ta merrnin fatin e tyre n
duart e veta, dhe t vetmuar, por t vendosur, u nisn drejt Evrops! Mirpo, puna sht t
arrinin atje. A do t mund t'ia lejonin kto dy shtete ecjen e saj t vetmuar pr n Evrop? Dhe
a do ta mirpriste si t till Evropa? Dhe, s fundi, a sht vall i njmendt vullneti i tyre pr
t ecur t vetmuar pr n Evrop? Pr kto shkaqe, gjat leximit t ksaj serie t artikujve dhe
t autorve kompetent pr shtjet e Evrops, lexuesi me siguri do t bindet se titulli i
prbashkt i tyre vetm duket pretencioz, por n realitet nuk sht i till. Tema pr t ciln
sht fjala sht aq e vjetr sa edhe vet historia e vetdijsuar politike shqiptare, por
gjithashtu sa edhe vet vetdijsimi i proceseve integrative t Evrops. Megjithat kta artikuj
nuk merren me historin e vetdijsuar politike shqiptare. Me t do t duhej t merreshin
institucionet adekuate t shoqris. Iniciativa e Institutit Albanologjik n Prishtin p.sh. q t
organizoj nj simpozium shkencor mbi temn "Shqiptart dhe Evropa, dje dhe sot" sht
pikrisht ajo q do t ishte me interes pr historin e vetdijsuar politike shqiptare. Historia e
vetdijsuar politike shqiptare i nnkupton interesat kombtare pr t cilat dihet n t
kaluarn, pr t cilat sht shkruar dhe shkruhet n mnyr analitike dhe pr t cilat sht br
tashm nj sintez kompetente teorike, me qllim t vnies s tyre n kontekstin aktual politik
dhe n kontekst t zhvillimit t proceseve politike n t ardhmen. Dhe kjo sht aq m par e
nevojshme dhe me rndsi kapitale, pr shkak t ndryshimit radikal t kontekstit politik t
vet aktorve - barts t interesave t tilla kombtare (rnia e prcaktimit ekskluziv komunist,
akceptimi i pluralizmit politik) dhe pr shkak t ndryshimit t ambientit ku kta aktor dhe ato
interesa mund t veprojn (afirmimi i proceseve integrative t Evrops). Kto dy gjra aktort (shtetet, kombet), dhe ambienti i veprimit t tyre, Evropa, bota, n t vrtet e
prbjn at q quhet politik e jashtme e shteteve, e cila gjithmon niset nga interesi vital i

kombit, dhe Marrdhniet Ndrkombtare politike, ku interesat e tilla vitale thyhen,

realizohen ose mbeten si t tilla.
Konotacioni "Dje" dhe sidomos "Sot" n titullin e simpoziumit t menduar shkencor t
Institutit Albanologjik kto gjra sigurisht q i nnkupton. Tema e seris s artikujve q
ndodhet n duart e lexuesit ka t bj me at q nnkuptohet me "Sot" dhe gjithsesi me at q
nnkuptohet me "nesr". Mirpo as "Sot" dhe as "Nesr" nuk mund t nnkuptohen pa "Djen". Pr kt shkak, aktualizimet e s kaluars n kto tekste bhen gjithmon n kontekst t
s ardhmes.
Qasja e problemit
Mirpo politika, pr fat t keq, sht nj shkenc dhe nj veprimtari shoqrore pr t ciln
shum njerz t painformuar as pr njrn dhe as pr tjetrn e konsiderojn veten si
kompetent. N kt pik politika barazohet me poezin. Sikurse q n poezi do vjershtar
nuk bhet automatikisht edhe poet, edhe n politik, do njeri q merret me t nuk bhet
automatikisht edhe njohs i saj, dhe aq m pak, njohs i shkencs mbi politikn ose i
shkencave politike. Dallimi konsiston n faktin se si duket, pr t'u marr me politik, n
rrethana t caktuara ia msyejn m tepr njerz se sa n poezi. Ndoshta pr shkak se u duket
m leht ta provojn "patriotizmin" e tyre, apo pr shkak se sht n natyrn e njeriut t
ngazllehet me mendimet e veta edhe ather kur ato i shrbejn vetm atij e jo edhe t
tjerve, ose ndoshta edhe pr shkak se politika u duket nj fush aq e gjer e veprimtaris
shoqrore sa q u duket e pamundshme t mos gjejn bashkmendimtar pr nj mendim apo
ide t veten. Duket sikur njerzit n prgjithsi nuk e njohin karakterin e shkencave politike
dhe e bjn przierjen e aspekteve t ndryshme t saj. Dhe ky nuk sht vetm nj gabim i
rndomt i njerzve n prgjithsi. Ai sht nj gabim tipik q e bnte dikur, dhe akoma e
bn, edhe pjesa m e madhe e inteligjencis, e cila nuk sht marr ndonjher seriozisht me
hulumtime politike. Mjafton vetm nj vshtrim siprfaqsor i shtypit t dits, por edhe i
shkrimeve dhe i deklaratave me pretendime ca m serioze nga lmi i politiks, pr t
konstatuar se zakonisht nuk bhet dallimi themelor midis politiks si veprimtari shoqrore dhe
politiks si shkenc, se nuk jan t qarta definicionet mbi termat e ndryshme politike dhe mbi
nocionet e saj, se mungojn njohurit themelore mbi dukurit dhe proceset e ndryshme
politike dhe se shpeshher mungon plotsisht vetdija mbi konsekuencat e mundshme t
ktyre gabimeve. Shumica e njerzve, duke dashur artificialisht t paraqiten si njohs t mir
t politiks, as q japin pr t kuptuar me ndonj fjal apo fjali se shqyrtimit t ndonj
problemi eventual politik i qasen nga aspekti i shkencs apo i profesionit t vet me t cilin
merren. Ndrkaq, ata t cilt dikur merreshin me shkrime politike, juridike, sociologjike,
filozofike etj., t cilt shpeshher n mnyr artificiale n qarqe t caktuara i konsideronin si
kompetent t ktyre lmenjve, ndonse akoma u duhej edhe shum pun pr t'u br vrtet
kompetent, n qoft se nuk kan qen t heshtur me dhun, tani sikur kan heshtur vet.
Mund t ket ndodhur kjo ndoshta pr shkak t rrebeshit t kritiks s nj praktike dhe nj
teorie t thyer, t cnuar n "pacnueshmrin" e saj, dhe t dshtuar gati n trsi. Ndoshta
pr shkak se akoma nuk jan t gatshm q postulatet e teorive t dikurshme t'ia nnshtrojn
rivalorizimit t kritiks s vetdijsuar politike dhe akoma presin dit m t mira. Dhe ndoshta
pr shkak se akoma dshirojn ta ruajn "pacnueshmrin" e "teorive" t tyre t vogla pr t
provuar "ringjalljen" n ditt e mdha! Ato, dmth. "ditt m t mira" dhe ato "m t mdha",
me siguri se do t vijn, por vetm n kontekst t lufts s ideve dhe jo n kontekst t
absolutizimit t tyre me dhun, n kontekst t afirmimit t vlerave t njmendta dhe jo n
kontekst t imponimit t gjysmvlerave dhe t gjysm-ideve, n kontekst t hulumtimit t s
vrtets dhe jo n kontekst t hulumtimit t mundsive pr t afirmuar gnjeshtrn n vend t
s vrtets, n kontekst t lufts pr progresin e njmendt t shoqris dhe jo n kontekst t

ruajtjes s pozitave t pamerituara n shoqri. Demokracia kt tani do t duhej ta bnte t

mundshme, madje edhe t domosdoshme.
Ata nuk do t duhej ta ndjenin veten t prekur nga dshtimi i nj praktike e cila edhe ashtu
n vete e prmbante dshtimin. Fuqit e veta intelektuale, prvojn politike, vizionin e
botkuptimeve t veta progresive do t duhej t'i vinin n shrbim t ndrtimit t raporteve t
reja demokratike. Ata do t duhej ta dinin m mir se t tjert se e vjetra nuk mund t kthehet.
do koh i ka t vrtetat e veta, por ato t vrteta q ngriten mbi mohimin e gjithkafes edhe
vet do t'i mohoj e ardhmja. Ato nuk mund ta pretendojn kurrsesi amshimin. Megjithat
askujt nuk duhet t'ia haj mendja se brenda raporteve t reja demokratike dhe brenda suazave
mbi t vrtetn e nj kohe do t mundet q pr nj koh t gjat, ashtu si prpara, ta
prvjedh praktikn e vjetr t kanibalizmit intelektual, t vrasjes q n start t talenteve. Ajo
"Der Geist" e Hegelit, t ciln e pretendoi t amshuar dhe t prjetshme, ajo sentenca e bukur
e Goethes se "Intelekti e njeh intelektin" q doli nga thellsit e gjeniut t tij letrar, le t
lejohet t interpretohet si -intelekti do t duhej t'i shrbente popullit dhe jo vetm vetes, dhe
gjithsesi m pak egoizmit individual. Talenti le ta prodhoj talentin dhe jo ta ngulfas at.
Nofkat dhe demokracia
Nga ana tjetr, me dashje ose pa dashje, shum t tjer u prfshin n vorbulln konvulzive
t historis. Ktyre nuk u ha mendja se e rrotulluan dynjan. Kta natyrisht e dijn se fjala
sht pr demokracin dhe jo pr imitimin e saj, se ndrtimi i s res nuk mund t filloj nga
hii, se nuk mund t mbshteten n mohimin kuturu t gjithkafes, se nuk mund t'i mohojn
rezultatet e arritura t nj periode t tr t zhvillimit n emr t nj periode tjetr. Kta e
dijn se nj gj e till nuk do t'i prngjante historis por vetm nj gjurulltie historike. Brenda
s vjetrs gjithmon ka qen e pranishme e reja. Ajo me t ciln nuk duhet pajtuar sht
praktika e vjetr politike dhe jo rezultatet pozitive t asaj praktike. Jan metodat e vjetra
politike q, duke ngecur prapa nevojave dhe krkesave, e frenuan edhe zhvillimin, jo vetm
n nj moment t caktuar, (n momente t caktuara mund t shkaktohen prmbysjet,
"rrotullimet" e pozitave, ndrrimi i raporteve etj.), por gjat gjith kohs. N qoft se n fillim
i ndihmuan paksa zhvillimit e kohs, koha pastaj i tejkaloi. Ky ishte nj fat, nj ligjshmri e
zhvillimit shoqror gjat historis. Mirpo kjo ligjshmri nuk guzon t shrbej si pretekst pr
t'i frenuar proceset pozitive, as pr t arsyetuar pasivitetin e dikurshm apo aktual,
indiferencn, shmangien nga lufta. Nuk ishte faji i t tjerve q praktika e vjetr politike dhe
arsyetimi i saj intelektual n emr t komunizmit, me qllim apo pa qllim, nuk deshi ose nuk
diti t'i prij kohs. Pr kt shkak, kta do t pajtohen me gjithka t ndershme (metodat e
pandershme nuk mund t t ojn drejt realizimit t qllimeve fisnike) q i ndihmojn
ndrtimit t s res, ngritjes s popullit. Kta nuk mund t pajtohen as me intencat e
vetdijshme ose t pavetdijshme, as me synimet e qllimta ose t paqllimta dhe as me
metodat e menduara ose t pamenduara q e frenojne ecjen prpara. Dhe pr shkak t ktij
qllimi t tyre nuk mund t prjashtohen nga jeta shoqrore me metodn e vjetr t etiketimit
m par si irredentist e nacionalist, kurse tani si "t kuq", "komunist" e "marksistleninist". Disa, si duket, kujtojn se demokracia sht pron e tyre private. A thua
demokracia doemos duhet t ngritet mbi mohimin total t s djeshmes, apo sht fjala pr
tentimin q t vazhdohet e djeshmja nn vellon e demokracis?
Kto "nofka", n kontekst t faktit se kush kujt ia v, n kontekst t kuptimit real t
prmbajtjes s tyre dhe t qllimit t kohs dhe t rrethanave historike, jan pun tejet
joserioze: komunistt e dikurshm t sistemit i etiketojn bartsit e njmendt t demokracis,
ata q q i kontribuan fuqimisht lindjes s saj, dhe ua mohojn t drejtn e pjesmarrjes n
jetn shoqrore t demokracis, me pretekstin e "majtizmit" t tyre. N emr t kujt dhe t
kafit e bjn nj gj t till? N momente serioze talljet nuk kan vend. Demokracia u

akceptua n mnyr plebiscitare nga t gjith, andaj, ku mund t ndodhet mbshtetja dhe
qllimi i "nofkave" t tilla? Kta, si duket edhe Abraham Linkolnin, po t ishte gjall, dhe po
t deklaronte si qmoti, se "demokracia sht n shrbim t popullit e pr popullin" padyshim
do ta merrnin pr "t majt". Ndrkaq, Jawaharlal Nehru-n, mbase do ta merrnin edhe pr nj
"marksist-leninist", meq kishte lindur n nj vend t pazhvilluar dhe meq kishte pasur
guxim q n autobiografin e tij t shkruante se "Politika ime i takon klass sime, borgjezis",
pr t konkluduar m von me pikllim, pas nj prshkrimi t kushteve t llahtarshme t
kategorive t ndryshme t popullsis indiane, se "e kuptova m shum se kurdoher m par
se sa kishim qen t ndar nga populli yn dhe sa kishim jetuar, punuar dhe agjituar n botn
ton t vogl dhe t izoluar nga ai" (shih Jawaharlal Nehru, An Autobiography, Allied
Publishers, 1961, New Delhi). A mos kishte br ai ndonj akt militant "prej komunisti" kur e
kishte ln amanet q afr urns me hirin e tij n Nju Delhi t shkruheshin fjalt: "Isha n
shrbim t popullit t Indis"? Dhe s fundi, a nuk ia vun edhe Fan Nolit, demokratit ton
revolucionar, nofkn "bolshevik"! M n fund, a sht real dhe i mundshm anatemimi i nj
sistemi t tr mendor, ndalimi me ligj i s majts, dhe a thua nuk do t rezultonte nj gj e
till n riaktivizimin e tij, n kushte t ndryshuara, si nj vulgat e fuqishme n nj Evrop t
ardhshme, akoma t palindur? Duket sikur nofkat dhe demokracia nuk mund t ecin s
bashku.
Korrektsia e qasjes
Nga ana tjetr, n qoft se sht e naryrshme dhe si dukuri e rndomt q n fazn fillestare
t s res t kritikohet e vjetra, kjo nuk mund t shrbej si pretekst pr ta arsyetuar mungesn
e korrektsis n sjellje. Ata q e bjn kt pun me ngazllimin e konsiderueshm prej
fillestari do t duhej ta kishin t qart programin e tyre, prmbajtjen e qllimeve q i synojn
dhe at q duan t'a arrijn. Ndr ne, p.sh., sht e qart se dshirohet ndrtimi i shoqris
pluraliste, por sikur nuk sht plotsisht e qart se shoqria pluraliste nuk mund t'ua mohoj t
tjerve (q nuk mendojn njsoj), t drejtn e pjesmarrjes n jetn politike. sht e qart se
dshirohen zgjedhjet e lira, por sikur nuk sht plotsisht e qart se ato e nnkuptojn edhe t
drejtn e t tjerve pr t votuar dhe pr t'u zgjedhur n votime. Sikur harrohet se lindjes s
demokracis i kontribuan edhe puntort, edhe fshatart, bile n radh t par ata. far
pluralizmi politik do t'ishte ai i cili prfaqsuesve t tyre nuk do t'ua mundsonte shprehjen e
lir t mendimit, luftn sindikale pr interesin e klass puntore?
N Jugosllavi akoma mungojn prgjigjet e plota pr shumka. Fajsimi i komunizmit
edhe si ide edhe si praktik e deformuar e realitetit shoqror, in abstracto, pr t gjitha t
kqiat, duket se sht i ngutshm, jo-frytdhns, jo-binds dhe jo i plot. Gjithsesi sht fjala
pr nj qasje jokorrekte. Nj Jugosllavi qe ndrtuar tashm nj her mbi themele t rrejshme,
ose, prkatsisht, t deformuara m von. Do t ishte nj tragjedi e vrtet, n vargun e
tragjedive t kaluara t popujve t saj, n qoft se edhe ndrtimi i nj Jugosllavie t tret, me
republikn e barabart t Kosovs brenda, do t ngritej mbi themele poashtu t rrejshme pr t
ardhmen. N Jugosllavi gjithashtu sht akceptuar pluralizmi politik n frymn e kohs.
Andaj sht iluzion t ndrrohet kthimi i sistemit njpartiak n fardo forme dhe me fardo
preteksti. Prcaktimi pr demokraci ka qen edhe rezultat i njohurive se monizmi politik nuk
ka mundur ta zgjidh shtjen fundamentale t t drejtave t njeriut, ose pse nuk ka pasur
koh, ose sepse sht deformuar teoria. Tani kjo nuk ka m rndsi. N ann tjetr, edhe
studjues serioz t demokracis n Perndim e kan t qart tashm se kuptimi i demokracis
ka nevoj t zgjerohet. "...Krkesa pr demokraci ishte dhe mbetet aq e thell dhe kuptimplote
sa q e zgjeron kuptimin e vet demokracis. Duhet t ecim jasht demokracis politike
parlamentare dhe t ekonomis shtetrore n mnyr q ta prfshijm "demokracin civile" n
shoqrin civile. Do t thot se pjesmarrja demokratike dhe krkesat e prfshijn, por edhe e

zgjerojn, kuptimin e saj prtej kufizimeve institucionale t demokracis politike

parlamentare dhe t demokracis ekonomike...Kuptimi yn i demokracis andaj, krkon
revidimin dhe zgjerimin e saj"(shih David Brown, Ethnic revival: perspectives on state and
society, n Third World Quaterly, Oct 1989). Dhe, kuptimi yn i demokracis, tani pr tani,
konsiston nga krkesa q t respektohet pluralizmi politik dhe institucionet tjera t
demokracis.
Uni dhe autorsia
E gjith kjo q u tha m sipr nuk sht gj tjetr pos nj diskutim n prapavij pr Europn.
Esht pak e besueshme se t gjitha kto, e gjith kjo luft politike, mbi edhe nn rrogoz, sht
apo jan t rastit, incidentale, t paqllimta. Edhe supozimet n form t premisave se njerzit
nuk e duan, ose edhe se nuk e njohin politikn, vetm kushtimisht mund t jen t vrteta.
Njerzit mund t t duan ose edhe t t mos duan. Dhe mund ta njohin ose jo politikn, por
zakonisht ngjet edhe e para edhe e dyta, edhe t duan edhe nuk t duan. T duan ather kur
kan ndonj dobi prej teje dhe kinse t duan ather kur je n pozit t nxjerrsh gshtenja
nga prushi pr ta. Ndrkaq nuk t duan fare ather kur u thua: "Mjaft m! E tepruat!" Bile
fillojn edhe t t urrejn nse papritmas mbeten n zall, pa marr parasysh faktin se dikur
mund t'i kesh dgjuar npr burgje duke pshpritur: "Hidhjani fajin atij se sht komunist e
nuk e dnojn!" Ndrkaq ty mund t t ken dnuar n ndrkoh me 9 vjet burg, ndrsa ata do
t ken vazhduar t sillen akoma gjer m sot sipas shembullit t Juds, apo n stilin e vargjeve
plot vrer t Nolit t Madh:
"Vareni, se me botn, me ne s'shmbllen,
Se na ndreq shtrembrit, edhe kurr s'na rren,
Se e do vegjlin, e tiran' e urren:
Kryqsoje Pilat, N Kalvar, Golgotha!"
Njerzit mund edhe t t urrejn, sepse ashtu n t that, nuk mund t notojn m tutje.
Ndrkaq ata do t dshironin t notonin ashtu, hipur kaluar mbi ty, pa asnj falenderim, ngase
falnderimi eventual do t'u dukej fyerje, prulje, varsi e mtejshme nga prparsia jote dhe jo
e tyrja. Dhe pastaj srish do t kujtohen vargjet e Nolit, dhe srish, pikrisht si ather gjat
atij dimri t madh t vitit 1978 mbi varrin e tij n Boston, do ta pyesje veten: "Prse edhe kt
nuk e pranuan trsisht n radht e veta? Prse e kishin ln t vetmuar n varrezat e Foresthill-it? Dhe ishe prgjigjur vet, po at mbrmje, n at disko-kafen e Harvard-squerit, ku
midis tingujve shurdhues t nj muzike moderne, e kishe krkuar qetsin e shpirtit. At
mbrmje t kishin munduar shum pyetje, por Noli t ishte prgjigjur vetm pjesrisht:
"Vrajeni se prunj dhe prmbys pasurin,
Pasuron dhe liron, dhe forcon varfrin
Se lngatn shron, se ndrion verbrin:
Kryqsoje Pilat, n Kalvar, Golgotha!"
Pastaj i shqetsuar me intensitetin e mendimeve q t vrshonin trurin, i mbrthyer me
mallin e vendjetess sate Prishtins dhe i mrzitur me prfytyrimin e biseds q mund ta kishe
pasur me priftin e athershm t Kishs, mezi konstatove se nuk e njihje Nolin, se po t ishte
ndryshe, qysh ather do t'i kishe ditur ato cytjet e brendshme, motivet e vrteta, t cilat nj
prift si ai nga shkrepat e Ballkanit, e kishin detyruar ta zgjidhte Amerikn, at cop bishti t
Evrops q e tentonte shndrrimin n kok t saj, pr vendjetes pr pjesn e jets q i kishte
mbetur pr ta jetuar? far do t ishte ai dhe far Shqipria, po ta kishin pranuar ashtu si
ishte, politikan " t shenjtruar" me shpirt kryengritsi?
Shumica e njerzve i di prgjigjet dhe di ta vlersoj korrektsin e sjelljeve t veta, por nuk
e preferon pranimin e jo-korrektsis. I duket virtut edhe ather kur nuk sht vese ligsi.
Ata vazhdimisht akuzojn, n vend se t mendojn. Disa akuzojn sepse n shkrimet e

gjertanishme i kisha paraqitur t padijshm, kurse t tjert akuzojn se i "ke ngritur lart pa
sens t mjaftueshm politik". Ndrkaq e vrteta sht se nuk kishe polemizuar me ta. E kishe
mbrojtur tezn politike se t rinjt e moshs 18-24 vjeare, q i kishe takuar npr burgje, por
edhe jasht tyre, nuk mund t kishin qen, edhe po t kishin dshiruar, njohs t thelluar t
sistemeve komplekse t mendimit dhe se andaj, politika e dnimeve t tyre t rnda nuk kishte
qen me vend. Pr far sensi politik mund t ishte fjala n argumentimin e nj prototipi,
qoft edhe t nj gjenerate? A nuk preferohet vall pjekuria politike e do gjenerate? Dhe si
mund t pritet integrimi n Europ pa pjekurin politike t bartsve t ktij integrimi?
Pastaj filluan t nxirrnin n shesh gjra t parndomta: veprimet e motivuara me nj politik
t caktuar t nj kohe deshn t'i arsyetojn dhe t'i relativizojn me mistifikimin e shtetit n
kohn tjetr. N qoft se me nj tez t till synohej bindja e t tjerve, ather 'u duhej vall
t thirreshin n dshmin e t vdekurve pr t arsyetuar veprimet e t gjallve? Dhe po t ishte
ashtu si thuhet, ather si shpjegohet fakti q si redaksia e "Zrit t Rinis" ashtu dhe
redaksit e gazetave t tjera n gjuhn shqipe, si edhe ato t vendit n trsi, asnjher nuk e
pan t arsyeshme gjat m tepr se 9 vitesh t plota, t bisedonin edhe me paln tjetr, me at
t dmtuarn? Pretekstet e ndryshme dhe t llojllojshme sikur e kan pr qllim t shnohen
n librin e Ginisit. Ato nuk mund t shrbejn pr t ndriuar t vrtetn dhe nuk jan n
funksion t saj. Ekziston apo nuk ekziston akoma cenzura e shtypit ndr ne? Ndoshta nj dit
duhet t jepen prgjigje n kto pyetje dhe ndoshta ato jan t lidhura me vet karakterin e
demokracis q synohet t ndrtohet: demokraci q do t mbshtetej ekskluzivisht n
formalizmin logjik apo demokraci q do ta demokratizonte shoqrin n trsi? Prmbajtja e
konceptit t par sht e shtytur nga jasht. Prmbajtja e t dytit buron nga vendi. sht e
drejt e secilit t zgjedh rrugn e tij, por jo n kurriz t tjetrit, dhe as n kurriz t s vrtets.
Asnj superioritet teknologjik i armatimit t huaj nuk do t prdoret n funksion t bllokimit
t s vrtetave shoqrore. Ata q dikur nj gj t till e bnin pa prtes, pikrisht ndeshja e
logjiks formaliste me realitetin gjithnj e m tepr po i detyron t kuptojn se vazhdimi i
ksaj politike do t ishte n dm t t gjithve, por m par n dm t vet atyre. Demokracia
q do t'i prsriste prvojat jonjerzore t raporteve shoqrore nuk sht demokraci por
neofashizm. Shqiptart u prcaktuan pr di tjetr dhe ajo do t ndrtohet, deshn apo nuk
deshn t tjert. Akceptimin e nj demokracie t till do ta bj edhe Evropa, pavarsisht nga
dshira e atyre q deshn t imponojn zgjidhje t tjera.
M n fund akuzonin se n shkrimet me t cilat vazhdimisht synohej gjetja e prgjigjeve e
jo thellimi i krizs, theksohej ca si tepr uni autorial. Kt nuk e bnin m par (ather kur
kur mungonin prgjigjet, sepse nuk lejoheshin, n mendime t shtrembruara) por e bjn
tani me pretekstin e depersonalizimit t s vrtetave shkencore. Megjithat mund t ken t
drejt, por duhet kuptuar se Politika Ndrkombtare sht nj disiplin e veant shkencore,
me metod t theksuar t kontributit personal t atyre q kan nj prvoj t till. Nj shfletim
vetm siprfaqsor i shkrimeve nga kjo lmi mjafton q t prfundohet se duke e br
sintetizimin e prvojs n harmoni me ngritjen profesionale t autorit synohet gjetja e
rregullave t caktuara t sjelljes s aktorve ndrkombtar dhe shquarja e ligjshmrive q i
kushtzojn ato. Pr kt shkak, njri nga ekspertt e njohur t ksaj disipline shkencore, duke
u prgjigjur n vrejtje t ngjashme shkruan: "Por nuk ekzistojn shtigje njmend t shkurtra,
nuk ka rrug mbretrore pr t arritur gjer ke njohurit, dhe gjithmon na duhet t msojm
nga prvoja praktike dhe studimi i s kaluars ku vetm disa mund t ken sukses; sht nj
shfaqje vrtet e rrall nj njeri q n vetvete e bashkon njhersh prvojn praktike me
shkollarin kompetent" (shih Charles McClelland, International Relations: Wisdom or
Science? n James N.Rosenau, Internatinal Politics and Foreign Policy, The Free Press,
Macmillan Publishing Co.In.New York,1969).
N rrethanat e ndryshuara politike, vshtrimi mbi "Kosovn dhe Evropn" nuk sht
prgjigje ndaj askujt, prve ndaj atyre q e preferojn manipulimin me injorancn; nuk e

rrezikon askend, prve ndrrave t pabazuara t cilsdo pal t interesuar (ndoshta edhe t
vetvetes) dhe nuk e pretendon ekskluzivitetin e kompetencs, prve n relacion me
inkompetencn. Pr kt shkak, porosia q t mos merrja prgjegjsi mbi vete ishte e teprt
dhe ambivalente: ata q dikur nuk merrnin kurrfar prgjegjsie mbi vete, tani do t
dshironin t delnin me merita, por meritat nuk u takojn atyre, sepse nuk i patn. Ato thjesht
i takojn popullit, sepse ai e barti barrn e lufts, t vuajtjeve dhe t gjakosjes. Populli e di
kontributin e secilit ve e ve, sikurse edhe qllimin e atij kontributi. Lreni popullin t
vendos vet pr besimin e tij, sepse historia askujt nuk i fal asgj. Evropa e tij nuk sht ajo e
lugetrve t kohve t shkuara, por sht Evrop e gjeneratave t ardhshme q do t dijn t'i
lidhin fijet e holla, t padukshme, t krenaris kombtare, t bujaris dhe t fisnikris me
rrezet e holla t universit, t kohs dhe t perspektivs. Hapsit eventual t mundsive t
ktilla le t jen mendjendritur dhe le t ken rrug t mbar!
Lubjan, m 19.I.1990

3. SHTETI DHE INTERESAT VITALE TE KOMBIT -I

A) Teorit e proveniencs s Perndimit
Politika e jashtme si realitet sht pjes e politiks n prgjithsi, ndrkaq si shkenc, sht
deg e shkencave politike. Teorik t ndryshm definimit t saj i qasen n mnyra t
ndryshme. N Jugosllavi definimi i saj mbshtetej m tepr mbi botkuptimin pr
dykahshmrin e proceseve politike: "Proceset politike jan dykahshe, -shkruan N.Pashiq, ato shprehen n njrn an prmes formave t ndryshme t veprimit t vetdijshm dhe t
ndikimit t shoqris n ...shtetin dhe n politikn e shtetit, dhe nga ana tjetr, prmes
ndikimit retroaktiv t shtetit n shoqri dhe n t gjitha raportet shoqrore." (shih N.Pashiq,
op.cit.f.29.30) Botkuptimi i till reflektohet n definimin e politiks s jashtme si art ose
mjeshtri apo kompleks metodash pr realizimin e interesave t shtetit. Vladimir Ibler, psh.
politikn e jashtme e definon si politik "e cila tenton t gjej dhe t zbuloj rrugn q duhet
ndjekur n mnyr q n kushtet konkrete t bashksis ekzistuese ndrkombtare shtetit t
vet t'i sigurohet nj pozit sa m afatgjat dhe sa m e mir si dhe prparsi tjera llojesh t
ndryshme" (Shih Vladimir Ibler, Medjunarodni Odnosi, Hrestomatija Politicke Znanosti,
Zagreb, 1971, f.17). Kujdesi q t theksohet realizimi i interesave t shtetit e jo t kombit
sht veti e prbashkt pr shumicn e definicioneve q mbshteten mbi botkuptimin dualist
t proceseve politike. Jugosllavia, si shtet multinacional, ngritej mbi principin e proklamuar t
barazis s kombeve, andaj nuk mund t bhet fjal pr realizimin e intersave t kombit, meq
automatikisht do t shtrohej pyetja se pr interesat e cilit komb ishte fjala. Theksimi i
realizimit t interesave t shtetit e jo t kombit, si do t shihet pak m von, ishte gjithashtu
veti e teorive q buronin nga vendet e ish-socializmit real. Ktu poashtu ndikonte prbrja
multinacionale e shtetit (sidomos e BRSS), por edhe orientimi ideologjik, sipas t cilit shteti
ishte n funksion t klass e jo t kombit. Prderisa n Jugosllavi vetqeverisja socialiste,
logjikisht e barazonte klasn me kombin, andaj shteti duhej t funksiononte mbi raportin
dialektik t ktyre dy komponentave, n vendet e real-socializmit shteti ideologjikisht duhej t
funksiononte si instrument i klass. Politika e jashtme e shtetit t till nuk mund t ishte tjetr
prvese instrument (art, kompleks metodash) praktik n funksion t ideologjis dominante
shoqrore -komuniste. Kategoria e klass esencialisht shtrihet n prmasa botrore. Pr kt
shkak, politika e jashtme e kuptuar n kt kontekst (d.m.th. t klass) n esenc ishte
ekspansioniste, prandaj ajo n Perndim konsiderohej si e rrezikshme pr interesat e tyre,

sidomos pr shkak t faktit se shteti sovjetik, si nj fuqi e madhe, realisht mund ta rrezikonte
pozitn e vendeve perndimore.
Mendimi politik i bots perndimore, si e tregon Roj Mkridis (Roy C. Macridis), por edhe
shum t tjer, me koh i kristalizoi dy qasje ndaj politiks s jashtme: a) qasjen personaliste,
ndonjher t emrtuar si qasje ideologjike, e cila politikn e jashtme e konsideronte shprehje
ose refleksion t politiks s brendshme, "thjesht, shprehje t bindjeve dominante politike,
sociale dhe religjioze". Kjo ishte nj qasje tradicionale e bots s Perndimit, e cila raportet e
shtetit me botn i shihte n suaza psikologjike, i "konsideronte motivet ose ideologjit e
udhheqsve ose t qeverive si prcaktues qensor, nse jo edhe t vetm, t politiks". Nga
kjo gj nuk sht e vshtir t konstatohet, s bashku me Roj Mkridisin, se politika e jashtme
"konsiderohej funksion i sistemit politik n veprim ose t preferencave apo t bindjeve t
liderve politik q e zbatonin programin e tij" (t sistemit politik). sht interesant se nj
botkuptim i till tradicional mbi politikn e jashtme, pr t cilin tani lirisht mund t thuhet
rudimentar, nse jo edhe primitiv, ishte mjaft i prhapur n disa qarqe me rndsi politike n
Jugosllavi, por edhe n Kosov. Ndoshta pr shkak se kjo u prgjigjej ambicjeve lideriste n
t gjitha nivelet apo mentalitetit t thjeshtsuar bajraktarist, i cili ndr ne akoma sundon n
mnyr t papenguar. Kjo, natyrisht, i dha krah kritiks serbe t na akuzoj pr voluntarizm
n raportet me Shqiprin, vese kritika e till nuk ishte e sinqert, meq mbshtetej pikrisht
mbi premisa t nj bajraktarizmi shqiptar, q mund t arsyetohej me pazhvillueshmerin e
mendimit politik ndr ne e madje edhe me nj lloj t fetishizmit t ktij lmi t veprimtaris
politike. Mirpo mendimi politik serb gjithsesi nuk i ka kto justifikime. Ai shpjegohet me
ambiciet dhe me synimet q kombit t vet (serb) t'i sigurohet nj pozit e privilegjuar dhe jo e
barabart me t tjert, ose ndoshta edhe pr ta eliminuar sindromin e t vetmuarit.
Mirpo qasje t tilla n politik rezultojn n konsekuenca t padshiruara. Mkridis do t
thoshte se i bjn padrejtsi elementeve kontinuitive t politiks s jashtme. Me fjal t tjera,
ato, d.m.th. qasjet ideologjike ndaj politiks s jashtme, nuk mund t'i shpjegojn kontradiktat
objektive t pranishme n praktikn politike. Ato, psh., nuk mund ta shpjegojn faktin se
prse partit opozitare, kur vijn n pushtet, n shumicn e rasteve, (pothuajse rndom), e
ndjekin t njjtn politik t jashtme si edhe garniturat e mparshme politike? Prse nuk mund
t dalin jasht suazave t prcaktuara politike t definuara si interesa themelore t shtetit? Pr
kt shkak, por edhe pr shkaqe t tjera, b) qasja e dyt, analitike, e zhvilluar gjat tre
shekujve t fundit (XVIII,XIX dhe XX) e pretendon plotsimin e s pars. Sipas botkuptimit
analitik, politika mbshtetet mbi nj shum t caktuar t determinantave "duke prfshir
traditn historike t shteit, lokacionin gjeografik, interesat dhe qllimet nacionale dhe nevojat
e sigurimit". Determinantat e theksuara n t vrtet jan elemente q e prcaktojn
kontinuitetin e politiks s jashtme. Andaj do burrshteti q krkon t'i formuloj qllimet e
politiks s jashtme dhe t'i realizoj ato n praktik, doemos duhet t'i marr parasysh "disa
kufizime t palvizshme" q i nnkuptojn determinantat n fjal. Pavarsisht nga bindjet
filozofike, politike apo religjioze t individve "ekzistojn interesa t gjer strategjik t
lidhur intimisht me pozitn gjeografike t kombit dhe me rolin ndrkombtar q duhet
ruajtur". Kto interesa me koh kristalizohen si pjes e mendimit kolektiv "t mendjes
nacionale" e cila pastaj edhe vet shndrrohet n determinant t veant t politiks s
jashtme. Interesat e shtetit n kt mnyr paraqesin "suazn brenda s cils doemos duhet t
zhvillohet kontesti i brendshm politik rreth politikave t jashtme". Disa nga faktort
determinant ndikojn n ndryshimin e perceptimit t interesave ose t qllimeve t politiks
s jashtme. Faktori teknologjik, p.sh. "mund t krkoj rivlersim t vazhdueshm t sigurimit
nacional" (shih pr kt Roy C.Macridis, Foreign Policy in World Politics, fifth edition,
Engelood Cliffs, New Jersey, 1976, f.3-5). Ndryshimi i situats politike n Evrop poashtu e
krkon rivlersimin e interesave dhe t qllimeve strategjike t shteteve, t mdha e t vogla,

por edhe t kombeve brenda tyre, n kontinentin e Evrops. Ky sht edhe njri nga qllimet e
ktyre artikujve.
Shteti si subjekt ndrkombtar
Politika e jashtme si kompleks metodash pr realizimin e interesave t shtetit sht shprehje
e shtetsis s shtetit apo e sovranitetit t kombit. Me norma juridike t s drejts s
brendshme, dhe me norma t veanta t s Drejts Ndrkombtare Publike, prcaktohen
organet t cilat i kan n kompetenc disa sfera m t rndsishme t politiks s jashtme. N
t vrtet, me normat e s Drejts Ndrkombtare Publike precizohen organet titullare t
komunikimit ndrkombtar (shefi i shtetit, ministria apo ministri i punve t jashtme, organet
e prfaqsimit diplomatik), dhe shteti si i till njihet si subjekt m i rndsishm i s Drejts
Ndrkombtare Publike, por edhe i Marrdhnieve Ndrkombtare Politike. Aty-ktu, njsit
federale t shtetit federal e gzonin t drejtn e prfaqsimit n OKB, si p.sh. Bellorusia dhe
Ukraina e BRSS, por ato nuk mund t merreshin me aktivitete ndkombtare t cilat nuk do t
ishin n harmoni me kushtetutn e federats sovjetike. Njsit federale n Jugosllavi, sipas
kushtetuts s vitit 1974, nuk ishin subjekte t s Drejts Ndrkombtare Publike, por t tilla
nuk ishin as Kuebeku n Kanada, Skotlanda apo Uellsi n Britani, Baskia n Spanj e Franc,
Flandria n Belgjik apo Bretanja n Franc. Njsit federale n Jugosllavi mund t merreshin
me "realizimin e bashkpunimit ndrkombtar", "t vendosnin, t mbanin dhe t zhvillonin"
raporte, por vetm me "organet dhe organizatat e shteteve tjera" dhe brenda suazave t
politiks s jashtme unike t vendit. Pozit t ngjashme, me nj volum m t vogl, kishte
edhe Kosova. Ndryshimet n Evrop natyrisht edhe n kt plan krkojn rivlersime t cilat
megjithat akoma nuk mund t jen kategorike, ndonse dshirat jan t qarta.
E Drejta Ndrkombtare Publike i rregullon, prmes normave juridike, raportet midis
shteteve, ndrkaq vet kto raporte paraqesin aktivitetin e shtetit n ambientin ndrkombtar.
E Drejta Ndrkombtare Publike e synon formalizimin total t raporteve midis shteteve,
prderisa motivi kryesor i veprimtaris s shtetit sht forcimi i pozits s tij n relacionet
ndrkombtare. Kto dy tendenca mund t jen kongruente, por jo gjithmon: n qoft se
logjika e brendshme e normave juridike shprehet si tendenc e vazhdueshme pr rregullimin
total t sjelljeve politike t shteteve, ato nuk mund t prmblidhen t tra me norma juridike:
aktiviteti informativ, i spiunazhit, i kontraspiunazhit; lufta psikologjike, monopoli teknologjik
etj. jan esenciale pr politikn e jashtme t do shteti, por ende nuk jan krijuar mundsit
pr rregullimin e tyre ndrkombtar juridik. Me fjal t tjera, kufiri midis s drejts s shtetit
q t veproj pr realizimin e interesave t veta n ambientin ndrkombtar dhe normave
juridike ndrkombtare nuk sht trsisht i precizuar. Duket qart se e tr veprimtaria e
jashtme e shtetit nuk mund t rregullohet me norma juridike. Andaj pyetjes se a jan shtetet
trsisht sovrane n veprimet e veta politike nuk sht leht t'i jepet prgjigje e plot dhe
kategorike. Do t kaloj edhe shum koh, n qoft se do t bhet fare e mundshme, q
bashkimi i Evrops ta eliminoj nevojn e dhnies s prgjigjeve t tilla. Sovraniteti, si dihet,
sht koncept politik q shnon raportin themelor midis bartsit t pushtetit dhe pushtetit,
princip i pushtetit suprem dhe t pakufizuar t individit, kur sht fjala pr monarkin
(diktaturn personale), t popullit, kur sht fjala pr demokracin, t shtetit, kur sht fjala
pr raportin me shtetet tjera. Shteti konsiderohet sovran n raport me shtetet tjera sepse, tek e
fundit, pr realizimin e interesave t veta, mund t zhvilloj edhe luft. Megjithat, edhe n
luft ato nuk jan trsisht sovrane. Jan t kufizuara n veprimet e tyre, qoft me norma
juridike, pr t cilat jan marr vesh mes vete, qoft me ato morale, t cilat gjat shekujve
jan kristalizuar si t tilla. Me fjal t tjera, sovraniteti i shtetit (subjektit ndrkombtar juridik
dhe politik) nuk sht absolut. Kufiri i sovranitetit n koh lufte sht ajo q prgjithsisht
cilsohet si jo njerzore (p.sh. kanibalizmi ose trajtat tjera t keqtrajtimit t robrve t lufts,

jan t ndaluara edhe me norma morale n luft, e jo vetm me norma t s drejts s lufts).
N koh paqeje kufiri i tij (i sovranitetit) n njrn an ndodhet tek sovraniteti i shtetit tjetr
dhe nga ana tjetr, n at q zakonisht konsiderohet e pranueshme n relacionet
ndrkombtare politike (p.sh. dnimi i veprimtaris agresive). Shteti (subjekt i s Drejts
Ndrkombtare Publike), vepron n ambientin ndrkombtar t cilin e prbn trsia e
raporteve ndrkombtare t shteteve dhe t subjekteve e t faktorve t tjer politik.
Mirpo ambienti i till ndrkombtar, ose bashksia ndrkombtare, i krijon edhe
ligjshmrit e veta objektive t zhvillimit. Hulumtimin e tyre e ka pr detyr Shkenca mbi
Marrdhniet Ndrkombtare Politike ose edhe Politika Ndrkombtare. sht me rndsi se
analiza e ligjshmrive objektive q ndikojn n zhvillimin e bashksis ndrkombtare i
ndihmon ndriimit t faktorve q ndikojn n veprimin e shteteve dhe anasjelltas, analiza e
motiveve dhe faktorve t veprimit t caktuar t shteteve, subjekteve individuale, i ndihmon
perceptimit m t drejt t trsis s bashksis ndrkombtare. Shteti sht subjekt m i
rndsishm edhe i Politiks Ndrkombtare, por nuk sht i vetm dhe as unik. N rrethanat
e ndryshuara t Evrops, megjithat duhet pritur ta vazhdoj rolin e vet si t till, ndonse
mund t pritet (n kushtet e Evrops s Bashkuar) edhe folklorizimi i ktij roli (t shteteve t
vogla).
Shteti n funksion t kombit
Botkuptimi se vetm shtetet (subjektet ndrkombtare) mund t bjn politik, dhe se nuk
ka politik jasht tyre, mbshtetet n kuptimin hegelian t shtetit si nj e mir supreme, ose
edhe si nj inkarnacion organizativ i shoqris. Politikisht, kjo do t thot se shteti ndodhet n
"funksion t plotsimit t nevojave t qytetarve" (shih Joseph Frankel, The Making of
Foregn Policy, Oxford University Press, London, 1967, f.55). Nisur nga nj aspekt idealist,
vrtet do t duhej t ishte ashtu. Si do t thoshte Frankeli, njerzit "e shpikn" shtetin pr t'i
plotsuar nevojat e veta. Dhe shtetet rndom, s paku ato regjime q e gzojn legjitimitetin e
pjess m t madhe t popullsis, prpiqen t'i plotsojn nevojat elementare t popullsis.
Mirpo problemi n nivel teorik paraqitet s bashku me pyetjen se ka konsiderohet nevoj
elementare n kohn e dhn dhe far sht plotsimi i tyre n raport me mundsit
ekzistuese t shtetit? Nga ky aspekt edhe Frankeli detyrohet t konstatoj se "shtetet mbeten
rojtar t kulturave nacionale, por tani jan t paafta t ofrojn siguri, dhe n shumicn e
rasteve nuk mund ta sigurojn mirqenien ekonomike"(vep.cit, f. e njjt). Ndrkaq teorik t
tjer e vn seriozisht n pyetje edhe funksionin e mbrojtjes s vlerave kulturore (p.sh. nga
imperializmi kulturor) por jo edhe nga aspekti parimor, nga i cili zhvillohet kjo analiz. Nga
ky aspekt, Xhon Stsinger (John G. Stoessinger) e bn identifikimin e plot t shtetit me
kombin: "Bota jon, -shkruan ai, -sht e prbr prej m tepr se 100 shteteve-kombe".
Ndrkaq, "...ajo q n kohn ton e prbn kombin mund t cilsohet si vijon: e para, dhe m
e qensishmja, kombi sht njsi sovrane politike; e dyta, sht populli, i cili, meq disponon
me nj identitet t theksuar kolektiv, t krijuar me prfytyrimin e prbashkt mbi t kaluarn
dhe t ardhmen e vet, e prjeton nj shkall m t lart ose m t ult t nacionalizmit. Dhe
m n fund, kombi sht popullsi e cila e banon nj territor t caktuar, e njeh qeverin e
prbashkt, dhe zakonisht, ndonse jo gjithmon, e ka nj gjuh dhe nj kultur" (shih
J.G.Stoessinger, The Might of Nations, Random House, N.Y. 1967, f.7-8). Kombi, sipas ktij
botkuptimi, sht popullsi e mishruar me shtetin dhe jo kategori historike dhe as instrument
i klass. Ato (kombet) jan vetm abstraksione q synohen prmes nacionalizmit t kuptuar si
tendenc e vazhdueshme e emancipimit. Ndrsa vet emancipimi nuk sht tjetr pos "forc
kohezive" kundr dominacionit t huaj ose edhe "forc lvizse" pr emancipimin dhe
pavarsimin e kombeve (shih vep.cit.f.83-89). N identifikimin e kombit me shtetin edhe m i
prcaktuar sht teoriku zulmmadh amerikan Hans J.Morgenthao, pr t cilin "kombi si i

till, nuk sht entitet empirik". Nga kjo premis gjenerale ai e nxjerr prfundimin se kombi
sht abstraksion i numrit t individve t cilt i kan disa karakteristika t prbashkta". Ajo
q i bashkon kta individ sht tendenca pr fuqi n plan t brendshm apo ndrkombtar.
Kombin e prbn pozita e tij gjeografike, pasurit natyrale, kapacitetet industriale,
teknologjia, morali dhe elemente tjera t ngjashme. N t vrtet, kombin e prbjn t gjitha
elementet q e prbjn shtetin (shih Hans J. Morgenthao, Politics Among Nations,
A.A.Knopf, N.Y.1967, f.97-100). Njsoj decidiv si edhe Morgentao n identifikimin e kombit
me shtetin sht edhe profesori i shquar i politiks ndrkombtare n Universitetin En Erbor
(Ann Arbor) n Miigen, i cili mund t quhet lirisht anatomist i politiks: "Kombi, n rend t
par dhe mbi t gjitha, -thot ai,-sht njsi politike ("a potencial unit"). A.F.Organski, si
quhet ky profesor, natyrisht e ka t qart se kombi dhe shteti nuk jan pikrisht nj. Andaj ai
shpjegon m tutje: "Thn n mnyr m specifike, kombi sht njsia m e gjer politike q
nuk njeh asnj superioritet politik. Antart e t njjtit komb mund t ken, dhe zakonisht
kan t prbashkt, m tepr gjra se sa qeverin dhe territorin e njjt. Ata poashtu mund t
ken ekonomi, gjuh, kultur, religjion, ideologji politike dhe histori t prbashkt.
Megjithat, sht me rndsi t theksohet se kto karakteristika t tjera, ndonse jan t
zakonshme, nuk jan universale. Njeriu, faktikisht, mund t mendoj pr prjashtime gati n
do rast. E vetmja cilsi t ciln e ndajn t gjith antart e kombit dhe pr kt nuk mund t
ket prjashtime, sht ajo se ata t gjith ndodhen nn jurisdiksionin e s njjts qeveri"
(shih: A.F.K. Organski, World Politics, A.A.Knopf, N.Y.1968, ed.II i reviduar, f.18/7).
N kontekst t prbrjes multinacionale t shtetit, sipas botkuptimeve t theksuara,
shqiptart n Jugosllavi do t'ishin vetm "nationality (nacionalitet -shtetas), kuptimi i s cils
te anglosaksont nxirret nga identifikimi i theksuar i kombit me shtetin, andaj, n instancn e
fundit, kuptohen si jugosllav! Insistimi pr t'i paraqitur si t veant, si komb m vete e jo si
jugosllav, n frymn e botkuptimeve t ktilla do t'i nxirrte si grup etnik, pr t cilin do t
ishte i kuptueshm nacionalizmi si form e lufts pr ndonj cop m t madhe t pushtetit,
por jo edhe pr t'u ndar nga pushteti i vendosur nj her. N thelb t teorive anglosaksone
mbi kombin dhe identifikimin e tij me shtetin qndron e vrteta e kohshme (kohsisht e
prcaktuar) e shkencs e Theodor Adornos, pr t ciln u fol m heret (shih artikullin "Pr nj
qasje shkencore t politiks n Kosov", DEA, nr.4.1991) dhe e kuptuar si e vrtet e krijuar
s bashku me kohn: shtetin multinacional nuk e prbn nj komb, por me koh mund ta
prbj nj komb; Evropn e prbjn shum kombe dhe shum shtete, por proceset
integrative t mbshtetura nga politika e planifikuar e qeverive, me koh do t'a shndrroj n
nj komb-shtet.
Po Kosova?
Shteti n funksion t demokracis
Pr kombet jugosllave, duke i prfshir edhe shqiptart n Jugosllavi, problemi qndron tek
mnyra e integrimit n Evrop, s bashku apo individualisht? Pr shqiptart n Jugosllavi
problemi sht edhe m specifik: s bashku me Shqiprin apo me jugosllavt? Dhe prgjigja
varet nga rndsia q i jepet qllimit, bashkimit t Evrops; nga vlersimi i rndsis dhe i
kapaciteteve t faktorve t veant (kombeve individuale) dhe nga vendosmria pr ruajtjen
e paqes n kto treva. Karakteristika kryesore e teorive n fjal sht rezonimi n suaza t
fuqis. S'ka dyshim se forcat politike n prapavij t teorive t shtruara jan fuqimisht t
interesuara pr bashkimin e Evrops pikrisht edhe pr shkak t ktij rezoni. Piksynim ideal i
ktij bashkimi do t ishte nj Evrop e bashkuar pa kufij t brendshm t shteteve, por ky tani
pr tani sht vetm nj piksynim ideal, jo edhe realitet i mundshm. Pr kt shkak,
pavarsisht nga shembulli gjerman, ato mund ta prkrahin n kt faz nj bashkim t
shteteve ekzistuese t Evrops, por jo dhe t kombeve t tyre individuale. Jugosllavia, si shtet

multinacional, dikur shtet-tampon i drejtpeshimit t forcave, tani srish i nnshtrohet ndikimit

t raporteve globale. Me fjal t tjera, dekompozimi i saj eventual nuk mund t jet shtje e
raportit vetm me njrin nga polet e dikurshme t bipolaritetit t forcave. Nj gj e till do t
ishte hyrje n dekompozimin e BRSS, e kjo ka pak gjasa t ngjaj pa trazira t mdha, dhe aq
m tepr, pr shkak se rezonimi i till i fuqis sht prezent edhe tek pala tjetr.
Po qe se sipas teorive n fjal, lufta e kombeve pr pushtet, (fuqi), sht imanente n vet
natyrn e kombit, autort e tyre nuk jan naiv q t mos e dijn se shqiptart jan komb ashtu
si dhe kombet tjera t formuara, dhe se sht poashtu n natyrn e ktij kombi, ashtu si dhe te
kombet tjera, synimi pr t'u shtetzuar, pr t pasur pushtet dhe pr ta maksimalizuar fuqin.
Ato forca natyrisht do t mund ta prkrahnin Shqiprin e demokratizuar (sht n natyrn e
gjrave n Perndim q shtetet ta prkrahin shtetin) n funksion t "prmirsimit" t
"gabimeve" historike, pos nse nuk ekzistojn interesa tjera m t mdha. N nj rast t till
kjo gj do t ishte kundr logjiks s tyre dhe sht e kot t shpresohet, pasiq shteti, n
kontekst t ktyre botkuptimeve, njeh interesa dhe jo emocione. Nj prkrahje e till doemos
do t haste n kundrshtimin e serbve n funksion t pararojes s interesave ruse (sovjetike)
dhe prsri do t varej nga interesat pr bashkimin e Evrops, nse nj prkrahje e till do t
ishte efikase. N funksion t prkrahjes s Kosovs pr t'u bashkuar me Shqiprin prsri do
t hasnin n kundrshtimin e njjt. Ndrkaq, n funksion t prkrahjes s Kosovs pr ta
bashkuar Shqiprin me veten, pr shqiptart shtrohet pyetja se ku do t mbetej Kosova,
brenda Serbis apo brenda nj republike t shtat shqiptare n Jugosllavi? Ne kemi qen
gjithmon t mendimit se Shqipria duhet ta ruaj pavarsin e vet dhe se Kosova duhet t
jet Republik e barabart me republikat tjera n Jugosllavi. Procesi i bashkimit t shqiptarve
sht dashur t zhvillohet brenda suazave t proceseve integruese t Evrops, prderisa vet
integrimi i Evrops nuk mund t imponohet pa luft. Ajo mund t akceptohet si bashkim i
vullnetshm i t gjitha palve t interesuara, dhe jo si imponim i njrs pal ndaj tjetrs.
Mendonim se prparsit e ktij solucioni t shtjes shqiptare ishin t trefishta: 1. Nuk do ta
shkaktonte acarimin tejmase t raporteve ndrnacionale, 2. Do t ishte solucion efikas dhe i
pranueshm pr t gjitha palt e interesuara pos pr shovenizmin serbomadh, dhe 3. Nuk do ta
lejonte instrumentalizimin as t shqiptarve dhe as t serbve n funksion t interesave t huja
globale apo regjionale. Mirpo, tani nj koh t gjat sht duke ngjar e kundrta: m par
refuzimi, e pastaj edhe okupimi serb i Kosovs u parapri me mos-deklarimin e qart t partive
politike shqiptare n favor t Republiks s Kosovs. Solucionin e ktij mat-pozicioni t
tanishm do ta bjer padyshim koha, por sht detyr e jona t theksojm se
instrumentalizimi, fardo qoft dhe i kujtdoqoft, nuk sht br ndonjher n histori n t
mirn e popujve, por vetm n t mir t interesave afatshkurtra (jo afatgjata) t
nomenklaturave t tyre, t brendshme apo t jashtme. Dhe meq vetm popujt jan t
prjetshm dhe jo nomenklaturat e tyre, ather sht e qart se n plan t prgjithshm, tehu i
lufts duhet t shkoj drejt ndrtimit t raporteve t njmendta demokratike n kuptimin e
autenticitetit t kushteve konkrete t Republiks s Kosovs, n drejtim t konfrontimit t
njmendt ideor dhe teorik me ata q Kosovn e pandehin oborr eksperimentimi dhe sprovimi
t raporteve gjithjugosllave dhe gjithballkanike me qllim t konstatimit se a sht e
mundur q t lirohen nga "sindromi i vetmis" s tyre, nga mbshtetja n vllezrit e
mdhenj dhe nga instrumentalizimi i vetes n interes t politikave t huaja; me ata q at e
pandehin si parcel ekzotike t przjerjes s kulturave dhe t qytetrimeve n truallin e
Evrops pr t sprovuar qndrueshmrin e teorive t llojllojshme globale e me qllim t
konstatimit se a do t ishte i mundshm respektimi i aspiratave legjitime shqiptare, dhe me ata
q me shekuj u msuan t peshkojn n ujra t turbullta. Kosova ka shum kundrshtar, jo
vetm t drejtprdrejt (se askujt nuk ia pati zn rrugn), por edhe t tjer, q e provojn
drejtpeshimin e forcave. Po qe se Inteligjencia e Kosovs (n radh t par ajo shqiptare, por
edhe t tjert) tregohet sterile n perceptimin e kontekstit real t forcave dhe t drejtimeve

realisht t mundshme t zhvillimit t mtejshm t proceseve politike, ather ajo srish do t

bjer n provim. Gjer kur? Prse akoma po zgjat injorimi i heshtur dhe bllokimi i
"Demokracis Autentike"? A thua njmend pritet t mos dihet se heshtja sht e lidhur me
inteligjencin dhe bllokimi me shtetin? Proceset demokratike t Evrops e nnkuptojn
emancipimin e inteligjencis nga shteti dhe instrumentalizimin e shtetit n funksion t
demokracis. Prse kjo gj akoma nuk po ngjet dhe a ekziston vrtet bindje e njmendt se
sht duke u vepruar drejt, n kongruenc me qllimet q i nnkupton Evropa dhe q i synon
Kosova, Jugosllavia dhe Ballkani?
Shteti n funksion t interesave vitale t kombit
Shteti i identifikuar me kombin, shteti-komb, sipas teorikve t bots perndimore, ndodhet
n funksion t interesave kombtare, n funksion t kombit dhe jo t klass. N prcaktimin e
interesave kombtare, pjesa drrmuese, por jo edhe t gjith teorikt e politiks, nisen nga nj
paralelizm me botkuptimin darvinist apo Hobsian mbi natyrn e njeriut t cilsuar si
agresive. H.J.Morgentao mendon se prmes agresivitetit njeriu i realizon qllimet e veta t
cilat mund t konsiderohen si interesa. Morgenthao sht prfaqsuesi m eminent i drejtimit
realist n teorin politike. N thelb t botkuptimit realist mbi interesin ndodhet kategoria
psikologjike e aspirats s njeriut pr t'u br i fuqishm, me qllim t sigurimit, m par t
jets s vet, pastaj edhe t mundsive t tjera q shkojn bashk me zhvillimin e njeriut.
Morgentao n t vrtet, e bn zgjerimin e ksaj kategorie (t interesit) duke e aplikuar te
shteti dhe duke e ngritur n raportet midis shteteve: "Indikacioni kryesor q i ndihmon
realizmit politik pr ta gjetur rrugn n panoramn e politiks ndrkombtare sht koncepti i
interesit t definuar si fuqi". Sepse, interesi i definuar n kt mnyr, mendon Morgentao,
"...e jep lidhjen midis arsyes q prpiqet ta kuptoj politikn ndrkombtare dhe fakteve q
duhen kuptuar. E prcakton politikn si nj sfer autonome t aksionit dhe t kuptimit, t
ndar nga sferat tjera, si sht ekonomia (e kuptuar n suazat e interesit t definuar si pasuri)
etika, estetika apo religjioni. Pa kt koncept, teoria e politiks ndrkombtare apo t
brendshme, do t ishte trsisht e pamundshme (vep.cit.f.5). I preokupuar trsisht me
kategorin e interesit, Morgenthao konstaton kategorikisht se "Ideja e interesit sht vrtet n
thelb t politiks dhe se nuk dmtohet nga koha dhe hapsira". Pr ta plotsuar argumentimin
e ksaj teze t shtrir n koh dhe n hapsir ai shrbehet me pohimin e Tuqididit se lidhja e
interesave sht lidhja m e sigurt, qoft midis shteteve, qoft midis individve" (koha
antike); t Dizraelit: "shtylla e vetme e bashkimit q zgjat midis kombeve sht mungesa e
interesave t kundrta"(shek.XIX) apo t Georg Washingtonit: "Interesi sht princip sundues
i gjithmbarshm". Dhe Morgentao prfundon me tezn se "Politika ndrkombtare, si do
politik, sht luft pr fuqi"(vep.cit.f.25).
N shpjegimin e ktyre koncepteve ataviste dhe t ligjit t xhungls sht edhe m i
vrazhdt psikologu amerikan Kristin Bej (Christian Bay) i cili gjithashtu niset nga premisa t
ngjashme mbi natyrn e njeriut. Ai niset nga nj fakt banal i jets q thot se do individ
esencialisht lind pr t jetuar, dhe se prandaj interesi i tij esencial (vital) sht t mundsuarit
e jets prmes ndikimit n kushtet e dhna objektive ose n rrethin shoqror. Frojdi kt tez
do ta ilustronte me reaksionet instinktive t foshnjave ndaj rrethit (s ms) si dhe ndaj
nevojave dhe krkesave t saj. Mirpo kt tez frojdiste K.Bej e ngriti n nivelin e parimit:
"Interesat m vitale t individve brenda kombit jan mbrojtja e jets dhe e rrnjs s saj, si
edhe ruajtja e liris nga lloje t tjera t dhuns". Po si shpjegohet ather gadishmria e
njerzve-individ q ta flijojn jetn e tyre pr nj ideal ose pr atdhe? Si shpjegohet ndjenja e
patriotizmit tek njerzit, individt apo n shoqri? Gjithnj psikolog politik, K.Bej edhe pr
kto pyetje ka shpjegime t ngjashme: interesi vital i kombit-shtet, ose i kombit t organizuar
si shtet, sht sigurimi nacional i cili te ai reduktohet n ruajtjen e jets s kombit apo t

kombit shtet. Ndrkaq, preokupimi m vital i sigurimit nacional (kt do t duhej ta mbanin
mend forcat e armats dhe t policis) sht t penguarit e lufts ose t vllimeve t ngjashme
t shkatrrimit q rezultojn nga shtypja. Dhe preokupimi i dyt vital sht evitimi i situatave
ku shoqria n mas t madhe do t'i nnshtrohej dhuns, qoft prmes dominacionit t huaj,
qoft prmes diktaturave autoktone. Me fjal t tjera, interesi i dyt vital pr Bejin sht i
lidhur me ruajtjen e liris dhe me demokracin brenda shtetit t dhn. Ndjenja e patriotizmit
andaj shpjegohet me interesin e njerzve q t'i evitojn situatat rrnuese t cilat mund t
rezultojn n shkatrrime t mdha t jets dhe t siguris s liris, si suaz e autokreacionit,
vetkrijimit ose t vetzhvillimit t njeriut n shoqri, t shoqris n shtet dhe t shtetit n
ambientin ndrkombtar. Mirpo siguria, qoft individuale, qoft kolektive, nuk sht
absolute. Pr kt shkak, sipas K.Bejit, "qllimet tjera t sigurimit nacional konsistojn nga
arritja e mvehtsis pr nxjerrjen e vendimeve unilaterale t qeveris nacionale dhe nga
maksimalizimi i mbrojtjes s t drejtave t njeriut, duke i zgjeruar format instituciuonale t
mbrojtjes s tyre". N thelb, ai e identifikon interesin me t drejtn, nga e cila rrjedh se e
drejta e jets sht elementare dhe e para (krahaso: K.Bay, The Structure of Freedom,
Stanford University Prss, California, 1970). N qoft se pra, do t shtonim ne, e drejta sht
tendenc e vazhdueshme e rregullimit normativ t jets politike t demokracis, dhe nga ky
aspekt, demokracia sht politik e rregulluar me t drejtn, ose q mbshtetet n norma
juridike, interesi i shtetit andaj realizohet n realitetin objektiv prmes metodave t lejueshme,
legale: n koh paqeje -prmes diplomacis, ndrsa n koh lufte -prmes lufts.
Operacionalizimi i teoris -shembulli i vashs
Kosova formalisht nuk ndodhet n gjendje lufte, por n gjendje okupimi. sht shpallur, por
nuk sht konstituuar si shtet, ndonse do t konstituohet si e till dhe do t jet shtet.
Ndrkaq gjendja shpirtrore e popullsis sht e rnd. Poezit e cituara t nj vashe n faqen
e par t DEA-s nr.5 asociojn pyetje t mtejshme: cila sht e drejta e saj elementare dhe e
para n kontekst t teorive t shkoqitura? Ideali i saj i republiks duket sikur sht vet jeta.
Demokracia e saj dhe e t tjerave si ajo duket se sht lirimi i dyfisht, nga prangat e s
drejts zakonore dhe nga ato t robrimit politik. Jeta dhe liria e shkoqitur si republik jan
br nj. Gjendja e saj shpirtrore sht nj apel i fuqishm drejtuar t gjitha forcave politike
pr lirimin e saj t kuptuar si sendrtim i idealit: "N vdeksha e re, t mos qaj askush pr
mua". S'ka asnj teori me t ciln do t mund t arsyetoheshin fjalt e tilla t vashs, dhe nuk
ekziston forc q do t mund t pajtohej me vdekjen e saj apo t kujtdo qoft n moshn e till
rinore. Andaj, le t jetoj vasha dhe le t jetoj Republika! Teorit le t shrbejn pr
kthjellimin e mendjes.
Vazhdimi i teoris, shkallzimi i interesave
Shumica absolute e teorikve t politiks, pavarsisht nga orientimet ideologjike, n nj
mnyr apo tjetr, e akcepton rangimin e parashtruar organik t interesave: interesi vital
nacional prgjithsisht lidhet me pavarsin, me sigurin, me ekzistencn nacionale apo me
ekzistencn e shtetit. Interesi i kuptuar n kt mnyr barazohet me qllimin: sht interes
vital i kombit-shtet t formuar tashm nj her q t ekzistoj. Ky sht njherit edhe qllimi i
tij. Mirpo qllimi definohet pak m ndryshe nga interesi, i cili mund t jet thjesht edhe
ndjenj e lidhur me gjendjen ekzistuese t gjrave (interesi i ekzistencs). Ndrkaq, qllimi
definohet si "gjendje e ardhshme e gjrave, t ciln ndokush e konsideron si t dshirueshme
dhe t vlefshme pr t'u prpjekur pr ta realizuar"(A.F.Organski, vep.cit.f.62). Megjithat, n
nj far shkalle, doemos do t vij gjer te identifikimi i interesit me qllimin. Interesi i
ekzistencs p.sh., mund t duket qllim n vete, ndonse n thelb shtja sht e

diskutueshme: asnj gjalles dhe asnj entitet nuk lind vetm pr t ekzistuar. Ekzistimi vetm
pr vete nuk ka ndonj kuptim. Ekzistenca si gjendje e dhn mund t ket kuptim vetm si
gjendje-pritjeje, potencial vetkrijimi dhe krijimi. Mirpo edhe n kt shkall duhet br
prpjekje pr t ekzistuar pa frikn se ndokush mund ta cnoj ekzistencn time. Me fjal t
tjera, duhet forcuar pr t'u br sa m pak i lndueshm, sa m pak i cenueshm dhe sa m
imun ndaj goditjeve t jashtme. Pasi q t jen siguruar kto dy gjra (ekzistenca dhe
rezistenca), mund t luftohet pr vlerat tjera, t cilat mund t jen kompetitive ose absolute, t
qarta ose difuze, statike ose dinamike etj. Pr Xhon Stsingerin nuk ekziston nj koncept i
vetm me t cilin do t shpjegohej interesi nacional pr shkak se ai i nnshtrohet ndryshimeve
konstante (The Might of Nations, vep.cit.f.31). Megjithat Organski, duke u nisur nga fakti se
ato, d.m.th. interesat, mund t jen t panumrta, e bn nj kategorizim t ngjashm: a) ato pr
t cilat sht i interesuar nj segment i rndsishm, n mos shumica e popullsis, b) ato,
realizimi i t cilave ndihmohet nga qeverit nacionale, dhe c) ato, t cilat kan efekte t
konsiderueshme te pjestart e kombeve tjera. Ai e pranon ekzistencn e interesave
kompetitive (maksimalizimi i fuqis) dhe t atyre absolute, por ky tipologjizim e prshkon tej
pr tej ndarjen e qllimeve nacionale n 4 kategori t tjera t gjera: a) fuqia si qllim nacional
mbshtetet n faktin se do vend krkon t jet zot n shtpin e vet dhe i lir nga kontrolli i
huaj. N kt kuptim, fuqia ose forca nuk sht qllim n vete, por vetm instrument pr
realizimin e qllimeve t tjera. Nga ky aspekt, duke iu kundrvn Morgentaos, ai thekson se
"t gjitha shtetet prpiqen q s paku ta ruajn minimumin e fuqis, n mos pr tjetr, ather
pr t gjallruar si entitet politik (vep.cit.f.66). Pasuria sht qllim kompetitiv, por edhe
absolut. Si minimum ajo sht e domosdoshme pr ekzistimin e shteteve. Ajo e prfshin
territorin adekuat, pasurit natyrale dhe tepricn e prodhimit (mbivlern) e cila shfrytzohet
pr investime t mtejshme dhe pr mirqenien e elits s shtetit. Pasuria shprehet prmes
standardit t jets dhe sht karakteristik e shoqrive dinamike, por edhe e t gjitha kombeve
moderne, c) qllimet kulturore. Meq shumica e shteteve nuk jan vetm njsi politike por
edhe kulturore, ruajtja e vlerave kulturore sht poashtu interes nacional i do shteti. Kto
vlera shprehen si mnyr e jets s prbashkt (p.sh., "american Way of life"), si preferenc e
gjuhs s prbashkt ose edhe t institucioneve politike, ekonomike dhe religjioze. Pavarsia
si interes vital i do shteti "e mundson afirmimin e kulturs nacionale, ndrsa pushtimi i huaj
mund ta absorboj ose radikalisht ta ndryshoj"(vep.cit.f.69). Pr ruajtjen e vlerave kulturore
shtetet prdorin instrumente t ndryshme politike (p.sh. kufizimi i imigrimit n vendet
anglosaksone dhe n Evrop). Mirpo kultura gjithashtu mund t jet edhe barrier pr
ndryshimet e nevojshme teknologjike, sidomos n vendet n zhvillim. Andaj, Organski e quan
politik t drejt t qeverive t ktyre vendeve at q i lejon ndryshimet n kulturn e vendeve
t tyre n prputhje me traditn pozitive kombtare dhe me krkesat e epoks, d) paqja, si
interes nacional, do t thot munges e lufts q shteteve ua siguron realizimin e interesave t
tjera t lidhura me maksimalizimin e fuqis. Shumica e teorikve t proveniencs
perndimore bn klasifikime t ngjashme t interesave, por duke i plotsuar interpretimet.
Marksistt dikur e bnin dallimin midis a) interesave unike (q e gzonin prkrahjen e pjess
m t madhe t popullsis) dhe atyre divergjente (q u shrbenin grupeve t ndryshme brenda
shoqris). Teorikt e bots perndimore kto i emrtonin si interesa t qarta dhe difuze; b)
midis interesave nacionale dhe atyre humanitare. Distinkcioni mbshtetej n pyetjen se a thua
interesi i prgjithshm i nj shteti sht i dobishm edhe pr shtetet tjera dhe pr njerzimin
n prgjithsi? Vshtirsia e ktij distinkcioni lidhet me shtjen e insistimit t shteteve n
karakterin universal t qllimeve t tyre. Britanikt dikur mendonin se "Paxa Britanica",
d.m.th. paqja e vendosur me imponimin britanik, sht n interes t t gjitha kombeve, sikur
q kt sot e besojn amerikant; c) midis qllimeve t prgjithshme dhe atyre specifike. N
t vrtet, qllimet zakonisht jan specifike, por prezentohen si t prgjithshme; d) midis
qllimeve t proklamuara dhe atyre aktuale (kur shtetet proklamojn realizimin e qllimeve t

caktuara dhe pastaj, n vend t tyre e bjn realizimin e qllimeve t tjera), dhe e) midis
qllimeve t status quo-s dhe atyre dinamike (kur gjendja ekzistuese e gjrave konsiderohet e
prshtatshme pr realizimin e interesave t caktuara, prkatsisht, kur ndryshimi i ksaj
gjendjeje e bn t mundur realizimin e tyre praktik.
Klasifikimet marksiste t interesave, ndonse me interpretim t veuar, esencialisht
nuk ndryshojn nga klasifikimet e teorikve t tjer t Perndimit. Pr kt shkak ato do t
konsiderohen si kontribut i veant ndaj zhvillimit t mendimit politik mbi kto shtje, por
nuk do t pajtohemi me relativizimin e nacionales n favor t klasores. Andaj, ndonse
rangimet e ngjashme t interesave nuk mund t jen imune nga kritika, do t prfundojm me
klasifikimin q e bri Profesor Northexhi (F.S.Northedge) nga Londra. Duke trhequr
vrejtjen mbi faktin se artikulimi i interesave ndryshon n mnyr konstante gjat kohs,
fillon nga 1) ajo q quhet interes vital i kombit, t cilin e identifikon me vetprezervimin, me
ruajtjen e integritetit fizik t vendit dhe t unitetit t popullit apo popullsis, kur sht fjala pr
vendin multinacional. Menjher pas tij vjen 2) ruajtja e pavarsis, q e nnkupton lirin
relative t shtetit pr t mos e lejuar przierjen n punt e tij t brendshme; 3) trsia e
atributeve q nnkuptohen me fjalt influenc, autoritet ose status, 4) totaliteti i interesave
materiale t shtetit (investimet, por edhe ruajtja e status quo-s, q i prgjigjet vendeve t
zhvilluara, dhe 5) lufta pr rritjen e standardit (shih F.S.Northedge, The Foreign Policyes of
the Powers, The Freedom Press, N.Y.1974, f.20-21)
Kritika franceze, konteksti evropian
Kritika franceze ndaj botkuptimeve anglosaksone t kategoris s interesit ka prmbajtje t
njjt: maksimalizimin e fuqis, por kontekst t ndryshm, pozitn e Francs n Evrop. Gjat
dy shekujve t fundit (XVIII-XIX) Franca e konsideronte veten si fuqi m t madhe ushtarake
t Evrops, ndonse vazhdimisht ndodhej n raporte rivaliteti me Britanin e Madhe. Ka qen
e mundur prej koalicionit t madh evropian n luftrat e Napoleonit (fillim i shek.XIX), por kjo
nuk ka ndikuar n humbjen e vetbesimit kolektiv: "Zotri, -thoshte Tallierandi, - e nnshtruat
me shpat Francn, por s'do t mund t uleni dot mbi majn e saj". Fjalt e Tajleranit, ministr
i athershm i punve t jashtme, e kishin kuptimin e barazis, n mos edhe t superioritetit t
Francs, n raport me seciln fuqi evropiane ve e ve. Territori asaj ia mundsonte daljen n
det (Oqeani Atlantik) dhe shndrrimin n fuqi detare. Rivaliteti me anglezt, n kohn
moderne, lidhej me kontrollin e rrugve detare q t onin n kolonit e tyre n Afrik dhe
Azi. Ndrkaq, n Lindje, q nga lufta me prusiant (1870), gjermant u shndrruan n nj
rival t saj t rrezikshm pr shkak t resurseve m t mdha natyrore dhe pr shkak se me
numrin e popullsis dhe t shtimit vjetor t saj (prej vitit 1905 Gjermanis i shtoheshin nga 5
milion banor t rinj n vit) ia tejkaloi Francs: "Prej vitit 1870, dhe aq m tepr, prej vitit
1914 e ktej, shkruan nj historian i njohur, -Franca n mnyr morbide ishte e vetdijshme
pr dobsit e veta n raport me Gjermanin"(shih E.H.Carr, International Relations Between
the Two World Wars, St.Martin's Press,N.Y.f.26). Ky vullnerabilitet bnte q francezt
interesat e tyre nacionale t'i perceptonin n "miqsi me rust, n njrn an, dhe n prpjekje
t vazhdueshme pr posedimin e Rhinit (Rajns) dhe t urave t saj n ann tjetr". N qoft
se kjo nuk tregohej e mundshme, ather ajo e tentonte posedimin e bregut t saj lindor (nga
ana e Francs) ose s paku demilitarizimin e ksaj zone, qoft edhe pr nj koh t caktuar,
si ishte rasti me marrveshjet e Versajit t vitit 1918. E ndodhur midis rrezikut nga
ekspansioni gjerman dhe rivaliteti detar me anglezt, gjat nj kohe t caktuar, interesin e
sigurimit t saj (interes vital) e krkonte n rolin e rojtarit t status quo-s territoriale q ishte
vendosur n kuadr t Ligs (Lidhjes s Kombeve), e pastaj edhe n rolin e garantit t nj
varg marveshjesh q njihen me emrin e Antants s Vogl (ekosllovakia, Rumania,
Jugosllavia) e cila esencialisht, prkundr animozitetit me komunizmin Sovjetik, prapseprap,

si nj rryp gati i pandrprer i shtrirjes s sllavizmit gjer n Adriatik, e siguronte Francn nga
deprtimi gjerman.
Duke u nisur nga perceptime t tilla t pozits gjeopolitike t Francs, Pjer Rnuv e Zhan
Baptist Dyrosell, (Pierre Renouvin dhe Jean Baptiste Duroselle) bn nga nj vshtrim kritik
lidhur me kategorin e interesit; "Ideja mbi interesin nacional, -thon kta, -korrespondon me
besimin n t vrtet konfuz q n nj situat t dhn, objektivisht sht e mundur t
prcaktohen qllimet, t largta dhe t afrta, t cilat kombet duhet t'i ndjekin" (shih
P.Renouvin, J.B.Duroselle "Introduktions a l histoire des Relations Internationales, Librairie
Armand Colin, Paris, 1970, f.134). Pr Francn, e cila kolonit e veta i konsideronte
departamente t shtetit francez, identifikimi i interesave t vendeve t kolonizuara me
interesat lirimtare q i artikulonin elitat e tyre nuk ishte i pranueshm. Pr kt shkak,
Renuv dhe Dyrosell, t dshpruar me politikn e qeverive t veta (q ndrroheshin
sukcesivisht), sepse nuk e gjenin dot rrugn e harmonizimit t ktyre interesave, pyetn: "A
thua interesat superiore t shtetit, t involvuara aq shpesh, mos jan, prve n raste t rralla,
nj mnyr e kamuflimit t interesave shum m pak fisnike, dhe gjithsesi t
veanta?"(vep.cit.f.135). Megjithat, pavarsisht nga hamendjet, konstatojn se "T gjith
burrat e shtetit me prgjegjsi, doemos duhet t formojn, dhe objektivisht e formojn, nj
prfytyrim, m pak ose m shum stabil, m pak ose m tepr preciz, m pak ose m tepr t
elaboruar, mbi interesin nacional"(ibd). Dhe ky gjithsesi nuk mund t jet identik me at t
anglo-saksonve (gj q i prekte amerikant) t cilt vazhdimisht pohojn se interesat e
njerzimit n trsi, dhe jo ato t kombeve t tyre, e paraqesin qllimin primar t aksioneve t
tyre. "Ata, anglosaksont, t rrethuar me vende t dobta ose miqsore, gj q nuk ishte rasti
me Francn, dhe larg nga Evropa, duke disponuar territor kolosal me resurse t begatshme
(sidomos amerikant) shum shpejt filluan t besojn se kjo pozit e jashtzakonshme
rezultonte nga nj mbrojtje speciale e providencs, n mbshtetje t karakterit moral t
politiks s jashtme amerikane" (vep.cit.f.316). Autort n fjal n t vrtet aludojn n
pozitn e avancuar t shoqris amerikane n raport me ato t Evrops, dhe n angazhimin
amerikan n favor t demokracive evropiane (luftrat botrore). Prndryshe, H.Morgentao dhe
Xhorxh Kenan e filluan t part kritikn kundr botkuptimeve t tilla amerikane (American
Diplomacy, 1950), duke u mbshtetur n parimin i cili thot q "zotimi se do t jesh i
virtutshm nuk sht vet virtuti", dhe pasi q aksionet politike amerikane filluan shpesh t
binin n kundrshtim me parimet e doktrins. Pr autort e prmendur francez, esenca e
shtjes reduktohet n pyetjen nse morali privat dhe interesi nacional i formuluar dhe i
kuptuar m s miri mund t koincidoj me interesin e njerzimit n trsi? N zgjidhjen e
ksaj shtjeje u thirrn n Enciklikn "Pacem in Terris" (Paqa n bot) t Paps Xhovani
XXIII, sipas s cils "i njjti ligj moral q e rregullon jetn e njerzve, duhet gjithashtu t'i
rregulloj edhe raportet midis shteteve". Vshtirsia megjithat qndron n shquarjen e
interesave t njmendta nacionale, meq interesat partikulare, t veanta dhe egoiste, shpesh
vishen me petkun e t parit. Gjithnj duke pasur parasysh pozitn e Francs, autort e
prmendur francez interesin nacional e kuptojn si sigurim t shtetit (pa marr parasysh se
far, homogjen, multinacional, historik apo tjetr) t cilin e prbjn elementet n vijim: a)
ruajtja e pavarsis dhe sovranitetit, b) ruajtja e integritetit territorial, c) ruajtja e popullsis,
etj. Sigurimi mund t jet aktiv (kur krkohet sigurimi i vijs s mbrojtjes strategjike, duke e
pushtuar at) ose pasiv (evitimi i lufts, kompromisi me qllim t prfitimit n koh ose t
realizimit t qllimeve t tjera). Pasi q t jen siguruar elementet prbrse t sigurimit
nacional, shtetet mund t zgjedhin prioritetet midis:
-seris s qllimeve abstrakte: fuqia, pasuria, vlerat, dhe
-seris s qllimeve konkrete: hapsira-ari-popullata (vep.cit. f.324).
Nga ky rangim i interesave kombtare nuk sht vshtir t konkludohet se megjith
kritikn n adres t teorive anglosaksone, edhe teoria franceze e P.Rnovnit dhe

J.B.Dyrosellit n t vrtet sht e ngjashme. Ndryshimet kan t bjn me tendencn q edhe

n nivel teorik Francs t'i sigurohet nj vend i veant, nj status origjinal n mesin e teorive
t tjera t proveniencs perndimore, t ciln D Goli prpiqej ta siguronte n planin praktik
politik.
N vend t epilogut
Veti e prbashkt e teorive t parashtruara t bots perndimore sht fakti se gati t gjitha
nisen nga botkuptimi biologjik i natyrs s njeriut si agresive dhe kt pastaj e zgjerojn n
raportet midis shteteve: me aktin e lindjes s njeriut prcaktohet nevoja e tij pr t jetuar, me
aktin e formimit t shtetit, prcaktohet nevoja e tij pr t ekzistuar. Nga kto premisa nxirret
konkludimi se sigurimi i jets s shtetit (si edhe tek njeriu) sht interes i tij vital. Meq shteti
dhe kombi jan nj, ather ai sht interes vital edhe i do kombi. Pika e dyt e prbashkt e
ktyre teorive sht e lidhur me faktin e maksimalizimit t fuqis. Me fjal t tjera, pr ta
ruajtur pavarsin politike dhe integritetin e tyre territorial, shtetet (ashtu si edhe njerzit)
kan nevoj t forcohen, d.m.th. ta shtojn fuqin e tyre. Sipas disave, fuqia sht qllim n
vetvete, por edhe instrumenti i lufts pr ekzistenc, e cila pastaj e nxit q t dominoj: "Ja
rrnjt reale t imperializmit, -shkruan nj profesor i Universitetit t Harvardit, -organizimi
anarkik i sistemit ndrkombtar t shteteve", sepse, tendenca e vazhdueshme e shteteve pr
fuqi n lojn e vjetr t njohur t fuqis, bn q ato "t'i dorzohen tentimit pr t dominuar pr
shkak se jan t motivuara ta maksimalizojn pozitn e vet individuale t fuqis, sepse jan t
preokupuara jashtzakonisht me problemin e siguris nacionale, sepse sistemi formalisht sht
n gjendje anarkie. Logjika e dominacionit buron drejtprsdrejti nga ekzistimi i sovraniteteve
konkurrente nacionale (shih Benjamin J.Cohen, The Question of Imperialism, Basic Books,
Inc. Publishers, N.Y.1973.f.245). Ky ligj, sipas botkuptimeve t porsashtruara, sht i
prjetshm. Lufta e prjetshme e shteteve pr fuqi n sistemin e till ndrkombtar anarkik t
shteteve megjithat rezulton n njfar rendi, vese rendi i till sht rezultat i drejtpeshimit t
forcave, dhe jo rezultat i veprimit t faktorve dhe ligjshmrive t tjera. N kt luft t
prjetshme t shteteve pr fuqi, disa shtete-kombe, shprthejn n siprfaqe, dalin t parat si
m t forta. Sipas t njjtit "ligj natyral" ato e prvetsojn t drejtn "t'i glltisin" kombet ose
shtetet m t vogla, n trsi ose vetm pjesrisht. N qoft se disa shtete-kombe m t vogla
mbeten n siprfaqe, ato kt nuk e kan br me forcn e vullnetit t tyre, por vetm duke iu
falenderuar aleancs ose miqsis me shtetin (kombin) m t madh dhe afrsis s interesave
me t; ligjit t drejtpeshimit ose mungess s interesave t t mdhenjve. Me kt,
botkuptimet e tilla arritn gjer n konsekuencat e tyre ekstreme: logjika e brendshme,
inherente, e fuqis, vazhdimisht insiston n rritjen e saj. Nuk do mend se amerikant, sidomos
pas lufts me Irakun, kt e arsyetojn me vendosjen e nj rendi t ri n sistemin
ndrkombtar juridik, t cilin ata do ta mbronin me fuqin e arms s tyre. N natyrn e
ktyre teorive, me fjal t tjera, e kjo sht me rndsi t parndomt, sht arsyetimi i
tendencs s universalizimit t ktyre raporteve n nivel planetar. N kontekst t ktyre
tendencave doemos duhet vn edhe proceset integrative t Evrops, t cilat gjer kah fundi i
viteve 80 duket se i pengonte ideologjia komuniste, kurse tani duket se paraqiten si penges
tendenca t ngjashme t pals tjetr. sht e pamundur t perceptohet interesi nacional i
shqiptarve n mnyr t drejt, pa kuptimin e thelbit t interesave dhe t botkuptimeve edhe
t pals tjetr. Territoret ku shtrihemi ne ishin vende t ndeshjes s botkuptimeve dhe t
interesave globale. Pr kt shkak, sht me interes shqyrtimi i botkuptimeve edhe t pals
tjetr.

4. SHTETI DHE INTERESAT VITALE T KOMBIT -II

B) Teorit e proveniencs s Lindjes

Populli /kombi/-shtet Sovjetik
Presidenti amerikan Bush n nj fjalim t ngazllyer me t cilin arsyetohej lufta me Irakun dha
t kuptohej se demokracia do t duhej t sundonte kudo. Ai theksoi se Amerika do t'i mbroj
shtetet e vogla, po qe se ato do ta akceptonin demokracin, dhe se do t'i luftonte regjimet politike
q do t'i kanoseshin parimeve t saj universale. N frymn e teorive tashm t parashtruara n
DEA, presidenti Bush rolin e SHBA-ve e sheh n funksion t garantit t raporteve ashtu t
universalizuara dhe t shtrira n tr globin toksor. S'ka dyshim se ky sht nj ideal i
prhershm i politiks amerikane. Mirpo presidenti Bush me at rast nuk e shpjegoi natyrn e
vrtet t raporteve me sovjetikt. Ndrkaq ata q e prcillnin me vmendje luftn me Irakun, nuk
mbetn pa e vn re se prkundrejt dshirs s disa qarqeve politike (veanrisht t lidhura me
Izraelin) q ta vazhdonin luftn edhe n territorin e Irakut, dhe jo vetm n at t Kuvajtit, gjer n
eliminimin prfundimtar t faktorit ushtarak irakian dhe t Sadam Huseinit, prapseprap qen t
shtrnguar t'i ndrprisnin operacionet luftarake me t liruar Kuvajtin. Nuk mbetn pa u vn re
as insistimet e herpashershme t zyrtarve sovjetik q SHBA-t t'i prmbaheshin rezoluts s
KS t OKB, e cila e krkonte lirimin e Kuvajtit por jo edhe nnshtrimin e Irakut. Kmbimi i
vazhdueshm i porosive midis zyrtarve t t dy palve duket se ndikoi n prfundimin e lufts
brenda suazave t vna t rezoluts n fjal t Kshillit t Sigurimit, ndonse zhvillimi i ngjarjeve
atje (n Irak) akoma nuk ka prfunduar. Me fjal t tjera, s'ka dyshim se administratat amerikane
gjat tr periods s pas Lufts s II Botrore, por edhe tani, BRSS-n e konsideronin si rival t
barabart me veten; nj pol tjetr t drejtpeshimit bipolar t forcave; pjesmarrs aktiv t garave
n armatim dhe n zhvillimin global t shoqris dhe rrezikues potencial t interesave globale
amerikane. Mirpo tejkalimi i lufts (politiks) s ftoht; prfundimi me sukses si i detente-it n
marrdhniet midis dy superfuqive dhe veanrisht rnia e komunizmit n vet Bashkimin
Sovjetik dhe n tr Evropn Lindore, ka shtruar pyetje t reja dhe ka nxitur shpresa t mdha te
popujt q ndodhen brenda Bashkimit Sovjetik, por edhe brenda sfers s interesave globale
sovjetike. Nj pjes e vogl e opinionit edhe ndr ne n Kosov, e nxitur nga kto procese, filloi
menjher jo vetm t riorientohet, por edhe t ri-rreshtohet: dikush n funksion t interesave
egoiste individuale, dikush tjetr n funksion t interesave t sektorve t harruar shoqror dhe
politik, t tjert n funksion t drejtprdrejt t interesave t qarqeve t ndryshme politike n
Perndim, t cilt kujtojn se u ka ardhur koha e larjes prfundimtare t hesapeve me
komunizmin e dikurshm, ndrsa t tjert ndershmrisht e besonin hapjen e rrugs pr lirim
definitiv, por paqsor, nga "prqafimi vllazror" i sllavve t jugut. E keqja sht se ata rnien e
komunizmit n trsi e morn si mundje t tij nga ana e Perndimit, si fitore definitive dhe t
pakontestueshme t amerikanve n rivalitet me sovjetikt dhe jo si dshtim t nj modeli
zhvillimor. Dallimi midis dshtimit dhe fitores sht i vogl, por tejet i rndsishm. Fitorja e
nnkupton dorzimin e kundrshtarit pa ndonj kusht t veant. Ndrkaq, dshtimi e nnkupton
dorzimin edhe t vullnetshm t rivalit n lojn e rivalitetit. Andaj, n qoft se do t mund t
flitej pr mundjen e komunizmit, ather do t duhej t flitej pr mundjen ekonomike dhe
teknologjike, pr mundjen e modelit zhvillimor, i cili pr shkak t faktorve objektiv q e
prbjn fuqin akoma nuk mund t konsiderohet, (dhe vshtir q ndonjher do t mund t
konsiderohet, pa ndonj luft totale midis dy superfuqive) edhe mundje politike. Komponenta e
till e pranishme n proceset e tanishme politike nuk ishte e njohur pr kto forca, ose edhe ishte,
po injorohej me qllim prej tyre. Mirpo injorimi i nj komponente t till n formulimin dhe n
zhvillimin e ndonj politike t caktuar vetanake mund t t oj vetm n aventurizm, ndonse
mund t jet e kuptueshme vetm pr kt faz t tanishme t zhvillimit t proceseve politike.
Megjithat nuk mund t jet i kuptueshm agresiviteti i bartsve t ksaj tendence, t cilt luftn

e argumenteve e zvendsojn me trillime, me shpifje e me intriga. Fjala sht pr nj shqyrtim

dhe pr nj qasje m serioze ndaj problemeve t rnda dhe delikate dhe jo pr luftn pr pushtet.
Me t le t merren ata q s'kan ndonj pun tjetr, por le t mos shpresojn se kjo gj do t'u
sjell lumturin.
Me supozimin se Bashkimi Sovjetik nuk do t shthuret si shtet, ndonse disa procese q po
zhvillohen atje t japin nj prshtypje t till, precizimi i interesave globale ruso-sovjetike
shndrrohet n nj shtje t nj rndsie vitale pr shqiptart dhe jo nj shtje e prshtattshme
vetm pr diskutime akademike. Diskutimi emocional mbi kt shtje, nga ana tjetr, sikundr
q u theksua m lart, dhe sikundr q vihet re npr faqet e gazetave n gjuhn shqipe, por edhe
n bisedat verbale, sht i mundshm, por jo edhe frutdhns. Politikisht sht steril, t'i shpenzon
kot energjit, i sfilit shpirtrat, dhe gjithnj i rezervon mundsit pr paraqitjen e konsekuencave
t panjohura. Duke u nisur nga kto premisa, shqyrtimi i ksaj teme n kt tekst sht i zhveshur
nga paragjykimet dhe nga ngarkesat emocionale. Gjrat jan ditur, vetm sht i nevojshm
rivlersimi i tyre nga pozitat e kontekstit t ndryshuar. Ndrkaq, mbase edhe nuk jan ditur pr aq
sa sht kujtuar.
Nga biseda me amerikanin
Literatur politike mbi perceptimin e interesave vitale t shtetit sovjetik, n mnyrn si
shqyrtohen ato n botn e Perndimit, n Lindje nuk ka, pr shkak se ktij problemi autort
sovjetik gjer m tani i jan qasur nga aspekti i ideologjis komuniste. I intriguar me aspektin
teorik t shtjeve t tilla, gjat viteve 1977-78 vija re se shumica e autorve perndimor,
pothuajse t gjitha institucionet hulumtuese sovjetologjike n SHBA e gjetk, si dhe shum
institucione t tjera t themeluara apo t ndihmuara nga qeverit, n thelb t interesimit t tyre
hulumtues-krkimor e kishin qoft zgjidhjen (rregullimin) e shtjes nacionale n BRSS, qoft
armatimin nuklear dhe aftsin e bartjes interkontinentale t ngarkesave nukleare dhe
termonukleare. N esenc t interesimit t tyre, me fjal t tjera, ishin po ato premisa t
interesave vitale t shtetit sovjetik, q i kishin pr shtetet
e veta: sigurimi i shtetit dhe
maksimalizimi i fuqis s shtetit sovjetik: "Interesat materiale dhe jo idet, -do t thoshte Maks
Weber, -dominojn n mnyr t drejtprdrejt mbi veprimet e njerzve." Prkthyer n gjuhn e
politiks ndrkombtare, ky konstatim i Weberit do t shpjegohej si vijon: fuqia materiale e
shtetit sht ajo q duhet t merret n konsiderim dhe jo ideologjia e tij. Gjat nj bisede me nj
autor tejet kompetent amerikan t studimeve politike, emrin e t cilit nuk do ta prmendja pr
arsye private (d.m.th., jo shtetrore), pyetjes sime se prse institucionet sovjetologjike n
Amerik n thelb t interesimit t tyre e kan rregullimin e shtjes nacionale n Bashkimin
Sovjetik, ai iu prgjigj: "Por ata po na shkaktojn probleme brenda sfers s interesave tona.
sht e udhs t'ua kthejm." "Profesor, -i pata thn un, -Walter Lipmani dhe nj plejad e tr
autoritetesh amerikane nga kjo fush pohojn se interesat amerikane dhe ato ruse askund nuk
konfrontohen drejtprsdrejti. Ndrkaq kjo q po m thoni tani sht shtje e konfrontimit t
interesave nacionale apo shtje e rivalitetit t ineresave globale?"."Mirpo djalosh, -m tha ai
(ishte shum m i vjetr se un), -sikur t mos ekzistonin rust, me k do t mateshim ne?".
"Mbase nuk do t'ju plqente roli i xhandarit t vetm", -prfundova un. Profesori u qesh.
Ndrkaq, me vete mendoja se shtja e Republiks eventuale t Kosovs (ather akoma ishte
eventuale) mund t konsiderohej vetm shtje rivaliteti, pa cnimin e paqes n kto troje.
Natyrisht kt nuk ia thash, por ika me bindjen se do t kuptoheshim edhe po t'ia thoja. Rust
do t duhej t pajtoheshin doemos me nj gj t till, ngase Republika e Kosovs esencialisht do
t ishte barazim i pozitave me anglosaksont n sfern e interesave globale t t dy palve.
Prbrja nacionale e BRSS

BRSS, si dihet, sht nj shtet multinacional me mbi 108 nacionalitete, pa e prfshir

popullsin e cilsuar si "t tjert". Dhe kjo sipas regjistrimit t vitit 1956, ngase ky prmbante t
dhna m t sakta, (shih Anne Sheehy, "Population Trends in Central Asia and Khazakhstan",
1959-1965, Central Asian Rewiew, nr.4.1965). Ndrkaq teorikt sovjetik n shkrimet e tyre
rndom thirren n numrin e mbi 100 nacionaliteteve (term me t cilin prfshihen si kombet ashtu
dhe kombsit). Thuhet se n BRSS shkruhet n 75 gjuh t ndryshme, 40 prej t cilave e kan
fituar alfabetin dhe nivelin e shkrimit vetm pas Revolucionit t Tetorit t vitit 1917 (shih "The
Theory and Practice of Proletarian Internationalism" USSR Academy of Sciences, Progress
Publishers, Moscow, 1976, f.158) kushtetuta sovjetike i njeh 58 njsi politiko-administrative, 15
prej t cilave e kan statusin e republikave sovrane t Unionit (republikat federale); 2 nga ato e
gzojn statusin e republikave autonome; 8 jan krahina autonome dhe 10 t tjera njihen si
krahina apo regjione nacionale. Prej afro 300 milion banorve (m sakt 290 milion) rreth gjysma
e tyre jan rus, kurse gjysma tjetr sht e shprndar n 14 republikat tjera (145 milion rus.
145 milion jo-rus). Sipas autorve amerikan (dhe ata sigurisht q jan t mir-informuar) rreth
25 milion njerz t prkatsis kombtare ruse jetojn npr viset tjera t przier me kombet joruse, dhe rreth 40 milion jo-rus jetojn jasht territoreve t tyre etnike. "Kta t huaj, - shkruan
nj autor i impresionuar nga kjo gjendje, -t cilt t kombinuar jan mbi 65 milion njerz,
paraqesin shkak potencial rrnues, sikundr q mund t jen viktim e do lufte t gjer
nacionale." Kt fakt ai e ilustron me tabeln vijuese:
PRBRJA NACIONALE E REPUBLIKAVE T BASHKIMIT SOVJETIK
_______________________________________________________
Republika
Popullsia
vendas
rus
t tjer
n milion
n %
n %
n %
_______________________________________________________
Rusia
137,6
83
83
17
Ukraina
46,8
75
19
6
Uzbekistani
15,4
66
13
22
Bellorusia
9,6
81
10
9
Azerbajxhani
6,0
74
10
16
Gruzia/Xheorgjia 5,0
67
9
25
Moldavia
3,9
65
12
24
Taxhikistani
3,8
56
12
32
Kirgizia
3,5
44
29
27
Lituania
3,4
80
9
11
Ermenia
3,0
89
3
9
Turkmenia
2,8
57
15
29
Letonia
2,5
57
30
13
Estonia
1,5
68
25
7
________________________________________________________
Tabela sht e bazuar n regjistrimin e vitit 1979 (shih Zbigniew Brzezinski, Post-Kommunist
Nationalism, Foreign Affairs, Winter 1989/90). Prfundimi implicit dhe eksplicit i tabels sht
se BRSS-ja duket sikur sht e pamundur t shthuret pa trazira t mdha q do ta kanosnin paqen
dhe stabilitetin n bot. Ktij prfundimi i bashkangjiten gati t gjith njohsit e ksaj
problematike, por edhe Georg Kennan, babai i pakontestueshm i politiks s SHBA ndaj BRSS.
Instruksionet e Kennanit
Ambasador amerikan n Mosk gjat viteve 50, Georg F. Kennan (takimet me t gjat vitit
1976 n Dubrovnik, pr shkak t humanizmit t theksuar politik, m impononin respekt), me

artikujt e tij mbi shoqrin sovjetike dhe mbi determinantat fundamentale mbi t cilat do t duhej
t mbshtetej politika amerikane ndaj sovjetikve e shndrruan at n analitik prmasash
botrore. N vitet e fundit t pleqris ishte profesor emeritus n Shkolln e Studimeve Historike
t Institutit pr Studime t Avancuara n Princeton, New Jersey (Prinston, Nju Xhersi). Ajo q ia
dha atij statutin e gjeniut n teorin politike amerikane sht artikulli i tij "America and the
russian future" (Amerika dhe e ardhmja ruse), botuar pr her t par n prill t vitit 1951 n
revistn "Foregn Affairs" me t cilin i anticipoi gati n trsi ndryshimet e sotme n BRSS kur
edhe i dha drejtimet kryesore me t cilat do t duhej t udhhiqej politika amerikane ndaj rusve
n kontekstin e ndryshuar politik. Pr shkak t rndsis s jashtzakonshme t ktij artikulli,
revista n fjal e ribotoi at n trsi dhe pa asnj ndryshim n numrin e vet t pranvers s vitit
1990. Dhe pr shkak se politika zyrtare amerikane ndaj BRSS akoma edhe sot i prmbahet
instruksioneve t Kennan-it, n kt tekst do t veohen nga ky artikull disa pika t shkurtra.
Kennani niset nga nj konstatim i pranueshm se 1) n Rusin cariste realisht kishte munguar
tradita e prons private n industri "buisnessi i madh i brendshm,- thot ai,- ishte m tepr
tregtia se sa industria. Ekzistonte nj klas tradicionale tregtarsh thellsisht ruse, por nuk ishte
n prgjithsi e njohur apo e respektuar pr gjersi botkuptimesh ose pr fardo koncepti t
vetdijshm t prgjegjsis s vet ndaj shoqris. Portretimi i saj n literaturn ruse sht n
prgjithsi negativ dhe depresiv". Ndrkaq, pronart e tokave, shija dhe paragjykimet e t cilve
ishin autoritative n fushn sociale, e drejtonin shikimin kah buissnessi, por i shmangeshin
pjesmarrjes n t. Andaj, "fardo q t ket qen prona private n Rusi, ajo nuk arriti t ket
asgj q do t'i ngjante respektit dhe rndsis n syt e popullit t vet, e cila u arrit n vendet e
tjera merkantile".
Komunizmi q e ndrpreu traditn e vjetr ruse, nuk solli tradita t reja. Megjithat, meq
"fardo sistemi q zgjat me dekada t tra nuk mund t jet trsisht pa merita", amerikant nuk
duhet t presin q "alternativa e krkuar e bolshevizmit t jet replik e ndrrs demokratike t
Perndimit"; 2) se amerikant duhet ta braktisin tendencn e vlersimit t t tjerve sipas kutit t
vet, d.m.th. sipas asaj se sa t tjert u prngjajn amerikanve. Kennani n kt pik thirret n
Alexis de Tocqueville (Aleksis d Tokvill) i cili qysh n vitin 1831, duke shkruar nga SHBA,
kishte vn re se: "Sa m tepr q shoh nga ky vend aq m shum bindem n t vrtetn e cila
m prshkon tej e prtej, se nuk ka asgj absolute n vlersimet teorike t institucioneve politike
dhe efikasiteti i tyre varet gati gjithmon nga rrethanat origjinale dhe nga kushtet sociale t
popullit te i cili ato zbatohen". (shih Alexis de Tocqueville, Demokracy in America, Doubleday
and Company Inc. N.Y.1969). (Duke e ditur orientimin amerikan q nga kjo koh, autori i ktyre
rreshtave nuk e ka kuptuar ndonjher hidhrimin e njerzve q mbajn lidhje me Amerikn pr
shkak t insistimit t tij n demokracin autentike). N pajtim me kt botkuptim, G. Kennan
qysh n v. 1951 krkon: "Jepuni atyre (mendon n rust) koh. Lrini t jen rus! Le t'i zgjidhin
problemet e tyre t brendshme n mnyrn e vet! Rrugt npr t cilat popujt avancojn drejt
dinjitetit dhe vetdijsimit n qeverisje jan ato q i prbjn proceset m t thella dhe m intime
t jets nacionale". Kennan-i ndrkaq nuk ishte kurrfar rusofili. Artikulli i tij i famshm i
nnshkruar me X, dhe depeshat e tij diplomatike drejtuar State Departament-it, sovjetikve u
kushtuan shum shtrenjt gjat lufts s ftoht politike t periods s mvonshme, pavarsisht
nga fakti se at e formoi Xhon Foster Dalls (John Foster Dulles). Fjalt e cituara nuk e kan
kuptimin e mbrojtjes s rusve, por t kujdesit q t mos shkaktohet konfuzion i cili do t'i
rrezikonte interesat amerikane. Humanisti politik Kennan nuk mbetet n sferat e romantizmit
politik. Ai sht realist dhe i kthehet praktiks politike: 3) Interesi nacional rus, mendon ai, n
rrethanat e ndryshuara, jo vetm q do t vazhdoj t ekzistoj, por edhe do t riafirmohet me
siguri m fuqishm. Kundrvnja e hapur e ktij interesi sht shtje vigjiliteti, n qoft se do t
binte ndesh me interesat nacionale amerikane. Amerikant, pa frik se do ta kalonin legjitimitetin
e politiks s tyre, do t mund t insistonin q autoriteti i qeveris sovjetike t mos e kaloj vijn
prtej s cils do t shndrrrohej n totalitarizm; q rust t prmbahen nga imponimi i nj

zgjidhjeje opresive mbi popujt tjer, q njher e prgjithmon ta heqin murin e hekurt q i ndan
dy botrat; q t pranojn ca limite t brendshme t autoritetit t qeveris dhe q ta braktisin si
t pavlefshme dhe shkatrrimtare lojn e vjetr t ekspanzionit dhe t shtypjes imperialiste; 4)
Kennan sht i vetdijshm pr ekzistencn e shum nacionalizmave t tjer, por vlerson se
ekzistenca e tyre ekonomike sht e lidhur me at t Rusomdhenjve. "E ardhmja do t sjell nj
minimum t ndrprerjes s ktyre lidhjeve dhe kjo n vete normalisht do t garantonte nj lidhje
m t afrt politike, e cila seriozisht do t varet nga shkalla e tolerancs s ndrsjell dhe aftsia e
kultivimit t lidhjeve t ktilla mes veti. (shih Georg Kennan, America and the Russian Future,
Foreign Affairs, Spring 1990) . Humanisti Kennan (humanist pr shkak se pavarsisht nga bindjet
e tij politike, q mund t diskutohen, u besonte thellsisht parimeve demokratike) nuk i shpton
dot ndikimit t mendjemadhsis s njohur anglo-saxone lidhur me faktin se vetm ata dijn t
qeverisin, e jo edhe t tjert, dhe se vetm ata e njohin demokracin, prderisa t tjert akoma
duhet ta msojn. I ndikuar nga kjo ndjenj, Kennan n artikullin tjetr t titulluar Komunizmi
n historin ruse, t cilin e botoi Foreign Affairs n numrin e vet t dimrit 1990/91,
riprshtatjen e raporteve ndrnacionale n Rusi e konsideron si t pashmangshme, por jo edhe
pavarsimin e popujve sovjetik. Fakti se t tri republikat Baltike, -thot ai, -e meritojn
pavarsin e vet, dhe se eventualisht do ta ken, sht jasht do dyshimi. Ndrkaq, ka t tjer
q e krkojn statusin e sovranitetit, por tek t cilt eksperienca dhe maturia e nevojshme e
udhheqjes, si dhe burimet e tjera esenciale, duhet akoma t demonstrohen. Ka edhe etnitete t
tjera jo-ruse ku krkesa pr pavarsi ende nuk sht e shtruar seriozisht dhe tek t cilat aftsia pr
t'i bartur shtrngimet dhe prgjegjsit e nj statusi t pavarur sht edhe m tepr n pyetje.
Duke u nisur nga kjo bindje, Kennan konstaton se "asnj model i vetm, dhe bile as prej bots s
jashtme, nuk do t mund t ishte prgjigje e dobishme pr t gjitha problemet q do t rezultonin
nga nj ndryshim i till i situats. Raportet q kan ekzistuar midis shum pjesve joruse, -shton
ai, -t ksaj strukture tradicionale shum-kombshe dhe qendrs ruse, kan rrnj t thella
historike. Tepr pak njerz do t ishin t prgaditur pr situatn e cila do t paraqitej po qe se t
gjitha kto lidhje do t ndrpriteshin menjher. Konfuzioni ekonomik do t ishte enorm. Aq m
keq, sikurse e tregojn faktet gjithnj e m evidente, sikur disa entitete jo-ruse t lejohen befasisht
vetm, ato ose do t bnin luft kundr njra-tjetrs, ose do t shndrroheshin n subjekte t
konflikteve t mdha destruktive qytetare brenda kufijve t vet. M n fund, sht edhe problemi
serioz q do t krijohej me fragmentimin e prgjegjsis pr armt nukleare q tani ndodhen n
duart e sovjetikve. Duke mos e fshehur shqetsimin e vet, Kennan prfundon me ankth: "ajo
q tani sht duke u paraqitur n territorin tradicionalisht t njohur si Rusi nuk do t jet dhe nuk
mund t jet Rusi e carve. Dhe as q mund t jet Rusi e komunistve. Mund t jet vetm dika
esencialisht e re, konturat e s cils, pr ne, dhe bile edhe pr vet rust, jan akoma t errta"
(shiko, G.F. Kennan, Communism in Russian History, Foreign Affairs, Winter 1990/1991).
Mirpo at q Kennan-i nuk deshi ta thot, duke e krkuar kujdesin e politiks amerikane ndaj
rusve, sht fakti se BRSS n kufijt e tashm, t cilt amerikant do t dshironin t'i
rektifikonin n favor t republikave Baltike, i prgjigjet interesave globale t politiks amerikane:
Sovjetikt n kufijt e tanishm jan penges e deprtimit aziatik n Evrop. Bashkimi i shthurur
Sovjetik do t ishte territor transverzal i atij deprtimi si n kohn e dyndjeve mongole, shek. i
XII-t. Nga ana tjetr, shthurja e Bashkimit Sovjetik do t ishte hyrje n shthurjen e ndrtess s
tanishme ndrkombtare t ngritur pas Lufts s II-t Botrore dhe kjo pastaj do t ishte nj e
panjohur e madhe pr rolin e kombeve t mdha n politiken botrore. Mirpo, ta ndrpresim
diskutimin me z. George F. Kennan, tashm t ndjer (vdiq para ca kohe) dhe t'u kthehemi vet
rusve.
Kategorizimi i Leninit

N qoft se Brzezinski, Kennan e autoritete t tjera amerikane mendojn se nuk sht i

mundur dekompozimi i Bashkimit Sovjetik, ksaj i kontribuan vet sovjetikt. Menjher, pas
Revolucionit t Tetorit t v. 1917, nn ndikimin e botkuptimeve politike t Vladimir Iliq
Leninit, ktij korifeu t revulucionit t popujve, meritat e t cilit n avancimin e mendimit politik
n prgjithsi nuk guxuan t'ia mohonin as mendjet m t ndritura t kundrshtarve m t
mdhnj t tij, por tani n Prishtin ia mohojn ca gazetaruc-fodull duke kujtuar se koha ecn
prapa e jo prpara, nacionalitetet sovjetike u klasifikuan n kategorit si vijojn: 1) Kombet t
cilat para Revolucionit t Tetorit e kishin arritur shkalln kapitaliste t zhvillimit dhe ishin
zhvilluar si kombe t plota borgjeze. Ato e kishin klasn e vet puntore, intelegjencien dhe nj
kultur relativisht t zhvilluar nacionale. E prbnin Rust, Bjellorust, Gruziant (Xhorxhiant),
Erment, Azerbejxhant, Moldavt, Tatart etj. Ndonse kta e prbnin grupin m t madh t
shtetit sovjetik, prapseprap, i cilsonte nj shkall e pabarabart e zhvillimit; 2) Kombet t cilat
e kishin zhvilluar rrugn e zhvillimit kapitalist, por q nuk kishin arritur t'i zhvillonin plotsisht
raportet kapitaliste, dhe pr kt arsye i karakterizonin mbeturina t forta t raporteve feudale.
Kt e prbnin Uzbekt, Kazakt, etj. 3) Popujt t cilt para Revolucionit t Tetorit ndodheshin
n nj shkall t raporteve feudale ose feudalo-patriarkale. Sipas mendimit t teorikve sovjetik,
ato u zhvilluan n kombe me ndihmn e socializmit dhe duke iu falenderuar atij, dhe 4) grupin
e fundit e prbnin popujt n shkall t raporteve feudo-klanore dhe feudo-patriarkale, t cilt
banonin n Veri, n Lindjen e Largt, Siberi, si edhe n viset malore te Kaukazit dhe n Azin
Qendrore (shih USSR Academy of Sciences, vep. cit. f. 147). Nga kjo pasqyr e kategorizimit t
popujve n Bashkimin Sovjetik sht interesant avancimi i arsyetimit ideologjik: socializmi tani e
zvendsonte krishterizimin dhe civilizimin e popujve t pazhvilluar, t cilt dikur shtetet e
mdha imperialiste (duke e prfshir n radh t par edhe Rusin Cariste) i prdornin si pretekst
pr kolonizimin e tyre.
Kur u braktis komunizmi?
Duket se V.I.Lenini sinqerisht e besonte fitoren prfundimtare t socializmit n bot.
Marrveshjen e Brest-Litovskit t v. 1918 q shkonte ndesh me kt besim t tij (sovjetikt pr
her t par qen t detyruar t lshonin pe n favor t ruajtjes s Revulucionit t Tetorit por n
dm t revolucionit proletar n Gjermani), duket se e konsideronte lshim taktik e jo edhe
strategjik. N favor t ktij konstatimi shkon fakti se Lenini nuk i pati mbyllur kufijt e federats
sovjetike: ato u lan t hapura pr t'iu bashkuar vendet ku do t fitonte revolucioni proletar dhe t
cilat do t ndodheshin sukcesivisht, n afrsi t federats sovjetike. Kjo gj n Perndim natyrisht
u vlersua si fillim i formimit t imperiumit proletar, andaj, edhe u kundrshtua me t gjitha
mjetet n disponim (intervenimi i forcave imperialiste). Mirpo, ndonse kah viti 1922 prfundon
procesi i formimit t BRSS, kt ide mbi zgjerimin suksesiv dhe mbi permanencn e
Revolucionit, Stalini ia prshtati jo vetm rrethanave aktuale -t nevojs pr bashkpunim
ekonomik n vend t konfrontimit me po ato qeveri imperialiste, rrzimin e t cilave gjithsesi e
preferonte, por edhe rrethanave t brendshme t forcimit me do kusht t shtetit sovjetik. Viti
1924, kur u vendosn marrdhniet ekonomike me Britanin e Madhe, n Londr komentohej si
shitje e komunizmit pr hir t kapitalit, d.m.th. t nevojs pr shprthimin e bllokads
ekonomike. Mirpo britanikt u mashtruan. Stalini bashkpunimin ekonomik me Perndimin tani
e vuri n funksion t forcimit me do kusht t shtetit Sovjetik dhe me qllim t mundjes s po atij
Perndimi. Ai edhe do t vdes me bindje t plot mbi kt ide, por stalinistt m von, pas vitit
1953, do t jen t detyruar t jetojn midis joshjes s ksaj ideje dhe realitetit nuklear dhe
termonuklear q pas vitit 1946 (Hiroshima dhe Nagasaki) i kishte prfshir t dy superfuqit.
Zhvillimi i raketave interkontinentale i godiste t dy vendet njsoj. Andaj, komunizmi, si ide e
permanencs s revolucionit, objektivisht u braktis pas vitit 1953 (vit i shprthimit t ngarkesave
nukleare sovjetike me qllime eksperimentale), ndrsa realisht me 1959 (udhtimi i N.S.

Hrushovit n Camp David) dhe materialisht me vitin 1963 (vit i krizs s Karaibeve rreth
instalimit t raketave sovjetike n Kub). Ndrkaq definitivisht do t prfundoj me inicimin e
lufts s yjeve n SHBA, n gjysmn e viteve 80, e cila, po ta ndiqnin edhe sovjetikt, BRSS-ja
do t prjetsohej si fshat i madh atomik, pa zhvillim t madh t industris. Garat n armatim, me
fjal t tjera, e kushtzuan realisht braktisjen e komunizmit Sovjetik (mbi kt shtje t paritetit
n armatim shiko : Mr Ukshin Hoti, Lufta e ftoht dhe Detante-i, Qendra Krahinore pr Arsimin
Marksist, Prishtin, 1976. si edhe botimin Serbokroatisht t po ktij viti).
Amalgamimi n funksion t fuqis s shtetit
Zgjidhja e shtjes nacionale pr t ciln Stalini konsiderohej se ishte autoriteti m kompetent i
proveniencs s mendimit proletar, pr t esencialisht ishte n funksion t ides mbi
maksimalizimin e fuqis s shtetit sovjetik. Realisht u fillua nga premisa egoiste teorike:
formimi i nj kombi sovjetik dhe forcimi i nj shteti sovjetik. Kombi-shtet ose shteti i till
sovjetik, pastaj, si e shpjegonin vet sovjett, do t ishte garancion pr suksesin e lvizjeve
revolucionare kudo n bot (principi i internacionalizmit). Mirpo nuk ngjau ashtu. Qysh n
fillim fuqit e tjera (imperialiste) ishin shum m t forta, dhe, megjith dshtimin e intervenimit
ushtarak n favor t kontrarevolucionit (kjo tani quhet ndrprerje e zhvillimit t natyrshm t
proceseve atje), prapseprap, fitorja e revolucionit u arrit vetm brenda kufijve t vjetr t Rusis
Cariste. T krkohej nga revolucioni i athershm rus q n emr t teoris (sikur bnin ca lider
nga India) t vazhdohej revolucioni, do t thoshte t vulgarizohej teoria. Pr rust akceptimi i saj
do t ishte idiotizm politik. N vend t ksaj ata e filluan forcimin e shtetit sovjetik, duke mos
patur skrupulla as ndaj idiotizmit ideologjik t masave t veta, as ndaj t tjerve.
Me fjal t tjera, t gjitha kategorit e prmendura t popujve dhe t kombeve t ndryshme, si
e shpjegonte Stalini, por nga e cila nuk hoqn dor as t tjert m von, duhej t
"amallgamoheshin" mes vete. N nivelin e shtetit multincional:
a) Principi i "amalgamimit" t kombeve zbatohej (teorikisht) me "vullnetin" e tyre t lir dhe
ishte shprehje e parimit t vetvendosjes, sipas t cilit, do komb ose popull, poashtu
"vullnetarisht" mund t "ndahet dhe t krijoj shtetin e vet t pavarur; t mbetet pjes e ndonj
shteti tjetr ose t lidh raporte federale etj., me t" (shih Stalin, Marksism and National
Question, San Francisco, Proletarian Publishers, 1975). Duke e njohur mendimin dhe natyrn e
sistemit t vendosur nga Stalini nuk ka dyshim se ai do ta preferonte opcionin e fundit (lidhjen
me shtetin tjetr), pasi q nj gj e till me siguri do t reduktohej n inkorporimin e atij shteti
brenda kufijve t shtetit Sovjetik. do popull q "me dshirn e tij" vendoste "t amalgamohej"
me popujt tjer brenda BRSS, nuk mund t "amalgamohej" m ndonjher, pikrisht pr shkak
se krkohej fitorja e komunizmit dhe e revulucionit n suaza planetare; b) Shteti multinacional
Sovjetik duhej t formohej edhe t forcohej edhe duke u mbshtetur mbi principin e barazis s
plot dhe t t drejtave t barabarta t t gjitha republikave t bashkuara sovjetike. Mirpo kishte
shum sosh dhe ishin llojesh t ndryshme. Nj numr i njsive federale (republikave) n frymn e
principit mbi amalgamimin e popujve, ishin poashtu multinacionale: RSSA (Republika Socialiste
Sovjetike Autonome) e Dagestanit, p.sh., prbhej prej 10 nacionaliteteve, ndrsa RSSA
Haberdin Ballkare; eeno-Ingushe; Haraejevo-erkese dhe Krahina Nacionale Manti-Mansi,
jan entitete shtetrore me nga dy nacionalitete kryesore. Ndrkaq, disa kombe e nacionalitete t
tjera jan ndar n nga dy formacione shtetrore: RSSA e Oshensias Veriore ndodhet brenda
RSFS Ruse, kurse Krahina Autonome e Oshensias Jugore ndodhet brenda RSS t Gruzis;
brenda RSS t Azerbejxhanit ndodhet RSSA e Nakaunshanit; RSS e Ermenis krahinn
autonome t Nagorni Karabahut e ka brenda Azerbajxhanit; Gruziant e kan RSSA t
Axharve, ndrsa Bajratt i kan edhe krahinat Autonome t Ust-Urdve dhe t Aginve, etj.
(krahaso USSR Academy of Sciences... vep.cit.f 155). Ndarjet e tilla administrativo territoriale,
prkundrejt qllimeve t proklamuara pr barazi dhe t drejta t barabarta, n t vrtet i

ndihmonin qllimit t par -amalgamimit t kombeve, dhe jo barazimit t zhvillimit t tyre.

Teorikt sovjetik e ndjenin kt munges, prandaj e bnin dallimin midis "barazis shoqrore"
dhe asaj "nacionale". E para konsiderohej parakusht pr realizimin e s dyts. Megjithat pr
realizimin e t dy qllimeve konsiderohej si me rndsi: "eliminimi i raporteve antagoniste
klasore.. t diferencave substanciale midis fshatit dhe qytetit, midis puns fizike dhe mendore..."
Me fjal t tjera, "barazia e vrtet midis popujve n socializm sht vetm parakusht i
domosdoshm i barazis s plot t t gjith qytetarve n pikpamje t furnizimit t tyre me
vlera materiale e shpirtrore" (vep.cit.f.161). Teoria dukej e drejt, vese realizimi i postulateve t
saj parashihej pr koh t ardhme t komunizmit. Gjer ather vlente vetm n nivelin formaljuridik, e jo edhe n at praktik-politik; c) Principi i tret mbi t cilin mbshtetej forcimi i shtetit
multinacional sovjetik ishte ai i sovranitetit t t gjitha kombeve e nacionaliteteve dhe i shtetsis
s republikave; d) vese n dritn e principit t IV-t duhej t kuptohej edhe prmbajtja e t tretit
(t sovranitetit). Centralizmi demokratik e shprehte "principin internacionalist t koordinimit t
detyrave internacionaliste dhe t interesave nacionale". Shteti Sovjetik konsiderohej garant i
sovranitetit t republikave, ndrsa kto t fundit e garantonin mvehtsin dhe lirit e realizuara
prmes bashkimit "vullnetar" me shtetin multinacional sovjetik.
Metodat e mtejshme pr njsimin e kombit/shtet
Formimi dhe forcimi i shtetit multinacional Sovjetik vetm n mbshtetje t katr metodave t
prmendura pa mbshtetjen e proceseve t tjera integrative do t ishte i pafrutshm. N
instancn e fundit do t rezultonte n formimin e nj mekanizmi t pashpirt q do t'i koordinonte
pjest e saj t ndryshme, por i cili gjithmon do t rrezikohej nga tejveprimi i njrs ose pasiviteti
i tjetrs. Pr kt shkak, teoria dhe praktika politike sovjetike i ndihmonte proceset integrative t
cilat, n instancn e fundit, sht dashur t rezultonin n formimin e nj kombi sovjetik q do ta
mbshteste shtetin multinacional sovjetik. Kto metoda t tjera kan t bejn me a) prkrahjen e
proceseve integrative t popullsis dhe me przierjen e prbrjs nacionale t republikave, t
regjioneve dhe t krahinave nacionale. Ndonse sht i ngjashm me parimin e amalgamimit t
kombeve nuk sht identik me t. Amalgamimi sht parim m i lart dhe lidhet me vendimin e
vullnetshm pr ta pranuar tjetrin n nj komb t bashkformuar. Ndrkaq, proceset e
migracionit dhe t przierjes s popullsis jan derivative, praktike dhe sovjett i quanin
"internalizim i shtetsis nacionale sovjetike". Me kt shprehje i nnkuptonin "proceset
objektive historike t akumulimit n rritje e sipr t karakteristikave t prbashkta t formave
dhe t metodave t operimit me shtetsin nacionale t kombeve dhe t nacionaliteteve sovjetike"
(USSR Academy of Sciences. vep.cit.f.221). Andaj, sht e qart se me kt proces synohej
formimi i nj kombi sovjetik. Ndrkaq, me procesin tjetr, -t internacionalizimit, -q prcaktohej
me prmbajtjen e vet klasore, synohej n plan t brendshm -prmbajtja e njjt klasore e kombit
t till sovjetik, dhe n plan t jashtm -ambienti i prshtatshm pr ekzistimin politik t kombit
t till/shtetit sovjetik, eventualisht, formimi i ndonj imperiumi proletar n krye me BRSS: b)
principi i barazis kombtare i prmendur m lart duhej t prcillej me prpjekje pr nivelizimin
e zhvillimit t tyre ekonomik. Mirpo, meq kjo tregohej e pamundshme,
sepse lufta pr
eliminimin e veprimit t ligjit mbi zhvillimin e pabarabart ekonomik (shkencrisht e argumentoi
Marksi) e nnkuptonte stagnimin relativ t vullnetshm t kombeve t zhvilluara ("ndrkaq t
fortit me qejf nuk heqin dor nga forca" = Bertrand Russel), ather proceset integrative n nivel
ekonomik i ngjanin atyre q e bnin przierjen e popujve: u formuan rreth 19 regjione ekonomike
q nuk ishin baras me njsit autonome. Nj regjion i till ekonomik ose i prfshinte disa sosh
(njsi autonome) ose nj njsi autonome ndahej n disa regjione ekonomike. N kt mnyr,
regjionalizimi ekonomik n t vrtet ishte n funksion t proceseve integrative sovjetike, dhe jo
aq n funksion t qllimeve ekonomike. Kjo bri q Kennan-i t konstatonte se ekonomia e
popujve jo-rus, e sidomos e atyre jo-sllav, ishte e lidhur me rusomdhenjt.: c) Proceset e tilla

integrative prkraheshin edhe me zhvillimin e lidhjeve reciproke kulturore t kombeve dhe t

nacionaliteteve sovjetike. Lidhjet kulturore e "reflektonin unitetin e interesave t njeriut punues t
t gjitha nacionaliteteve", andaj, sipas Sovjetve "nuk sht thjesht e arsyeshme q t shquhen
faktort etnik dhe t bhen fardo ndryshimesh n format e shtetsis nacionale Sovjetike"
(vep.cit.f.190). Ndrkaq, kundrthnien midis shtetsis nacionale (q e presupuzon principin
territorial-kombtar dhe forcimin e elementeve nacionale n federatn Sovjetike) dhe t
kategoris nj komb/nj shtet, duhej ta zbrthente aplikimi i principit t centralizmit demokratik
me t cilin rregulloheshin interesat e ndryshme nacionale dhe esenca klasore e shoqris sovjetike
n ndrtim e sipr. Se si dukej n praktik zbatimi i ktij principi (centralizmi demokratik) s'ka
ndonj nevoj t komentohet. U pa nga vet ndryshimet n linjn e prgjithshme politike gjat
zhvillimit socialist t BRSS; d) Metod tjetr me rndsi pr avancimin e proceseve integruese
ishte dhe akoma sht prdorimi i gjuhs ruse si lingua franca e nacionaliteteve sovjetike.
Prdorimi i rusishtes n rend t par zbatohet n organet e shtetit: "Organet e shtetsis nacionale,
-si thon sovjetikt, -gjithnj e m tepr e prdorin jo vetm gjuhn amtare t nacionaliteteve
indogjene, por gjithashtu edhe rusishten si mjet t komunikimit. Ky funksion bi-lingual i
organeve t shtetsis nacionale sht trend i rndsishm pr internalizimin e mtejshm t
forms nacionale t shtetsis s popujve t BRSS". Fjala internalizim ktu e ka kuptimin e
akceptimit vullnetar t rusishtes si lingua franca t nacionaliteteve t ndryshme, por edhe
kuptimin e akceptimit t natyrshm, t paimponuar, t ngritur n nivel gati t gjuhs amtare, pr
nacionalitetet jo-ruse. N kt mnyr, zhvillimi i bi-linguizmit t nacionaliteteve sovjetike
shndrrohet n "proces t natyrshm t zhvillimit linguistik t popujve sovjetik" (vep.cit.f.188).
Kishte, natyrisht, edhe forma t tjera q u ndihmonin proceseve integruese n Bashkimin
Sovjetik, por kto ishin m t rndsishmet dhe nga to nxirreshin edhe t tjerat.
Populli /kombi/-shtet Sovjetik
Thelbin e proceseve t ktilla integrative e prbnte ligji i "lulzimit dhe i afrimit" t popujve,
t cilin Sovjetikt e cilsonin si jashtzakonisht pozitiv: "Procesi i zhvillimit t shtetsis
nacionale-thoshin ata -sht n rend t par i determinuar me interakcionin e dy ligjeve t
prgjithshme: e para, me lulzimin e mtejshm dhe gradual t kombeve Sovjetike, dhe e dyta,
me zhvillimin e prgjithshm dhe me prmirsimin e demokracis socialiste gjat ndrtimit t
komunizmit" (vep.cit.f.183). Veprimi i ktij ligji i nnshtrohej prioritetit t klasores mbi
nacionalen dhe t internacionales mbi nacionalen. Sa i prkiste aspektit nacional t shtjes
(principi i formacionit nacional-shtetror), ai e nnkuptonte vetm faktin se "nj territor i caktuar
integral duhet t jet i banuar n mnyr kompakte me antart e ndonj nacionaliteti t caktuar
(ndonjher me dy ose tri nacionalitete t tilla), q mund t formojn, qoft shumicn relative,
qoft at absolute, ose pak a shum, nj pjes t rndsishme t popullats". Mirpo shteti, sipas
teorikve sovjetik, nuk mund t formohet, e as t ekzistoj vetm me kt kusht; principi nuk
mund t zbatohej n mnyr t njejt, si n socializm ashtu edhe n komunizm, ku tani nj
koh t gjat "veproi procesi i natyrshm progresiv i forcimit t mobilitetit dhe i ngritjes s
natyrs multinacionale t popullsis npr republika dhe arqe"(ibd.) N kt mnyr bhej e
qart se shteti Sovjetik e synonte krijimin e nj kombi t vetm sovjetik. Sigurisht nn presionin
e shembullit amerikan, ku pohohej se tashm ishte krijuar nj melting pot (kazan trets) pr
pjestart e kombeve t ndryshme q jetonin atje, teoria dhe politika sovjetike bukur heret, qysh
n vitet 60, u ngut t konstatoj se populli /kombi/ sovjetik tashm ishte formuar. far ishte
populli sovjetik sipas ktij konstatimi? "Populli Sovjetik -pohon Akademia e Shkencave t BRSS
-n rend t par, sht nj kolektivitet integral socialist (faqe 20 rreshti 5, -fjala e dyt e
palexueshme) i cili i ka karakteristikat e prbashkta t jets s vet ekonomike, politike,
ideologjike dhe shpirtrore dhe e ka prbashksin e interesave dhe unitetin e qllimeve q
realizohen si rezultat i aktiviteteve t prbashkta t antarve t barabart t ktij fenomeni. N

rend t dyt sht bashksi social-klasore q karakterizohet me prbashksin e jets ekonomike,

strukturs sociale, t sistemit shoqror-politik, ideologjis marksiste-leniniste, me prmbajtjen
socialiste t kulturs, me mnyrn e jetess dhe traditat, me psikologjin nacionale, me lingua
franca t prbashkt dhe me vetdijn e prbashkt mbi prkatsin e vetm nj atdheu unik dhe
nj bashksie t re historike. N rend t tret, populli sovjetik sht nj etnitet unik i formuar prej
llojllojshmris nacionale dhe prej kombeve, nacionaliteteve dhe grupeve t ndryshme
nacionale" (vep.cit.f.219). Populli i till sovjetik i mbshtetur nga shteti sovjetik n t vrtet e
prbn kombin/shtet sovjetik ose s paku, synimet e qllimit t till n realizim e sipr. Nga ato
nuk u hoq dor as me ndryshimet demokratike n Bashkimin Sovjetik. Aq m tepr, n BRSS
llogaritet se me to mund t pritet forcimi i ksaj tendence.
Kritika e thelluar-aspekti teorik
Parashtrimi i till i metodave dhe i instrumenteve pr realizimin e zhvillimit kardinal t
politiks dhe t teoris politike -komb/shtet sovjetik, nuk sht br me qllim q t quhet si
utopik e as prpjekjet pr zgjidhjen e shtjes nacionale atje nuk do t cilsohen si kamuflim
ideologjik. Tek e fundit, shum teorik jsht BRSS megjithat konstatojn njzri se rust, duke
e tentuar asimilimin e t tjerve, morn nga ata, (d.m.th. nga nacionalitetet jo-ruse), shum veti
kulturore. Ndrkaq, n tendencat e tanishme pa dyshim sht e pranishme edhe frika pr t
ardhmen e largt, kur shtimi demografik i popullsive jo-ruse eventualisht mund t'i "glltis"
rust, pikrisht si n Indi, ku pushtuesit eventual, gati gjithmon shndrroheshin n t pushtuar
dhe asimiluesit n t asimiluar. Mirpo, tani pr tani, kto gjra ndodhen larg realitetit t
mundshm. Synimet e tilla pr formimin e kombit/shtet sovjetik nuk cilsohen si utopi e
kamuflazh, pr shkak se proceset atje akoma nuk kan prfunduar, ndonse duken qartazi t
dshtuara dhe pr shkak se synimet pr realizimin e qllimeve t tilla jan njsoj prezente edhe
tek pala tjetr si u pa nga teorit e parashturara t proveniencs prendimore dhe kudo n bot.
Ndryshimet e preferuara n Evrop nuk e vn n pyetje qllimin, por vetm metodat. Sa i prket
qllimit, komunistt e besonin lindjen e ardhshme t parajss komuniste dhe pr aq mbetn t
mashtruar. Ndrkaq t tjert i besuan metodat, qllimin e nnkuptonin, dhe nuk e lodhnin
mendjen me prmbajtjen e tyre (thelbsisht t njejt). Moslodhja e mendjes pr inteligjencien e
kombeve t vogla sht nj luks q kushton shtrenjt. Pr kt shkak, vrejtjet nga aspekti i
kritiks s thelluar t aspektit teorik t shtjes ndoshta do t'i ndihmojn mendimit t drejt.
Teza mbi prioritetin e klasores n raport me nacionalen, e cila esencialisht do t thoshte se
zhvillimi i prgjithshm i kombeve dhe i nacionaliteteve Sovjetike, n pikpamje t forms ishte
nacional dhe n pikpamje t prmbajtjes -socialist, d.m.th. klasor, e gjente mbshtetjen e vet n
teorin marksiste. Mirpo teoria marksiste kt teori e kishte vn n kontekst t qllimit
revolucionar: proletariati si subjekt -barts i revulucionit, kudo ishte njsoj dhe kudo e kishte
qllimin e njejt-prmbysjen e borgjezis. Proletariati, megjithat, kt funksion mund t'a
kryente vetm si klas e kombit t vet. Konstituimi si klas e kombit t vet nuk e nnkuptonte
formalizimin e vetive kombtare, relativizimin e interesave t veta kombtare dhe nnshtrimin e
tyre ndaj interesave t tjera (internacionaliste), por arritjen dhe realizimin e atyre interesave me
luftn e prbashkt t klasave, n suazat e kombeve individuale dhe n ambientin e prbashkt
ndrkombtar. N frymn e teoris s vet, sovjetikt i ndihmonin lvizjet revolucionare t Bots
s III-t, por gjithnj n kontekst t kujdesit pr reakcionin e pals tjetr (amerikanve), i
favorizonin grupet e caktuara por ndihma e tyre rrellher ishte n nivel t nevojave reale.
Ndrkaq, n plan t brendshm, n kushtet kur proletariati e kishte marr pushtetin, theksimi tej
mase i klasores e kishte pr qllim shpejtimin e proceseve integruese n kuptim t asimilimit t
shpejtuar e jo t tretjes s vullnetshme t tyre si shpjegonin sovjetikt. E presupozonte
ekzistimin e nj qendre dhe t nj administrate t centralizuar, formimin e nj kombi/shtet me nj
gjuh t vetme - rusishten, n fillim si lingua franca, e m von si gjuh e vetme pr t gjith

pjestart e t gjitha kombeve dhe nacionaliteteve sovjetike; e nnkuptonte nj bot ku rusishtja

do t dominonte si gjuh e vetme komunikimi ose s paku do t shtyhej baraz me anglishten; nj
imperium proletar rus n suaza t planetit, q ishte pikrisht e kundrta e ndrrs anglosaksone:
imperiumi borgjez anglosakson me sundimin e anglishtes. Rust, me fjal t tjera, nuk e luftonin
imperializmin me qllim t rrnjosjes s eksploatimit, por me qllim t barazimit me t.
Socializmi nuk u konsiderua qllim n vete, e as pr dobi t njerzimit, por vetm instrument i
forcimit t interesave vitale t kombit rus t shkrira n interesat vitale t shtetit sovjetik. Kjo gj,
sikurse dhe te pala tjetr, e vrteton tezn se sistemet e mdha t mendimit gjithmon jan
globale, dhe nuk kufizohen n suaza nacionale, e as regjionale. Mbeten humane pr aq sa mund
t'i shrbejn njerzimit n prgjithsi, dhe jo vetm kombeve t veanta, ose po qe se tregohen
humane pr kto t fundit, mund t jen t dobishme edhe pr njerzimin, por jo duke e tretur
individualitetin e popujve dhe t kombeve.
N astin kur marksizmi n BRSS dhe n vendet e real-socializmit dhe t socializmit n
prgjithsi, detyrimisht ishte shndrruar n teori sunduese t shoqris s dhn, revulucionariteti
i saj (i teoris) doemos duhej t reduktohej n komponentn e ndrtimit socialist, d.m.th. n t
kuptuarit e ktij realitetit (politik) si vazhdimsi e revulucionit. Prndryshe, po t mbetej vetm si
teori e pushtetit, sikurse q ndodhi, do t shndrrohej n teori t status-quo-s politike. Do t'i
ngjante, si i ngjau, teorive t tjera globale (krishterizmit, islamizimit), t cilat e ndan fatin e
njejt t transformimit prej teorive revolucionare n ato t status quo-s. Do t dshtonte nga
domosdoshmria e zhvillimit t proceseve shoqrore dhe duket se dshtoi: Bota e mileniumit q
vjen nuk mund t jet bot e atij q na braktis.
Mirpo, proceset shoqrore askund nuk u zhvilluan n mnyr lineare; askund nuk prfunduan
n mnyr kategorike, t pastr; askund nuk u zhdukn pa gjurm. Andaj, ato vazhdojn t
koekzistojn; t thyhen ndr vete; t paprfunduara dhe pa mundsi q t prfundojn
prfundimisht. Menuria konsiston n faktin q t ndihmohen mendimet dominante q e ajn
rrugn prpara dhe e zhvillojn shoqrin n trsi.
Rust dhe sindromi i siguris
N plan t politiks s jashtme, insistimi mbi prioritetin e klasores prkundrejt nacionales
doemos duhet vshtruar n kontekst t mundsive pr realizimin e nj qllimi t till. Mundsit
e nj shteti t madh jan gjithashtu t mdha. Pr kt shkak teza e ktill deomos paraqitet n
funksion revulucionar-ekspanzionist n plan t jashtm (imperium proletar) dhe n funksion t
forcimit t Unionit Sovjetik, n plan t brendshm;- t ekzistimit t nj qendre t caktuar, t nj
force drejtuese-shtytse. Teoria sovjetike, n kontekst t ktij konstatimi, e theksoi rolin e
veant t kombit rus n formimin, por edhe n konsolidimin e Unionit Sovjetik. Ajo e bnte
kt sepse, sipas saj, Revolucioni i Tetorit kishte shprthyer m par n Rusi, e pastaj ishte
zgjeruar edhe tek t tjert, sepse kombi rus, n Rusin Cariste, kishte qen m i zhvilluari dhe
zhvillimi i tij i kishte ndihmuar edhe t tjert, dhe sepse kishte pasur merita kolosale n mundjen
e fashizmit gjat Lufts s II-t Botrore. T gjitha kto fakte, nga aspekti i qllimit t sotm,
mund t kontestohen, por mjafton t konstatohet se teoria sovjetike q e pretendonte mbshtetjen
n marksizm, n kt mnyr kishte rn n pozitat e teorive mbi maksimalizimin e fuqis:
krijimi kombit/shtet sovjetik; proceset e prshkruara integruese; rusishtja si lingua franca etj. e
kishin vetm nj drejtim -at t rusifikimit t nacionaliteteve t tjera sovjetike dhe asimilimin e
tyre e jo at t forcimit t identitetit t tyre dhe as t zhvillimit. Shoqria e przier sovjetike rust
i kishte barts t saj, pikrisht si edhe tek amerikant: shoqria e przier amerikane -anglezt i
kishte barts t saj. Ideologjia komuniste dhe teoria marksiste n kt mnyr ishin vn n
shrbim t aspiratave dhe interesave vitale t kombit rus.
Mirpo n nivel praktik-politik, formimi dhe forcimi i shtetit sovjetik filloi si formim dhe
forcim i pushtetit t klass. Shteti konsiderohej aparat dhune n duart e klass (puntore). N

kt mas roli i ideologjis dhe teoris nuk mund t reduktohej trsisht n kamuflim t
interesave ruso-mdha. M von shteti u konsiderua si aparat gjithpopullor "i cili i shprehte
interesat dhe vullnetin e puntorve, fshatarve dhe intelegjencies s t gjitha kombeve dhe
nacionaliteteve (shih N. Pashiq, Uporedni Politicki Sistemi, Beograd, 1978, f.206), por t cilin e
karakterizonte nnshtrimi rigoroz i t gjitha republikave ndaj principit t centralizmit demokratik
edhe n ekonomi dhe n t gjitha aktivitetet tjera"(ibd.). Shteti i till Sovjetik nuk do t mund t
funksiononte pa prfaqsimin, s paku simbolik, t nacionaliteteve jo-ruse n organet e pushtetit.
Sipas nj tabele q e bn z. Brzezinski dhe S.P.Huntington (shiko tabeln!), prfaqsimi i
nacionaliteteve jo-ruse n organet e larta t pushtetit dhe t PK t BRSS ishte shum m i ult se
sa pritej. Nga ana tjetr u vu re nj rnie konstante e ktij prfaqsimi n krahasim me periodn e
Leninit; nj disproporcion i madh midis prfaqsimit t kombeve sllave dhe jo-sllave dhe n
fund, nj tendenc q kombet jo-sllave t prfaqsohen m tepr n organet reprezentative, t
cilat cilsoheshin si "organe dinjitoze (dignified), e jo n ato ekzekutive, t cilsuara si
institucione efikase t pushtetit (efficient organs of power). Pr kt shkak, ndonse do t ishte e
arsyeshme t besohej se ideologjia komuniste nuk u vu menjher n shrbim t interesave
shteto-mdha ruse, ajo ngjau paralelisht me forcimin e organeve t reja, dhe roli i till forcohej
paralelisht me forcimin e pushtetit. Sipas faktit t rnies s prfaqsimit t nacionaliteteve josllave n organet e larta t pushtetit sovjetik; sipas veprimit t ligjit mbi zhvillimin e pabarabart
ekonomik i cili pr shkak t logjiks inherente t prmbajtur n t drgoi n thellimin e
diferencave t zhvillimit dhe jo n zhdukjen e tyre, dhe sipas shum indikatorve t tjer, duket
se atje komunizmi nuk dshtoi befasisht, por qe braktisur gradualisht, dhe pikrisht ather kur
trumbetohej se kishte triumfuar plotsisht. Ky konstatim sht me rndsi, jo pr t kundrshtuar
modn (sht br mod t festohet dshtimi i tij), e as pr t apeluar kthimin e tij (se nuk
mund t jet i njjt), por pr perceptimin e drejt t s ardhmes. Popujt nuk jan kalamaj q
vazhdimisht t manipulohen. Vetdija e tyre sht n rritje e sipr dhe ajo do t materializohet si
e vrtet pr veten pavarsisht nga forca totalitare e aparatit t shtetit.
Duket sikur prfaqsimi i nacionaliteteve jo-ruse, e sidomos jo-sllave, e ka patur funksionimin
prcjells t eleminimit t vetmis ruse, t mosmbetjes vetm, t nj sigurimi shpirtror kolektiv
t materializuar si politik. Paralelisht me forcimin e rusve si komb, reduktohet prfaqsimi i
nacionaliteteve jo-ruse dhe jo-sllave. Sindromi i till i sigurimit t rusve duket t mos jet i
rastit. Lidhet me pozitn e tyre gjeografike dhe gjeopolitike. Dikur vendet imperialiste t Evrops
pushtimet dhe zgjerimet imperiale i bnin duke qen t sigurt n Evrop. Ndrkaq, Rusia Cariste
zgjerohej duke e shtyr vazhdimisht kufirin e vet, prderisa n vitin 1650 (shek. XVII) nuk u
konfrontua me Kinn n Azin Qendrore dhe m von, (shek. XIX) n lumenjt Usur dhe Amur,
pr t prfunduar n konfrontimin me fuqit tjera imperialiste n territorin e Kins (shek. XX).
Prpjekjet e saj pr t deprtuar n ujrat e nxehta t Oqeanit t Qet gjat shekullit XIX dhe
gjat fillimit t shek. XX u kundrshtuan nga Japonezt, nga Kina dhe nga fuqit imperialiste t
Evrops, veanrisht nga Britania e Madhe, e cila i friksohej rrezikimit t rrugs pr n Indi
(koloni e saj). N kt mnyr pati dshtuar plani i supozuar se Rusia Cariste e kishte ndrmend
t formonte nj punkt t ri t perandoris n Lindjen e Largt dhe t delte n detin e nxeht
kinez (shih Harrison E. Sulisbury, The War Between Russia and China, Pen Books, London,
1969. f.19). Dalja n ngushticn e Beringut (1784) nuk ishte supstitucion pr t parn dhe nuk
paraqiste rrezik pr interesat amerikane, me t cilt, pas blerjes s Alasks, i ndante ngushtica e
Beringut.
Rusia Cariste u formua si shtet dy-kontinental (me kokn n Europ dhe me trupin n Azi): "E
ndar -shkruan nj disident Sovjetik, -ajo e stimulon sulmin, por e bashkuar, e stimulon
ekspanzionin n t gjitha drejtimet" (shih Vernon V. Aspaturian, The Soviet Union as an Actor in
the International System, n Roy C. Macridis, ed. Foreign Policy in World Politics, V-th ed.
Prentice-Hall, Inc. Engelwood Cliffs, New Jersey, 1976, f.165). Mirpo kjo ngjet jo vetm sepse
BRSS i z dy gjysma t dy kontinenteve, si mendon Aspaturian, por edhe sepse e posedon

pikn kye t Euro-Azis (me regjionin e gjer rreth Uralit). Duke filluar nga kjo, sigurimi fizik
i Rusis dikur n mnyr decidive lidhej me hapsirn toksore q e synonin Aziatikt, si p.sh.
sulmi i mongolezve gjat shek. XII-t, por edhe gjermant nga Evropa, me sulmet sukcesive
gjat historis. Ndrkaq, sigurimi psikologjik lidhej me nevojn pr centralizimin e pushtetit
shtetror (faktori subjektiv).
Sipas Halford J. Mackinder (vepra klasike: "Democratic Ideals and Reality", New York, Holt
Rinehart and Winston, 1942):
"Ai q e sundon Evropn Lindore, komandon me Heartland-in (Heart land=zemra e dheut), n
kuptimin e gjer -EuroAzia ose ujdhesa botrore; n kuptimin e ngusht=regjion i gjer kufitar
midis dy kontinenteve i pikasur rreth Uralit); ai q e sundon heartland-in e komandon ujdhesn
botrore, dhe ai q e sundon ujdhesn botrore, komandon me botn" (vep. cit.f.150).
Kto botkuptime ekstreme t determinizmit gjeografik nuk mbetn pa u reflektuar edhe te
lidert e nacionalizmit gjerman t cilt "Drang nach Osten-in" e tyre (Deprtimin drejt Lindjes),
d.m.th. drejt BRSS, e kuptonin si t drejt t natyrshme t kombit n ekspanzion (gjermanve) e
t industrializuar pas rivalve t tyre n Perndim (Franca, Britania). Mirpo edhe m hert
(qysh n shek. XIX) rivaliteti me gjermant do t jet baz e nj miqsie dhe e aleancave t
shumta ruso-franceze, por edhe e pretendimeve t herpashershme pr t formuar nj cordon
sanitair rreth Gjermanis, dhe i cili do t pretendonte t'i lidhte kombet sllave dhe t zgjatej gjer
n Adriatik (Entente-a e Vogl midis dy luftrave botrore), ose si imperializm carist, t
deprtonte n Bosfor dhe mundsisht t vendosej n Stamboll (Konstatinopol) prej nga do t'i
kontrollonte Dardanelet (viti-1877 gjer n Luftn e I-r Botrore).
Pretendimet dhe synimet e ktilla t imperializmit carist dhe kundrthniet me imperializmat e
imperatorive t tjera (britanikt, francezt, m von amerikant n rolin e trashgimtarit t
interesave britanike) u reflektuan edhe n BRSS, por tani ideologjia komuniste ishte m
rigoroze; shteti Sovjetik-m i fort dhe drejtimet e zgjerimit m t theksuara: Stalini e vendosi
kontrollin e shtetit sovjetik mbi tr Evropn Lindore, pos n Jugosllavi, q e humbi n v. 1948,
dhe n Shqipri, n vitet 60. Stalinistt tjer m von e vendosn kontrollin e shtetit Sovjetik n
Kub (ku orthodoksizmi doktrinar i Fidel Castros grshetohej me orthodoksizmin fetar t
grekve); n pjes t Lindjes s Mesme (veanrisht ku kishte orthodoks, si n Liban e Siri), n
Afrik (poashtu te shtresat sunduese orthodokse n Etiopi) e gjetiu. N Evrop kontrolli i shtetit
Sovjetik mbi Evropn Lindore arsyetohej me interesat e sigurimit t shtetit Sovjetik, por me nj
fjalor ideologjik komunist, i cili n t vertet mund t prkthehej si interes i sigurimit t
regjimeve komuniste (t cilat ishin t imponuara dhe t cilat nuk i donin popujt e ktyre
vendeve). BRSS m von nga kjo hoqi dor. Por prej cils gj nuk hoqi dor dhe akoma nuk
mund t heq dor?
Sovjetizimi i interesave ruse
BRSS sipas Kushtetuts s v. 1977 definohet si shtet unik federativ multinacional ... q e
mishron unitetin shtetror t popujve, i bashkon t gjitha kombet dhe nacionalitetet me qllim t
ndrtimit t prbashkt t komunizmit (shih Zbirka Novijih Ustava, Savremana Administracija,
Beograd, 1979. f.135). Tani atje ndryshimet zhvillohen n drejtim t akceptimit t demokracis,
por ato nuk mund t bhen duke mohuar menjher do gj socialiste, n mos pr asgj tjetr,
ather pr shkak se shtresat e zhvilluara burokratike gjat viteve t zhvillimit socialist do t
duhej t'a mohonin veten dhe vullnetarisht do t duhej t'ia lshonin pozitat shoqrore dhe
shtetrore t tjerve; do t duhej t krijohej nj struktur tjetr e organizimit shtetror dhe do t
duheshin shum gjera t tjera. Pr t'u arritur kto gjra n thelb t "perestrojks" dhe t
"glasnostit"-it, do t duhej t ishin revolucioni dhe jo reformat. Andaj, meq n thelb t tyre jan
reformat e jo revolucioni, d.m.th. prmirsimi i raporteve shoqrore dhe jo rrnjosja e tyre

radikale, ather mbetet t shihet nse mund t priten ndryshime n prcaktimin e interesave
vitale t shtetit sovjetik. Tani pr tani sht vshtir t priten ndryshime t tilla.
Duke filluar nga elementet prbrse t shoqris sovjetike, Vernon V. Aspaturian sht i
mendimit "se BRSS-ja n marrdhniet ndrkombtare sht e pajisur (n t vrtet, e
dhuntuar=endowed) me nj shumsi identitetesh" (multiple identities) dhe se e "zbulon veten si
agregat t pes personaliteteve t institucionalizuara dhe t ndrvarura: . . . 1) t shtetit; 2) t
partis; 3) t kombit rus; 4) t kombeve jo-ruse (variabl) dhe 5) t bashksis multinacionale
(vep.cit.f.153). Pr kt shkak, Bashkimi Sovjetik, shkruan Aspaturian "duhet deomos t'i
artikuloj interesat e konstituentve shoqror brenda sistemit shoqror-politik n harmoni me
strukturn lvizse t pushtetit dhe t prioriteteve. Kjo nga ana e vet, -shton ai, -doemos duhet
t koordinohet me krkesat e nacionaliteteve brenda rendit multinacional sovjetik dhe t
harmonizohet me interesat e shteteve t tjera komuniste n nnsistemin ndrkombtar (d.m.th.
brenda vendeve antare t Traktatit t Varshavs), para se t veproj brenda sistemit t
prgjithshm ndrkombtar (vep.cit.f.154). Si sht theksuar m hert, prfaqsimi n organet e
larta t pushtetit sovjetik i nacionaliteteve jo-ruse nuk ka qen gjithaq i theksuar, por megjithat
ekzistonte. Dhe nuk ishte proporcionalisht i njjt n t gjitha organet qendrore t pushtetit
Sovjetik (gati fare nuk i prfshinte organet ekzekutive). Kjo do t thot se nacionalitetet jo-sllave
nuk luanin ndonj rol t rndsishm n formimin e politiks s jashtme t shtetit. Pr kt
shkak, por duke u nisur nga komponenta historike, edhe Aspaturian mendon se BRSS n rend
t par funksiononte si trashgimtar dhe rojtar i interesave t kombit rus dhe i vlerave t tij. N
kt kuptim kombi rus bile i ka "universalizuar" normat kulturale t rusve si norma sovjetike
dhe kt e ka br n emr t progresit e jo n emr t rusifikimit t tyre (vep.cit.f.157). Interesat
e kombit rus shteti sovjetik gati i ka realizuar n trsi. Megjithat, Aleksandr Solzhenjicin
pikrisht nga pozita e ktij kombi m von do t'a bj njern nga kritikat m t fuqishme kundr
sovjetizimit t kombit rus. N qoft se fshatart gjithkund jan bartsit e kombit dhe t
kombtares, e t ktill, mendon Solzhenjicini, sidomos ishin n Rusi, ather pikrisht fshatart
e pasur (kulakt, si i quajti Stalini) e luajtn nj rol t till prioritar. Shkatrrimi i dhjetra
milion kulakve gjat kolektivizimit n kohn e Stalinit, por edhe sovjetizimi i rusve m von,
kan ndikuar n humbjen e shpirtit t kombit rus. Solzhenjicini, duke rn n pozitat e errta t
misticizmit feudal, ua trhoqi vrejtjen sovjetikve mbi veprimet e mundshme retroaktive t
historis (shiko artikullin e tij t fuqishm nga fjalimi famoz n Harvard m vitin 1978). Duke e
dgjuar kt fjalim nj dit t vrnjtur me re e shi, i ulur mbi shkallt e biblioteks s Harvardit, e
vreja se Solzhenjicini me mjekrrn e tij t gjat, t nxiste prfytyrimin e nj prifti rus q e
krkonte perndin, i vetmuar n horizontin e gjer t stepes. Kt fjalim t tij me t cilin i
krahasonte sistemet e botoi revista Foreig Affairs, Spring, 1980. Me fjal t tjera, ajo q me
gjenialitetin e shkrimtarit botror e vrente Aleksander Solzhenjicini ishte e lidhur me frikn
instiktive nga sovjetizimi edhe i vet sovjetizuesve (rusve). Solzhenjicini e preferonte riorthodoksizimin e shpirtit rus dhe jo sovjetizimin e tij. Mirpo frika e Solzhenjicinit ka t bj
me sistemin ku artikulimi i interesave nuk bhet vetm prmes kanaleve t instaluara t pushtetit,
por edhe prmes lufts s brendshme pr pushtet. N kuptimin global, duke e marr parasysh
realitetin teknologjik, nuklear e termonuklear dhe t bartjes interkontinentale t ngarkesave t
tilla, qllimet e politiks s jashtme sovjetike u reduktuan me koh n maksimalizimin e fuqis,
t prestigjit dhe t pozits s favorshme ndrkombtare t vendit, e jo n proletarizimin
ndrkombtar. Konflikti i v. 1948 me Jugosllavin dhe ai i viteve '60 me Kinn dhe me
Shqiprin, ndikuan n drejtim t kristalizimit t konceptit t sigurimit n BRSS: parafytyrimi
mbi rrezikimin permanent t siguris s BRSS u zvendsua me perceptimin e siguris
permanente, t rrethuar me vende miqsore socialiste, e m von edhe kjo u braktis. Siguria tani u
mbshtet mbi fondin e armatimit; vizioni fiks i Stalinit dhe i stalinizmit mbi koekzistencn midis
dy kampeve t papajtushme ndrkombtare u zvendsua me akceptimin e rrugs jo-kapitaliste
t zhvillimit (q akoma nuk u braktis, por q do t braktiset); doktrina mbi domosdoshmrin

fatale t lufts qmoti u braktis n favor t kondominiumit, por edhe t modus-vivende-ve t

ndryshme. Me fjal t tjera, qllimet universaliste ideologjike i erroduan vlerat e brendshme
(sepse nuk mund t realizoheshin). Nj ploitik reale e jashtme e presupozonte ekzistimin e
drejtpeshimit midis interesit nacional (n kt rast sovjetik) dhe universalizmit ideologjik. Gjat
nj kohe (prej Kongresit XX t PK t BRSS) nj gj e till e mundsoi paraqitjen e dy tendencave
n politikn e jashtme sovjetike: 1) t njrs, q nuk hiqte dor plotsisht nga premisat staliniste
t politiks s jashtme dhe 2) tendencs s dyt, q ngulte kmb n nj vlersim m "nacional"
t situats ndrkombtare dhe t detyrave t politiks s jashtme sovjetike: "Perestrojka" dhe
"Glasnosti" esencialisht jan mbisundim i tendencs s dyt. Proceset integruese t Evrops i
ndihmojn asaj. Mirpo shtja e inkuadrimit t BRSS n Evropn e Bashkuar sht shtje e
komplikuar n vetvete, e cila do t zhvillohet varsisht nga ajo se sa BRSS interesat e
sovjetizuara ruse do t'i perceptoj si interesa sovjetike e jo ruse, d.m.th. si interesa t t gjitha
kombeve dhe nacionaliteteve t Bashkimit Sovjetik, e jo vetm si interesa t kombit m t madh
ose t nj grupacioni kombesh (t kombeve sllave). Pavarsisht nga dshira q t'i afrohet
standardeve Evropiane, Bashkimi Sovjetik nuk sht vetm shtet evropian por edhe aziatik. Edhe
po t doj, ai nuk mund t heq dor nga nj detyr ambivalente q i imponohet: si nj shtet
edhe aziatik, do ta marr me vete edhe Azin, apo do t shkputet prej saj? Me fjal t tjera,
evropeizimi i Evrops e nnkuptonte evropeizimin edhe t Bashkimit Sovjetik, ndrsa
evropeizimi i BRSS e nnkuptonte evropeizimin (t prkthyera si sovjetizim) t pjess aziatike t
tij, por n mnyr indirekte edhe t Azis. Ky do t duhej t ishte shkaku i vrtet i shqetsimit t
letrarve sovjetik si Solzhenicini: do t orientohen pr n Evrop apo do t mbeten n Azi? Dy
shalqinj sht gj e vshtir t mbahen n nj dor, por kjo u prket sovjetikve dhe jo neve.
Ndonse konsekuencat e vrteta t tilla do t jen tem e shqyrtimit n artikujt tjer q pasojn
mbi Evropn, tani sht e udhs t konstatohet se sht joserioze t manipulohet mbi
dekompozimin e mundshm t BRSS. Reflektimi i ktyre tezave n Kosov nuk sht n
interesin e Kosovs. Ajo ka detyra t tjera q mund t'i realizoj dhe t cilat ajo do t'i realizoj
vetm duke e akceptuar drejt vendin e vet n nnsistemin dhe n sistemin e mendimit dhe t
realitetit politik.
Lubjan, Mars 1991

5. SHQIPTART DHE INTERESAT VITALE T KOMBIT

(Kumtes e paraqitur n Simpoziumin Shkencor t Akademis s Shkencave t Republiks s
Kosovs, t mbajtur n Prishtin n qershor t vitit 1991 me temn: "Shqiptart dhe Evropa dje, sot dhe nesr" dhe q n realitet sht pjesa e fundit nga seria e artikujve me titull t
prbashkt "Kosova dhe Evropa" )
Shtrirja e problemit
Sipas parametrave statistikor t bots s sotme shqiptart jan popull relativisht i vogl pr
kah numri, por i shprndar gati n t gjitha ant e globit. Thuhet relativisht pr shkak se kjo
varet nga asja dhe definicioni i asaj q nnkuptohet me fjalt popull dhe komb. Po t'i
qaseshim problemit p.sh., nga aspekti antropologjik, ather shqiptart do t bnin pjes ndr
popujt mesatar pr kah numri, madje ndoshta ndr popujt mesatarisht t mdhenj pr kah
numri, dhe do ta zinin nj vend sigurisht jo ndr t fundit. Xheson Klej (Jason W. Clay), nj
antropolog i angazhuar n studimin e shtjeve q kan t bjn me mbrojtjen e t drejtave t
njeriut, kombet i definon si "grupe njerzish me identitet t fort kulturor dhe politik q
jan t vetdefinuara dhe t njohura nga t tjert ... grupe t cilat e kan ushtruar kontrollin

politik t fatit t tyre n t kaluarn (gjer n njfar shkalle) dhe t cilat kontrollin e till t
fatit t tyre akoma e shohin si strategji t mundshme t s ardhmes..." Pr ndryshim nga
termat: popull indogjen (grupe distinkte kulturore q e kan okupuar nj regjion t caktuar
shum para ardhjes s imigrantve ose grupeve koloniste), popull fisnor (tribal), grup distinkt
kulturor q e ka ruajtur nj ndjenj t fort t identitetit, (me gjuh dhe me kultur t ndar
nga t tjert), t bazs territoriale dhe t nj organizimi socio-politik t vetmjaftueshm q
nga koha para krijimit t shteteve moderne; grup etnik (grupe distinkte kulturore brenda
shtetit, q e ruajn identitetin e tyre kulturor duke akceptuar dhe njkohsisht duke operuar);
brenda suazave institucionale dhe politike t shtetit, kombet i ruajn institucionet e
domosdoshme sociopolitike me t cilat e qeverisin veten; mund t'i ken pushtuar t tjert ose
dhe mund t jen pushtuar prej t tjerve, por kufijt shtetror rrall her jan shprehje e
siprfaqeve tradicionalisht t okupuara prej kombeve. "Pr kt shkak kohve t fundit sht
shtuar termi kombi-shtet i cili reflekton dshirn pr krijimin e identiteteve t reja q
korrespondojn me kufijt aktual, por jo edhe t drejt, politik. Jason W. Clay pohon se
gjat procesit t formimit t shteteve, brenda tyre u prfshin edhe rreth 600 milion njerz q
u takonin kombeve t cilat nuk merrnin pjes, ose vetm pjesrisht merrnin pjes, n
kontrollimin e shtetit, por q gjithsesi nuk ishin barts t tij. Kta njerz klasifikohen n reth
10.000 kombe, prbjn mbi 10% t popullats botrore dhe u takojn rreth 30-40% t
siprfaqes dhe t resurseve t prgjithshme t globit (shih Jason W. Clay,The Ethnic Futur of
Nations, Third World Quaterly, October, 1989). Nga kto kombe, vetm rreth 500 gjer 1000
syresh mund ta mbrojn veten po t ken arm. T tjerat i nnshtrohen rrezikut t
eksterminimit, ndrsa shekulli q pason do t vendos pr fatin e prgjithshm t tyre
(ibd.).
Ndrkaq qasja jon ka t bj me definimin e shqiptarve t konstituar si komb-shtet, n
mesin e kombeve-shtete t tjera. Nga ky aspekt mund t thuhet se jemi nj popull relativisht i
vogl pr kah numri, por jo edhe popull numerikisht i vogl. Shqiptart fizikisht jan t aft
pr mbrojtjen e vet dhe shekulli q pason duhet t'u hap rrug t reja pr rritn dhe zhvillimin
e tyre.
N mnyr t koncetruar dhe n nj territor kompakt jetojn n Shqipri dhe n viset jugore
t Jugosllavis (Kosova, Maqedonia Perndimore, n Serbin jugore /Preshev dhe Bujanovc/
dhe n Mal t Zi). Viset shqiptare n Jugosllavi gjeografikisht konsiderohen kompakte.
Ndrkaq nga aspekti administrativo-politik jan t ndara n katr
republika: (Serbi,
Maqedoni, Kosov, Mali i Zi) dhe n Shqipri si shtet-am. Synimi pr nj sovranitet
shtetror t republikave n fjal shtjes shqiptare n Jugosllavi i jep nj dimension t ri. E v
at n kontekst t krkess pr bashkimin e kombit, ashtu si e parashtron Akademik R. Qosja
(Zri i Rinis, nr. 1400-1401, 27 Prill-4 Maj 1991, "shtja shqiptare dhe Jugosllavia").
Ndrkaq, n kt punim fillohet nga premisa se Jugosllavia edhe m tutje do t ekzistoj si
shtet dhe se kjo gj nuk e prjashton mundsin e shqyrtimit akademik t t gjitha varianteve
dhe aspekteve t zgjidhjes s shtjes shqiptare n prputhje me synimet, me kohn dhe me
mundsit.
Vlersimet e prgjithsuara statistikore theksojn se shqiptart n Jugosllavi prbjn rreth
40% t popullsis s trsishme shqiptare. Ndrkaq, duket se popullsia e prgjithshme
shqiptare jasht kufijve t shtetit-am, Shqipris, sht m e madhe. Ky fakt ka rndsi t
veant politike n radh t par pr vet shqiptart, ndrkaq ai peshon edhe mbi politikn
globale t fuqive n Evrop.
Shqipria viabl
Nga ana tjetr, territori ku jetojn sot shqiptart rreth kufijve t shtetit am, pr kah
siprfaqja (mbi 10. 000 km/2. vetm n Kosov; X Km/2. n Maqedonin Perndimore dhe n

Mal t Zi), ndrsa po t merrej parasysh edhe territori i amris (Epiri) n Greqi, do t duhej
t ishte mbi gjysma e territorit t Shqipris (mbi 28.000 Km/2). Duket qart se politika
globale Fuqive t Mdha n t kaluarn nuk e prgjysmoi Shqiprin, si mund t dgjohet
ngandonjher, por e reduktoi n nj Shqipri viabl, si do t thoshte Arben Puto (shih
"Pavarsia shqiptare dhe diplomacia e fuqive t mdha", Tiran, 1978) pr interesat e
drejtpeshimit t forcave n Evrop. Shqipria viabl e kishte kuptimin e ekzistimit t nj
prapavije t mjaftueshme pr mbrojtjen e portave detare dhe t aftsis pr mbajtjen e vetes pa
shpenzime t fuqive. Mirpo ajo nuk i prmbushte aspiratat legjitime t popullit shqiptar. Nga
ky aspekt mund t thuhet se shtjen shqiptare e krijuan Fuqit e Mdha dhe se ato,
normalisht, edhe do t duhej t'a zgjidhnin. Mirpo Fuqit e Mdha nuk merren me zgjidhjen e
shtjeve t tilla pa patur interesa t veta dhe sidomos jo pa u br inicimi i zgjidhjes s nj
shtjeje t ktill nga vet faktori politik shqiptar. N t kaluarn, duke qen prezent n
vetdijen politike shqiptare, por edhe objektiv evident i kombinimeve t ndryshme t
strategjis politike t Fuqive t Mdha, zgjidhja e ksaj shtjeje u aktualizua her pas here,
por akoma mbeti pr t'u zgjidhur. Problemi sht kompleks dhe i ndrlikuar. Konsiston nga
ajo q t dihet se a sht e mundshme zgjidhja definitive e shtjes, si sht e mundshme dhe
n far kohe?
Diaspora shqipare
Jasht vend-koncentrimit dhe t origjins s tyre n Ballkan, shqiptart m s shumti u
shprnguln n Turqi. Ka vlersime t ndryshme mbi numrin e shqiptarve n Turqi, por nuk
ka shnime t sakta statistikore mbi kt. N radh t par pr shkak se Turqia n regjistrimet
e veta statistikore nuk i shnon si t veant, por t gjith ata q nuk deklarohen turq i shnon
si t tjer ose ardhacak. T tjer atje jan edhe kurdt (vlersohet se jan rreth 12 milion),
kurse ardhacak jan edhe muslimant e Bosnjs (numri i tyre vlersohet prej 500 mij
vetave gjer n nj milion). Megjithat, n saje t disa iniciativave dhe hulumtimeve t
mhershme shkencore te ne n Kosov, numri i shqiptarve n Turqi, t vetdijshm pr
prkatsin e vet kombtare, q e flasin gjuhn shqipe dhe q jan t gatshm q n mnyra t
ndryshme t'i mbrojn interesat vitale t popullit t vet, vlersohet n mbi nj milion veta (m
sakt, rreth nj milion e dyqind mij veta). Ky numr gjithsesi mund t kontestohet, por nuk
mund t kontestohet historia e tyre 500 vjeare n kuadr t Perandoris Otomane (do t ishte,
p.sh., interesant t vlersohet numri hipotetik i shqiptarve t asimiluar gjat ksaj periode);
nuk mund t kontestohen dyndjet e shqiptarve pr n Turqi: me rastin e luftrave t
ndryshme Ruso-Otomane; me rastin e mundjes s armatave turke n Ballkan dhe t trheqjes
s tyre pr n Turqi (aleancat anti-osmane t Ballkanit, luftrat ballkanike; Lufta e Par
Botrore; transferimi pr n Turqi i "turqve" grek nga amria dhe nga viset tjera (viti1923) dhe tani as q mund t kontestohet shprngulja e shqiptarve me presion politik dhe
ekonomik n periodn midis dy luftrave botrore dhe n periodn pas Lufts s II-t
Botrore). Kur t kihen parasysh kto fakte, numri i siprprmendur prej rreth 1.2 milion
shqiptarve n Turqi, bile prkundrejt rrethanave t ndryshme me ndikim n vetdijen e tyre
(p.sh. shkalla e indentifikimit n baz t religjiozitetit), mund t konsiderohet optimal. Vende
tjera t ngulitjes s shqiptarve jan Evropa Perndimore, Amerika dhe Australia. N vitin
1976, derisa ndodhesha n postin e Sekretarit t athershm pr marrdhnie me botn e
jashtme, nj zonj nga Australia (drejtoresha e biblioteks s shtetit nga Victoria) m'u pat
drejtuar me lutje q t'i ndihmonim me libra n gjuhn shqipe pr lexuesit shqiptar n
Melburne pr t cilt vlersonte se ishin mbi 40.000 veta. N saje t ktij numri vlersoja
asokohe se n gjith Australin do t duhej t ishin rreth 100.000 veta me origjin shqiptare.
Aq m tepr, pr shkak se Melburne-i vrtet ishte njri ndr qytetet e mdha, por jo edhe i
vetmi qytet i madh australian, dhe pr shkak se konsideroja q shqiptart e shprngulur nuk

ishin njerz q i prtonin vendosjes edhe n komunitetet m t vogla t Australis. Ndrkaq

pr numrin e shqiptarve n Amerik jan dhn shpeshher vlersime t ndryshme q sillen
prej 100.000 gjer n 500.000 veta. Mirpo meq vetm n qytetin e New York-ut vlersohet
se ndodhen mbi 30.000 shqiptar nga Kosova, sht pak e besueshme se n gjith kontinentin
e Ameriks t ndodhen m pak se 500.000 shqiptar nga t gjitha viset shqiptare. Kur ktij
numri t shqiptarve t shprngulur n vendet anglosaksone dhe n Amerikn Latine i shtohet
numri gati i njjt i shqiptarve t shprngulur dhe t vendosur "prkohsisht" n Evropn
Perndimore, fitohet nj shifr gati po aq me rndsi sa edhe ajo n Turqi. Me fjal t tjera,
popullsia e prgjithshme shqiptare pr kah numri nuk sht edhe aq pa rndsi. N relacion
me popujt tjer t Jugosllavis dhe t Ballkanit, ajo n prgjithsi nuk sht as dukshm m e
vogl dhe as e fundit. Komponenta e till t imponon nevojn pr zgjidhjen e shtjes
shqiptare n pajtim me nevojat pr zhvillim dhe pr integrimin e vet n Evrop. Shifrat
megjithat u prmendn pr t theksuar nevojn e precizimit t tyre t mundshm n interes t
shtjellimit t mtejshm t tems.
Pr nj politik gjithshqiptare
Me siguri duke i marr parasysh edhe kto fakte, Peter Prifti, nj profesor amerikan me
prejardhje shqiptare, n librin e tij Albania (botimi i vitit 1978, n Boston, Massachussettes)
kur flet pr politikn shqiptare, pos Shqipris dhe Jugosllavis (shqiptart n Jugosllavi) e
thekson edhe faktorin e tret -shqiptart n Amerik, dikur t organizuar rreth Vatrs s
Nolit, m von rreth revists Dielli e tani edhe n nj lobby t veant shqiptar n
Kongresin e SHBA. Shqiptart n Australi, Evrop dhe n Turqi, me prjashtime n koh,
para vitit 1981 duket se nuk mund t ushtronin ndonj ndikim t veant n politikn e
qeverive t vend-qendrimit t tyre dhe vshtir se mund t flitet pr ta si pr ndonj faktor
kontinuitiv n mbrojtje t interesave politike gjithshqiptare. Tani mrgata shqiptare n
prgjithsi duket se me t drejt konsiderohet si nj faktor i veant politik q mund t
ndihmoj n zgjidhjen e shtjes shqiptare. Zgjerimi i demokracis n tr Evropn kt gj
do t duhej ta mundsonte m tepr, me kusht q t ket kujdes pr mosimponimin e
zgjidhjeve t ndikuara nga vend-qndrimi i tanishm i tyre. Shqiptart e diaspors shqiptare,
me fjal t tjera, nuk mund t jen barts eventual t nj politike gjithshqiptare. Ndrkaq
Shqipria, pr shkak t peshs politike q ka shteti n suaza ndrkombtare politike, nuk
mund t jet bartse e nj politike q mund t'a rrezikonte cilsimin e vet si politik q i cnon
normat ndrkombtare juridike dhe politike t sjelljes s shteteve. Kto norma, pavarsisht
nga ndryshimet n Evrop, akoma jan n fuqi.
Nga ana tjetr, n qoft se me nocionin komb nnkuptohet prmbajtja anglo-saxone e tij,
d.m.th. kombi i konstituuar si shtet (nation-stat) ather do t ishte fare e natyrshme dhe e
logjikshme q Shqipria t jet bartse e nj politike gjithshqiptare, sikundr q sht e
natyrshme dhe e logjikshme q shumica absolute e shqiptarve t diaspors shqiptare ta
synojn qllimin e bashkimit, por duke mos e rrezikuar ekzistencn e vet si komb, dhe t
shtetit am -Shqipris. N kt kuptim mund t flitet pr interesat vitale t kombit: a) t
ekzistoj si komb; b) si komb i konstituuar n shtet -Shqipri, dhe c) t bashkohet. N thelb t
definimit t nj politike eventuale gjithshqiptare ndodhet pikrisht komponenta e bashkimit,
por gjithnj duke mos e vn n pyetje ekzistimin e Shqipris si shtet-thelb i gjith
shqiptarve dhe trojeve t tyre. Andaj, do politik q do t onte drejt realizimit t qllimit t
till mund t cilsohet si politik gjithshqiptare. Si nj piksynim ideal, n shqyrtimet serioze
politologjike nuk mund t kontestohet. Brenda suazave institucionale dhe normave
ndrkombtare juridike Shqipria sht dhe duhet t jet bartse e nj politike t till.
Si e till, d.m.th. si synim gjithshqiptar, ishte prezent q prej fillimit t vetdijsimit
nacional shqiptar. Luftrat anti-Osmane t Skendrbeut vshtir q mund t zhvishen nga kjo

komponent. Nga ana tjetr, luftrat e shumta Iliro-Romake, nga t cilat veohen ato t Teuts
dhe t Pirros n Epir dhe t Dardanve me Filipin e Maqedonis, kishin karakter t mbrojtjes
s territoreve t veta, t vetes s tyre dhe t mnyrs s jetess -komponenta kto me rndsi
t shtetsis dhe jo t fisnis. Nj nga teorikt e mdhenj amerikan -Hans J. Morgenthao
(shih "Shteti dhe interesat vitale t kombit") v re se kombet formohen n raport me t huajt.
N qoft se kjo vrejtje sht e sakt (nuk ka ndonj arsye q t mos jet e sakt), ather s
bashku me procesin e formimit t shtetit, historikisht sht ngadalsuar edhe procesi i
vetdijsimit nacional. Ka mbetur gjuha si element kontinuitiv i kombit. Historia shqiptare
duket sikur dshmon fuqimisht se gati do qoshe e toks s dikurshme ilire (tani jugosllave)
n prgjithsi, e sot shqiptare n veanti, sikur t kishte pasur nj rndsi t jashtzakonshme
strategjike pr romakt, pikrisht sikurse m von pr bizantint, turqit, rust, gjermant,
italiant, francezt etj. Gjat shekullit XIX dhe fillimit t shekullit XX, d.m.th. gjat kohs s
konstituimit t shteteve nacionale n Ballkan, srish erdhn n shprehje interesat globale t
Fuqive t Mdha. N konfrontimin dhe thyerjen e ndrsjell t interesave t dy grupacioneve
t fuqive t mdha: t Boshtit Tripartitsh (Austro-Hungaria, Gjermania dhe pjesrisht-Italia)
dhe t Aleancs (Rusia, -gjer me 1917, Britania e Madhe dhe Franca), si dhe t satelitve t
tyre t instrumentalizuar n Ballkan, erdhi gjer te reduktimi i Shqipris n nj Shqipri
viabl. Ndr shqiptart, natyrisht, formimi i Shqipris u pagzua si fitore e madhe e faktorit
politik shqiptar. Gjat Lufts s II-t Botrore, Konferenca e Bujanit, me rezultatet praktike t
lufts, u vu n kontekst t nj potezi taktik-luftarak t aleatve t lufts, meq aleatt kryesor
(Churchill-i dhe Roosvelt-i) qen marr vesh q n prag t lufts pr riprtritjen e
Jugosllavis n kufijt e saj t paralufts. Dukej sikur autonomia e paslufts e Kosovs t
ishte, pos tjerash, edhe nj si kompromis midis qndrimeve t Kominterns pr bashkimin e
Kosovs me Shqiprin, dhe qndrimeve t padefinuara t qeverive anglo-saxone q
ndikoheshin nga grekt dhe nga qeveria mbretrore jugosllave n ekzil pr coptimin e
Shqipris midis Veriut dhe Jugut. Kjo gj m pastaj, n kontekst t interesave globale t
superfuqive, rezultoi n forcimin e autonomis s Kosovs (viti 1974) dhe n krkesn pr
konstituimin e saj si Republik e barabart me t tjerat n Jugosllavi (viti 1981). Ndrkaq, n
Shqipri, pas prishjes me Kinn, rezultoi n nj izolim dhe bllokad t lidhjeve politike me
botn, duke u distancuar njsoj si nga njra, ashtu edhe nga superfuqia tjetr.
Konteksti jugosllav i Republiks s Kosovs
Republika e proklamuar e Kosovs me Kushtetutn e Kaanikut natyrisht nuk ishte zgjidhje
definitive e shtjes shqiptare. Republika e Serbis e refuzon njohjen e Republiks s
Kosovs si ndrprerje dhe shkputje e lidhjeve me t, por edhe si vazhdimsi t sundimit t po
atyre forcave titiste. N kontekst t konfederalizimit eventual t Jugosllavis sipas modelit
Kroato-Slloven, nj Republik e Kosovs me status konfederal brenda bashksis jugosllave,
pr rezonimin e tanishm politik t Serbis sht e papranueshme. Serbia gjithashtu ka
shprehur mospajtim kategorik me Republikn e Kosovs t barabart me t tjerat n nj
federat t modernizuar jugosllave. Nga ana tjetr, nj koncept i till pr zgjidhjen e krizs
jugosllave, n pjesn veri-perndimore t vendit u cilsua si "Serbosllavi" dhe Republika e
till e Kosovs, s bashku me konceptin e federats s modernizuar (APJ, Serbia, Mali i Zi),
duket se do t refuzohet me qejf edhe nga kto pjes t vendit, edhe pr shkak se n
barazpeshn eventuale midis Veriut dhe Jugut jugosllav, ajo do t rndonte n jug pr shkak
t problemeve t zhvillimit me t cilat ballafaqohet. Tani pr tani konfrontimi n mes t
ktyre koncepteve n nivel jugosllav akoma nuk ka prfunduar. Duket sikur paraqitet rreziku
real q t prfundoj n nj luft qytetare me prmasa t gjra brenda Jugosllavis dhe n
dezintegrimin e saj t trsishm. Mirpo nj gj e till mbetet pr t'u par. Objektivisht gjrat
jan shum m t komplikuara se sa duken n jashtsin e tyre: 1) sepse Jugosllavia u krijua si

shtet edhe me synimet e brendshme t forcave t caktuara brenda popujve t saj dhe u
konfirmua si e ktill edhe n Luftn e II-t Botrore; 2) sepse proceset e bashkimit t
Evrops duket se nuk do ta synojn dezintegrimin e aktorve t saj. Suprimimi i kufijve n
gjith Evropn sht tendenc e pashmangshme. Mirpo, tani pr tani, ndrkaq nuk dihet se sa
do t zgjas kjo tani pr tani/, nj gj e till, po qe se do t'a prfshinte edhe Bashkimin
Sovjetik, do t rezultonte n instancn e fundit n mbisundimin e sllavizmit (rusve) n t,
dhe me nj gj t till ka pak gjasa se do t pajtoheshin edhe fuqit e tjera Evropiane , dhe 3)
pr shkak se nj przierje e till e pakontrolluar n Evrop, n aspektin social do t shkaktonte
konsekuenca q nuk mund t parashikohen. Pr kto shkaqe me siguri t plot mund t
konstatohet se njra nga cilsit kryesore t ndryshimeve t gjertanishme politike n Evrop,
por edhe e atyre q do t pasojn, pavarsisht nga mnyra e manifestimit t tyre, sht
zhvillimi i tyre i "dozuar", nn kontroll, por edhe kontrollimi i orientimit t tyre social,
pluralizmi politik, sistemi shumpartiak, parlamenti, zgjedhjet e lira, do t duhej ta
amortizonin tehun e mprehur politik q ka rezultuar si pasoj e paknaqsive t grumbulluara
me decenje t tra. Kjo gjithmon do t thot se ndryshimet n vendet e Evrops Lindore,
duke prfshir edhe Jugosllavin e Shqiprin, jan duke u zhvilluar s paku jo me
kundrshtimin e subjekteve t dikurshme politike t ktyre shteteve. Nga nj aspekt i
prgjithshm i shqyrtimit t gjrave mund t thuhet se t gjitha kto shtete e synojn arritjen e
efikasitetit t sistemit pa e dmtuar fuqin e vet t brendshme dhe pozitn ndrkombtare.
Pozita ndrkombtare e BRSS, p.sh., mbshtetet n strukturn e krijuar socio-politike (pozita
prioritare e rusve n raportet ndrnacionale); n shtresn e priviligjuar t tekno-menaxheris,
t oficerve t policis dhe t armats dhe n armatimin nuklear-raketor. Nga ky aspekt
shthurja e Traktatit t Varshavs duket m tepr braktisje, dhe nuk do t thot dobsim me
rndsi i pozits ndrkombtare t BRSS. Pr kt shkak dhe pr shkaqe t tilla, ngjarjet e
tanishme n Jugosllavi, dhe reflektimi i tyre n Republikn e Kosovs, duket se e kan pr
qllim ri-rregullimin e raporteve t brendshme politike dhe jo dezintegrimin e tyre. N t mir
t ktij konstatimi flet edhe ndryshimi e objektivave t politiks s jashtme t SHBA.
Motivet e ndryshimeve politike
N vlersimin e motiveve pr ndryshimin e objektivave t politiks s jashtme t SHBA dhe
n nnyr indirekte t ndryshimeve t tanishme n Evrop, autort eminent amerikan q
moti, por tani gjithnj e m tepr, e theksojn stagnimin dhe rnien e fuqis ekonomike
amerikane: "Dshtimet e ndryshme t politiks amerikane - shkruan Stejnli Hofmn (Stenly
Hoffmann), profesor me kompetenc i sistemit politik n Harvard, -i kan rrnjt n vendin q
vrtet e vendos rnien amerikane jo n zgjerimin e tepruar imperial, as n ndonj rnie
katastrofale t figurave agregate t burimeve materiale, por n komponentat e brendshme t
fuqis -kursimi i ult, investimet e pamjaftueshme produktive, veanrisht n sektort
kryesor; n obsesionet e buisness-it me profite afatshkurtra; n sistemin e varfr t edukats
teknike dhe mbi t gjitha, n aftsin e pamjaftueshme t mobilizimit t resurseve t
brendshme dhe jo t prekshme q rezultojn nga gjendja e keqe e infrastrukturs amerikane
(veanrisht e asaj urbane), rezistenca popullore ndaj tatimeve dhe mungesa e udhheqjes"
(shih Stanley Hoffman, A New World and its Troubles, Foreign Affaires, Fall 1990). Ndrkaq,
kur sht fjala pr stagnimin ose rnien e fuqis ekonomike amerikane duhet pasur kujdes se
nuk sht fjala pr parametra klasik t matjes s rrits ekonomike. N t vrtet fjala sht
pr ngecjen prapa n konkurrenc me japonezt. Kshtu Inman dhe Burton vrejn se me
prodhime t elektroniks konsumuese (p.sh. fonografi, gypat katodial, radiot, akceptort
televiziv, magnetofonat, tranzistort, videot, video-kasetat, etj.) kompanit amerikane n
vitet '70 mbulonin rreth 90% t tregut amerikan, por tani mbulojn vetm 1-10% t tij. E
njjta gj, sipas tyre, ka ngjar me zbulimet e mvonshme n fushn e teknologjis, me

gjysmprquesit (semiconducters) t prbr nga silikoni, germaniumi apo galium arsenidi;

pastaj me superprquesit (superconducters), me prquesit e
elektricitetit pa humbje t
energjis; me TV t definuar lart (high definition TV), nj emr q i rrjedh nga qartsia e
fotografis, dhe me ca zbulime t tjera nga sfera e elektroniks. Meq luftn konkurrente me
japonezt (plus Koreja Jugore, Tajvani dhe Singapuri) rreth vetm disa prodhimeve me
rndsi nga kjo fush gati e humbn, amerikant tani kan ardhur n prfundimet si vijojn: 1)
se fuqia kompetitive e industris amerikane nuk sht rrezikuar vetm n industrin dhe
teknologjin klasike (p.sh. industria automobilistike), por edhe n at t avancuar; 2) se
problemi nuk qndron te mungesa e hulumtimeve bazike, fundamentale mbi teknologjin e
avancuar, por te aftsia e aplikimit t shpejt t zbulimeve teknologjike (prparsia e
pushtimit dhe e mbajtjes s tregut); 3) se gjithnj imponohet si imperative nevoja e
riorientimit programor dhe institucional t qeveris drejt teknologjis komerciale (term me t
cilin prfshihet ndihma e qeveris n shkurtimin e kohs s nevojshme pr aplikimin e
zbulimeve shkencore dhe teknologjike n praktik) /shih Admiral B.R. Inman-Daniel, F.
Burton, Jr. Technology and Competitiveness: The New Policy Frontier, Foreign Affairs,
Spring 1990/. Mirpo gjrat do t mbeteshin t paqarta sikur t ishin t veuara nga aspekti
politik. Interesimi pr "prkthimin" e hulumtimeve fundamentale n produkte dhe procese me
dobi ushtarake dhe ekonomike n planin politik n SHBA u reflektuan n nevojen pr
riorientimin e disa objektivave t politiks s jashtme amerikane: nga ato tradicionale
(ekcepcionalizmi, antikomunizmi, liberalizmi ekonomik botror) n ato bashkkohore, por
ende trsisht t padefinuara. Tani kujdesi tradicional pr sigurimin nacional, pos shtjeve t
strategjis politike dhe ushtarake, duhet njsoj t drejtohet n shtje strategjike t ekonomis:
"Atje ku sht fjala pr teknologji t avancuar nuk sht m e mundur t trajtohen si shtje t
ndara politike mbrojtja dhe ekonomia". Pr dekadn e ardhshme t viteve '90 dhe pr m von
veohen si me rndsi t veant zbulimet n sfern e: 1) Bioshkencave (Biosciences), t cilat
prfshijn biologjin molekulare dhe at celulare. N qoft se n gjysmn e par t shekullit
XX zhvillimi i shkencave fizike (teorit mbi atomin, teoria e Kant-it dhe fizika brthamore) i
kan ndihmuar kuptimit t natyrs, botkuptimit mbi materien dhe energjin, ather shkencat
biologjike po i ndihmojn sot kuptimit t jets: "duke na lejuar t krijojm forma t
ndryshuara (alternative) t jets; duke e br t parndsishm dallimin midis asaj q sht
natyrale dhe sintetike dhe duke ngritur shtje t rndsishme me implikacione
ndrkombtare rreth t drejtave dhe kufizimeve t tyre t prshtatshme n fushn e pronsis
e t lidhura me "intervenimet n natyr" (shih Keneth H. Keller, Science and Technology,
Foreign Affairs, Fall. 1990). Megjithat, ajo q zhvillimet teknologjike n kto shkenca i
dallon me t parat ka t bj me shtje t jets. Bioshkencat jan t lidhura ngushtsisht me
bujqsin dhe me shndetsin, d.m.th. me fusha t nj sensibiliteti t madh politik dhe t nj
rndsie t jashtzakonshme sociale; 2) zbulimet dhe zhvillimet teknologjike n sfern e
shkencs mbi materialet (material science) nuk jan m me pak rndsi. Kjo shkenc i lidh
prparimet n hulumtimet solide fizike q kan pr qllim t kuptuarit fundamental t sjelljes
s materies s kondenzuar me prodhimin e materialeve me cilsi shpesh t parndomta (shiko
veprn e cituar m lart). Kto materiale, si p.sh. ipet pr prues elektronik, tani nj koh
jan duke shkaktuar revolucion t vrtet n prodhimet e idustris elekronike; 3) Ndrkaq,
ndikim t madh n politkn e SHBA, por edhe t fuqive t tjera, kan pasur zbulimet
teknologjike n sfern e informatave (teknologjia informatike). Kjo teknologji konsiston n t
mbledhurit e informatave prmes senzorve, teknikave imagjinative e telefotografive, pastaj
procesimit, deponimit n kompjuter, dhe transmetimit t tyre prmes rrjetave t komunikimit
e radio-lidhjeve.
Meqense themeli i taktiks dhe strategjis ushtarake konsiston nga
komandimi, kontrolli, komunikimi dhe informimi (C3+1) sht e natyrshme rndsia q i
kushtohet zbulimeve teknologjike t ksaj sfere. Ato, d.m.th. zbulimet n kt sfer, tani e
kan rrezikuar jo vetm privatshmrin e individit, por edhe t shtetit.

Autobusi i Hoffmann-it dhe konsekuencat e shkencs

Marr globalisht, avancimet n hulumtimet shkencore-teknologjike kan rezultuar n rritjen
e sovranitetit nacional t shteteve. N kushtet e lehtsimit t komunikimit midis personave
(individve) sht reduktuar shum aftsia e kontrollimit t shprndarjes s informatave.
Zbulimet shkencore gati nuk sht m e mundur q t ruhen pr vete dhe t prdoren vetm n
dobi t maksimalizimit t fuqis s shteteve t veanta. Informata akoma mund t jet burim i
fuqis, por fuqia ndahet tani midis shum subjekteve. N plan t gjer, zbulimet n fushn e
shkencs dhe t teknologjis, pr shkak t avancimeve informatike, kan pasur efekte t
dyfishta negative: nga nj an i kan nxitur orekset dhe aspiratat e t tjerve pr mnyrn dhe
pr standardin e njjt t jetess (t cilin e shohin n ekranet e TV-s), kurse nga ana tjetr,
jan ngushtuar mundsit e toks pr mbajtjen e civilizacionit (Gaia-hipotezat), sepse n
njrn an sht duke u shkaktuar debalansi ekologjik, kurse n ann tjetr jan duke u
shumfishuar efektet negative t rrits demografike t njerzimit. Nga kto dhe nga shkaqe
tjera t lidhura me to, si Keneth Keller, poashtu edhe Stanley Hoffmann, Admiral Inman etj.,
jan t mendimit se humbja e monopolit n udhheqjen teknologjike dhe ngecja n formimin
e infrastrukturs socioteknike, logjikisht do t duhej t'i detyronte ShBA-t t trhiqen n vete
dhe t'i kushtohen arritjes s ktyre objektivave. Mirpo n ndrkoh gjrat kan ndryshuar. N
nj an, pr shkak t zvoglimit drastik t kohs s nevojshme pr aplikimin e zbulimeve
shkencore dhe teknologjike (gjersa dikur pr disa zbulime duheshin rreth 40 vjet pr t'u
aplikuar n praktik, tani kjo gj bhet gati n form paralele) dhe pr shkak t disperzimit t
qendrave t dituris (dituria nuk sht m monopol i nj fuqie), kurse nga ana tjetr, pr shkak
t thellimit t diferencave midis Veriut dhe Jugut, t rndsis s problemeve q duhen
zgjidhur n nivel planetar (Gaia-hipotezat), u imponuan si t domosdoshme: 1) vendosja e nj
sistemi t ri t sigurimit n Evrop i cili do t'ia mundsonte asaj t merret me problemet e
theksuara planetare. Kjo gj logjikisht ta imponon prfundimin se shtja shqiptare do t
duhej t zgjidhej prfundimisht dhe jo vetm pjesrisht. Sistemi i ri i sigurimit n Evrop do
t mund t mbshtetej n NATO-n e reformuar e jo edhe m tutje t dominuar nga SHBA-t,
n nj organizat evropiane t mbrojtjes dhe n nj organizm t krijuar nga Konferenca mbi
Sigurin dhe Bashkpunimin n Evrop; 2) nj marrveshje pr forcimin e regjimit pr
moszgjerimin e armve nukleare dhe pr kufizimin e shitjes s armve dhe t teknologjis s
avancuar, dhe, 3) t nj pajtimi mbi ndarjen e fuqis midis aktorve t organizatave
ndrkombtare ekonomike dhe financiare t SHBA, Japonis dhe Bashksis Evropiane.
Meqense resurset e shteteve t zhvilluara "jan zn midis nevojave dhe pritjes s popullit t
tyre, si dhe friks prej kaosit t jashtm" (S. Hoffmann), ato, me qllim q t'i shmangen ktij
kaosi, n botn e organizuar n mnyr policentrike duhet t'i fusin BRSS dhe Kinn, n qoft
se kjo e fundit nj dit do t'a shndrroj potencialin e vet t madh n fuqi efektive. Ndrkaq,
polet e ktij policentrizmi jan t pajisura me lloje t ndryshme t fuqis ushtarake
(Sovjetikt), ekonomike dhe financiare (Japonezt dhe Gjermant) demografike, (Kina dhe
India), ushtarake dhe ekonomike (SHBA). "Bota i prngjan nj autobusi, -shkruan Stanly
Hoffmann -shoferi i t cilit, ekonomia globale, nuk e ka kontrollin e plot t makins, po
edhe vet sht jasht kontrollit, n t cilin fmijt -popujt, joshen t'a shtypin qoft frerin,
qoft gasin, kurse t rriturit -shtetet, jan udhtar t brengosur. Nj lidhje pasagjersh
ndoshta nuk do t mjaftoj pr t'a mbajtur autobusin n rrug, por akoma nuk ekziston ndonj
zgjidhje m e mir" (Stanly Hoffmann, vep. cit.).
Gjermant n kontekst t Evrops

Modeli i Hoffmann-it pr rregullimin policentrik t bots tani pr tani sht vetm nj

piksynim i cili po e drejton gjer diku kahjen e zhvillimit t ngjarjeve n Evrop. Ai sht nj
projekt i zhveshur nga kundrthniet e brendshme, por doemos e prfshin Evropn si njrn
nga shtyllat e policentrizmit n fjal. sht shtje m vete se a do t mbetet i kufizuar vetm
n Evrop, n raportet e saj me SHBA-t, apo do t zgjerohet pr t prfshir njmend edhe
polet tjera, pr t drejtuar bashkarisht botn policentrike. Kto jan shtje ende t paqarta
dhe nuk dihet drejtimi i zhvillimit t tyre t njmendt, por jan shtje me rndsi t
jashtzakonshme pr prcaktimin e drejt t natyrs dhe t karakterit t proceseve integrative
t Evrops.
shtja e bashkimit t Evrops, duhet theksuar q n fillim, nuk sht aspak ndonj dukuri e
re. sht br "shtje e re" pas Lufts s II-t Botrore pr shkak t ndarjes s Gjermanis.
Duke mos hyr n analiza t hollsishme t ksaj shtjeje komplekse tani t prfunduar,
mjafton t konstatohet se shtja e bashkimit t Evrops shpesh u identifikua me shtjen e
bashkimit t Gjermanis: "Gjermania sht e ndar, sepse Evropa sht e ndar, -pohonin
gjermant, -dhe Evropa sht e ndar sepse Gjermania sht e ndar". Porosin politike t
ksaj sintagme e shpjegonte Reinischer Merkur: "Die Deutsche Einheit kann niemals ohne
und erst recht nicht gegen Evropa errungen werden" (Rheinische Merkur, Oct. 24. 1985).
Analitikt politik t Perndimit vlersojn se ndarja e Evrops zgjati aq shum pr shkak t
identifikimit t interesave vitale t shtetit sovjetik me ideologjin komuniste (shih Rust dhe
interesat vitale t shtetit sovjetik): "...pr shkak se - si shkruan CH.Bertram, -sigurimi i
BRSS-s nuk e mbshteste vetm integritetin territorial t Bashkimit Sovjetik, por edhe at
ideologjik ... prezenca e regjimeve komuniste n Evropn Lindore ishte interes vital i
sigurimit t Bashkimit Sovjetik (shih Christoph Bertram, The German Question, Foreign
Affairs, Spring, 1990). Duke mos u lshuar n shqyrtimin e vlersimeve t tilla, mjafton t
konstatohet se BRSS qoft pr shkak t interesave pr t zn vrapin e zhvillimit, qoft pr
shkak t ngecjes s tepruar t zhvillimit t gjithmbarshm ekonomik t vendit (fshat i madh
me armatim modern), por gjithsesi pr shkaqe objektive, kah fundi i viteve '80 e ndrpreu
lidhjen midis sigurimit nacional dhe konformitetit ideologjik, por gjithnj duke mbetur
superfuqi pr shkak t bazs s gjer industrialo-ushtarake dhe t resurseve t mdha natyrale
e njerzore; i prkrahu ndryshimet e brendshme n Evropn Lindore; i trhoqi forcat
ushtarake nga kto vende, u pajtua me bashkimin e Gjermanis dhe me shuarjen e Traktatit t
Varshavs. Me faktin e pajtimit me bashkimin e Gjermanis u pajtua edhe me bashkimin e
Evrops. Kulmi i prbashkt i ndrtess s re t Evrops (M. Gorbaov) do t duhej t'i
mbulonte edhe Sovjetikt. Kjo do t thot se bashkimi i Gjermanis nuk u arrit pr inat t
Bashkimit Sovjetik. Anne -Marie Burley, nj eksperte e shquar e shtjes gjermane (Der
Deutschen Frage) n Universitetin e Chicago-s n Chicago, Ilionis, e jep nj pasqyr
instruktive t lufts teoriko-politike gjermane pr realizimin e qllimit n fjal. Sipas saj, n
Gjermani me koh u kristalizuan tri koncepte t ksaj lufte: 1) Koncepti tradicionalist, q e
prfaqsonin krahu i djatht i Unionit Kristiano-Demokratik (CDU); Kristiano-Social (CSU)
dhe organizatat e refugjatve. Franz Josef Straussi ishte portparoli kryesor i tyre. Krkesat pr
ribashkimin e Gjermanis i mbshtetnin n prvojn e shek. XIX, n luftn e kohs para
Bismarck-ut. N kt koh, si pohonin tradicionalistt, gjermant nuk krkonin nj
Grossedeutschland n kuptimin e maksimalizimit t fuqis (pr t luajtur rolin e fuqis s
madhe n marrdhniet ndrkombtare politike), por t kuptimit t vet shprehjes politike t
identitetit kombtar. Me kt nuk e synonin mjegullimin e kujtess pr t kaluarn e afrt, por
pr vnien e saj n kontekst afatgjat historik. N t njjtn koh i theksonin aspektet juridike
t shtjes gjermane, veanrisht mungesn e marrveshjes s paqes, duke i prkujtuar n kt
mnyr Fuqit e Mdha vazhdimisht me faktin se shtja gjermane mbetet e hapur. Koncepti
tradicionalist insistonte n mentalitetin e viktims: t jesh gjerman do t thoshte t jesh i
vetdijshm se i takoje nj kombi t ndar dhe t'a pranoje obligimin pr tejkalimin e nj

gjendjeje t ktill. Pr tejkalimin e ksaj gjendjeje nuk insistonin n ndryshimin e kufijve,

por e theksonin ribashkimin e t dy shteteve gjermane n suaza t Perndimit. Me fjal tjera, e
krkonin lirimin politik t Gjermanis Lindore nga komunizmi q e mbshteste Bashkimi
Sovjetik. N kt mnyr shtjen gjermane e vinin n kontekst t politiks s aleatve t
Perndimit, duke i detyruar t'a konsideronin si shtje t vet politike; 2) Konceptin evropeist e
mbshtesnin forcat e qendrs (t Djathts dhe t Majts politike). Portparoli kryesor i ktij
koncepti ishte ministri i punve t jashtme t gjermanis Hans Ditrih Gensher (Hans-Dietrich
Genscher). Kto n radh t par luftonin pr bashkimin e Evrops me qllim t bashkimit t
Gjermanis. Ambicjet e veta i kufizonin n theksimin e nevojs s gjermanve pr liri, pushtet
dhe influenc, por jo edhe pr nj shtet-komb (maksimalizimi i fuqis) me t cilin mund t'i
friksonin fqinjt. Duke e indentifikuar ndarjen e Gjermanis me ndarjen e Evrops,
rrugdaljen e krkonin n theksimin e nj identiteti pan-evropian. Ndrkaq, n raportet
ndrgjermane e theksonin principin e unitetit dhe t vetvendosjes, por me at ndryshim q
me t parin e nnkuptonin nj vetnjohje kolektive si nj popull unik me nj identitet historik,
gjuhsor, kultural, etnik dhe gjeopolitik, pavarsisht nga diferencat politike, ekonomike dhe
sociale. Ndrkaq, n principin e vetvendosjes nuk e nnkuptonin lirimin e gjermanve
lindor nga komunizmi, si bnin tradicionalistt, por sigurimin e t drejts pr t gjith
gjermant q lirisht t vendosin pr mnyrn e qeverisjes dhe t qeveris. Marifeti politik
ishte i qart: duke mos i theksuar krkesat pr ribashkim i theksonin vetm ato q t onin
drejt tij; 3) Koncepti universalist. Ishte koncept relativisht i ri. E mbshteste krahu i majt i
Partis Social-Demokratike (SPD) dhe t Gjelbrit. I jepnin prparsi vlerave universaliste (si
p.sh. paqa) pr t cilat besonin se i ngrthenin n vete vlerat e arsyeshme gjermane. Pozita e
Gjermanis n vijn e par t frontit t ndonj holocaust-i potencial nuklear n Evrop i kishte
bindur n rrezikun real nga nacionalizmi. Pr ta shtja gjermane kishte pushuar s qni
shtje politike. Ishte shndrruar n shtje fundamentale nacionale: duke i elaboruar dhe
duke i ndihmuar vlerat e reja sociale, politike dhe ekonomike me t cilat do t duhej t
formohej struktura pan-evropiane e shoqris civile jasht kufijve territorial dhe ideologjik,
i ndihmonin gjermanve t'a transcendonin t kaluarn dhe t shndrroheshin n katalizator t
transformimit t rendit ndrkombtar t periods s paslufts n nj struktur t paqes
permanente. Paqja pr ta nuk ishte vetm sinonim i siguris, por fryt dhe far e nj gjendjeje
m t lart morale dhe intelektuale. Otto Schili (shih Reden Yber das eigene land:
Deuteschland), nj prfaqsues i tyre eminent, mendonte se gjermant duhej t'a "krkonin
identitetin e tyre n jetn e lir spirituale dhe n vendosjen paqsore t universalitetit t
intelektit (Geist) dhe t kulturs" (Otto Schily, vep. cit. f. 35). Kjo gj ishte parakusht pr
ngritjen e paqes n nivel kulminant, e cila pastaj do t'a mundsonte kthimin e vmendjes drejt
problemeve reale t bots s sotme (p.sh. uria); drejt konsekuencave t panjohura t shoqris
Evropiane n periodn post-industriale dhe drejt aspektit human t modernizimit t Evrops
Lindore: "Identiteti i ri gjerman"-prfundon Otto Schily- "sht identitet Evropian, human"
(ibd.). N kt mnyr, duke e vn Gjermanin n shrbim t idealeve m t larta,
universalistt n t vrtet i shrbenin qllimit t njjt -ribashkimit gjerman, sepse nuk mund
t ndrtohej ndonj Evrop m e mir, pa eleminimin e problemit gjerman q ishte thelb i saj.
Evropa dialogjike
Sovjetikt, por edhe partnert gjerman t Perndimit, sinqerisht i druanin bashkimit t
Gjermanis. Gjermania e bashkuar do t numronte rreth 76 milion banor; do t kishte 1.5
bilion dollar bruto t ardhura nacionale dhe rreth 660.000 mij ushtar (dy her m tepr se
Britania e Madhe). Sovjetikt druanin nga fakti se Gjermania e till, fuqi reale industrialeushtarake, mund t militarizohej, t armatosej me arm nukleare, dhe eventualisht t ndiqte
ndonj drejtim revanshist n politik. Ndrkaq, pr fuqit tjera, ato t Perndimit, Gjermania e

ribashkuar dukej se do t ishte nj partner tejet i madh pr t bashkpunuar me t n mnyr

t barabart. Ky ishte njherit edhe shkaku q pothuaj t gjitha rrymat dhe drejtimet e
mendimit politik gjerman vazhdimisht e theksonin, qoft identifikimin e ndarjes s
Gjermanis me ndarjen e Evrops, qoft universalizimin e vlerave gjermane n funksion t
atyre gjithnjerzore dhe gjithpolitike. Problemi megjithat u zgjidh pr shkak t gjykimit t
shndosh politik: edhe pa at Lindore, RF Gjermane ishte fuqi e madhe ekonomike dhe
ushtarake (pa Gjermanin Lindore numronte rreth 60 milion banor dhe merrte pjes me
26% n aktivitetin e gjithmbarshm ekonomik t Evrops) /shih the Economist, Jun
17.1989/. Mirpo, pr t'u siguruar pr do rast, ribashkimi i Gjermanis u vu n kontekst t
proceseve integrative t Evrops. Mekanizmi q do t'a siguronte nj gj t till prbhej prej:
a) integrimit t Gjermanis s bashkuar n sistemin politik t Evrops Perndimore; b)
integrimin edhe t pjess lindore n Paktin NATO. Sikur BRSS t insistonte n t drejtn pr
mbajtjen e forcave ushtarake n pjesn lindore, ather do t duhej t vendoste qeveria
Gjermane; c) t transformimit gradual t mekanizmit t Helsinkit (Konferenca pr Siguri dhe
Bashkpunim Evropian) n sistem t sigurimit kolektiv t Evrops; dhe d) t forcimit t
lidhjeve t nj Evrope t bashkuar me SHBA, qoft prmes reformimit t nevojshm t paktit
NATO, qoft n mnyra t tjera. N kt mnyr Lidhja e pasagjerve n "autobusin" e
Hoffmann-it do t forcohej me Evropn e bashkuar, n t cilin Gjermania do t'a lozte rolin
prioritar. Mirpo, si do t dukej Evropa e bashkuar?
Edgar Moren kur flet mbi kt shtje sht i mendimit se Evropa tani ka arritur t krijoj
nj civilizacion origjinal t bazuar mbi nj kultur ebreito-kristiano-greko-latine dhe t ciln e
karakterizon humanizmi, racionaliteti dhe demokracia. Identiteti evropian sht nj unitas
multimplex (nj unitet i t shumtave) gjer te i cili arrihet n saje t parimit t dialogjiks dhe
t rekursionit: "parimi ideologjik konsiston n faktin q dy ose m tepr "logjika" jan t
lidhura n nj unitet n mnyr komplekse (komplementare, garuese, antagoniste) me 'rast
dyfishmria nuk humbet n at q sht unike. Kjo do t thot se ajo q e krijon uniteti i
kulturs evropiane nuk sht vese sintez ebreito-kristiano-greko-latine, jo vetm loj
komplementare, por edhe loj antagoniste e ktyre instancave nga t cilat secila e ka logjikn
e vet: pikrisht aty qndron dialogjika e tyre. Parimi i rekursionit do t thot se proceset
gjeneruese dhe regjeneruese duhet kuptuar si zgjedh t pandrprer produktive n t cilat do
moment, komponent ose instanc e procesit, n t njjtn koh sht prodhim, por edhe
prodhues i momenteve, i komponentave ose i instancave tjera" (shih Edgar Moren, Kako
zamisliti Evropu, Sarajevo, 1989). Pr ndryshim nga parimi i dialektiks, me parimin
dialogjiks dhe t rekursionit, E. Morin dshiron n t vrtet t propagoj ruajtjen e
identiteteve nacionale n Evropn e bashkuar. Sipas tij, n nj Evrop t till askush nuk do t
humbte asgj, por t gjith do t fitonin.
Epilog: Republika n funksion t bashkimit
shtja e bashkimit politik t shqiptarve nuk sht e njjt me at t Gjermanis.
Ndryshimet reduktohen thelbsisht n faktin se shqiptart, pr ndryshim nga gjermant,
realisht nuk ishin n gjendje t'i kontribonin krijimit t shtjes shqiptare. Gjat historis at ua
krijuan t tjert. Mirpo doemos duhet t jen n gjendje q t'i kontribuojn zgjidhjes s saj t
drejt. Dhe zgjidhja e drejt e shtjes shqiptare sht bashkimi i tyre n kontekst t
proceseve integrative t Evrops. Sot asnj faktor i pjekur politikisht nuk mund ta kontestoj
kt t drejt. Si komb i viktimizuar n funksion t barazpeshs midis Fuqive t Mdha dhe t
ruajtjes s paqes (e cila edhe ashtu nuk u ruajt) n t kaluarn, me suprimimin e ndarjes
ideologjike t Evrops do t duhej t mundsohej realizimi i interesave vitale t kombit bashkimi me qllim t zhvillimit dhe t kultivimit t idenditetit kombtar, t renditjes n
rendin e popujve t barabart dhe t avancuar n Evrop. Mirpo problemi i shtjes shqiptare

nuk qndron te bashkimi, por te rrugt pr realizimin e ktij qllimi. Kur thuhet se bashkimi
duhet t vihet n kontekst t proceseve integrative t Evrops, mund t konsiderohet se sht
thn gjithka, por edhe asgj. Pr kt shkak krkohet nj shqyrtim pak m i thelluar i
shtjes.
N vitin 1981 u shtrua krkesa pr konstituimin e Kosovs n Republik. N prapavijn e
krkess qndronte besimi se problemi shqiptar n Jugosllavi esencialisht reduktohej n t
drejtn pr t'u konstituuar si plotsisht i barabart me t tjert, si shtet me t gjitha t drejtat
idividuale dhe kolektive q i gzonin republikat (shtetet) n bashksin e republikave
(shteteve) Jugosllave. Politika zyrtare, atbot, krkesn e till e shpalli si krkes
kontrarevolucionare, duke shpjeguar, ndoshta jo trsisht pa baz, se Kosova, me t'u
konstituuar n Republik, do t'a ushtronte t drejtn e vetvendosjes dhe do t'i bashkangjitej
Shqipris. Ndrkaq, Republika e Kosovs shihej edhe n funksion t zhvillimit t shpejtuar;
t barazimit me t tjert; t kultivimit dhe t zhvillimit t identitetit kombtar, por edhe n
funksion t zhbllokimit t kufirit me Shqiprin dhe t rolit t theksuar t Kosovs n raportet
Jugosllavo-Shqiptare (shih "Gishti i trash i Vllait t madh", dhe "Viti '81 dhe proceset e
demokracis"). Fillohej nga premisa se "prparsit e ktij solucioni t shtjes shqiptare
ishin t trefishta: 1) se nuk do ta shkaktonte acarimin tej mase t raporteve ndrnacionale (ato
megjithat u acaruan); 2) se do t ishte solucion efikas dhe i pranueshm pr t gjitha palt e
interesuara, pos pr shovenizmin serbomadh; dhe 3) se nuk do t'a lejonte instrumentalizimin
as t shqiptarve dhe as t serbve n funksion t interesave t huaja globale apo regjionale
(shih "Shteti dhe interesat vitale t kombit"). Besohej se e drejta e konstituimit t Kosovs n
Republik, logjikisht do t duhej t'i paraprinte bashkimit t kombit dhe njherit do t ishte n
funksion t stabilitetit politik t Jugosllavis dhe t Ballkanit n prgjithsi. Prse? Prgjigja
sht e pranishme n premisn e tret t citatit t shnuar, por duket se jan t nevojshme
edhe ca shpjegime plotsuese.
Nga shembulli i zgjidhjes s shtjes gjermane sht e qart se sanksionimi i saj i plot
krkohet n kujdesin pr moscnimin e interesave t sigurimit t shtetiti sovjetik, ndonse
komunizmi si model i zhvillimit dhe si parakusht i interesave t sigurimit dshtoi edhe n
Bashkimin Sovjetik. Integrimi i sovjetikve n "autobusin" e Hoffmann-it, simbolikisht
shpreh vazhdimin e njohjes s Bashkimit Sovjetik si superfuqi. Pr kt shkak bashkimi i
gjermanve nuk u b mbi baza t antisovjetizmit dhe as pr inat t Bashkimit Sovjetik. N
analogji me kt shembull qndron edhe shtja e konstituimit t Kosovs n Republik (tani
e jetsimit t saj t plot) dhe shtja e bashkimit, e cila duhet t realizohet n kontekst t
proceseve integrative t Evrops, jo pr inat, e as prkundr t tjerve, por sepse ajo
(Republika) ishte e drejt elementare e konstituimit t kombit n Jugosllavi dhe e zhvillimit t
tij t barabart me t tjert.
Nga ana tjetr, fjala sht pr bashkimin e Evrops. N t vrtet, jo vetm q e besonin
gjermant, por edhe shumica e analitikve t tjer politik ishin t mendimit se bashkimi i
Evrops ishte nus-produkt i nevojshm dhe i domosdoshm i ribashkimit t Gjermanis. Nj
Evrop e bashkuar, n t ciln fuqia gjermane do t ishte n funksion t interesave t saj
(Evrops), e jo vetm n funksion t interesave partikulare gjermane prmes mekanizmave t
krijuar dhe n ndrtim e sipr t bashkpunimit dhe t forcimit t siguris, do t'a frenonte
fuqin gjermane n mnyr q t mos krcente shum prtej mesatares s t tjerve. Kjo
komponent e Evrops s bashkuar sht recidiv i politiks s dikurshme britanike (q t mos
lejoj forcimin e ndonj fuqie n kontinent e cila do t shndrrohej n nj rival t rrezikshm
pr interesat e saj) dhe tani e shpreh kujdesin e prbashkt anglo-saxon pr strategjin e
ndryshimeve n harmoni me qllimet globale t politiks s tyre. Ky sht gjithashtu mimi
q Gjermania ia paguajti Evrops pr t drejtn e ribashkimit t vet.
Historikisht, trojet shqiptare (fjala sht pr procesin e konstituimit t shteteve n Ballkan),
por edhe m gjer, ishin vend-ndeshjeje dhe vend-thyerjeje i interesave t fuqive t Evrops.

Fakti se populli shqiptar globalisht u nda n dy e m tepr shtete, por n njrin i pavarur, e n
tjetrin mbeti n fillim si pakic kombtare, e cila n periodn midis dy luftrave botrore
kontestohej, ndrsa pas Lufts s Dyt Botrore u njoh her si pakic, e her si kombsi, kt
e dshmon m s miri. Austro- gjermant e prkrahn formimin e shtetit viabl shqiptar t
cilin n bisedat diplomatike e kontestonin rust, kurse n terren serbt. Pozita e tanishme
shqiptare esencialisht sht rezultat i thyerjes dhe i kompromisit midis ktyre dy etnikumeve
(austro-gjermanve dhe sllavve), por edhe i presioneve t mdha nga jasht q e pengonin
vlersimin e drejt dhe real t faktorit ndrkombtar dhe bile pjekjen e faktorit shqiptar, i cili
duhej ta bnte nj gj t till n favor t interesave shqiptare. T tjert, si Italia, Franca dhe
Britania, m tepr mbanin qndrim pritjeje, duke u marr n t njjtn koh me negociata t
ndrsjella, me qllim t instalimit t interesave t veta. Ato, d.m.th. interesat e tyre, vinin n
shprehje paralelisht me rnien e ndikimit gjerman n politikn evropiane, por themelet e vna
n Konferencn e Londrs nuk u lkundn qensisht, pos gjat periods s luftrave, kur kto
troje shndrroheshin n teatr t operacioneve ushtarake, sepse esencialisht, edhe raportet e
interesave t fuqive n Evrop mbeteshin t njjta, pavarsisht nga ndryshimet q i shkaktonin
luftrat. "Evropeizimi" i interesave gjermane dhe "gjermanizimi" i interesave t Evrops,
duket se tani pr tani akoma sht mbules pr vazhdimin edhe pr nj koh t caktuar t
raportit t njjt t interesave. Nga aspekti i raporteve strategjike, "evropeizimi" i till i
interesave gjermane realisht e shpreh edhe kujdesin, ndoshta n rend t par kt, pr
moslejimin e interesave t shtetit Sovjetik, ose t interesave t sovjetizuara ruse. sht pak e
besueshme se rust do t lshonin pe edhe nga ky aspekt, prve atij ideologjik. Pr kt
shkak, problemi i tanishm i proceseve integrative t Evrops konsiston nga prgjigja korrekte
q do t'i jepet pyetjes se n far mnyre dhe si do t arrihet "evropeizimi" edhe i interesave t
shtetit Sovjetik dhe i rusve n te? Kjo njherit e shpjegon edhe intransigjencn serbe, por
edhe luhatjen e t tjerve, si n raportet gjithjugosllave, poashtu edhe n ato me shqiptart.
Serbt do t dshironin t'i ruanin tokat e pushtuara n rrethana t tjera historike, si minimum
t dhn pr integrimin e tyre n Evrop, me mimin e provokimit t lufts n Ballkan. Kjo do
t thot se ata shprehin gadishmrin pr instrumentalizimin e vetes n funksion t
mosndryshimit t politiks sovjetike ndaj gjith situats n Evrop dhe t ruajtjes s statusit
prioritar t etnikumit sllav n politikn ndrkombtare.
Nga ky aspekt, politika serbe natyrisht se e ka t qart se, s paku n raport me shqiptart,
nuk sht fjala pr toka serbe. Argumentimi historik n kt rast sht dubioz dhe n
instancn e fundit i paqndrueshm. Fjala sht m tepr pr shpresn se, sikurse n t
kaluarn, komponenta religjioze e argumentimit politik do t'a luaj rolin e vet n vendimet
prfundimtare t rregullimit t shtjes. Politika e Fuqive t Mdha n Ballkan n t vrtet u
formsua duke qen e ndikuar edhe prej ksaj komponente. Operacionet luftarake dhe
konferencat diplomatike n Ballkan dhe rreth tij Fuqit e Mdha i arsyetonin si luft
interesash n Perandorin Otomane dhe jo si coptim t tokave shqiptare. Pr to formimi i nj
shteti relativisht t fort shqiptar me popullsi kryesisht t besimit islamik do t paraqiste,
shprehur simbolikisht, nj pyk aziatike n trsin e krishter t Evrops. As ather dhe as
sot komponenta religjioze nuk u konsiderua si relevante pr diskutime n argumentimin
politik, por kjo nuk do t thot se ishte m pak prezente n refleksionet dhe n motivet e
nxjerrjes s vendimeve politike: "Ekziston nj seri kolosale e kontesteve t mundshme
tradicionale n nj bot, -shkruan Stanly Hoffman, -ku akoma ekziston s paku nj ideologji e
konflikteve t dhunshme -fundamentalizmi islamik, dhe ku zhdukja ose rnia e ideologjive
sekulare e lejon nacionalizmin n pjesn m t madhe t planetit si t vetmin indikator t
lojalitetit" (S.Hoffmann, vep.cit.). Me fjal t tjera, relevanca e ktij faktori n raportet
ndrkombtare politike, pr shkak t nj vargu motivesh, po sidomos pr shkak t burimeve t
energjis, pavarsisht nga avancimet n fusha t ndryshme t shkencs, sht ngritur. Andaj,
ndonse shqiptart nuk kan asgj t prbashkt me fundamentalizmin islamik, sht fare

leht, ndonse jo korrekte, t'u mvishet ai si hipotek. Kt hipotek nuk mund t'a heqim vetm
duke e theksuar areligjiozitetin e njohur shqiptar, (religjioni konsiderohet si arritje e
qytetrimit), por duke u mbshtetur n traditn e rrall t tolerancs fetare, duke e krkuar
vendin e vet n pikat e afrta ose t prbashkta kristiano-islamike dhe duke e avancuar rolin
e vet n afirmimin e mentaliteteve dhe t botkuptimeve t t dy sistemeve t mendimit
religjioz dhe politik.
N kontekst t argumenteve t theksuara, pr politikn globale t fuqive, fakti se jasht
kufijve t shtetit am ndodhen m tepr se gjysma e popullit, ndrsa n Jugosllavi jetojn
rreth 40% t popullsis s gjithmbarshme shqiptare, sht nj problem q duhet zgjidhur.
Mnyrn fatlume t zgjidhjes s tij do t duhej t'a gjenin vet shqiptart, por duke mos e
rrezikuar paqen, interesat e baraspeshs dhe orientimin global politik. Pr kt shkak
prkrahja eventuale e Shqipris pr bashkimin e tokave shqiptare vetm nga njra pal e
multipolaritetit (e bri Gjermania gjat Lufts s Fundit) ose e bipolaritetit t forcave
(supozohet se e bri Stalini n funksion t anti-amerikanizmit), nga pala tjetr u konsiderua
instrumentalizim i Shqipris n funksion t interesave globale t pals s kundrt. N
kontekst t proceseve t tanishme integrative t Evrops, bashkimi shqiptar, n mbshtetje t
ndonj roli t theksuar eventual gjerman n Evrop, do t thot bashkim via-gjerman.
Ndrkaq, situata e kundrt -prkrahja eventuale e shqiptarve n Jugosllavi q ta bashkojn
Shqiprin, dhe jo t bashkohen me Shqiprin, objektivisht do t thot bashkim via-Beograd.
Kjo poashtu nuk sht gj e re. Ekzistonte si projekt i mundshm i federats ballkanike para
(vetm teorikisht) dhe gjat Lufts s II-t Botrore. N qoft se nj bashkim t till
hipotetikisht do t'a mbshtesnin forcat ose regjimi properndimor politik n Beograd, n
instancn e fundit, bashkimi i till do t konsiderohej si cnim i interesave t sovjetizuara
Ruse dhe Serbe me supozimin se nj Shqipri e till do t'ishte via-facti anti-Ruse e anti-serbe
dhe jo vetm anti-komuniste. Kmbngulja serbe q n fardo rrethanash Kosova t mbetet
me Serbin realisht sht shprehje e friks se nj gj e till mund t jet objektivisht e
mundshme.
Marr globalisht q t dy qasjet e bjn minimizimin e rolit t faktorit politik shqiptar n
prcaktimin dhe n realizimin e qllimeve t veta nacionale. Pr kt shkak, ngjarjet e vitit
1981 q i karakterizoi krkesa e theksuar fuqimisht pr Republikn e Kosovs, n esenc e
nxorn n siprfaqe pikrisht rolin e ktij faktori. Republika e Kosovs, si do q t duket,
mund t konsiderohet zgjidhje e pjesshme, paliative e shtjes shqiptare. Mirpo zgjidhjet
paliative t shtjeve t mdha mund t konsiderohen dhe jan cilsi e lufts politike dhe
produkt i menuris s faktorit politik shqiptar n vlersimin e trsishm t rrethanave,
rrugs s zhvillimit t proceseve dhe synimeve prfundimtare t tyre. Objektivat politike
shqiptare kan karakter t t drejtave t natyrshme dhe demokratike dhe jo t maksimalizimit
t fuqis me qllim t instrumentalizimit t saj n lojn e vjetr t fuqis dhe t ligjit t
xhungls. Mundsit tona pr t kapur hapin e bots s zhvilluar n avancimet teknologjike, t
bioshkencave, t megashkencs, t shkencs mbi materialet, t informatiks etj., jan t vogla
por kjo nuk do t thot se duhet hequr dor nga prpjekjet maksimale pr tejkalimin e
pazhvillueshmris n t ciln ndodhemi dhe pr krijimin e infrastrukturs s nevojshme q
do t'a mundsonte akceptimin dhe aplikimin e inovacioneve nga fushat e prmendura t
shkencs, pa t cilat nuk mund t paramendohet jeta n shekullin e XXI. Andaj, lufta politike
pr realizimin e krkesave legjitime sht e motivuar nga nevojat reale t popullsis shqiptare
pr zhvillim. Ajo nuk sht e orientuar n mohimin e nevojave t ngjashme t serbve.
Prkundrazi. Duke u ndodhur n nivele t ngjashme t madhsis demografike, t shkalls s
zhvillimit, t orientimit civilizues, t pozits historike dhe gjeografike, pr kah prmbajtja e
brendshme thrret pr prfundimin definitiv t raporteve t subordinacionit dhe t
dominacionit, krkon heqjen dor nga instrumentalizimi i vetes n funksion t interesave t
huaja, implikon vnie t raporteve kualitativisht t reja, evitim t ndikimeve negative t huaja

dhe sht shprthim i energjis s re kreative, jo vetm pr shqiptart, por pr t gjitha palt e
ngatrruara n krijimin e pengesave pr fitorn e s res. Republika e Kosovs, me fjal t
tjera, pavarsisht nga ajo se kush mund jet n nivelin institucional barts i nj politike
gjithshqiptare, n rrethanat e dhna sht realizim i njrit prej interesave vitale t kombit. Si
e till, mund t qndroj vetm n funksion t bashkimit por edhe t forcimit t raporteve t
reja n gjith territorin e Ballkanit, t Mesdheut dhe t Evrops. Kt rol mund t'a luaj me
sukses n kontekst t proceseve integrative t Evrops, q do t ken konsiderata pr t gjith
pjesmarrsit dhe pr gjith drejtimin historik t zhvillimit t proceseve pozitive.
Krush e Madhe, 22 maj, 1991

PJESA II
VITI '81 DHE PROCESET E DEMOKRACIS
Kohve t fundit n Kosov duket se dominojn dy parulla: ajo mbi demokracin dhe ajo
mbi Evropn. Me demokraci mendohet t arrihet n Evrop, ndrsa me Evrop mendohet t
kihet demokraci (zhvillim). Duket se q moti sht br imperativ precizimi i prmbajtjes s
tyre dhe shpjegimi m i hollsishm i raportit t tyre me ngjarjet n Kosov dhe me synimet e
saj. Pr kt shkak, n qoft se n pjesn e par t letrs s drejtuar redaksis s revists
beogradase Intervju, tentimi i argumentimit teorik, nga aspekti i vetdijes, sado pak i ka
vn n dyshim paragjykimet mbi at se ngjarjet dhe krkesat e vitit 1981 inspiroheshin
ekskluzivisht nga RSP e Shqipris; n qoft se teksti i diskutimit nga viti 1981 n Fakultetin
Filozofik t Universitetit t Kosovs n Prishtin ngjarjet e atij viti i ka vn n kontekst t
lvizjes botrore konvulzive autonomiste, kurse vet krkesn kryesore pr Republik, n
kontekst t synimeve natyrale pr zhvillimin e mtejshm t Kosovs, ather duket e udhs
dhe e drejt t konstatohet se Kosova nuk mund t stoliset me nj demokraci t imponuar nga
jasht; se asaj demokracia nuk i duhet pr t'u stolisur (se edhe ashtu sht e bukur), e as pr t
vallzuar me t. Do t'i duhet, natyrisht, edhe pr kto, por jo vetm pr kto, sepse ather
vshtir q do t arrinte n Evrop. Me fjal t tjera, Kosova nuk mund t arrij n Evrop pa
nj demokraci autentike, t vetlindur prej saj. Pikrisht pr kt shkak, kjo pjes e analizs
(pjesa e II-t), tenton t koncentrohet n shtjet q kan t bjn me raportin midis ngjarjeve
t ktij viti dhe proceseve t demokratizimit t jets politike n Kosov. Pa kt, nocionet
demokraci dhe Evrop, nuk mund t kuptohen drejt, nuk mund t ken prmbajtje
adekuate. Vetm duke i vn n relacion me ngjarjet e vitit 1981, me tr kontinuitetin e
ndodhive t viteve '80, mund t arrihet gjer te prcaktimi i drejt, jo vetm i prmbajtjes s
tyre, por edhe i synimeve t mtejshme t proceseve t tanishme e t djeshme, si edhe i
lidhmris s tyre me ato procese t demokratizimit q e synojn nj Evrop t prbashkt pr
t gjith popujt e saj (q do t jet tem e pjess s III-t t ksaj analize). Nga ky aspekt,
duket se viti 1981 sht nyja, zbrthimi i s cils e mundson lvizjen e drejt t gjrave dhe
t proceseve. Natyrisht, ato mund t lvizin edhe pa zbrthimin e ksaj nyjeje. Dhe, gjat
historis, rndom, vet ajo i ka zgjidhur nyjet e ngjashme, vese mimi rndom ka qen tejet i
lart. sht paguar me lajthitje, me ngecje dhe me tragjedi, her-her fare t panevojshme,
dhe her-her tepr t ekzagjeruara. Ndrkaq, ndonjher trsisht e kan ndrruar kahjen e
zhvillimit t tyre, n mnyr q pastaj historian t zot jan detyruar t merren me vlersimin
e asaj se 'do t kishte qen m mir t mos ishte br ai ndrrim i kahjes, apo m mir q
ishte br? Dhe historia n kt pik doemos do t ishte shndrruar n filozofi dhe filozofia
doemos do t onte n prsritjen e proceseve t njjta, me prmbajtje t ngjashme, por

gjithsesi me mimin adekuat edhe pr kohn, edhe pr energjin e shpenzuar materiale dhe
shpirtrore.
Dhe qllimi i ktij shqyrtimi nuk sht ta ndryshoj historin. Po t mendohej nj gj e till,
do t ishte nj prepotenc e padgjuar dhe e papar. Mirpo, megjith modestin e
domosdoshme, nuk mund t mohohet se kjo analiz e synon kontributin e autorit n
zhvillimin e mtejshm t proceseve. N qoft se ato procese pa dashjen e tij e kan prfshir
prpara, e kan ndrydhur dhe e kan zhveshur nga subjektiviteti n shoqri, tani sht rendi q
proceset t ken vesh pr subjektin dhe ta braktisin verbrin e spontaneitetit. Me nj fjal,
sht rendi ta pranojn edhe kritikn, edhe kontributin qllimmir t subjekteve qllimmira.
Kritik t tjer, subjekte t tjera t ndrydhura e t pandrydhura, natyrisht do t pyesin me t
drejt prse pikrisht viti 1981? Prse jo ndonj vit tjetr, p.sh. viti 1968, apo dhe ndonj
vit i mhershm, t mos ishte nyja pa zbrthimin e s cils nuk do t ecej prpara? Dhe
prgjigja mund t duket arrogante, por n esenc e sakt: sepse vitet tjera nuk e ndryshuan
historin. T gjitha vitet i ndihmuan zhvillimit t historis. Do t thoshim se vitet tjera i
ndihmuan akumulimit t proceseve, rritjes s kuantitetit, por krcimin kualitativ, vet
shndrrimin e kuantitetit n kualitet, e bri vetm viti 1981. Jo se ishte nj vit mrekullibrs,
por sepse pikrisht n at vit ishin pjekur t gjitha kushtet, ishin akumuluar t gjitha proceset,
ishin arritur t gjitha nivelet pr shndrrimin e kuantitetit n kualitet, dhe rastsisht i ndrydhi
subjektet q nuk deshn t pajtoheshin me ndrydhjen. Po t ishin pajtuar me ndrydhjen, viti
1981 do t kalonte njsoj sikurse edhe vitet tjera.
Rreth ngjarjeve t ktij viti ekziston vlersimi zyrtar se ato ishin tentim kontrarevolucioni
dhe ekziston koha e cila tashm e tejkaloi nj vlersim t ktill. Mirpo problemi qndron
pikrisht ktu: tejkalimi i nj vlersimi t till politik me vet zhvillimin e ngjarjeve n koh
dhe n hapsir nuk sht njsoj me tejkalimin e till t vlersimit n mbshtetje t
argumenteve kritike. E pra, objektivisht kjo do t thot ngadalsim i proceseve; shpenzim i
panevojshm i energjis materiale e shpirtrore, dhe mjegullim dhe zhdavaritje e qllimeve
pr realizimin e t cilave zhvillohen proceset. E dyta e bn t kundrtn: i kristalizon qllimet
dhe i hap rrug zhvillimit t proceseve pozitive shoqrore. Ndrkaq, lajthitja, zvarritja apo
devijimi i proceseve, rndom nuk ngjan pr shkaqe spontane, ndonse edhe kjo nuk mund t
prjashtohet, por pr t arritur ndonj qllim t caktuar, t arsyeshm shoqror. Dhe
arsyeshmrin e qllimeve t ktilla e prcaktojn subjektet vendimtare t proceseve, por
legjitimitetin e tyre historik nuk e prcaktojn ato, vese arsyeshmria historike e qllimit
idealit, d.m.th. e qllimit final q e synon tendenca historike e zhvillimit t proceseve. do
proces q nuk sht n harmoni me kt tendenc mund t arsyetohet n mnyra t ndryshme,
mund t ket legjitimitet afatshkurtr politik, por nuk mund t ket legjitimitet historik, e as ta
pretendoj at. Pr kt shkak sht i nevojshm shqyrtimi i ngjarjeve t vitit 1981 n
kontekst t definimit t kontrarevolucionit.
Vet fjala kontrarevolucion definohet n mnyra t ndryshme, varsisht nga tema e
shqyrtimit, por definicionet e ndryshme nuk mund ta injorojn prmbajtjen e ktij nocioni, t
prfshir n Enciklopedin politike. Aty ajo definohet si: aksion i organizuar politik i
drejtuar kundr sistemit shoqror t krijuar me revolucion, kundr fryteve revolucionare,
kundr forcave dhe raporteve shoqrore q e synojn transformimin revolucionar t shoqris.
Si dukuri shoqrore e kundrt me revolucionin, kontrarevolucioni shnon ndryshimin
kualitativ t nj gjendjeje shoqrore ose sistemi n drejtim t restaurimit t raporteve t
mtejshme t lkundura dhe t mnjanuara politike dhe t prodhimit, (Politika
Enciklopedija, Savremena Administracija. BGD.1975,f.476). Shpjegimi i vlersimit t
kontrarevolucionit n Kosov m von sht plotsuar me botime t veanta mbi problemin e
Kosovs. Nga ana tjetr, shtypi me shkrime t vazhdueshme polemizonte njanshm me
krkesn dominante t ngjarjeve t vitit 1981. Esencialisht, me nj gjimnastik t veant
mentale, provohej t argumentohej:

1. se kishte ngjar tentim kontrarevolucioni dhe

2. se krkesat dominante t atij viti e synonin prmbysjen e rendit shoqror.
Pr t argumentuar tezn e par theksohej se ngjarjet e atij viti kishin qen t organizuara.
Varsisht nga kndvshtrimi, por m tepr nga orientimi ideologjik i autorit, theksohej se ato i
kishte inicuar Beogradi, gjegjsisht Tirana, por gjithmon prmes forcave pro-rankoviiste,
pro-informbiroiste, pro-staliniste, pro-marksiste-leniniste etj. t Prishtins, d.m.th., t
Kosovs. Pjesmarrja e konsiderueshme e t rinjve n ato ngjarje relativizohej qllimisht ose
edhe minimizohej, ndrsa vet autort e veprave t inkriminuara, n mnyra t ndryshme
denigroheshin. Jepnin shnime se gjat pjess m t madhe t viteve '80 ishin zbuluar nnt
(9) organizata bukur t mdha dhe 83 grupe ilegale q kishin marr pjes t drejtprdrejt n
kontrarevolucion (NIN, nr.2054, 13 Maj 1990). Spekulohej me mundsin e shprthimit t
kryengritjes s armatosur dhe me mundsin e ekzistimit t qendrs s kontrarevolucionit.
N kt tekst dhe n momentin e tanishm nuk sht e mundur t shqyrtohet as niveli
organizativ e as karakteri i organizimit t organizatave dhe t grupeve t prmendura ilegale.
Kt duhet ta bjn ata q i kan kto shnime dhe ather kur do t jet e mundur q me to t
disponojn edhe t tjert. Mirpo sht e mundur, madje edhe e nevojshme, q qysh tani, n
mbshtetje t nevojs dhe t prshtypjeve personale, t jepet mendimi se i prgjigjej apo jo
karakteri i organizimit dhe niveli organizativ i tyre prmbajtjes s definuar t
kontrarevolucionit?
N qoft se forma (organizimi), merret e ndar nga prmbajtja (aktort dhe qllimi), q
rndom fillonte nga treshet (2 + 1, d.m.th. dy veta q nuk dinin pr njri-tjetrin dhe njri q
dinte pr dy t tjert), dhe kjo pastaj rritej me progresion gjeometrik n dhjetshe (3 x 3 + 1),
n qindshe (99 + 1), n mijshe (999 + 1), ather sht e qart se kjo mnyr e organizimit
mund t'i prgjigjej do qllimi, pra edhe revolucionit e jo vetm kontrarevolucionit. Nga kjo
rezulton se sht pun e kot t merresh me ndarjen e forms nga prmbajtja. Me fjal t
tjera, theksimi i nnt (9) organizatave pak si m t mdha dhe i 93 grupeve ilegale, vetvetiu
nuk e argumentonte tezn mbi ekzistimin e tentimit kontrarevolucionar, e as t
kontrarevolucionit. Ashtu mund t argumentohej edhe ekzistimi i t kundrts s
kontrarevolucionit, d.m.th. i revolucionit. Meq kto dy nocione e prjashtojn njri-tjetrin,
shihet se argumenti sht i pavler, sepse me t njjtn premis nxirren dy konkludime t
kundrta q e asgjsojn njri-tjetrin. N qoft se ksaj i shtohet edhe fakti se nuk u
argumentua ndonjher ekzistimi i qendrs s kontrarevolucionit del se argumenti i theksuar
nuk sht kurrfar argumenti.
Megjithat, nj koh bukur t gjat u aludua n qendrn pr nxjerrjen e vendimeve politike
n Kosov si qendr t kontrarevolucionit. Dhe, meq qendra e till n Kosov ishte pjes
prbrse e qendrave t tjera n vend dhe e qendrs s vendit n trsi dhe m larg, ather
dilte se kontrarevolucioni n Kosov ishte pjes prbrse, hallk nismtare e nj
kontrarevolucioni t trsishm t vendit n prgjithsi, bile edhe e tr Evrops Lindore.
Pavarsisht nga ajo se n pjesn e par t tekstit drguar revists Intervju e theksoja se nuk
ma merrte mendja q mund t identifikohej qendra pr nxjerrjen e vendimeve politike me
qendrn e kontrarevolucionit n Kosov dhe pavarsisht nga ajo se tani gati trsisht jam i
sigurt pr kt, jo, gjithmon do t varet nga ajo se far n t vrtet synohej me zhvillimin e
ngjarjeve: restaurimi i raporteve t mnjanuara e t likuiduara politike apo krijimi i raporteve
t reja?
Duke u nisur nga pika e njjt, tani sht e qart se forca t ndryshme revanshiste dhe
antikomuniste e presin restaurimin e raporteve t vjetra, kthimin e fuqis s humbur gjat
lufts, shrimin e komplekseve t vjetra, dhe shfrimin e pasioneve t ndrydhura me vite. Bile
pr kt fest t tyre t prgjakshme ato i mprehin thikat, kamat dhe jatagant. Ato e marrin
si t kryer kthimin e tyre n pushtet dhe hakmarrjen e tyre t madhe. Komunizmi pr to sht
mundur n saje t kredive dhe mendjes dinake t kapitalit t madh. Meqense kurrnjher nuk

kan qen n gjendje t krijojn vlera t reja, por vetm t'i imitojn vlerat e huaja, t'ua
vjedhin kreatorve pr qllimet e tyre t papastra, ato tani jan t gatshme t'i shrbejn
(gjithmon dinin ta bnin vetm kt), qllimeve t errta t forcave t kohrave t
prhimta, t mezokohrave. Ato megjithat e harrojn nj gj t vogl por t rndsishme: se
bartsit e ngjarjeve t vitit '81 nuk ishin kontrarevolucionar e as t manipuluar nga ata, apo
nga cilado forc tjetr e mezokohrave. Mirpo, te kto shtje do t kthehemi m von n
kt tekst dhe n tekstet e ardhshme. Tani sht me rndsi t theksohet se, meq forma nuk
mund t analizohet pavarsisht nga prmbajtja e saj, ather del se ngjarjet e vitit '81 nuk
mund t analizohen as pavarsisht nga subjektet e tyre e as pavarsisht nga qllimi, ideali i
tyre.
Pr hir t thjeshtimit t gjrave tani do t merremi me shqyrtimin e relacionit midis qllimit
final, krkess kryesore t ngjarjeve dhe t bartsve t tyre pr konstituimin e Kosovs n
Republik, dhe vlersimit t saj si kontrarevolucionare. Ndonse me t nuk synohej as
shkputja nga Jugosllavia e as prmbysja e raporteve shoqrore n Jugosllavi, prapseprap u
theksuan kto shpjegime:
1. se Republika e till do ta shfrytzonte t drejtn pr vetvendosje dhe do t'i bashkangjitej
Shqipris. N kt mnyr do t cnohej integriteti territorial i Jugosllavis;
2. se ajo e provokonte luftn qytetare dhe hipotetikisht prmbysjen e rendit shoqror t
Jugosllavis; dhe
3. se ajo n esenc e provokonte revidimin e kufijve n Ballkan dhe m gjer, n Evrop.
Prve faktit se operohej me hipoteza dhe nocione hipotetike, q t tri argumentet nuk kan
ndonj lidhje t drejtprdrejt me kontrarevolucionin. Nga definicioni i theksuar i
kontrarevolucionit sht e qart se krkesa pr Republik mund t vihej n lidhje direkte me
kontrarevolucionin vetm poqese me t synohej restaurimi i raporteve t kundrta me
revolucionin, t atyre raporteve t cilat dikur i kishte prmbysur akti revolucionar i forcave
revolucionare t vendit n trsi. Kontestimi i ksaj krkese, me fjal t tjera, nuk vihej n
relacionin me karakterin e sistemit eventual q synohej (realizimi i barazis s plot brenda
sistemit t prmirsuar, tani brenda radhve t reja q dalin nga fryma e kohs), por vetm n
konsekuencat eventuale q mund t rezultonin nga kundrvnia e forcave t tjera. Kto forca
tjera prsri supozoheshin si revolucionare, pasi q nuk ishte e logjikshme q forcat
kontrarevolucionare t'i kundrviheshin qllimeve kontrarevolucionare. Forcat revolucionare
n kt pik duket se e ruanin njrn nga frytet e revolucionit rregullimin federativ t
vendit dhe pozitn ekzistuese t republikave dhe t krahinave t prcaktuar me kushtetut.
Dukej, sepse rendi i vendosur kushtetues q n start nuk ishte treguar i suksesshm: n fillim
ishte nisur nga huazimi jokritik i konceptit leninist mbi nivelizimin e zhvillimit t
gjithmbarshm t kombeve, ndrsa shqiptart, si m pak t zhvilluar, i kishte vn nn
mbikqyrjen e RS t Serbis dhe brenda saj, n mnyr q m von, me kushtetutn e vitit
1974, t'ua siguronte nj pozit dubioze (edhe brenda Serbis, edhe si element konstitutiv i
Federats). Megjith fisnikrin e vet, Lenini nuk kishte mundur as pr t gjall t vetin, e as
t tjert m pastaj, q n federatn sovjetike t rregulluar n mbshtetje t konceptit mbi
nivelet e dhna t zhvillimit t kombeve (e cila n t vrtet i reflektonte prpjekjet e
francezve dhe t anglosaksonve pr inkorporimin e kolonive t veta n sistemet e tyre
politike), ta suprimonte veprimin e ligjit mbi zhvillimin e pabarabart ekonomik. Ndrkaq, ky
i prjetsonte nivelet e tilla, sepse zhvillimi i kombit m pak t zhvilluar gjithmon ngecte
prapa zhvillimit t kombeve m t zhvilluara (ndonjher edhe pr disa her) dhe kshtu,
ndonse zhvillohej edhe kombi m pak i zhvilluar, diferenca me kombet m t zhvilluara
thellohej gjithnj e m tepr. Pr kt shkak, zhvillimi i kombeve m pak t zhvilluara i
prngjante zhvillimit n moszhvillim. Pasardhsit e tij nuk e pan t udhs, ose nuk mundn
(gj q sht njsoj), t'ia prshtatnin rregullimin e vendit nevojave reale t rrits s kombeve.
Andaj, po qe se rregullimi i vendosur federativ i sovjetikve n fillim i ndihmoi zhvillimit t

kombeve m pak t zhvilluara, m von duket se u shndrrua n penges t rritjes s tyre t

mtejshme. N vitet '60, kt problem francezt dhe anglosaksont e zgjidhn me krcim
kualitativ, duke u pajtuar me pavarsimin e kolonive t veta, por gjithashtu duke e ruajtur
pozitn e vet t privilegjuar prmes raporteve neokoloniale. Zhvillimi gjithnj e m i madh i
shkencs, i tekniks dhe i teknologjis dhe ngecja e vendeve n zhvillim e redukton gjithnj e
m tepr nevojn e prdorimit t dhuns fizike pr ruajtjen e ktyre raporteve. N kt
mnyr, opcionet e pavarsis politike n dukje rriten, ndonse realisht mund t ken edhe
kahje t kundrt. Mirpo, sht me rndsi se metropolet e dikurshme, por edhe kolonit e
tyre, e hoqn nga rendi i dits aspektin shpirtror t shtjes. Problemi i zhvillimit t vendeve
n zhvillim u shndrrua n shtje t forcave t tyre t brendshme dhe t aftsis s tyre
vetanake pr t'u gjetur n raportet e bots s jashtme. Ndrkaq, te sovjetikt ky problem
ndodhet n zgjidhje e sipr, sikundr edhe te ne, por dallimi qensor qndron n faktin se
zgjidhja e tij edhe te ne edhe te sovjetikt u inspirua me nevojn e zhvillimit t
gjithmbarshm, pra t nevojs q t zhvilloheshin edhe vet kombet m t zhvilluara, e jo
vetm ato n zhvillim.
Nga ky aspekt, zbrthimi i ktij problemi nuk sht m rndsi vetm pr kombet m pak t
zhvilluara, por ka rndsi t jashtzakonshme n radh t par pr vet kombet m t
zhvilluara brenda rregullimeve t dhna federale. Dhe pikrisht edhe pr kt shkak, ngjarjet e
vitit '81, duke krkuar suprimimin e dubiozitetit t pozits s Kosovs brenda Federats
jugosllave, n t vrtet e krkonin suprimimin e pengesave pr lirimin e hovit kreativ t
forcave prodhuese. Zbrthimi i problemit n dm t krahinave (ndryshimet kushtetuese n
favor t Serbis), nuk ka asgj t prbashkt me lirimin e forcave kreative t Serbis. Ato
njsoj u lidhn edhe m tepr, pikrisht sikurse ato n Kosov. Pr kt shkak, n qoft se
pajtohemi se zhvillimi sht nevoj imperative pr t dy palt; n qoft se poashtu pajtohemi
se forcat kreative t njmendta jan bartse t vrteta t zhvillimit t do kombi ve e ve,
dhe t shoqris n prgjithsi; dhe n qoft se pajtohemi (e doemos duhet t pajtohemi), se
pozita e gjertanishme kushtetuese e Kosovs q moti u shndrrua n penges t hovit t
forcave kreative, jo vetm te shqiptarve, ather doemos duhet t pajtohemi se krkesat
dominante t vitit 1981 pr konstituimin e Kosovs si Republik, nuk kishin asgj t
prbashkt me kontrarevolucionin.
Ndryshimi tjetr thelbsor n zgjidhjen e problemit t zhvillimit, qoft n raport me anglosaksont, qoft me sovjetikt, ka t bj me nivelin historik t zhvillimit global t kombeve n
fjal. Shqiptart dhe serbt jan kombe t cilat prafrsisht nuk kan pasur diferenca t mdha
as n nivelin e zhvillimit t tyre global, as n numr t popullsis (i takojn kategoris s
kombeve relativisht t vogla); nuk kan pasur religjion t vetin (orthodoksizmi u lind n
Bizant, katolicizmi n Rom, ndrkaq islamizmin ua eksportuan otomant). Andaj, nuk kan
pasur mundsi (pa marr parasysh prpjekjet e vona t serbve), q at ta shndrrojn n
instrument t ekspanzionit sikurse kombet tjera t mdha. Historikisht, pozita e tyre n dukje
pak m e privilegjuar n raport me njri-tjetrin, ishte gjithmon rezultat i prezencs s
interesave t huaja (otomant, rust, gjermant, francezt etj.), por jo i rrits s shpejtuar
autentike t njrit ndaj tjetrit. Kan mundur t'ia huazojn njri-tjetrit edhe kulturn edhe
religjionin, por nuk kan mundur as ta krishterizojn njri-tjetrin e as ta modernizojn, pa i
marr parasysh bindjet e Pashiqit q ia thoshte Hartwig-ut n prag t luftrave ballkanike. Pr
kt shkak marrdhniet midis shqiptarve dhe serbve, gjegjsisht raportet midis tyre, nuk
mund t jen raporte t hierarkis, por t barazis s plot; jo raporte t prbuzjes, por t
respektit t plot reciprok t identiteteve t tyre. Hapsira gjeografike t dy palve u dikton
raporte miqsie, por miqsia nuk qndron n qoft se nuk mbshtetet n barazin e plot dhe
n respektimin e s drejts t secilit pr t'u zhvilluar n pajtim me mundsit e lira n
bashksin m t gjr. Pr kt shkak, krkesa pr t'u konstituar n Republik historikisht do
t thot vnie e raporteve kualitativisht t reja, evitim i ndikimeve negative t huaja dhe

shprthim i energjis s re kreative pr t dy popujt. Ndrkaq kjo nuk mund t ket asgj t
prbashkt me kontrarevolucionin.
Vazhdimi i procesit q e synonte realizimin e barazis s plot t shqiptarve, por edhe
zhvillimi i procesit t demokratizimit n Evrop, me koh e zhvlersoi nj vlersim t till
mbi ngjarjet e vitit l981 si kontrarevolucionare. Ky vlersim tanim as q theksohet, por
kundrvnia ksaj krkese m von u mbshtet n kalkulimet e karakterit politik dhe
strategjik mbi rrezikimin eventual t harts politike t Evrops: Menjher pas
demonstratave masovike t shovinistve dhe t separatistve shqiptar n vitin 1968 (t cilat,
gj q sht karakteristike, nuk kan kurrfar lidhje as me natyrn e as me kuptimin e
kontestacionit botror dhe jugosllav nga viti '68), e sidomos n vitin 1981 kur haptas u shpreh
krkesa Kosova Republik, ishte e qart se Serbia dhe Jugosllavia ballafaqohen me
strategjin e drejtuar n prekomponimin dhe dekomponimin e Serbis, t Jugosllavis dhe t
Ballkanit, e me kt edhe t Evrops. Fjala sht pr tentimin q t bhet revidimi i kufijve t
Evrops, gj q bhet edhe m evidente, po t kihet parasysh se Shqipria nuk e ka
nnshkruar dokumentin prfundimtar t Helsinkit me t cilin shtetet nnshkruese e garantojn
pandryshueshmrin e kufijve t Evrops pas Lufts s II Botrore (NIN, nr.2054, 13 Maj
1990).
Rasti ka dashur q si antar i Kshillit Universitar t Lidhjes s Studentve t Universitetit
t Zagrebit dhe si Kryetar i Komisionit Ndrkombtar t ktij Kshilli, t ndodhesha n ball
t demonstratave masovike t studentve dhe t qytetarve t Zagrebit, kundr prezencs
ushtarake t amerikanve n Vietnam (viti 1968). Poashtu, rasti ka dashur q di pas ngjarjeve
t maj-qershorit t Parisit t po atij viti (1968) t ndodhesha n Bruksel, Belgjik, n bisedime
me studentt dhe t rinjt e vendeve frankofone. Rilindja n Prishtin at vit e pati botuar
nj vshtrim timin pr kuptimin kontestues t ktyre ngjarjeve n Evrop, dhe ndonse nuk
dija asgj pr ato q n ndrkoh kishin ngjar n Prishtin dhe n qytetet tjera t Kosovs,
prapseprap mendoj se t kontestohet kuptimi i kontestacionit botror dhe jugosllav i ktyre
ngjarjeve (t vitit 1968) n Prishtin, sht njsoj e pakuptimt si edhe t kontestohet karakteri
i njjt i ngjarjeve t vitit 1981 n Kosov.
Nga ana tjetr, procesi i bashkimit t dy Gjermanive; deklarimi i republikave baltike pr
pavarsim nga BRSS, (tani edhe i Moldavis), tregojn qart se fjala sht pr procese m t
thella t lidhura me krijimin e nj Evrope t prbashkt pr t gjith popujt e saj. sht gati
evidente se prpjekjet jan duke u zhvilluar n drejtim t ruajtjes s trsive territoriale dhe t
mosndryshimeve t mdha t harts politike dhe strategjike t Evrops. Krkesat e vitit 1981
n Kosov nuk e synonin ndryshimin e harts politike t Evrops, vese evitimin e
potencialitetit t krizave n Ballkan dhe n Evrop dhe stabilizimin e paqes n mbshtetje t
bazave m t forta. Andaj, argumenti mbi ndryshimin e kufijve t Evrops, ose mbi
mosnnshkrimin e dokumentit prfundimtar t Helsinkit, n kt kontekst sht dubioz dhe i
paqndrueshm.
Vlersimi hipotetik mbi bashkangjitjen e Kosovs s konstituuar si Republik RSP t
Shqipris, mbshtetej pikrisht mbi cilsimin e bartsve t ngjarjeve t atij viti dhe t viteve
t mvonshme si t indoktrinuar nga Shqipria. T dhnat e prmendura q kan t bjn me
zbulimin e organizatave, t grupeve ilegale dhe t individve q jan marr me veprimtari
armiqsore, rndom prcilleshin me shpjegime t mvonshme, apo t menjhershme, se
shumica nga ato, n orientimin e tyre ideologjik e prmbanin nj fundament marksist-leninist,
ose edhe se shumica e t rinjve t burgosur kishin qen t indoktrinuar nga kjo ideologji.
Jepeshin t dhna se pr vepra penale ishin prgjigjur rreth 1298 veta, ndrsa ishin dnuar
rreth 1019 veta. Mirpo nuk jepeshin kurrfar t dhnash se sa nga ata, n t vrtet, ishin t
indoktrinuar me kt ideologji? U shpjegua m tutje se gjer n vitin 1989 e kishin prjetuar
kontaktin e afrt t llojit policor, d.m.th. se ishin trajtuar nga policia, rreth 584.373 veta, q
prafrsisht do t thoshte do i katrti shqiptar (Blerim Reka, Enigm gjithnj e pazgjidhur,

Rilindja, 13.05.1990). Nj veprimtari e till masovike e aparatit shtetror ndaj qytetarve t

vet n prag t shekullit XXI sht vshtir t shpjegohet me reaksionin shovenist t politiks
serbe, me shfrenimin e raprezalieve t aparatit shtetror etj. Duket se sht m afr mendjes,
sado q nuk e kap logjika e shndosh, se kto u prdorn si pretekst pr t mbuluar qllimin
e diagnostifikimit t disponimit politik t masave, pro apo contra bashkangjitjes me RSP t
Shqipris? Pro apo contra fundamentit ideologjik marksist-leninist t masave?
Tani gati edhe zyrtarisht pranohet (dhe duhet t pranohet), se rrall ndonj i dnuar politik
sht deklaruar pr bashkim me RSP t Shqipris, por se shumica nga ata kan qndruar pas
krkess pr konstituimin e Kosovs n Republik brenda Jugosllavis. Tani gjithashtu u
forcua bindja se masat n Kosov nuk ishin t orientuara drejt akceptimit t rendit shoqror
shqiptar t Shqipris, por edhe q rendi ekzistues i gjrave vazhdimisht do t akceleronte
lvizje t ngjashme me ato t mparshmet. Programet e t burgosurve politik, sipas
pohimeve politike, kryesisht mbshteteshin n ideologjin marksiste-leniniste t frymzuar
nga Shqipria, prandaj Republika u duhej pr t ndrmarr hapin tjetr t bashkangjitjes
me Shqiprin. Deklarimi i t burgosurve politik n favor t opcionit jugosllav t
konstituimit t Kosovs n Republik, pa marr parasysh metodat e vrazhda t cilat dukej se e
kishin pr qllim jo aq dekurajimin e tyre pr nj prcaktim t till, sa vrtetimin e
njmendsis s ktij deklarimi, nuk i mjaftonte politiks zyrtare. Deklarimi i Shqipris n
favor t ktij opcioni, i prcjell me hapa konkret drejt demokratizimit t jets politike, do t
duhej t kishte qen argument i mjaftueshm, por jo aq edhe binds pr disa qarqe politike
dhe shkencore. Njmend do t dukej si i pabesueshm dhe jo serioz kmbimi i socializmit me
republikn, por duket se nivelizimi i jets politike n t dy vendet ka nj domethnie m t
madhe, ndoshta nivelizimin e jets politike n gjith Evropn?
Kjo hapsir, nga e cila dikur shprthenin luftra botrore, a ka tani shanse, apo a do t
duhej t kishte shanse, q t shndrrohet n nj vatr-rrezatimi t proceseve t demokratizimit
n nivel kontinental? Hamendjeve t tilla natyrisht do t'u prgjigjet koha, por njerzit s paku
do t duhej ta formonin nj si ndjenj prgjegjsie pr peshn q eventualisht mund ta bartin.
S paku nuk do t duhej q edhe m tutje t jetojn me ankthin e eksperimentimeve eventuale,
me t cilat tanim jan lodhur.
N fund t viteve '60 dhe n fillim t viteve '70, dhe pothuaj gjat tr ksaj dekade, Herbert
Marcuse dhe mendimtar t tjer, me nj gjallri dhe me nj entuziazm t rrall prpiqeshin
q lvizjen studentore ta vinin n qendr t lvizjeve revolucionare t shoqrive t totalizuara
mbi baza t zhvillimit industrial. Mirpo kishte mbetur e pazgjidhur shtja nse revolta
studentore e Perndimit n t vrtet i reflektonte lvizjet revolucionare t Bots s Tret?
Vet kto lvizje si duket hodhn n siprfaqe jo vetm udhheqs t rinj, por edhe
mendimtar q shtronin pyetje dhe probleme t reja teorike. Nj pjes e tyre e synonin
prshtatjen e teoris marksiste ndaj kushteve autoktone t vendeve t tyre. Ksaj u kishte prir
teoria e Mao Ce Dunit mbi tri botrat dhe sidomos operacionalizimi i saj nga ana e u En
Lajit n form t rrethimit gradual t qendrs (vendet e zhvilluara) nga ana e periferis
(vendet n zhvillim). Teoria politike shqiptare (e Shqipris), n kt koh, ndonse me RP t
Kins kishte marrdhnie t mira, nuk e prqafoi mendimin teorik kinez mbi problemet e
bots n zhvillim. I mbeti besnike botkuptimit t klasikve mbi bartsit eventual t
revolucionit dhe mbi solidaritetin e tyre n prmasa planetare. Ndrkaq, teori t afrta me
establishmentin politik nga kto vende e akceptonin realitetin e ndryshuar ndrkombtar pr
shkak t zhvillimit t tekniks dhe t teknologjis ushtarake (armatimi nuklear), andaj e
synonin nj maturi dhe racionalizm m t madh n koncipimin teorik t ktij realiteti.
Megjithat kishte ngjar q udhheqs demokrat si Kastro dhe Kwame N'Krumah,
paralelisht me avancimin e lvizjeve t tyre, t transformoheshin n mendimtar me ndikim t
proveniencs marksiste. Ndrkaq, zhvillimi i praktiks s re por esencialisht t njjt n
relacionet ndrkombtare, nuk kishte mbetur pa prgjigje teorike. Samir Amini nga Dakari

(Senegal), e kishte br analizn e qarkullimit t kapitalit n prmasa botrore dhe

prfundimet e tij teorike i kishte argumentuar edhe Arghiri Emmanuel me shqyrtimin e
kmbimit t pabarabart. Nj plejad e tr teoriksh tjer nga e tr bota n zhvillim, nga
pozita t kthimit n marksizm (Kthim Marksit), seriozisht i kishin rrezikuar pozitat e
mendimit tradicional. Kto natyrisht q reflektoheshin edhe te rinia studentore e vendeve t
zhvilluara. Ndrkaq atyre nuk u ndihmonte vetm Marcuse. N Franc, Louis Althusser dhe
filozof t tjer t tubuar rreth shtpis botuese Maspero kishin konstatuar se filozofia
akoma nuk kishte vdekur (pr shkak t Stalinit) dhe se duhej rishqyrtuar teza mbi
Feuerbachun, d.m.th., teza mbi vdekjen e filozofis paralelisht me jetsimin e saj n realitet.
Thoshte se nj vdekje pragmatike religjioze pozitiviste e filozofis nuk sht vdekje
filozofike e filozofis. Andaj, duke e krkuar vdekjen kritike t filozofis, realisht e krkonte
zbatimin e saj marksist n realitetin e ndryshuar (Luj Altiser, Za Marksa, Nolit , BGD 1971).
Pesh serioze problemeve t konceptimit teorik t realitetit t ndryshuar u kishte dhn edhe
shkolla e filozofve t Frankfurtit (Habbermas), grupi i filozofve nga Amerika Latine
(Franck Gunther Franck), shkolla filozofike e Koruls dhe grupi i filozofve t Beogradit. T
gjith kta, nga kndvshtrime t ndryshme, me koh e vinin n pyetje pozitn e teorive t
ndryshme tradicionale mbi shoqrin.
S'ka kurrfar dyshimi se pozita e veant e Kosovs, midis mendimit dominant mbi
socializmin vetqeveriss, q mund t konsiderohet si pjes e mendimit tradicional,
pavarsisht nga inovacionet teorike t lidhura me vetqeverisjen, dhe praktiks e teoris
shqiptare t Shqipris, q n suazat ndrkombtare m tepr lidhej me teorit q e kanosnin
mendimin tradicional mbi shoqrin, ishte me interes t veant pr sferat e mendimit t
gjithmbarshm teorik. Kt e kisha vrejtur gjat bisedimeve n tryezn e rrumbullakt me
intelektual t zgjedhur amerikan n Mount Cisco (Maunt Kisko) t NjuJorkut, n tetor t
vitit 1974, por kisha qen i mendimit se Universiteti i Prishtins ndodhej n formim e sipr, se
bashkpunimi me Universitetin e Tirans ishte n funksion t forcimit t ktij zhvillimi; se pa
marr parasysh ngecjen, po bnim hapa t sigurt n zhvillimin e gjithmbarshm t Kosovs,
dhe se, pavarsisht nga dallimet ideologjike me Shqiprin, ndodheshim n fillim t
proceseve t zgjerimit dhe t rrits s diturive tona (shkencs), kshtu q akoma nuk ishte
lindur mundsia e vnies s tyre n kontekste m t gjera t ecurive t ndryshme teorike. N
kuadr t socializmit vetqeveriss prpiqeshim t'i shquanim veorit e zhvillimit ton, me
qllim t konceptimit t tyre vetanak teorik, n mnyr q t'i kontribuonim zhvillimit t
trsishm shoqror. Aty nuk kishte pasur vend pr ndikimin e teorive t tjera, e as t atyre
nga Shqipria. Natyrisht q akceptimi me buzqeshje diplomatike i qndrimeve t mia nuk do
t thoshte edhe akceptim real i tyre, pa nj verifikim t veant, me mnyra t tjera.
Megjithat ngjarjet e vitit 1981 nuk ndikuan dot n ndryshimin e ktyre qndrimeve.
Prkundrazi, ndikuan q ta pranoja sfidn e vetes me shpres t iltr se n kontekst t
zhvillimeve t prmendura teorike, zhvillimi i proceseve demokratike n Kosov do t jet
nism, edhe pr praktikn, po edhe pr koncipimin e saj teorik n frym t raporteve t reja t
nj demokracie t re e cila do t zhvillohet n prmasa t gjera, jo vetm n Kosov, Ballkan e
Jugosllavi, por edhe n Evrop.
Edhe nga aspekti praktik-politik, ngjarjet e vitit 1981 nuk u zhvilluan trsisht jasht
mundsive t ndikimeve t proceseve ndrkombtare. Si kontestacion i raporteve ekzistuese, e
kishin mostrn e tyre t Solidaritetit n Poloni, i cili i kontestonte edhe raportet e
brendshme polake, por edhe teorin e Brezhnjevit mbi sovranitetin e kufizuar t vendeve t
socializmit real. Ndr t dnuarit politik t asaj kohe kishte edhe t atill q e pandehnin
veten n rolin e Leh Valenss, ndonse nuk ishin t njohur as me karakterin e vrtet t atij
roli, e as me natyrn e vrtet t proceseve q zhvilloheshin atje. Megjithat, atyre u mjaftonte
q ai rol ta prmbante n vete kontestacionin e raporteve ekzistuese politike dhe shoqrore.
Kontestimi i teoris s Brezhnjevit mbi sovranitetin e kufizuar dhe t praktiks s till politike

ndaj vendeve t real-socializmit, n Kosov mund t reflektohej si kontestim i pozits s saj

kushtetuese q e cilsuam si dubioze (edhe autonomi brenda Serbis edhe element konstituiv i
federats). Kontestimi i raporteve t brendshme n Poloni, i cili n fillim shprehej si krkes
pr konstituimin dhe pr njohjen e sindikats s pavarur Solidaritet, n Kosov u
reflektua si kontestim i deformimeve t zhvillimit t saj vetqeveriss dhe i ngecjes n
zhvillimin e gjithmbarshm. Natyrisht, ngjarjet n Poloni, edhe para shprthimit t
demonstratave t vitit 1981 n Kosov, prcilleshin me vmendje n qarqet shkencore t
afrta me KQ t LKJ. Pas shprthimit t tyre, kto qarqe e tentonin zbrthimin e
paralelizmave eventual me Kosovn, por intelektualt e Kosovs ishin t tronditur me ato q
kishin ndodhur dhe nuk u lshuan n analiza t tilla.
Kontestimi i deformimeve t zhvillimit dhe i ngecjes n zhvillim n form t shkruar
manifestohej si program jo fort i qart ideologjik nn influencn e teoris s marksizmleninizmit. Dhe jo pr shkak se autort e tyre ishin njerz t ngritur teorikisht, por pr shkak
se e kishin dgjuar terminologjin e saj dhe u ishte dukur e prshtatshme pr ta shprehur edhe
kontestimin (mllefin) edhe synimin (identitetin, lirin dhe aparatin e zhvillimit republikn).
Shkurt, kontestimi i ngecjes n zhvillim dhe mllefi ndaj deformimeve t ktij zhvillimi, e
kishin gjetur n teorin marksiste-leniniste fundamentin e tyre pr t'u artikuluar me shkrim, n
form t programeve, pamfleteve, parullave e shkrimeve t tjera, por kjo nuk mund t ishte
indikacion i prcaktimit t tyre t pjekur ideologjik. Megjithat, duket se sht i nevojshm
shpjegimi i mtejshm i rrethanave dhe nj prgjigje m e thelluar lidhur me kto shtje.
Kush ishin n t vrtet bartsit e drejtprdrejt t ngjarjeve t vitit 1981 dhe si i shikonin
gjrat?
Viti '81 - politika dhe inteligjencia
Bartsit e drejtprdrejt t ngjarjeve t vitit 1981 politika zyrtare i cilsoi si armiq dhe
kontrarevolucionar. N hidhrim e sipr i kishte quajtur edhe pleh.. M von u kishte ngjitur
nofka tjera si irredentist, seperatist, barbar, terrorist, bile edhe kanibal. Kta i ishin
prgjigjur ksaj politike me nj kontestim total t vlerave t saj, me nj mllef t pazakonshm
t shprehjes s indinjats s vet, (q e kishte cytur politikn ta cilsonte si sjellje vandaliste),
dhe me nj vendosmri t plot q t mos thyenin rrug. Dhe kshtu, ndoshta edhe pa dashje,
ishin krijuar dy botra, totalisht t kundrvna ndaj njra tjetrs. Bazat e ksaj kundrvnie t
ndrsjell megjithat kishin qen paragjykimet ideologjike, t cilat vet ngjarjet sapo i kishin
forcuar gati gjer n ekstremin e fundit. Dhe ato e rndonin situatn n do koh t zhvillimit
t ngjarjeve, gjat tr dekads s fundit. Ndrkaq, esenca kishte qen di krejtsisht tjetr.
Ajo vazhdimisht shprthente, sapo politika kujtonte se gjrat ishin qetsuar dhe kishin marr
fund. Kush ishin n t vrtet bartsit e ktyre ngjarjeve? T dhnat statistikore mbi
prkatsin profesionale, t gjinis, t origjins sociale, t moshs, flasin qart se pjesa m e
madhe e tyre ishin t rinj nxns, me shkolla t mesme t kryera, ose student e t rinj t
tjer me diplom fakulteti, shumica t papun, por edhe t punsuar. Kishte edhe nga ata q i
prkitnin inteligjencies, por ishin t rrall. Shumica absolute kishte prejardhje fshatare, por
kishte edhe puntor, si dhe t shtresave t tjera shoqrore, por m pak. Kishte t orientimeve
t ndryshme, por i bashkonin synimet dhe situata e njjt n t ciln ishin ndodhur. Megjithat
nuk do t merremi me analizn e t dhnave statistikore. Kt padyshim do ta bjn ata q
disponojn me kto t dhna. Do ta tentojm ndrkaq prshkrimin e prshtypjeve t fituara
nga qndrimi s bashku me ta.
Npr burgje un vreja se n shumicn e rasteve ishte fjala pr t rinj t etur pr do lloj t
dituris, por mbi t gjitha pr diturit mbi shoqrin, politikn, filozofin, historin,
antropologjin etj. Pra, pikrisht pr ato lloje t dituris q do t'u ndihmonin n njohjen e
vetes s tyre. Shum nga ata marksizmin e msonin nga romanet e real-socializmit shqiptar

dhe nga prkthimet eventuale t ndonj vepre t klasikve t marksizmit, t cilat nuk
prmbanin sqarime dhe komentime nga autor t mvonshm. Mbeteshin trsisht t habitur
ndaj vrejtjeve eventuale q ua bja me qllim t nxitjes s reaksionit, diskutimit dhe kalimit
t kohs. U thoja se po lexonin romane kaubojsh, meq protagonisti kryesor gjithmon kishte
t drejt dhe zakonisht e fitonte davan. Me seriozitet t madh m shpjegonin se ashtu duhej
t ngjante. M jepnin kurajo duke dashur t ma largonin mrzin. Lexonin me zell t madh
dhe bnin shnime me ndonj laps q arrinin ta fshihnin nga roja e burgut. Burgu ua lejonte
romanet por jo edhe lapsat. Kjo gjithmon m habiste, por kurrnjher nuk e msova t
vrtetn mbi at se prse burgjet n Kosov nuk e lejonin mbajtjen e lapsave? Zelli me t cilin
i merrnin shnimet dhe i shnonin ato ku t mundnin m shtynte t mendoja pr lapsin si pr
nj dava t ciln civilizacioni kishte harruar se kur e kishte fituar. Por dukej se civilizacioni
akoma nuk kishte zbritur ndr burgjet e Kosovs.
Pavarsisht nga kjo, dukej qart se zelli i tyre nxitej nga nj etje prvluese, pikrisht
prvluese, pr t msuar pr veten dhe pr shoqrin q i kishte dnuar. Natyrisht, e dija se
do shoqri i dnonte sjelljet q i tejkalonin ligjet dhe rregullat e caktuara me ligje.
Megjithat, mendoja se ligji kishte qen tejet i ashpr, sepse prapa etjes s tyre pr dituri,
prapa veprave t tyre inkriminuese nuk qndronte sindromi i vetafirmimit (ndonse,
kishte di edhe nga kjo), i zakonshm pr mocanikt e tyre gjetiu, por nj kurreshtje e
padurueshme q vazhdimisht e torturonte mendjen dhe shpirtin e tyre, pr t msuar
prgjigjen n pyetjen: prse kishin qen t varfr, t paintegruar dhe gati t injoruar nga
shoqria? Prse kishin qen t detyruar t jetonin t ndar nga etrit e tyre me pun t
prkohshme n botn e jashtme? Prse nuk kishin guxuar askujt t'ia shtronin ca pyetje dhe
prse askush nuk ishte prgjigjur n ato q i kishin shtruar?
Duke i vzhguar kta t rinj t etur pr msim dhe t vendosur pr ta krijuar botn e tyre, m
vinte mir q m 1977 kisha dhn dorheqje dhe e kisha braktisur nj post relativisht t
rndsishm politik, ndonse nuk isha marr ndonjher me politikn e brendshme dhe nuk e
bartja asnj faj pr gjendjen q i kishte shkaktuar pyetjet e tyre. Formalisht kisha shpjeguar se
dshiroja t merresha me shkenc, por n esenc m kishin torturuar pyetje t njjta dhe
prgjigjet e ndryshme q e fyenin mendjen njerzore. Politika as ather e as m von nuk u
kishte ofruar ndonj prgjigje. I kishte quajtur thjesht armiq dhe kontrarevolucionar, por nuk
ua kishte shpjeguar at q atyre u interesonte. N vend t shpjegimit ua kishte dhn dnimet.
Pastaj, pr t'u arsyetuar, kishte provuar t'i bindte se kishin qen t indoktrinuar nga Shqipria
me ideologjin marksiste-leniniste, por ata nuk e kishin kuptuar kt. I kishte marr ca
shkrime t tyre, ca vjersha dhe ca tregime q e shprehnin unin e tyre rinor, i kishte gjetur
programet dhe pamfletet e tyre, q e shprehnin unin e tyre rezistent dhe me to kishte
provuar t'i bindte (ata, botn dhe veten), se kishin qen armiq t prbetuar, plangprishs t
sistemit e t vendit, por nuk ishte prgjigjur n pyetjet e tyre. Kisha ligjruar n dy nga
fakultetet e tyre, n nj shkoll t tyre politike, dhe herpashere n shum qendra t tjera, por
edhe ather kisha vn re se as inteligjencia humanitare nuk iu kishte prgjigjur pyetjeve t
tyre. Sikur ajo t kishte qen tepr e lidhur me politikn dhe sikur si shum e synonte kt
lidhje. T vetmin tekst q e kisha lexuar lidhur me shoqrin kosovare, e kishte shkruar nj
grua e huaj, nj norvegjeze me emrin Berit Backer (Behind the stone walls) dhe me titullin
e veprs (Prapa mureve t gurit) sikur i paloste mendimet e ndonj sociologu ton mbi
familjet e dasmat atje ku e kishin vendin prapa mureve t gurit. T tjera tekste adekuate
nuk kishte pasur.
Nj pjes e inteligjencies, veanrisht albanolog dhe linguist t tjer, sikur kishin provuar
t'u afronin ca prgjigje. Mirpo ato n t shumtn e rasteve kishin qen prgjigje t
specializuara, nganjher t humbura n detajet e gjuhs dhe t folklorit kombtar. Pr kt
shkak, pa marr parasysh se kishin tentuar t'ua shpjegonin botn e tyre edhe prmes ndonj
romani dhe t mjaft prmbledhjeve me poezi, bota e tyre kishte qen shum m e

komplikuar. Shpjegimeve t gjuhs dhe t letrsis u kishte munguar dimensioni politik dhe
filozofik. Pr kt shkak kishin mbetur t ndjeshm dhe t paorientuar: midis mundsive q i
shihnin, shpjegimeve t pamjaftueshme dhe opcionit shqiptar t Shqipris; midis energjis q
akumulohej gjithnj e m tepr dhe mundsive realisht t pakta pr konsumimin e saj, dhe
midis vetes dhe bots, e cila u ikte Bota e Kosovs nuk kishte pasur mundsi t shpjegohet
n mnyr t knaqshme vetm prmes gjuhs dhe letrsis, ndonse kjo nuk kishte qen as
e re dhe as e uditshme. Kishte qen i uditshm pretendimi pr nj si tejrndim,
prepoderanc t shkencave albanologjike prball shkencave tjera. Dhe prderisa kjo mund t
arsyetohej me nevojn pr afirmimin e kombsis shqiptare, ndonse nuk kishte ofruar
prgjigje t knaqshme, mund t kishte qen n rregull, por q megjithat nuk do t mund t
ishte n rregull po qe se do t shkiste n przierje t kompetencave, n reduktim t gjithkafes
n kndvshtrimin e tyre si t vetmin t drejt. N botn e ardhshme t t rinjve kjo seriozisht
mund t shkaktonte telashe. Albanologt, linguistt dhe letrart do t duhej t'i ktheheshin
fushveprimit t tyre shtjeve t albanologjis, t linguistiks dhe t letrsis. Politika nuk
sht vetm arti i s mundshmes. Ata q e shohin t till e bjn vulgarizimin e saj dhe
vulgarizimet n politik rndom prfundojn me trauma shoqrore t shoqris.
Politika dhe inteligjencia humanitare asokohe, para dhe gjat vitit 1981, kishin qen t zna
me gjra t karakterit gjithjugosllav, me baza t karakterit gjithteorik. Nuk kishin pasur
koh t'i lidhnin bazat gjithpolitike dhe gjithteorike me interesimin e tyre konkret, me t
prditshmen kosovare; nuk kishin pasur koh ta shquanin gati fare lidhjen dialektike midis
universales dhe t veants; abstraktes dhe konkretes; teoris dhe praktiks. Kishin qen
vazhdimisht t fascinuar me teori t mdha t bots s madhe, me politik t madhe t
vendeve t mdha. Dukej se kishin imituar e jo krijuar. Kishin qndruar disi tepr lart dhe
dukej sikur kishin prtuar t zbritnin m posht. Atje posht bota sikur u ishte dukur e vogl,
e parndsishme dhe e huaj, ndonse vinin pikrisht nga ajo dhe jetonin po aty. Sikur nj
qndrim i till t reflektonte jo botkuptimin hegelian mbi masn, por vulgarizimin e ktij
kuptimi mbi masn si kope, si grumbull.
Botkuptimet dhe qndrimet e ktilla mbshteteshin n monopolin mbi vendet e puns,
avancimin n karrier, mundsit e krijimtaris dhe t vetkrijimit. Ato mbshteteshin mbi
monopolin e mjeteve t informimit, n sistemin njpartiak, dhe n ekskluzivitetin ideologjik,
q ndihmoheshin me instrumentet e dhuns s aparatit shtetror, e sidomos me shndrrimin
gradual t policis (milicis politike) n instrument diskret t selekcionimit kadrovik, dhe bile
intelektual. Politika kadrovike n kt mnyr nuk i shrbente interesave shoqrore por t
grupeve shoqrore. Privatizimi i saj kishte br q kriteriumi i aftsive personale t
kandidatve t ndryshm pr veprimtarit e ndryshme politike dhe shoqrore t injorohej n
favor t kriteriumit t lojalitetit ndaj shoqris, m sakt, ndaj grupeve q e identifikonin veten
me shoqrin. Kritika lejohej, por vetm ajo kritik q i ndihmonte s vrtets zyrtare dhe
prsosjes s saj. N realitet, e vrteta ishte e mbyllur n shishen e shoqris s totalizuar dhe
nga aty lshohej n doza t caktuara, nn kontrollin municioz t primariusve t sektorve
t ndryshm shoqror. Kritika nga pozitat marksiste q e bnin shqiptart shpejt mund t
shpallej enveriste, ose edhe staliniste. E br nga serbt, mund t shpallej rankoviqiste, ose
edhe informbyroiste. Kshtu, shkalla e autocenzurs ndr intelektual t drejtimit shoqror
dhe humanist doemos ishte e lart dhe e prdhoste mendjen kreative intelektuale. Pr kt
shkak, ndonse mangsit e prmendura ishin realitet i vendit n trsi, shkalla e prdhosjes
s t vrtets dhe e autocenzurs dhe cenzurs intelektuale, pr shkak t veantive t Kosovs,
ishte pa dyshim m e larta n vend. Dhe nuk ishin vendimet gjyqsore ato q e prdhosnin t
vrtetn (ato mund ta dhunonin), por mekanizmat e padukshm t manipulimit me opinionin
dhe me persona t ndryshm kritik. Mundsit e manipulimit, pr shkak t nivelit t ult t
vetdijes shoqrore; prvojs s kaluar historike t raporteve shtet mas, kur masa gati
kurrnjher nuk e konsideroi shtetin t vetin, pr shkak t strukturs s familjes, ku

prfaqsuesit e familjeve t mdha, zakonisht nn ndikimin e t afrmve t funksionarve

politik dhe pr shum shkaqe t tjera, n Kosov dukeshin t pashtershme: ato e paralizonin
veprimin e shtetit juridik, dhe kshtu, q n start e ngulfatnin talentin dhe i hidhnin n
siprfaqe mundsit e sundimit t pakufizuar t mediokritetit. Pr kt shkak, ndonse jeta
shoqrore n siprfaqe dukej stabile, ishte m se evidente se zjente prbrenda. Kritika
kishte heshtur, por heshtja kishte folur.
N burg, si gjat hetimeve ashtu dhe m pas, t gjitha mangsit e prmendura, t gjitha
devijimet n zhvillimin shoqror t Kosovs, i arsyetoja me t drejt se ato nuk kishin qen
vetm specifikum i Kosovs, por mangsi t sistemit n trsi dhe t tr vendit. E mohoja
przierjen e inteligjencies universitare dhe politike n prgatitjen e demonstratave t vitit
1981 dhe n ngjarjet e trsishme t atij viti e m pastaj. Jo vetm se kt nuk e dija, por sepse
vrtet pr kt isha plotsisht i bindur. Megjithat, pohoja se inteligjencia universitare ishte
me studentt e vet, se nuk mund t ishte kundr krkesave t tyre legjitime, sepse, logjikisht,
nuk mund t'i kundrvihej rrits s vet t natyrshme dhe rrits s till t Kosovs. Meq
kushtetuta e vitit 1974 i kishte ln proceset e konstituimit t shqiptarve n komb dhe t
Krahins n Republik akoma t paprfunduara, ishte e natyrshme q inteligjencia n trsi
mos t'i kundrvihej rrjedhs s natyrshme t gjrave. Nj kundrvnie e till nuk mund t
pritej jo vetm nga ajo, por edhe nga asnj inteligjenci e bots. Ajo i ishte kundrvn
prdorimit t ekzagjeruar t dhuns dhe tani heshtte, sepse nuk kishte rrug tjetr pr t mos
rn n burg.
Jugosllavia n trsi ishte vend specifik: strategjikisht e lidhte Evropn me Azin,
Lindjen me Perndimin, Paktin e NATO-s me Traktatin e Varshavs; politikisht i ndante t
dy sistemet globale: t kapitalizmit dhe t socializmit; n pikpamje t kulturs i
grshetonte tri religjione (katolicizmin, orthodoksizmin dhe islamizmin) dhe dy civilizime (t
Perndimit dhe t Lindjes). Ndrkaq, Kosova, jo vetm q i reflektonte t gjitha kto
kundrthnie e ndikime, por i kishte edhe t vetat, specifike: n pikpamje strategjike
mund t shndrrohej n garnizon t shklqyer ushtarak pr ruajtjen e vijave t rndsishme
Lindje Perndim dhe anasjelltas; politikisht reflektonte vetqeverisjen me socializmin
radikal; n pikpamje t kulturs jo vetm q grshetonte religjionet dhe civilizimet por
vet shqiptart, megjithse i mbanin ato n vete me shekuj, kishin arritur t mbeten t vetes.
Mbi t gjitha, Kosova i reflektonte kundrthniet midis zhvillimit dhe ecjes n ngecje. Pr
kto shkaqe, pozita e saj strategjike, n literaturn ndrkombtare politike, e prshkruar si
area of potential crises, nuk do t duhej t prkthehej si hapsir e krizave potenciale, por
si hapsir e bombardimit permanent t kundrthnieve dhe t ndikimeve n fjal.
Inteligjencies n Kosov mund t'i zihej pr t madhe se nuk i kishte kapur me koh
kundrthniet n fjal, ose se nuk kishte ditur se si t'i zbrthente; nuk kishte pasur vesh m t
t ndjeshm pr rrymat e errave t ndryshme; se u kishte dhn prioritet gjrave q i kishte
konsideruar kapitale dhe i kishin shptuar t tjerat edhe m kapitale, por ajo kishte qen n
formim e sipr. Nga t part e vet ajo nuk kishte trashguar as ndonj kapital intelektual dhe
as material. Andaj nuk kishte qen kurrfar udie q ishte marr me vnien e bazave
gjithmateriale (ishte marr me ndrtimin e shtpive), gjithpolitike (ishte marr me vnien e
lidhjeve politike, ndr t tjera) dhe gjithteorike (ishte marr me prezentime jokritike t
sistemeve t mdha t mendimit).
As politika dhe as inteligjencia nuk e kishin tentuar sintetizimin real t zhvillimit t
gjithmbarshm t Kosovs nga aspekti kritik. Jo vetm sepse e mendonin t pakoh, por se
nuk kishin pasur as forca dhe as hapsir. Asnjra nuk kishte provuar q ngjarjet e vitit 1968
t'i vinte n kontekst t kontestacionit t prgjithshm t atij viti n bot, n Evrop dhe n
Jugosllavi. Kishte qen e natyrshme q krkesat e atij viti ta shprehnin artikulimin e nevojave
t veanta, por nuk kishte qen e natyrshme ta injoronin ndikimin e proceseve t prgjithshme
dhe zhvillimin e pastajshm t proceseve t demokratizimit dokund n bot dhe n

Jugosllavi. Edhe politika, edhe inteligjencia, pr kt shkak, jetonin me bindjen se proceset e

demokratizimit relativ n Kosov kishin qen merit ekskluzive e secils ve e ve. Ndrkaq,
vetm insistimi n ekskluzivitetin e ksaj merite kishte qen merit ekskluzive e secils ve e
ve. Edhe politika edhe inteligjencia kishin prfituar nga proceset e demokratizimit relativ t
Kosovs pas vitit 1968, por kjo u kishte kushtuar shtrenjt n vitin 1981. Ngjarjet e ktij viti e
kishin befasuar edhe politikn edhe inteligjencien, por prderisa politika ishte friksuar nga
mundsit e panjohura dhe merrej me dnimin e tyre, inteligjencia kishte heshtur, jo se ishte
friksuar nga raprezaliet, por sepse nuk kishte dashur t humbte asgj: as besimin e masave
dhe as pozitn e vet shoqrore. Kishte qen ky nj reaksion tipik i inteligjencies n situata t
paqarta, por as politika dhe as inteligjencia nuk e kishin pritur se viti 1981 nuk do t
prfundonte me 1981.
Viti '81 dhe bartsit
Nj pjes e shtypit t vendit (shtypi i Beogradit) e akuzoi ish-udhheqjen kosovare pr
paktim me bartsit e ngjarjeve t vitit 1968. Sipas ksaj kritike, midis ktij viti dhe vitit 1981
udhheqja kosovare i kishte vn bartsit e ngjarjeve t vitit '68 n postet kryesore t
institucioneve arsimore, shkencore e kulturore, prej nga pastaj e kishin br indoktrinimin e
rinis n frymn e nacionalizmit dhe t irredentizmit shqiptar. Pavarsisht nga ajo se kjo pjes
e shtypit e identifikonte afirmimin nacional me nacionalizm dhe synimet pr barazi t plot
me irredentizm dhe separatizm, do t ishte mir sikur pr kto shtje t flisnin objektivisht
dhe pa paragjykime vet bartsit e tyre. Nj gj e till do t'i ndihmonte formimit t pasqyrs s
sakt mbi zhvillimin e proceseve dhe nxjerrjes s prfundimeve t shndosha pr zhvillimin e
mtutjeshm t proceseve shoqrore n Kosov, e sidomos pr karakterin e demokracis q
do t ishte e mundshme t zbatohej dhe t aplikohej n Kosov. Pavarsisht nga kjo, n kt
tekst merret si i sakt pohimi se bartsit e ndryshm t ngjarjeve t vitit 1968 jan vn n
poste me rndsi shoqrore, ndonse jo edhe pohimi se ata qllimisht e bn indoktrinimin e
rinis n frymn e nacionalizmit shqiptar, sepse, po t jet ashtu, ather, vshtir se mund t
arsyetohet bindshm drasticiteti i dnimeve dhe heshtja e gjat e inteligjencies rreth tyre.
Drasticiteti i ktyre dnimeve dhe veanrisht heshtja rreth tyre, ndr t rinjt npr burgje
reflektohej shum rnd: nga njra an i lndonte tejet shum, ndonse kt lndim nuk e
shfaqnin hapur. Nga ana tjetr, lndimi i till transformohej n nj vendosmri pr t vajtur
gjer n fund, pa i marr parasysh sakrificat, por edhe m shpesh shndrrohej edhe n nj
tendenc t vetizolimit, t trheqjes n vete, t zhdukjes s dshirs pr t komunikuar me
rrethin e dikurshm, qoft edhe me prindrit e tyre. Pr kt shkak, prkrahjen nga Shqipria e
prjetonin n raport me heshtjen n Kosov. Dhe, n kt pik, as politika dhe as inteligjencia
nuk kishin treguar ndonj menuri t duhur. Ndrkaq, fyerjet q ua drejtonte shtypi, duke i
quajtur me emra t ndryshm, i nxitnin q npr fjalort e tyre q i mbanin me vete ose q i
huazonin nga njri-tjetri (kur u jepej mundsia), vazhdimisht ta krkonin kuptimin e fjalve
me t cilat etiketoheshin. Ishte me interes t veant se pyesnin vetm ather kur nuk kishin
shtegdalje tjetr. Nga kjo mund t prfundohej se dshironin t dukeshin m t pjekur, m t
dijshm, m t rritur. Dshironin t ishin n nivelin e prmbajtjes s nofkave q ua ngjisnin,
por nuk mund t venin prtej moshs. Pr kt shkak, i vreja duke u skuqur pr shkak se
ishin t detyruar t krkonin ndonj sqarim; duke i mbledhur buzt gjat leximit t ndonj
teksti q u dukej i vshtir; duke e rrudhur ballin gjat mundimit pr t deprtuar te ndonj
kuptim m i fshehur i ndonj fjalie, dhe duke buzqeshur befas kur kujtonin se e kishin gjetur
at q e krkonin. Shkurt, dukej qart se t rinjt npr burgje bisedonin me heshtjen, e cila i
lndonte, dhe t ciln nuk mund ta kuptonin.
N vitin 1981 i kisha par shokt e tyre n aksion. Kisha qen n afrsi t tyre, e ndonjher
edhe midis tyre dhe milicis. I kisha soditur fytyrat e tyre t nxira nga betejat, t

egrsuara, t zbehura nga lodhja apo t skuqura; syt e tyre t prlotur nga gasi, por edhe
nga dhembja; gjymtyrt t drrmuara nga vrapi ose nga prleshjet me t rinjt tjer t
veshur me uniforma. Nuk kisha mundur t'i mendoja si armiq, si t indoktrinuar, e as si
kontrarevolucionar. E kisha fituar prshtypjen e nj mllefi t prgjithshm, t shkaktuar jo
vetm nga momenti aktual, por edhe nga e tr historia. Pr kt shkak, kur politika me
arroganc kishte krkuar prej meje q t ndikoja n ndrprerjen e tyre, kisha kuptuar se ajo
kishte dshtuar. Nuk provova t'i ndrprisja, por as nuk dshiroja t vriteshin mes vete. Pr
kt shkak, n bisedn e heshtur me heshtjen "m t madhe se nemitja, kisha vendosur t
mbetesha pran tyre. Dhe, mbeta pran tyre, edhe ather kur u vetlind Kosova, por edhe
ather kur u vran dhe kur u inaugurua demokracia.
I vshtroja npr burgje; i vshtroja edhe ata q i mbanin uniformat. T dy palt m
dukeshin t burgosur. Shpirtrisht, - veniteshin ata q i mbanin automatikt dhe uniformat;
fizikisht, - rrnoheshin kta q ishin brenda grilave. Pr kt shkak, n bisedn e heshtur me
heshtjen m t heshtur se nemitja, befas kisha pyetur: n emr t cils politik dhe t far
principeve politika i kishte quajtur t part kontrarevolucionar, ndrsa t dytt i kishte
armatosur pr t'i ndjekur t part?
Prse kishte heshtur Evropa?
Kta t rinj, t etur pr dije, t lnduar nga heshtja, t rn n kundrshtim me moshn, por
t vendosur q me do kusht ta krijonin botn e tyre, kishin qen bartsit e ngjarjeve t vitit
1981. Kishin qen gati fmij. Bile, nuk kishin qen t vetdijshm as pr peshn e veprave
t inkriminuara, e as pr peshn e ngjarjeve q i kishin inicuar. N bisedn e heshtur me
veten e kishin ndrtuar botn e ndrrave t tyre.
U ishte dukur se e kishin pasur pr detyr t'i kontribuonin krijimit t bots s ndrrave t
tyre dhe nuk i kishin menduar rrjedhimet eventuale as pr veten, as pr familjen, as pr
rrethin. N fillim nuk i kishin kuptuar as vlersimet politike pr at q kishin br. Pastaj ishin
habitur me ato q i dgjonin pr veten dhe m n fund, t rezignuar, i kishin besuar vetm
vetes dhe qllimit t tyre.
Kta t rinj e kishin pasur shpirtin e pastr, t iltr si rrezja e diellit n mngjes. As n
zemr dhe as n mendje nuk e bartnin t keqen. Ideali i tyre dukej sinonim me t mirn dhe t
bukurn. Bota q e gjakonin ishte e prmbushur me shpirtin e tyre t pastr, me ndrrat e tyre
t bukura, me idealet e tyre t mdha. Ishte ajo nj bot e barazis s prgjithshme dhe t
plot, e zhveshur nga ligsit e llojeve t ndryshme. E dshironin nj bot me raporte t iltra
e humane, me konkurrenc t lir t mendimit dhe t ideve, me kritere t njejta t zgjedhjes s
m t mirit, pa prbuzje, nj bot ku do t shprthenin vlerat e tyre t njmendta individuale
dhe gjeniu i tyre kolektiv krijues.
Kur me ndrojtje m rrfenin intimisht pr botn e tyre mahnitse; kur me z t ult i
kndonin kngt e Shkurte Fejzs dhe t Shyhrete Behlulit, melodia e t cilave pothuaj
buronte nga thellsia e qenies s tyre, nga ajo pik ataviste e lidhmris s njeriut me tokn;
kur i vreja "melodit" e kullave t Eifelit t ndrtuara me fije shkrepse, me nj durim t
pashembullt; kur ndrrn, kngn, ndrtimin e gjsendeve t vogla t gjitha s bashku i
shndrronin n art prej t cilit shprthente ideali i bots s tyre, un, i shkolluari n metropolet
e vendit dhe t bots, ndonse i katandisur rnd n burg, gzohesha kur m konsideronin t
vetin. Dhe pastaj m torturonin mendime halucinante:
M dukej se substrati i tyre shpirtror prmbante edhe di nga klithma ushtarake e rrethimit
t Trojs, nga koht e parahistoris; nga ajo mezokoh, zon e prhimt midis perndimit t
egrsis dhe lindjes s civilizimit, t cilin e kndoi Homeri i verbr me nj mjeshtri q i kishte
tejkaluar epokat dhe kohn n trsi; di nga ajo kryeneqsi proverbiale, nga ai kontestacion i
normave t huaja, q atbot i kishin nxitur dijetart e shovenizmit antik t Greqis antike t
konstatonin me prbuzje, por edhe me nj si przierje t friks dhe t admirimit: kta barbar
t ndotur dardan q nuk laheshin..., e t cilt, n t vrtet, kishin menduar n vete: q

nuk donin t'i nnshtroheshin shklqimit t bots s tyre antike dhe as mendjes s dijetarve t
tyre t shquar dhe as arms s ushtarve t tyre t ngritur n nivelin e perndive.
M dukej se substrati i tyre shpirtror prmbante edhe di nga gjakimi pr liri q ishte
mbartur edhe nga ushtart e rn n fushbetejat kundr Filipit t Maqedonis; t atyre t
tjerve q duke kujtuar se e luftonin despotizmin e athershm dhe t mvonshm aziatik, i
kishin ln koskat e veta npr tr Azin, gjer n Indi; q nn flamurin e kushririt t tyre
Leks (Aleksandrit t Madh), t birit t Filipit, e kishin bartur famn e arms greke dhe t
civilizimit t tyre npr t gjitha kontinentet e njohura t bots s athershme.
Substrati i tyre shpirtror padyshim q duhej t prmbante edhe di nga klithmat e ushtarve
t rn n luftrat antiromake; duhej t ishte i mbarsur edhe me kontestacionin e civilizacionit
t imponuar t tyre, edhe me prbuzjen e atyre perandorve t Roms me prejardhje nga
radht e veta, e t cilt e kishin bartur flamurin e saj dhe gjenialitetin e vet ushtarak larg,
prtej kufijve t Iliris Iliricum-it t vjetr; di nga gjeniu ndrmarrs i Dioklecianit,
Konstandinit t I dhe Shn Jeronimit n Bizantin e vjetr. Kjo shprehej n artin e tyre t
kullave t Eiffelit, t ndrtuara nga fijet e shkrepss e me durim t pashembullt. Ndrkaq,
her-her, edhe melodit e thekshme t kngve q i kndonin, dukej se prmbanin edhe di
nga klithmat e atyre kryengritsve t paepur q kishin qen t varrosur n Latrones
Dardaniae; q i kishin detyruar perandort me prejardhje nga radht e veta t ndrtonin me
kujdes t madh nj rrjet t tr stacionesh beneficiare n Dardanin e vjetr dhe n Moesia
Superior-in e mvonshm. Substrati i tyre shpirtror, pa dyshim prmbante edhe di nga ata
q vazhdimisht i kishin ndihmuar rrnimit t Bizantit, meq nuk kishin mundur t'i qndronin
dot protokoleve t rnda t oborrit t Cezarve dhe tatimeve edhe m t rnda t
tagrambledhsve t tyre; q i kishin ndihmuar ngritjes dhe pavarsimit t shteteve tjera, duke
kujtuar se i ndihmonin edhe vetes, por pastaj, shteti i t tjerve, mbi grmadhat e Perandoris
s rrnuar t Bizantit, kishte dashur ta ngriste nj Bizant t ri pr vete! Ata pastaj prsri
kishin qen t detyruar t'i kontestonin normat e imponuara, dhe pr kt shkak ishin trhequr
npr malet e tyre t thepisura q t jetonin si barinj npr kasolla t vogla q i kishin ndrtuar
kastile pr at qllim; ata q pastaj Cari i madh i Kanunit t njohur, si t till i kishte
prmendur n Kanunin e vet, por pr t cilin ata as q kishin dgjuar.
Npr gjakun e tyre, padyshim qarkullonin gjene t t gjitha kohrave, me at prbrjen e
tyre kimike ende t pashkoqitur trsisht nga shkenca. Ndoshta n shprndarjen e gjakut npr
qelizat nervore, n at pikn e pakapshme ku materia transformohet n mendje, shpirt e
frym, t ciln Kanti plak ishte prpjekur ta prcaktonte, por q pastaj ishte detyruar ta
cilsonte si ende t papiksuar nga dijetar t shkencs, pikrisht prej aty, doemos duhej t
ishte bartur n substratin e tyre shpirtror edhe di nga kontestacioni i lufttarve dhe t vet
atij prijsit legjendar, t cilit n fmijri, si peng, ia kishin dhunuar besimin, por q n burrri
dhe n pleqri ishte shndrruar n simbol t fuqishm t unit rezistent t t gjith shqiptarve
t t gjitha kohrave dhe t t gjitha besimeve.
Substrati i tyre shpirtror doemos e ndiente t gjall edhe kontestacionin e atij kaaku nga
ana e Drenics q nuk deshi t pajtohet me krajlin e madh dhe pastaj e la amanet q
kufomn t'ia hidhnin n ndonj shpell t panjohur t grxheve t Kosovs; dhe t atij plaku
zemrbardh nga Rrafshi i Dukagjinit q e vran me pabesi n shpelln e Dragobis dhe i cili
pr t gjall t vet nuk ishte pajtuar as me Azin e as me Evropn dhe q vazhdimisht i kishte
prkrahur shkollart e ndritur t kombit t vet me shpres se ata do t'ia forconin unin e plot
midis kombeve tjera, por t cilt, prmes agjentve t paguar, i vrau nj nga nj mbretthi i
vetshpallur, duke e zhveshur n kt mnyr kombin nga mendja e vet e ndritur dhe duke ia
mundsuar atij, pr kt shkak, marshimin prpara drejt feudalizmit t agallarve, t cilin
shqiptart patn menduar se e kishin hedhur prtej detit s bashku me otomant e urrejtur;
prmbante di edhe nga kontestacioni i fuqishm i atyre partizanve t popullit, ktej dhe
matan kufirit, t cilt n emr t hazreti Leninit dhe t hazretve t tjer, pr 4 vjet rresht, n

kushte t pamundshme, e kishin luftuar kuedrn e elikt t fashizmit, duke i ndihmuar me

gjakun e tyre aleatve t lufts, por t cilt, pastaj, n shenj falenderimi, pr pak sa nuk i
kishin harruar trsisht, por q, megjithat, n fshatin e Bunjajt, ua kishin ln ta prpilonin
letrn e njkuptimt, por q ata t cilt e patn nnshkruar e shpalln t dykuptimt, dhe bile
me vehemenc e kontestuan prmbajtjen e saj; at letrn, e cila n 45 vjett e ardhshm sht
dashur t tregonte nse shqiptart e mbarsur me kontestacion t historis do t silleshin n
harmoni me at menurin q n vitet '20 t ktij shekulli, ua kishte ln amanet ai komisari i
uditshm i Ligs s Kombeve...
Pastaj, nga nj krism e fuqishme e ders s burgut q rojet e shkaktonin enkas pr t'ua
larguar kllapin t burgosurve, t cilt poeti i madh grek Ricos i kishte komanduar t
mrdhinin n acar, por q nuk kishin mrdhir, i djersitur dhe shpirtrisht i drrmuar nga
vegime t tilla halucinante t kotsis, m ishte dukur sikur kisha klithur me tr fuqin e
shpirtit:
O perndi, mos e ndotni botn e ndrrave t vitit 1981 me dallaveret e kohs!
Mirpo perndit, t zn me lojrat e bots s tyre, jo vetm q nuk e kishin dgjuar
klithmn e till, por kishin menduar se nuk duhej ta bnin fare hesap, sepse botrat e tjera,
sipas llogarive t tyre, do t duhej t ekzistonin vetm pr ata vet dhe jo edhe pr t tjert...
Viti 81 karakteri i demokracis
Pikrisht n zemrn e bots s t rinjve t prshkruar m lart qndron krkesa pr barazi t
plot dhe pr liri t ngjashme me at t kombeve t tjera t Jugosllavis. N qoft se liria
nnkuptohet si oportunitet perspektive individuale dhe kolektive, si mundsi e vetkrijimit t
plot t njeriut, dhe n qoft se liria pr vete per se, nuk ka ndonj kuptim, ather krkesa
pr republik ishte krkes pr suazat dhe pr instrumentin vetanak t realizimit t saj (liris
s vetkrijimit). Nga ky aspekt, spekulimet pr manipulimin me bartsit e v. 1981, n qoft se
nuk e kan burimin tek ata q at e kundrshtojn, ather kan t bjn me tendencn e
rikthimit t pozitave t humbura, d.m.th., n funksionin dhe n karakterin e instrumentit n
fjal, me natyrn e demokracis s preferuar, me raportet shoqrore q dshirohen t
zhvillohen. Ndonse kontestohet me vehemenc, spekulimet e tilla jan recidiv e sistemit
njpartiak, t cilsuar ndr ne si sistem monist. Te kritika n gjuhn serbokroate sistemi
njpartiak m shpesh cilsohet edhe si sistem njmendshmrie (jednoumlja), d.m.th. sistemi i
dominimit t nj mendimi dhe i kastigosjes s mendimeve tjera. Mirpo sistemi njpartiak
mbetet sistem njpartiak (term politik) dhe filozofikisht mund t cilsohej me njmendshmri
t mendimit. Kshtu, edhe n pikpamje t mendimit, por edhe t praktiks politike, sistemi
njpartiak (i cili mund t ishte, por edhe mund t mos ishte socialist), ishte ekskluziv edhe n
mendim edhe n praktik. I shrbente atyre q e kishin pushtetin dhe prkrahsve t tyre. Ajo
q mbeti e pathn gjat prdorimit t ksaj terminologjie n t vrtet ishte refleksion i
pasiguris s aktualitetit politik. Kritika, me fjal t tjera, edhe pse prpiqej t'i printe
zhvillimit t proceseve, nuk ishte fort e sigurt pr sa i prket kahjes s mundshme t zhvillimit
t tyre.
Ndrkaq kritika n gjuhn shqipe, t dy kuptimet e nocioneve t prmendura (njpartiak
njmendshmri), i prfshiu me nocionin sistem monist, dhe kjo po ashtu nuk mund t
mos ishte refleksion i aktualitetit politik. Sistemi monist, si nocion, e ka burimin n filozofi,
konkretisht te filozofia monadologjike e Lajbnicit (Gottfried Wilhelm Leibniz, 1646 -1716).
Kuptimi filozofik i monads te Leibnici nuk sht vetm ekskluziviteti, prjashtimi i asaj q
nuk sht nj, por harmonia, tretja e jonjshit n nj, substanca e pandashme dhe
unike, q sht burim i vetvetes. Politikisht, Leibnici e krkonte tejkalimin e copzimit feudal
t Gjermanis s shekullit XVII n emr t nj borgjezie q ishte n lindje e sipr, por akoma
t paformuar plotsisht. Ndrkaq, te ne aludohet n shkrirjen e diferencave, t dallimeve t

ndryshme shoqrore, dhe t prvojave t ndryshme individuale dhe grupore, n emr t

qllimeve t nnkuptuara, por q nuk mbrohen botrisht.
Bota e t rinjve t vitit '81 e akcepton demokracin si mundsi t shprehjes s mendimit t
lir. N t vrtet ajo u lind si e till n luft pr realizimin e ksaj mundsie, por ajo nuk
mund ta akceptoj demokracin si zvendsim t nj njmendshmrie me nj njmendshmri
tjetr; jo si rrotullim t pozitave t mendimeve dominante dhe ekskluzive me mendime t tjera
q e synojn dominacionin dhe ekskluzivitetin e t parve. Ajo mund ta lejoj absolutizimin
realativ t nj mendimi shoqror, n qoft se ai sht rezultat i konkurrencs s lir t
mendimeve, n qoft se sht kulluar prmes lufts s hapur t mendimeve t ndryshme, por
nuk mund t pajtohet me mbisundimin e nj mendimi, n koh dhe n hapsir, n qoft se at
pozit e ka arritur dhe e ruan me metoda t vjetra t monopolit t shtypit, me izolimin e
heshtur dhe ilegal (joligjor) t bartsve t mendimit t kundrt, ose me prparsit q
vjedhurazi ia ka mundsuar sistemi i vjetr, duke mos i dhn kurrfar shansash t tjerve,
bartsve t vrtet t ndryshimeve.
Dhe demokracia nuk mund t heshtet me pretekstin e momentit. Bota e t rinjve t vitit
'81 ishte e hapur dhe i barti t gjitha konsekuencat. Andaj, preteksti i astit, i momentit, i
rendit t realizimit t qllimeve, nuk ka asnj lidhje me demokracin. Gjrat u than hapur
qysh m '81. Pr kt shkak, preteksti i momentit mund t ket ndonj lidhje t kuptueshme
vetm me strategjin e zhvillimit t raporteve shoqrore dhe t pozits shoqrore t mjeteve t
prodhimit. Me fjal t tjera, e ky sht kyi i problemit, jo vetm ndr ne, por edhe n Evrop,
nuk sht akoma e qart se far demokracie synohet?
N kt pik bota e t rinjve t vitit 1981 ndeshet me realitetin. Ajo e kishte t qart se far
nuk deshi:
Ajo nuk e deshi praktikn e zhvillimit t deformuar e t mangt.
Socializmi, n prgjithsi dhe jo vetm te ne, nuk kishte pasur sukses ta zgjidhte shtjen e
demokracis. Prpjekjet e RSP t Shqipris dhe t disa vendeve t tjera q kt shtje ta
reduktonin n pjesmarrjen aktive t masave n proceset e ndryshme t nxjerrjes s
vendimeve, n kushtet e vetizolimit ndrkombtar nuk mund t prezentoheshin si t
suksesshme; socializmi nuk mundi ta krijonte nj baz mjaft t gjer e t fort shoqrore e as
ta ndryshonte vetdijen shoqrore gjer n at shkall e cila, pa rrezikun e prmbysjes s rendit
shoqror, do ta mundsonte luftn e hapur t ideve dhe t partive politike; nuk guxoi ta
rrezikonte luftn termonukleare dhe ta katandiste njerzimin n hi. Pr kto e shkaqe t tjera,
veanrisht t lidhura me nevojn e zhvillimit (modernizimit), hoqi dor nga lufta pr
eksportimin e revolucionit, t komunizmit dhe pr ndryshimin e trsishm t raporteve
ndrkombtare (momentalisht, sht irelevante, pos pr hesape politikaneske, t polemizohet
mbi at se a qe i detyruar apo edhe vet deshi t hiqte dor). Mirpo t flitet pr socializmin
vetm si pr nj eksperiment totalisht t dshtuar do t thot q m s paku t'i krijosh
probleme s ardhmes, veanrisht n kushte t pazhvillueshmris.
Prandaj, pr shkak t shkalls s zhvillimit t gjithmbarshm, problemi thelbsor i Kosovs
nuk sht shkalla me t ciln akceptohet demokracia por zhvillimi. Demokracia doemos do t
duhej t'i ndihmonte zhvillimit shoqror dhe ekonomik t Kosovs. Si e till sht padyshim e
mirpritur dhe e mirseardhur. Mirpo me demokraci nuk mund t synohet konservimi i
raporteve t vjetra, sepse ato n Kosov shpesh jan t karakterit feudo-klanor, dhe bile as t
karakterit feudo-borgjez. N qoft se me demokraci synohet demobilizimi dhe jo mobilizimi i
forcave t zhvillimit; n qoft se, ajo (demokracia), nuk do ta mundsoj (prmes zgjedhjeve
t lira), shprthimin e forcave t njmendta kreative; n qoft se prmes konkurrencs s lir
t ideve, mendimeve dhe mallrave nuk do t mundsohet ndrtimi i vlerave t njmendta; n
qoft se, me fjal t tjera, demokracia, prmes mekanizmave tanim t njohur, do t
reduktohet n formalizm t thjesht pr ruajtjen e privilegjeve tashm t privilegjuara e jo
pr begatimin e jets shoqrore dhe politike, ky lloj i demokracis n Kosov nuk do t'u duhet

as bartsve serioz t saj, t cilt n Amerik e propaguan si mnyr t denj pr jetn e

njeriut.
Kosova, me fjal t tjera, as nuk e ka importuar, e as q mund ta importoj demokracin.
Dhe, nuk mund, gjithashtu, ta eksportoj at. Ajo nuk mund ta ndrtoj demokracin n baza
t ekskluzivitetit nacional, e as t antikomunizmit. T provohet e kundrta do t thot t
dhunohet demokracia dhe t provokohet e ardhmja demokratike.
Demokracin n Kosov nuk e lindn t tjert, e as nuk u lind pr qejfin e tyre. Ishte e
ndrlidhur me proceset demokratike t Evrops dhe me synimet e tilla t njerzimit.
Demokracia n Kosov u vetlind n vitin 1981, do t rritet vet, s bashku, e barabart dhe
e ndrlidhur me t tjerat.
Krush e Madhe, 26 Maj 1990.

REPUBLIKA DHE LUFTA N KONTEKST T EVROPS

Nga gjysma e par e ktij viti, n fshatin Billush t Prizrenit, gjat nj bisede, pyetjet e
shumta t pjesmarrsve reduktoheshin n interesimin e tyre t gjall mbi mnyrn dhe
mundsit eventuale pr jetsimin e Republiks s Kosovs. Natyrisht, kjo bised ishte nj
kmbim joobligues i mendimeve. Ma kishte marr mendja se do t duhej t kthehej policia e
mbrojtja teritoriale, pastaj t formohej nj qeveri, e cila do ta merrte mbi vete prgjegjsin
mbi zhvillimin e ngjarjeve dhe eventualisht t legalizohej Lvizja Popullore e Republiks s
Kosovs. Disa nga kto mendime mund t jen realizuar, por n mnyrn e vet, dhe
pavarsisht nga ajo q kisha menduar un, gj q do t thot se t tjert jo vetm q mund t
ken pasur mendime t ngjashme, por edhe t elaboruara, meq vet nuk e kisha br
elaborimin e mendimeve t mia, n qoft se prgjigjet e rastit n pyetjet e shumta q m
shtroheshin, nuk do t konsideroheshin si t tilla. N ndrkoh kishte prfunduar me sukses t
plot referendumi gjithpopullor pr Republikn e pavarur dhe sovrane t Kosovs; ishte
zgjedhur qeveria dhe ishte emruar kryetari i saj dr. Bujar Bukoshi, kurse Kuvendi i
Republiks s Shqipris e kishte br njohjen e Republiks s Kosovs. Dukej se gjrat do t
venin mbar... Megjithat, komentet e politiks serbe pr referendumin dhe ato q pasuan m
pastaj kishin qen mosprfillse, ndrsa ndonjher edhe ironike. Ato flisnin pr nj republik
"joekzistuese" t Kosovs, ose pr "Republikn n letr" t Kosovs! Nj gj e till nga
kundrshtart politik edhe mund t pritej. Mirpo nuk mund t pritej prej tyre edhe moslejimi
i vijimit t msimit pr nxnsit dhe studentt. Pavarsisht nga arsyetimet e ndryshme dhe
fajsimi i alternativs kosovare, kjo nuk mund t arsyetohej me asgj. Zhvillohej vall nj
luft pr t vajtur n Evrop n nj ose n shum mnyra, apo pr t'a ruajtur errsirn
mesjetare n trojet e Ballkanit? Pastaj nuk mund t arsyetohej vazhdimi i heqjes nga puna t
msimdhnsve t Universitetit, pastaj mbyllja e tij e mvonshme dhe suprimimi i
Akademis s Shkencave; nuk mund t arsyetohej as mizerja e lufts n Kroaci, as keqsimi i
vazhdueshm i gjendjes ekonomike t popullsis dhe as ikja masive e rinis shqiptare n
Perndim. Mbi t gjitha, nuk mund t pritej pajtimi me nj gjendje t till, e cila vazhdimisht
sht duke ecur drejt nj lufte t prgjithshme n Ballkan dhe ndoshta edhe n Evrop.
T gjitha kto e rndojn pr s teprmi situatn politike n Kosov. Madje edhe politikisht,
prmes ekranit t TV-s, u shqyrtuan mundsit pr hapjen e "frontit t jugut" dhe u
prgnjeshtruan pastaj nga funksionar t lart t LDK-s, por gjrat ecin me logjikn e tyre
t brendshme pavarsisht nga prognozat dhe prgnjeshtrimet. Atmosfera e rnd politike n
Kosov megjithat nuk sht vetm refleksion i lufts n Kroaci, i gjendjes n Jugosllavi, i
mosjetsimit akoma t Republiks s Kosovs, por edhe i faktit se gjrat pothuajse ngecn, si
dhe i faktit se atmosfera e till e rnd politike tashm me t dy kmbt sht futur n

dekadn e dyt. Prse e kemi situatn t ktill? Prse po zgjat kaq shum ajo, dhe sa do t
duhej pritur akoma? "T presim edhe dy-tre vjet" -u thoshte fshatarve t mi nj titist i flakt i
dikurshm q u shndrrua tani n nj demokrat edhe m t zjarrt "dhe pastaj do t jet aq
bukur do t bhemi t fort!"
Fmijt si peng
Kto fjal menjher ma prkujtuan situatn e fmijve t mi: Andinin 5- vjear dhe
Brisildn 1,5 vjee. Ata i kishte marr nna e tyre dhe i mbante te prindrit e vet. Ishte
hidhruar dhe m kishte braktisur. Kur i kisha lutur disa titist t dikurshm dhe demokrat t
tanishm t ndrmjetsonin dhe s paku t m'i kthenin fmijt, m ishin prgjigjur: "Prit edhe
dy-tre vjet, pastaj djali do t vij vet ke ti, kurse pas dy-tre vjetve t tjer do t vij edhe
upza!". Mirpo e njjta gj kishte ndodhur edhe me vajzn time 10-vjeare - Erletn, nga
martesa e par. N vitin 1981 ia kishin zn peng (burgosur) baban. N vitin 1985 e kishin
zn peng at, pikrisht sikurse Andinin - n moshn 4,5 vjeare. Kisha pritur t kthehej, por
ndrkoh ishte thuajsuar trsisht dhe tani nuk njiheshim m n mes vete. Erletn nuk e
njihja edhe ngaq e kisha braktisur si foshnj 7-muajshe. Ndrkaq zri i Andinit akoma m
sht i freskt. Kur nj her kishte arritur t ikte pr t m vizituar n shtpi, e pata vshtruar
nga dritarja: e puthte nj shtyll betoni q dikur e kisha ngritur pr t shnuar mezhdn. Pastaj
n do dhjet hapa prkulej dhe si i babzitur e puthte dheun duke brtitur "O Babiiiiiiiii!".
M n fund i puthi disa her dyert e hyrjes dhe m krceu n qaf. Nuk kisha mundur t'ia
ktheja asnj prgjigje. E doja pr s teprmi. Natyrisht, kisha pasur rrugdalje por duhej q t
bardhn ta quaja t zez dhe t zezn t bardh. Kishte pasur edhe nj rrugdalje tjetr, por
duhej q edhe e ma e tyre gjrat t'i emrtonte drejt, me emrin e tyre t vrtet. Mirpo kjo
ishte treguar e pamundur dhe tani vuanin fmijt. Duhej t prisnim edhe dy-tre vjet, pastaj
edhe dy-tre vjet t tjer, dhe sipas disave "do t bheshim t fort, shum t fort", por me
kusht q t mos thuajsoheshim trsisht dhe q akoma t njiheshim n mes vete...
Republika si peng
Nuk e di tashm saktsisht se n cilin vit ishte zn peng Republika e Kosovs. Nuk e di as
se kush saktsisht mund ta ket zn peng at dhe se a thua mund t ishte e vrtet fare se ajo
ishte zn peng nga ndokush q nuk e prisnim? Mirpo, ishte e sigurt se ajo ishte e zn peng.
Gjithashtu e dija se gjat dimrit t kaluar njri nga ish-funksionart e lart titist n revistn
Republika t Salih Kabashit kishte deklaruar se ata (d.m.th. titistt) nuk e kishin dashur
Republikn me stalinistt. Bislim Elshani, redaktor i Demokracis Autentike, i ishte
prgjigjur drejtprsdrejti me pyetjen se cili ishte vall kriteri me t cilin e matnin ata
patriotizmin e tyre? Shum m von nj funksionar i lart i LDK-s, n intervistn e vet n
nj gazet n gjuhn shqipe, kishte deklaruar se nuk e kishin dashur Republikn brenda
federats jugosllave. Ky kishte pandehur se do ide pr ruajtjen e integritetit territorial t
Jugosllavis do t ishte profane, ndonse gazeta q ia botonte kto mendime shtypej n
Prishtin, nn patronazhin e Serbis, e cila luftn n Kroaci e arsyetonte me qllimin e ruajtjes
s atij integriteti. Ndrkaq Demokracia autentike q ishte vn n funksion t Republiks s
Kosovs pa e cnuar kt integritet, ishte heshtur. Ishte heshtur gati do mendim i pavarur q
nuk i kishte rrnjt n Perndim por n Kosov; q hotelin Grand nuk e kujtonte pr Hayat
Regency dhe q Prishtinn nuk e merrte pr Paris. Kjo nuk do t thoshte se Prishtina s'do t
duhej t bhej Paris. Do t thoshte vetm se duhej filluar nga fakti se akoma nuk ishte br.
N t vrtet shpeshher mendimet e tilla etiketoheshin si staliniste dhe serbo-sllavokomuniste, pavarsisht nga fakti se komunizmin nuk e kishin lindur sllavt por gjermant,
prkatsisht hebrenjt n Gjermani, dhe se sllavt vetm sa e kishin huazuar kt ide me

qllim t ruajtjes s kufijve t Carit t tyre t madh dhe pothuajse po at ast e kishin "shitur".
(Shum teorik t njohur t politiks ndrkombtare marrveshjen e Brest-Litovskit t vitit
1918, nnshkrimin e s cils e kishte urdhruar Lenini, e konsideronin si "shitje" t
revolucionit gjerman. Karl Libknechti dhe Roza Luxemburgu, por edhe shum t tjer, kishin
mbetur t habitur, por kjo ishte arsyetuar me interesat e paqes dhe t revolucionit t
ardhshm botror. Ngjashm ishte injoruar edhe Revolucioni hungarez i po atij viti). Mirpo
"njohsit" e komunizmit t kohs s dshtimit t tij kt e bjn me qllim t identifikimit t
tij me t keqen nacionale, duke fshir do gj pozitive nga kjo koh me nj lvizje t thjesht
pene. Pastaj do t dshironin q ndonj gjeneral Schwarzkopf t'i fshinte mbeturinat e
komunizmit n Ballkan. Pas ksaj do t pajtoheshin me do gj q do t'u ofronte Lordi
Carrington, sepse nuk mund ta marrin me mend ndonj republik me "stalinist" ndrkaq
"stalinist" ata e quajn cilindo q nuk sht i mendimit t tyre. N kt mnyr, ndonse t
gjith prbetohemi n demokraci, bhet gati e pamundur t dihet se kush dhe prse n t
vrtet e mban peng Republikn? Si rezultat i natyrshm i ktij "animi" t tepruar, uniteti dhe
homogjeniteti me t cilin lavdrohemi duket se nuk mbshtetet mbi kmb t sigurta. Uniteti
rreth ides e cila do ta fshinte nj t kaluar t tr duke e shpallur si mishrim t s keqes
nacionale, duhet thn hapur, sht fare jasht hapsirs, ndonse mund t ket unitet rreth
mendimeve, ideve, pra edhe veprave q i artikulojn synimet e vrteta t popullit dhe q dalin
nga ai, por jo rreth "aksioneve t mbuluara" (covert action). Ato mund t jen ndihmes
efikase e ndonj politike t caktuar por jo edhe zvendsim pr politikn dhe as pr iden. Ky
sht njhersh edhe kuptimi q Abraham Lincolni n kohn e vet ia dha demokracis. Kjo e
vrtet po shprthen pakz ngadal, por do t shprthej. Shprthimi i saj doemos do ta vr
Republikn e Kosovs n raport t drejt me situatn politike, e cila pa dyshim se do ta
liroj.
Republika dhe princi
N nj nivel serioz t shqyrtimit t shtjeve, pyetje t tilla si ato t shtruara m lart jan
indikator me rndsi t gjendjes s dhn si dhe t atmosferes dhe t situats politike n
prgjithsi. Mirpo jan edhe dika tjetr - nj ndihmes e rndsishme pr zbrthimin e
problemeve. Branko Kostiqi, Nnkryetar i Kryesis s Jugosllavis (s cunguar), n nj
emision t TVB-s, pakz m heret, i prsriti qndrimet e njohura t politiks serbe lidhur
me Republikn e Kosovs: "Shqiptart duhet ta kuptojn, -tha ai, -se Republika e tyre sht
Republika e Serbis, e definuar me kushtetut si republik e qytetarve t saj". N kontekst t
ofensivs s forcave t armatosura n territorin kroat (zhbllokimi i kazermave), fjalt e tij
mund t kuptoheshin si vendim - rezolut pr zgjidhjen e krizs jugosllave n mnyrn serbe.
Ndrkoh ky vendim u formulua si qndrim me t cilin politika serbe rezervohej nga
propozimet e Lordit Karrington n Konferencn e Hags mbi Jugosllavin. Si pretekst u
morn dokumentet me t cilat garantoheshin t drejtat e pakicave kombtare n Evrop.
Ndrkaq, edhe m von, me nnshkrimin e tij, lutej Kshilli i Sigurimit t OKB-s q t
vendoste mbi drgimin e helmetkaltrve n rajonet e lufts n Kroaci. Politika serbe bnte
mos q ta ruante integritetin territorial t Jugosllavis, tani jo m si opcion adekuat pr
popujt e saj por vetm pr serbt! Ndrkaq, Princi Tomisllav Karagjorgjeviqi n Oplenac,
vizits s t cilit TVB i kishte dhn rndsi t veant, deklaronte si nn buz, gati me
druajtje, por n mnyr rezolute, se "Serbia do t bhej shtet i fort, m i forti n Ballkan, n
Evrop, bile edhe n bot, do ta shihni!". Dukej se princi plak Tomisllav Karagjorgjeviqi e
besonte me gjith mend nj gj t till. Ai nuk tha asgj pr shqiptart, dhe as pr Republikn
e Kosovs. Dukej sheshazi se Republika e Kosovs kundrshtohej n mnyr rezolute, dhe
kjo mbshtetej mbi forcn e arms s armats jugosllave. Princi serb kt me siguri e dinte. E
dinte edhe politika serbe se edhe shqiptart e kishin nj mbret, ndonse nuk e di nse e kishin

edhe ndonj princ. Mbreti shqiptar - Leka I Zogu, me siguri se ishte po aq, n mos edhe m i
fort, se ai princi tjetr i serbve - Aleksandr Karagjorgjeviqi; po aq, n mos edhe m i gjat
se ky. Edhe mbreti i shqiptarve - Leka I Zogu, e ndrronte nj republik t fort shqiptare,
"m t fort n Ballkan, n Evrop, bile edhe n bot, do ta shihni!". Princi serb mund ta
gjente, n mos Sllobodan Millosheviqin, ather ndonj kryetar tjetr t Serbis, pr t'i
sendrtuar ndrrat e tij. Mirpo edhe mbreti shqiptar mund ta gjente, n mos Ramiz Alin,
ather ndonj kryetar tjetr t Shqipris, pr t'i sendrtuar ndrrat e tij. Edhe shqiptart e
kishin nj armat dhe nj popull hi m t vogl dhe hi m pak luftarak se sa ai serb. Serbt
thirreshin n t drejtat historike mbi Kosovn, por shqiptart kan m tepr t drejta historike
mbi Kosovn, ndrkaq kan edhe t drejta legjitime q dalin nga realiteti i sotm politikodemografik. Serbt e shpresojn prkrahjen e Rusis, por edhe shqiptart mund ta shpresojn
prkrahjen e t tjerve, sidomos tani q krkesat shqiptare vlersohen si legjitime. Kshtu,
princrit dhe mbretrit do t luftonin n Ballkan prmes kaloris moderne-aviacionit, dhe
njsive tankiste me kmbsorin e shkret, pr t'i sendrtuar qllimet e tyre prkatse - "pr
t'u br m t fort, m t fort n Ballkan, n Evrop, bile edhe n bot!".
Ata ndrkaq, sipas komenteve t TV-s, nuk do t luftonin pr evropeizimin e vendeve t
tyre t mbetura gati n nivelin aziatik t zhvillimit
Simbolizimi i kontinuitetit t tradits
Tani sht e qart se princrit dhe mbretrit mund t kthehen n vendet e tyre; mund t
simbolizojn kontinuitetin e tradits s shtetsive t shteteve t tyre, t unitetit t kombeve t
tyre, dhe pr kt mund t gzojn respektin e duhur t popujve t tyre, por vetm nse kta
dy popuj, secili n vendin e vet, do t vendosin ashtu. Prve simboleve klasike q do t
simbolizonin institucionet mbretrore, mbreti shqiptar, pr shkak t ndasis s kombit, do t
mund t simbolizonte edhe unitetin historik-shpirtror dhe aspiratat shekullore t natyrshme t
popullit, por vetm n qoft se do t kuptohet se n prag t shekullit XXI mbretrit e tyre
nuk mund t mbshteten edhe m tutje mbi raportet feudo-klanore t shoqris dhe mbi
mohimin e progresit t brendshm n favor t madhsis s jashtme. Progresi i brendshm
mund ta realizoj madhsin e nj kombi, ashtu si dikur madhsia e jashtme e realizoi
progresin e brendshm t shum kombeve. Pr shqiptart, por edhe pr serbt, progresi i
brendshm e nnkupton jetsimin e Republiks s Kosovs, jo vetm sepse ajo sht e drejt
elementare e tyre -instrument vital i zhvillimit, por edhe sepse vetm n at mnyr mund t'i
shmangemi instrumentalizimit n dobi t interesave t huaja pr t'i hapur kshtu rrugt e
evropeizimit t shpejtuar. N qoft se kjo gj nuk kuptohet, ose kuptohet por nuk dshirohet t
pranohet, alternativa e saj mund t jet vetm kthimi n mesjet - prgjakja e srishme e
historis. Duke u deklaruar pr republikn dhe pr bashkimin e trojeve shqiptare n kuadr t
proceseve integrative t Evrops, pa rezonimin e forcs, populli shqiptar e tregoi pjekurin e
vet politike. Ndrkaq, madhshtin e vet historike e argumentoi me faktin se, fare i vetmuar, i
qndroi do stuhie dhe do rrebeshi t kohs. Tani ai i ngjan nj metuzalemi t qndress q
nuk i dihet me saktsi mosha. Andaj prgjakja e srishme e historis mund t jet vetm
reminishenc tragjike e kohrave t shkuara dhe totalisht n kundrshtim me trendet aktuale t
zhvillimit t qytetrimit n Evrop, por edhe n bot. Me siguri se argumentimi i srishm i
nj teze t till nuk mund t jet i teprt. Kurrnjher nuk mund t jet e teprt t bindemi
para se t bhet prfundimisht von. sht detyr njerzore dhe n natyrn e njeriut q s
paku t provoj t mos e lejoj vonimin prfundimtar t gjrave, po qe se ato do t ken vesh
pr at q sht e arsyeshme, kurse luftrat jan gjithmon iracionale, ndonse zhvillohen pr
qllime racionale.
Lufta si mundsi reale dhe modeli evropian

Lufta megjithat mund t shprthej, jo pr shkaqe ideologjike, q gjithmon kan qen

vetdije e deformuar mbi realitetin, por pr shkaqe t interesave jetike: serbt jan t bindur se
ruajtja e integritetit territorial t Jugosllavis sht interes jetik i tyre. Shprbrja eventuale e
Jugosllavis, -rezonon politika e tyre, -do t'a reduktonte Serbin n kufijt e tanishm t asaj
q quhet Serbi e ngusht, kurse nj pjes e mir e popullats serbe do t mbetej jasht Serbis
dhe do ta fitonte statusin e pakics kombtare. Si komb i krishter, ngadhnjimtar i Lufts s
Dyt Botrore, me shprbrjen e Jugosllavis do t ndjehej i dmtuar dhe kompensimin pr
kt dmtim doemos do ta krkonte te popullata jo e krishter, tek myslimant dhe shqiptart.
Ndrkaq, ndonse shqiptarve vendet fqinje u prpoqn t'ua kontestojn kontributin n Luftn
e Dyt Botrore, ata megjithat nuk ishin m pak n ann e ngadhnjimtarve dhe jan populli
i vetm realisht i dmtuar qysh nga prfundimi i luftrave antiturke n Ballkan. Si popull me
provim t dhn t pjekuris politike, shqiptart e shpalln Republikn e Kosovs dhe i
deklaruan hapur qllimet e veta politike. N thelb t ktyre qllimeve nuk qndron
ekspansioni - lakmia pr tokat e huaja, por e drejta pr t'u kompletuar si komb i Evrops. Me
prkrahjen e ksaj t drejte, Evropa do t duhej ta jepte provimin: - a vlejn vall t drejtat
njerzore, e drejta e njeriut dhe parimet demokratike pr t gjith popujt e saj njsoj apo
vetm pr ata t krishter? Populli shqiptar niset nga besimi i plot se sht popull i Evrops,
njri ndr m t vjetrit, dhe se parimet q do t vlenin pr t tjert do t duhej t vlenin edhe
pr t. N kt mnyr, tashm sht n prov e sipr kriteri religjioz, kaher i injoruar dhe i
harruar, n prcaktimin e statusit e popujve t Evrops.
Historia e Evrops s bashkuar doemos do t filloj nga fakti se si do t zgjidhet ky
problem, pra pikrisht ai i shqiptarve. Ndrkaq, meq zhvillimi i civilizimit n Evrop kaher
e ka prballuar kriterin religjioz n prcaktimin e statusit t popujve, nga mnyra e zgjidhjes
s ktij problemi do t varet se sa sht e civilizuar vrtet Evropa. Mirpo, jo vetm kaq. Nga
kjo do t varet edhe vet atraktiviteti i modelit evropian pr popujt jasht Evrops. Me fjal t
tjera, nga kjo do t varet akceptimi i Evrops nga t tjert, n suaza ndrkombtare, si model
serioz i barazis s popujve dhe i synimeve t saj jasht Evrops. Pr kto dhe pr shkaqe t
tjera, shqiptart poashtu kan shansa reale t jen t prkrahur n krkesat e tyre legjitime. N
qoft se ato do t kundrshtohen nga politika serbe, ather teorikisht, shanset pr
konfrontimin e drejtprdrejt t ktyre dy realiteteve politiko-ideore jan bukur t mdha, me
shpresa prafrsisht t barabarta n fitore, gj q prsri nuk do t ishte kurrfar fitore reale
dhe n planin afatgjat -stabile, sepse humbja e cilitdo prej tyre do t'i hapte rrug destabilitetit
politik t mbarsur edhe me revanshizm. Pr kt shkak, lufta nuk sht as alternativ reale
pr jetsimin e Republiks s Kosovs, dhe as n frymn e proceseve integruese n Evrop.
Megjithat lufta mund t shprthej n qoft se edhe m tutje do t lejohet thellimi i trendeve
t tanishme t situats politike lidhur me jetsimin e Republiks s Kosovs dhe me zgjidhjen
e shtjes shqiptare n trsi. Mirpo n kt pik do t ndrpritet analiza tek e cila do t
kthehemi m von.
Tani sht e udhs t bhet nj digresion me qllim t shquarjes s elementeve teorike t
demokracis q e kundrshtojn apo e favorizojn luftn n suaza t sistemeve globale t
mendimit.
Lufta pr t prfunduar luftn
Pr sistemet globale t mendimit, n periodn pas Lufts s Dyt Botrore, veanrisht
gjat lufts s ftoht politike, gjrat dukeshin t qarta. Ideologjia komuniste, n njrn an,
besonte se botkuptimet mbi botn dhe mbi qllimet klasore t dy sistemeve shoqrore
(socializmit dhe kapitalizmit) ishin t kundrta dhe t papajtueshme. Koekzistenca e vendosur
n raportet midis ktyre dy sistemeve globale ishte form e imponuar e ekzistencs pr shkak

t armatimit raketor-nuklear, por ajo intimisht nuk e prjashtonte bindjen se vetm fitorja e
komunizmit n tr botn do t'a prjashtonte luftn si metod pr zgjidhjen e kontesteve
ndrkombtare dhe do t ishte garanci e sigurt pr ruajtjen e paqes. Organizimi i brendshm
politik (jo vetm policia dhe armata), prandaj duhej t ishte n funksion t ktij ideali. N
thelb t mendimit t till politik ishte ekspanzioni. Zgjerimi i sistemit dhe organizimi i
brendshm politik duhej t'i shrbente rendit q i avanconte qllimet e ktilla politike.
Ndrkaq, mendimi i kundrt politik, n ann tjetr, cilsohej me nj filozofi realiste e cila
politikn e konsideronte si luft pr pushtet ku interesat e fuqive t mdha vazhdimisht
ndodheshin n konflikt midis tyre. N thelb t mendimit t till politik poashtu ishte
ekspanzioni, pasiq t dy sistemet globale t mendimit e kishin t qart se vetm sistemi i
organizimit t brendshm politik mund t ishte garanti i fundit i paqes n bot. E thjeshtsuar
gjer n fund, kjo do t thoshte se vetm njerzit q mendonin njsoj, q jetonin n mnyr t
ngjashme dhe q kishin interesa prafrsisht t ngjashme, nuk mund t'a rrezikonin as qetsin
e brendshme dhe as paqn e jashtme. Prfaqsuesi amerikan i idealizmit politik, ish-Presidenti
i SHBA- Woodrow Wilson, konsideronte se duhej zhvilluar luft pr t'i prfunduar luftrat.
Sipas tij, Lufta e I-r Botrore i kishte shkatrruar perandorit e Evrops Qendrore
(Gjermania, Austro-Hungaria) me 'rast ishin formuar shtete t reja n mbshtetje t parimit t
vetvendosjes. Liga e Kombeve, formimin e s cils e kishte propozuar vet, do t duhej t
merrej me zgjidhjen e kontesteve q e rrezikonin paqen. Prvoja e brendshme e organizimit
politik t SHBA-ve Wilsonit i kishte shrbyer pr t nxjerr parimet pr nj organizim t
mundshm t bots, ku Liga e Kombeve, duke i mbshtetur principet e raporteve midis
shteteve, do t kishte rol t veant n universalizimin e tyre.
Mirpo, idealizmin politik t Wilsonit nuk e kundrshtonin vetm marksistt, dhe as vetm
Revolucioni i Tetorit. Sir Halford Mackinder ("Democratic Ideals and Democracy" 1919)
shkruante se demokracia ishte inkopatibile me organizimin e domosdoshm t lufts kundr
autokracive. Ata (idealistt politik si Wilsoni) "refuzonin t'i njihnin realitetet e gjeografis
dhe t ekonomis". Andaj Mackinder e nxirrte prfundimin se paqja botrore mund t
sigurohej vetm duke sunduar me ujdhesn botrore (shih "DeA"-6/1991), e cila praktikisht e
nnkuptonte themelimin e nj lidhjeje t shteteve t pavarura midis Gjermanis dhe Rusis.
Ndrkaq, ktij botkuptimi realist mbi sigurimin e paqes, por q gjithashtu shkonte ndesh me
idealizmin politik t Wilsonit, i kishte paraprir Alfred Thayer Mahan. Duke e muar lart
fuqin detare (maritime) t Britanis, amerikani Mahan me 1890 shkruante se "prdorimi dhe
kontrolli i duhur i detit sht vetm nj vij n vargun e kmbimit me t cilin akumulohet
pasuria". Mahan dhe Mackinder ishin teorik t gjeopolitiks, vese njri e theksonte
rndsin e kontrollimit t ujrave detare, ndrsa tjetri t toks, pr ruajtjen e paqes botrore.
Me fjal t tjera, ata ishin zdhns t zgjerimit t imperatorive koloniale, t cilat do t duhej
ta vendosnin paqen mbi rruzullin toksor. Pr kt shkak nuk ishte udi q t dy teorikt nuk
mund t'a honepsnin aspak "shpirtin jo-luftarak t demokracis", por as tregtin e lir dhe as
tregtart si klas. Mackinder madje besonte se lufta kompetitive pr tregje ishte burimi
kryesor i luftrave dhe ktu ai nuk ndryshonte shum nga marksistt. Ai mendonte se paqja
mund t ruhej duke e vn kontrollin e drejtprdrejt mbi burimet e mdha t pasurive
natyrale dhe jo me tregti, ose prmes tregtis q zhvillohet jasht zons s ndikimit t vet.
Dobia nga nj gj e till do t ishte iluzore, sepse sht e gjykuar t sjell vullnerabilitetin
(shih Stanly Kober, Idealpolitik, Foreign Policy, Summer 1990). Megjithat goditjen
kryesore idealizmit politik ia dha shprthimi i Lufts s II-t Botrore. Nevoja q t
shpjegohen filozofikisht shkaqet e shprthimit t lufts e nxiti zhvillimin e drejtimit t
realizmit n politik. Hans Morgenthao ishte eksponenti kryesor i ktij drejtimi. N librin e tij
kapital Politika Midis Kombeve (Politics Among Nations, 1948), ai konstatonte se politika,
si dhe shoqria n prgjithsi, udhhiqet me ligje objektive, rrnjt e t cilave ndodhen n
natyrn njerzore. Meqense ligjet e ktilla jan objektive, ato doemos kan karakter

universal. Sjelljet e shteteve i udhheq interesi i definuar si fuqi dhe jo idealet e burrave t
shtetit. N harmoni me kto botkuptime, Henry Kissingeri m von, ngjashm me
Morgenthao-n, kishte ardhur n prfundim se stabiliteti i sistemit ndrkombtar varej nga dy
komponenta: nga drejtpeshimi i forcave dhe nga principi i legjitimitetit t pranuar
prgjithsisht. Dhe prsri, s bashku me t, besonte se realiteti i politiks s fuqis e
kushtzonte nnshtrimin e ideologjis nacionale ndaj interesave m themelore. "Kujdesi pr
sigurimin nacional, -shkruante Kissingeri m 1986 n Washington Post, - duhet t jet n
harmoni me vlerat tradicionale amerikane", pr t prfunduar m von me nj doz pesimizmi
se "ndonse morali dhe fuqia jon nuk duhet t jen n kundrshtim me njra -tjetrn", n
instanc t fundit, "t gjitha politikat serioze t jashtme doemos nisen nga nevoja pr t
mbijetuar (the need for survival).
Ligji dhe demokracia
Ajo q sht interesante te realizmi politik ka t bj me faktin se nuk e merrte parasysh
ndikimin e kurrfar ideologjie. Pr ndryshim nga "njohsit" kosovar t politiks, q gati sa
nuk u cfilitn duke gjuajtur "shtriga staliniste" n hapsirn edhe ashtu t ngushtuar politike t
Kosovs, ai edhe idealizmin politik e konsideronte si filozofi naive q nuk mund t'a kuptonte
realitetin e politiks s fuqis dhe i cili, pr shkak t ngarkesave me moralizime, t onte qoft
n trheqje dhe izolim nga nj bot e paprsosur, qoft n nj intervenim pr t'i ndrequr t
gjitha paudhsit e saj. Realizmi politik, n t vrtet, e shprehte rezignacionin ndaj realitetit
politik t pas-Lufts s II-t Botrore. Mirpo, paralelisht me forcimin e realizmit politik, kah
fundi i viteve '80 teorikt dhe burrat e shtetit sovjetik kishin filluar t'i kontestonin hapur
postulatet e teoris marksiste. Eduard Shevernadze, p.sh., me 1988 shkruante se "koekzistenca
nuk mund t indentifikohej me luftn e klasave", kurse M. Gorbaov e shpjegonte
perestrojkn si "revolucion legal q kishte pr qllim ta pengonte koncentrimin e fuqis s
tepruar n duar t pakics me qllim q shoqria t udhhiqej me parimin e sundimit t ligjit".
Nj kthes e till marramendse n teorin sovjetike tani i jepte krah riafirmimit t idealizmit
politik n Perndim. Mirpo edhe ky tani kishte evoluar: e pranonte se demokracia kishte
zhvilluar luftra, por institucionet demokratike, t cilat n instancn e fundit e kushtzonin
agresivitetin e politiks s shtetit t dhn, mund t evoluonin: "Demokracia mishronte
kriteriume rigoroze t sundimit t shumics dhe t drejtave t pakics. Sundimi i shumics do
t thot se t gjith njerzit e kan t drejtn e vots, ndrsa ata q zgjidhen i japin llogari
votuesve n intervale t shpeshta dhe t rregullta". Prfaqsuesit e zgjedhur e kan pr detyr
t'i informojn pr ato q bjn, por edhe t'i furnizojn me informata t nevojshme pr t
ushtruar kontroll mbi ta, i cili pastaj rregullohet me mekanizma t veant. Teorikisht,
megjithat, t drejtat e pakics duhet t jen n kundrshtim me t drejtn e sundimit t
shumics, por sipas Stenly Koberit ky botkuptim sht i gabuar: "Si e demonstrojn
konfliktet etnike t kohve t fundit, -shkruan ai -shumicat mund t ndryshojn me kohn, dhe
sundimi i shumics, n munges t t drejtave t garantuara t pakics, sht reet pr
katastrof. T themi megjithat m shkoqur: garancionet mbi t drejtn e pakicave, t cilat
mund t vendosen vetm me pajtimin e shumics, e shnojn respektin e t dobtit nga ana e
t fortit. Ky sistem i vlerave t respektit pr ligjin m par se pr forcn sht siguria m e
mir e rendit dhe e stabilitetit, qoft atij t brendshm, qoft atij t jashtm ndrkombtar"
(Stanley Kober, Idealpolitik, op.cit.). N harmoni me kto botkuptime, idealizmi politik tani
shpjegonte se shkaqet e Lufts s II-t Botrore nuk duhej krkuar n konfliktet e interesave
t imperatorive koloniale por pikrisht n Kushtetutn e Weimarit. Kjo Kushtetut, n vend t
botkuptimit amerikan mbi t drejtat e patjetrsueshme t individit, ato ia kishte nnshtruar
kolektivitetit. Rene Brunet n The New German Constitution /1922/ lidhur me kt vrente se
"lirit individuale jo vetm nuk ishin edhe m tutje qllim n vete, por as q prbnin akoma

nj t mir t pavarur n vete. Ato nuk kan m vler dhe nuk mund t mbrohen prve n
masn q shrbejn pr ta kryer kt detyr sociale" (ibd.).
Demokracia q nuk i garantonte t drejtat individuale nuk mund t zgjaste shum. Abraham
Linkolni q moti kishte vn re se "shumica q bhej zap me kontrollin dhe me prkufizimet
kushtetuese... sht sovrani i vetm i vrtet i nj populli t lir. Kushdo q e refuzon kt,
doemos ka pr t rn, qoft n anarki, qoft n despotizm" (cit. sipas Kober, ibd.). Andaj
Hitleri kishte rn n despotizm dhe e kishte ndrtuar nj diktatur militariste t fashizmit q
e kishte nxitur luftn! Ndryshe nga realizmi, idealizmi politik tani iu kthye konceptit t Adam
Smithit lidhur me grumbullimin e pasuris si fuqi. Zgjerimi perandorak, me fjal t tjera, e s
bashku me kt edhe kontrolli gjeopolitik i territoreve t huaja, nuk ishin m burim i fuqis
ekonomike dhe politike t shtetit. Sikundr q e v re Karlo Kipola n The economic Decline
of Empires (1970) "nj perandori n mnyr t pashmangshme cilsohet nga nj numr i
madh institucionesh sklerotike" t cilat "i pengojn ndryshimet pr hir t ekzistencs s vet"
(ibd.). Pr kt shkak, pasuria e kombit nuk varej edhe m tutje nga shkalla e kontrollit direkt
dhe nga veorit ekonomike t territorit t kontrolluar, por, si thoshte Adam Smithi: "N
rend t par nga mjeshtria, gjeturia dhe gjykimi me t cilat jan t pajisur puntort, dhe s
dyti, nga proporcioni i numrit t atyre q jan t zn me pun t dobishme dhe t atyre q
nuk punojn". Nga ky postulat i dikurshm i Adam Smithit, n rrethana t ndryshuara t
braktisjes s sistemit kolonial, nuk ishte vshtir t prfundohej se fuqia e puntorve t
vendeve t zhvilluara duhej q n mnyr konstante t'i prsoste mjeshtrit e veta duke
vazhduar t prodhonte mallra dhe shrbime t reja q t'i ndihmonin nxjerrjes s superprofitit.
Ishte konstatuar prfundimisht se kontrolli politik mbi popullin q at e urren sht baz
jostabile pr nj rritje t vazhdueshme ekonomike, sepse prpjekjet pr ta mbajtur at nn
kontroll, me koh "do t rezultojn n shpenzime kolosale t qeveris q do ta provonte nj
gj t till" (ibd.).
Kanti dhe ligji
Ishte trsisht e natyrshme q edhe sovjetikt t kishin ardhur n prfundime t ngjashme
por pr arsye jo trsisht identike. Tani nuk ishte fjala pr sklerotizimin e sistemit q e vrente
Kipola, por pr paralizimin dhe pr plogshtimin e tij krahas nevojave t rritura pr
modernizim. Pr kt shkak ata e braktisn besimin mbi nevojen e fitores s socializmit n
bot dhe e akceptuan kontrollin parlamentar mbi forcat eventuale luftnxitse. Sipas nj
artikulli t botuar n numrin e janarit t vitit 1988 n revistn Komunist t PK t BRSS
"nuk ekzistojn forca me ndikim politik, qoft n Evropn Perndimore, qoft n SHBA, q t
mund t ndrrmernin ndonj agresion ushtarak kundr socializmit". Sipas tij, institucionet
demokratike amerikane, edhe po t ekzistonin ato forca, do t'a pamundsonin nj agresion t
till t shkalls s lart. Demokracia borgjeze tani shrbente si barrier definitive n rrugn e
shprthimit t nj lufte t till. Konstatime t tilla logjikisht t onin tek prfundimi se luftra
t mdha mund t zhvillonin vetm ato vende ku nuk ekzistonin institucione t tilla
demokratike, d.m.th. pikrisht si n Bashkimin Sovjetik. Andaj rrugdalja nga lufta n
Afganistan u gjet edhe n ndrtimin e sistemit t mendimit q m von u prfshi me emrin
Perestrojka: "Prdorimi i forcave t armatosura jasht vendit, - shkruante M Gorbaovi, -pa
sanksionimin e Sovjetit Suprem ose t Kongresit, ka prfunduar kategorikisht njher e
prgjithmon". N nj numr t mvonshm (qershor, korrik) t po atij viti, revista n fjal
prmbante nj tekst t Vlladimir Kudravcievit dhe t Jelena Lukashevs (doktore e shkencave
juridike) ku pohohej se marksistt kishin gabuar n kritikn e tyre t ndarjes s pushtetit dhe
t sundimit t ligjit (parime t organizimit t pushtetit politik n Perndim, tani edhe ktu) :
"Baza filozofike e parimit t sundimit t ligjit sht formuluar nga Kanti -pohonin ata. N t
vrtet Imanuel Kanti n veprn e tij t vogl Paqja e prjetshme t botuar me 1795,

konsideronte se paqja e prjetshme nuk mund t ishte produkt i balancs s fuqive, por i nj
qeverie republikane si n Amerik. Duke i admiruar parimet e Revolucionit Amerikan, ai e
hidhte posht merkantilizmin ekonomik si dhe botkuptimet gjeopolitike, n favor t tezave t
cituara t Adam Smithit. Ashtu si idealizmi politik n Amerik, edhe teoria sovjetike kishte
ardhur n prfundim se kontrolli i urryer politik i territoreve t huaja nuk mund t ishte as
baz solide e zhvillimit t mtejshm ekonomik dhe as e modernizimit. Pr nj gj t till,
nse nuk do t ishte e mundshme prsosja e menjhershme e aftsive t klass puntore,
ather m adekuate do t ishte tregtia. Andaj, n qoft se ksaj i shtohet edhe besimi se
institucionet demokratike n Perndim nuk do t lejojn ndonj luft eventuale antisovjetike,
ather, n instancn e fundit, sigurimi sovjetik nuk garantohej me hendeqe territoriale dhe as
me fuqin e forcave t armatosura sovjetike. Kjo gj i mundsonte Bashkimit Sovjetik q t
trhiqej nga Evropa Lindore dhe Mihal Gorbaovi t deklaronte se "faktori ky i mendimit t
ri sht koncepti i liris s zgjedhjes... T kundrshtohet liria e zgjedhjes do t thot t'i
kundrvihesh tendencs objektive t vet historis". Ndrkaq Eduard Shevernadze do t
shtonte se "imazhin e shtetit e prbn qndrimi i tij ndaj qytetarve t vet, respekti pr t
drejtat dhe lirit e tyre dhe njohja e sovranitetit t individit". Mirpo teoria sovjetike pikrisht
ktu nuk sht e shkoqitur, dhe as q mund t jet e shkoqitur gjer n fund. Sovraniteti
individual sht n themel t teoris amerikane: "Parimi amerikan, nga ana tjetr, - shkruan
Stanly Kober, -sht vetvendosja individuale dhe jo vetvendosja nacionale". Ndryshe nga
francezt, t cilt besojn se "baza e gjith sovranitetit qndron esencialisht te kombi
(Deklarata franceze mbi t drejtat e njeriut dhe t qytetarit), amerikant konsiderojn se n
shtetet multietnike dhe n botn multinacionale -nuk mund t ket baz tjetr pr ruajtjen e
paqes pos garantimit t drejtave dhe lirive mbi baza individuale dhe jo kolektive. Prderisa e
besojm nj gj t till, ather "koncepti i kombit pr amerikant sht irelevant". Por jo
edhe pr sovjetikt. Perioda e zhvillimit socialist atje ishte e mbushur me lavdata pr
afirmimin e kombeve, t kombsive dhe t nacionaliteteve, dhe kjo gj nuk mund t'u mohohet
aq leht. Andaj akceptimi i variantit amerikan mbi t drejtat e njeriut dhe t qytetarit n
Bashkimin Sovjetik normalisht ka prfunduar n konceptin mbi BRSS-n si shtet - asociacion
i republikave sovrane dhe t barabarta, por jo edhe n shtimin e numrit t tyre (q do t ishte
gjithashtu teorikisht e logjikshme) apo n pavarsimin e plot t atyre ekzistuese apo t
pranuara.
Shqiptart dhe proceset integruese
Procesi i siprprmendur nuk ka prfunduar as n Bashkimin Sovjetik, as n Evrop dhe as
n Jugosllavi. Vrtet sht e vshtir t pritet q procesi i till t prfundoj me konstituimin
e 58 njsive t ndryshme kushtetuese, a t mbi 100 nacionaliteteve n republika sovrane dhe
t pavarura t Bashkimit Sovjetik, njsoj sikur do t ishte e vshtir t pritej se pakicat turke,
rome, serbomalazeze e muslimane n Kosov ose katolikt e Mirdits apo etnosi grek i
Dropullit n Shqipri t konstituohen si kombe t veanta dhe n republika sovrane dhe t
pavarura. Midis ekstremizmit t majt dhe ekstremizmit t djatht njmend ekzistojn shum
pika t prbashkta jo vetm pr shkak se e reflektojn njri-tjetrin, por edhe sepse q t dy
ata n shtjen nacionale rndom prfundojn n relativizimin ekstrem t rolit t shtetit apo
edhe n folklorizimin e ktij roli pr kombet m t vogla. Nj gj e till duket se akoma i takon
sfers s fantastiks politike, por nj pjes e intelektualve shqiptar n Kosov megjithat
seriozisht e beson nj mundsi t till. Ata nisen nga besimi jo fort i pabazuar, se Evropa s
shpejti do t bashkohet, se kufijt shtetror do t suprimohen dhe se, prandaj, do t hapen
mundsi t pakufizuara pr krijimin e feudeve t tyre t vogla. Ata vetm sa nuk e thon
hapur, akoma jo n mnyr rezolute, se n rrethana t tilla nuk na duhet kurrfar republike,
pasi q nuk do t'ia vlente barra qiran t luftosh pr dika q edhe ashtu sht e destinuar t

zhduket. Ndoshta edhe pr kt shkak rinia e Kosovs pothuajse u shprngul e tra nga
Kosova. Pohohet se tashm jan shprngulur afro 300.000 t rinj, t shumtn n Gjermani
dhe n Zvicr. Pohohet se atje me t madhe jan duke u martuar me evropiane dhe kshtu
procesi i "evropeizimit" t tyre shprehimisht sht n prfundim e sipr. Mirpo, asimilimi
nuk sht evropeizim. Nga ana tjetr, "njohsit" e politiks n Kosov duhet ta kuptojn (dhe
sa m par ta kuptojn kt aq m mir do t jet) se proceset integruese t Evrops nuk e
kan pr qllim, dhe as q mund ta ken pr qllim, deklarativ apo sekret, rivendosjen n
Evrop t universalizmit kishtar t mesjets s hershme. Universalizimi i konceptit mbi t
drejtat e njeriut dhe t qytetarit si dhe t parimeve demokratike n Evrop, e ka pr qllim
ndrtimin e nj Evrope t re, bashkimin e saj mbi baza t dialogjiks, (jo t dialektiks,
ndonse rezultati mund t jet i njjt), por sht me rndsi intenca q lidhet me ruajtjen e
identiteteve kombtare; integrimin ekonomik, qarkullimin e lir t ideve, mallrave dhe
vlerave, t cilat do ta mundsonin zhvillimin e saj t mtejshm dhe forcimin si fuqi.
Ky sht nj integrim i mbshtetur n proceset e brendshme q e kan logjikn e vet
imanente. N qoft se kjo logjik e brendshme do t rezultoj n relativizimin e rolit t
kombeve m t vogla n favor t kombeve m t mdha, ather detyra e intelektualve t
kombeve t vogla do t duhej t konsistonte nga ajo q t luftonin pr instrumentalizimin e
shtetit n funksion t zhvillimit dhe kultivimit t identiteteve t njmendta t kombeve t
tyre. Fjala sht pr kombet e ngulitura n territoret e tyre shekullore, t cilat n krahasim me
pjestar t kombeve t tjera jan n shumic, ndrsa n krahasim me kombet tjera brenda
shtetit t dhn multietnik, proporcionalisht nuk jan edhe aq t vogla. Pr kt shkak lufta
pr jetsimin e Republiks s Kosovs n t vrtet sht luft pr ekzistencn e Kosovs, jo
si konotacion gjeografik, por politik. Ata q kt nuk dshirojn ta kuptojn, tashm ndodhen
me nj kmb n Evrop, por shpopullzimi i Kosovs nuk sht n interes t askujt dhe kt
as q do ta lejoj populli n Kosov.
Zhvillimi i proceseve t prmendura integrative sht e vrtet se ndihmohet nga bartsit
kryesor t tyre - shtetet e zhvilluara t Evrops (Bashksia Ekonomike), por edhe nga
SHBA-t. sht e natyrshme q ato ta ndihmojn zgjerimin e proceseve t ktilla n ato
vende dhe n ato shtete ku ato akoma nuk jan zgjeruar plotsisht dhe ku nuk jan thelluar
akoma. Mirpo, pikrisht ktu paraqitet "thembra e Akilit": Nj shtytje e ktyre proceseve q
nuk do t'i merrte parasysh specifikat e realitetit politik t ktyre vendeve sht rrezik t
konsiderohet si imponim i proceseve t ktilla dhe t shkaktonte kundrvnien afatgjat t
forcave t ndryshme politike. N rrethana t kundrvnies s ktill, si po ngjet aktualisht n
Jugosllavi, sht e mundshme fitorja e njrs apo e pals tjetr, por pr nj koh relativisht t
gjat nuk do t jet i mundshm qetsimi i knaqshm i situats dhe as integrimi i
vullnetshm i Evrops, sepse nj integrim i Evrops mbi baza t fitores s njrs pal
presupozon mbshtetjen n aleatt e saj dhe frenimin apo shtypjen e kundrshtarve.
Hipotetikisht do t ishte p.sh., e mundshme mundja e sllavve dhe integrimi i tyre n baza t
ksaj mundjeje. Mirpo, far do t ishte perspektiva e Evrops n qoft se, p.sh., nesr do t
forcohej aq shum njra nga shtetet sllave, si p.sh., Rusia, saq Evropa t paraqiste nj
kafshat t vogl pr t? A do ta kishim pastaj nj integrim t ri mbi baza t fitores ruse apo
nj luft tjetr botrore? Nj Evrop t till t ndar me Murin e Berlinit tashm e kishim.
Secila n sfern e vet i presupozonte aleatt dhe kundrshtart. N Evropn Perndimore, n
plan t jashtm, ndodhej nj gjysm Gjermanie e kontrolluar prej aleatve kryesor t lufts,
t cilt mbshteteshin n shtetet-aleate, satelite t tyre, ndrsa n planin e brendshm
mbshteteshin nga shtresa t caktuara shoqrore t cilat me metoda t ndryshme e pengonin
aktivizimin e plot n jetn politike t forcave kryesisht t majta. Nj sken e ngjashme
ndodhej edhe n Lindje. Atje ishte gjysma tjetr e Gjermanis nn kontrollin e shtetit kryesor
ngadhnjimtar t lufts (BRSS) q mbshtetej n kontrollin e shteteve tjera t Evrops
Lindore, me prkrahjen e forcave t pakta komuniste dhe me shtypjen e forcave t djathta, por

edhe t masave tjera t prcaktuara pr demokraci dhe pr pluralizm politik. Bashkimi i

Gjermanis u arrit n mbshtetje t proceseve integruese t cilat teorikisht e synojn fshirjen
apo tretjen e ktyre ndasive dhe t hierarkis s tyre t brendshme. N kt mnyr supozohet
edhe bashkimi i Evrops. Bashkimi i Gjermanis realisht u arrit edhe n mbshtetje t
mundjes ekonomike t pals tjetr. Gojkqijt do t thoshin se ajo u "shit" nga rust me para
t majme.
Realisht, ndoshta edhe bashkimi i Evrops do t arrihet n mbshtetje t mundjes
ekonomike. Gojkqinjt do t thoshin se tani puna sht "t milet" nj mim sa m i shtrenjt
pr integrimin n Evrop, e cila edhe ashtu do t bhet. Mirpo, gjrat nuk bn t shikohen
siprfaqsisht, sepse n t dy rastet, si dhe n realitet, mundja nuk sht e plot. Nga ky
aspekt, mundja, edhe po t ishte e plot, e presupozon zhvendosjen dhe rrotullimin e pozits
s aktorve. N plan t jashtm, p.sh., mund t vij, dhe tashm ka ardhur, gjer te forcimi i
till i Gjermanis (80 milion banor, t ardhurat e shumfishuara nacionale, etj.), i cili po t
lejohej i lir dhe i pakontrolluar nga marrveshjet dhe instrumentet e Helsinkit, doemos do t
rezultonte n ndryshimin e pozits s stabilizuar n stacion kryesor t policis evropiane,
kurse aleatt e saj t natyrshm do t shndrroheshin n stacione ndihmse. Ndrkaq, n plan
t brendshm, forcat udhheqse gjermane do t'i prkrahnin, por edhe do ta gzonin
prkrahjen e plot t forcave t ngjashme t aleatve natyral t saj. sht interesant se po t
gjykohet me logjikn e forcs dhe n mbshtetje vetm t indikatorve sasior (kuantitativ)
nj gj e till do t ishte edhe e natyrshme t ngjaj, dhe sht duke ngjar. Shum njerz,
ndr ta edhe intelektual shqiptar, jo vetm se mendojn, por edhe preferojn q nj dit
Shqipria (eventualisht e bashkuar) ta loz rolin e nj Izraeli t vogl Ballkanik. ndrra t
ktilla reflektohen aty-ktu edhe n shkrimet e shtypit t prditshm shqiptar n Kosov.
Mirpo, nj rezonim i till politik nuk do mend se sillet n suaza t mendimit gjeopolitik. Ai
sht n kundrshtim me trendet aktuale, jo vetm t proceseve integruese n Evrop, por
edhe me prmbajtjen e brendshme t synimeve pr universalizimin e demokracis. Shkenca
gjermane sht prplot me hulumtime t shkaqeve reale t humbjes s dy luftrave botrore,
andaj aspiratat pr kontrollim politik (t urryer) t territoreve t huaja n rrethana t tanishme,
kur protagonistt kryesor t nj politike t till tashm i kan braktisur ambiciet e tilla, pr
Gjermanin, si pr kdo tjetr, do t ishin nj anakronizm i vrtet, trsisht jasht kohe. Ajo
mund t aspiroj nj ndikim politik q do t rezultonte nga niveli i lart i zhvillimit ekonomik
dhe teknologjik, por do t ishte n kundrshtim me interesat reale gjermane, po t provohej
"prkthimi" i ktij ndikimi n nj kontroll rigoroz politik.
Nga ana tjetr, jo vetm frika se do t ngjante dika e till, por edhe inercioni i s vjetrs,
mentaliteti robust hegjemonist serbomadh i atij mentaliteti militarist i cili me 1981 kujtonte se
brenda nj dite do t marshonte n Tiran, e shtyri paln tjetr t'i kundrvihet edhe asaj q
sht e pamundur t'i kundrvihesh -tendencs historike pr bashkimin e Evrops; jetsimit t
Republiks s Kosovs; zgjidhjes definitive t shtjes shqiptare. N nj tekst tjetr (shih
Shqiptart dhe shtjet vitale t kombit, punim i kumtuar n simpoziumin shkencor
Shqiptart dhe Evropa dje, sot dhe nesr t mbajtur me 6-9 qershor 1991 n Prishtin) n
mnyr t argumentuar jan shkoqitur tezat se bashkimi i Gjermanis nuk ishte br
prkundrejt interesave dhe pr inat t Bashkimit Sovjetik, por pr hir dhe n kontekst t
bashkimit t Evrops q ishte interes m i madh dhe m i rndsishm edhe pr vet
sovjetikt.
N analogji me kt konstatim, Republika e Kosovs nuk u konstituua pr inat t serbve e
pr dhun t t tjerve, por se ishte e drejt e popullit shqiptar n Jugosllavi; kurorzim i
natyrshm i procesit t rrits n Kosov dhe rezultat i pritur i proceseve t pjekuris politike
n vend e m gjer. N kt kontekst, Kosova jo vetm q i ndihmoi proceset integruese t
Evrops, por edhe ishte ndr iniciatort e universalizimit t parimeve dhe t vlerave
demokratike n Evrop.

Republika n kontekst t situats

Shkencrisht sht vertetuar pothuajse plotsisht se shqiptart rrjedhin nga ilirt dhe se
gjuha shqipe sht variant i zhvilluar i ilirishtes. Vetdija mbi prkatsin n ndonj
kolektivitet t caktuar nacional zhvillohet gjat kontaktimit me t tjert. Me at rast sht me
rndsi se fillimisht zhvillohet nj vetdije mbi at se "ka nuk jam", e pastaj krkohen edhe
prgjigjet mbi at se "ka jam". N fillim sigurisht, ashtu si konstaton edhe shkenca, duhet t
ken vn re se e flisnin nj gjuh t veant nga t tjert, nj gjuh t veten q nuk kishte gj
t prbashkt me greqishten e vjetr, me latinishten, as m von me variantet e gjuhve sllave,
dhe n fund me turqishten. sht irelevante pr qllimin e ktij teksti t dihet se si e quanin
ata veten, por sht me rndsi t konstatohet se aty fillon zhvillimi i vetdijes mbi at se i
prkisnin nj kolektiviteti t veant q e fliste nj gjuh e cila shtrihej n nj territor t
caktuar dhe kishte interesa t veanta nga t tjert, por mund t kishte edhe ndonj interes t
prbashkt. Shum m von kjo u quajt si vetdije mbi prkatsin nacionale, q mbetet e
prbashkt dhe unike pr t gjith shqiptart kudo q jetojn. Gjat historis, rrethana dhe
faktor t ndryshm politik u prpoqn q ndr shqipatart ta shuajn ose t'a zhdukin
vetdijen n fjal, por paralelisht me kt, ose n luft pr ruajtjen e unit t vet, zhvillohet
edhe vetdijsimi politik mbi pozitn dhe mbi interesat e prbashkta kolektive. Vetdija
kolektive politike pr t'u konstituuar si komb n Jugosllavi sht produkt i zhvillimit t pas
Lufts s Dyt Botrore dhe sidomos pas vitit 1981. Ajo ishte e lidhur me perceptimin e
faktorit t jashtm dhe me mundsin e realizimit t bashkimit t trojeve shqiptare.
N rrethana t drejtpeshimit bipolar t forcave ndrkombtare, ish-federata jugosllave lozte
rolin e nj tampon-zone me rndsi t veant pr sistemet globale t forcave (Pakti i NATOs dhe Traktati i Varshavs). Republika e Kosovs, n rrethana t tilla, ishte nj hap prpara
n zgjidhjen e shtjes shqiptare; n realizimin e t drejtave kolektive nacionale shqiptare,
ishte nj akceptim i realitetit t dhn politik dhe nj avansim me rndsi i pozits s tyre
brenda atij realiteti. RSP e Shqipris atbot e zhvillonte nj politik t pavarur t jashtme,
por nuk ishte n gjendje t ndikonte nga pozitat e forcs n ndryshimin e atij realiteti dhe as t
pozits s shqiptarve brenda Jugosllavis. Megjithat, pr shkak t ngecjes s zhvillimit
ekonomik si dhe t atij t gjithmbarshm t shqiptarve n Jugosllavi dhe t mosnjohjes s
realitetit n Shqipri, propaganda ideologjike e Shqipris nuk mbetej pa efekt n Kosov.
Efekti i till n instanc t fundit rezultonte si paknaqsi me ndarjen e kombit dhe
artikulohej si krkes pr t'u barazuar me t tjert n zhvillimin e gjithmbarshm shoqror.
Nevojat e zhvillimit s'ka dyshim se do t artikuloheshin ksisoji edhe pa propagandn nga
Shqipria, por ajo me siguri i ka ndihmuar shpejtimit t procesit. Me fjal t tjera, shkaqet pr
ngecjen e vet n zhvillim pjesa m e madhe e shqiptarve i shihte n pozitn e vet t
pabarabart dhe t subordinuar, gati koloniale, n Jugosllavi, si dhe n mungesn e aparatit t
prbashkt vetjak t zhvillimit, d.m.th. t shtetit. Meqense rrethanat ndrkombtare q
karakterizoheshin me drejtpeshimin e prmendur bipolar t forcave nuk mund ta lejonin
bashkimin e trojeve shqiptare, pikrisht pr shkak t ndryshimit t ksaj barazpeshe, ather
ishte fare i natyrshm orientimi pr Republikn e Kosovs. Ky orientim, n rrethana t
veprimit t shum grupeve ilegale, kryesisht t orientuara pr bashkimin e trojeve shqiptare,
ishte merit e politiks zyrtare, por edhe e autorit t ktyre rreshtave. Kjo sht me rndsi t
konstatohet pr shkak t implikacioneve q mund t kishte n zhvillimin e mtejshm t
ngjarjeve, dhe jo pr shkak t tendencave t pakrip q t injorohen faktet, e as pr shkak t
"dekorimit" a posteriori t individve q nuk kishin pothuaj kurrfar roli n shtyrjen e
proceseve prpara. Krkesa pr Republik n esenc ishte krkes pr evropeizimin e
Kosovs, n qoft se fjala "evropeizim" kuptohet drejt si tendenc pr barazimin dhe
nivelizimin e zhvillimit me shtetet e zhvilluara t Evrops, e jo pr t'i imituar ant negative t

civilizimit t saj, t cilat edhe ajo vet prpiqet t'i eliminoj. Nj dallim i till rreth kuptimit t
prmbajtjes s ktij nocioni n Kosov ka qen prezent edhe para vitit 1981, si edhe pas tij,
por sht edhe sot. Tani artikulohet si pritje pasive q Evropa ta bj jetsimin e Republiks,
pa organizim adekuat t brendshm dhe pa ndonj mund pr shtytje nga brenda. Vetm nevoja
pr zhvillimin e gjithmbarshm dhe t shpejtuar t Kosovs i nxiti t rinjt dhe t rejat n luft
demokratike (ather kur nuk ekzistonte kurrfar demokracie) pr Republik, e jo qejfi, moda
a dshira pr ta imituar Evropn. T'i akuzosh ata q e lindn edhe Republikn edhe
demokracin se nuk e deshn kt t fundit, do t thot se di nuk sht n rregull, jo vetm
n kokat e individve, por n raportet n shoqri. T ndrpriten proceset, duke e vn veten n
krye pa ndonj merit t veant, pasi t jen br akuza t tilla t rnda dhe shkelje t
oroditura t bartsve t ktyre proceseve, e pastaj t vraposh npr Evrop dhe Amerik me
shpres se ata, faktort e jashtm, do ta bjn kompletimin e proceseve n Kosov, nuk sht
vetm bajraktarizm (kjo do t ishte e keqja m e vogl), por manipulim me interesat m vitale
t Kosovs, n qoft se jo vetm injoranc e thell politike.
Republika e Kosovs atbot nuk e cnonte integritetin territorial t Jugosllavis dhe as
barazpeshn bipolare t forcave. Ajo nuk mund t ishte kundr interesave globale t palve
rivale. Prkundrazi, Republika e till e Kosovs nuk do t ishte vetm n funksion t
zhvillimit t Kosovs, por edhe n funksion t forcimit t raporteve jugosllavo-shqiptare, si
dhe t vet Jugosllavis, andaj, n mnyr indirekte, edhe n funksion t stabilitetit dhe t
paqes n Ballkan dhe n Evrop. Kto ishin disa nga tezat kryesore t zhvilluara gjat
hetimeve n burg m 1981, por hetuesit, natyrisht, i kundrshtonin me pretekstin e dgjuar m
von edhe publikisht, se kinse Republika e Kosovs do ta dobsonte Serbin, do ta
reduktonte, si thoshin ata, n "pashallk t Beogradit"!? Prderisa na mbanin n burg dhe na
dnonin rnd, ishte fare e natyrshme t gjenin ndonj pretekst dhe arsyetim, por qysh ather
ishte fare evidente se ato nuk ishin bindse as pr ata vet. Prse ather konstituimi i
Republiks s Kosovs u vonua pr 9 vjet t plota, kurse jetsimi i saj akoma shtyhet edhe
sot? N qoft se ruajtja e integritetit territorial t Jugosllavis ose ruajtja e Jugosllavis, e jo
dominimi n Jugosllavi, ka qen interesi i njmendt i Serbis, dhe n qoft se Republika e
Kosovs n Jugosllavi njmend do t ishte edhe n funksion t forcimit t saj, prse ather
Serbia jo vetm q e kundrshtoi, por akoma vazhdon ta kundrshtoj jetsimin e Republiks
s Kosovs?
A zhvillohet lufta pr interesa ideologjike
Prgjigjet n pyetje t tilla mund t jen t nduarnduarta, por jo edhe aq t thjeshta. Njra
nga prgjigjet m t shpeshta q lexohet npr faqet e shtypit, q komentohet e dgjohet edhe
prmes ekranit t TV-s, lidhet me natyrn e sistemit n Serbi, i cili cilsohet si sistem "serbosllavo-komunist", d.m.th. hegjemonist. Prgjigja e ktill e presupozon faktin se marrveshja
ose dialogu do t ishte i mundshm sikur t suprimohej sistemi n fjal. Fakti se n luftn n
Kroaci gati njsoj marrin pjes edhe pjestart e partive tjera politike, pra jo vetm t PSS,
dhe se at e prkrahin edhe udhheqjet e ktyre partive, dhe jo vetm udhheqja e PSS, e
zhvlerson gati n trsi kt argument. Dhe kjo sht e natyrshme, pasiq asnj luft n
histori nuk u zhvillua pr interesa ideologjike, por pr ato vitale ose jetike. Ideologjia,
rndom, me m pak ose m tepr sukses i artikulon dhe i arsyeton interesat e tilla, por nuk
mund t jet substitucion pr to.
Nga disa shpjegime a posteriori t ish-funksionarve titist lidhur me at se ata nuk e
deshn Republikn "staliniste" ose edhe Republikn n federatn Jugosllave, sikur mund t
kuptohet se n ndonj moment, gjat dekads s shkuar, ka qen i mundshm konstituimi dhe
jetsimi i Republiks s Kosovs, bile ndoshta edhe me pajtimin e Republiks Serbe, por q
kt e paska refuzuar elita titiste e Kosovs. Natyrisht, kjo sht nj gnjeshtr e kulluar. Elita

titiste gjat pjess m t madhe t dekads s shkuar as q ka pasur haber se 'po ngjante n
Kosov, ndonse politikisht e prfaqsonte Kosovn. Ndryshe, si mund t shpjegohet fakti q
vazhdimisht ishte e befasuar me ngjarjet, dhe se gjithmon ndodhej n bisht t tyre, n vend
se t'u paraprinte? Nj ish-funksionar tjetr titist, por q ishte m pak titist, sepse nuk i takonte
rrethit t ngusht t titistve t organizuar si klik, kt e pranoi hapur n nj intervist t
mhershme dhn Zrit t Rinis: "Na trathtuan"-tha ai, duke menduar n ca premtime t
mhershme t instancave m t larta lidhur me ngjarjet q zhvilloheshin n Kosov. Nga kjo
del prfundimi i dyt kategorik se nuk ka qen n kompetenc t titistve n Kosov as
refuzimi dhe as pranimi i fardo Republike t Kosovs, staliniste ose jo, n federat ose
konfederat, n asociacionin e shteteve sovrane t ndonj bashksie Jugosllave ose jo. Fakti
se nga fundi i viteve '80 u shqetsua gati e tr elita titiste n Kosov me rrahje dhe me
izolime nuk e tregon "fajsin", prkatsisht ,"meritn" e tyre pr Republikn e Kosovs, por
prkundrazi: insistimin e pushtetit q m n fund edhe ajo t futet n kto procese.
Elita e friksuar titiste
Ambasadori amerikan n Prag n nj artikull n revistn Foreign Affairs me t drejt
tregonte se si elita politike dhe intelektuale e ekosllavakis ishte tmerruar aq shum pas
intervenimit t rusve n vendin e tyre n vitin 1968, sa q m von, prkundrejt ndryshimeve
t shteteve prreth, pastaj dhe n vet BRSS-n, bile edhe prkundrejt aktivizimit t shum
grupeve jasht elits ekosllavake, ajo nuk lvizte dot. Ishte dashur q ai t'i luste rust q t'i
aktivizojn aktivistt partiak dhe miqt e tyre, n mnyr q m n fund elits intelektuale
dhe politike ekosllavake t'i hiqej frika dhe t futej n vallen e demokracis. N analogji me
kt, elita titiste n Kosov ishte friksuar aq shum nga maltretimet dhe dnimet e t rinjve
gjat dhjet vjetve t shkuar, gj q e dshmonte dhe me heshtjen e vet, saq nuk e kishte
kuptuar dot detyrn e mbrojtjes s tyre. sht dashur t organizohej nj repriz miniaturiale e
prvojs s t rinjve me vet ish-pjestart e elits titiste, n mnyr q m n fund ta
kuptonin se duhej t futeshin n vallen e demokracis. Mirpo pr ndryshim nga elita
intelektuale dhe politike ekosllovake, elita titiste n Kosov, si rndom, edhe kt radh e
teproi:- kukati aq shum, sa q gati prfundimisht i tmerroi t tjert. Futjen n vallen e
demokracis ajo nuk e kuptoi si pjesmarrje t barabart n luftn pr demokraci dhe pr
Republikn e Kosovs, por si mision pr eliminimin e atyre t mparshmve, dhe tani habitet
se si gjrat nuk ecin dot prpara! Elita titiste n Kosov edhe kt her tregoi se ajo nuk
mund t emancipohej nga pushteti i vjetr, se nuk mund t mendonte me kokn e vet, por
doemos i duhej nj mbshtetje, nese jo n Beograd, ather doemos n Evrop! Thuajse
Beogradi ndodhej jasht Evrops dhe thuajse Evropa nuk e njihte Beogradin, por vetm elitn
titiste n Kosov! Andaj, arsyetimet se ata nuk e deshn Republikn e ktill apo t atill n
Kosov nuk u duheshin gj: me pendla t huaja nuk mund t kndohej as knga e mngjesit,
dhe as e dits, sado q t dukeshin t bukura.
Megjithat, gjrat duhet vn n kontekstin e tyre real. Pavarsisht nga ajo se elita titiste n
Kosov nuk ishte e informuar fare mbi at q realisht po ngjante n Kosov, sht fakt se
sht refuzuar konstituimi i nj republike eventualisht komuniste n Kosov dhe n federatn
Jugosllave. Me kt i sht br shrbim demokracis (kushtimisht), n Jugosllavi dhe m
gjer n Ballkan, dhe ndoshta edhe n Evrop. Mirpo, a ishte nj shrbim i till edhe n
interes t popullit n Kosov dhe t shqiptarve n prgjithsi kjo do t shihet m von. Do t
varet nga ajo se me ka do t shprblehet nj shrbim i till? Kthimi i statusit t autonomis
sipas Kushtetuts s vitit 1974 apo vnia e Kosovs apo e shqiptarve nn ndonj status
special, zgjidhje t cilat herpashere Lordi Kerrington po i formulon pr serbt n Kroaci, me
siguri se nuk do t ishin kurrfar shprblimi adekuat me viktimat e rna shqiptare gjat tr
nj dekade dhe gjat fillimit t dekads s dyt. Prkundrazi, do t ishte nj manipulim i

tmerrshm me Kosovn, pavarsisht nga ajo se republika eventuale komuniste n Kosov,

sipas ktyre vlersimeve, do ta prishte ekuilibrin bipolar t prmendur m heret t forcave,
sepse do ta forconte enverizmin n Shqipri, pastaj bllokun e republikave jo mjaft t
zhvilluara n Jugosllavi; do ta rrezikonte pozitn e privilegjuar ekonomike t republikave t
zhvilluara n Jugosllavi dhe interesat afariste dhe strategjike t miqve t tyre. Nj vlersim i
till doemos niset nga teza se regjimi i Sllobodan Millosheviqit n Serbi ishte vetm komunist
e jo p.sh. nacionalist, se regjimi i till do t pajtohej pastaj me nj republik t ngjashme n
Kosov dhe se Kosova do t ishte prsri me Serbin, por nn Serbi!? Dhe prsri kemi t
bjm me nj tez kryekput manipulante! Republika e Kosovs krkohej t ishte trsisht e
barabart me t gjitha republikat tjera n Jugosllavi d.m.th. ta gzonte t njjtin status si edhe
t tjerat; t kishte t njjtn lidhje me organet federale (konfederale apo asociative) si edhe t
tjerat; t njjtat obligime dhe prgjegjsi si dhe t tjerat. Nuk do t ishte nn Serbi por do t
ishte e barabart me Serbin n shtje t statusit t vet. Ndrkaq, sa u prket interesave reale
ekonomike, politike apo gjeopolitike (kjo duhet t kuptohet doemos njher e prgjithmon)
me Serbin mund t kishim apo t mos kishim interesa t prbashkta; mund t zhvillojm
luft dhe mund t kultivojm miqsin; mund t'i investojm energjit tona prkatse pr
evropeizimin e shpejt t vendeve tona, apo srish mund ta prgjakim historin; me Serbin
mund t zhvillonim fardo raportesh, por as ne as Serbia nuk mund t zhvendosemi prej
vendeve tona; nuk mund ta zgjedhim ndonj fqinj tjetr m t mir; dhe nuk mund t bhemi
m t tjer se 'jemi. Do t qndrojm aty edhe ashtu si jemi. sht mir t prpiqemi t
bhemi m t mir. Dhe pr t'u br m t mir; pr t ecur m shpejt prpara; pr t'i zn
vendet prkatse aty ku duhet, doemos m par duhet t jetsohet Republika e Kosovs. Ky
sht interesi vital i Kosovs, por edhe i t gjithve n Ballkan. Nuk ekziston ndonj rrug
tjetr.
Shtetet n rolin e xhandarit rajonal
Zhvillimi kapitalist, nga ana tjetr, n gjith historin e vet dhe n tr hapsirn e bots
gjithmon sht mbshtetur n ligjin e zhvillimit t pabarabart - n hapsir e ka mbshtetur
zhvillimin e nj rajoni t caktuar, i cili pastaj sht dashur t trheq pas vetes zhvillimin e
rajoneve t tjera. Nse ka qen fjala pr komplekse shtetesh, sht forcuar nj gjer n dy apo
tri shtete, t cilat, pos rolit t modelit zhvillimor, luanin edhe rolin e xhandarit rajonal (Izraeli
dhe Irani n kohn e Shah Pahlavis dhe Iraku m von) n Lindjen e Mesme: Republika
Jugafrikane dhe Rodezia e dikurshme n Afrik; Brazili n Amerikn Latine. S'ka dyshim se
n zhvillimin ekonomik t Jugosllavis, republikat veriore, dhe ndoshta ndonj rajon i caktuar
brenda Serbis, kan lozur nj rol t till t modelit zhvillimor. Dikush kt mnyr t
zhvillimit brenda hapsirave t caktuara dhe mbshtetjen n zhvillimin e punkteve t veanta
e ka quajtur subimperializm, duke menduar me kt m tepr mbi nj taktik imperialiste t
kontrollit mbi hapsirat rreth e prqark. sht quajtur kshtu duke e pasur parasysh ndarjen e
athershme t bots n sisteme t kundrta politike dhe luftn e tyre konkurrente. Sot n
Evrop vrtet sht suprimuar sistemi komunist, por meritn m t madhe pr kt duket se e
kan pikrisht punktet n fjal. N Evrop gjithashtu ka akoma rajone t pazhvilluara dhe aty
gjithsesi edhe m tutje vepron ligji i zhvillimit t pabarabart ekonomik. Republika e Kosovs
me angazhimin e vet do t duhej t'i zbuste efektet negative t tij. Me fjal t tjera, nuk ka
kurrfar dyshimi se lufta n Kroaci, n t ciln t dy palt etiketohen me konotacione
ideologjike (serbo-komuniste, ustasho-fashiste, etj.), n esenc po zhvillohet pr sigurimin e
nj pozite m t mir ekonomike n nj prtritje eventuale t Jugosllavis. Nga ky aspekt, te
kundrshtart n fjal ekziston nj disproporcion evident: Kroacia dhe Sllovenia jan m t
zhvilluara dhe modeli i ri eventual i rregullimit t raporteve n Jugosllavi do t duhej t'ua
siguronte kt prparsi edhe m tutje; ndrkaq Serbia sht m pak e zhvilluar se ato, por m

e madhe me territor dhe me numr t popullsis, pastaj edhe m e fort n pikpamje

ushtarake. Ajo do t dshironte ta ruante pozitn e vet politike n Jugosllavin e tret
eventuale, me shpres se me nj politik m nacionale, do t mund t arrinte shkalln e
zhvillimit ekonomik t simotrave veriore, dhe n perspektiv, eventualisht t'ua tejkaloj. Ajo
q n Serbi mund t quhet mbeturin e ideologjis komuniste duket se sht pikrisht vetdija
mbi interesin nacional t zhvillimit n perspektiv. Dhe kjo aspak nuk ka t bj me
"ndryshkun" e mendjes sikur q nganjher mendohet dhe shkruhet ndr ne. Nga kjo vetdije
ajo nuk mund t heq dor, bile as me humbje t betejs. Nga ana tjetr, duket fare evidente se
republikat veriore nuk mund ta pranojn prtritjen eventuale t nj Jugosllavie ku srish
politikisht do t dominonin serbt. Rrugdalja nga ky rreth magjik ose do t gjendet n
kompromisin brenda kufijve t tanishm t Jugosllavis, ose edhe n ri-rregullimin e
raporteve n Ballkan. Pr kt t fundit ekziston rreziku real q t mendohet se shqiptart do
t duhej ta paguanin tagrn e pajtimit eventual t vllezrve sllav. Kjo ka ngjar tashm n t
kaluarn. Do t ishte tragjike t ngjaj srish. Mirpo, sht edhe m keq t mos jesh i
vetdijshem pr kt.
Serbt dhe rust
fardo q t jet rrugdalja nga kriza, duket se ajo nuk sht aspak e leht. N rend t par
pr shkak se e presupozon akceptimin e zgjidhjes eventuale nga t gjitha palt e interesuara,
por edhe sepse palt n konflikt bartin n vete argumente dhe interesa fundamentale, t cilat,
pr shkak t rndsis s vet, shtrihen edhe jasht tyre. Demokratizimi i prgjithshm i
Evrops dhe bashkimi i saj mbi baza demokratike, q n Jugosllavi u lidh me republikat e
zhvilluara veriore, e gzon prkrahjen jo vetm t Evrops dhe SHBA, por edhe t Bashkimit
Sovjetik. Ndrkaq, gjykuar nga aspekti i interesave serbe, politika serbe do ta akceptonte
demokratizimin, por jo n dm t fuqis s vet. Tashm sht i qart orientimi afatgjat i
politiks serbe q me do kusht t'a ruaj pozitn e vet politike, qoft edhe n ndonj
Jugosllavi t cunguar, miniaturiale. Duket fare irelevante nse kt synim t politiks serbe do
t'a mbshteste konkretisht edhe Bashkimi Sovjetik.
Piksynimi i till i politiks serbe jo vetm q nuk i prish pun politiks globale t
Bashkimit Sovjetik, por ndodhet edhe brenda kontekstit historik t interesave imperialiste ruse
dhe brenda rezultateve tashm t realizuara politike gjat historis. Bashkimi Sovjetik edhe
mund t mos e prkrah aktualisht politikn serbe, por gjat historis s shkuar nuk kan qen
edhe aq t rralla rastet kur politika e Serbis e ka "detyruar" politikn ruse ta ndryshoj kursin.
Rasti m i ri ishte periudha e komunizmit: nuk ishin sovjetikt ata q e detyruan Jugosllavin
t lshoj pe konform me Rezolutn e Byros Informative t vitit 1948, por e kundrta, sovjetikt ishin ata q t part e braktisn socializmin, natyrisht jo pr shkak t presionit t
Jugosllavis, por ishte evidente se u detyruan ta ndiqnin rrugn q kjo e kishte trasuar e para.
Bile Jugosllavt, veanarisht politika serbe, nuk bn hapa drastik n kt drejtim sa bn
sovjetikt, dhe nuk u ngutn q t'u paraplqejn t tjerve n Evrop dhe n Amerik. Raste t
ngjashme kishte edhe gjat luftrave ruso-turke n t kaluarn, p.sh. kryengritja serbe e vitit
1804, por edhe n prag t shprthimit t Lufts s Par Botrore. Me fjal t tjera, Serbia gati
gjithmon e ka gzuar prkrahjen e Rusis, por hapat i ka br vet, bile edhe ather kur ka
humbur. Kt gjithnj n mbshtetje t vlersimeve t veta t rrethanave dhe pr interesa t
veta. Pr momentin aktual politik kjo sht me rndsi pr aq sa nuk mund t llogaritet n
lshimin pe t politiks serbe pr shkaqe t mosprkrahjes eventuale t Bashkimit Sovjetik.
Nga ana tjetr, nj rol t ngjashm politik mund ta luaj edhe Kroacia, por nuk mund ta loz
Republika e Kosovs, e as Shqipria. Edhe Kroacia, p.sh., mund t tregohet autonome ose e
pavarur n vendimin e vet pr vazhdimin e lufts, sepse mund t shpresoj n ndrhyrjen e t
tjerve. Megjithat, ushtarakisht nuk sht e barabart me t parn.

Meqense konsiderohet q Bashkimi Sovjetik me braktisjen e socializmit, tashm e ka

paguar "tagrn" pr universalizimin e demokracis n Evrop, duket se sht fare evidente se
as Evropa e as SHBA, nuk jan, dhe as q mund t jen t interesuara q sovjetikt "t
paguajn" edhe m tutje, p.sh., me eliminimin e ndikimit t tyre n ato rajone t cilat
tradicionalisht ia njohu si t saj. Nga ky rregull mund t prjashtohet blloku gjerman, por me
kusht q atje t mbisundoj mendimi mbi maksimalizimin e fuqis n suaza gjeopolitike, q
n momentin aktual politik, si u pa m lart (shiko nntitullin: Shqiptart dhe proceset
integrative) ishte n kundrshtim me interesat reale gjermane, pavarsisht nga aktiviteti
diplomatik i Gensherit, dhe n kundrshtim me tendencat aktuale t politiks ndrkombtare.
Me supozimin se kompromisi i prmendur pr zgjidhjen e krizs jugosllave nuk mund t jet
ndonj federat e modernizuar (opcion i APJ), ose ndonj konfederat e centralizuar, do
zgjidhje tjetr e presupozon mundjen e njrs nga palt n konflikt. Kroacis vshtir se do t'i
duhej ndonj pavarsi e plot pa gati nj t tretn e territorit q e konsideron t vetin, kurse
Serbia vshtir q do t lejohet t formoj ndonj "Serbosllavi". Pra, n qoft se ky matpozicion nuk do t rezultoj n ruajtjen e integritetit territorial t Jugosllavis (qllim kapital i
APJ), ather duket njsoj reale mundsia e zgjerimit t konfliktit, jo vetm n pjest tjera t
vendit, por edhe jasht tij. N rrethanat e tanishme ndrkombtare kjo do t ishte pak e
besueshme, sikur t prjashtohej shtja e jetsimit t Republiks s Kosovs dhe e zgjidhjes
s shtjes shqiptare n prgjithsi. Pr kt shkak, n rrafshin teorik gjrat duken mjaft t
qarta: ose do t ruhet integriteti territorial i Jugosllavis, me nj rregullim t brendshm, i
cili pavarsisht nga ajo se si do t quhet, do t nnkuptoj ekzistimin e organeve dhe t
funksioneve minimale t prbashkta dhe t pranueshme pr t gjith, s bashku me
Republikn e Kosovs q do t kishte status t njjt si edhe njsit e tjera t ktij organizmi,
ose do t hapet mundsia e zgjerimit t konfliktit dhe e rirregullimit t raporteve n Ballkan,
gj q e nnkupton luftn. N rrethana t ktilla imponohet vetm nj pyetje: A sht politika
e Republiks s Kosovs (duke i nnkuptuar t gjitha partit politike dhe subjektet e tjera
politike n Kosov), duke u zhvilluar n pajtim me peshn e situats dhe me vetdijn e plot
mbi konsekuencat e mundshme t secilit opcion?
Politika me kushtzime dhe direktivat
Partit politike n Kosov i artikuluan qllimet politike kryesisht prmes shprehjeve n
kondicional: "n qoft se", "nse" dhe "po qe se ather". N qoft se, p.sh., do t ruhet
integriteti territorial i Jugosllavis, ather do t luftohet pr nj republik t barabart
sovrane n Jugosllavi; n qoft se do t lejohet prishja e kufijve t brendshm, ather do t
luftohet pr nj republik shqiptare n Jugosllavi, e nse nuk do t ket Jugosllavi ather do
t ket Shqipri edhe pr shqiptart n Kosov! Fort bukur! Mirpo, pr cilin opcion duhet t
luftohet? Me siguri, do t prgjigjeshin (gjykuar nga logjika e brendshme e pranishme n
opcionet alternative) -sipas rrethanave, qllimi dihet! E po t'i pyesje cilat jan vlersimet mbi
rrethanat ekzistuese, ather, pos prgjigjeve euforike mbi kto ose ato mundsi, mbi kt apo
at bised me akcilin funksionar, senator a politikan, gazetar a komentator, prgjigje
definitive me t vrtet nuk do t kishte. Dhe meq jemi n prag t shekullit XXI dhe
ndodhemi n Evrop e jo n brigjet e Amazonit, ne nuk do t kujtojm se mungesa e
prgjigjeve t ktilla sht e rastit, refleksion i situats momentale, spontanitet i vetvetishm.
As q do t kujtojm se mungon orientimi i caktuar. Ai ekziston dhe duket se sht i lidhur
me republikat veriore dhe me qeverin e dikurshme federale. Republikat veriore dhe qeveria e
dikurshme federale me siguri se e kan br edhe analizn e situats politike n Evrop dhe n
bot, por vetm nga aspekti i tyre dhe me qllim t realizimit t qllimeve t tyre. Kosova n
kt rast ka qen vetm njra nga komponentat, interesat e s cils kan mundur t
respektohen pr aq sa nuk do t'i rrezikonin interesat e komponentave tjera -autore t

vlersimeve t dhna. Se sa i sht prgjigjur drejtimi i till politik edhe interesave reale t
Kosovs dhe me far serioziteti jan br kto analiza nga aspekti i mundsive pr jetsimin
e Republiks s Kosovs shpresojm se mund t shihet edhe nga tezat e prmbajtura n kt
punim. Pr kt shkak, nuk do t polemizohet me "njohsit" e politiks n Kosov, por do t
vazhdohet theksimi i atyre komponentave, q pas mendimit ton, i vshtirsojn ecurit e
lufts politike pr zgjidhjen e shtjeve me rndsi pr Kosovn.
Qllimet politike t artikuluara me shprehje t kondicionalit gramatikor mund t jen
politik serioze pr grupet e ndryshme konspirative q e pretendojn marrjen me politikn.
Dikur kto i karakterizonin partit efemere komuniste t Bots s Tret, t cilat nuk ishin n
gjendje as t'u prinin ngjarjeve, dhe as t mbeteshin jasht tyre. Prpiqeshin t'u mbeteshin
besnike msimeve t Leninit dhe t Stalinit pr rolin e tyre n rrethanat revolucionare
antikoloniale. Prandaj rndom prfundonin n shuarje t plot, ngase u mungonte si
origjinaliteti i veprimeve, ashtu edhe i vlersimeve. Pr kt shkak, qllimet politike t
artikuluara me shprehje t kondicionalit gramatikor jan politik trsisht joserioze kur
trajtohen si dokumente pr orientimin e lufts s nj populli, pasi asnj populli nuk mund t'u
diktohen "direktiva" pr sjelljet, e aq m pak pr dshirat ose pr vullnetin politik. Nj popull,
ose e dshiron realizimin e nj qllimi politik, dhe pr t sht i gatshm t sakrifikoj, ose
nuk e dshiron. Qllimi politik i popullit shqiptar nuk mund t jet tjetr pos bashkimit t tij
nj shtet t vetm shqiptar. Me argumente t shumta q nuk mund t kontestohen, historia e ka
vrtetuar se shtetet nuk jan vetm piksynim historik i do populli; suaz m e mir pr
ruajtjen dhe ngritjen e identitetit kolektiv kombtar (q prfshin gjuhn, kulturn etj.), por
edhe instrument i pazvendsueshm dhe absolut pr zhvillimin e tij, konform me shpirtin dhe
me traditn e vet, por edhe konform me krkesat q ia parashtron koha. S'ka shtet pr vete
dhe pr hir t vetes. N qoft se kjo sht kshtu pr t gjith popujt e civilizuar t bots, dhe
me siguri se sht, dhe n qoft se jemi popull i civilizuar, dhe me siguri se jemi, ather nuk
mund t jet ndryshe as pr ne shqiptart. N rrethanat demokratike pr t cilat u luftua me
gjak e me mund, nuk ka ndonj arsye q kjo t mos thuhet.
Opcioni evroperndimor
Ndrkaq, sa i prket mundsive pr realizimin e qllimit (aspirats) s natyrshme t popullit
shqiptar, ato varen nga resurset e brendshme dhe nga rrethanat e jashtme, por varen edhe nga
vlersimi i drejt, objektiv dhe analitik q ktyre dy komponentave t nj trsie (t
brendshme dhe t jashtme) ua bn faktori i organizuar politik. Zatn, kjo sht detyra
qensore, por edhe kuptimi i ekzistimit t faktorit t organizuar politik t do vendi. Lufta pr
marrjen e pushtetit politik sht vetm nusprodukt i ktij roli, sepse pushteti politik nuk mund
t jet n funkcion t vetes (prve kur deformohet n trsi), por t ndonj qllimi tjetr m
fundamental. Detyr tjetr me rndsi pr faktorin e organizuar politik sht gjetja e rrugve
m t mira dhe m t shkurtra pr realizimin e qllimeve politike q jan t zbatueshme, t
mundshme pr prdorim me humbje sa m t vogla, sa m t lehta dhe sa m t
parndsishme. N qoft se kjo sht kshtu pr t gjitha vendet e bots, ather s'ka se si t
mos jet edhe pr faktorin e organizuar politik t Kosovs.
Pr kt shkak, sht gati trsisht e pakuptueshme q thelbi i shtjes akoma nuk shtrohet
hapur: far jan vlersimet pr situatn kur faktori i jashtm pr shkaqe t ndryshme,
hipotetikisht: a) nuk mund t mos lejoj zgjerimin e konfliktit, por p.sh., mund t'a lokalizoj
at vetm n territorin e Ballkanit, dhe b) mund t prpiqet ta gjej kompromisin prsri n
dm t interesave nacionale shqiptare? Nga ana tjetr, tani sht m se evidente se interesi ky
aktual i Republiks s Kosovs sht jetsimi i saj. Dhe po ashtu ai sht i lidhur me zgjidhjen
e krizs jugosllave. Lidhur me kt, doemos paraqiten pyetje t shumta, por ajo q sht m e
qensishme ka t bj me faktin se a thua ekzistojn garanci t forta se zgjidhja e krizs

jugosllave do t jet pikrisht ashtu si e ka parapar faktori i jashtm -nj Jugosllaviasociacion i shteteve sovrane, ku Republika e Kosovs do t ishte po ashtu nj shtet sovran
asociativ? Dhe prsri thelbi i shtjes duhet thn tro: fjala sht pr opcionin
evroperndimor me t cilin u lidhn republikat veriore t Jugosllavis dhe me t cilin u lidhn
edhe forcat aktuale politike (faktori i organizuar politik) n Kosov, por edhe n Shqipri.
Mirpo, n kushtet e universalizimit t demokracis n t gjith Evropn, edhe politika serbe
q n fillim e kishte t qart se Republika e Kosovs duhej t jetsohej n funksion t
bashkimit t popullit shqiptar; jo vetm konform me proceset integrative n Evrop, por edhe
me interesat fundamentale t popujve t Ballkanit pr ruajtjen e paqes dhe pr kultivimin e
stabilitetit politik si parakusht t do evropeizimi.
Vetm n kt mnyr mund t evitoheshin mundsit pr instrumentalizimin e tyre n
funksion t interesave t huaja.
Qmoti ishte koha q kjo e vrtet e mome e ktyre trojeve t akceptohej njher e
prgjithmon nga t gjith popujt. N kt mnyr do t ishte e mundur t hapeshin rrugt e
zhvillimit, t evropeizimit dhe t prparimit, jo t errsirs, t ngecjes dhe t vdekjes. Mirpo,
lidhur me vetdijsimin mbi natyrn e interesave t vrteta n secilin nivel sigurisht se edhe
pr nj koh t gjat do t ket mbitheksime t interesave partikulare, jo t atyre universale; t
interesave t elitave, dhe m pak t popujve; diktate t fuqis dhe jo t vullnetit t lir. T
gjitha kto mund t rezultojn n zvarritjen e proceseve, ta rrezikojn drejtimin e tyre, por
ndrkaq nuk mund t'i ndalin ato, e as ta pengojn shprthimin e interesave t njmendta;
mund ta komplikojn krizn, por nuk mund ta pengojn zbrthimin definitiv t saj. Me
shpresn se nga analiza e prmbajtur n kt tekst sht fare leht t nxirren veorit dhe
tendencat e proceseve n nivelet tjera (evropian, ballkanik, jugosllav), tani sht e udhs t
ndalemi ende n Republikn e Kosovs. Shquarja e disa dobsive dhe problemeve t cilat e
rndonin situatn edhe ashtu t rnd n t kaluarn, duket se ende vazhdon. Do t ishte mir
q ato t marrin fund nj her e prgjithmon dhe pr hir t ktij qllimi pason analiza e
mposhtme.
Nj Kuvend n Krush t Madhe
Fjala sht pr Kuvendin e jashtzakonshm t Degs s LDK n Rahovec, i cili u mbajt m
6 korrik t k.v. n Krush t Madhe, fshat i ksaj komune. Problemet e shqyrtuara n kt
Kuvend me siguri q i tejkalojn suazat e nj dege, ndrsa rndsia politike e shtjeve t
shqyrtuara me siguri q shtrihet n tr hapsirn, jo vetm shqiptare. Shkaku sht i thjesht:
aty nuk u polemizua me delegatt e Kuvendit /103/, por me tezat, metodat dhe veprimet q
reflektoheshin n Kuvend. Dhe sa do q heshtja vazhdon t zgjas, problemet do t rndojn.
Injorimi i tyre i qllimt me pretekstin se nuk jan reale vetm sa i thellon e nuk i eleminon
ato.
Akceptimi i njmendt i nj t vrtete e nnkupton faktin se n veprimet e veta faktori
subjektiv do t'i prmbahet porosis s saj. Ndrkaq situata e komplikuar politike, mungesa e
prvojs n jetn politike t demokracis, njohurit e mangta mbi interesat, intencat dhe
mundsit e faktorit t jashtm, trashgimia e mangt politike e faktorit t brendshm, dhe nj
varg faktorsh tjer, doemos ndikojn n shfaqjen e dobsive t shumta q e prcjellin jetn
politike n perioda t tilla tranzitore si kjo e tanishmja. Mirpo, n qoft se t gjitha kto
konsiderohen ekskuze pr t vazhduar t vjetrn, ather fjala sht pr dika tjetr dhe jo pr
dobsit. Arsyetimi i gabimeve ka kuptim vetm ather kur ato nuk bhen me qllim dhe
sidomos kur mungon intenca e prsritjes s tyre. N t kundrtn fjala sht pr ndonj kurs
t caktuar t zhvillimit t gjrave. N qoft se drejtimi i till vazhdimisht bie ndesh me faktet,
ather di nuk sht n rregull ose me kursin ose me bartsit e tij, apo ndoshta me t dyt.
Konsekuencat rezultojn s paku n ngecjen e proceseve, n mos edhe n dika tjetr. Dhe

pasi q ato kan t bjn me t gjith, dhe jo vetm me disa, shanset pr shprthimin eventual
t paknaqsive t grumbulluara n at mnyr vetm sa rriten e nuk zvoglohen.
N rend t par duhet theksuar se prcaktimi pr luft politike nuk u kushtzua vetm me
vlersimin objektiv t mundsive reale pr t zhvilluar nj luft tjetr nga ajo politike.
Insistimi n kt nuk do t ishte tjetr prve se vulgarizim i tepruar i fakteve. Natyrisht,
vetdija kolektive mbi veten ushtron ndikim t duhur mbi zgjedhjen e mjeteve t lufts, por n
prcaktimin pr luft politike ndikim prioritar duket se ka pasur vet natyra e qllimit: Konstituimi i Republiks brenda Jugosllavis (federale, konfederale apo asociacion i brisht i
shteteve sovrane). Qllimi i till e presupozonte vazhdimin dhe jo ndrprerjen n jetn e
prbashkt me popujt tjer, dhe as paktimin rigoroz me njrn nga palt n konflikt. Puna
ishte t luftohej logjika e forcs, por jo duke u vn n shrbim t dinakris s t tjerve q
luftonin pr hesapet e veta, e jo tonat. Sakrificat q i bnin shqiptart nuk shkonin vetm n
favor t konstituimit t Republiks, por shtroheshin edhe n altarin e mundsive pr ruajtjen e
integritetit territorial t vendit; t paqes n Ballkan, por mbi t gjitha -venin n altarin e
demokratizimit t raporteve politike n vend; t marrdhnieve jugosllavo-shqiptare; t atyre
n Ballkan dhe n Evrop. Dhe kjo mjaftonte. Zor q n ndonj vend t kishte ndonj popull
tjetr q kontribuoi aq shum pr proceset integrative n Evrop, jo se shqiptart e deshn at
m shum se t tjert, por sepse pozita e tyre e gjithmbarshme i detyroi t vepronin ashtu.
S'kishte kurrfar nevoje t paktohej me ide dhe me teza t llojeve t ndryshme.
Politika serbe ishte fare e vetdijshme se Republika e Kosovs nuk do t ishte zgjidhje
definitive e shtjes shqiptare. Kjo politik, me logjikn e forcs, rezononte n fillim se kjo
shtje do t duhej t zgjidhej me forc, gjithnj me shpresn e ushqyer nga orekset e vjetra
pr shndrrimin eventual t Shqipris n nj republik t shtat jugosllave. Logjika e till
problemin e Kosovs e shihte n kontekst t raporteve jugosllavo-shqiptare. Ndrkaq shtjen
shqiptare n prgjithsi e shihte n konekst t raporteve jugosllavo-italiane ose n kontekst t
raportit me fuqit e Evrops. Kosova aty mbetej nj forc e brisht me t ciln mund t luhej
ping-pong.
Mirpo logjika e till e forcave, vshtruar vetm nga ky aspekt, rezononte me parametra
gjeopolitik kaher t tejkaluar, dhe dukej sikur shkonte ndesh me realitetin aktual. Si e till
nuk mund t ishte n interes as t atyre q kt e praktikonin, sikur t mos ishte fjala pr
diferencat e zhvillimit, as t humanitetit dhe as n interes t s ardhmes politike. Puna ishte q
kjo t argumentohej. Dhe pikrisht tek argumentimi gjrat alonin e dukeshin t
palogjikshme: n njrn an, bhej gjithnj e m tepr e qart se n pikpamje t kufijve
gjrat do t mbeteshin ashtu si kan qen. Jetsimi i Republiks s Kosovs, d.m.th. jo
zgjidhja e menjhershme dhe definitive e shtjes shqiptare, do t'i ndihmonte afirmimit t
proceseve integrative n Evrop, t anve pozitive t ktyre proceseve. Evropa nuk mund t
ishte Evrop e diktatit t m t fortve, por shprehje e vullnetit t lir t popujve t saj. Nj
orientim i till n zgjidhjen e shtjes shqiptare do t'i evitonte mundsit pr
instrumentalizimin e serbve n dobi t interesave ruse, por pastaj edhe t shqiptarve n dobi
t interesave t Perndimit. Pr kt shkak, stoicizmi me t cilin populli shqiptar i prjetoi
viktimat e lufts politike gjat dekads s shkuar dhe fillimi i viteve '90 ushqehej me shpresn
se q t dy palt nuk do t tregoheshin t shurdhr ndaj krkesave t tij legjitime, por edhe me
ndjenjn e t drejts morale se po i kontribuonte fuqimisht lindjes s nj realiteti t ri q
shtrihej larg prtej ndrrave t tij t kufizuara n hapsirn e vatrave t veta.
Nn supozimin e ruajtjes s kufijve t jashtm apo t integritetit territorial t Jugosllavis,
prse ather zhvillohej nj luft kaq e tmerrshme n Kroaci? Popujt nuk mund t
detyroheshin dot t luftonin pr shkak t konotacioneve ideologjike. Edhe fashizmi si ideologji
e kishte pasur pr baz paknaqsin me ndarjen territoriale t bots dhe me vendin e vet n
t. Ndrkaq, shovinizmi, hegjemonizmi, etj., serbomadh ishin vetm konotacione ideologjike,
pas t cilave fshihej dika tjetr. Puna ishte t prcaktohej drejt se ka ishte ajo dhe n baz

t ktij prcaktimi t formulohej nj politik adekuate pr Kosovn. Pra, nga ana tjetr, ishte
gjithashtu e qart se Serbia nuk do ta pranonte reduktimin drastik t rolit t vet n raportet
ndr-republikane. Ajo e kishte vlersuar me precizitet t sakt se nj asociacion i republikave
sovrane jugosllave, me supozimin se n at asociacion Kosova do t shkputej nga ajo dhe do
t ishte e barabart me t tjerat, do ta sillte Serbin n pozitn e dikurshme t Kosovs ndaj
Serbis, pra, n pozit t nj kolonie t rndomt pr nxjerrjen e superprofitit nga ana e m t
zhvilluarve. Bile ndoshta edhe m keq, se tani nuk do t ekzistonte kurrfar koncensusi n
marrjen e vendimeve: -tani edhe Serbia edhe Kosova do t ishin n pozit t barabart t
varfanjakve pr t shitur lnd t para n tregun e republikave t zhvilluara veriore. Ndrkaq,
nj federat e modernizuar q e kishte propozuar APJ me supozimin se Republika e Kosovs
do t ishte njsi e barabart federale me t tjerat, mendoja me sinqeritet t plot dhe akoma
mendoj, se do t ishte n interes t Kosovs, por edhe n dobi t t gjitha njsive federale n
Jugosllavi. Meq nj koh t gjat Kosova kishte shrbyer si treg pr plasimin e mallrave t
finalizuara nga republikat veriore dhe minier pr ekstraktimin e lndve t para, me
konstituimin e saj n republik, mendoja se ishte rendi, bile edhe e udhs, q edhe ato tani ta
bartnin "vllazrisht" nj pjes t barrs pr zhvillimin e saj t shpejtuar.
Pr t marr vesh nse Kosova pranohej si republik n propozimin e siprm t APJ, e
shkrova kryeartikullin e "DeA"-s, 2/1991, me titull "Armata dhe politika", por si presidenti
Joviq (ather ishte kryetar i Presidencs jugosllave), ashtu edhe gjenerali Kadijeviq, e
heshtn pyetjen q ishte e pranishme aty. Pastaj, pasuan sulme t ashpra me qllim t
diskreditimit tim t plot, por kjo akoma nuk m mrziste. Mendoja ather, por edhe tani, se
do t kishte qen n interesin politik t Kosovs angazhimi i saj n favor t ruajtjes s
integritetit territorial t Jugosllavis. Edhe ather edhe tani pr mua si individ gjrat ishin t
qarta: ose do t ekzistonte nj Jugosllavi me Republikn e barabart t Kosovs n t, ose pr
Kosovn, pr t pasur Shqipri, do t duhej luft pr t ciln nuk ishim edhe aq t gatshm.
Andaj, gjithnj si individ, pavarsisht nga sulmet q m drejtoheshin, isha i prcaktuar n
mnyr kategorike: a) pr ruajtjen e integritetit terrritorial t Jugosllavis; b) pr ruajtjen e
pavarsis s Shqipris; dhe c) pr Republikn e barabart t Kosovs n Jugosllavi. Kto
edhe i thash n Kuvendin e jashtzakonshm t Krushs s Madhe. Si studiues i politiks
ndrkombtare, e dija tashm se qarqet politike n Perndim territoret shqiptare i
konsideronin si sfer t interesave t Lindjes dhe nuk ishin t gatshme t luftonin me sllavt
pr interesat tona. Prkundrazi, mendoja se duhej t luftonim vet, me vendosmri t plot,
pr ato qllime politike, t cilat edhe serbt nuk do t mund t'i refuzonin me asnj pretekst
moral dhe racional.
Ndrkaq, pikrisht n artikulimin e nj optimizmi t till, t s drejts morale dhe t
shpresave reale duket se u bn lshime t rnda: uniteti dhe homogjeniteti q ekzistonte n
popull q nga fillimi rreth krkess fundamentale -Republika e Kosovs, gjat nj kohe u
shfrytzua pr realizimin e qllimeve tjera t deklaruara ose t padeklaruara, por gjithsesi m
pak t rndsishme: u krijua artificialisht nj disponim euforik q ushqehej me shpresn se
faktori i jashtm do t'a binte Republikn e Kosovs n Kosov dhe bile, pa ndonj mund t
madh, do ta mundsonte edhe bashkimin e trojeve shqiptare! Krijimi i ksaj euforie, andaj u
prcoll me shkeljen e faktorit t brendshm: t rinjt e dnuar t cilt njsoj iu kishin
kundrvn edhe administrats s dikurshme t Krahins, pra jo vetm politiks serbe, n
fillim u morn me t mir, ndrsa m von u sulmuan si marksist-leninist e si komunist. N
t vrtet viktimave t rna n vitet '90 iu b homazh me t gjitha nderimet e duhura, me
tentimin q n mnyr perfide t'i konsideronin vetm si viktima t Demokracis, por jo edhe
t Republiks! Shokve t gjall t atyre q kishin rn gjat dhjet vjetve t shkuar iu
shpjegua se "do t'i mbanin n zemr", por q nuk mund t dilnin n ball t proceseve se
"ashtu e donte situata". U ndrmor aksioni i pajtimit t gjaqeve dhe iu dha rndsi pleqnarve.
T dyja kto institucione ishin ndrmarr edhe m par, qysh para vitit 1981, por tani u

strtheksua rndsia e tyre, u riaktivizua makineria e trsishme e administrats s dikurshme

dhe pastaj iu knduan kng "heronjve" q e kishin br vetm punn e tyre dhe nuk kishin
pasur kurrfar lidhjeje me luftn pr Republik. U b aq shum propagand rreth ktij aksioni
saq Ismail Kadares n Tiran i ishte dashur publikisht ta shfaqte befasin me thellsin e
problemit q pasksh ekzistuar. U riaktivizua Fishta, jo vetm me vlerat letrare t veprave t
veta, por edhe me tr ideologjin e tij profashiste. Pr pak sa nuk u legalizua zogizmi si
ideologji zyrtare e Republiks! Nj numr bukur i madh i njerzve, duke i shfrytzuar
fasilitetet e udhtimit jasht vendit (ndryshe prej atyre q leja e udhtimit u ishte marr me
koh) u shprnda npr Evrop dhe Amerik pr "t luftuar pr shtjen shqiptare" me parat
e popullit q i kishte ndar nga kafshata e gojs. Askush nuk i kishte zgjedhur dhe askush nuk
i kishte autorizuar (prve administrats s vjetr), por duke u mbshtetur n interpretimin
voluntarist t historis shqiptare, kishin kujtuar se po e bnin punn e Isa Boletinit dhe t
Ismail Qemalit. Harronin natyrisht se Ismail Qemalin dhe Isa Boletinin i kishte zgjedhur
populli. Gjat luftrave aktive antiturke pikrisht ai ua kishte dhn mandatin q t'a
prfaqsonin n forume t caktuara ndrkombtare. Ndrkaq, Ismail Qemalt dhe Isa
Boletint e sotm t Republiks kt mandat ia kishin dhn vets, duke u marr me "kryerjen
e punve" t cilat kishin prfunduar q moti. Pr kt shkak do takim me njerz t llojeve t
ndryshme jasht vendit, me t'u kthyer n vend, e prezentonin si takim me njerz t
rndsishm t politiks. Pikpamjet e shprehura n biseda joformale prezentoheshin si
qndrime ministrash, bile edhe qeverish. Kishte qen i uditshm diletantizmi q e kishte
shfaqur nj numr aq i madh i intelektualve tan.
Mirpo, kishte qen edhe m e uditshme politika e t gjitha niveleve n Jugosllavi q e
lejonte nj manipulim aq t madh me popullin dhe heshtja e politiks n Shqipri. Kakofonia
e zrave t till nga Kosova nuk mund t ishte kurrfar kontributi i lufts pr republik dhe as
q mund t arsyetohej me festimin e republiks. Fjala ishte pr przierje t till t
kompetencave dhe t kritereve saq nuk mund t kishte kurrfar lidhje as me demokracin,
n qoft se ajo nuk identifikohej me hajdutri t organizuar politike, dhe n qoft se nuk
kundrohej vetm si anarki e rndomt. Ndrkaq shtypi n Kosov ishte hapur trsisht, jo pr
qasje t matura e kompetente pr shtjet kye t historis dhe t politiks n Kosov, por pr
fushata t organizuara antikomuniste dhe antipolitike. Antikomunizmi kishte qen nj nga
shtyllat e politiks s jashtme amerikane, por kurrnjher nuk kishte qen veti e asnj
demokracie. Mund t kishte qen somozizm, pinoetizm dhe neofashizm, por jo edhe
demokraci. Jepeshin dhe akoma jepen lloj-lloj vlersimesh, pa kritere dhe pa kurrnj rezerv,
vlersime t tilla t shtjeve kye t historis dhe t politiks, jo vetm n Kosov, t cilave
nuk u mungon vetm kompetenca, por edhe shija; jo vetm ndjenja pr kohn dhe kontekstin
historik t zhvillimit t ngjarjeve, por edhe njohurit elementare pr vet epokn, si edhe pr
momentin. Kush i dha leje shtypit n Kosov q me parat e shoqris t'ia impononte asaj
zogizmin si ideologji? Pr far demokracie dshirohet t bindet shoqria se ekziston n
Kosov kur me makinacione tanim t njohura ndihmohet shuarja e shtypit privat?
Njpartizmi n thelb, e pluralizmi n form; avansimi i s vjetrs dhe shtypja e s res;
prparohet mediokriteti dhe injorohet talenti!
Revolucioni autentik
N pjesn e dyt t artikullit "Viti 81 dhe proceset e demokracis" t botuar n "DeA"-2/91
autori i ktyre rreshtave kishte qen i mendimit se n Kosov nuk mund t bhej fjal pr nj
demokraci e cila do ta nnkuptonte revanshizmin; rrotullimin e rolit politik t forcave politike
dhe t klasave; zevndsimin e nj monizmi me nj monizm tjetr, jo vetm se me nj t
trhequr pende nuk mund t fshiheshin 50 vjet histori t nj populli, por sepse n kto troje
ishte zhvilluar nj revolucion autentik, i pandihmuar nga tanket e Armats s Kuqe, si dhe pr

shkak se aty jetonin shum popuj. Ndrkaq, n artikullin "Gishti i trash i Vllait t Madh" t
botuar n Alternativa-5/1990 e kishte prqafuar me gjith zemr demokracin, por at nuk
e kishte kuptuar si mohim t vetes, e as t historis. Besoja se demokracia do t duhej t
ngrihej n mbshtetje t trashgimis pozitive t kontinuitetit politik t historis s
pandrprer t popullit. Ky ishte nj koncept q mund t vendosej brenda kontekstit t
maturis politike, por e besoja sinqerisht se Kosova nuk ndodhej as n Oregon dhe as n
Alask, q do t thoshte se ajo nuk ishte ndonj superfuqi e zhvilluar, por q nuk do t thoshte
se nuk duhej synuar shpejtimi i zhvillimit t saj. Mirpo ca zotrinj duket se me gjith mend
besonin se demokracia mund t ndrtohej vetm me ndrprerjen e historis, me mohimin total
t nj epoke dhe me identifikimin e saj t plot me t keqen nacionale, duke harruar se vet
ata intelektualisht u ngritn dhe u afirmuan pikrisht n at epok dhe duke i shfrytzuar
privilegjet e po atij sistemi, n t cilin tani dshirojn t na bindin se as q paskshin qen
prezent. Zotrinjt n fjal, por sidomos ata q qndronin pas tyre, duket se akoma nuk e
kishin t qart se shoqria demokratike q synohej t ndrtohej nuk e kishte ndrmend t'i
prsriste gabimet e vjetra: ajo nuk mund t mbshtetej mbi nj moral t dyshimt intelektual
dhe njerzor i cili pastaj doemos do t rezultonte n trauma t njjta shoqrore. Ky popull
kishte prjetuar mjaft trauma q ia shkaktonin t tjert. Ishte koha q t mos i duronte as t
vetat. N Kosov nuk mund t kishte kthim prapa n komunizm, por as q mund t lejohej
marshimi i saj drejt fashizmit apo neofashizmit. T gjitha kto fjal nuk u than n Kuvendin
e jashtzakonshm t Degs s LDK t Rahovecit n Krush t Madhe, por u diskutua n
frymn e tyre, dhe u than edhe gjra t tjera edhe m t rrepta. Autori i ktyre rreshtave
kishte qen vrtet i indinjuar me sjelljet, trajtimin dhe me shpifjet q ishin br n adres t
tij, por pavarsisht nga kjo, kishte qen m n fund e nevojshme q gjrat t emrtoheshin me
emrin e tyre t vrtet.
Rrnjt shoqrore t oportunizmit
Gjat qndrimit tim shumvjear n Krush, t cilin shokt nga Prishtina (t Kryesis s
LDK) e quanin vetizolim, kisha pasur koh t mjaftueshme t vreja dukuri t uditshme,
prezentimi i t cilave besoj se do t ishte m rndsi t madhe shoqrore. Qysh para vitit 1981
e kisha vn re fenomenin e bijve t "tatave" npr Prishtin, por nuk e dija se ata
mbshteteshin nga bijt e "haxhi-babave" n fshat. Gjat dekads s shkuar kisha kujtuar se e
kishim rrnjosor oportunizmin n politik, por nuk e kisha ditur se kjo dukuri i kishte pasur
rrnjt kaq t thella.
N realitetin politik dhe intelektual t Kosovs dukej se vazhdimisht dika m pengonte, por
nuk kisha ditur ta shpjegoja dhe as ta kuptoja n trsi. Kishte qen kjo e lidhur me kuadrot n
politik. Para vitit 1981, kur isha marr aktivisht me politik, disa her isha konfrontuar me
zyrtar t lart t politiks n Kosov rreth kuadrove. Kisha br vrejtje se nuk hapeshin
mundsi t mjaftueshme pr inkuadrimin n politik t brezit t ri, por kisha marr pergjigje
se nuk kishim kuadro t mjaftueshme, bile jo ashtu si krkohej. Kisha konkluduar se ata
krkonin kuadro lojal pr vete dhe jo pr zhvillimin e Kosovs. Dhe nuk ishim pajtuar.
Gjithkush kishte qndruar pas botkuptimeve t veta. Ndrkaq, dukej se LDK-ja kishte br
hapa t duhur prpara. Shumica absolute e kuadrove t zgjedhur n baz kishin prgaditje t
lart profesionale, kurse n organet m t larta -edhe tituj t ndryshm shkencor. Megjithat,
kisha vn re se disa t rinj q i njihja personalisht si njerz me aftsi t veanta organizative
dhe talente t tjera, prkundrejt insistimit n nivele ku kisha mundsi t insistoja -nuk ishin
zgjedhur. Ndrkaq ata q u zgjodhn, n nj apo n mnyrn tjetr, m von u larguan nga
vendet ku ishin zgjedhur ose u larguan trsisht nga LDK-ja. Kjo m kishte habitur, sidomos
pr shkak se ishte fjala pikrisht pr ata q kishin qen m aktivt gati n do aksion t
ndrmarr t secilit nivel. Kishte qen e qart q n fillim se nj pjes e mir e fajit e kishte

mekanizmi elektoral i cili mbshtetej kryesisht n mhalla (npr fshatra) ose n koteri
shoqrore npr qytete. Natyrisht se mhalla krkonte zgjidhjen e kandidatit t vet,
pavarsisht nga ajo se a ishte m i mir se tjetri i mhalls tjetr. Mirpo ktu kishte dhe di
tjetr. Rndom vrehej se djelmoshat q kishin aftsi t veanta ndodheshin n raporte t
tendosura me mhalln e tyre dhe kjo pastaj pr nj arsye t veant nuk i kandidonte, e as q
i zgjidhte. Kjo gj e kishte nxitur kurreshtjen time.
Kisha vn re se pjesa drrmuese e atyre q zgjidheshin n nivel t bashksis lokale apo t
komuns, kryesisht pr shkaqe objektive (papunsia dikur jo e plot, ndrsa tani gati totale),
por edhe pr shkak t njohurive t mangta t fituara gjat shkollimit; mungess s kulturs s
puns intelektuale, etj., jetonin npr familje t mdha s bashku me vllezrit e me prindrit,
dhe n shum raste, edhe me axhallart e kushrinjt m t largt. T martuar dhe me fmij,
nuk e kishin provuar ndonjher shkputjen dhe jetn individuale t familjeve t veta-nukleus.
Ndonse qytetar akademik, gati t gjith me radh i nnshtroheshin jo vetm autoritetit, por
edhe gjykimeve t m t vjetrve dhe t zotit t shtpis. Me koh, midis tij si qytetar
akademik, familjes s madhe dhe pushtetit ishte krijuar nj simbioz e uditshme, q shkonte
n dobin e tyre reciproke, por q jashtzakonisht shum e ngecte dhe e ngadalsonte
progresin shoqror; 1) Qytetari i till akademik nuk kishte llogari t shkputej nga familja e
madhe, sepse rndom vetm ai ishte n pun, por jo edhe bashkshortja e tij. Me t ardhurat e
fituara shum vshtir do t mund ta mbante familjen e tij, zakonisht shum-antarshe, dhe
kishte fare pak shanse ta ngiste ndonj vetur. Ndrkaq brenda familjes s madhe ishte
pothuajse i liruar nga prgjegjsia e kujdesit dhe e edukimit t fmijve t vet, ose kt
prgjegjsi e ndante me t tjert. Duke mos pasur kokarje t ksaj natyre, ai mund t merrej
me aktivitete t lira, t cilat n kushtet e fshatit zakonisht prfundonin n sport; 2) Ndrkaq
edhe familja e madhe n raport me t kishte fitim t dyfisht: a) Rrnjt e ktij fitimi
zakonisht ndodheshin te kontestimi i hises (pasuria e trashguar nga prindrit, ose edhe ajo e
prbashkt). Meq familjet e tilla kishin arritur t shkollonin vetm nj ose dy antar (n
raste t rralla shkolloheshin shumica), ndarja e pasuris n pjes t barabarta, pavarsisht nga
shkalla e shkollimit t vllezrve, bile edhe ather kur punonin t gjith, doemos do t
rezultonte n standarde t pabarabarta t jetess. Qytetari akademik, i punsuar si profesor ose
si inxhenier, me pjesn e pasuris s ndar, doemos q do t jetonte ndryshe nga vllezrit e
tij t pashkolluar (motrat n kt mes asnjher nuk merreshin parasysh). Nga kjo pastaj mund
t lindnin mosmarrveshje t ndryshme, raporte t smura familjare q mund t shtriheshin
edhe n shoqri. T ndodhur para ktij fenomeni t uditshm, shumica e etrve vendosnin t
"mos bnin mkate" dhe t'i pavarsonin bijt e tyre t shkolluar. Ndrkaq kta, duke mos
pasur mundsi t kacafyteshin me problemet e jets, me heqjen dor nga pasuria e prbashkt,
detyroheshin t'i nnnshtroheshin tradits dhe mnyrs tradicionale t jetess. Kt pastaj
gradualisht, e "paguanin" me nj shkrirje t unit t tyre individual n identitetin kolektiv t
familjes; d) Familjet e tilla t mdha e hetuan me koh se autoriteti shoqror i birit t tyre t
shkolluar mund t ishte i dobishm jo vetm pr rritjen e drejtprdrejt t pasuris materiale
(kjo ngjante rndom n qoft se bijt e tyre punonin n ekonomin e dikurshme shoqrore),
por para s gjithash pr forcimin e lidhjeve shoqrore ose vendosjen e tyre (n qoft se tashm
nuk i kishin formuar) dhe ngritjen e autoritetit t familjes. Pr kt shkak, ato filluan t'ia
kushtonin kujdesin e duhur standardit individual t birit t tyre t shkolluar, por jo edhe
nukleus-familjes s tij, e cila me xhelozi t veant u nnshtrohej rregullave t jets s
prbashkt n familjen e madhe. Atij mbase nga depot e vjetrsirave n Evrop ia blinin edhe
ndonj vetur me shklqim t jashtm me t ciln mund t knaqej duke shetitur, ndrkaq
fmijt e tij i lidhnin pr vete, prmes miqsive t reja q i ngjanin vetes s tyre; 3) Ndrkaq
vet shoqria kishte fitim nga kto familje t mdha. Sipas vlersimeve statistikore, gati rreth
60% t strukturs s popullsis shqiptare i takonte rinis, ose banorve t moshs rinore.
Pushteti i dikurshm komunist e kishte t pamundshm kontrollimin n mnyr efikase t

ksaj armate t t rinjve, t cilt ishin rritur ndrkoh dhe t cilt ishte e vshtir vetm t'i
njihje, e jo m edhe t'i kontrolloje. Pr kt shkak, struktura politike e pushtetit zakonisht
mbshtetej te t zott e shtpive dhe te pleqt autoritativ t ktyre familjeve. N mnyra t
ndryshme u ndihmonte atyre q ta mbanin autoritetin n familjet e tyre, qoft duke ua falur
ndonj dnim gjyqsor (pr t'ua ruajtur "fytyrn") qoft duke i shikuar "npr gishta"
veprimet q shkonin ndesh me normat shoqrore dhe juridike.
Meq simbioza e till familjare realisht ishte rezultat i kushteve objektive ekonomike, ajo
nuk mund t ndryshonte pa trauma t mdha familjare. Pr kt shkak, mekanizmat mbrojts
psikik dhe shpirtror u shndrruan shum shpejt n nj oportunizm t prgjithshm brenda
familjeve. Por ajo pastaj, si nj merimang gjigante, e shtrinte rrjetn e vet n tr shoqrin.
Familjet e tilla krijonin me sukses t plot edhe lidhje me nj pjes t intelegjencs n
Prishtin, e cila gjithashtu n thelb udhhiqej me leverdin materiale. Shum profesor,
mjek, drejtor t ndryshm, etj., "kthenin" n kto familje me pretekste t ndryshme, rndom
kinse pr t'i takuar ish-studentt e tyre, t cilve edhe ashtu shpesh ua kishin falur notat, po n
t vrtet pr t'i mbushur gepekt e veturave t tyre t mdha me zarzavate e gjra t rastit.
Sidoqoft, shtrirja e lidhjeve t tilla e kishte krijuar me koh nj shoqri uditrisht
njtrajtshe n themelin e s cils ndodhej nj oportunizm i tmerrshm, jo vetm ndaj
krkesave t kohs, por edhe ndaj krkesave t jets n prgjithsi.
Sikur nj kompleks i till raportesh t pasqyronte ndonj shoqri t zhvilluar, ather
themeli oportunist i saj do t ishte mbshtetje e fort e stabilitetit shoqror. Mirpo fjala ishte
pr raportet q i diktonin kushtet ekonomike dhe n rend t par mungesa e vendeve t puns.
Ato ngriteshin mbi mohimin gati total t femrs si subjekt shoqror; nuk llogaritnin n rritjen
e brezave t rinj dhe prfundonin n odat e fshatarve si simbole t "rendit e t konakut".
"Stabiliteti" i arritur n kt mnyr nuk u shrbente ndryshimeve pozitive shoqrore, po
prkundrazi, e konservonte gjendjen ekzistuese t gjrave; nuk drejtohej drejt s ardhmes, por
vetm n t sotmen; matej me t djeshmen, por e injoronte t nesrmen. Dukej qart se
simbioza e till oportuniste nuk e lejonte zgjedhjen e m t mirve n strukturat udhheqse,
jo vetm t LDK-s.
I prekur thell nga kjo gjendje, e cila n raste hidhrimi m detyronte ta parafytyroja
Kosovn si nj depo t madhe t veturave t vjetra t Evrops, t cilat me shklqimin e tyre t
rrejshm kishin arritur t'i rrotullonin vlerat, n Kuvendin e jashtzakonshm n Krush, m
nxitn t konstatoja se fjala ishte pr bijt dhe bijat e "haxhi-babave" n fshat dhe t "tatave"
n qytet, t cilt nuk e kuptonin dot se n Evrop nuk mund t shkohet me raporte feudoklanore e feudo-kapitaliste. Me fjal t tjera, krkoja q t'i hapet rruga konkurrencs s
vlerave t njmendta. M von mora vesh se m akuzonin pr botkuptime elitiste. Disa
shkrime npr gazeta n gjuhn shqipe n mnyr indirekte m mbanin leksione mbi
filozofin e Platonit, ndonse nuk e kishin kuptuar faktin elementar se Platoni, duke e krkuar
sundimin e filozofve, n t vrtet e krkonte sundimin e kompetencs, ose kompetencn n
rregullimin e punve shoqrore (filozoft si njohs kompetent t shoqris). Mirpo duket se
e kisha pasur gabim. Shumica gjat historis rndom e kishte imponuar jokompetencn pr t
udhhequr me shoqrin. Ndonse nuk kishte ngjar q jokompetenca t trhiqte pas vetes
shumicn, n Kosov kishte ngjar q gati e tr rinia shqiptare t shprngulej pr n Evrop.
Dukej sikur caku i evropeizimit t Kosovs do t arrihej me "evropeizimin" e rinis, duke u
martuar me evropiane dhe duke i braktisur raportet e prshkruara feudo-klanore njher e
prgjithmon.
Covert action dhe konsekuencat

Ato q ngjan pas ktij Kuvendi-t jashtzakonshm n Krush nuk sht e mundur t
prshkruhen, se mbase do t skuqej edhe letra. Megjithat do t dhunoja vetn dhe fmijt e
mi po t'i heshtja n trsi.
Kishte plot 10 vjet q insistohej n "prshtatjen" time, por kjo nuk bhej n biseda t
drejtprdrejta njerzore, vese prmes "bedelve" e "telallve", t cilt m von, duke e
parafrazuar Nolin, i quaja honxho-bonxho t demokracis. Kur edhe kjo nuk pati sukses,
ather srish u ringjalln presionet: -n xhamin e fshatit, npr oda t fshatarve n Krush,
npr xhamit dhe npr odat e fshatrave prreth; npr qytetet e afrta dhe m pas npr tr
Kosovn, bile edhe n diasporn shqiptare. Akuzohesha pr gjithka. Shtypi n gjuhn shqipe
i prmblodhi akuzat e tilla n "sllavo-komunist", "dogmat", "marksist-leninist", "stalinist",
"millosheviqist" e sihariqe t tjera. E kisha krkuar shpjegimin e ksaj fushate t tmerrshme
e cila i prekte sidomos antart e familjes sime, dhe e kisha gjetur. Nj oficer i lart i C.I.A.-s
q tani punonte si hulumtues n Qendrn pr Studime Strategjike Ndrkombtare n
Uashington D.C., n nj numr t nj reviste t njohur amerikane e kishte dhn shpjegimin e
asaj q e quante covert action (veprim i mbuluar). Sipas tij, veprimi i mbuluar prfshinte
do gj, q prej "inkurajimit t ndonj gazetari t huaj q t shkruante ndonj artikull ose
ndonj koment redaksie, gjer te prkrahja, bile edhe udhzimi i aktiviteteve ushtarake t
shkalls s lart, n vendet e huaja". "Qllimi i veprimit t mbuluar, -vazhdonte oficeri i
lart i C.I.A.-s, "sht t influencoj sjelljen ose politikn e individve m t rndsishm t
huaj, t grupeve dhe t kombeve, si edhe rrjedhn e ngjarjeve n rajonet e huaja, me qllim q
t avancohen interesat e vendit q e ka ndrmarr nj veprim t till t mbuluar, por n t
njjtn koh, t'a bj kt n mnyrn q ia mundson maskimin e duarve t veta, si edhe
mohimin s paku zyrtar t przierjes s vet... Kur prdoret n mnyr t menur veprimi i
mbuluar mund t jet ndihmes efektive pr politikn. Kurrnjher nuk mund t jet
substicion i politiks ose i mendimit" (shih George A. Carver, Jr. Intelligence in the Age of
Glasnost, Foreign Affairs, Summer,1990).
Mirpo amerikant pr raste t ktilla e kishin edhe nj fjal t shklqyer: -No comment!
Bised me mjekun dhe me veten
Andini sht djali im i vetm, i cili i ka mbushur plot 5 vjet n pranin time. E doja pr s
teprmi. Ditn q isha i detyruar t ndahesha me t, e psova keq: gati sa nuk u verbova
trsisht. M krceu sheqeri n gjak n mnyr t panatyrshme. Kishte ngjar kjo gjat nats
dhe nuk kisha qen i vetdijshm. Duke e ngar veturn pr n Lubjan, e shihja se nuk
dalloja shum gjra, por mendoja se ishte mjegull. N mngjes megjithat, duke dashur t
prgatisja nj shkrim q e kisha premtuar pr pjesmarrje n simpoziumin shkencor
Shqiptart dhe Evropa, dje, sot dhe nesr, nuk, e dalloja dot asnj shkronj. Duke m'i
caktuar nj pal syza t trasha, mjeku n Lubjan u habit q kurrsesi nuk po m shkonte n
kok diagnoza e tij mbi pleqrin time: "Ka t till, -tha ai, -t cilt nuk duan t pajtohen as
me veten, e jo m me pleqrin". Mirpo pas nja tre muajsh m'u kthye trsisht t parit.
Shkova srish te mjeku. "Stres t rnd paskshit pasur, zotri!"-tha ai. "Nuk ishim kuptuar
me presidentin Bush, -thash un, -se ma kishte marr djalin dhe e mbante peng.
"Aaah!" -bri me sy t zgurdulluar nga habia. Por e mbylla dern. Nuk desha ta prfundoja
bisedn. N rrug e sipr vazhdimisht m shqetsonte pyetja: "Mos ishte vall Gorbaovi ai
q ma mbante peng Andinin? Por nuk e dija prgjigjen
***
N Kuvendin e Krushs kisha deklaruar se isha pr ruajtjen e integritetit territorial t
Jugosllavis, ndonse e kisha par se ishte duke u shkatrruar; se isha pr ruajtjen e

pavarsis s Shqipris, ndonse e shihja se e krkonin rrzimin nga posti t Ramiz Alis; se
isha pr Republikn e Kosovs n Jugosllavi, e n funksion t bashkimit me Shqiprin, dhe
nuk e kuptoja dot se cila do t ngjante m s pari. Kisha arritur t deklaroja fuqimisht: n
Kosov nuk kishte kthim prapa n komunizm, por as marshim drejt fashizmit. Kosovn nuk
do ta udhhiqnin bijt dhe bijat e baba-haxhinjve npr fshatra dhe as bijt dhe bijat e tatave
npr qytete, nse kt nuk e meritojn; n Evrop nuk arrihet dot me raporte feudo-klanore
dhe bile as feudo-kapitaliste; prparimin nuk e bart mediokriteti por talenti. Populli duhet t
ecte prpara drejt progresit dhe jo ta konservonin n status quo dhe n errsir. Pastaj
delegatve ua kisha ofruar dorheqjen, por salla ishte ngritur n kmb dhe masa krcnonte
t shprthej... M von, nj telall-honxho-bonxho i demokracis m kishte sqaruar:
votbesimi absolut q e kisha fituar n Kuvend, n t vrtet kishte qen i aranzhuar; m ishte
dhn nj satisfakcion moral nga keqardhja, nga se kisha vuajtur pr s teprmi!
Pastaj bisedova me veten: "d.m.th. t gjith ata q i kisha par duke vdekur; t gjith ata me
t cilt e ndanim s bashku gazin dhe lotin; t gjith ata t tjert prej t cilve ishte tundur
Ballkani dhe Evropa q nga themeli; t gjitha ato fytyra t mrdhezura t Kuvendit dhe ata
q shkrepnin flak nga syt; t gjitha ato ngjarje q ma kishin br jetn tmerrsisht
iracionale, sepse edhe koha kishte qen tmersisht iracionale, pra, t gjith me radh nuk m
kishin dashur vall! Ky njeri tani m shpjegonte se e kisha gnjyer veten, se ata nuk m kishin
dashur, por ja q, nga keqardhja pr mua, e kishin organizuar nj cirk nga Kuvendi, pikrisht
atje ku e kisha patur djepin e lindjes, n fshatin e vendlindjes sime. Pastaj kisha kujtuar se ky
njeri bnte nj blasfemi, nj ndotje. Nj sakrilegj ndaj tyre ose ndaj mendimeve t mija, nuk e
dija me saktsi. Pastaj m'u kujtua Evropa s cils nuk ia kisha borxh asnj eky, por q kujtoja
se e mbante peng Andinin. Ishte e fort Evropa. Mund ta mbante peng edhe Republikn. Dhe
pastaj m ishte kujtuar Migjeni, n t vrtet ajo vjersha e tij q fliste mbi nj grusht t fort
pr ta goditur malin. Mirpo, nuk mund ta largoja dot prfytyrimin mbi bisedn me honxhobonxhon e demokracis. Kisha jetuar vall un n iluzion apo ai kishte br nj sakrilegj, cila
ishte e vrteta? Nj funksionar i LDK, nj profesor q tani ishte br politikan, n nj rast
kishte deklaruar se nuk kishim probleme, se problemet nuk kishin qen t njmendta, reale.
Me kt mendim kisha rn n gjum, por isha prplitur tr kohn; isha zgjuar n befasi,
duke krcyer nga shtrati dhe i kisha mbyllur vesht me shuplakat e dors. Megjithat, e kisha
dgjuar zrin e thekshm t Andinit: "O, baaaabiiiiiiiiiii !". Kisha provuar t heshtja, por e
kisha dgjuar prsri. "Po, biri im, -kisha provuar t'i prgjigjem me vete, - nuk do t ket
probleme, por do t duhej q Kosova t qndronte mbi kmbt e veta". Pastaj, me shpirtin e
coptuar nga dnesjet e thekshme t Andinit, natn q i shtisnim fushat e Celins, m ishte
kujtuar ajo poetja q kishte deklaruar se "nuk kishte perndi, kishte vetm njerz, njerz,
njerz." Mirpo po t mos kishte perndi, me ka vall do ta matnin veten e tyre njerzit ? -e
kisha pyetur un, por kisha mbetur pa prgjigje
Krush e Madhe, Dhjetor 1991

N vend t rezymes:
SHQIPTART N KONTEKST T INTERESAVE AKTUALE STRATEGJIKE
(Punim i lexuar n Simpoziumin shkencor "Shqiptart e Maqedonis" i menduar si rezyme
pr artikullin "Republika dhe lufta n kontekst t Europs", Shkup, 22 Dhjetor 1991)

Punimi im i gjat (60 faqe) q i dorzohet organizuesit t ktij simpoziumi shkencor e mban
titullin "Republika dhe lufta n kontekst t Evrops". Ky i sht dorzuar pr botim redaksis
s "Zrit" n Prishtin, dhe ajo, h pr h, nse m von nuk do ta ndryshoj qndrimin, sht
zotuar se do ta filloj botimin e tij n vazhdime. Mirpo prpara se t filloj botimi i tij, me
krkesn time e kishte lexuar nj grup shoksh, t cilt pastaj kishin dashur ta kritikonin, por
nuk u ishte dukur e mundshme. M n fund e kishin cilsuar si nj tekst t dyshimt dhe
kishin krkuar nga un q t'u thoshja se 'kisha menduar n t vrtet? N ndrkoh, pikrisht
n ditn q duhej t vija ktu, disa aktivist t Republiks krkuan prej meje q t shkoja n
fshatin Demjan t KK t Gjakovs, q gjendet n afrsi t kufirit me Shqiprin, dhe t flisja
n ceremonialin e varrimit t nj ushtari t rn n luft n njrn nga fushbetejat atuale n
Jugosllavi. Edhe ata krkonin q t'u thoja se 'mendoja.
Punimi im "Republika dhe lufta..." qllimisht nuk e prmbante rezymen dhe qllimisht
ishin shtruar n t tema kontraverze. N vend t prfundimeve shkencore isha shrbyer me
prpunimin e ca dromcave aktuale t jets sime t cilat mund t konsideroheshin si
prfundime alegorike t punimit. Kt e kisha br pr shkak se tani nj koh t gjat jetoja n
mesin e fshatarve (afro 7 vjet) dhe e hetoja se t gjith s bashku kishim filluar t
mrziteshim me nj paralelizm t jets shpirtrore dhe politike, tjetr atje e tjetr ktu, ndr
intelektualt. Kisha menduar se do t duhej t'i japim fund pritjes, por akoma nuk e kishim
gjetur nj rrug adekuate pr ta shkurtuar pritjen, por edhe pr t arritur n cak. Meqense n
punimet shkencore nga sfera e politiks reetat e gatshme mund t jen edhe bileta-udhtimi
pr n katastrof, e kisha konsideruar pun t menur t'i heshtja. Mirpo, meq pr njeriun q
e pretendon marrjen me politik, mungesa e tyre mund t ishte njsoj edhe card-blanche pr
vendnumrim, mendova se do t duhej thn porosia aktuale e punimit q mund t
operacionilazohej si politik. Prandaj u thash se ushtari ishte vrar n luft pr t mbrojtur
iden mbi nevojn e ruajtjes s integritetit territorial t Jugosllavis, pr Republikn e
Kosovs t barabart n ndonj Jugosllavi eventuale, q do t'i prfshinte edhe dy republikat
perndimore (Sllovenin dhe Kroacin); pr pavarsin e Shqipris dhe pr paqen n
Ballkan. Nuk isha shrbyer me klishen e formuluar si "vrasje nga forcat serbo-etnike" ose
me ndonj formul tjetr t ngjashme, por nuk e prjashtoja asnj. Kisha shtuar se e ardhmja
mund t ndrtohej mbi kontinuitetin e asaj q sht progresive e jo mbi bestialiteitin e krimit
sepse krimi, prderisa e pjell vdekjen, nuk e pjell dot lindjen. Me kt nuk i kisha ftuar t
vdisnin por kishte mbetur mundsia e hapur pr t luftuar kundr vdekjes si krim dhe kundr
krimit si bestialitet. Kisha shtuar se populli shqiptar kishte qen thellsisht i vetdijshm pr
pozitn e vet historike dhe pr veten n mesin e t tjerve. Me kt kisha menduar se
historikisht, q nga vetdijsimi politik nacional, pr shkak t pozits gjeopolitike - n dyert e
Otrantit, ishin ndodhur midis synimeve strategjike t dy grupacioneve t popujve: sllavve, q
e synonin Persin si treg dhe Adriatikun si rrug, dhe Italo-gjermanve, q dikur e synonin t
njjtn gj dhe t njjtn rrug. Ndonse n ndrkoh kishin ngjar ndryshime t mdha q do
t shihen m von, aktualisht akoma ishin t fuqishme botkuptimet gjeopolitike mbi
maksimalizimin e fuqis s shteteve. Shqiptart, n kohn moderne, n thelb kishin mbetur t
ndar pr shkak t konfrontimit t interesave strategjike t ktyre dy grupacioneve t mdha
t popujve dhe perspektiva e bashkimit t tyre qndronte tek zvendsimi gradual i
botkuptimeve t tilla gjeopolitike me botkuptimet mbi maksimalizimin e fuqis n
mbshtetje t prsosjes s resurseve t brendshme dhe t avancimeve teknologjike q do t'i
zhvlersonin botkuptimet gjeopolitike mbi kontrollin e urryer t territoreve t huaja dhe t
pikave strategjike.
N prputhje me kt kisha menduar se tani ishte i mundur zhvillimi i nj teorie unike, i nj
filozofie politike, e cila do t'i prfshinte edhe rrugt pr sendrtimin e interesave strategjike t
popullit shqiptar, t cilat do t buronin nga vet qenia dhe pozita e tij n kohn e dhn.
Dikur, por edhe sot, konsenzusin rreth ktyre shtjeve e vshtirsonte reflektimi i interesave

t jashtme q artikulohej n mnyra t ndryshme, duke filluar nga paragjykimet e ndryshme e

gjer te pamundsia q ato t diskutohen me arsye e jo me emocione. Pastaj ato gati gjithmon
ishin anticipuar duke filluar nga vetja.
Prcaktimi im pr Republikn e barabart sovrane t Kosovs; pr statusin e bartsit t
shtetsis s sankcionuar me kushtetut n Republikn e Maqedonis, dhe pr garancionet
evropiane t t drejtave t shqiptarve n Republikn e Malit t Zi, pastaj pr vnien e
Republiks s Kosovs n funksion t bashkimit t kombit, paralelisht me zhvillimin e
proceseve integrative n Evrop, mund t vihej n suaza t botkuptimeve legaliste dhe t
rrugve t matura. E kisha besuar se kishte qen edhe n interesin gjithshqiptar angazhimi
pr ruajtjen e integritetit territorial t Jugosllavis, pikrisht pr shkak se mundsit pr
instrumentalizimin e popujve t Ballkanit n funksion t interesave t jashtme kishin qen dhe
akoma jan bukur t mdha. Akceptimi i krkesave t siprprmendura, sidomos i Republiks
s Kosovs, do ta mundsonte ndrtimin e raporteve t reja, t zhveshura, qoft nga
megallomania, qoft nga pasiguria kolektive shpirtrore, sepse do t mbshteteshin tek vetja
dhe jo tek t tjert. Duke filluar nga kto bindje, kisha konsideruar se ushtari e kishte dhn
jetn e tij duke besuar n t njerzishmen, e jo n at q ishte bestiale. Ndrkaq, pr sa i
prkiste popullit shqiptar, ai gjat historis s vet t mundimshme nuk ishte pajtuar kurr
ndonjher me kurrfar forme t tiranis -as me hegjemonin dhe as me fashizmin. Republika
e Kosovs, por edhe shqiptart n prgjithsi, as nuk mundnin dhe as q dshironin t'i
injoronin vlerat e gjakut t derdhur t bijve t vet. Ajo do t'i nderonte dhe do t'u bnte
homazhe kufomave t tyre n nivelin e dinjitetit q i takonte si Republik. Pastaj, m n fund,
kisha krkuar q jeta e tij e njom dhe e t tjerve si ai, t konsiderohej si njri nga
gurthemelet e asaj t ndritshmes q ishte n lindje e sipr dhe q duhej t ndrtohej.
Zonja dhe zotrinj t nderuar, pjesmarrs t simpoziumit!
N punimin tim "Republika dhe lufta..." rezymen e t cilit u prpoqa ta sintentizoj para
jush, kisha konstatuar n mnyr taksative:
1. se lufta, si e till, nuk sht perspektiv e Evrops dhe se luftrat nuk zhvillohen pr
interesa ideologjike por pr interesa vitale t zhvillimit. Pr kt shkak, ndonse institucionet
e demokracis parlamentare do t duhej t ishin penges reale, ato nuk i prjashtojn
mundsit e shprthimit t luftrave lokale edhe pse mund t'i zvoglojn shanset e shndrrimit
t tyre n luft globale. Lufta nuk sht perspektiv as pr popullin shqiptar, por mundsit
pr evitimin e saj nuk jan absolute;
2. se popujt e vegjl, n qoft se nuk jan pjes t grupacioneve m t mdha t popujve,
nuk e kan mundsin e lozjes s ndonj roli m autonom e m t pavarur t lufts (si bjn
aktualisht serbt, por edhe kroatt). Populli shqiptar nuk bn pjes n asnj grupacion t
popujve, dhe pr kt shkak prcaktimet politike shqiptare nuk mund t ngarkohen me
interesa t jashtme, por kjo nuk do t thot se nuk mund t luftojn as edhe pr ato interesa q
kan karakter fundamental dhe q vlersohen si progresive n kohn e dhn;
3. se rrita e brendshme akoma mund t shkaktoj ekspanzionin e jashtm. Konkretisht rasti i
Gjermanis mund t jet ilustrativ. Megjithat, tendenca q ndikimi ekonomik t prkthehet
n kontroll politik, pavarsisht nga politika aktuale e ekipit Kohl-Gensher, realisht sht n
kundrshtim me tendencat aktuale t zvendsimit t botkuptimeve gjeopolitike me
orientimet n rritn e brendshme. Kontrolli i urryer i territoreve t huaja nuk sht edhe m
tutje politik e fuqive pr maksimalizimin e fuqis jo vetm pr shkak t sklerotizimit t
institucioneve imperiale, por edhe pr shkak t rrits s kostos pr vazhdimin e nj politike t
till. Ndonse avancimet shkencore dhe teknologjike nuk ishin objekt analize i ktij punimi
(sepse tashm jan shqyrtuar n punimin tim t lexuar n simpoziumin shkencor me temn

Shqiptart dhe Evropa dje, sot dhe nesr t mbajtur n Prishtin m 6-9 qershor 1991)
lirisht mund t shtohet se edhe ky fakt flet n dobi t prfundimit t siprprmendur;
4. Pr kt shkak sht trsisht reale t theksohet se ato do t reflektohen doemos edhe n
botkuptimet politike t popujve t vegjl (kushtimisht), duke i hapur rrug realizimit t
interesave t lidhura me zhvillimin e tyre. Prandaj, Republika e Kosovs n njrn an, pastaj
statusi i prmendur i bartsit t shtetsis s shqiptarve t sanksionuar me kushtetut n
Maqedoni, si dhe t drejtat e shqiptarve t garantuara n Republikn e Malit t Zi; paralelisht
me zhvillimin e proceseve integrative n Evrop, do t duhej t'i krijonin kushtet e nevojshme
pr bashkimin e popullit shqiptar, vese jo pr inatin e t tjerve, por pr hir t vetevetes dhe
t interesave t prbashkta. Nj gj e till e presupozon harmonizimin e politiks s
faktorve t interesuar politik dhe urojm q kjo t shpejtohet.
Jufaleminderit!
Shkup, 22 dhjetor, 1991

SHTJA SHQIPTARE - FAKTORI KOMBTAR E NDRKOMBTAR

(Me 5 nntor 1992 n Prishtin, organizuar nga Forumi i Intelektualve Shqiptar, u mbajt
nj tryez e rrumbullakt kushtuar shtjes shqiptare n raport me faktorin e brendshm dhe
at t jashtm. Autori i ktij shkrimi mbajti njrn nga fjalt hyrse.)
Politikn e drejtojn interesat dhe jo emocionet
Me gjith deferencat me nj pjes t intelegjencis politike n Kosov dhe prkundr
konsekuencave q pr shkak t tyre akoma po i bart, oferta q t paraqisja njrn nga fjalt
hyrse n kt tryez t rrumbullakt m gzoi, jo vetm sepse nuk u humb respekti, por edhe
sepse rndsia e shtjes dhe serioziteti i astit e hodhi n rend dite me gjith ashprsin e vet
luftn me argumente, nevojn pr kristalizimin e mtejm t gjrave dhe jo mjegullimin e
tyre, dhe sidomos jo argumentimin me luft.
Ndrkaq luftn me argumente mbi shtjen pr t ciln bhet fjal, shtjen shqiptare n
raport me faktorin kombtar dhe me ambientin ndrkombtar - e vshtirsuan emocionet.
Megjithat doemos duhej t vinte momenti kur gjrat duhej shikuar me arsye, kur duhej t
mbisundonte rezonimi logjik dhe kur n ftohjen e plot t emocioneve duhej gjetur rrugdalja.
Politikn e komandojn interesat dhe jo emocionet. At e udhheq arsyeja dhe jo instikti dhe
politika e vrtet sht nj kalkulim matematikor i pikave tangjente t rrymave t ujit me
akullin mbi t. Pr momentin e tanishm dhe pr nevojat tona, politika sht raport midis
revolucionit dhe institucionit - sepse gjrat, ashtu si jan t institucionalizuara, si prmbajtje
t status-quo-s politike n t gjitha dimensionet e veta, nuk mund t qndrojn edhe m
tutje.
Gjetja e rrugdaljes, nga ana tjetr, e presupozon elementin e prognozimit. Henri Kisinxheri,
ish-sekretar i shtetit t SHBA dhe njri nga autoritetet m t mdha n rrafshin e teorive mbi
politikn e jashtme n Amerik, do t thoshte se prognozimi sht aspekti m i vshtir,
vrtet m tragjik i politiks s jashtme t shtetit. Pr ta ilustruar tragjizmin e shtjes ai merr
nj shembull morbid, se sikur t ishte prognozuar p.sh., m 1936 pr Hitlerin si pr nj
maniak dhe jo si pr nj nacionalist, n vitet 1941-45 do t kishin shptuar 100 milion koka
njerzish. Me kt ai do t thot se elementi i prognozimit n politikn e jashtme lidhet me
fatin e njerzve. Kur hapsira pr veprim sht e madhe, njohuria pr ta mbshtetur
aksionin prkats sht e vogl ose e dyshimt. Ndrsa kur njohurit rriten, aftsia pr t
influencuar ngjarjet zakonisht sht minimale- konstaton ai me pesimizmin e tij

karakteristik viteve t fundit t karriers s tij politike. Megjithat, Kisinxheri vren me

saktsi t plot se elementi i prognozimit dhe i nevojs s prshtatjes s aksionit ndaj ndonj
vlersimi i cili n at moment nuk mund t argumentohet si i vrtet - nuk sht kurr m
krucial e m me rndsi kye se sa n periodn revolucionare. Atbot duket e qart se rendi i
vjetr sht duke u dezintegruar prderisa forma e zvendsimit t tij sht tmerrsisht e
pasigurt. Pr kt shkak do gj varet nga nj koncipim i s ardhmes. Mirpo struktura t
ndryshme t brendshme me lehtsi t madhe mund t prodhojn vlersime t ndryshme mbi
rndsin e trendeve ekzistuese, dhe ajo q sht m e rndsishme - ato prodhojn edhe
kritere t kundrta e konfliktuoze pr zgjidhjen e diferencave. Kjo sht dilema e kohs
son- prfundon Kisinxheri. Ne do t shtonim se dilema nuk mund t ket n prcaktimet
tona kapitale - pr demokraci, pr zgjidhjen e shtjes shqiptare, pr problemin shqiptar dhe
pr format demokratike t lufts.
do analiz, nga fardo aspekti, n instancn e fundit, nuk mund t mos e reduktoj
shtjen shqiptare n nevojn pr bashkimin e trojeve shqiptare n nj shtet t vetm shqiptar.
Dhe do analiz, nga fardo aspekti, n instancn e fundit, nuk mund t mos e reduktoj
problemin shqiptar n nevojn pr barazimin e shqiptarve me popujt tjer n do aspekt, por
mbi t gjitha n aspektin e zhvillimit. Nevoja e till mund t jet artikuluar n Republik
brenda-jugosllave, si Republik e pavarur dhe sovrane, apo si Shqipri e barabart me popujt
tjer t Evrops s Bashkuar. N rrafshin teorik, megjithat, dilema mund t kishte rreth
prioritetit t shtjeve: problemi apo shtja shqiptare; Republika apo bashkimi i trojeve
shqiptare n nj shtet shqiptar! Cila do t duhej t ishte e para? Mirpo, dilema nuk pati jo
vetm se shtjet ishin delikate dhe nuk mund t diskutoheshin hapur, bile as n shtetin
shqiptar, por pse mendimi politik shqiptar ishte vazhdimisht i influencuar, qoft me trendet
aktuale t mendimit letraro-romantik, qoft me influencimin e drejtprdrejt t interesave
jasht-shqiptare. Ajo q me siguri mund t konstatohet rreth mendimit politik shqiptar gjat
nj periode m t gjat, ishte interpretimi n shumicn e rasteve i njanshm i kontekstit
ndrkombtar, sidomos pr shkak t ngarkesave ideologjike dhe t mangsive n njohurit
mbi proceset reale ndrkombtare politike. Historiografia enveriste n Shqipri dispononte
instrumente dhe njohuri t duhura mbi kto procese por ishte e shtrnguar ideologjikisht.
Fitohej prshtypja se mendimi politik shqiptar i ksaj periode zgjidhjen e shtjes shqiptare ia
kishte nnshtruar interesave t revolucionit permanent klasor n prmasa botrore.
Mirpo at q mendimi teorik politik pr shkaqe t ndryshme, kryesisht objektive, nuk
kishte mundur ta shtronte me koh e n mnyrn e duhur e bri vet jeta n mnyr
dramatike, fare origjinale, dhe me seriozitet t plot. N fillim shtjen e shtroi si krkes pr
statusin e Republiks s Kosovs brenda ish-Jugosllavis, duke menduar se Republika e till
n raportet Jugosllavo-Shqiptare do t duhej ta lozte rolin e faktorit t siguris dhe jo t urs
kaluese midis ktyre dy vendeve. M von (me 1991), gjithnj n prcjellje t trendeve
aktuale politike gjith-Jugosllave, krkesa e till u artikulua si krkes pr Republikn e
Pavarur dhe Sovrane t Kosovs, q u sanksionua edhe me Kushtetutn e Kaanikut dhe u
aprovua unanimisht me referendumin gjithpopullor. Pavarsisht nga konotacionet e
pavarur dhe sovrane, t dy krkesat, edhe ajo e vitit 1981 e m heret, por edhe kjo e vitit
1991, esencialisht e artikulonin krkesn pr barazimin e shqiptarve brenda raporteve
gjithjugosllave. Nse do t ishte e mundur zgjidhja definitive e shtjes shqiptare ather
supozohej me baz se kjo shtje mund t zbrthehej vetm n harmoni me trendet aktuale
dhe afatgjata t politiks globale s cils i prinin amerikant. N fillim, pjesa m e madhe e
forcave t brendshme politike faktorin e jashtm e konsideronin si unik dhe t
pakundrthnie. Andaj ishte e natyrshme q n euforin e krijuar nacionale brenda tyre filloi
lufta pr pushtet dhe m pak pr shtet (d.m.th. pr republik). Fatkeqsisht, n kt luft t
tyre jo t hapur pr pushtet asnjra nga palt nuk ishte e liruar nga recidivat e prvojs
historike dhe asnjra nga ato nuk i koncipoi drejt as proceset integrative t Evrops dhe as

rolin e aktorve t veant t ktyre proceseve. Bashkimi i Gjermanis, p.sh., u prjetua si

fitore e gjermanizimit t mundshm t Evrops e jo si evropeizim i Gjermanis; politika
globale amerikane u prjetua si antisllavizm i theksuar kurse rnia e Bashkimit Sovjetik gati
u barazua me eleminim total t faktorit sllav nga skena politike e Evrops dhe e bots. T
gjitha kto u manifestuan n lvizjet e brendshme t lvizjes kombtare prgjithsisht si
mbshtetje e tepruar, gati ekskluzive, n faktorin e jashtm, me t gjitha konsekuencat e
mundshme q i bart n vete nj dukuri e till: prej ekskluzivitetit t mendimit, njlloj topitjeje
t elanit t lvizjes, e gjer te urrejtja latente dhe potenciale e bartsve t ndryshm t
mendimeve t kundrta.
Ndrkaq problemi qndronte gjetiu. Q nga luftrat prusiano-franceze t vitit 1871 dhe q
nga formimi i shtetit gjerman, skenn politike t Evrops vazhdimisht e cilsonte grupimi
bipolar i fuqive i cili reflektohej fuqimisht n faktorin politik shqiptar. Grupimi i till bipolar i
fuqive u shpreh edhe n Kongresin e Berlinit por edhe brenda Lidhjes s Prizrenit; pastaj u
artikulua n form t boshtit tri-partitsh dhe t aleancs. M pastaj, n forma t lidhjes s
fuqive t boshtit dhe t Entents dhe m n fund si Pakt i NATO-s dhe i Traktatit t
Varshavs. Gjat Lufts s I-r Botrore, grupimi i prmendur i forcave n faktorin politik
shqiptar u reflektua si vshtirsi n formimin e qeveris dhe n konsulidimin e shtetit shqiptar.
Sindromi esadist dhe kompleksi i Prishtins ishin nus-produkte t presionit t jashtm por
edhe i vlimeve prbrenda faktorit politik shqiptar. Shqiptart, me fjal t tjera, pr shkak t
pozits s tyre gjeopolitike -n dyert e Otrantit, vazhdimisht ndodheshin nn presionin e
synimeve strategjike t dy grupacioneve t popujve: sllavve dhe t italo-gjermanve q e
synonin Persin (Iranin) si treg dhe Adriatikun si rrug.
Shqyrtuar nga nj aspekt global (i prgjithshm), interesat politike shqiptare esencialisht e
impononin nevojn pr tejkalimin e ndasive politike t shkatuara si nga presioni i jashtm
ashtu edhe nga interesat e veanta t shtresave t ndryshme t popullsis, por kjo gj nuk ishte
as e leht dhe as e shpejt. Dukej se proceset integrative t Evrops m n fund e mundsonin
nj gj t till.
T udhhiqemi me at q sht progresive
N prfundim t ksaj fjale dhe n kontekst t prfundimeve t propozuara, nuk mund t
mos e ngris zrin kundr disa tendencave t devijimit t praktiks politike n ambientin
gjithshqiptar, pr t cilat qllimisht nuk fola n mnyr t konkretizar por q fare mir do t
mund t konkretizoheshin brenda suazave t shtruara teorike. N luftn ton pr Republikn e
Kosovs, pr unitetin kombtar dhe pr transformimet demokratike t shoqris, ne jemi
zotuar se asnjra nga kto, sado q mund t prjetohen n mnyr traumatike, sado q mund
t nxisin emocione kaher t fjetura; sado q jemi t rinj dhe t paprvoj n kto procese, ne
jemi zotuar se gjithmon do t ecim dhe do t shikojm prpara, se do t udhhiqemi me at
q sht progresive n shoqri dhe se nuk do t biem n grackn e revanshizmit politik, jo
vetm se kjo gj nuk t on askund, por edhe sepse nj dukuri e till sht reaksionare pr t
gjitha shoqrit dhe n t gjitha kohrat. Andaj e ngris fuqimisht zrin kundr praktiks s
denigrimit dhe t ostracizimit t intelektualve t mirfillt si n Shqipri ashtu edhe ktu.
Mendoj se sht e pavend dhe e pahijshme burgosja e Ramiz Alis, se sht koha tashm q
t marr fund odisejada npr katakombet e burgjeve e nj gruaje plak si Nexhmije Hoxha,
dhe t liderve t ish-sistemit komunist. Prse Shqipria do t pretendoj q t jet e veant
edhe n sistemin demokratik si dikur n sistemin komunist? Prse do t duhej ta nnmonim
demokracin me nj praktik t till devijante? Demokracia ka lshuar rrnj t thella dhe tani
sht e fuqishme. Nuk mund t bhet fjal pr rrezikun nga kthimi i komunizmit por as q
mund t pajtohemi me format kaher t mundura ekstreme t saj. N thelbin e do lloj
demokracie ndodhet debati dhe dialogu. Kt e vrtetojn 2.500 vjet t historis s saj. Andaj

debati dhe jo burgu, ostracizmi e denigrimi do ta revalorizoj t kaluarn dhe do ta begatoj

demokracin. Uroj q t begatohemi edhe n kt drejtim edhe me ata q ngulin kmb n
aprovimin e t drejtave t njeriut dhe qytetare duke i mohuar ato kolektive dhe nacionale, pr
derisa e dijn edhe vet se sht fjala pr kushtzimin reciprok dhe dialektik t t dy
kategorive; fjala sht q t heshtin armt dhe t ndrpritet tallja me popuj.
Krush e Madhe, 4 nntor 1992

INDIVIDI DHE PROCESI POLITIK

(Ligjrat e mbajtur para studentve t vitit t IV t degve: Histori dhe Filozofi-sociologji, t
Fakultetit Filozofik n Prishtin, e shkputur nga nj seri ligjratash me titull: "Pr far
sociologjie politike n Republikn e Kosovs jemi", m 17.IV.1992, n lokalet e shkolls
fillore "Zenel Hajdini" n Prishtin.)
Kolege dhe koleg t nderuar!
Para afro njmbdhjet vjetve (ky gjysm viti q ka mbetur nuk do t mjaftonte pr nj
stabilizim elementar edhe sikur t ishin rrethanat jetsore normale), pra, para gati
njmbdhjet vjetve, n po kt fakultet, n po kt deg dhe po n vitin e IV, pikrisht m
21 nntor t vitit 1981 isha i detyruar ta ndrprisja serin e ligjratave me titull "Raporti midis
interesit klasor dhe atij kombtar" q e zhvilloja para moshatarve tuaj, por jo edhe n lokalet
e njjta. Qllimi kishte qen q kolegt tuaj t asaj kohe t njiheshin me natyrn dhe me
karakterin e interesave t njrs dhe dhe t kategoris tjetr, d.m.th. t klass dhe t kombit, si
dhe me mnyrn e artikulimit dhe t realizimit t tyre. Kisha qen i paknaqur me njohurit
intelektuale q sundonin n Kosov pr kategorin e fundit (kombi) dhe n interpretimin e
shtangur, dogmatik dhe t shtrembruar t kategoris s par (klass). Atbot, n gjysmn e
dyt t viteve shtatdhjet, n Fakultetin Juridik, Drejtimi Juridik Ndrkombtar, e ligjroja
shkencn mbi Marrdhniet Ndrkombtare Politike (viti III) dhe Politikn e Jashtme t
Jugosllavis (Viti IV). T njjtn gj e bja edhe n qendrn e athershme krahinore pr
arsimin marksist "Eduard Kardel" n Prishtin. Ndrkaq, si Sekretar i Sekretariatit pr
Marrdhnie me Botn e Jashtme, me prkushtim t plot iu kisha rrekur puns pr vnien e
themeleve t shtetsis s Kosovs. Gjat ksaj pune, por edhe si antar i forumeve t
ndryshme t ktij lmi n t gjitha nivelet (krahinor, republikan, federativ) kisha hasur n
vshtirsi t ndryshme dhe kisha vne re mangsi t theksuara, jo vetm n zbatimin praktik
t interesave t siprprmendura t klass dhe t kombit, por edhe n artikulimin dhe n
shpjegimin teorik, veanrisht t interesave t kategoris s fundit. E dija se kto mangsi nuk
ishin vetm refleksion i situats s brendshme por edhe i ndrlidhjes me rrethana t jashtme. I
specializuar pr Marrdhniet Ndrkombtare Politike e Ekonomike, kisha vendosur t
hulumtoja reflektimin e interesave t fuqive t mdha n nj pik neuralgjike si ishte
Ballkani, dhe doja t mbroja disertacionin e doktoranturs pikrisht rreth mundsive reale t
shqiptarve pr t lozur ndonj rol m aktiv politik, si brenda ashtu edhe jasht Jugosllavis,
n dobi t interesave t tyre kombtare. Pr kt shkak, n at koh, s bashku me dy tre
koleg t tjer, kisha qen iniciator i organizimit t bisedave tematike n baza interdisiplinare
shkencore me t cilat synohej si shquarja e talenteve t reja n fusha t ndryshme t shkencs
ashtu dhe avansimi i nj mendimi t ri politik q do t'i ante rrugt pr zhvillimin e shpejtuar
t Kosovs. Besoja sinqerisht se ngecja n zhvillim kishte qen njri nga shkaktart kryesor
t ngecjes n t gjitha drejtimet dhe pasi q kisha pasur rastin ta njihja konkretisht nj pjes t
mir t bots s cilivizuar duke e prcjellur njkohsisht literaturn politike n 4 gjuh (dy
prej t cilave botrore) q nga mosha njzet-vjeare vazhdimisht kam qen i tmerruar me

shkalln e ult t zhvillimit ton dhe sidomos me tempon tejet t ngadalshme t kaprcimit t
ksaj gjendjeje. Meqense zhvillimi sht njri nga interesat vitale me rndsi kapitale pr
do komb, ishte e natyrshme q t gjitha kto, dhe veanrisht seria e ligjratave me titull
"Raporti midis interesave t klass dhe t kombit" t kishte zgjuar interesimin jo vetm t
studentve por edhe t politiks n t gjitha nivelet. Ishte ajo nj koh kur tema t tilla t
vogla shkaktonin telashe t mdha, ashtu si, n realitet, edhe m shkaktuan. Policis i ishte
dashur q n planin praktik ta prcillte aktivitetin tim n tri drejtime: a) n drejtim t aftsimit
politiko-shtetror t Kosovs. Politika e jashtme sht njra ndr tri shtyllat e shtetsis s do
shteti (dy t tjerat jan Armata dhe Judikatura) dhe pavarsisht nga fakti q aftsimin
organizativ dhe aktivitetet e tilla ne i shihnim n kuadr t marrdhnieve me botn e jashtme,
ishte fare pak e besueshme se ato nuk do t onin n nj politik t jashtme autoktone, q ishte
njri ndr themelet m t rndsishme t shtetsis s shtetit. Kosova nuk definohej si shtet
por vetm si autonomi me ingjerenca federale (element konstituiv i federats) mirpo ne kto
"ingjerenca federale" dshironim t'i shihnim gjithkund, po sidomos n politikn e jashtme.
Po qe se politika e jashtme ishte unike pr tr vendin dhe kishte parime t njjta pr t gjith,
sikurse thuhej, nuk kishte ndonj arsye q midis asaj (Kosovs) dhe federats t ekzistonte
ndonj ndrmjetsues. N nivelet m t larta politike, n mnyr t heshtur pranohej se nuk
ishte bash ashtu: se kishte diferenca n interesimin e republikave t caktuara pr t zhvilluar
raporte dhe marrdhnie t caktuara me shtete t ndryshme ose me regjione t caktuara t
bots, por edhe ne nuk e mohonim nj gj t till. Edhe ne kishim interesa t caktuara me
vende dhe regjione t ndryshme. Ashtu si do t vendosej pr t gjith duhej t vendosej edhe
pr ne. Kto teza, natyrisht, prkundrejt rezistencs s caktuar t disa qarqeve politike t
Serbis, gati u pranuan n trsi dhe u sankcionuan me Kushtetutn e vitit 1974; b)
sankcionimi i tyre do t thoshte barazim me republikat n Jugosllavi dhe ky barazim nga kjo
fush gati u arrit (prve n dhnien e shtetsis qytetarve t Kosovs t mrguar n botn e
jashtme, gj pr t ciln strukturat politike t Krahins s athershme luftonin me strukturat e
Serbis). Nj gj e till e presupozonte luftn pr aftsimin organizativ t Kosovs n kt
drejtim dhe gjat ksaj periode kjo gj pothuajse u realizua n trsi; c) n drejtim t hapjes
politike t Kosovs me Botn, veanrisht me Shqiprin e athershme enveriste, e cila
qndronte n raporte t prishura ideologjike me titizmin jugosllav. Duke menduar mbi tezn e
prmbajtur n shkrimet e sotme t shtypit n gjuhn shqipe lidhur me at se titizmi jugosllav
dhe enverizmi i Shqipris ndodheshin n marrveshje t fshehur prkitazi me Kosovn,
mund t konstatohet se kjo ishte arsye kye e raporteve t prishura politike midis tyre.
Megjithat, kjo shtje ndihej si e pazgjidhur, por nuk kishte forc pr inicimin e zgjidhjes s
saj konkrete.
Policia gjithashtu e kishte prcjell aktivitetin tim edhe n dy drejtime tjera teorikoshkencore: d) e kishte br analizn e shkrimeve t mia t ksaj kohe t botuar n Rilindja,
Medjunarodna Politika, Prparimi, Zri i Rinis dhe n botimet e veanta shkencore;
si dhe punn time n Universitetin e Kosovs n Prishtin dhe n at t Harvardit n Amerik,
ku gjat vitit shkollor 1977/78 kisha qndruar pr specializimin e theksuar m hert. N
kuadr t tems, natyrisht se isha interesuar pr statusin e mundshm t Kosovs n t
ardhmen, dhe pr kt qllim nuk kisha prtuar t zhvilloja biseda jo-formale me zyrtar t
administrats amerikane, me ekspert dhe me teorik t ndryshm t atjehit. Me disa prej tyre,
q ishin t moshs s afrt, si me Steven Larabee dhe Jeramy Israel, q t dy n dijeni t plot
mbi problemet n Ballkan, ishim zn edhe miq t profesionit. Na ndanin kahjet e mundshme
pr zgjidhjen e problemit t Kosovs dhe t shtjes shqiptare. Amerikant nuk e kuptonin dot
se shtja shqiptare vshtir mund t konsiderohej si e zgjidhur n kuadr t interesave sllave.
N artikullin "Gishti i trash i Vllait t Madh" dhe n tekstin e diskutimit tim n Fakultetin
Filozofik t botuar n "Alternativa"-5, 1990, kam treguar mbi esencn e akuzave t policis
dhe t dnimit tim si dnim ilegal i nj aktiviteti legal t nj individi, por n t vrtet, hetimet

tet-muajshe n polici, q u zhilluan rreth 5 drejtimeve t prmendura, nuk ishin gj tjetr

vese nj dialog i mundimshm, her-her me dorza, dhe n shumicn e rasteve pa to, rreth
argumenteve, nivelit intelektual-teorik dhe synimeve politike t Kosovs n trsi. Kisha qen
plotsisht i vetdijshm se nuk e kisha br asnj vepr penale, as sipas ligjeve t athershme,
dhe n funksion t njrit nga kreatort me rndsi t politiks n nivele t ndryshme, nuk e
kisha pritur burgosjen time. Pr veprn politike prisja dnim politik dhe jo penal. Pr kt
shkak, pavarsisht nga mimi q duhej t paguaja pr vepr t pabr penale, kisha vendosur
t'i mbroja gjer n fund qndrimet e mia. Dhe i mbrojta. Konsekuencat e ktij vendimi po i bart
akoma edhe sot, pas njmbdhjet viteve, por nuk u pendova ndonjher dhe nuk e kam
ndrmend t pendohem asnjher. "Dorzat" u hoqn qmoti; dialogu mbi Republikn
prfundoi me aprovimin n Kaanik t Kushtetuts s Republiks n Shtator t vitit 1991, por
"dialogu" akoma nuk ka prfunduar as pr sa i prket konstituimit t saj t plot; as pr sa i
prket jetsimit t saj dhe as pr sa i prket prmbajtjes s saj t ardhshme (demokratike).
Sociologjia Politike ka karakter pragmatik n dobi t shoqris. Meqense sht ashtu, dhe
meqense m tepr se do shkenc tjetr e hulumton lndn e vet nga rrjedhat e padukshme t
ujit nn akullin politik, pastaj meqense duke e ligjruar kt lnd u burgosa n vitin 1981
pr ta ndrprer kshtu serin e ligjratave me titull: "Raporti midis interesit t klass dhe t
kombit", dhe meqense n ndrkoh ngjau shumka, u trazuan shum ujra, u shua
shumka e vjetr dhe u lind shumka e re, ather sht e udhs t vazhdojm aty ku
mbetm para njmbdhjet vitesh. Dhe, si ather, ashtu edhe sot do t'a hulumtojm lndn e
Sociologjis Politike. S bashku do t'i shqyrtojm ato shtje dhe ato tema q do t'i
konsiderojm t dobishme pr Republikn e Kosovs. Natyrisht q do t mbshtetemi n
rezultatet e arritura t shkencs; do ta vm re kontekstin e ndryshuar politik t kohs, por as e
para dhe as e dyta nuk do t na obligojn q ta injorojm realitetin e dhn dhe nevojat
aktuale q i shtron koha. Dhe si ather, ashtu edhe sot, nuk do t kemi konsiderata ndaj
konsekuencave t mundshme nse do t paraqiten si t tilla, sepse do t udhhiqemi me
mendimin se pr at nga e cila do t ket dobi nj shoqri e tr vlen t rrezikohet
konformiteti individual. sht rrezikuar konformiteti i nj shoqrie t tr dhe do t ishte
absurde t pretendonim se nuk sht ashtu, se nuk po ngjet asgj. sht duke ngjar shumka
dhe pa nj logjik t ktill nuk mund t ket kurrfar avancimi t proceseve politike
shoqrore. Po qe se individi arrin t identifikohet me iden q trheq prpara, me proceset q
lvizin gjithnj, n kohn q mishrohet me t, me at q mezi duket dhe q fshihet prapa
perdes s kohs n jetn e prditshme, ather normat standarde me t cilat njerzit jetojn e
humbin vlern e tyre. N vend t tyre krijohen norma t reja q i kaprcejn kufijt e
zakonshm t kohs dhe standardet e instaluara t historis. Individi mund t'a ndjej astin kur
ka ngjar nj gj e till, at zero-astin e ngjarjes. Gjat nj procesi politik mund t ket disa
zero-aste t ktilla. Ato mund t jen t dhembshme, aq t dhembshme saq do gj tjetr e
humb vlern e vet t zakonshme, dhe vet natyra e dhembjes mund t jet fare e pakapshme
nga mendja. Ndoshta n zero-aste t ktilla vepron instinkti, ndoshta prvoja e akumuluar
mentale dhe empirike apo ndoshta perceptimi subkoshient i ligjeve t natyrs dhe t
shoqris. Pr t tjert kjo nuk sht me rndsi. Ata nuk e dijn se 'po ngjet dhe i shohin
vetm reaksionet e jashtme, t cilat doemos duhet t'i prgjigjen krkesave t astit dhe
orientimit t kohs. Kshtu koha, e cila perceptohet si ndrrim sukcesiv i asteve, prej zeroastit duket se sht vetm nj vazhdimsi e njtrajtshme e synimeve t prmbajtura n
ngjarjet e mparshme. Pastaj do gj e merr formn e vet t zakonshme, sikur t mos kish
pasur dhembje fare, ndonse gjurma e zero-astit doemos mbetet n ndonj pik t
fizionomis s individit, n ndonj rrudh t ballit apo n ndonj qime t thinjur t flokve.
Lidhur me reaksionet e mvonshme t ktij zero-asti, Hegeli do t thoshte: "....se vetm bota
jon fizike, dhe pr aq m tepr, bota e qllimeve dhe t interesave tona shpirtrore,
mbshtetet pikrisht mbi kt krkes: q ajo e cila para s gjithash ekziston vetm si

subjektive dhe e brendshme t realizohet n objektivitet, kshtu q vetm te kjo qenje

plotsisht e prcaktuar t ndihemi t knaqur". Mirpo Hegeli sht nj idealist. Ka plotsisht
t drejt prsa i prket ans subjektive, ndjenjave individuale, t cilat shfaqen me avancimin
dhe me kaprcimin e realitetit t dhn, d.m.th., t nj realiteti t caktuar. Vetm se ai nuk ka
t drejt kur botn e qllimeve dhe t interesave tona shpirtrore e lidh vetm me subjektin
dhe e nxjerr nga ideja absolute dhe kur realiteti objektiv atij i shrben vetm si terren pr
realizimin e ides. Filozoft u prpoqn tepr shum t prcaktonin se cila ishte e para - ideja
apo realiteti. Disa i barazuan q t dyja dhe i lidhn ndr vete, por diskutimi me kt nuk
prfundoi. Akoma edhe sot sht duke vazhduar dhe pa dyshim se do t vazhdoj paralelisht
me prparimin e shkencs dhe me akumulimin e rezultateve t saj. Mnyra e formimit t bots
son t brendshme fizike dhe t bots son shpirtrore pr ne sht m me pak rndsi. At e
shpjeguan dhe e shpjegojn t tjert. Ne do t knaqemi me konstatimin se bota e till
formohet n kontakt t vazhdueshm me realitetin e dhn objektiv. Nuk do t mrzitemi nse
do t na cilsojn si materialist, sikur q nuk do t mrziteshim po t na cilsonin edhe si
idealist. Pr ne sht me rndsi t konstatojm se realiteti i dhn objektiv i Kosovs s
athershme jo vetm se ishte i mangt, por kurrsesi nuk arrinte ta harmonizonte qllimin me
tempon e ecjes; dshirn me mundsit; realitetin me ndrrn. A ishte vall viti 1981, (t cilin
do t'a konsiderojm si nj zero-ast), bashk me ngjarjet e atij viti vetm rezultat i ksaj disharmonie midis ndrrs dhe realitetit; i jazit q thellohej midis objektivave t zhvillimit dhe
vetzhvillimit, apo kishte edhe di tjetr? A mundet q ngjarjet e atij viti t konsiderohen
vrtet si nj zero-ast i historis? A ishin ato ngjarje vetm nj hallk e rndomt e vargut t
proceseve historike apo nj hallk e parndomt? A ishte nj ndodhi e veuar nga bota apo nj
pjes e bots? Dhe, m n fund, ajo q sht jashtzakonisht me rndsi pr ne, a thua
Republika e Kosovs duhet t ngritet mbi parimin e kontinuitetit apo t ndrprerjes me t
kaluarn? far sht m e dobishme dhe m e mundshme pr t ardhmen? N ligjratat nga
Sociologjia Politike ne s bashku do t'i hulumtojm prgjigjet n shum pyetje t ngjashme,
por h pr h duhet akoma t'a thellojm analizn e raportit midis individit dhe procesit politik.
N qoft se akordohemi me botkuptimin e Hegelit mbi subjektin si "dika totale, dhe jo
vetm si dika t brendshme...por edhe realizimin e asaj t brendshmes n t jashtmen dhe n
t", ather sht e natyrshme q akceptimi mental i mangsive t realitetit t shkaktoj
shqetsim. Dhe shkalla e shqetsimit rritet paralelisht me kuptimin e shkaqeve t ngecjes; ajo
sht pr aq m e madhe sa sht i thell kuptimi i mangsive t realitetit dhe ndodhet n
raport t zhdrejt me kapacitetet intelektuale t kaprcimit t shkaqeve t plota t ktyre
mangsive. Ndoshta kjo ndjenj e fuqishme e manifestuar si shqetsim, si dika negative pr
realitetin e mangt, e shtyn individin t veproj. Efektin shoqror t ktij veprimi e masin t
tjert dhe masa gjithmon i prshtatet nevojave t kohs. Mirpo rezultatet e prgjithshme
shoqrore dhe politike mund t shihen edhe vet. Po qe se individi mbetet n harmoni me
ndryshimet pozitive t proceseve politike dhe shoqrore t kohs; po qe se me veprimet e
veta i ndihmon avancimit t tyre dhe, duke i arsyetuar ato teorikisht i ndihmon kristalizimit
dhe prcaktimit t tyre, kjo doemos do t mbetet vepra e tij q do t ndikoj edhe n kahjen e
zhvillimit t tyre: "Jeta kalon n negacion dhe n dhembjen e vet..., -do t thoshte Hegeli, dhe vetm n saje t zhdukjes s kundrshtive dhe t kundrthnieve sht pr vete
afirmative. Natyrisht, nse ajo ngec n vet kundrthnien, pa e zgjidhur dot at, ather pr
shkak t ksaj kundrthnieje ajo rrnohet" (G.W.F. Hegel, Estetika I, Beograd, 1975, f. 98).
Mirpo ne nuk do t pajtohemi me kt natyrisht dhe nuk mund t'a lejojm rrnimin e jets.
Prmes ligjrimit nga Sociologjia Politike do t luftohet pr zgjidhjen e kundrthnieve dhe t
kundrshtive. Nuk ekziston asnj arsye me pesh q t mos fitohet kjo luft. Ndoshta do t
humbet ndonj betej, por lufta doemos do t fitohet, sepse kurrnjher nuk do t pajtohemi
me rrnimin e jets, bile edhe n qoft se do t jemi t detyruar q t'a humbim at.

Kolege dhe koleg t nderuar,

N thellimin e mtejshm t analizs s raportit midis individit dhe procesit politik
qllimisht akoma nuk jemi duke br prcaktime e as definime t qarta. Sociologjia Politike
n kohn moderne zatn filloi me analizn e raportit individ-shtet ("Princi" i Machiavellit pr
her t par u botua m 1514), ose t raportit elit-shoqri. Vilfredo Pareto, p.sh., librin e tij
"Forma ed equilibrio sociale" (Forma dhe ekuilibri shoqror), pr her t par e botoi nga nga
fillimi i ktij shekulli (1904). Ndrkaq, Gaetano Moska, librin e tij "Teorica dei governi e
governo parlamentare" (Teoria e qeverisjes dhe qeverisja parlamentare) e botoi edhe m hert,
me 1884, dhe pastaj, m 1923, librin "Elementi di scienza politica" (Elementet e shkencs
politke). Koha (fundi i shekullit XIX) dhe vendi (Itali) kan mjaft rndsi, sepse preokopimet
e autorve me termat n fjal i tregojn rregullimet n funksionimin e demokracis n nj
vend ku zhvillimi industrial ishte i vonshm. Mirpo ne akoma do t ndalemi te raporti
individ-shoqri ndr ne n Kosov dhe ndr shqiptart n prgjithsi, jo vetm sepse ky raport
ndr ne akoma sht i gjall dhe proceset jan akoma t paprfunduara, por sepse prmes
individve t caktuar sht br orientimi i tyre drejt demokracis. N artikullin "Bje ose
vdis!" (Fjala, shkurt 1992), sht prshkruar nj moment i krcimit kualitativ t procesit n
drejtim t dialogut dhe t demokracis. Prderisa prcaktimi pr drejtimin demokratik t
zhvillimit t procesit politik ishte i hershm dhe ishte rezultat i njohurive mbi mangsit e
socializmit n prgjithsi, kaprcimi cilsor n proces ishte edhe rezultat i ndeshjes s
vullnetit me realitetin; i konfrontimit t shpirtit me elikun; i barazimit t jets me vdekjen.
Individi n kt rast e kishte br shquarjen e astit dhe t racionales brenda atij asti. Me ca
fjali tejet t shkurtra, n nj atmosfer tejet epike si ishte cermoniali i varrimit t nj
dshmori, e kishte artikuluar esencn e shtjes. Pastaj kjo gj e kishte ushtruar ndikimin e vet
t duhur n zhvillimin e mtejshm t proceseve. Nj gj t ngjashme e kishte br ishPresidenti i Shqipris Ramiz Alia, por n nj atmosfer tjetr, solemne, n salln e
Asambles s Prgjithshme t OKB-s n New York. Nj komunist i prbetuar i shkolls s
Enverit i fliste fjalt q shnonin nj kthes historike n historin shqiptare, doemos n favor
t interesit kombtar. Pr ata q ishin t vetdijshm pr sakrificn shpirtrore n altar t astit
pr hir t kombit, ishte ky fjalim i tij nj pamje prekse dhe njkohsisht madhshtore.
Gjithsesi, kjo vetdije pr sakrificn shpirtrore t individit i ngriti n kmb edhe ata q e
ndjenin veten si fitimtar; prfaqsuesit e demokracis borgjeze i duartrokitn me dinjitet dhe
i shfaqn respekt t duhur njeriut q po shnonte kthes n historin e nj kombi. Mirpo ky
akt, ndonse mund t mjaftonte pr orientimin afatgjat t procesit, nuk mund t shkaktonte
kthes radikale n shpirtin e njerzve t rndomt n Shqipri. Njerzit e kan vshtir t'i
rrnjosin bindjet e tyre t rrnjosura me dekada brenda nj kohe t shkurtr si sht
momenti i tanishm politik. Pr kt shkak shtytjen vendimtare pr nj gj t ktill e dha
Ismaiil Kadareja me aktin e braktisjes s Shqipris socialiste dhe t ikjes n Franc. Ky kolos
i fushs s artit; gjeni i kombit por jo edhe i popullit (si p.sh., D.Agolli me poemn e tij "Nn Shqipri"); krijues i cili m tepr se kushdo tjetr kishte arritur q t'a lidhte t veantn
me universalen; i cili s bashku me Konstandinin udhtonte n thellsit mitologjike t kohs
pr t'a sjell Shqiprin n bashkkohsi dhe n gjersin e planetit (Koncert n fund t
dimrit); q i lidhte yjet e largta t horizontit shqiptar me puset e thella mitologjike t historis
s tij (Ura me tri harqe) dhe i cili nga dashuria e thell q ushqente pr Shqiprin ia kishte
lejuar vetes t'a quante "kuk" (Viti i mbrapsht); ky kolos i letrave shqipe besonte me gjith
mend se do ta thyente rezonimin politik t Evrops mbi shqiptart. Bile pr hir t ksaj, me
guxim t madh ishte lshuar n baltn e shovinizmit evrocentrist dhe pastaj e kishte detyruar
veten t sillet si nj aventurier i rndomt: e kishte braktisur Shqiprin, si thoshte, pr t'u
kthyer n Shqipri! Me kt akt prfundimisht politik ai u fut n t panjohurn; koha do t
tregoj nse do t mbetet nj romantik i fushs s letrave shqipe apo nj profet i politiks.

Ismail Kadare ishte shkrimtar q u rrit s bashku me komunizmin n Shqipri. Ndonse

shkrimet e tij prshkohen nga fryma bashkkohore e letrsis botrore, (vrehet n to nj stil i
veant, i prer, me mendime t ngjeshura, nj primat jo edhe aq i fshehur i kombtares mbi
klasoren), prapseprap miliona lexues t rndomt shqiptar t veprave t tij e identifikonin
at me komunizmin dhe e konsideronin si vler t veant t sistemit komunist shqiptar.
Komunizmi shqiptar mund edhe t braktisej, por braktisja ishte e rrejshme, iluzore, prderisa
Ismail Kadareja akoma mund t identifikohej me sistemin. Pr kt shkak akti i ikjes la vrrag
t thella tek admiruesit e tij. Revista Demokracia Autentike-DeA q e drejtoja n Lubjan,
n numrin e vet t III-t, n faqen e I-r e pati botuar me at rast nj poezi t fuqishme t nj
t riu 20 vjear-Ylber Hasanit, t cilit i kishte rn ndrmend n mnyr gjeniale ta bnte
sintezn e rrotulluar t veprave t Kadares: "Dino Sinojmerin, -thoshte ky poet i ri, fuqia e
poezis s t cilit mund t matej vetm me Republikn e Din Mehmetit, -prsri duhet vrar".
Dhe vetm ky varg i ksaj vjershe mjaftonte pr t ilustruar thyerjen e gjeneratave apo zeroastin, por jo edhe dshprimin; pranimin me dinjitet t fatit historik, dhe jo me panik e huti.
Pr shkak t ktij qndrimi dinjitoz t rinis shqiptare; pr shkak t ktij akceptimi kategorik,
luftarak t fatit t dhn dhe t asaj krenarie definitive q shprehej prmes vargjeve t ktij t
riu, revista DeA, nj revist prfundimisht politike, e theu traditn e revistave t llojit t vet
dhe e botoi vjershn e tij n faqen e par, me fjalt prcjellse t kryeredaktorit -"Respekt
talentit!", t cilat n t vrtet, pa ndonj prapavij tjetr, i shprehnin nderim guximit t
gjeneratave t reja dhe vendosmris s tyre q t ecnin prpara s bashku me kohn. Aty nuk
kishte vend pr kurrfar spekulimesh.
Rasti tjetr ka t bj me reagimin e nj letrari, i cili rinin e vet e kishte kaluar npr
burgje, dhe i cili pr shkak t ngritjes konstante intelektuale m kishte br prshtypje.
Gradualisht ishim shndrruar n miq t shtrenjt t lufts. Ather kur gati sa nuk ngrinim
rrugs pr n Lubjan n minus 30 grad celzius, nj pjes t mir t kohs e kalonim n
diskutime konstante mbi letrsin shqiptare. Kishte njohuri eruditi pr letrat shqipe, dhe duke
e ditur se nuk isha letrar me profesion, me zor t madh i pranonte referencat e mia ndonjher
qllimisht sarkastike pr letrart e ndryshm shqiptar. Veanarisht me indinjat gati t
vrtet e refuzonte konstatimin tim se Kadareja ishte gjeni i kombit dhe jo i popullit dhe
shum m pak i klass. E donte Shqiprin por mbi t gjitha e monte Kadaren. Shqipria
dhe Kadareja pr t ishin gati sinonime, kurse prmbajtja subkoshiente e tyre, ndonse e
refuzonte, megjithat ishte socializmi militant shqiptar, dhe atij i bnte prshtypje prmbajtja
e fjals "militant" dhe jo aq vet komunizmi si i till. Pr kt shkak, akti i ikjes s Kadares e
gjeti t paprgatitur. Ndodhej n Lubjan dhe m kishte uar fjal q t'a krkoja n telefon,
por e dija edhe vet se duhej t'a krkoja. Nj burr q dhjet vite t plota i kishte kaluar n
luft pr Republikn, me t cilin kishim prjetuar aste tejet t vshtira t jets, por t cilave u
kishte qndruar stoikisht; nj burr pr t cilin kujtoja se njher e prgjithmon iu kishin
thar lott dhe nuk mund t qante, tani n receptorin e telefonit mezi e prmbante
ngashrimin: "Nuk e besoja, -tha ai me mundim, -se Kadareja mund t'a bnte nj gj t
ktill". "Qetsohu -i thash un, -e bri ate q duhej br, se ishte i detyruar t'a bnte". Dhe
pyetjes s vetes sime se a ishte vrtet Kadareja i detyruar ta braktiste Shqiprin, logjika e
pranishme brenda procesit politik gjithmon i prgjigjej pozitivisht. Pr kt shkak mendoja
se jo vetm demokracia shqiptare, por edhe ajo evropiane, Kadares ia detyronte nderimin.
Nj akt i till i nj gjeniu t mishruar me kombin nuk ishte tjetr vese sakrific shpirtrore
n altarin e kombit dhe t historis. Pavarsisht nga ajo se intimisht asnjher nuk munda t
pajtohem me nj akt t till, nuk mund t mos i obligohem me respektin e duhur ndaj
sakrifics s tij t vetdijshme. Kombtarja n kt rast e kishte mbisunduar klasoren dhe
ishte treguar m e fort.
Akademik Rexhep Qosja, nj figur tjetr poliedrike e kulturs shqiptare, si e vlersuan
qarqet letraro-intelektuale n Kosov, por edhe n Shqipri, poashtu ndoshta qe i detyruar q

pr hir t avancimit t proceseve n drejtim t demokracis ta lshonte nj deklarat me t

ciln atbot e rrezikoi autoritetin e vet intelektual te nj pjes e mir e intelektualve t rinj
shqiptar. Akademik Qosja nuk ka qen ndonjher enverist. Ai ishte intelektual i lart dhe
me siguri q s'mund t kishte ndonj nevoj shpirtrore pr t deklaruar se "Enveri kishte
vdekur pr s dyti". Mirpo, si duket, nevoja ishte e prmbajtur n proceset politike n
Kosov. Pr kt shkak nj deklarat e till dhn "Zrit t Ameriks" s'ka se si t mos
konsiderohet si flijim i vetdijshm dhe i qllimshm shpirtror n altarin e Republiks. N
redaksin e DeA-s ato dit vrshoi nj numr i madh reagimesh t nnshkruara nga qindra
intelektual t rinj. M kujtohet nj letr e gjat, e hapur, drejtuar Akademik Qosjes, drguar
nga nj regjion i Kosovs, e nnshkruar prej nja 70 intelektualve t rinj. Kishin qen t
mllefosur me deklaratn e tij, dhe me nj ton t ashpr, me nj gadishmri gati luftarake,
insistonin q t krkonte falje publike, kurse nga un krkonin q pa vones ta botoja nj letr
t ktill. Intimisht nuk pajtohesha me deklaratn e Akademik Qosjes, por as q e dshiroja
botimin e nj letre t ktill. N vend t saj DeA e botoi n trsi intervistn e tij dhn
Zrit t Ameriks dhe prbri ksaj interviste e botoi nj reagim t nj lexuesi me t cilin n
mnyr korrekte, pik pr pik, konfrontoheshin idet, por jo sharjet. Ndrkaq arsyet e
mospajtimit tim me nj deklarat t ktill t Akademik Qosjes ishin dy llojshe: a) me nj
an mendoja se ndryshimet e krkuara politike drejt demokracis nuk kishin nevoj pr
shtytje inxhektive (me inxhekcione), por do t duhej q gradualisht t pasonin vet, kurse b)
nga ana tjetr mendoja se Enver Hoxha, me gjith kontestimet e veprs s tij, kishte qen
figur historike dhe se pr t vetm historia do t duhej t'a jepte vlersimin e vet relevant. N
qoft se komunizmi n Shqipri duhej t ishte njmend i vdekur, mendoja se nuk kishte
nevoj t vritej pr s dyti nga Kosova. Mirpo vlersimet pa dyshim kan qen ndryshe dhe
kjo deklarat e Akademik Qosjes ishte nj akt guximi individual, me t cilin avancoheshin
proceset e ndryshimeve politike n drejtim t demokracis n Kosov, por edhe n Shqipri.
Pr kt shkak, ajo jo vetm se ishte pjes e rndsishme e veprimtaris s tij poliedrike n
sfern e kulturs shqiptare, por edhe akt guximi intelektual-politik q t detyronte respekt.
Akademik Qosja, njsoj i madh si Kadareja, e ndante me t qasjen letraro-romantike ndaj
problemit shqiptar, ose profetizmin politik, pr t cilin do t duhej t fliste e ardhmja e afrt.
Lvizja e proceseve politike n drejtim t demokracis n Kosov, por edhe n Shqipri, do
t ishte tejet dubioze dhe e ndar me siguri n kategori t veanta shoqrore, pa kontributin e
veant t Adem Demait, -Bacit, legjends s gjall t popullit shqiptar. Ashtu si thot edhe
knga, ai pjesn m vitale t jets s vet e treti npr burgje dhe kazamate t titizmit jugosllav.
I tr nj mekanizm shtetror dhe e tr nj makineri ndrkombtare politike, me decenie t
tra u prpoq gati me sukses t plot ta heshtte jo vetm kuptimin dhe qllimin e qndrimit t
tij npr burgje, por edhe vet at, ekzistencn e tij. Pr kt shkak figura e tij e rndomt n
mnyr gati t padiskutueshme kaloi n legjend; u tret n shpirtin e gjall t popullit dhe u
mishrua me ndrrn e tij shekullore; Demai dhe populli u bn nj. Nuk ishte m tutje
vetm nj bir i denj i popullit, por gati vet populli. Pr politikn tani e tutje ishte i
rrezikshm, pr aq sa ishte i rrezikshm vetdijsimi politik i popullit shqiptar. Dhe kt ai e
artikuloi me inteligjencn e tij t mpreht; me shpjegimet e thjeshta, por definitive dhe t
prera; me referencat e tij- shpat q coptonin, por q nuk thernin. Demai nuk e luftoi n
veanti asnj armik, por q t gjith s bashku. E luftoi dhe e mundi do kend dhe secilin q
deshi t'a pengonte emancipimin e popullit shqiptar. Pr kt shkak figura dhe personaliteti i tij
u mishrua me progresin; me do lvizje progresive; me marshin prpara t proceseve politike
ndr shqipart n prgjithsi. Ai nuk i kontribuoi n veanti asnj kthese, sepse i shndrruar
n popull, i kaloi q t gjitha s bashku me t. Megjithat, t gjitha kthesat, edhe ajo e
prcaktimit pr Republik, si dhe ajo e prcaktimit pr demokraci, e vinin re Demain.
Demai i shndrruar vetm n vete, pr t gjitha kthesat, do t ishte njsoj i rnd, enigmatik,
i pazbrthyeshm dhe i panjohur. Pr kt shkak, madhshtia e tij nuk qndron n t njohurit e

tij nga populli, por edhe n t njohurit e popullit n veten e tij. Komuniteti politik evropian me
nj gjest fisnik, duke ia ndar mimin Saharov, deshi ta nderonte, por Komuniteti politik
evropian do t'ia ket borxh gjithmon respektin, sepse Demai i shndrruar n popull nuk
mund t nderohet. Ai mund vetm t respektohet. Pr Demain mund t shkruhet gjithka, por
mund t thuhet vetm nj: sht nj histori e gjall n lvizje e sipr dhe si e till t detyron jo
vetm respektin, por edhe dashurin; jo vetm dashurin, por edhe prcaktimin. Mund t jesh
me t, prbri tij apo kundr tij, por nuk mund t jesh indiferent ndaj tij.
Njra nga figurat m kontraverze politike shqiptare n ish -Jugosllavin dhe n kohn e
sotme pa dyshim sht ajo e Mahmut Bakallit. Pr t u shkrua dhe u tha shumka, por ktu
nuk do t merremi me ato q u than dhe u shkruan rreth tij. Do t merremi me theksimin e
atyre komponentave t veprimtaris tij politike q ndikuan n proceset politike, t cilat
aktualisht zhvillohen ndr ne dhe do t zhvillohen edhe m tutje. N pjesn e par t punimit
"Viti '81 dhe proceset e demokracis" (Alternativa-7-8/1990) shprehet mendimi se proceset
aktuale politike n Kosov e n viset tjera shqiptare n Jugosllavi, n Shqipri, n Ballkan dhe
n Evropn Lindore n prgjithsi nuk pikn nga qielli, por kishin nj histori t mhershme
dhe nuk mund t vshtroheshin ndaras nga kontestacioni i prgjithshm teorik, praktikopolitik dhe ideologjik midis pjesve t ndara t bots s athershme. Transformimet politike
n drejtim t demokracis n Jugosllavi n shumicn e republikave t saj (Kuani n Slloveni;
Raani n Kroaci, por edhe vet F. Tugjmani, ndonse ish-i burgosur politik, ishte gjeneral i
APJ; Kolishevski n Maqedoni; Kosovac n B e H), por edhe n Shqipri (Ramiz Alia, si
lider komunist) u zhvilluan nn udhheqjen e liderve titist (n Jugosllavi) ose komunist (n
Shqipri). N Jugosllavi kjo ishte e mundur edhe pr shkak se titizmi ishte komunizm i llojit
t veant, i cili q nga viti 1948 luajti rol t rndsishm n drejtim t demokratizimit t
socializmit n prgjithsi. N Kosov, nj liberalizim i raporteve t ngurta socialiste pati
filluar qysh n vitin 1966 (Plenumi i Brioneve), por shkalln e vet m t lart e arriti gjat
viteve '70. Pikrisht n ato vite u shnua nj ecje prpara n drejtim t emancipimit t
kombsis (si quhej ather) shqiptare. Teorikisht, vet shprehja kombsi e shnonte rritn,
fazn kalimtare prej pakics kombtare q ishte shprehje standarde e shumics s shteteve
pr pjest e kombeve t huaja t mbetura nn jurisdiksionin e tyre, e gjer te kombi ose kombishtet. Me akceptimin e ksaj shprehjeje dhe me zgjidhjet tjera, kushtetuta e vitit 1974 n
esenc e kishte sanksionuar nj gjendje kalimtare; nj gjendje lvizse politike drejt forcimit
t mvetsis s republikave q m von u shndrruan n konstituim t shteteve sovrane n
Jugosllavi dhe t shndrrimit t autonomis s Kosovs n Republik. N vitin 1981 kjo
kushtetut (e vitit 1974) mund t abrogohej (gj q edhe ngjau 8 vite m von), ose edhe
mund t amandohej n drejtimin e theksuar, por ne n burg e kishim tejet t qart qysh ather
se ajo nuk mund t qndronte edhe m tutje, sepse po t vshtrohej vet Kosova, ishte e qart
se ishte shnuar nj rrit e veant e forcave t prodhimit q i tejkalonte kufizimet kushtetuese
dhe krkonte rrug pr t ecur m tutje; ishin vn baza t shndosha, ndonse akoma
ekstraktive t industris; ishte rritur numri i klass puntore, ndonse jo aq sa duhej t rritej;
ishte rritur numri i shkollave dhe i shkollarve (operohej me shifrn rreth 500.000); ishte
themeluar Universiteti i Kosovs n Prishtin me rreth 50.000 student dhe ishte krijuar nj
elit intelektuale-politike, ndonse kishte akoma nevoja t mdha pr rritn e mtejshme,
sidomos t elits tekniko-teknologjike dhe asaj shkencore. Nga ana tjetr, Kosova tashm i
kishte vn themelet e shtetsis n politikn e jashtme; n judikatur dhe n polici; n
mbrojtjen territoriale; n planifikim dhe n ekonomi. N t gjitha kto drejtime proceset nuk
ishin kompletuar, por nuk kishte kurrfar dyshimi se do t kompletoheshin si Republik. Gjat
tr dekads s viteve '70 Mahmut Bakalli ndodhej n krye t LK n Kosov e cila
esencialisht ishte bartse e pushtetit politik. Si figur e rndsishme politike, politikisht tejet i
shkolluar dhe me inteligjenc t veant, intelektualisht u rrit s bashku me zhvillimin e
proceseve t prmendura politike n Kosov. N qoft se Demai mund t konsiderohet i

tretur n popull dhe n synimet e tij, Bakalli doemos do t mishrohet me proceset politike t
demokratizimit n Kosov, pa ndonj zero-ast t veant, sepse ato (zero-astet) ishin t
pranishme n orientimin e tij politik origjiner. N fillim i hendikepuar me autoritetin e lufts
t kuadrove t vjetra t lufts, (ishte i ri), s shpejti shprtheu n vijn e par dhe u b njri
nga kuadrot m aktraktiv politik t Jugosllavis n Evrop. N figurn e tij Evropa pas
lufts s Dyt Botrore ndoshta pr her t par n mesin e shqiptarve filloi t dallonte dhe t
shquante t ardhmen demokratike t ksaj treve. Bakalli ishte intelektual i tipit t
demokratve dhe jo komunist. Ai nuk u thellua ndonjher n njohjen e teorive marksiste dhe
teorikisht sillej n siprfaqen e titizmit me orientim t qart liberal n demokraci. Ndoshta
edhe pr kt shkak, por ndoshta edhe pr shkak se ndodhej n luft t vazhdueshme me
hegjemonizmin e burokratizuar serb, i prjetoi rnd ngjarjet e vitit 1981. I prjetoi si sulm jo
vetm n politikn e tij, por edhe kundr tij si person. Elitist n sjellje dhe n botkuptime,
megjithat, gjer n fund u prpoq t'i shptonte ngjarjet nga kualifikimet e rnda politike
(kontrarevolucion) pr t cilat e dinte se do t prcilleshin me dnime t rnda. Ndoshta edhe
pr t'iu shmangur ndonj konsekuence t rnd, e ndonjher edhe pr t provokuar forca t
caktuara politike, e shihte t udhs t lshonte ndonj deklarat ose ta bnte ndonj sjellje
ekzibicioniste me t cilat arrinte ta iritonte nj pjes t rinis shqiptare, por prfundimisht,
ndonse gjer von n heshtje publike, qndroi fuqimisht n ann e synimeve dhe t krkesave
t popullit. Me mekanizma t padukshm politik i ndihmoi dhe i avancoi ato. Jo me letrn
drejtuar Zvends-Sekretarit t SHBA Lorence Eagelberger, por me nj no return t tij,
pikrisht ather kur duhej, prfundimisht i drejtoi proceset n drejtim t Republiks. Me kt
akt e pamundsoi zhvillimin e tyre n drejtim t lufts qytetare. Mirpo, njherit, me kt akt
t tij, me kt no return d.m.th. jo kthim n gjendjen q do t ishte m pak se Republika,
prfundimisht e radhiti veten n vijn e par t figurave m t shquara politike t popullit
shqiptar n prgjithsi. Me Bakallin njeriu me knaqsi mund t zhvilloj luft, por pa
Bakallin lufta nuk ka ndonj kuptim. sht koha q ai t kthehet n vendin e tij t merituar.
Kolege dhe koleg t nderuar,
Me shprehjen proces politik nnkuptohet trsia e veprimtaris dhe e raporteve t
subjekteve politike dhe t faktorve t tjer brenda ndonj shoqrie globale. Shpeshher
kuptimi i ksaj shprehjeje sht i njjt me shprehjen sistem politik, sepse q t dyja shprehjet
kan t bjn me hulumtimin e jets politike n ndonj shoqri globale. Vet fjala proces e
nnkupton ndryshimin n lvizje. Individi n proceset e ktilla politike ka rndsi tejet t
madhe dhe kjo rndsi nuk mund t injorohet, sepse proceset do t vuanin dhe njerzit s
bashku me to. N kuadr t hulumtimit t lnds s sociologjis politike, ne e pikasm nj
proces, at t ndryshimeve n drejtim t demokracis dhe t Republiks, si dhe rolin e disa
subjekteve, jo vetm me qllim t ilustrimit t fakteve, por n radh t par, me qllim t
shtyrjes s mtejshme t vet procesit. Me kt nuk prfunduam asgj. Vetm sa i hapm
dyert pr analiza t mtejshme me shpres se do t arrijm atje ku duhet, n kompletimin e
fundamenteve t prmbajtjes s Republiks.
Me fat na qoft udhtimi dhe faqebardh caku ! Faleminderit.
Prishtin, m 17.04. 1992.

INDIVIDI DHE PROCESET POLITIKE - III*

FJALA E MBROJTJES PARA GJYQIT
Zonja kryesuese e gjyqit,
T nderuar zotrinj t kolegjit gjykues!

Njeriu nganjher, edhepse mund te gjendet n nj situat specifike, mund t doj t bj

nj gj normale, e cila pikrisht sepse sht normale, n nj situat t till specifike mund t
duket si e uditshme. Kshtu p.sh. un, ndonse tani prej meje nuk pritet nj gj e till, n
situatn e dhn, m duhet t'i shfaq respekt institucionit gjyqsor t fjals s mbrojtjes. Nuk e
di se kur sht futur ajo pr her t par dhe pr far shkaku, q t'i ofroj t pandehurit
mundsi t vrtet pr mbrojtje apo q t'i ofroj gjyqit justifikimin e nevojshm pr verdiktin.
Nuk e di nse sht nj institucion vetm formal apo edhe efikas, apo edhe njra edhe tjetra,
po un megjithat dua t'i shfaq respektin, sepse kam prshtypjen sikur n at raportin
prjetsisht t pasqaruar midis shoqris dhe individit, d.m.th. individit t cilin shoqria e ka
thirrur n prgjegjsi pr shkak t veprimeve t tij t menduara apo t realizuara (gjyqi
nganjher pr shkaqe preventive gjykon edhe pr "mendime" t cilat i cilson si veprime); n
at raport n t cilin individi pavarsisht nga avoketrit e tij dhe nga mbrojtja, pavarsisht
dhe nga bindjet, nga motivet dhe nga veprimet e veta, por edhe s bashku me to, megjithat
ndodhet plotsisht i vetm prpara shoqris, n kt raport, institucioni i fjals s mbrojtjes
fut njfar imazhi iluzor apo prshtypjen se n nj periudh t caktuar kohe drejtsia dhe e
drejta mund t puqen dhe t bhen nj. N jetn praktike e drejta dhe drejtsia rrall
ndonjher ndodh q t puqen, por qoft edhe si iluzion, duke i dhn individit mundsin q
t flas, t thot, t shprehet dhe t vlersoj, t mbrohet apo t sulmoj, ajo njkohsisht i
ofron mundsin q t besoj se po i drejtohet drejtsis dhe jo vetm s drejts. Individi
ather mendon se mund t ndikoj jo aq n vendimin eventual t gjyqit, sa n
kompleksitetin e rrethanave dhe t situatave q mund t'i shkaktojn gjykimet. N kt mnyr
shpresa paraqitet si esenca e vet iluzionit, ndrkaq edhe filozoft e lasht kan vn re se t
shpresosh edhe ather kur do t thot vetm t jetosh, sht gj e bukur dhe e madhrishme.
N ann tjetr msojm se gjyqi sht nj institucion juridik i shoqris me ann e t cilit
shoqria e mat peshn e konfrontimit t individit me normat pozitive juridike, dhe n pajtim
me vlersimin e vet pr lndimin e ktyre normave ia shqipton individit masat mbrojtse t
vlerave sunduese t shoqris n formn e dnimit apo t shkarkimit nga faji. Nse sht
kshtu, ndrkaq duket se sht kshtu, gjyqi ather paraqitet edhe si instrumenti kryesor i
shoqris s civilizuar, d.m.th., i shoqris q do ta mbaj veten dhe s'do t lejoj q t bjer
n nivelin e totalitarizmit primitiv, prkatsisht, atij primitiv-modern. Ai ather paraqitet
detyrimisht jo vetm si instrument i efikasitetit t pushtetit politik t shoqris por edhe si
indikator i dinjitetit t tij. Institucioni i fjals mbrojtse e forcon kt dimension t gjyqit dhe
trthorazi edhe t shoqris. Sepse n masn q nj shoqri i respekton njsoj edhe formn
edhe prmbajtjen e pushtetit t vet politik, po n at mas ajo paraqitet si shoqri politikisht
dinjitoze (degnity society), ndrsa juridikisht legale dhe legjitime. Prandaj institucioni
gjyqsor i fjals s mbrojtjes duket si nj institucion serioz, i cili, edhe kur sht vetm
formal, ka t bj me dinjitetin e gjyqit si nj institucion politiko-juridik.
N kuadr t ktyre parametrave t till t shtruar parimor , un, me lejen e ktij gjyqi, do
ta shfrytzoj kt t drejt pr t provuar prgjigjen n pyetjen:
Prse po gjykohem n t vrtet
Duke e shtruar kt pyetje n kt form, nuk e kam pr qllim t'i prmbys ato q thash
pak m par lidhur me funksionin e dinjitetit t gjyqit por vetm t'i nnvizoj ato momente
kye lidhur me kt gjyq nga t cilat vet gjyqi do t mund t'i nxjerr konkluzionet e duhura
lidhur me mua, por lidhur edhe me vet gjykimin. Do t mbrohem me t vrtetn, dhe pasiq
ajo nuk ka t bj vetm me mua por dhe me gjith kontekstin e situats politike n trsi, do
t provoj q t veoj at q ka t bj me mua dhe q n t vrtet si juridikisht, ashtu dhe
politikisht, paraqitet si plotsisht e paqndrueshme:

1.Duke e trajtuar shtjen nga ky aspekt, gjat gjykimit t gjertanishm u b plotsisht e

qart, ose s paku sht dashur q t jet plotsisht e qart, se aktakuza t ciln Z. prokuror n
emr t Republiks s Serbis ka denjuar ta ngris kundr meje sht absolutisht
kontradiktore dhe e paqndrueshme. Ajo niset nga aspekti i mosnjohjes juridike t Republiks
s Kosovs, q do t thot nga aspekti i ndarjes teorikisht t paqndrueshme t forms nga
prmbajtja. S paku filozoft, q nga antikiteti e ktej, nuk e bn dot kt esencialisht.
Ndrkaq n praktikn e marrdhnieve politike midis shtetesh, por edhe n praktikn e
veprimtaris se brendshme t vet shtetit, kjo ndarje, ndonse n esenc vetm n dukje,
shfaqet si plotsisht reale. Vet ky gjykim, ashtu si do gjykim politik n prgjithsi, prpiqet
q t duket sikur nuk ka asnj lidhje me politikn, q do t thot prmbajtje, por vetm me t
drejtn, q prfaqson formn. N praktikn e marrdhnieve midis shtetesh jan plotsisht t
mundshme situatat kur shtetet e njohin nj shtet vetm de facto d.m.th. faktikisht, por jo edhe
de jure d.m.th. juridikisht. Zakonisht ajo e para, d.m.th. njohja faktike, i paraprin s dyts,
d.m.th. njohjes juridike t nj shteti. H pr h do t merremi vetm me kt aspekt t ksaj
shtjeje pr t treguar dhe pr t provuar se aktakuza e ngritur kundr meje sht plotsisht
e paqndrueshme, sepse sht n kundrthnie me prmbajtjen politike, ndrsa me kt edhe
me formn juridike, por fillimisht do t vazhdojm me shkoqitjen e tezave juridike tashm t
pranuara e t pranueshme nga t gjith. N t vrtet, jan t njohura rastet e "permanencs"
por vetm pr nj periudh t caktuar kohe, t shtetit t njohur de facto. Kto raste kan
prfunduar rndom me ndonj ndryshim t brendshm n shtetin e njohur de facto, me
ndryshimin e rrethanave t jashtme ose me pranimin e kushtzimeve t paraqitura nga ana e
saj t cilat do ta mundsonin vendosjen e marrdhnieve diplomatike me t. Me fjal t tjera,
t gjitha kto raste zakonisht prfundojn edhe me njohjen de jure t shtetit t dhn.
Ju t gjith e dini se Republika e Kosovs ekziston; se ndodhet n procesin e krijimit t
institucioneve vetjake, dhe mund t pohoj se Republika e Serbis de facto e njeh. Asnjher
nuk kam pohuar se un jam i pari dhe i vetmi q e kam krkuar at. Kontributi im n lindjen
e Republiks s Kosovs konsiston n dhnien n at koh t arsyetimit komplet dhe definitiv
politik pr nevojn e konstituimit t saj n suaz t RSFJ-s s athershme. Kt e kam br
vet dhe plotsisht i pavarur nga t tjert, pr t cilt madje as q kam ditur se kan punuar
rreth ksaj shtjeje. Edhe ather edhe tani kan ekzistuar dhe ekzistojn tendenca t
fuqishme q t minimizohet ose q t mohohet plotsisht kontributi im pr kt shtje.
Mirpo, pasiq argumentimi politiko-teorik i nj intelektuali politik t madh n asnj mnyr
s'mund t ishte i njllojt me argumentimin e nj linguisti q merret me studimin e zanoreve
t patheksuara n nj fjali, t nj sociologu q shtirej si politikolog ngaq e kishte studjuar
Makiavelin ndrkaq nuk e kishte vn re asnjher se pikrisht ai prfaqsonte paraardhsin e
mendimit politik modern negativ dhe jo pozitiv, d.m.th. t nj politike t konceptuar si
cinizm t zhveshur prej fardo morali, t nj historiani q kurr nuk e kishte kuptuar
ndrlikueshmrin e politiks ndrkombtare, kshtuq botn e reduktonte n kombin vetjak,
i cili n kt mnyr ekziston n zbrazsin e vet, pra, pasiq nuk sht e mundur n asnj
mnyr q t anashkalohen apo t mos merren parasysh faktet q pastaj do t'u bien n kok,
me koh tendenca t tilla u bn plotsisht kundrproduktive dhe t dmshme. Un do t
mund t gjendesha sbashku n t njjtn biruc t burgut edhe me nj oban, por do t ishte
gj absurde dhe e marr po t barazohej vlera e nj obani me at t nj politikani n luftn
politike pr republikn, n fardo lufte politike dhe pr cilndo shtje. Ndrkaq tendenca t
tilla pr fat t keq kishte mjaft, dhe s'ishin ato vetm shprehje e synimeve pr t m poshtruar
n zemrim e sipr por kryesisht ishin shprehje t nj prepotence. T tillt ndjeheshin aq t
ngrefosur e t vetmjaftueshm sa q nuk e vinin dot re at q ishte qensore n afrsin e
tyre. Mirpo kjo i prket s shkuars dhe nuk ka m ndonj rndsi, por kan mbetur si t
rndsishme dy fakte vijuese: e para, se jam njri ndr themeluesit e Republiks s Kosovs,

dhe e dyta, se jam nxitsi, themeluesi dhe bartsi i mendimit t ri politik n Republikn e
Kosovs.
Lidhur me faktin e par prokurori publik m akuzon se kam dashur ta ndaj me an t dhuns
Kosovn nga Republika e Serbis. Pasiq Republika e Serbis, e njeh de facto Republikn e
Kosovs, un nuk po akuzohem pr ndarjen e saj nga Serbia, sepse kjo tek e fundit prbn
cakun e gjith alternativs politike shqiptare n Kosov, por vetm pr mnyren e realizimit t
ktij qllimi (d.m.th. me an t dhuns). Rrjedha e gjertanishme e gjykimit ndrkaq e vrtetoi
se kjo gj nuk qndron dhe as q dua q, h pr h, t merrem me kt shtje. Mirpo
dshiroj t'ia trheq vrejtjen gjyqit t nderuar pr nj varg rrethanash t cilat sipas meje jan
qensore pr vlersimin e ktij rasti.
a) Pr her t par, d.m.th. me 1982, kam qen i dnuar sipas nenit 114 t LPJ me katr vjet
burg. Ky dnim pastaj sht ndryshuar sipas nenit 133, alinea 1 t LPJ dhe sht ulur n 3,5
vjet burg t cilat i kam mbajtur n trsi npr burgjet hetimore t RSFJ-s s athershme.
Prve vitit 90-91, (gjithsejt nj vit) gjer te ky arrestim i fundit, gjat gjith kohs kam qen
plotsisht i izoluar dhe i ostracizuar n fshatin tim t lindjes. Pra, i kam mbajtur m shum se
l2 vjet burg e jo vetm 9 vjet, sa m'u dhan n gjykimin e par. Shteti e di se kjo gj sht e
vrtet, ashtu si i di dhe mekanizmat me t cilt e ka arritur nj gj t till. Zatn kam pasur
mundsi edhe ta ndrpres at izolim, por me mimin e lndimit t integritetit t personit tim
ose me mimin e braktisjes s vendit tim. Nuk kam dashur ta bj as njrn dhe as tjetrn, dhe
n kt mnyr kam vepruar ashtu si do t vepronte do njeri normal q e do vetveten dhe
vendin e vet. Shtetit i mbetet radha q kt edhe ta pranoj haptazi dhe jo t vazhdoj edhe m
tej q t m gjykoj. Me fjal t tjera, ky shte gjyqi i katrt q po m bhet pr t njjtn
shtje, t ciln aktakuzat e formulojn n mnyra t ndryshme, por t ciln ata asnjher nuk
e argumentojn dot sepse e vrteta me t vrtet po fshihet.
b) Rrethana e dyt pr t ciln dshiroj ta trheq vrejtjen sht e lidhur me politikn e
Kosovs. Zatn n qoft se Republika e Serbis e njeh de facto Republikn e Kosovs,
ather funksionimi i saj n formn e ktij gjyqi n territorin e Republiks s Kosovs ose
sht akt marrveshjeje midis tyre, ose sht akt i dhunimit ndaj ksaj t fundit. N rastin e
par, d.m.th. n rast se ky gjyq zhvillohet sipas marrveshjes s tyre, gj q un e besoj
thellsisht pr disa shkaqe t caktuara, duke e marr parasysh se ekzistenca e nj
marrveshjeje t till nuk sht shpallur botrisht por prkundrazi, e gjith politika e tyre
zhvillohet sipas shenjs s armiqsis (mbase vetm n dukje) ather me vet kt fakt ajo
bhet lnd pr akuz pr shkeljen e ligjeve t veta mbi t drejtn e qytetarve pr informim
objektiv. Politikisht kjo do t nnkuptonte nj manipulim t thjesht me opinionin publik. Se
manipulimet e tilla jan fare t mundshme nuk ka nevoj q t provohet n mnyr t veant.
Kt e pranon madje edhe pioneri i mendimit politik modern qytetar Henry Kissinger, n
librin e tij m t ri "Mendja e kombit", nga i cili gazeta "Borba" para nj muaji e gjysm pati
mirsin q t'i prkthej dhe t na i ofroj pjest m interesante. Autori shkruan aty se n
Evropn Lindore nacionalizmi shfrytzohet n luft kundr komunizmit, ndonse me kt ai
nuk na thot ndonj gj t re sepse nj rregull i till sht i njohur tash m shum se 200 vjet.
Ndrkaq shteti serb nj prvoj t till e ka q nga viti 1924, kur n emr t kapitalit
evropian, sidomos n emr t kompanive vajgurore Britanike, dhe me ndihmn e pretendentit
t m vonshm pr fronin mbretror t Shqipris A. Zogut, e rrzoi pushtetin demokratik t
Fan S. Nolit, i cili ishte njri nga intelektualt m t mdhej shqiptar t t gjitha kohrave,
vetm pr faktin se ky mori guxim q n parlamentin shqiptar t'i bj nderimin udhheqsit t
madh t revulucionit rus, V.I.Leninit, q kishte vdekur ato dit. A mos vall vrtet e kishte me
gjith mend Evropa, se i prndershmi Noli do ta fuste kontraband komunizmin n nj vend
q s'kishte atbot kurrfar klase puntore, prve nj fshatarsie t varfr, dhe se nj
komunizm i till hipotetik do ta rrezikonte Evropen dhe rendin e saj? Dhe a mos vall ky
mbret, q nuk sht m i gjall, t jet nxitur edhe nga ana e nacionalizmit serb q t'u

lajkatohet disa qarqeve t caktuara evropiane pr ta marr prej tyre detyrn kujdestare t lufts
kundr komunizmit brenda popullit shqiptar? Duket sikur ksaj lufte q nga viti 1981 e kndej
iu bashkua edhe nj pjes e caktuar e ish nomenklaturs titiste n Kosov, dhe duket sikur t
gjith s bashku po merren me gjueti shtrigash, sepse n Kosov as q kishte pasur
ndonjher komunizm t mirfillt n aspektin autentik. Dhe n qoft se do intelektual i
ndershm duhet shpallur komunist n mnyr q t prndiqet, t burgoset e t gjykohet,
ather shtrohet pyetja se pr far sistemi vall sht fjala dhe mos ndoshta nn t po fshihet
nj luft e organizuar e mafis kundr shoqris pasiq s'mund t bhet fjal pr nj luft t
ndyt klasore n kuptim t plot t fjals, sepse nuk kishte komunizm autentik dhe sepse
akoma edhe sot nuk ekziston nj klas puntore vrtet e pjekur n Kosov.
Ndrkaq n rastin tjetr, d.m.th. n rast se ky gjykim do t mund t quhet si akt i dhunimit
ndaj Republiks s Kosovs, sepse , ve tjerash, po gjykohet njri ndr themeluesit e saj,
ather me kt Republika e Serbis via facti do t pranonte se sht forc pushtuese dhe se
n kt mnyr po sillet sipas kriteresh t veanta t fuqis pushtuese n prndjekjen,
burgosjen dhe gjykimin e qytetarve lojal ndaj Republiks s Kosovs, gj q ajo gjithsesi e
refuzon duke deklaruar se ligjet e veta po i zbaton njsoj n t gjith territorin e saj, gj t
ciln gjithkush mund ta vr re se nuk i prgjigjet fare t vrtets.
c) Momenti i tret pr t cilin dshiroj t'ia trheq vrejtjen ktij gjyqi ka t bj me sa vijon:
si e dini, n Kosov n vitin 1990 u krye Revolucioni Demokratik. Nj revolucion i till nuk
u b n Serbi sepse ajo ndryshimet demokratike n shoqri i akceptoi me rrug institucionale,
ather kur e shpalli veten si vend me sistem shumpartiak, me 'rast e vuri n jet edhe
parlamentin. Pr dallim nga ajo, n Kosov u krye Revulucioni Demokratik. Un gjithashtu
kam qen njri ndr aktort e tij kryesor. Kam qen intelektuali i par i srs sime q hapur
dhe publikisht jam shprehur n favor t sistemit shumpartiak. E kam br kt n artikullin
q u botua me titull "Gishti i trash i vllait t madh" n Alternativa nr. 5, 1990, n Lubjan,
ndonse ai artikull ishte drguar pr botim n revista t tjera qysh n fillim t vitit 1989. Ai
ishte shkruar n form t prgjigjes ndaj disa sulmeve kundr meje n revistn "Intervju" t
Beogradit, dhe n gazeten "As" t Sarajevs. Pr m shum se nj vit e gjysm artikulli u
lexua nn dor n t gjitha qendrat e mdha t RSFJ-s s athershme, sepse ua drgoja pr
botim. Nuk deshn q ta botonin me koh pr shkak t prparsis s disa forcave tjera
politike q pretendonin t stoliseshin me t, por, natyrisht, pa pasoja politike apo penale pr
ta. Ndrkaq orientimi im pr ndryshime demokratike prbnte nj rrjedhim logjik t shkaqeve
pr t cilat kisha qen i burgosur m 1981, me nj besim plotsisht t sinqert se n kt
mnyr do t mund ta shprtheja izolimin dhe bllokadn mizore q m'u kishte imponuar pr
nnt vjet me radh. Disa funksionar t lart t nomenklaturs s athershme intelektuale
komuniste, t cilt n ndrkoh u bn edhe funksionar t t ashtuqujturs nomenklatur
demokratike, m von, n mnyr fare t paturpshme, kt izolim dhe kt ostracizm e
quajtn "vetizolim" dhe "autobllokad".
Pastaj m von, n nj fjalim posthum funeral, tek varri i njrit prej kushrinjve t mi,
Halim Hoti, t vrar me parulln e liris dhe t demokracis n goj (prej katr t vrarve n
Brestovc, tre ishin t afrm e t njohur t mi) krkova q t fillonte dialogu pr rirregullimin
demokratik t shoqris. Pas nj kohe t caktuar ky dialog edhe do t fillonte, me vizita
zyrtarsh npr disa fshatra, me braktisjen e LK dhe LSPP-s s athershme etj., dhe me
antarsimin masiv n LDK. Ky fjalim m von do t inkorporohej dhe do t botohej n
kuadr t artikullit tim t njohur me titull "Bje ose vdis" (Rev. "Fjala" n dy numra, shkurt
1992). Artikulli ishte i rndsishm pr faktin se vinte n spikam thelbin e vrtet t
gandizmit, duke marr parasysh se artikujt e deriathershm gazetaresk lidhur me kt
fenomen i fyenin kujtimet e mia pr miqt dhe t njohurit e mi t ndjer nga India, ishbashkpuntor t ngusht t Mahatma Gandit si Xhai Prakash Narajan dhe Xhagxhivan Rami,
ashtu si dhe njohurit e mia mbi at problem. Thn shkurt, asnj histori objektive e

domokracis moderne n Kosov, por edhe n Shqipri (sipas disa t dhnave t

pavrtetuara, viktima e pest e masakrit n fshatin Brestovc, KK Rahovec, ishte nga
Shqipria) nuk mund t shkruhet pa i prmendur ato viktima, (ishin martirt e par t
demokracis n Kosov), as dhe duke iu shmangur emrit dhe veprs sime. Nse sht kshtu
puna , dhe n t vrtet ajo sht e till, pavarsisht nga fakti se kjo edhe m tej po tentohet pr
tu relativizuar, madje edhe pr tu mohuar, dhe pavarsisht nga lufta q sht zhvilluar kundr
meje pikrisht nga ana e atyre prej t cilve pritej mbrojtja ime, ather n mnyr fare
legjitime shtrohet nj pyetje mbi pyetjet: zatn, nse ky gjyq sht shtje e marrveshjes
midis dy palve, dhe sipas t gjitha gjasave duket se sht, ather shtrohet pyetja nse
orientimi i tyre pr demokraci sht i vrtet apo i rrem. Ndrkaq nse ky gjyq sht nj
shtje q i takon vetm njrs pal, cilat jan vall ato forca politike q dshirojn
nulifikimin, d.m.th. zhdukjen e arritjeve t Revolucionit Demokratik si dhe t zhvillimeve
demokratike n Kosov, qoft dhe nn hipotezn e thn hapur se LDK-ja sht vetm nj
reflektim, apo edhe m keq, vetm nj bisht i SPS-sit serb? Dihet tashm se ato duhet matur
edhe me vitet e jets, edhe me sasin e djerss dhe t gjakut, edhe me mundsit e humbura,
edhe me shkalln e vetdijs politike t njerzve konkret, si jam edhe un vet. Dhe nse
sht kshtu, ndrkaq sipas t gjitha gjasave duket se sht, si ka mundsi ather q
institucione t ndryshme t Evroameriks, t cilat din t ngren zrin edhe pr gjra m pak
t rndsishme n mbrojtje t t drejtave t njeriut, n rastin tim reagojn vetm formalisht,
vetm sa pr t lar gojn, ndonse edhe vet gazetat konfirmojn se q prej shum kohsh
jam nj tem tabu. Prse jam tem tabu? Dhe kujt i pengoj n t vrtet? Nuk do t'i elaboroj
m tutje kto pyetje. Vetm do t konstatoj se sht vrtet nj gj e pikllueshme t krijosh
shtriga artificiale dhe pastaj t'i shpallsh ato si reale. Nuk mund t ket kurrfar shtrigash aty
ku ato nuk jan dhe ku objektivisht nuk mund t jen. d) Gjyqit t nderuar do t'ia trheq
vrejtjen edhe pr momentin e katrt dhe t fundit q ka t bj me kt gjykim. Zatn, nse
un si i pandehur para ktij gjyqi ngul kmb n qndrimin se Republika e Kosovs ekziston
(nuk do t ishte aspak udi q revolucionet nganjher t'i han bijt e vet); se ajo de facto
sht e njohur nga Republika e Serbis; se asnj histori serioze objektive e Republiks s
Kosovs, ashtu si historia e mendimit t ri politik n Kosov, nuk mund t'i injoroj as ngjarjet
e vitit 1981, as emrin dhe kontributin tim n to, se kt nuk mund ta bj fardo historie
serioze dhe objektive e ndryshimeve moderne, demokratike n kto hapsira, pavarsisht nga
rezultati definitiv i zgjidhjeve t gjithmbarshme politike n kt pjes t Ballkanit, q nuk
do t thot se nj gj e till edhe s'mund t bhet, por q vet ai veprim, si i till, do t ishte
akt i nj pushteti totalitar. Ather do t ishte m e drejt t thuhej se desha n t vrtet n
njfar mnyre, q pr shoqrin nuk ishte e pranueshme, ta aja kt bllokad t neveritshme
dhe ta bja t njohur at q ekziston si e till. Me kt aktakuza ndoshta do t ishte m e
drejtprdrejt, m konkrete dhe m e arsyeshme, dhe jo thjesht nj prkthim i mjegullt, i that
dhe i sofistikuar i veprimtaris sime publike n nj vepr t inkriminuar. Do t dija se prse
m akuzojn n t vrtet dhe do t provoja q t mbrohesha n formn adekuate t
drejtprdrejt dhe jo n baza hipotetike, si po veproj tani, n t cilat realiteti duhet t fitoj
pamjen dhe pandehmat, sepse zatn, gjithka po bhet sikur dikush pas tij dshiron t
konzervoj at far sht n t vrtet, d.m.th., i paqndrueshm dhe jo ashtu si do t duhej
t ishte.
Zonja kryesuese e gjyqit,
Zotrinj t kolegjit gjykues,
N qoft se sipas pjess s par t aktakuzs do t duhej t isha antar i LPRK-s, si nj
instrument politik pr realizimin e Republiks s Kosovs, sepse nj individ i vetmuar nuk e
bn dot nj gj t till, ather sipas pjess s saj t dyt, ose sipas piks s dyt t t njjtit

dokument, akuzohem se n cilsin e Kryetarit t UNIKOMB-it, d.m.th. t nj partie q ka n

program bashkimin e kombit, kam dashur t'ia bashkoj Republikn e Kosovs Republiks s
Shqipris. N kt mnyr aktakuza bhet e plot, duke i shtuar ve tjerash edhe mjetin e
dhuns, por tani n aspektin e ilegalitetit t UNIKOMB-it, pr t cilin, si u pa gjat
shqyrtimit, doli se sht krejtsisht n rregull sipas sistemit t paraqitjeve, sht regjistruar n
organin kompetent prkats t RSFJ-s s athershme, ashtu si edhe LDK-ja. Kjo e dhn
sht shum interesante nga aspekti politik dhe m duhet t pranoj se un dyshoja me vete se
ndoshta edhe ishte e mundur nj gj e till, dhe mendoja se megjithat do t bja nj pun t
dobishme sikur t mund ta legalizoja kt parti njsoj si LDK-n. Mendimet e tilla ndrkaq i
mbaja pr vete, ndrsa para opinionit dilja sikur besoja plotsisht se ajo ishte e regjistruar, dhe
tani u provua se kishte qen. Dhe ky fakt m gzoi, jo pr shkak t aktakuzs, por pr shkak
se askush nuk doli gnjeshtar. Si nj trsi, aktakuza sikur prmbledh nj rrug t kaluar q
nga viti 1981 gjer m sot. N kt kuadr argumentimi kishte mbetur i njllojt sikur t ishte
ngurtsuar q ather: "Ju e doni republikn q t'i bashkoheni Shqipris." Un isha ndr
njerzit e rrall q nj argumentim t till nuk e kam besuar kurr. Kam qen profesor i
politiks ndrkombtare i cili n Qendrn e Marrdhnieve Ndrkombtare, por edhe n
Qendrn pr studime strategjike ndrkombtare n Universitetin e Harvardit n SHBA, jam
specializuar pikrisht n temn e reflektimeve t politikave globale n regjione t ngushta si
jan p.sh. Ballkani, Indokina ose Lindja e Afrt. Isha autor i nj librthi t vogl mbi "Lufn e
ftoht dhe detantin" n t cilin tem qendrore ishin marrveshjet e Helsinkit t vitit l975, por e
kisha edhe prvojn e nj burrshteti. Me fjal t tjera, e dija se nuk sht i mundur ndrrimi i
kufijve ndrkombtar pa luft, kundr s cils do t ngrihej gjith bashksia ndrkombtare.
Ndrkaq pikrisht ky problem prbnte temn qendrore t disertacionit tim t doktoranturs. E
njihja jashtzakonisht mir at problem q ta besoja ashtu kot nj argumentim t till.
Pikrisht pr kt shkak argumentimi im shkonte n drejtim t kundrt. Pra un pohoja se
Republika e Kosovs i kontribuon forcimit t Jugosllavis por edhe siguris s Shqipris; se
ajo s'mund t ishte kundr politiks globale t SHBA-ve dhe as t BRSS-s s athershme; se
sht kshtu n thelb, imponon edhe e drejta demokratike e popullit shqiptar pr zhvillim m
t shpejtuar (q prbnte ann ekonomike t shtjes) dhe pr barazi me t tjert (ann
politike t shtjes). N kt koh (janar-mars 1982) ndodhesha nn hetime n Beograd. M
ishte br e njohur se n Beograd, njri pas tjetrit, n nj distanc t shkurtr kohe, kishin
ardhur Vjencesbergeri - Sekretari amerikan i mbrojtjes, dhe Andrej Gromiko, shefi i
diplomacis s BRSS-s s athershme, dhe se ata n t vrtet e kishin aprovuar
argumentimin tim n favor t Republiks s Kosovs. Pak koh pas ksaj kam qen i
transferuar n burgun e Mitrovics s Kosovs. Gjat ndryshimeve demokratike n fillim t
ktij dhjetvjeari edhe m tej kam insistuar n opcionin jugosllav t Republiks s Kosovs.
Vlersoja se nj gj e till nuk do ta shtynte m larg perspektivn e bashkimit me Shqiprin;
q procesi i nj bashkimi t till do t duhej zhvilluar me rrug institucionale dhe q
Republika e Kosovs do t duhej t ishte n funksion t ktij bashkimi. UDB-ja e kishte
sekuestruar nj artikull timin studimor lidhur me ato probleme, i cili i dedikohej inteligjencis
s lart politike t Kosovs. Ai titullohej "Pr nj politik unike dhe pa ekuivoke". Me t do t
duhej hapur diskutimi n nivel t till pr orientimin e mtejshm t forcave politike t
Kosovs, por kjo ligjrat nuk u mbajt pr shkak t, si mu tha mua ather, t ftohtit t madh
q mbretronte n lokalet e Institutit Albanologjik, d.m.th. se Institutit i mungonte ngrohja.
Mirpo problemet vazhdonin t mbeteshin edhe m tej. sht interesant se si n kt periudh
(1990-94) u zhvillua nj luft e vrtet psikologjike e mekanizmave t shtetit e t pushtetit
kundr meje. Akuza themelore n kt luft t pakompromis dhe t njanshme, e cila nga
ana e aktivistve t ndryshm, madje edhe me tituj profesorsh universitar, shqyrtohej npr
oda private npr fshatra t ndryshme t Kosovs, ishte n t vrtet krejt e kundrt me
akuzn e tanishme t prokurorit n kt gjyq. Thuhej zatn se un kisha qen kundr

bashkimit me Shqiprin, bile edhe se un po e pengoja at bashkim. U tha dhe u b

shumka kundr meje atbot, por un mendoja se sht fjala pr luftn e disa grupeve pr
pushtet dhe jo pr luftn drejt avancimit t pozits s Kosovs. uditrisht, askush nuk m
mbronte n mnyr t hapur as n Kosov, as n Shqipri, as n ish-Jugosllavin, as n Serbi
prandaj as n Evrop. Ndjehesha absolutisht i vetmuar dhe erdha gjer n konkluzionin se n
t vrtet at Jugosllavi nuk e donte askush. M udiste vrazhdsia, intensiteti dhe vllimi i
nj lufte t till. Kam qen i shtyr pothuajse gjer n prak t menduris e t vdekjes, por
pikrisht ky fakt m bindi se shkaku i ksaj lufte s'mund t ishte vetm lufta pr pushtet. E
dija se ndaheshim rreth vlersimit t ngjarjeve t vitit 1981, rreth vlersimit t prioritetit t
vendit dhe t subjektit t ndryshimeve demokratike nga viti 1990, rreth vlersimit t
fenomenit t gandizmit dhe t politiks s prditshme; rreth dhnies s prparsis nj numri
t caktuar bartsish t ndryshimeve dhe t ngjashme, por e tr kjo nuk mjaftonte q njeriu
thjesht t ekskomunikohej nga bashksia njerzore. Pr dika t till duhej t ekzistonin
shkaqe m t thella t cilat n t vrtet edhe ekzistonin: ato gjithmon vrtiteshin rreth
bashkimit shqiptar dhe mendoj se sht koh e fundit q kt shtje tani ta sqaroj n trsi:
Gjat qndrimit n specializim n SHBA kam gzuar nj trajtim jashtzakonisht t lart.
Kam qen i emruar nga ana e rektorit t Universitetit t Harvardit si hulumtues shkencor i
pavarur. Me rastin e pranimit tek Zonja Rosalyn Carter n Washington DC kam qen i
zgjedhur si i vetmi njeri q do t prfaqsonte t gjith specializantt dhe postdiplomistt e
Evrops n SHBA. N kt cilsi kam marr pjes n shum dreka dhe bisedime q i
organizonin senator e kongresmen t caktuar dhe prfaqsues t pushtetit n SHBA. Kam
marr pjes aktivisht npr simpoziume t ndryshme shkencore dhe npr ligjrime t
intelektualve autoritar t SHBA, dhe mendoj se me kontributin tim npr ato tubime dhe
ligjrata kam krijuar emrin tim, prkatsisht, emrin dhe identitetin tim amerikan, i cili ishte i
njjt me emrin tim ktu, por tani i njohur edhe atje. I kisha dyert e hapura pr t gjitha
kontaktet e mundshme dhe gzoja shkall t lart t ndihms teknike q nga nj kabinet i
strmadh me makina shkrimi, ordinator, telefona, gjer ke ndihma skofiare e dy
sekretareshave q punonin n prag t dyerve t zyrs sime. Mirpo pr t gjitha kto, pr
gjith at trajtim t lart q m'u kishte siguruar atje, asnjher gjer m sot nuk e kam
falenderuar qeverin e SHBA-ve. Kt gj nuk e kam br jo vetm pr shkak se menjher
pas kthimit n Prishtin me 1979 jam prfshir n vorbulln e ngjarjeve q pasuan s shpejti,
por m tepr pr shkak se gjithnj deri m sot nuk kam pasur prgjigje t qarta n disa pyetje
q m mundojn edhe tani. Ishin t nevojshme koh t mbushura me ngjarje q kt m n
fund ta kuptoja, n mnyr q t dija edhe t pozocionohesha n raport me t. Tani kjo sht e
qart. Prandaj, ndonse duket e uditshme pr shkak t vendit dhe t kohs n t ciln po e bj
kt, shfrytzoj rastin q me gjith zemr ta falenderoj qeverin e SHBA-ve pr qndrimin
tim atje gjat vitit shkollor 1977-78. Mendoj se nuk sht von, sepse kt po e bj sinqerisht
dhe jo vetm formalisht. Ajo sht nj qeveri e nj vendi t madh, e nj populli t
mrekullueshm me mundsi t pakufizuara. Kt e bj sinqerisht edhe pr shkak se qeveria e
ktij populli t madh, dhe e ktij vendi t madh, as prpara, as ather dhe as m von,
kurrndonjher me asgj nuk e ka kushtzuar qndrimin tim atje. Asnjher nuk ka krkuar
fardo shrbimi prej meje dhe ka qen jashtzakonisht korrekte me mua. Nj gj e till
natyrisht imponon respekt. Ajo q mua ndrkaq ather m pengonte dhe q nuk arrija t
kuptoja dot ishte paaftsia ime q t'i zbuloja qllimet e vrteta amerikane kundrejt popullit
shqiptar t cilit un i prkisja. Dshiroja t deprtoja pak m larg nga kundrvnia e tyre ndaj
regjimit t Enver Hoxhs, por kt gj ata nuk ma mundsonin. Kisha vn re se gjith ka
kishte t bnte me Shqiprin ishte e vendosur n kuadr t studimeve sllave dhe kjo si n
Harvard ashtu edhe n Universitetin e ikagos, ashtu edhe n Bibliotekn e Washingtonit DC.
N t gjitha pyetjet e mia lidhur me kt shtje ata nuk kishin prgjigje. Literatura e tyre
politike si dhe literatura e historis politike i shmangej prgjigjeve n kto pyetje. Madje edhe

Robert Lee Wolf, nj autor i vjetr i studimeve t famshme pr Luftn e Dyt Botrore n
kt pjes t Ballkanit, n studimet e veta i sht shmangur prgjigjes n pyetjet e mia. T
njejtn gj e ka br edhe Hans Morgenthao (babai i teorive politike ndrkombtare
amerikane); Jeremy Israel, nga Universiteti i ikagos, Steven Burg , gjithashtu nga ikago,
Dov Ronen nga Harwardi, Erik Hamp nga ikago e t tjer. T gjith ata e dinin se kam qen
n detyrn e ministrit regjional n nj krahin potencialisht eksplozive t Kosovs dhe q t
gjith ata i shmangeshin me urtsi temave "t nxehta". Ndrkaq Steven Larabee, nj njeri
inteligjent i moshs sime, me t cilin edhe shoqrohesha m s shumti dhe i cili ather ishte
caktuar n Stejt Department n detyrn e shefit t Drejtoris pr Ballkanin, madje edhe ai i
shmangej bisedave serioze n kt tem. Nuk e di se prse e ka braktisur Stejt Departmentin
dhe ka shkuar n Institucionin "Rand" pas arrestimit tim t par, por e di se pikpamja q
amerikant m me dshir do ta shihnin Shqiprin t bashkuar me Kosovn dhe jo Kosovn
me Shqiprin ishte e prhapur gjersisht midis emigracionit politik shqiptar n SHBA. Disa
pjes t caktuara, sidomos ato t bashkuara rreth Legalitetit, nj parti zogiste q krkonte
kthimin e Leka Zogut n fronin e Shqipris, gj t ciln vazhdon ta bj edhe sot, si dhe
pjes t caktuara t Ballit Kombtar, t bashkuara rreth Xhafer Devs, flisnin, por edhe
shkruanin, se me shum dshir do t'ia hiqnin kokn s pari Enver Hoxhs e pastaj edhe Fadil
Hoxhs. Ata mendonin se kta ishin fajtor pr mosbashkimin e Shqipris menjher pas
lufts. Nuk i prgjigjeshin dot pyetjes, prse t ishte m shum fajtore Shqipria se sa Kosova
apo Jugosllavia pr nj rezultat t till negativ pr shqiptart menjher pas lufte? Prgjigjet e
autorve tan n kto pyetje q u shfaqn pas vitit 1990 npr faqet e shtypit ton e fajsojn
ish-regjimin komunist n Shqipri, sipas logjiks s shtetsis: "ata ishin shtet dhe jo ne." Nuk
sht e nevojshme t komentohet se nj rezonim i till sht m s paku naiv. Nuk ishte e
vshtir q t konkludoja se nj rezonim i till i emigracionit shqiptar n at koh ishte n
realitet thjesht nj reflektim i disponimit antikomunist t administrats amerikane e cila nuk
kishte asnj lidhje me nevojn e zgjidhjes s shtjes shqiptare. Lidhur me kt shtje ata
rezononin nga pozita e superfuqis dhe nga pozita e politiks globale. Ata e dinin se qndrimi
i Kominterns (Internacionales Komuniste) lidhur m kt shtje, q nga viti 1926 e ktej,
deri te Kongresi i V i PKJ me 1941, ishte q Kosova do t duhej t'i bashkohej Shqipris,
prandaj ran n konkluzionin e kundrt d.m.th. se do t duhej q Shqiprin t'ia bashkonin
Kosovs, n mnyr q edhe m tej t mund t'i shisnin bots sllave 300 milion kmisha n
vend t vetm 5 milion kmishave sa do t mund t'u shisnin shqiptarve po t'i mbshtesnin.
Lidhur m kt ndonjri prej tyre fliste hapur si me shaka. I kuptoja mir ather parametrat e
arsyetimeve t tyre sipas t cilve gjithka ishte e shndrruar n kuantitet, por nuk mund t
them edhe se m plqente nj gj e till. Edhe m pak m plqente realiteti yn politik i cili
ato pyetje, me metodn e raprezaljeve policore, i kishte shpallur si tema tabu. U desh tepr
shum koh, pun, djers dhe gjak q kto shtje m n fund t hapeshin. Qysh ather e
kisha fituar prshtypjen se autonomia e Kosovs n ish-Jugosllavin titiste ishte n t vrtet
refleksion i ndeshjes s dy politikave globale pas t cilave qndronin dy shoqri globale dhe
ky fakt m pati tronditur. Duke mos u futur m thell n elaborimin e zbulimeve lidhur m
kt pyetje, duke iu drejtuar ktij gjyqi, vetm mund t'i theksoj bindjet e mia t cilat s'jan
obligative pr askend, por t cilat prmbajn krkesn q lidhur me kto t mendohet, madje
edhe nga ana e qeveris s SHBA-ve n Washington, apo qeveris Ruse n Mosk, n
Beograd, Tiran apo n Prishtin:
Populli shqiptar duhet bashkuar. Kt e dijn t gjith dhe askush m nuk e konteston. Ai
duhet t bashkohet pr shkak se sht i njsuar n planin shpirtror: e ka nj gjuh, nj kultur
dhe nj histori. Pr shkak se sht nj popull i vjetr evropian i Ballkanit, i cili q heret e ka
demonstruar pjekurin e vet shtetformuese; pr shkak se gjithashtu q hert e ka arritur
nivelin e duhur t vetdijes politike pr veten, pr vendin dhe pr interesat e veta n regjion,
dhe pr shkak se e ka dshmuar n mnyr t lavdishme dobishmrin e vet n t gjitha

planet e bashksis evropiane t popujve. Nuk i duhet q ta dshmoj prkatsin e vet n

kt bashksi, sepse pavarsisht nga pozita e vet gjeopolitike dhe e pranis s religjionit
islamik n shumicn e pjestarve t tij, ai ka qen dhe ka mbetur popull evropian. Ai duhet t
bashkohet edhe pr shkak se e drejta pr vetvendosje sht njra ndr arritjet qensore t
qytetrimit evropian, e drejt t ciln vet ajo e ka proklamuar dhe e cila m asnj populli n
Evrop nuk mund t'i refuzohet a t'i mohohet. Popullit shqiptar i duhet nj gj e till q t
mund t zhvillohet vet m tej pr ta arritur nivelin e prgjithshm t ksaj bashksie. E drejta
e popullit shqiptar pr t'u bashkuar buron edhe nga fakti se ai nuk ka qen ndonjher i pyetur
pr caktimin e kufijve q e cungojn nga t gjitha ant. Kur u b nj gj e till n Konferencn
e Ambasadorve t gjasht fuqive t mdha evropiane n Londr, premieri i athershm
britanik, sr Edward Grey, q e kryesonte atbot at konferenc, pati deklaruar publikisht se
ishin t detyruar q ta flijonin kt popull pr shkak t ruajtjes s paqes evropiane. Mirpo
paqja me kt nuk u ruajt as ather dhe as m von. Misionar t ndryshm t Lidhjes s
Kombeve nga ajo koh (1919-20) i propozonin popullit shqiptar q gjeniun e vet krijues ta
orientonte n drejtim t rrits s brendshme e t krijimit, ndrkaq Evropa, nga ana e vet, do
t dinte q kt gj n nj koh t caktuar ta shprblente. Ai nj gj t till e bri. Dekada t
tra ai e duroi me dinjitet politikn e asimilimit me dhun dhe t spastrimit etnik t regjimeve
t ndryshme serbe. Vetm n mes dy luftrash botrore e lshuan prdhunisht kt hapsir
m se 240 000 njerz. N vitet e paslufts shkuan dhe 600 000 t tjer t cilve iu bashkuan
edhe po aq kosovar n kohn e sotme, n kohn e ndryshimeve demokratike. Nuk ka t
dhna t sakta pr numrin e t vrarve e t dbuarve, por ai sillet diku rreth dhjetra
mijrave. Shkenca bn t njohur se vetm gjat Lufts s Dyt Botrore dhe menjher pas
saj, jan vrar m shum se 40 000 shqiptar. Ekzistojn madje edhe marrveshje
ndrshtetrore pr shprnguljen e shqiptarve n Turqi si turq, por Evropa pati heshtur.
Asnjher nuk i pati gjykuar, ndonse ua pati premtuar shqiptarve mbrojtjen e vet.
Ne e dijm q kufijt ndrkombtar Evropa i ka shpallur t pandryshueshm, mirpo e ka
ln t hapur mundsin e ndryshimit t tyre me pranimin e palve t interesuara. Prandaj
bashkimi i popullit shqiptar duhet t realizohet n rrug institucionale dhe me metoda
demokratike. Shkenca konstaton se nj territor kompakt me 115 mij km2, nga Kongresi i
Berlinit -1878, gjer m sot, sht ngushtuar n 55 gjer 65 mij km2 n t cilat populli
shqiptar tani sht n shumic. N Konferencn e Ambasadorve n Londr 1912-13, shteti
shqiptar u krijua n nj siprfaqe prej pak m shum se 28 mij km2. Dallimi midis ksaj
shifre dhe 65 mij km2 n t cilat jeton sot n shumic populli shqiptar n trojet e veta
historike, duhet t inkuadrohet n shtetin e njsuar shqiptar.
N luftn e vet pr bashkimin e tij, populli shqiptar ka t drejt t pres ndihm jo vetm
nga Evropa dhe bashksia ndrkombtare, por pik s pari prej atyre popujve t ishJugosllavis me t cilt ka jetuar bashkrisht, dhe n rend t par nga serbt. Serbt duhet ta
kuptojn se koha e dominimit mbi shqiptart ka prfunduar. Ata q e njohin mir historin
sigurisht q tashm e kan kuptuar se gjer me ardhjen e turqve n kto hapsira nuk kishte
dominim t njrit mbi tjetrin. Me pranimin e islamizmit nga ana e feudalve shqiptar dhe me
inkuadrimin e tyre n sitemin turk t administrimit, ka ardhur deri te nj proces t cilin serbt
kan mundur ta kuptojn si dominim t shqiptarve mbi ta, gj q s'ishte e vrtet, sepse
inkuadrimi n sistemin e administrimit t Perandoris Turke dhe pranimi i religjionit islamik
nuk ishte vetm nj veori shqiptare. Me largimin e turqve nga Ballkani, me forcimin e Rusis
dhe pastaj edhe t ish-BRSS-s, n fillim erdhi gjer ke ndarja e popullit dhe e territorit
shqiptar, pastaj edhe tek nj politik e gjenocidit sui generis ndaj shqiptarve q mbetn jasht
kufijve t shtetit t tyre. Q nga viti 1844, d.m.th. q nga "Naertania" e Ilia Garashaninit dhe
gjer m sot, politika serbe ndaj shqiptarve ishte n thelb sub-imperialiste. Ajo ka shkuar
linjs s nnmimit dhe t denigrimit t shtetit shqiptar si dhe t asimilimit t dhunshm t
popullats shqiptare nn jurisdiksionin e saj. Me fjal t tjera, forcimi i animozitetit shqiptaro-

serb apo serbo-shqiptar ka qen gjithmon i lidhur me ndryshimet n rrethimin e tyre

ndrkombtar.
N pjesn I t artikullit tim studimor "Viti 81 dhe proceset e demokracis" pastaj dhe n
pjesn II t artikullit "Bje ose vdis" (Alternativa 7/8, 1991, dhe "Fjala", mars 1992) un jam
prpjekur t prkujtoj se kta dy popuj gjenden n nj nivel t prafrt ose t njjt t
madhsis demografike, dhe t zhvillimit t gjithmbarshm. Pa ndikimin e jashtm historia e
tyre do t mund t zhvillohej n drejtim t rivalitetit t shndosh n bashkpunim dhe n
zhvillim. Pr kt shkak gjithmon kam insistuar q politika t heq dor nga instrumentalizimi
i vet pr interesa t huaja. Mirpo me politikn e terrorit shtetror ndaj shqiptarve Serbia
sikur synon t'i detyroj shqiptart q t heqin dor nga krkesat e tyre legjitime dhe nga
aspiratat e tyre historike. Kjo sikur arsyetohet me faktin nga q edhe asaj vet i sht e qart
tashm se nj politik e till sht absurde dhe jasht kohs. Me ritualizimin e vrasjeve, si
ndodhi me rastin e Hasan Ramadanit nga fshati Shajkovc, t cilin e prshkruan shtypi n
gjuhn shqipe, nuk mund t arrihet asgj pozitive. Ritualizimi i vrasjeve ka qen veori e
kanibalizmit, ndrkaq dihet se ai sht rrnjosur. Vdekjet jan tragjike me faktin se na
prkujtojn prkohshmrin e jets son. Pr kt shkak indiferentizmi ndaj jets njerzore
nuk mund t jet prmbajtje e asnj lloj politike dhe e asnj ardhmrie. Pr kt shkak politika
q ndalet n gjykimin formal t rasteve t tilla, ndrsa m von prej tyre, me t gjitha mjetet e
mundshme prpiqet t kapitalizoj dhe t mbledh poena pr veten, nj politik e till, e cila,
ve tjerash, mbshtetet ekskluzivisht n faktort e jashtm n dm t faktorit t brendshm,
nuk mund t ket asgj t prbashkt me popullin shqiptar. N qoft se ajo nuk sht shprehje
e tradhtis s interesave nacionale ather ajo sht edhe vet viktim e ndonj komploti, gj
q nuk e zvoglon prgjegjsin e saj pr gabimet dhe pr lshimet e bra. Mirpo, gjykuar
sipas faktit se si njra m arreston e tjetra m sulmon vetm pr shkak se un po insistoj n
zbulimin e s vrtets dhe t vrtetave, sht shum afr mendsh se politikat e tilla n t dy
ant synojn n zgjidhje shum specifike dhe t prcaktuara n kt pjes t Ballkanit.
Prndryshe, prse si ktu ashtu edhe n Shqipri po burgoset dhe po gjykohet nj profil
shum i prcaktuar intelektualsh, pikrisht ai q ka prvoj t caktuar prej burrshteti, nn
akuza q tingllojn cinike, dhe q nuk i kan hije askujt, as kohs dhe as vendit?
N letrn time t hapur drejtuar ish-bashkshortes dhe nj segmenti t inteligjencis s
Kosovs n Prishtin, n tekstin me nntitull "Shqipri e reduktuar apo republik e barabart"
ia kam trhequr vrejtjen atij segmenti t inteligjencis pr at q nuk m plqente. Letra u
botua n revistn Doruntina nr. 3, 1993, n Kumanov, dhe jo n Bujkun apo n gazetat
tjera t Prishtins. Aty kam trhequr vrejtjen edhe pr problemin e marrdhnieve me
Greqin, lidhur me ortodokst e Shqipris Jugore, mirpo kta zotrinj ather u shtirn si t
menur. Ndrkaq tani, kur ky problem ka shprthyer n siprfaqe, ata paraqiten si t befasuar.
Zbrazin npr gazeta ndjenjen e nj "patriotizmi zemrak", duke e fshehur dyfytyrsin e vet.
Vrtet nuk sht gj e vshtir q t bsh karagjozllk nga politika me metodn e masakrimit
t integralizmit t fardo mendimi, me kombinimin e gnjeshtrs dhe t harress ose me
ndrrimin e tezave. Mirpo kur nj gj e till bhet n disa kushte specifike t caktuara, dhe pr
nj koh t caktuar, me rrug sistematike, ather dshirohen t arrihen qllime mjaft t
prcaktuara, ndonse nuk e di akoma se pr far qllimesh sht fjala, por nuk sht e
vshtir t konstatohet se jan n lidhje t caktuar me zgjidhjen e shtjes shqiptare. Pr kt
shkak edhe m tej do t'i saktsoj pikpamjet e mia lidhur me kt shtje, dhe kt pr shkak
se gjith deri m sot ato prbnin nj lnd pr shpjegime kontradiktore, ndrkaq un kam
qen dhe jam akoma i sulmuar nga t gjitha drejtimet e mundshme:
Bashkimi i popullit shqiptar nuk mund t realizohet si zgjerim territorial as i Jugosllavis
dhe as i Serbis. Kjo nuk do t ishte zgjidhje e shtjes shqiptare por nj imponim i nj
zgjidhjeje t till pr t, q do t duhej t ishte rezultat i ndonj lufte. Kjo gjithashtu do ta
implikonte przierjen e faktorve t tjer. Greqia tashm i ka shfaqur hapur pretendimet e saj

ndaj Jugut t Shqipris, dhe kundrejt nj imponimi t till t zgjidhjes as Turqia s'do t mund
t ishte indiferente, por as Italia. Bashkimi i popullit shqiptar si zgjerim territorial i
Jugosllavis do t ishte n esenc zgjerim territorial i Serbis, po qe se kjo do ta nnkuptonte
mbetjen e Kosovs nn fardo ingjerence t Serbis. Populli shqiptar dika t till nuk do t
mund ta pranonte, dhe as q do t mund t pajtohej ndonjher me t. Propozimet q po
shfaqen tani pr lidhje konfederale me Shqiprin pa u zgjidhur paraprakisht shtja e njohjes
s Kosovs de jure mund t jen shprehje e dshirs q kjo shtje t prshpejtohet, por mund
t duket edhe si nj shtje tejet e diskutueshme. Nuk ka dyshim se kto propozime jan
shprehje edhe e besimit absolut n bashksin ndrkombtare, por ajo n zgjidhjen e ktyre
shtjeve rendom i ndjek interesat vetjake, ndrsa interesat e palve t interesuara i merr
parasysh vetm n masn n t ciln ato pal jan t zonjat vet q t'i mbrojn e t'i sigurojn.
Pikrisht pr shkaqe t tilla, bashkimi i popullit shqiptar duhet t'i paraprij fardo forme t
bashkimit federal ose konfederal, ose formave t tjera t bashkimit n trsi m t mdha,
gjersa vet akti i bashkimit duhet t jet shprehje e vullnetit t tij q nuk bn t prejudikohet
n asnj mnyr. Vet akti i bashkimit t popullit shqiptar pr shkak t karakterit t ndarjes s
tij, bazohet n esenc n ndarjen e qet dhe dinjitoze me fqinjt. fardo politike q nuk e
merr parasysh prparsin e ksaj shtjeje nuk mund t jet n realitet shprehje e interesave
nacionale shqiptare.
Shqipria sht vendi i vetm n Evrop q kufizohet pothuajse nga t gjitha ant me
vetveten, d.m.th. me popullin e vet dhe me trojet e veta historike. Pr kt shkak nj shtje
prioritare ose nj shtje me rndsi prioritare pr Republikn e Kosovs, sht ndarja e qet
dhe dinjitoze me RFJ dhe me Republikn e Serbis, dhe jo bashkimi ose njsimi me
Shqiprin, pr shkak se kjo do t kuptohej si zgjerim territorial i Serbis n drejtim t
Shqipris, gj e cila do t nxiste pretendime t ngjashme edhe n Greqi. Kjo do t thoshte
natyrisht luft. Nuk sht aspak e pamundur q n qarqet e caktuara n t gjitha qendrat e
interesuara t fuqis, nga Beogradi n Athin dhe gjer n Washington, dshirohet nj zhvillim
i till i situats. Ata shpresojn pr nj fitore minimale d.m.th., pr nj zgjidhje t
prkohshme t shtjes shqiptare n baz religjioze n t ciln ndonj shtet i bashkuar
eventual shqiptar musliman do t figuronte ose si nj shtet i veant, ose si nj antar i nj
trsie m t madhe.
Dihet se, pr dallim nga popujt tjer t Evrops, religjioni tek shqiptart gjithmon ka qen
mnyr e mbijetess dhe jo mnyr e jetess. Prkatsin e vet religjioze shqiptart asnjher
nuk e kan identifikuar me prkatsin e vet kombtare. Elementi i tyre kryesor prbashkues
ka qen gjuha dhe vetdija tradicionale pr veten. Ata i kan tri religjione, ndrsa asnjeri prej
tyre nuk ka lindur tek kta dhe nuk sht kthyer n gjendjen e tyre t natyrshme. T gjitha ato
kan ardhur bashk me zgjerimet imperiale (Roma dhe Islamizmi) ose me forcimin e
qendrave t fuqis (Bizanti). Ky fakt (tri religjione) i prgjigjet pozits gjeostrategjike t
vendit ku jetojn - n trekufirin e tri kontinenteve. Ky fakt e shton pasurin shpirtrore t
kulturs s tyre dhe i kontribuon perspektivs s tyre. Ndarja e tyre n baz t prkatsis
religjioze, pr vet shqiptart do t ishte e dmshme, pr shkak t varfrimit t shpirtit dhe t
kulturs, pr shkak t humbjes s territoreve, etj. Por edhe pr praktikn dhe pr teorin e
marrdhnieve ndrkombtare kjo do t ishte tragjike, sepse n kt mnyr do t
afirmoheshin kriteret t cilat ajo i ka tejkaluar q moti, si dhe pr shkak se ky do t ishte nj
tregues i qart i konfrontimit global t shoqrive globale.
Nuk e besoj se mund t ket midis shqiptarsh shum t till q do t pajtoheshin qysh m
par me nj mundsi t till. Politika ndrkombtare ndrkaq sht nj gj e ndjeshme. Ajo
ofron mundsi t shumta t manipulimeve t ndryshme prmasash kolosale pikrisht pr
shkak se pas tyre qndrojn shtetet. Ato mendojn se me kt mund t arrihen qllimet e
caktuara dhe nuk hezitojn fare kur sht fjala pr shfrytzimin e metodave t tilla. N ann
tjetr ekziston nj numr i madh njerzish nostalgjik pr kohrat e shkuara t cilt

ndryshimet demokratike n Evropn e Lindjes i prjetojn si kthim n t kaluarn. Ata

mendojn se sht realizuar gjermanizimi i Evrops e jo evropeizimi i Gjermanis. sht pak
e besueshme q n disa qarqe t mos mendohet q me an t pazarllkut me trojet shqiptare t
zn pushtetin dhe sht pothuajse e pa mundshme q nj perspektiv e till e zgjerimit
territorial n llogari t shqiptarve t mos u plqej qarqeve t caktuara si n Beograd, ashtu
dhe n Athin. Kto qarqe mbase mendojn se kjo do t ishte fare n rregull, fare shik, dhe n
frymn e ndryshimeve demokratike n Evrop. Bile ndoshta ato shpresojn se do t bjn nj
salto mortale politike si n vitin 1937, dhe me ndihmn e miqve t forcuar t'i rikompensojn
srish interesat e humbura gjat lufts s pandershme politike pr pushtet. Ndoshta ata kan t
drejt. Pr mua ndrkaq ata kan t drejt n masn n t ciln do t kuptohet se ndryshimet
politike n Evrop e mundsojn deklarimin e parimit t vetvendosjes politike. Ather kur
nj popull deklarohet politikisht pr zbatimin e ktij parimi, asgj nuk mund ta ndaloj gjer
n realizimin e tij t plot. Ndryshimet politike n Evrop e favorizojn kt. Me fjal t
tjera, as vet nuk e besoj se instrumentalizimi politik i kombit vetjak prbn nj rrug t
drejt pr arritjen e qllimeve afatgjata. Ai detyrimisht e nnkupton karakterin autoritativ t
pushtetit dhe prkrahjen e ktij pushteti nga pjest m reaksionare t popullit. Un jam ithtar i
nevojs s forcimit t identitetit nacional dhe jo i instrumentalizimit t tij. Vet procesi i
forcimit t ktij identiteti nuk mund t realizohet si kthim n t kaluarn por si ecje progresive
drejt s ardhmes. Nj ecje q nuk i mohon vlerat pozitive t s kaluars por i inkuadron n
vetvete dhe i kuptimson n koh. E di se dikur, pr shkak t rivalitetit t fuqive imperiale
pr territore dhe pr tregje t reja, instrumentalizimi i popujve t vegjl ose t ndonj pjese t
tyre t caktuar, ishte nj gj fare e rndomt. Popujt lidheshin pr kt ose pr at fuqi, dhe
pr kt shkak, tek popujt e vegjl lindn bindje dhe paragjykime pr predispozitat miqsore
t ksaj ose t asaj fuqie. Kjo sht n fuqi edhe sot por tani ka ndryshuar konteksti i
prgjithshm i gjrave. Sistemet imperiale jan br t shtrenjta, sklerotike dhe joefikase,
prandaj jan ln q moti. Rivaliteti i fuqive gjithnj e m tepr do t realizohet si konkurrim i
zhvillimeve intensive t brendshme dhe pr prodhimin e zbulimeve sa m cilsore tekniko
teknologjike si dhe pr tregjet q do t dijn t konsumojn prodhime t tilla. Ky fakt i v n
pozicion t njjt si serbt, ashtu dhe shqiptart. Serbt ndrkaq, do t duhej t hiqnin dor
nga ndrrat imperialiste; ata duhet ta njohin edhe de jure Republikn e Kosovs, pr t'iu
kthyer kshtu ardhmris s tyre. Ktu qndron shkaku i theksimit tim se Republika e
Kosovs duhet krijuar n raport me veten dhe jo pr inat t serbve; se nuk ka kthim n
komunizm, por as marshim drejt fashizmit, se demokracia nuk plotsohet me prmbysjen e
klasave por me luftn konkurrente t ideve dhe t vlerave pr gjra m t mira dhe m
cilsore. Me fjal t tjera kam krkuar q prmbajtja e shqiptarizmit t mos nxirret nga
antiserbizmi ashtu si prmbajtja e serbizmit t mos nxirret nga antishqiptarizmi. Kjo natyrisht
nnkupton mirkuptimin dhe jo luftn, por as luftrat nuk jan zhveshur nga logjika sepse me
at rast do t ktheheshim n kohrat e barbarizmit dhe jo t civilizimit. Duke e njohur edhe de
jure Republikn e Kosovs, serbt nuk bhen popull m i vogl dhe as shqiptart popull m i
madh. N kt mnyr ata do t bheshin t till far jan n t vrtet. Prse do t duhej
luftuar pr t'u dshmuar ajo q tashm po shihet dhe q ekziston? Populli shqiptar thjesht
sht deklaruar pr shtetin e vet sepse e ka ndjer nevojn pr zhvillimin e mtejshm vetjak.
N emr t kafit serbt do t mund t'i pengonin? Edhe sikur vrtet t besonin n at q ua
ofron nj pjes e historis n form t mitit mbi Kosovn, tani kjo sht e parndsishme. Nuk
sht miti udhrrfyes i mir pr ardhmrin por e vrteta. Pastaj nuk sht trsisht e sigurt
se luftrat mund t prfundojn gjithmon ashtu si paramendohen dhe si dshirohen. Tani
sht pothuajse e qart se ekzistojn qendra t largta t caktuara t cilat i mbajn n kontroll
proceset e lufts e t paqes si dhe rezultatet e tyre n t gjitha regjionet q kan rndsi pr
paqen botrore. Tashm sht plotsisht e qart se ato nuk dshirojn q n kto hapsira t
vij gjer ke lufta. Ato e dijn q populli shqiptar sht dmtuar n t kaluarn dhe se kt

gjendje e ka edhe sot. Ata e dijn se ai ka t drejt t zhvilloj luft mbrojtse ose lirimtare,
sepse luftrat e tilla konsiderohen, dhe jan, nj e drejt e natyrshme e popullit pr
vetmbrojtje dhe pr ekzistenc. Si t tilla ato merren si legjitime edhe nga dokumentat e
OKB. Ato e dijn gjithashtu se populli shqiptar, n territorin e vet kompakt, sht i vetmi q
sht sakatosur kryq e trthor me kufij artificial ndrshtetror, i nnshtruar ndaj organeve
shtetrore t disa shteteve, gjersa n shtetin e vet e ka pjesn m t vogl; se sht i
prndjekur dhe se n disa vende, si n Kosov, pr nj koh t gjat po i nnshtrohet politiks
s terrorit shtetror. Pikrisht sepse e dijn nj gj t till, ata e mbshtesin politikn paqsore
t alternativs shqiptare n Kosov; e lavdrojn dhe e shprblejn, por njkohsisht edhe e
kontrollojn dhe ia trheqin vrejtjen, edhepse kto vrejtje n t vrtet i adresohen Serbis,
sepse ata mbase vlersojn se vetm Serbia sht ajo q mund t zhvilloj luftra n kto
hapsira. Ata e dijn se populli shqiptar n kto hapsira, q ka t drejt t mbrohet dhe t
luftoj pr t drejtat e veta legjitime, sht plotsisht i paarmatosur. Nga shtypi n gjuhn
shqipe lexojm se shpeshher zhvillohen aksione brutale pr mbledhjen e armve. T vetmet
arm q ndonjher i gjejn aty-ktu, jan ndonj pushk automatike, ndonj revolver, dhe n
raste shum t rralla, edhe ndonj bomb dore. N rrethanat e lufts, kto do t quheshin
armatim i leht i kmbsoris. N nj luft bashkkohore kto do t quheshin si arm pr
spastrimin e terrenit, por kto nuk jan arm pr zhvillimin e fardo lufte n kushtet
bashkkohore. Vet kmbsoria qysh moti sht shndrruar n nj forc prcjellse t njsive
tankiste, ndrsa vet ai armatim s shpejti do t mbetet vetm nj relikt i s kaluars nga
kohrat e gangster-dueleve t tipit t Al Kapones. Populli shqiptar askund tjetr, prve n
Shqipri, nuk e ka ushtrin e vet t armatosur apo njsit e veta paramilitare. Ajo q gjendet
n Shqipri thon se sht akoma n procesin e riorganizimit dhe t modernizimit. Kam
dgjuar se pikrisht tani, n kt koh t t gjitha rreziqeve t mundshme, paska qen e
nevojshme t zvendsohet komplet kuadri i shkolluar i oficerve t armats e t policis me
t tjer q tani sapo kan filluar shkolln. S'mund t ekzistoj nj indikacion m i qart i
qllimeve t nj pushteti politik mbi rrugn paqsore t zgjidhjes s problemeve dhe pr
lshimin pa asnj rezerv t vendit t vet n duart e faktorit ndrkombtar. Ky sht faktori q
dikur na ka ndar. Tani do t na bashkoj, nse jo pr shkak t ndonj paqeje t mundshme,
ather mbase pr shkak t dshirs pr eksperiment! Pr kt shkak, ne shqiptart e Kosovs,
q dikur e kemi luajtur rolin e dors s par n themelimin e shtetit shqiptar, tani iniciativn
pr bashkim ua kemi ln atyre, t cilve u mbetet q fillimisht t modernizohen, ndrsa n
ndonj t ardhme edhe t bashkohemi! Sa t menura q jan kto qendra t largta t fuqis!
Atyre gjithmon u shkon prdore q prmes vet nesh t na mashtrojn, ndrsa pas ksaj edhe
t na shprblejn e t na i rrahin miqsisht shpatullat.
N Kosov policia dhe mbrojtja territoriale qysh moti jan shprndar dhe jan armatosur.
Nuk u la q t mbijetonte asnj form organizative, por edhe n qoft se prkundr ksaj u la
dika pr t mbijetuar, ather kjo sigurisht gjendet n parahistorin politike t kohve t
nomenklaturs komuniste titiste, q sht lojale ndaj zotrve t vet t vegjl, por jo edhe ndaj
ligjit, sepse ligje akoma nuk ka. Ata i jan ln vetvetes, si jetimt. N qoft se n fardo
mnyre veprojn akoma, ather kjo ndodh pr shkak t inercis, dhe pikrisht pr shkak t
inercis s vjetr. Pr shkak t situats son t gjithmbarshme, kshtu s paku po thuhet, asnj
politik nuk do ta marr prgjegjsin pr ta. Sikur t kishin zbritur nga Marsi dhe sikur t
mos ishin prej kndej! Politika n kt mnyr i shmanget t qenit serize. Ajo bhet joserioze.
Ajo do ta donte Republikn por nuk do ta donte edhe prgjegjsin pr t. Ndrkaq
Republika, sipas definicionit, nnkupton shtetin, dhe shteti duhet t'i ket edhe ushtrin edhe
policin - dy karakteristikat e pakontestueshme t shtetsis s shtetit. Bindjet dhe qndrimet
e mia lidhur me kto shtje jan shum t qarta dhe t tilla kan qen gjithmon. Politika e
Republiks s Kosovs duhet t bhet serioze. Ktu s'ka m hem ma kanda hem s'dua. Ajo
duhet t'i pranoj si t vetat hem ushtrin hem policin. Ajo duhet t'i riorganizoj dhe t'i

organizoj ato n frymn e kohs dhe n pajtim me ndryshimet dhe detyrat e tyre. Policia dhe
ushtria e Republiks s Kosovs duhet t jen efikase por edhe meritore pr shrbimin n
shtetin e ri demokratik. Ato jan pasqyr e moralit publik por edhe e dinjitetit t popullit sepse
pr shkak t prbrjes s tyre sociale, ato i reflektojn t gjitha shtresat e shoqris. Ato
ndrkaq jan edhe di m tepr: ato reflektojn aftsin e nj shoqrie q t organizohet n
pajtim me arritjet botrore nga cilado fush e veprimtaris shoqrore por edhe aftsin e asaj
shoqrie pr t pranuar dhe absorbuar gjithka t re, progresive dhe t pazvetnuar. Shkurt,
me shembullin e vet, dhe me nevojn pr t vn n jet dhe pr t zbuluar gjithmon arritjet e
reja n fushn e shkencs, ato duhet t trheqin gjith shoqrin prpara drejt progresit. Dhe
pikrisht ato s'duhet ta heqin mendjen kurr nga dinjiteti i vet, dinjiteti i popullit t vet dhe i
shtetit t vet.
Pranimi i ushtris dhe i policis nuk e nnkupton luftn. N rastin konkret dhe n astin
aktual ajo nnkupton kthimin e besimit n dinjitetin e vet. Ajo nnkupton edhe marrjen e
prgjegjsis vetiake pr zhvillimin e gjrave si n Republikn e Kosovs ashtu edhe pr
Republikn e Kosovs. N kt bot nuk ekziston ndokund ndonj vend, ndrkaq jan m
shum se 180 sish q veten e quajn shtet dhe q t mos e ken ushtrin dhe policin e vet.
Kto i ka madje edhe Vatikani, s paku n kuptimin simbolik, ndonse nuk e konsideron
veten si shtet t mirfillt dhe as q sht i till n kuptimin klasik. Sikur shtetet t zhvillonin
luftra vetm pr faktin se i kan n dispozicion policit dhe ushtrit e veta, ather
asgjkundi dhe asnjher nuk do t kishim paqe. Ato jan instrumente t lufts dhe n rend t
par t lufts, por ato mund t lindin edhe gjat lufts. sht m mir q t krijohen n kushtet
e paqes pikrisht pr shkak t paqes. Ato gjithnj e m tepr po bhen instrumente t paqes.
Sipas hipotezs se Republika e Kosovs po njihet de facto, ather 'kuptim ka q ushtria
dhe policia e Republiks s Serbis, n territorin e Republiks s Kosovs, t'i kryej punt e
ushtris dhe t policis s Republiks s Kosovs? Prse t lejohet n kt mnyr nxitja e
urrejtjes dhe akumulimi i animozitetit midis ktyre dy popujve?
M tej, sht e vrtet se politika e Republiks s Kosovs po thirret n nj gandizm t llojit
t vet dhe ajo vrtet sht nj gandizm i llojit t vet. Un vet jam pionieri i vrtet i ksaj
politike, sepse edhe para burgosjes n vitin 1981 e kam pasur t qart raportin e drejt t
forcave n bot. Pr kt dshmon edhe libri im Lufta e ftoht dhe detanti botuar n t dy
gjuht n Prishtin n vitin 1976. N burg, gjat gjysms s par t viteve '80-t, un
gjithmon kam ndikuar n prvetsimin e metodave paqsore t lufts pr Republikn e
Kosovs, sepse ather kam qen i vetmi njeri n Kosov, t cilit i ishin plotsisht t qarta
pasojat eventuale t fardo lufte. Ky ishte tek e fundit edhe motivi kryesor pr shkrimin e atij
libri t vogl por t rndsishm, q m von pr vite t tra u bllokua dhe pothuajse u harrua.
Pastaj vet prcaktimi im n at koh pr Republikn e Kosovs n kuadr t Jugosllavis n
mnyr t natyrshme e prjashtonte fardo mendimi pr luftn, sepse 'do t na duhej
Jugosllavia po t ishim t detyruar q brenda saj t luftonim pr barazi?
Pas daljes nga burgu me 1985, atje ku isha i prndjekur, i izoluar dhe i ostracizuar
padrejtsisht, pa kurrfar vendimi t shkruar nga fardo instance e pushtetit, pr vite t tra u
kam folur fshatarve q po e desht Republikn n kuadr t Jugosllavis, urdhroni bashk
me mua. Ndrkaq po e desht Shqiprin, kjo e nnkupton luftn. Ndrkaq pr luft le t
urdhrojn t tjert. Un do t isha vetm ushtar. Pushteti sigurisht q e dinte kt. Ai e
prcillte do hap timin dhe do fjal timen. Ai prpiqej q ca t tjer, sidomos t rinj, t'i
shndrronte n mua me an t tentimeve t mendura pr t deprtuar n trurin tim dhe me
an t imitimeve tragjikomike. Nnt vjet t tr m bri plotsisht t varur materialisht nga t
tjert, fillimisht nga prindrit e mij t vjetr, nga vllzrit e mij m t rinj, dhe pastaj edhe
nga fshatart tjer. Nuk m lejonte t punsohesha askund duke i friksuar pundhnsit
eventual. Asnjher nuk m dha pasaport pr udhtim jasht vendit. Dy her themelova
familje me femra intelektuale dhe q t dy hert dshtova. Ky fakt natyrisht sht shfrytzuar

q t m pamundsohet ikja, sepse far do t bja un n t vrtet me komoditetin jetsor t

jashtm pa fmijt e mi t mitur? Mos do t ket qen vall e nevojshme q ndryshimet t
kryhen me nj dialog aq t uditshm me mua, apo vet un t kem qen tepr ambicioz? Nuk
e di. Me fjal t tjera, sht plotsisht e qart nga ajo q u tha, se lufta pr Republikn e
Kosovs me mjete paqsore nuk u zhvillua vetm me nj siguri rutinore prej zotrinjsh
elegant nga kancelarit e gjera e nga kabinetet e bukura. Ajo ka krkuar privacione kolosale,
viktima e flijime. Ndrkaq privacionet dhe flijimet i bjn vetm ata q kan shkall t lart t
moralit vetiak por edhe q besojn fuqimisht n ndershmrin dhe n fisnikrin e qllimeve
pr t cilat luftojn. Sepse nj qllim fisnik nuk mund t realizohet me metodat makiaveliste
t intrigave dhe t shpifjeve. Bashkimin e Italis nuk e solli mendimi politik i Makiavelit por
vetm mendimi politik i Macinit dhe lufta vetmohuese e nj morali tejet t lart e Garibaldit.
Makiaveli e ka prshkruar luftn politike pr pushtet t sundimtarve t ndryshm t
paskrupullt dhe t princrve t Italis feudale. Ai u jepte atyre udhzime se si ta prforcojn
pushtetin dhe ka pasur besim se ndonjri prej tyre do ta shfrytzoj at pushtet n favor t
bashkimit t Italis. Mjeshtrit t cilat i prshkruan dhe i rekomandon ai sigurisht q jan
shfrytzuar edhe m par, por edhe pas tij, n luftrat e prgjakshme pr pushtet nga ana e
oborrtarve t ndryshm dhe despotve, nga ana e tiranve dhe diktatorve t vjetr e
modern, por kurr ndonjher ato, gjat gjith historis, nuk e kan sjell fitoren e fardo
lvizjeje politike serioze dhe as forcimin e fardo pushteti demokratik. Ato mund t sjellin
forcimin e pushteteve dhe t pushtetmbajtsve despotik, autokratik, autoritar dhe totalitar;
ato jan metoda t nj lufte t paskrupullt, t paturpshme dhe t prgjakshme pr pushtet, por
ato jan n kundrshtim t ashpr dhe t thell me vet nocionin e demokracis. Mjafton q t
shfletohen faqet e Zrit q t shihet se me 'zjarr e 'pasion gazetart e tipit t H. Matoshit
n emr t msuesve t tyre e predikojn imoralitetin n politik! Implikimi i vetm i
metodave t tilla sht lufta e prgjakshme qytetare, dhe kt gj ata do t duhej ta dinin.
N artikullin tim Pr nj qasje m shkencore ndaj politiks n Kosov (DeA, 1-1991), e
kam nnvizuar n mnyr indirekte trajtimin e gabuar dhe t njanshm t mendimit politik
tek ne. Pasoi nj reagim i vrazhdt, histerik, vllimor dhe gjithprfshirs i qarqeve t
prmendura politike. Kjo m dha t kuptoj se nomenklatura politike intelekuale e Kosovs
kishte vendosur t vinte n jet ostracizmin e vjetr grek ndaj meje, gj q dukej dhe
interesante, sepse kurr nuk kam qen kundr asaj q ajo ta zinte vendin q i takonte n
shoqri. E dija se ishte fjala pr nj grupacion t fuqishm politik pa ndonj konkurrenc t
veant, dhe duke insistuar pr nj luft konkurrente t ideve dhe t mendimeve, e dija q ajo
do t fitonte dhe do t bhej forc udhheqse e shoqris. Mirpo un doja vetm q ajo
fitoren ta meritonte dhe q t mos ishte forc e vetme e shoqris dhe as forca e vetme
udhheqse e shoqris. Desha q gjat asaj lufte konkurrente t ideve dhe t vlerave t
konkurrojn dhe t integrohen n politik edhe forcat e reja q ather ndodheshin n procesin
e formimit. Mendoja q nga kjo t shprthente nj kualitet me an t t cilit do t fitonim nj
elit politike intelektuale t shoqris m t gjer, m t fort, m t larmishme dhe m t
pasur me ide. Pr vete krkoja q vetm t m pranonin si t barabart. Si shihet tani n faqe
t shtypit e gjith kjo edhe po realizohet, por edhe tash n nj form disi t ngurt, sikur
brenda ksaj forme, me ndryshime t vogla kozmetike, po kthehet realiteti i para vitit '81. U
desh q tamam un t riarrestohesha q nj prshtypje e till t kompletohej. U dashka vall
vrtet q e kaluara t kthehet n nj form t pandryshuar? Prse vall pikrisht me ardhjen
dhe me konsolidimin e saj n pushtet 400 mij njerz u desh t iknin n botn e jashtame?
Harold Lasuelli, njri nga frojdistt e shquar t Universitetit t ikagos n SHBA, n vitet
30-ta t ktij shekulli e botoi librin Psikopatologjia dhe politika (Psychopathology and
politycs). N faqet e tij ai argumeton se si njeriu, pr t'u marr me politik, i duhet q motivet
e veta personale, me an t procesit shoqror t racionalizimit, t'i shndrroj n interesa
shoqror t pranueshm nga t gjith. Vetm n kt mnyr, vlerson ai, nj veprim i

individit bhet veprim politik. Mbase duke u mbshtetur n kt formul t tij, nomenklatura
titiste-komuniste e viteve '80, t gjith t dnuarit e atyre viteve i shpalli si marksistleninist. N artikullin tim Viti '81 dhe proceset e demokracis iu kundrvura nj trajtimi t
till t atyre t rinjve dhe t rejave me tezn se ata nuk po e merrnin parasysh shkalln e
vetdijes s tyre politike dhe veprimin e prgjithshm sintetizues t parulls pr Republikn.
E kam br kt sepse e kam ditur se kjo gj do ta sillte thellimin e vetdijes pr prkatsin
klasore dhe pr dallimet klasore. Ather kam besuar, por besoj edhe tani, se populli shqiptar
n Kosov kurr nuk e ka prjetuar shtreszimin e njmendt klasor t shoqris. At q un e
quaj nomenklatur komuniste-titiste t Kosovs, n t vrtet sht ajo elit e brisht dhe e
ndjeshme e pushtetit e cila prfaqson pjesn udhheqse t shtress sunduese t shoqris.
Por edhe kjo pjes udhheqse e ksaj shtrese t shoqris sht shum e holl, e ngusht dhe
e ndjeshme. Ajo prfaqson bazn prej rreth 100 mij njerzve pr elitn sunduese t pushtetit
prej rreth 30-40 mij njerzish. Thn kushtimisht, pjesa aktive e popullats n luftn pr
Republikn e Kosovs gjithashtu nuk e tejkalon kt numr. T dy kto pjes me supozimin e
integrimit t barabart n shoqri, do t duhej t prfaqsonin dy shtyllat mbajtse t
Republiks s Re. Mirpo nse njra nga kto dy shtylla vazhdimisht duhet sulmuar pr
majtizm, pr ideologjizim e pr anim kah prosllavizmi, q sipas kritereve t tanishme t
shtypit sht baras me tradhtin kombtare, ather borgjezia e re shqiptare do t duhej t
gjente nj popull tjetr n t cilin do t mbshtetej, pasi q ata njerz q i sulmon ajo jan
plotsisht nga populli dhe n popull. Ather do t duhej t'i ruante prjetsisht nj tjetr polici
dhe nj tjetr ushtri nga populli i vet dhe ather e gjith filozofia e tyre s'do t ishte gj tjetr
pos nj prmbledhje e mjer parullash demagogjike dhe marrzirash t ndryshme.
Mirpo n qoft se policia e Republiks s Serbis, e cila ktu po e kryen detyrn e policis
s Republiks s Kosovs, megjith faktin se kjo e fundit ekziston dhe njihet de facto
njhersh kryen edhe funksionin e ruajtjes s pozicioneve t asaj elite t holl t pushtetit,
ather ajo kt detyr nuk e bn mir. N rend t par sepse popullit shqiptar i duhet t
msohet me borgjezin e vet. E dyta, sepse ajo borgjezi duhet t msohet q ta respektoj
popullin vet si dhe kufizimet morale e tradicionale q ia imponon ai, qoft edhe n mnyr t
pavetdijshme, dhe e treta, sepse n kt mnyr, si po ndodh tani, krijohet urrejtja midis dy
popujve. N qoft se politika sht n esenc matematik, si mendojn disa me t drejt,
ather operacionet matematikore me t cilat do t prmblidheshin rezultatet e nj politike t
till thjesht do t'i vrtetonin implikimet e saj tejet t dmshme pr t dy popujt. Si do t dukej
pr shembull, po t bnim nj supozim teorik, q rastsisht borgjezia serbe nesr t krkoj
shrbimet e nj policie t huaj kundr popullit t vet? Kto jan supozime t cilat duhet t
tregojn pr paqendrueshmrin e situats n t ciln gjendemi dhe pr nevojn imperative q
ajo t ndryshohet urgjentisht. Me fjal t tjera, politika e Republiks s Kosovs duhet ta
marr prgjegjsin pr ushtrin dhe policin e vet, ndrsa politika e Republiks s Serbis
m n fund duhet ta kuptoj se po fillon epoka e familjes evropiane t popujve, se n t t
gjith antart do t jen t barabart, se populli shqiptar n Kosov me t cilin do t jetojn
plotsisht t barabart edhe joshqiptart, me metoda demokratike t lufts e ka fituar
Republikn e vet, ka vendosur q n at familje t popujve t Evrops t hyj si i njsuar.
Populli shqiptar sht i barabart me t gjith popujt e Evrops. Ai nuk sht i gatshm pr
luft. Politika q e prfaqson nga t gjitha pjest ku ai jeton n emrin e tij ka hequr dor nga
shfrytzimi i metodave jodemokratike t lufts pr realizimin e qllimeve nacionale, por ai,
ashtu si do popull, ka t drejt pr vetmbrojtje dhe pr zhvillimin e vet t papenguar
kombtar. Pr kt shkak ai vet dhe n mnyr sovrane do t vendos pr ato forma t lufts
s vet t cilat do t'i prgjigjen mundsive t tij n kushtet dhe n kohn e dhn. sht
plotsisht e pakuptimt q t gjykohet dikush pr potezat e ardhshm eventual t popullit t
tij, t cilt ai n asnj kuptim s'ka mundsi t'i dij.

Lidhur me kt vetm dua t shtoj se nuk do t duhej tepruar me at q gazetart e quajn

gandizm t popullit shqiptar, dhe q srish bazohet n metodn e lufts s tij. Ajo q sot
npr faqet e shtypit po lavdrohet si gandizm, pr 'shkak individ t caktuar q s'kan asnj
lidhje me t ngriten gjer n qiell, fitojn shprblime, u rrahen shpatullat, falenderohen etj.,
vrtet q s'kan asnj lidhje me gandizmin. Un e di se do metod e lufts paqsore e
demokratike s'mund t quhet gandizm, sepse do metod e till e lufts nuk sht njherit
edhe produkt i nj filozofie t tr t antidhuns, ashtu si ishte n realitet dhe si sht
filozofia e Gandit, por vetm nj pasqyr e situats s caktuar dhe e kushteve t caktuara.
Ashtu si e di edhe se sot at e lavdrojn pikrisht ato qarqe n bot t cilat kan br, dhe
vazhdojn t bjn edhe sot gjithka, q njerzit t mos e kuptojn. Mirpo kjo sht pun e
tyre. Un e mendoj veten si tepr larg Gandit. Pastaj, dhe kjo sht m e rndsishmja, nj
pjes e inteligjencis shqiptare, do t duhej m s fundi t msonte q pr popullin e vet t
mendonte me kokn e vet, sepse edhe krahas shumics s tij islamike, populli shqiptar kurr
nuk ka qen dhe as q do t jet ndonjher popull aziatik. Ndonse edhe islamizmi nuk ka
me t ndonjfar lidhje, t'i imponosh popullit shqiptar vlera q jan n kundrshtim me
frymn e tij praktike, nuk do t thot vetm moskuptim dhe keqinterpretim i tij, por edhe
dhunim t dinjitetit t tij, d.m.th. t nj populli t lasht evropian. Nuk e kam ndjer veten t
goditur personalisht. Ishte obligim i imi intelektual kundrejt nj kolosi t mendimit dhe t
fryms njerzore, q t reagoj kundr atyre teprimeve. E bra kt n pjesn II t artikullit tim
"Bje ose vdis" (Fjala, shkurt 1992). Dhe qndroj edhe tani, si prapa kuptimit, edhe prapa do
fjale, pike e presje t shkruar n t.
Prse nuk po m gjykojn
Zonj kryesuese e gjyqit,
Zotrinj t kolegjit gjykues,
Me kt i jemi prgjigjur edhe piks s tret dhe t fundit t aktakuzs e cila bazohet n
esenc n shtjen e lufts dhe t paqes d.m.th., n karakterin dhe n llojet e metodave me t
cilat un, si prfaqsues i popullit shqiptar e si kryetar i nj partie q do t mund t bhej e
rndsishme, do t mund t shrbehesha eventualisht n luftn pr realizimin e qllimeve
kombtare. Besoj se prokurori publik i Republiks s Serbis n Prizren zoti Dobrivoje Peri
bazat pr shkrimin e aktakuzs s tij i ka gjetur n disa elemente t cilat do t mund t
shpjegoheshin me at q un e prshkrova m sipr si formul t Harold Lasswellit mbi
racionalizimin e motiveve personale dhe prkthimin e tyre n qllime t gjithpranueshme
politike. Besoj madje se n kt drejtim ai sht treguar i kujdesshm, pr 'gj e falenderoj,
por q megjithat aktakuzn i sht dashur ta shkruaj, q do t thot se ajo prkujdesje nuk
sht e lidhur me implikimet e veprs t ciln un kurrsesi dhe n asnj rast nuk e kam br
dhe as q sht br nga ana ime. Por nse kufizimet njerzore na pengojn q gjrat t'i
sqarojm qysh m par, d.m.th., para se t ken pasur fare mundsi q t lindin, a mos ka qen
vall m e arsyeshme po t'i ishim prmbajtur porosis s atij filozofi paraprijs t logjiks
atomistike t cilit pr shkak t kuptimit t fjals dhe t pyetjes i sht cfilitur mendja dhe i
sht jerr zemra - Ludvig Wittgensteini, i cili pas nj lufte t mundimshme prapa vets,
vetm disa aste para se t vdiste, konkludon: Por pr gjrat pr t cilat s'bn t flitet duhet t
heshtet. Un ksaj, duke ia ndajshtuar rastit tim, vetm do t'i shtoja: do prgjigje e
kuptimsuar fillimisht, n fund megjithat bhet plotsisht e pakuptimt. Prandaj sht
plotsisht e pakuptimt q t gjykosh t pakuptimtn.
N baz t gjith ksaj q u shtrua, duket sikur tani u b e mundur q t ofrohet prgjigja n
pyetjet e bra n fillim: prse jam i burgosur dhe prse po m gjykojn? Pr shkak t

interesimit q ka zgjuar ky gjyq n opinionin publik t Kosovs dhe pr shkak t spekulimeve

t shumta lidhur me t dshiroj t prgjigjem shkurt edhe n pyetjen: prse nuk po gjykohem?
1. N burg nuk kam ardhur me dshirn time, por kam qen i arrestuar. sht gj e papar
q t sulmohet i burgosuri vetm pr faktin se ai pa dshirn e tij sht burgosur. Burgu nuk
sht vend pr zhvillimin e fardo bisedave politike, por aty zhvillohen sulme dhe mbrojtje,
sulmon shteti dhe mbrohet individi i burgosur. Aty sht vendi ku individi jep llogari pr
veprat ose pr bindjet t cilat shoqris nuk i kan plqyer. Burgu s'sht hotel apo shtpi
pushimi, por sht vend i vuajtjes. Nse zotrinjt q m sulmojn nuk e besojn kt, prse
vall nuk provojn q t bjn dika q do t'i onte n burg pr t'u bindur vet lidhur me kt?
Ndrkaq nse i frigohen faktit se mos kam thn dika q atyre s'do t'u plqente, pr fat t keq
nuk kam mundur t them asgj m shum se 'nuk e kan ditur ata vet dhe 'nuk e kam thn
dhe botuar tashm publikisht; asgj q do t mund t'i onte n burg, sepse tek e fundit, ata
jan t mbrojtur, ndrsa mua po m burgosin. Kta zotrinj e dijn kt gj, por e di edhe un.
sht e udhs q t mos m sulmojn. Ktu nuk po zhvillohen kurrfar bisedimesh politike,
ndrsa un vetm po i mbroj bindjet e mia politike. N rast se kjo disave nuk u plqen, le ta
prkujtojn se pr kt shkak un jam burgosur dhe le t mendohen se mos i kan kontribuar
edhe vet ksaj pune, duke i ndjekur msimet e makiavelizmit, konsekuencat e t cilit nuk i
kan kuptuar kurr dhe as q do t'i kuptojn ndonjher sepse nuk e kan kuptuar edhe vet
at. Ndrkaq populli i pamsuar mendon se titujt akademik dhe dijet e vrteta jan e njjta
gj, gj q nuk ndodh vese n raste t rralla. Mirpo do t duhej s paku t pranohej
ndershmrisht se Republika e Kosovs nuk sht pron private e askujt ndonse po insistohet
edhe m tej q ajo t jet e till.
2. Nuk po gjykohem pr shkakun q e prshkruan Bujku pak koh pas arrestimit tim,
d.m.th., se jam arrestuar pr shkak se jam i till, duke mos sqaruar se far qenkam n t
vrtet, q ecn i vetmuar npr teh shpate, por nuk e thot se me k qenka dashur t
shoqrohem dhe se pr far tehu t shpats sht fjala? M n fund ai thekson se jam
personifikim i politikanit dhe i intelektualit largpams, por nuk e shpjegon se si qenka e
mundur kjo gj, kshtu q del sikur un paskam aftsi parapsikologjike t fallxhorit, t
profetizuesit e t parashikuesit. Edhe kto pikpamje pr mua u gjasojn atyre q u
prshkruan m lart. Jan t frymzuara nga po ato qarqe t cilat me vite e dekada u prpoqn
dhe ia doln ta denigrojn personalitetin tim dhe aftsit e mia intelektuale me qllim q me
to t shrbehen pr shklqimin dhe lartsimin vetjak. Kt ua mundsoi sistemi dhe
zhdrvjelltsia e tyre pr t'i shitur t fortit gjithka q s'sht e tyre n kmbim t asaj q do t
duhej t ishte vetm e tyre. Ky mentalitet i kopes mendon seriozisht se kjo praktik sht e
prjetshme dhe e pandryshueshme. Ata mendojn seriozisht se individi mund t ngritet vetm
me ndihmn e tyre. Pr shkak t ktij besimi tragjik, baza e t cilit ndodhet n edukatn e tyre
patriarkale t tradicionalizmit fisnor akoma t gjall ndr ne, ata m me dshir e me lezet do
ta hanin pjestarin e tyre se sa ta lejonin q t pavarsohej plotsisht prej tyre. Ky mentalitet i
kopes m ka vn tashm n nj situat jashtzakonisht t rnd, por ai po vazhdon t
veproj me vrull, agresivitet dhe intensitet t pazbutur. Prandaj po u drejtohem srish: M lini
t qet! Nuk po m gjykojn pr shkakun tuaj. Asnjher nuk jam gjykuar pr shkakun tuaj
edhepse ju keni dashur ta besoni nj gj t till. Nuk e kam ngrn asnjher ndonjrin prej
pjestarve t kopeve tuaja t shumta sepse ndjej neveri nga nj gj e till. Po pata mundsi
do t prpiqem t'i ndryshoj themelet tuaja n mnyr q n t ardhmen t vdesin dhe t
zhduken manit tuaja njeringrnse. Ndrkaq po qe se nuk ja dal dot ksaj pune, ather m
gllabroni m n fund t trin, ose m lini t qet!
Pastaj intelektualt e vrtet nuk presin q t jen t kuptuar nga dokush dhe nga t gjith,
por edhe ata kan t drejt pr mbrojtjen e jets s vet private dhe pr respektimin e
personalitetit t vet. Pavarsisht se 'mendojn pr mua qarqet e caktuara politike, un veten e
vlersoj n raport me t qenit dhe me qenjen e kohs. Prandaj mendoj pr vete se n kto aste

ktu po gjykohet njri ndr intelektualt m t mdhenj t popullit shqiptar. Nuk dyshoj aspak
se n t ardhmen do t lindet dikush, nse nuk ka lindur tashm, q do t dij ta prqas veprn
time dhe jetn time n raport me mundsit e veta. Mnyra e sjelljes suaj ndaj meje nuk flet
pr mua por pr ju. N kt gjykat nuk gjendet asnjri nga antart e familjes sime t
ngusht. Asnj prej tre fmijve t mi mitur.
3. Mendoj se do t ishte nj gj pretencioze po t pohoja se jam burgosur dhe se po
gjykohem pr shkak t punimeve t mia t botuara ose t pabotuara apo edhe vetm pr shkak
t mendimeve t mia. I kam shkruar disa punime dhe artikuj t rndsishm studimor. I kam
shkruar qllimisht n at mnyr q secili prej tyre, duke i llogaritur edhe letrat e mia t
hapura, t prfaqsojn nj vepr t vogl kapitale, por njhersh edhe nj syzhe apo
prkujtues pr shkrimin e shum veprave kapitale ose ndoshta vetm pr nj vepr t madhe
kapitale t lidhur organikisht. Ndrkaq, nuk kam shkruar vepr t madhe kapitale. M ka
munguar paqja e duhur n kto 15 vjett e fundit q t'i prkushtohesha seriozisht nj gjje t
till. Jam mbrojtur prej kafshimeve t ndryshme t kopeve t prshkruara. Vepra ime e madhe
kapitale megjithat sht inkorporuar n Republikn e Kosovs dhe n lvizjen e
gjithmbarshme t shoqris prpara. Mirpo pr kt un nj her e kam mbajtur dnimin me
burg. Pr kt arsye tani as jam burgosur as po gjykohem.
M ka arrestuar policia e Republiks s Serbis, ndoshta me krkesn e nj pjese t
alternativs shqiptare t Republiks s Kosovs. Shkaku i drejtprdrejt i ktij arrestimi
sigurisht ka qen frika iracionale e ksaj pjese t alternativs shqiptare se me shkuarjen time
n Prishtin n krye t UNIKOMB-it pas 9 vitesh t ostracizmit dhe t izolimit, do t
rregullohej baraspesha e forcave politike dhe do t krijohej nj gjendje e paparashikueshme
dhe e pakontrollueshme. Ky edhe sht shkaku i vrtet i mbajtjes s ktij gjykimi pr t cilin
personalisht kam besuar se nuk do t ndodhte. Besoj gjithashtu se gjykimi po mbahet me
pajtimin e ndrsjell t dy republikave ose t organeve t tyre prgjegjse kompetente, gjersa
shkaqet juridike q i prmban aktakuza s'mund t qndrojn absolutisht dhe angazhimet e
gjertanishme t mbrojtsve jashtzakonisht t prgatitur e profesionalist t Republiks s
Kosovs kt e vrtetuan patundshmrisht. Prandaj besoj se Republika e Kosovs nga aspekti
juridik sht n gjendje q t mbrohet absolitisht vetm. Mbrojtsit e saj pr kt arsye jan n
lartsin e thirrjes s vet dhe t profesionit t vet si dhe t dinjitetit t Republiks apo t shtetit
t vet. Pr kt shkak un iu falenderohem dhe u dshiroj sukses n t gjitha luftrat juridike
pr forcimin e themeleve dhe t ndrtess ashtu si dhe t pamjes s jashtme dinjitoze t shtetit
t tyre, Republiks s Kosovs.
Me faktin se shkaqet juridike nuk qndrojn ngaq jan shembur n mnyr t argumentuar
nga ana e mbrojtsve t mi t Republiks s Kosovs, vetm vrtetohet se ky gjyq sht i nj
natyre politike. Shkaqet politike t mbajtjes s tij edhe m tej mbeten. Pr ato shkaqe t
natyrs politike ky gjyq duhet t marr vendimin e vet gjyqsor. Me kumtesn time t gjer
pr prapavijn politike t ktij gjyqi, n mnyr t ndershme dhe objektive kam dashur t'i
ndihmoj ktij gjyqi q t marr vendim objektiv, jo sepse dyshoj n objektivitetin e tij, por
sepse tek ai arrihet me njohjen e plot dhe zbulimin e argumenteve kundrshtuese dhe
kontradiktore.
Ndrkaq vet fakti se kam mundur t jem i burgosur pr shkak t mundsis s ndikimit tim
n lvizjet e gjithmbarshme politike n kto hapsira, i prforcon dyshimet e mia t
siprprmendura pr mundsin e zgjidhjes s shtjes shqiptare n baz t prkatsis s tij
religjioze n kundrshtim me interesat e tij t vrteta nacionale. Prandaj mendoj se sht e
rndsishme t theksohet se sht e drejt e do populli pr informim t drejt dhe objektiv
lidhur me rndsin e akteve politike n t gjtiha vendet n kto hapsira. Duke mos dashur t
prejudikoj asnj zgjidhje, gj pr t ciln jan kompetent organet politike shtetrore dhe
trupat e tyre, mendoj se si qytetar i rndomt i Republiks s Kosovs, dhe si pjestar i kombit
tim, i thirrur n gjyq pr shkak t bindjeve t mia politike, kam t drejt t nxjerr n pah

qndrimet e mia pr gjrat q mendoj q jan n interes t prgjithshm. Prandaj mendoj se

sht n interesin ton, e pr t gjith ata q jetojn n kto hapsira dhe q s'kemi ndonj
atdhe tjetr, q:
1. Republika e Serbis ta njoh edhe de jure dhe jo vetm de facto Repubikn e Kosovs.
2. Q Republika e Kosovs ta kryej m n fund formimin e organeve t veta shtetrore.
3. Q Republika e Serbis t'i liroj nga burgu t gjith t burgosurit politik, sidomos
ushtart dhe oficert e Republiks s Kosovs.
4. Q Republika e Kosovs t'i njoh si t vett dhe t'i qaset seriozisht marrjes s
prgjegjsis shtetrore duke i riorganizuar dhe organizuar ato shrbime (policin dhe
ushtrin) n pajtim me rendin demokratik t shtetit t saj.
5. Q organet kompetente t Republiks s Shqipris t'i shqyrtojn edhe nj her vendimet
e t burgosurve politik dhe q t'i lirojn m n fund nga burgu. Mendoj se sht plotsisht e
pakuptimt t mbahen njerzit npr burgje vetm pr shkak se i takojn nj kohe tjetr. Nse
jan gjykuar se kan mundur eventualisht q t ndikojn n lvizjet politike t kohs s sotme,
ather pr 'drejtim t atyre lvizjeve bhet fjal vall, kur nj regjim demokratik nuk mund
t hap nj diskutim t lir dhe t prgjegjshm pr shtjet thelbsore t kombit?
6. Shqiptart e krishter ortodoks jan ndr pjest m t arsimuara t kombit shqiptar. E
kan kishn e vet autoqefale t ciln e ka themeluar shum i prndershmi Fan Noli.
Intelegjencia shqiptare e ktij konfesioni sht tejet e ngritur dhe ajo padyshim ka kontribuar
dhe vazhdon t kontribuoj n ndrtimin e kombit shqiptar. Ata kan t drejt dhe detyr q ta
artikulojn disponimin e vrtet t pjestarve t thjesht t bashksis s vet fetare q jan
ndjer gjithmon si shqiptar dhe jo si grek, ashtu si sht e drejta e tyre q t'i shprehin
lirisht bindjet dhe ndjenjat e tyre nga pozitat e prkatsis s tyre nacionale n raport me t
gjith popujt tjer q i prkasin kishs s krishter lindore. Nj gj e till nuk i bn m pak
shqiptar se 'jan n realitet. Pr kt shkak diskutimet politike midis shqiptarve, jo vetm
n Shqipri, duhet t lirohen nga mosbesimet n baza t tilla. Shqiptart jan komb evropian
dhe s'mund t'ia lejojn vetes luksin e t shprehurit n trajt despotike aziatike.
7. Bashkimi i popullit shqiptar dhe i trojeve shqiptare n nj shtet duhet t jet parakusht pr
fardo rregullimi t mtejshm t marrdhnieve ndrshtetrore n kt pjes t Ballkanit.
Ky bashkim duhet t bhet n baz nacionale dhe jo religjioze. Mundsisht me rrug
institucionale. Prandaj njohja edhe de jure dhe konstituimi i plot i Republiks s Kosovs
sht nj akt me rndsi t shumfisht pr zhvilimin e mtejshm t situats n kt pjes t
Evrops, sepse bashkimi i popullit shqiptar sht e drejt e tij historike, imperativ i kohs,
dhe fundja, sht fati i tij historik. Popullit shqiptar i duhet t ndeshet me fatin e tij personal
politik dhe pa kurrfar dyshimi, n fardo mnyre qoft, ai kt do ta bj.
8. Kryeqytet i shtetit t bashkuar shqiptar mendoj se duhet t jet Prizreni. Kjo i takon
historikisht ktij qyteti, ndrsa i prgjigjet edhe gjeografikisht, pasi q gjendet n qendr t
trojeve shqiptare.
Gjykata e Qarkut n Prizren
Mr. Ukshin HOTI
29.09.1994

I pandehuri: (nnshkrimi)

*Vrejtje: Teksti i msiprm (Fjala e mbrojtjes) sht konceptuar nga autori si pjesa e
tret e ciklit "Individi dhe proceset politike". Pjesa e dyt, me gjith prpjekjet e mia
(B.E.), nuk u sigurua dot ngaq si duket sht konfiskuar nga policia me rastin e
arresimit t tij t fundit.

Deklarata politike*

I
Parimi i proklamuar gjat fazs s krijimit t shteteve nacionale n Evrop - nj komb/nj
shtet, sipas t cilit pjesa absolutisht m e madhe e nj populli prfshihej brenda kufijve
nacional t shtetit t vet (shtetit/komb), n rastin e shqiptarve, prkundr vullnetit t tyre, u
implementua pjesrisht: m tepr se gjysma e popullit shqiptar dhe m tepr se gjysma e
trojeve shqiptare mbetn jasht kufijve t shtetit shqiptar.
II
Kjo u b pr shkak t synimeve t koncentruara grabitare t forcave t caktuara politike
n Ballkan t ndihmuara nga interesat kontradiktore t fuqive t mdha t Evrops.
Konferenca e ambasadorve t 6 fuqive t mdha n Londr e vitit 1912/13, pa prfaqsimin
adekuat, dhe prkundr vullnetit politik t shqiptarve, t shprehur me kryengritjet e atyre
viteve, e bri sanksionimin e ksaj ndarjeje t popullit shqiptar dhe t ktij coptimi t trojeve
t tyre, duke u udhhequr me besimin se n kt mnyr do t ruhej paqja e prgjithshme n
prag t lufts s madhe botrore. N vazhdimin e mvonshm t ngjarjeve kjo shtje
vazhdimisht qndroi pezull dhe e pazgjidhur me arsyetimin, n koh paqeje, se n kt
mnyr ruhej balansi i fuqive ndrkombtare, kurse n koh krizash, paqja e prgjithshme.
Ndrkaq vet shtja, n do koh, u konsiderua si vatr potenciale e krizave, me mundsin e
shfrytzimit pr shkaktimin e tyre, por edhe pr eskalimin n vatr t konflikteve t
mundshme prmasash t gjera.
III
Historia e ka konfirmuar n mnyr decidive se shkelja e ksaj t drejte t popullit shqiptar
dhe sakrifikimi i tij pr hir t paqes s prgjithshme, nuk e shptoi ndonjher Evropn nga
luftrat e mdha apo t vogla, apo nga ato me karakter lokal. Shqiptart nuk i mbanin elsat
pr zhvillimin e raporteve midis popujve dhe kombeve. Prkundrazi, trajtimi i shtjes si fakt
i kryer, i mbarsur me rreziqe t prhershme pr destabilizimin e gjendjes, i kontribuoi
rndimit t situatave n koh t caktuara, eskalimit t dhuns e t terrorit shtetror gjer n
prmasa tragjike dhe determinoi: 1) ngecjen e vazhdueshme t zhvillimit t popullit shqiptar
n trsi dhe n t gjitha drejtimet, prkundr begatis me resurse natyrale dhe njerzore, 2)
thellimin e vazhdueshm t mosbesimit n raportet e gjithmbarshme midis shqiptarve dhe
fqinjve t tyre. Raportet shqiptaro-serbe, shqiptaro-malazeze, shqiptaro-maqedonase dhe
shqiptaro-greke jan br t njohura historikisht si raporte konfliktuoze me shprthime t
herpashershme dhe me fate t ndryshme, por akumulimi i mtejshm i konfliktuozitetit n
kontekst t pjekuris s ngritur t vetdijes kolektive mbi interesat e veanta nuk mund t
mbetet pa konsekuenca n vet karakterin e ktyre raporteve dhe madje n vet karakteret
kolektive t ktyre popujve. Ngecja relative n zhvillimin e secilit ve e ve dhe e t gjithve
s bashku paraqet dshmin m evidente se asnj popull nuk mund t zhvillohet i lir mbi
supet e tjetrit.
IV
Duke marr parasysh shkalln e arritur t varsis reciproke t shteteve dhe t popujve n
Evrop dhe m gjer, n bot, pastaj faktin se historia e kombeve zhvillohet n ndrlidhje
reciproke dhe se nuk sht i mundur zhvillimi i izoluar i asnj populli, Partia e Unitetit
Kombtar vlerson se zhvillimi i proceseve integruese dhe Bashkimi i Evrops, si dhe krijimi
i Rendit t Ri Botror, e ndihmon angazhimin dhe luftn e hapur legale pr bashkimin e

shqiptarve dhe t trojeve t tyre n nj shtet t vetm. Tendenca themelore q lidhet me

proceset e tranzicionit demokratik n shtetet e Evrops Lindore dhe t ish-Jugosllavis sht
pikrisht prfundimi i procesit t krijimit t shteteve nacionale dhe i pavarsimit t tyre.
Bashkimi i Evrops prmes realizimit t parimit komb/shtet, ose nj komb-nj shtet, ose
bashkimi i Evrops prmes zbatimit t parimit t vetvendosjes s popujve, paraqitet si
formul e vetme e prshtatshme pr sigurin dhe stabilitetin afatgjat t Evrops s Bashkuar
dhe pr prosperitetin e popujve t saj. UNIKOMBI, duke u angazhuar pr zbatimin e ktyre
parimeve (t vetvendosjes dhe t kombit/shtet) n rastin e shqiptarve, i ndihmon
njkohsisht avansimit t proceseve n fjal t lidhura me bashkimin e Evrops dhe me
ndrtimin e rendit t ri ndrkombtar politik.
V
Duke u nisur nga kto parime, UNIKOMBI i mbshtet t gjitha aktet q kan t bjn me
krijimin dhe institucionalizmin e Republiks s Kosovs. Jetsimin e plot t saj e sheh n
funksion t bashkimit t kombit dhe t proceseve integrative n Evrop. Kosova Republik e
pavarur sht nj hallk me rndsi tranzitore drejt bashkimit prfundimtar t kombit, por jo
edhe prfundim i ktij procesi. Pr kt shkak, ajo angazhohet njkohsisht pr inicimin,
zhvillimin dhe forcimin e atyre proceseve q ojn drejt realizimit t ktij qllimi; si parti, ajo
do t investoj prpjekje dhe mund t duhur pr prsosjen e vazhdueshme t organizimit t vet
n funksion t ktij qllimi; pr zhvillimin e atyre formave t demokracis dhe t atyre
raporteve me forcat tjera politike brenda dhe jasht vendit q do t'i ndihmonin
funksionalizimit t ktij qllimi. Parulla "nj komb-nj shtet" mbetet deviz kryesore e puns
dhe e angazhimit t UNIKOMBIT gjer n realizimin e saj t plot n kushtet dhe n rrethanat
q do ta mundsojn kt.
*sht fjala pr Deklaratn politike t cilin autori e kishte prgatitur me rastin e zgjedhjes s tij pr Kryetar
t UNIKOMB-it. Kjo deklarat z nj ndr pikat kye t aktakuzs s ngritur kundr tij nga prokurori serb i
Prizrenit pas arrestimit n maj t vitit 1994.

PJESA III
KRKESA PR REPUBLIK SHT KRKES PR ZHVILLIM M T
SHPEJTUAR
(Nga teksti i diskutimit n OB t LK n Fakultetin Filozofik, Dega -Filozofi-Sociologji,
Prishtin 1981, shkputur prej autorit nga letra e tij drejtuar KQ t LKJ m 25 qershor 1987)
T pranishmit e dinin se un kisha specializuar n Marrdhniet Politike Ndrkombtare, se
kt lnd e kisha ligjruar pr nj koh t gjat n Fakultetin Juridik dhe n Shkolln Politike
t Qendrs Krahinore pr Arsimimin Marksist "Eduard Kardel" n Prishtin dhe q pikrisht
nga aspekti i ksaj shkence do t flisja edhe mbi ngjarjet q ishin zhvilluar tek ne. Marrja me
kt shkenc e parakuptonte nnkuptimin e njohurive mbi politikn aktuale ndrkombtare
por edhe mbi rrethanat q i kushtzojn dukurit bashkkohore. N kt kuptim, nj koh t
gjat isha marr me hulumtimin e ngritjes dhe t rnies s imperatorive koloniale dhe t
paraqitjes s atyre neokoloniale. Gjat ktyre studimeve kisha vn re gjra shum
interesante. Kisha vn re p.sh. se Imperatoria Britanike, gjat kohs s rrits dhe t
ekspanzionit t vet, nuk kishte pasur probleme t theksuara ndrnacionale as me Uellsin dhe

as me Skocin. sht vrtetuar se p.sh., me 1945, Partia Nacionale, nuk e di se si quhej

saktsisht, por e cila n programin e vet angazhohej pr pavarsimin e Skocis nga anglezt,
pati fituar gjithsejt rreth 28% t votave. Pas fitimit t pavarsis s Indis, n vitin 1947,
numri i votave n favor t ksaj partie u rrit n rreth 37% n mnyr q sot (dmth. kah fundi i
viteve '70) paralelisht me hapjen e bisedimeve mbi shkurorzimin eventual t Kanadas me
Mbretrin Britanike, ky numr u rrit n rreth 40% n favor t partis s prmendur. Rnia
ose rritja e krkesave nacionale t popullsis joangleze sht vrtetuar se ka qen e lidhur dhe
n korrelacion me rritjen, me ekspanzionin ose me rnien dhe me zhdukjen e ksaj
imperatorie. Sociolog t ndryshm kan vrtetuar se pozita e jashtme e Imperatoris sht
reflektuar n plan t brendshm si krkes pr sigurimin e s ardhmes, t vendeve t puns, t
statusit t ngjashm, t kuadrove t profileve t ndryshme t prkatsive nacionale joangleze.
Ndrkaq poashtu sht vn re edhe nj luft m e ashpr e kuadrove t prkatsis nacionale
angleze pr ruajtjen e statusit t tyre, t pozitave dhe t privilegjeve t fituara. Kjo gj midis
ktyre dy grupeve krijonte tendosje t vazhdueshme. Kshtu, n shembullin e Imperatoris
Britanike vm re se si mund t ilustrohet ndikimi i nj dukurie t jashtme n raportet e
brendshme t nj vendi.
sht interesant se nj gj e ngjashme mund t vrehet edhe n raportet midis kanadezve
anglo-amerikan dhe francezve t Kuebekut. N fillim t viteve 70 atje sht aprovuar nj
kushtetut mjaft demokratike me t ciln francezve t Kuebekut u forcohej autonomia dhe e
drejta pr nj lloj t statusit autonom, nse jo edhe special, n marrdhniet me Francn. N
qershor t vitit 1975 Rne Lveku, ather Kryetar i qeveris s Kuebekut t Kanadas, n
revistn "L mond Diplomatique" e pati shkruar nj artikull mjaft t rndsishm me t cilin e
arsyetonte zhvillimin e raporteve specifike me Francn n t mir t francizimit t srishm t
francezve t Kuebekut. S bashku me t tjert n kt provinc kanadeze, ai pati ardhur gjer
n prfundimin se anglishtja, prmes zhvillimit m superior t teknologjis anglo-amerikane,
automatizimit dhe t informatiks, gjithnj e m tepr po e ngushtonte prdorimin e gjuhs
franceze. Zhvillimi i raporteve me Francn francezve t Kuebekut do t'u ndihmonte n
ruajtjen e gjuhs s tyre dhe n begatimin e kulturs franceze n Kanada.
Jugosllavia, natyrisht, nuk sht imperatori britanike, e as q ka ambicie t tilla. Kosova nuk
sht Skoci, Uells apo Kuebek.
Mirpo poashtu sht interesant se krkesat pr nj autonomi m t madhe n vendet
perndimore ngushtsisht jan t lidhura me gjendjen e marrdhnieve ndrkombtare
ekonomike dhe me pozitn e secilit vend individualisht n kto raporte. Kjo na solli gjer ke
prfundimi i dyt se procesi i forcimit t krkesave autonomiste, t'i quajm kshtu me nj
emrues t prbashkt t gjitha ato tendenca konvulsive n bot q i njohim me emra t
ndryshm, sht gjithashtu ngushtsisht i lidhur me krizn e bots s kapitalit.
Marksistt qmoti i vun re lidhjet e dukurive t tilla t pranishme n definicionin e Marksit
mbi politikn si shprehje t koncentruar t ekonomis. Pr kt shkak kjo q ngjau, dhe
krkesat q u shtruan n at mnyr, esencialisht ndodhn brenda ksaj ligjshmrie dhe nuk
mund t shpjegohen jasht saj. Me fjal t tjera, krkesa pr Republik n esenc nuk sht
asgj tjetr vese krkes pr zhvillim t shpejtuar dhe t gjithanshm ekonomik. Si e till
figuron n t gjitha dokumentat e LKJ-s dhe t shtetit t RSFJ-s, por ngjarjet e zhvilluara e
theksojn momentin; e shprehin paknaqsin me tempon e realizimit t asaj q u definua si
qllim politik i politiks son; e vn krkesn pr instrumentin autokton q do t mund t
prdorej n dobi t tempos s zhvillimit t shpejtuar.
Akademik Hajredin Hoxha tha se ne e kemi zgjidhur shtjen nacionale m s miri n bot.
Pr ta argumentuar kt pohim ai betohet se sht ashtu. Un nuk dshiroj t merrem me
kontestimin e pohimit t tij, por do t'ia trhiqja vrejtjen akademikut se betimi nuk sht
argument shkencor. Nga ana tjetr, prve asaj q e theksova lidhur me skocezt dhe lidhur
me francezt e Kuebekut, do ta plotsoja diskutimin tim edhe me ca shembuj t tjer. M

duket se kushtetuta belge poashtu u aprovua n fillim t viteve '70, apo m sakt, m 1972. Kjo
kushtetut i v n pozit t barabart valont dhe flamant n Belgjik, bile flamanve u jep t
drejtn e raporteve specifike me Holandn. Mendoj se flamant industrialisht jan m t
zhvilluar se valont, por megjithat, si tregojn ngjarjet e fundit atje, nj pjes e mir e tyre i
akuzojn valont se e mbajn "lidhjen franceze" n planin ekonomik dhe at kadrovik, d.m.th.
mendojn se ndodhen n pozit t pabarabart dhe se ekonomikisht jan t eksploatuar nga
valont, pa marr parasysh kushtetutn demokratike t Belgjiks. Suedezt n Finland
poashtu e kan universitetin n gjuhn e tyre dhe mbajn lidhje t gjalla me Suedin. T gjitha
kto vende kan kushtetuta demokratike dhe ky sht realiteti i tyre. Zezakt n SHBA pjesn
m t madhe t t drejtave t tyre e realizuan kah fundi i viteve '60 dhe fillimi i viteve '70.
Edhe atje u aprovuan amandamentet n kushtetutn e tyre, por tani amerikant jan t
preokupuar me t ashtuquajturin integrim t trsishm t zezakve, gj q do t thot se kjo
shtje e ka burimin te raportet klasore e jo tek ato nacionale e racore. Me fjal t tjera, me
integrimin e zezakve t pasur n jetn publike dhe politike t vendit, amerikant mendonin se
e kishin zgjidhur problemin e raporteve midis racave. Praktika megjithat i demantoi. Tani
ndodhen para pyetjes se 'duhet br me shumicn e varfr dhe t paknaqur t zezakve. Ata
pozitn e vet inferiore n planin ekonomik gjithmon e veshin me teshat e raporteve raciale.
Problemi i integrimit t tyre, d.m.th., problemi i zhvillimit t prgjithshm t tyre, reflektohet
si krkes pr pozit t barabart t racs zezake. E till sht logjika e ligjshmrive
shoqrore. Reflekton disi n mnyr indirekte, shtrembr e jo n mnyr t drejtprdrejt e si
n pasqyr. Te amerikant sht interesante edhe nj dukuri nga mesi i viteve '70 e njohur si
dukuri e gjurmimit t prkatsis etnike (ethnicity). Nga ajo nuk bn kurrfar problemi. Edhe
kjo dukuri disi paraqitet paralelisht me fillimin e krizs ekonomike t bots s kapitalit (v.
1973, prkatsisht 1975).
Kushtetutn e fundit ne e aprovuam me 1974. Ajo ishte rezultat i demokratizimit t
mtejshm t jets politike dhe shoqrore tek ne. Gjithsesi nuk mund t thuhet se kjo ishte e
lidhur me ndryshimet dhe me aprovimet e kushtetutave demokratike t vendeve t tjera, por
askush nuk mund ta mohoj bindshm se proceset e demokratizimit shoqror dhe politik te ne
nuk jan pjes e proceseve t demokratizimit e t civilizimit t Evrops, dhe pjes e ecjes s
prgjithshme progresive t njerzimit. do kushtetut i reflekton raportet dhe qllimet e
forcave politike t vendit t vet. Pr kt shkak, kur themi se ne kemi arritur rezultate t
mdha, por jo m t mira n bot, n zgjidhjen e shtjes nacionale, ather nj gj t till
duhet argumentuar dhe shpjeguar me sistemin e prgjithshm t raporteve demokratike t
vetqeverisjes socialiste. Zgjidhja e shtjes nacionale, kt do t duhej ta shpjegonte
akademik Hoxha, sht n mnyr t pandashme e lidhur me tempon dhe shkalln e
demokratizimit t prgjithshm t shoqris, me natyrn dhe me karakterin e vetqeverisjes
socialiste n Jugosllavi. Pr aq sa ky sistem sht m demokratik, m human, m i mir, m
integral, mund t thuhet se pr aq edhe shtja nacionale sht zgjidhur n mnyr m
demokratike, m humane, m mir dhe m integrale. shtja qndron n faktin q t shihet se
sa kemi arritur ne q sistemin e vetqeverisjes socialiste t normativizuar n dokumentet
partiake, n kushtetut dhe n ligje, ta realizojm n praktik, sepse pozita e vrtet dhe reale
e kombeve dhe kombsive t Jugosllavis sht e lidhur pikrisht me kt. Pr kt shkak,
mendoj se ngjarjet jan edhe protest kundr deformimeve n zhvillimin e vetqeverisjes dhe
kundr deformimeve n praktikn politike, dhe njkohsisht, ato jan krkes pr zvoglimin
e jazit midis asaj q sht normative dhe realitetit; midis fjalve dhe veprave. N instancn e
fundit, kjo sht nj krkes pr zhvillimin e shpejtuar t Kosovs.
Nga ana tjetr, akademik Hajredin Hoxha tha se n bot ekzistojn dy lloje t socializmit:
socializmi dogmatik i Shqipris dhe socializmi vetqeveriss i yni. Mua nuk m sht e qart
se cilit lloj t socializmit i takojn p.sh., BRSS, Kuba, Koreja Veriore, Kina, Vietnami, dhe
tani Angola e Etiopia, si dhe nj numr i tr vendesh q veten e konsiderojn socialiste? Ai

thot se ashtu shkruan n Programin e LKJ. Por programi i LKJ sht aprovuar n vitin 1958
dhe ai nuk mund t kuptohet n mnyr dogmatike. Ather LKJ nuk do t mbante
marrdhnie me asnj parti komuniste n pushtet, as q do t mbante raporte diplomatike dhe
politike me kto vende. Sa m prket mua, plotsisht m sht e qart se cila nga kto parti e
monopolizon t drejtn q vetm ajo t ket t drejt dhe e pranon vetm socializmin e vet.
Sovjetikt e pranojn socializmin real t Traktatit t Varshavs; un e pranoj linjn e LKJ-s
mbi rrugt e veanta t zhvillimit t socializmit n do vend t veant, por meqense akoma
nuk i njoh t gjith parametrat me an t t cilve n mnyr t pagabueshme do ta matja
socializmin, nuk kam mundur vetes t'i ofroj prgjigje kategorike se sa lloje t socializmit
ekzistojn n bot. Si antar i LKJ-s i prmbahem linjs s saj. Ua kam ln popujve t
vendeve socialiste q t gjykojn mbi socializmin e tyre. Nuk e konsideroj si oportune t
merrem me vlersimin e socializmit n Shqipri sepse ndodhem n nj mbledhje partiake dhe
jo n nj simpozium shkencor. Sa i prket marrdhnieve me Shqiprin n prgjithsi, dhe
raporteve midis Universitetit n Prishtin dhe t atij n Tiran n veanti, tashm jam
deklaruar n mbledhjen e Komisionit Ndrkombtar t KK t LK t Kosovs. Un jam kundr
suspendimit t ktyre marrdhnieve. Nuk e besoj se na kan indoktrinuar. Kam qen njri
nga bartsit kryesor t ktyre marrdhnieve. Kam besuar dhe besoj se ato kan qen n
interes t t dyja palve dhe n interes t zhvillimit t trsishm t kombsis shqiptare n
Jugosllavi. Puna ime n zhvillimin e ktyre raporteve ka qen n pajtim t plot me parimet e
politiks s LKJ. Pr kt e kemi pasur prkrahjen e t gjitha forcave progresive t krahins,
andaj edhe t Universitetit ton. Akademik Syrja Pupovci ka qen njri nga ata q e prkrahte
kt bashkpunim gjat tr kohs s udhheqjes sime n Sekretariatin pr Marrdhnie me
Botn e Jashtme. As ather dhe as sot nuk kam konsideruar se kemi qen t mashtruar. Nuk
ishim fmij. Tani nuk jam i dshpruar me rezultatet e puns sime n kt drejtim, por
prkundrazi, krenohem. Por do t dshiroja q akademik Pupovcit t'i drejtohem me pyetjen
direkte se a sht akoma ai i djehit, q na prkrahte n zhvillimin e ktyre raporteve, apo ai i
sotit, i cili angazhohet me t madhe pr ndrprerjen dhe pr suspendimin e tyre. Nuk do t
dshiroja q nj dit t vijm n pozitn prej nga do t angazhoheshim pr rishqiptarizimin e
gjuhs shqipe, ose pr rishqiptarizimin e shqiptarve.
Nj koh t gjat kam punuar n politik. Kurrnjher nuk kam dshiruar, dhe as q
dshiroj, q forcat reaksionare jasht dhe brenda Kosovs t manipulojn me t. Shokt q
tani jan n pozit, kt nuk duhet ta lejojn.
Prishtin, 19 nntor 1981

GISHTI I TRASH I VLLAIT T MADH

Asi i Sarajevs, n numrin e vet t 9 Shkurtit t vitit 1990 n artikullin e D. osoviqit:
Sigurimi ka urdhruar ... , n nj nntitull me shkronja t mdha shkruante: "Si u zbuluan
Ukshin Hoti, Bollovan Blakaj dhe Ali Kryeziu?". Kjo, megjithat, askund n tekst nuk u
shpjegua. Pasi q Asi kt e harroi, do ta them vet. Pas shprthimit t demonstratave t
vitit 1981, n mbledhjen e Komisionit t KK t LK t Kosovs pr Bashkpunim
Ndrkombtar, e pata kundrshtuar suspendimin e raporteve me RSP t Shqipris.
Konsideroja se ajo nuk ishte e przier n ato ngjarje. Qndrimi im nisej nga bindja personale
se Shqipria n at koh nuk ka patur qndrim t ndrtuar mbi at se a do t duhej q Kosova
t shndrrohej n Republik. N favor t ksaj bindjeje fliste fakti se Tirana pr her t par u
paraqit me prkrahjen e vet ksaj krkese diku rreth 6 apo 8 prillit t po atij viti, dhe jo m
hert, sikurse do t ishte e natyrshme t pritej. Nga ana tjetr, duke i marr parasysh dallimet

ideologjike etj, n at koh, ishte vshtir t supozohej se konstituimi i Kosovs n Republik

do t'i prgjigjej Shqipris. Kam qen i mendimit se ngjarjet e vitit 1981 n Kosov "e
nxorn" establishmentin politik t Shqipris, si dhe tonin ktu, dhe se n t vrtet, vet
ngjarjet ndikuan n ndrtimin e qndrimeve t tyre mbi kt shtje. Kurr s'kam pasur arsye
t vrtet pr ndryshimin e ksaj bindjeje. N dy-tre mbledhje n Fakultetin Filozofik, ku
ather e ligjroja Sociologjin Politike, pata insistuar n shqyrtimin e gjithanshm t asaj q
kishte ndodhur dhe q n baz t ksaj t nxirrej vlersimi mbi vet ngjarjet, andaj e
kundrshtova vlersimin e tyre t mvonshm si thjesht kontrarevolucion. M von, m 19
nntor 1981, n mbledhjen e OB t LK t Fakultetit Filozofik - dega Sociologji-Filozofi, e
shtrova botkuptimin tim t trsishm mbi situatn nga aspekti i Shkencs mbi Marrdhniet
Politike Ndrkombtare .
Vetm nj dit m von, d.m.th. m 21 nntor t njjtit vit, u arrestova nga jo m pak se 40
polic t armatosur, gjysma e t cilve u futn n banesn time me arm t gatitura automatike
e gjysmautomatike. M von mora vesh se edhe shtpia e prindrve t mi n fshat, q
ndodhet afro 100 km larg Prishtins, po at nat ishte rrethuar dhe ishte kontrolluar nga ana e
nj numri jo m t vogl t personave t armatosur. Sikur t kishte qen e mundur t
ndodhesha njkohsisht n t dy vende! (Kurr s'kam besuar n dhunn. N njrn nga
mbledhjet e prmendura e kundrshtova prdorimin e ekzagjeruar t dhuns ndaj studentve).
N momentin e arrestimit e kisha t veshur pixhamn dhe qetsisht po e lexoja nj libr.
Gazetari osoviq tani e ka t qart se si kam qen i zbuluar. Pohimin e vet mbi at se kemi
qen n shrbim t Sigurimit, dhe i cili sht i prmbajtur implicite n titull dhe n
nntitull t tekstit, e argumenton me nj supozim hipotetik: se qllimi i Sigurimit, pr futjen
e spiunve n aparatin shtetror t Jugosllavis ka funksionuar mir ... . sht e mundur q
shrbime t tilla t ken qllime t ngjashme, por se nuk dihet se a kan funksionuar mir, pos
nse nuk nisemi nga supozimi i osoviqit se kam qen spiun i Sigurimit, dhe nga supozimi
tjetr, se n t vrtet un i kam vn n lvizje ngjarjet e vitit 1981. Si argument kulminant,
q gjason me nj ironi, pr vrtetimin e supozimit t tij t mparshm i merr: ... dnimet e
Ukshin Hotit, t Bollovan Blakajt dhe t Ali Kryeziutr. sht e vrtet se kam qen i dnuar
n saje t mjeshtris pr shndrrimin e veprimtaris legale n at t ndaluar, por megjithat,
sht gnjeshtr e kulluar se kam qen ndonjher i akuzuar apo edhe i dnuar pr pun t
tilla. Mirpo aty implicite sht e prmbajtur teza mbi przierjen e Shqipris n kto ngjarje.
Prse ather kt nuk e thot shkurt dhe qart dhe prse ka nevoj t'i njollos njerzit?
Duket se edhe vet osoviqi nuk e beson at q e thot; duket se do t dshironte t'i
prgjigjem, dhe eventualisht t tradhtohem. Pastaj duket se e ka ndrmend t bj
konstruimin e prrallave t tjera. Sa isha n burg e pata vrejtur tendencn e konstruimit t
fjalive, t ndryshimit t kontekstit, t deklaratave dhe t ngjarjeve t tra, t kombinimit t
supozimeve, gjysm t vrtetave dhe t pavrtetave, vetm e vetm q t m vinin para gjyqit
dhe t m dnonin, ndoshta me qllim q t'i arsyetonin veprimet e veta. Mirpo as q mund t
ndrroja se nj gj e till do t mund t vazhdonte edhe pas 9 vitesh. 'dshiron gazetari
osoviq t arrij me kt? Se mos ndoshta kontrarevolucioni n Kosov n vitin 1981 ishte
importuar nga RSP e Shqipris? Pr kt do t duhej t gjente adute t tjera. Un iltrisht i
prgjigjem Jo. Ky sht mendimi im e ai le t vazhdoj t bj konstruimin e prrallave t
tilla. Me gjyqe s'do ta ndjek. Pr kt nuk kam as t holla. Shteti u kujdes q t mos m
punsoj srish, mbase edhe q t mos mund t mbrohem.
Fjalia e D. osoviqit pastaj vazhdon n stilin e prshkruar: "Gjer me shprthimin e
kontrarevolucionit t vitit 1981, Hoti ka qen ministr n Komitetin Krahinor t
Marrdhnieve me Botn." E vrteta sht se gjer m vitin 1977 kam qen Sekretar i
Sekretariatit pr Marrdhnie me Botn e Jashtme, t cilin e kam formuar vet, ndrsa
Komiteti n at koh as q ka ekzistuar. "Esht zbuluar se ka vepruar nga pozitat

shqiptaromdha" (mbi kt m von). D. osoviq l t kuptohet se shnimet i ka nxjerr nga

libri i Dejan Luiit: Sekretet e Mafis Shqiptare. Po atij prej nga shnimet?
M von, revista Intervju nga Beogradi, n numrin e saj 118, t 2 Marsit 1990, kt "e
vrteton definitivisht". Po dgjoj se kt e ka br edhe n numrin e saj special mbi
Sigurimin, t cilin s'e futa dot n dor. Supozoj se prmbajtja sht e ngjashme me at t
artikullit t Jovan Janjiqit, Parajs spiunsh dhe me tekstin e nntitullit Konsujt n rrjetn
e spiunve. Duke shkruar mbi lidhjet e nj grupi t Pejs me disa intelektual t njohur nga
RSP e Shqipris (sikur intelektualt e formatit t nj Kadareje ose t nj Agolli t mos kishin
pun t tjera) dhe me disa oficer t Sigurimit, shkruan edhe kt: "Jan t lidhur edhe me
Bollovan Blakajn, ish-Konsullin n Zvicr (kt e njihja nga t parit), Ali Kryeziun, Konsull
n Nju-Jork (ka qen n misionin jugosllav n OKB, e jo konsull n Nju-Jork) Mr. Ukshin
Hotin, ish-sekretarin Krahinor t Sekretariatit pr Bashkpunim me Botn (nuk e kam pasur
rangun e Sekretarit Krahinor); Votim Demirin, i cili e zvendsoi Ukshin Hotin n funksionin
e njjt (m zvendsoi Zejnullah Gruda e jo Demiri), pastaj me akademikun Ali Dida,
drejtorin e gjervonshm t sekretariatit t njjt (n realitet t Entit pr Bashkpunim
Ndrkombtar Shkencor, Kultural, Arsimor e Teknik), dhe me grupin e alternativs kosovare"
(Cilin?).
Nuk e di se ka do t pasoj m tutje, por edhe kjo mjafton pr t nxjerr prfundimin se si
Vllai i Madh i Orwell-it, pas t gjitha bmave n Kosov, tani e drejtoi gishtin e tij t trash
drejt Shqipris. Me at rast nuk pyetet se si do ta ndjej veten un? Ndoshta sepse nuk i
mjafton Shqipria, gishtin e tij t madh e drejton edhe te Kominterna. N t vrtet, duke e
lexuar intervistn e Dushan krebiqit, t botuar n numrin e njjt t Intervju-s ("Prej nga
Fadil Hoxhs duart e lira?"), nga pyetjet e Dragan Tanasiqit befas mu b e qart se n t
vrtet, jam vn n rolin e nj vidhe t zakonshme t mekanizmit kolosal t komplotit
Orwelljan, i cili shtrihet n nj koh: prej vitit 1934, ndonjher edhe prej vitit 1928, m rrall
edhe prej vitit 1878, e pastaj i prfshin vitet 1940, 1943/ 44, 1968 dhe 1981. Tani mund t 'ia
shtojm edhe vitin 1990. Varsisht nga autori nga tema e shqyrtimit dhe nga nevoja, vitet
mund t ndryshojn. Ndonjher prfshihet edhe viti 1945. Ndrkaq n hapsir ky komplot
shtrihet q nga BRSS, prmes RSP t Shqipris, gjer te RSF e Jugosllavis, m sakt, gjer n
Kosov.
Nuk ka edhe ndonj variant Oksidental (Perndimor), t ktij komploti kolosal, gj q duket
mjaft simptomatike. Megjithat, ekzistojn edhe dy nnvariante: e para, e cila doemos niset
nga shrbimet pr luft psikologjike, dhe e dyta, konturat e s cils vetm paralajmrohen, por
kurrsesi ta fitojn formn q i takon. Baza pr nnvariantin e dyt mund t gjendet dhe t
nxirret nga libri Sferat e Interesit t Vladimir Dedierit ose nga libra t tjer t ngjashm. T
prmendurit e emrit tim n ndonj nga librat q merren me mafin shqiptare sht nj intrig
mjaft joserioze, e paqlluar, por megjithat, nj gj e till do t thot se un si "vidh" e ktij
mekanizmi kolosal komplotesh, kam qen "tejet i dashur" edhe pr Lindjen, edhe pr
Perndimin, edhe pr Jugun, edhe pr Veriun, por edhe pr t gjitha qendrat e mundshme pr
pun t gjithfarshme. Pastaj papritur m ra ndrmend se un fare s'jam i rndsishm, por
prmes meje dshirohet t arrihet n Kosov, d.m.th. se pr ta jam i rndsishm vetm n
funksion t identitetit t Kosovs. Sidoqoft, rrjedhimet e ksaj "dashurie t zjarrt" edhe
Kosova edhe un po i bartim tashm plot 9 vjet.
Shkurt, me ndihmn e varianteve dhe nnvarianteve t komploteve t tipit t Orwellit,
provohet t tregohet se kontrarevolucionin nga viti 1981 e bn mbeturinat e Kominterns nga
Moska, UDBA-sht e dshtuar nga Beogradi, stalinistt nga Tirana dhe rankoviqistt nga
Prishtina (Teza mbi rankoviqistt nga Prishtina gjat nj kohe publikisht pshpritej npr
Prishtin. Bile disa t burgosur me dnime afatgjata, nga viti 1981, "jan par" edhe duke
shetitur rrugve t Beogradit!) Vetm se nuk e kam t qart se prse n kt variant
vazhdimisht ndodhem n sfern Lindore t Bots s Orwell-it, meq kurr s'kam qen as n

BRSS e as n RSP t Shqipris'? Prse, t themi, nuk m vn n sfern Perndimore, n

SocAngli, meq tashm e kam shetitur tr Perndimin, i njoh shklqyeshm gjuht e tij
kryesore, kam specializuar n Harvard, d.m.th. n vet trurin e hemisfers s Perndimit'? Do
t ishte e rendit q t ishin respektuar faktet themelore, nse sht dashur q me do kusht t
prodhohen spiunt.
Supozoj se prgjigjet jan t lidhura me proceset e demokracis n kto hapsira, d.m.th. t
demokracis si mundsi t zgjedhjes s mjeteve vetanake (republika), t tempos dhe t
rrugve pr nj zhvillim t shpejtuar. Ndoshta demokracia nuk mund t reduktohet vetm n
mundsin e konstituimit t sistemit shumpartiak? Si mund t shpjegohet fakti se gjat ktyre
9 viteve, ndonse u bn ndryshime t paparapara n tr Evropn Lindore, ne, pr shkak t
Kosovs dhe rreth saj, vrapojm trok mbas gjith t tjerve, edhe pse Kominterna sht
shprndar qysh n vitin 1943, ndrsa me mbeturinat e saj u ndam qysh n vitin 1948?!
Duket se vrtet sht i nevojshm revidimi i vlersimit mbi kontrarevolucionin, po qe se nj
gj e till nuk sht tejkaluar tashm. Sepse n dritn e sistemit shumpartiak t lejuar m
von, edhe ashtu nuk ka kurrfar kuptimi. Meq veten e konsideroja gjithmon bir t klass
puntore, formula juridike me t ciln qesh dnuar pr shkak t kinse ftess pr "prmbysjen
e pushtetit t klass puntore", m'u pat dukur tmerrsisht ironike. Edhe, sot e pranoj sistemin
shumpartiak, por nuk mendoj se n Kosov dhe n Jugosllavi do t duhej t fshihej do
gjurm e socializmit. Si mundsi e konkurrencs s shndosh n planin politik sht dashur
t pranohet qysh moti.
Esenca e problemit
Me fjal t tjera, nuk e besoja se ishte fjala pr kontrarevolucion, ndonse Millosh
Mishoviqi m pati shpallur si njrin "nga inspiratort ideor t aksioneve
kontrarevolucionare". As edhe ajo q m von nnkuptohej me nocionin e revolucionit
antiburokratik, n Kosov nuk pati kurrfar jehone. Njerzit e vlersuan si ndrrim t
burokracis, sepse, n esenc, Kosova nuk kishte burokraci t vetlindur. Ajo vetm
dshironte ta kishte. Por jo t'ia impononin.
sht e vrtet se ligjratat e mia n shkolln politike t Qendrs Krahinore pr Arsimimin
Marksist Edvard Kardel, n t dy gjuht n Prishtin, n drejtimin Ndrkombtar-Juridik t
Fakultetit Juridik (viti III dhe IV), dhe n Fakultetin Filozofik, kan qen t inspiruara me
dshirn pr tejkalimin e pazhvillueshmris s Krahins.
Sintagma se pr kt
pazhvillueshmri do t duhej t turprohej edhe Evropa e jo vetm ne, duhet t kt lindur
ather, n ato ligjrata. Me tr qenien e urreja pazhvillueshmrin e Krahins, por nuk e
krkova prmbysjen e pushtetit t klass puntore. E krkova vetm prsosjen e tij d.m.th. t
sistemit vetqevriss. Ndoshta n at koh kam qen njri nga intelektualt m me influenc
t gjenerats sime. Prmes bisedave tematike q i pata inicuar n baza interdisciplinare
shkencore, provoja t vija gjer te njohurit mbi mundsit e nj zhvillimi m t shpejtuar.
Kur u shkaktuan ngjarjet, nuk tentova t'i shmangem prgjegjsis sime. Duke u nisur nga
qndrimi se politika ishte shprehje e koncentruar ekonomis, konsideroja s krkesa e
parashtruar pr republik n esenc ishte vetm krkes pr nj zhvillim m t shpejtuar dhe
m t gjithanshm ekonomik.
Si e till ajo figuronte n t gjitha dokumentet partiake dhe shtetrore t vendit n trsi.
Nuk kuptoja se prse n at koh, rreth ksaj shtjeje, ngritej aq shum pluhur. N fillim
nuk e kuptoja edhe se prse i shmangeshim biseds s hapur pr kt, por kur u ndodha n
burg, e kuptova se nuk kisha pasur prvoj t mjaftueshme politike. Megjithat nuk m erdhi
keq. Supozoja se esenca e problemit nuk do t ndryshohej n qoft se i largoheshim
shqyrtimit t saj. Dhe nuk u ndryshua. Sot flitet mbi demokracin si form t organizimit t
shoqris, kurse n t vrtet fjala sht pr konstituimin e Kosovs n Republik brenda

Jugosllavis. Disa forca opozitare n Kosov pr shkak t ktyre fjalve prsri do t m

anatemojn si jointelektual. Si edhe dikur n t kaluarn, srish do t shpjegojn se nuk jam
kurrfar intelektuali. Forca t tjera ndoshta prsri do t m ostracizojn, do t m burgosin,
ose ndoshta edhe nuk do ta lejojn botimin e ktyre fjalve. Mirpo kujt i shrben n t
vrtet heshtja e mtejshme? 'na duhet thellimi i mtejshm i jazit t marrdhnieve
ndrnacionale n Kosov? Kujt i shrben coptimi i Jugosllavis? 'na duhen burgosjet e
mtejshme, vrasja e t rinjve? 'na duhet dhe kujt i shrben cfilitja e t gjith popujve n
Jugosllavi, n krizn e gjat 9-vjeare t lufts me nerva? A s'do t ishte m me mend q t
gjith s bashku, por t barabart, ta ndrtojm t Nesrmen e Madhe, n vend q me kufoma
ta shnojm kt t sotme mizerabl? Populli n Kosov dshiron q vet dhe me ndihmn e
popujve tjer t Jugosllavis t zhvillohet, e jo ta zhvillojn t tjert; ai dshiron t jet
subjekt i barabart n bashksin e popujve t Jugosllavis, e jo si t till vetm ta trajtojn;
q vet t'i zgjedh prfaqsuesit e vet t vrtet, e jo t'i thuhet se, n t vrtet, tashm i ka
zgjedhur; q me t vrtet ta ndaj fatin e Jugosllavis, e jo t'i shpjegohet se kt tashm e ka
br me ndryshimet kushtetuese n RS t Serbis; q me t vrtet t jet faktor i paqes dhe i
prosperitetit brenda Jugosllavis, n kto hapsira, e jo q ta heshtin me fundamentalizmin
islamik dhe me intriga mbi spiunazhet. Shkurt, Kosova tejet shtrenjt po e paguan mimin e
s drejts pr t folur hapur mbi republikn e vet brenda Jugosllavis dhe pr konstitutimin e
vet si t till. Un, gjithashtu, shum shtrenjt i pagova botkuptimet e mia, por tani s paku i
shkrova. Nuk do t ket nevoj q t rrmihet m npr t kaluarn time, e as q t m
shkatrrohet familja prsri. Mirpo t'i kthehemi akuzs mbi spiunimin n dobi t Sigurimit.
Gjyshi im dhe un
M par n kt tekst shpjegova se rreth ksaj e vetmja gj e vrtet ishte se atbot un e
kryeja funksionin e Sekretarit t Sekretariatit t KE dhe t Kuvendit t KSA t Kosovs pr
Marrdhnie me Botn e Jashtme, (n periodn midis viteve 1971-1977). Duke e prfshir at
period, gjer n vitin 1981, kam qen gjithashtu antar i Komitetit Republikan t RS t
Serbis pr Marrdhnie me Botn e Jashtme; pjesmarrs aktiv i Kshillit Federal pr
Bashkpunim Ndrkombtar; antar i Komisionit t SFPJ pr moszgjerimin e armve
nukleare (aspektet juridike t shtjes); antar i komisioneve t ngjashme t KK t LK t
Kosovs, t KK t LSPP t Kosovs, etj. Andaj, realisht (e jo vetm formalisht), kam qen
njri nga kreatort kryesor t pjesmarrjes s Kosovs n bashkpunimin ndrkombtar t
vendit, edhe n planin organizativ, por edhe n at praktiko-politik. N qoft se puna rreth
ktyre shtjeve konsiderohet si "vnje t themeleve t shtetsis s Krahins" (Duga),
ather kt vrtet e kam br, por nuk e kam br pr shkak t Sigurimit, dhe as pr hir t tij,
por pr shkak se nj gj e till ishte e prmbajtur n politikn e LKJ-s dhe n kushtetutn e
vendit.
(...)Gjyshi im (ndjes past!), n rinin e vet her pas here ishte marr me shitjen e duhanit
gjer n Kuks -Shqipri. Kjo gj, si duket, kishte qen nj lloj fitimi pr t. Kishte menduar
se mnyra e till e fitimit kishte qen m e mir sesa vjedhja e kafshve t trasha. Ai vdiq
gjersa un isha shum i ri, por m kujtohet se asgj t bukur nuk m pati thn pr shoqrin e
paralufts atje. Prshtypja e tij kryesore kishte qen se lumjant paskshin jetuar mizorisht,
duke shtuar se edhe shpellat i kishin prdorur si strehimore pr fmijt dhe familjet. Pr kt
shkak, sa her q n ekranin e TV Tirans shihja se si kishin ndrtuar shtpi dhe e kishin
punuar tokn, kjo me t vrtet, m gzonte. Gjyshi im ishte analfabet, por gzohej
tmerrsisht pr shkollimin tim. Pr kt shkak, kurdoher q n ekranin e TV Tirans e shihja
se si po shkolloheshin edhe fmijt e tyre atje, pikrisht si edhe un ktu, kjo me t vrtet m
gzonte. Shkurt, konsideroja se t drejtn pr t'iu gzuar t arriturave n t dy vendet nuk
mund t ma merrte askush.

N ann tjetr, vetm dy-tri her i kam takuar qytetart nga RSP e Shqipris dhe kam
biseduar privatisht me ta. Kan qen ato biseda t shkurtra n grupe t mdha. Asnjher
s'kam br bised zyrtare me kdoqoft nga RSP e Shqipris pa prezencn e funkcionarve
tjer ose t njerzve nga Shrbimi i Sigurimit Shtetror Jugosllav. Ky ishte nj gabim i imi q
rridhte nga gjendja e smur e shoqris. E drejta pr t biseduar privatisht me fqinjt e mi
sht nj e drejt e imja e patjetrsueshme. Fakti se s'kam mundur ta realizoj e tregon
gjendjen mizore n raportet midis dy shoqrive. Dhe, ju lutem, pr nj gj t till mos e
fajsoni vetm paln tjetr! (Autori i drejtohet shtypit, dhe mbase jo vetm shtypit, t
Beogradit; vr. e red.).
N Shqipri s'kam asnj mik ose shok. Konsideroj se pr kt shkak jam i dmtuar si qytetar
dhe si njeri. Nuk kam kurrfar aftsish telepatike. E kam vetm nj tranzistor q i takon
gruas dhe nj aparat TV q ma faln prindrit. S'jam teknikisht i arsimuar. Nuk kam telefon,
por ata q kan, m thon se s'munden q drejtprsedrejti t'i thrrasin miqt e tyre n Tiran.
Kjo lidhje shkon prmes Beogradit dhe Shkupit, e ndoshta edhe prmes Roms, Parisit apo
ndonj qyteti tjetr.
Evropa dhe kufijt
Edhe serbt m ortodoks, domthn edhe ata q konsiderojn se shqiptart nuk rrjedhin
nga ilirt (dhe nuk thon se nga rrjedhin, por zhvillojn vetm supozime t ndryshme), nuk e
mohojn se shqiptart n Jugosllavi dhe ata n Shqipri jan i njjti popull, d.m.th. se kan
gjuh t njjt, kultur t njjt dhe histori t njjt. Mirpo kjo nuk sht kurrfar pengese
pr t'u konstituar n komb t veant, sepse nuk mund t mohohet bindshm fakti se sht
br plotsisht e pakuptimt t flitet pr ta si pr nj pakic kombtare, ndrkaq as q mund t
mohohet fakti se nocioni "kombsi" esencialisht sht i karakterit kalimtar dhe se tashm
sht i tejkaluar. Po ashtu nuk mund t mohohet nevoja pr nj zhvillim t shpejtuar t
Kosovs. Nse kjo gj ishte ashtu, dhe sigurisht q ishte, dhe n qoft se kjo sht akoma
ashtu, ather prej meje nuk ka qen e mundur t pritet q t angazhohesha pr qndrim t
kundrt vetm e vetm q m von t mos m quanin spiun i Sigurimit. Pr shkak t
prcaktimeve t tilla parimore, konsideroja se zhvillimi i marrdhnieve jugosllavo-shqiptare
duhej t ishte n funksion t interesave afatgjata t t dy vendeve, por edhe n funksion t
zhvillimit t kombsis shqiptare te ne. N nivel t konkretsis, d.m.th. n nivel t realizimit
t prcaktimeve t tilla parimore, ka patur lshime t ndryshme, por ato nuk i vinin n pyetje
prcaktimet parimore, pa i marr parasysh tendencat e tanishme q t dshmohet e kundrta.
Ka pasur edhe ather vrejtje t ndryshme kritike ndaj ktij bashkpunimi. Ato mund t
reduktohen n dy grupe: e para mund t quhet qasje afirmative, por esencialisht fjala ishte pr
presionin q ai bashkpunim t vihej n funksion t afirmimit t sistemit vetqeveriss n
Shqipri. Ata q e mbshtetnin kt qasje kan qen tejet t padurueshm. Atje shihnin
mundsi t pakufizuara ndikimi n drejtim t demokratizimit dhe t hapjes s shoqris
shqiptare. Dhe nuk mund t thuhet se ai bashkpunim mbeti pa ndonj jehon n kt plan,
por qasja e till n ekzaltimin e vet shpesh e tepronte; nuk e merrte parasysh n mnyr t
mjaftueshme ndjeshmrin e pals tjetr. Ndonjher pr kt shkak kjo rezultonte n
mosmarrveshje t panevojshme, me shtyrje t ndrsjella dhe m n fund ndikonte
negativisht n prpjekjet pt t'u arritur besimi reciprok; dhe b) e dyta mund t quhet qasje
negative, dhe gjer n nj shkall nihiliste, ndaj marrdhnieve jugosllavo-shqiptare.
Friksohej prej ndikimit t tyre te ne. Dinte ta akuzonte mbylljen e Shqipris, por n esenc
e krkonte mbylljen e Kosovs ndaj Shqipris. E vinte n pyetje pozitn kushtetuese t
Krahins, si edhe vendin dhe rolin e kombsis shqiptare n zhvillimin e bashkpunimit
ndrfqinjsor n kt vend. Natyrisht ndodhesha n konflikt me t dyja kto qasje, por kt e
konsideroja si pjes t lufts s prditshme politike pr realizimin e prcaktimeve parimore.

N burg, gjat nj kohe, m akuzonin se krkoja tretman specifik pr kombsin shqiptare

n kt bashkpunim. Kjo ndihej tashm n ajr gjat tr kohs pas daljes sime nga burgu, n
mnyr q m n fund ta merrte formn e akuzs pr spiunim n favor t Sigurimit.
Konsideroj se n esenc kjo reduktohet n shtjen e kufijve. Si specialist i politiks
ndrkombtare, kam qen plotsisht i vetdijshm se kufijt n Ballkan jan vetm hallk e
fundit e procesit t prkufizimit t prgjithshm imperialist n Evrop. Kurr s'kam besuar n
mundsin e suprimimit t tyre t dhunshm, e as n nevojn pr ta br nj gj t till.
Besoja megjithat n mundsin e tejkalimit t tyre. Tek e fundit, n dritn e ndryshimeve t
tanishme dhe t ardhshme n Evrop, kjo shtje sht br irelevante.
Nga ana tjetr, kurrnjher nuk kam konsideruar se Enver Hoxha ka qen stalinist n
kontekstin e athershm t botkuptimit mbi stalinizmin. Kjo ishte n kundrshtim me
origjinn dhe me edukimin e tij. Ndrprerja e mvonshme me Mehmet Shehun e prforcoi
kt bindje. Nuk e kam besuar indoktrinimin e rinis son, d.m.th., nuk e kam besuar
importimin e kontrarevolucionit e as eksportimin e revolucionit. U duartrokas ndryshimeve
demokratike n Evrop, por nuk mendoj se socializmi do t duhej t zhdukej, e as se
demokracia do t duhej t eksportohej. Besoj n ardhmrin e Evrops, por prderisa ajo t
arrij te ne dshiroj t jetoj n paqe me veten. Besoj se kjo letr do t'i kontribuoj
botkuptimit se prodhimi artificial i spiunve nuk i shrben asgjje.
21 Mars 1990
Krush e Madhe

MBI KARAKTERIN AUTENTIK T DEMOKRACIS

Prse autentike?
Nj akademik i shquar, mik i imi i vjetr, n nj bised jo-formale, private, duke menduar
pr titullin e gazets q tani e keni n dor, pak si me rezerv m pyeti: "Prse autentike?"
Ndrkaq, nj gazetar, nxns dhe adhurues i akademikut n fjal, e shprehu haptas
mospajtimin e vet me fjalt se "demokracia sht nj", dhe se "nuk ka demokraci autentike".
Q t dy, edhe akademikun, mikun tim t vjetr, edhe gazetarin, i kishte munduar i njjti
hall, por at nuk e thonin. Problemi i njjt m kishte munduar edhe mua me vite t tra. M
n fund kisha ardhur n prfundimin kategorik se gazeta jon do t duhej t quhej
"Demokracia autentike". Ashtu edhe e emruam.
Kjo q po shkruaj nuk sht polemik me akademikun, as edhe me gazetarin. Duke u
prpjekur q t'i parashtroj arsyet e nj veprimi t till, n t vrtet bj polemik me vetveten,
dhe njkohsisht shpresoj se lexuesi i nderuar do t'i aprovoj argumentet dhe do t pajtohet
me pagzimin e gazets, duke e konsideruar si t veten.
N rend t par, e pagzuam ashtu pr shkak se demokracia, si form e vjetr e organizimit
shoqror, gjat m se 2000 vjetve t historis s saj, kishte qndruar dhe ishte mbajtur pr
nj koh m t gjat vetm atje ku ishte lindur n mnyr autoktone dhe atje ku n
organizimin politik ishin respektuar kushtet, mentaliteti, karakteri dhe veorit e vendeve dhe
t shoqrive n fjal. Demokracia, si form e organizimit shoqror, si sistem politik, kudo dhe
do her q ishte respektuar ky parim, gradualisht kishte formuar parime dhe principe t
prgjithshme, universale, si ato q prmenden n tekstin q flet mbi arsyetimin politik t
nevojs mbi nxjerrjen e gazets "Demokracia Autentike", por edhe ishte begatuar, ishte
hijeshuar dhe ishte zbukuruar, ndonse akoma nuk e kishte marr formn e prkryer,
prfundimtare: polisi antik i Athins ia kishte falur dukjen, pak si t hajthme, t ndjeshme,
subtile dhe kapricioze; britanikt ia kishin falur rendin, seriozitetin dhe prpikmrin e

xhentlmenve. N kohn moderne, Agors s Athins ia kishin dhn kuptimin e Parlamentit

bashkkohor, vendit ku asgj me rndsi nga sfera e politiks nuk do t duhej t mbetej pa u
prekur; francezt ia kishin falur patosin oratorik. "Assemblee Nationale" e tyre, gjat historis
s kohs moderne, ishte shndrruar n nj vend betejash verbale, t fjalimeve plot pasion,
tekstualisht, t tretjes s ndjenjave pasionante n fjal dhe mendime po aq goditse, therse,
por edhe ledhatuese, ndonjher dinake, dhe prgjithsisht elegante. Me fjalimet e tyre n
asamble, francezt shpeshher kishin zhvilluar gjimnastik t mendjes, por gjithmon e kishin
zhvilluar edhe kulturn e demokracis franceze.
Toqueville - Bota e sigurt pr demokraci
Alexis de Toqueville (Aleksis de Tokvil), n perndim t rendit feudal t Evrops, kishte
qen i mahnitur me demokracin e kaubojve t Ameriks. E kishte shtitur tr Amerikn,
kryq e trthor. M n fund e kishte shkruar veprn e tij famoze "Demokracy in America" me
t ciln ishte prpjekur t'i bind mbretrit dhe shoqrit e Evrops mbi prparsit e
organizimit demokratik t shoqris, por mbretrit si mbretr, ishin bindur vetm ather kur
nuk kishin pasur rrug tjetr pr ruajtjen e kokave t tyre t shtrenjta.
Demokracia n Amerik kishte filluar nga "pilgrimt" (ardhacakt e Evrops). Kaubojt e
kishin prforcuar n baz, duke u ofruar bashkatdhetarve t shprndar n hapsirn e
pafund ndjenjn e solidaritetit dhe t prbashksis prball natyrs s egr dhe fiseve t
organizuara indiane. M shum se dokund tjetr, demokracia n Amerik kishte qen e
lidhur me hapsirn. Liria e individit dhe kulti i individualitetit atje ka qen produkt i
hapsirs s pafund. Individi me vetiniciativn e tij m par kishte qen i shtrnguar ta
braktiste rendin e kalbur feudal t Evrops dhe pastaj edhe grumbullimin n qytetet e bregut
lindor. Perndimi i egr e kishte mundsuar ardhjen n shprehje t pionerizmit individual, t
cilin qeveria megjithat e kishte subvencionuar me mjete dhe me metoda t ndryshme.
Komunitetet e vogla t disperzuara npr hapsirn e madhe dhe individt-pionier t
pushtimit t hapsirs, me koh demokracis amerikane ia faln autenticitetin. Si sistem i
organizuar politik, n instancat m t larta rezultoi n ndarjen e pushtetit midis Kongresit,
Presidentit dhe Gjykats s lart. Pikrisht perfeksionimi i ksaj ndarjeje t pushtetit n favor
t demokracis sht ajo q Amerika ia fali demokracis.
Mjaft prej amerikanve i kisha pasur miq n kohn e qndrimit tim n vendin e tyre. Gjat
studimeve shumvjeare t politiks s tyre globale ua kisha par pr t madhe pr besimin se
demokracin e tyre, t ciln e monin si nj perfect system (sistem t prkryer) mund ta
mbillnin gjithkund. Ata besonin se sistemi q ishte treguar aq i suksesshm n Amerik, do t
duhej doemos t funksiononte edhe n vendet tjera, pikrisht njsoj si tek ata. Pr kt shkak,
gjat periudhs s paslufts, shpeshher kishin qen t detyruar q demokracin e mbjell
npr ato vende, ta ruanin me forcn e armats s tyre. Mirpo, kjo gj pastaj shkaktonte
animozitetin e popujve t ndryshm kundrejt tyre, gj pr t ciln ata pr nj koh t gjat u
habitn. Fal edhe ktij animoziteti, m n fund e kuptuan se demokracia dokund do t duhej
t ishte e vetlindur, autoktone, se p.sh. pinoetizmi nuk mund t quhej demokraci, se ajo,
demokracia, ndonse i kishte parimet t prbashkta, t gjithpranueshme, universale, do t
duhej t zbatohej n mnyr autentike, n harmoni me kushtet e vendit dhe me karakterin e
njerzve t atjeshm. Kt fakt si krkes politike n fillim e artikuluan intelektualt politik
t Ameriks si Georg Kennan, dhe m von, John Campbell, por vetm n raport me vende t
caktuara (BRSS) ose me regjione t dhna (si p.sh. Ballkani). Tani kjo krkes sht ngritur
n nivelin e principit: prkrahja amerikane pr demokracin n vendet tjera do t duhej ta
merrte parasysh raportin lokal t forcave. Logjika legaliste amerikane, prkrahja e regjimeve
n pushtet e operacionalizuar si politik intervencioniste, bukur von e akceptoi rndsin e
vrtet t krkesave intelektuale t inteligjencis s saj politike. Mirpo sht me rndsi se

ajo tani kt e akceptoi, ndonse e shtyr edhe nga nevoja pr ndryshimin e qllimeve
strategjike t politiks s vet globale. Amerikant tani e kan t qart se njmend e dshirojn
nj bot "safe for demokracy" dhe jo nj "demokracy safe from the world" (d.m.th. nj bot t
sigurt pr demokraci dhe jo nj demokraci t sigurt, d.m.th., t ndar nga bota). Demokracia e
kaubojve q e kishte hasur Aleksis de Tokvili tani ishte shndrruar n nj synim global
politik. Dhe, bot e sigurt pr demokraci mund t jet vetm ajo ku demokracia sht e
vetlindur dhe jo e imponuar.
Demokracia n Kosov
Nga ana tjetr, prcaktimi im pr demokraci nuk ishte i leht, por edhe as i rastit. Botimi i
pjess II t artikullit tim Viti 81 dhe proceset e demokracis t cilin revista Alternativa n
Lubjan e paralajmroi qysh moti, por akoma nuk e bri, e jep nj pasqyr t qart t
argumeneteve n favor t ktij prcaktimi. Lexuesi pa dyshim do t njihet edhe me pjesn e
III t punimit q ka t bj me lidhmrin e proceseve t tilla t Kosovs me ato n Evrop.
Mirpo sht me rndsi t theksohet se nuk mund ta rrnjos bindjen time t thell se
demokracia n Kosov u vetlind dhe u pagua shtrenjt. Kjo nuk do t thot se po mohohet
ndihma e Evrops dhe e Komunitetit Ndrkombtar. Ndihma e faktorit ndrkombtar,
ndonse tejet e muar, megjithat lidhet me viktimat tona. Kujtimi i dits makabr t 27
janarit 1990 n fshatin Brestovc (4 t vrar dhe 19 t plagosur) dhe i ditve t mpastajme n
Kosov, t mbushura me gazra kimike, tym e barot dhe viktima t reja n njerz, nuk lejojn
dot ndonj prfundim tjetr. Gjithmon ka qen n natyrn e shqiptarve nderimi i miqve, por
edhe m tepr, nderimi i vetes s tyre. Dhe sht nj rregull i ngulitur i qytetrimit respektimi
i rendit t gjrave. T tjert nuk do t na duan m pak pr shkakun se demokracia n Kosov u
vetlind dhe nuk u importua.
Demokracia n Kosov, nga ana tjetr, nuk u vetlind pr shkak se shqiptart iu friksuan
lufts. Nj popull q nuk i friksohet lufts mund t jet vetm i marr, por frika e lufts
kurrnjher, asnj popull, nuk e ka penguar t luftoj pr idealet e veta. I takon virtytit t
menuris s nj populli prpjekja q idealet e veta t'i sendrtoj pa gjakderdhje. Do t duhej
t ishte n natyrn e idealit t sendrtohej pa gjakderdhje. Mirpo shqiptart, pr idealin e tyre
t Republiks dhe t Demokracis, e paguan tashm tagrn e gjakut m tepr se 'duhej dhe
m tepr se 'mund t kuptohej edhe nga rezonimi m i ftoht dhe m kalkulant politik.
Republika dhe Demokracia pr ta n kt mnyr u bn nj pik e pakthim, ose point of no
return si e thot M. Bakalli (shih M.Bakalli, "Si m tutje?", Zri i Rinis, 3.X.1990). Pr ta
arritur kt pik u detyruan ta paguajn shum shtrenjt tagrn e gjakut. Nj dit doemos do t
krkohet shpjegim edhe pr kt. Shpjegimi gjithsesi do t jepet, por mendja megjithat nuk
do ta kuptoj, pr shkak se zhvillimi i saj do t ec n drejtim t fisnikrimit, t
njerzishmris e t lartsimit shpirtror. Dhe jo n drejtim t kundrt, t cinizmit dhe t
indolencs, t interpretimit grotesk t plojave, t krimeve, t masakrave dhe t kasaphanave.
Arsyeja nuk do t zbres n nivelin e bishave, por do t ngritet n nivelin e njeriut.
Dhe shqiptart nuk e merituan Republikn dhe Demokracin vetm me luftn e tyre epike 9
vjeare, por me tr historin: n vorbulln e dyndjeve t popujve, merita e tyre nuk qndron
vetm n at se mbetn t patretur. Koncepti juridik i maturis pr t cilin flet Ismail
Kadareja, q n lashtsi i kontribuoi ndrtimit t s res s sotme.
Nga ana tjetr, fjalt se "Kjo hapsir, nga e cila dikur shprthenin luftra botrore, tani ka
rastin, apo do t duhej ta kishte at, q t shndrrohet n vatr t rrezatimit t proceseve t
demokratizimit n nivel kontinental" (shih "Viti 81 dhe proceset e demokracis", Alternativa,
7-8, 1990, Lubjan) ndonse n dukje t par romantike, nuk ishin t rastit. N qoft se
Kosovn dikur e quanin, dhe akoma e quajn, fuqi-baroti, hapsir tendosjeje, vatr krizash,
etj., prse t mos shndrrohej sot n vatr t rrezatimit t demokracis e t paqes? N qoft se

dikur konsiderohej krthiz e drejtpeshimit organik t forcs, tani do t duhej t shndrrohej

n strumbullar t s res demokratike. Kjo gj, natyrisht, nuk varet vetm nga vullneti i mir i
shqiptarve. Ata e dshmuan kt me prcaktimin pr Republik dhe pr Demokraci, pr
barazi e liri me popujt tjer t Jugosllavis. N favor t paqes dhe t demokracis n
Jugosllavi, Ballkan dhe Evrop e ofruan prbashksin dhe jo prarjen, zhvillimin dhe jo
ngecjen. Ndrkaq, me ka po e dshmojn popujt tjer t Jugosllavis mirkuptimin pr
prkufizimin e t drejts natyrale t shqiptarve pr bashkimin e kombit? Me ka po e
dshmojn vullnetin e tyre pr t'i akceptuar si t barabart, si subjekt shtetformues dhe
shtetndrtues dhe jo si objekt rezerv pr drejtpeshimin e interesave t veta sikurse duket
shpesh? Prse shqiptart nuk figurojn as n projektin e federalistve dhe as t
konfederalistve? Shqiptart, natyrisht, do t duhej t insistonin n prgjigjet e ktyre
pyetjeve dha ata kt tani po e bjn. Ata nuk do t mund ta bartin prgjegjsin e asaj q nuk
varet prej tyre.
Demokracia, nga ana tjetr, n aspekt t prmbajtjes mund t jet e mangt, jo e plot, e
paprsosur, por nuk mund t jet as e vjetr dhe as e re. Ajo e synon plotsin dhe prsosjen
dhe kjo sht imanente n do proces pozitiv. Demokracia, si shihet, ktu kuptohet si form
e rregullimit shoqror pr t ndihmuar procesin e prsosjes s njeriut, t raporteve shoqrore,
t shoqris dhe t njerzimit. Ajo nuk kuptohet si kallp i dhn statik pr statizimin dhe
prjetsimin e atare raporteve. Nj demokraci q do t ishte n funksion t ngurtsimit t
raporteve t dhna shoqrore, nuk sht pron e shoqris por vetm e elits. Ndrkaq
demokracia nuk mund t jet kundr elits por kundr elitizmit, d.m.th. kundr elits pr hir t
elits. N luftn konkurrente t vlerave, ato m t mirat do t duhej ta zinin vendin e merituar
n radht e elits. Mirpo demokracia si form e organizimit shoqror e nnkupton krijimin e
kushteve t barabarta, s paku formalisht, pr t gjith pjesmarrsit e lufts konkurrente. do
rregull tjetr mund t pagzohet me emra t ndryshm, por jo me at t demokracis.
Rregullat e saj nuk mund t rezultojn n anarki. Anarkia dhe demokracia nuk kan asgj t
prbashkt.
Nga e gjith kjo del se me emrin "Demokracia Autentike" synohet prkufizimi i
origjinalitetit dhe prcaktimi i kontributit specifik kosovar n zbatimin e parimeve universale,
t gjithpranueshme t demokracis, por edhe n ndrtimin dhe prsosjen e saj t
vazhdueshme si ide universale e orientimit t njeriut pr t jetuar i lir dhe i barabart me t
tjert. Si sistem politik, do t duhej t mundsonte kushte t barabarta pr realizimin e
qllimeve t tilla njerzore n mnyr t njerzishme, pa dhun. Ne nuk dyshojm se lexuesit
e nderuar do t na ndihmojn me sugjerimet, vrejtjet dhe me kontributet e shkruara. Pr kto
gjithmon jan t mirpritur. "Demokracia Autentike" do t jet e hapur pr t gjitha
mendimet, por e prcaktuar pr realizimin e qllimeve t veta shoqrore, n shoqri dhe pr
shoqrin.
Le t lulzoj Demokracia Autentike n t gjitha zemrat e lexuesve t vet n Republikn e
Kosovs dhe n do vend ku do t lexohet!
Lubjan, m 20 nntor 1990

DEMOKRACIA AUTENTIKE KOSOVARE

(Ndr dokumentat e krkuara nga Sekretariati Republikan i Informatave n Republikn e
Sllovenis pr regjistrimin e "DEA-s" ishte edhe baza programore e gazets. Kjo pjes, q ka
t bj me arsyetimin e veorive ideore dhe t origjinalitetit ideor q prmban titulli i gazets,
e shkruar nga U.Hoti, sht e shkputur nga kjo baz.)

Titulli Demokracia Autentike nuk implikon vnien n dyshim t dispozitave dhe t parimeve
themelore t demokracis (sistemin shumpartiak, zgjedhjet e lira, parlamentin, lirit politike,
e drejta e votimit, e t ngjashme) por, prkundrazi, duke u nisur nga akceptimi i tyre, synon q
t prcaktoj at q do t ishte autentike, si n zbatimin e tyre praktik, ashtu dhe n
akceptimin e tyre nga ana e shoqris. Titulli nuk v n dyshim as prmbajtjen e demokracis
q do t prcaktohet bashkrisht me kushtetutn federale/konfederale, dhe me marrveshjet
tjera n kuadr t saj, por, prkundrazi, me angazhimin pr prcaktimin e asaj q do t ishte
autentike, e veant pr Kosovn, do t synonte t theksonte at q sht e mundur, e drejt
dhe e nevojshme n situatn e dhn. Titulli nuk v n pikpyetje orientimin themelor t
inkuadrimit n proceset dhe n rrjedhat e prgjithshme t Bashkimit Evropian, por
prkundrazi, synon q inkuadrimi n ato rrjedha dhe procese t prshpejtohet, duke i theksuar
trajtat dhe format e prshtatshme q njkohsisht e nnkuptojn edhe ruajtjen dhe zhvillimin e
vetqenies dhe t identitetit t Jugosllavis t prcaktuar me marrveshje dhe me kushtetut.
Me fjal t tjera, titulli Demokracia Autentike implikon faktin se lufta pr status t barabart
t republiks s Kosovs nnkupton jo vetm luftn pr pranim dhe pr trajtim t barabart t
shqiptarve n Jugosllavi dhe m gjer, por edhe prpjekjen dhe luftn pr ndrtimin e
identitetit t saj (politik, etj.) n baz t vetqenies s saj. Ne nuk e vm n dyshim fare se n
kt ast kjo shtje ka rndsi t dors s par, para s gjithash politike, por edhe me rndsi
t tjera, jo vetm pr Kosovn, por edhe pr Jugosllavin, edhe pr Shqiprin dhe m gjer.
Me titullin e gazets son nuk pretendojm t disponojm me prgjigje t gatshme pr kto
shtje, por vetm insistohet n faktin se shtja n fjal sht e pranishme n ndrgjegjet e
njerzve dhe n praktikn e sjelljeve t tyre; se gjer m sot nuk sht kuptimsuar akoma nj
prgjigje n nivel politik dhe teorik dhe se ajo nuk mundet, madje edhe po t dshirohej nj
gj e till, q t heshtet. Pa i kontestuar prpjekjet e gjertanishme t t tjerve n kt plan,
prgjigjen mbi kto shtje duhet ta ofrojn vet shqiptart, madje nj prgjigje q do t ishte
e pranueshme n rend t par pr ta, por edhe pr t tjert.
Bashksia kombtare shqiptare e nnkupton faktin se ajo ka jetuar gjer m tani e po jeton
edhe sot e ksaj dite n dy trsi t mdha kompakte dhe n m shum diaspora etnike npr
bot, n dy sisteme politike kryesore dhe n tri e m tepr nnsisteme; n Shqipri (me
socializm radikal), n RSFJ (me socializm vetqeveriss) dhe n Europ, Amerik dhe
Australi (Turqia+Europa Perndimore; SHBA, Kanadaja + Meksika dhe Argjentina, me
sisteme demokratike karakteristike pr kto vende). sht e natyrshme se ata jan rritur duke
qen t ekspozuar ndaj ndikimit t mjediseve t veta, dhe situata e prgjithshme tanim ka
ndikuar n krijimin e njfar mjegulle prsa i prket caqeve t zhvillimit t mtejshm.
shtja e Kosovs po zgjat tash 10 vjet dhe kjo prbn nj specifik t saj. Gjat ktyre 10
vjetve llogaritet se jan arratisur n Perndim rreth 250.000 njerz. Ekzistojn disa brthama
rreth t cilave jan mbledhur ata n luft pr realizimin e statusit t Republiks s Kosovs,
mirpo realizimi i ktij statusi, si dhe i demokracis, duke i injoruar kta, sht plotsisht i
pakuptimt.
Me ndryshimet demokratike dhe me marrveshjen e Helsinkit, si dhe me proceset e
Bashkimit Europian, hapet mundsia e kthimit, e qarkullimit dhe e inkuadrimit t tyre n jetn
e mjedisit nga kan dalur. E kaluara nga kto troje nuk ka qen as e leht dhe as e thjesht, gj
q implikon edhe specificitete t reja.
Demokracia Autentike me nj linj t qart t zhvillimit dhe t orientimit t vet dshiron q
t'u ofroj mundsi t barabarta, t gjitha opcioneve -q t shfaqen, t gjitha specificiteteve -q
t shprehen, dhe t gjitha angazhimeve -q t marrin trajt.
Demokracia Autentike nuk dshiron ta dhunoj demokracin, por vetm do q t'i gjej
format m t prshtatshme pr zbatimin e saj n jet; ajo nuk dshiron ta detyroj shoqrin t'i
prshtatet demokracis, por q demokracin t'ia prshtat shoqris.

Demokracia Autentike niset nga bindja se asnj lloj demokracie nuk mund t eksportohet,
sepse me at rast do t duhej ta ruanin xhandart dhe asnj ndryshim thelbsor nuk do t
ndodhte.
Demokracia Autentike niset nga bindja se Republika, si edhe Demokracia, n Kosov jan
t vetlindura. Pra sht e nevojshme q vetm t zhvillohen edhe m tej, me ndihmn e
muar t t tjerve, por edhe me ruajtjen dhe kultivimin n shkalln m t lart t vetqenies
kombtare.
N raport me vendsit n Republikn e Sllovenis, dhe me popullin e saj, Demokracia
Autentike do t sillet n mnyr tejet korrekte, duke i respektuar traditat e saj demokratike dhe
thesarin e saj kulturor kombtar. Ajo do t jet e hapur pr t gjitha kontributet e hulumtuesve
slloven lidhur me qllimet tona t prbashkta. Ajo do t marr, por edhe do t jap, pa
pranuar kurrfar kompleksi n kto shtje, as t inferioritetit dhe as t superioritetit.
ARMATA DHE POLITIKA
Cynthia Enloe (Sinthia Enlo) n librin e saj problematik "Policia, armata dhe etniciteti"
(Globus, Zagreb, 1990) e jep nj vlersim interesant: "Proletarizimi i ushtris, -thot ajo, -nuk
sht garancion i homogjenizimit etnik", pr t konstatuar m von se "Ushtria sht jo vetm
instrument i ndryshimeve (ndonse jo gjithmon edhe i zhvillimit) por edhe vet ndryshohet
s bashku me ndryshimet n bashksin politike". Teza e par ka t bj me ndryshimet e
strukturs socio-klasore n favor t shtresave t gjera popullore n armatat e shteteve t
Evrops, t cilave, prkundrejt tendencave t hapura pr t homogjenizuar prmbajtjen e
nocionit shtet-komb, prmes kategoris s prgjithsuar "qytetar", prapseprap realiteti u v
pikpyetje dhe dilema t shumta, q n instancn e fundit, tendencat e tilla qllimmira i
redukton n funksion t armats, si armat e etnikumit dhe jo e t gjith qytetarve. Armatat e
shumics s vendeve n zhvillim e kan t theksuar rolin e faktorit integrues n shoqri.
Mirpo, duke e luajtur kt rol, ato shpeshher i kan mbrojtur interesat e kombit (etnikumit)
dominant. Procesi i integrimit sht zhvilluar ose ka tentuar t zhvillohet ashtu si e kan
paramenduar kto etnikume dhe jo gjithmon n harmoni me intersat reale t shoqris n
trsi. Mirpo vet prbrja e armats nuk mund t qndroj statike, sidomos jo n kohn
moderne. Dhe po qe se armata ndryshon s bashku me ndryshimin n bashksin politike
(gjithsesi po) ather edhe funksioni integrues i saj do t duhej t ndryshoj dhe t zhvillohet
n harmoni me interesat e vrteta t nj shoqrie t dhn. Ky nuk sht nj konstatim vetm i
Cynthia Enloes, por sht i pranishm edhe n shkrimin q vijon dhe n proceset pozitive q
dshirohen t zhvillohen.
Integrimi individual/kolektiv dhe fjetja e problemit t Kosovs
Sekretari Federativ i Mbrojtjes Popullore, Gjenerali i APJ-s Velko Kadijeviq n intervistn
dhn gazetarit t "Danasit" M. Lazanski, t botuar me titullin "Jugosllavia nuk do t jet
Liban" (shih Danas, 4.XII.1990, Zagreb), nuk flet fare mbi shtjen e Kosovs. Ndrkaq as
gazetari n fjal nuk ia shtroi ndonj pyetje lidhur me t. N bised me gazetarin, Gjenerali
Kadijeviq shprehet pr integrimin e Jugosllavis si federat e modernizuar dhe pr integrimin
kolektiv t kombeve t saj n proceset integruese t Evrops ose n Evropn e integruar.
Ndrkaq, t dy republikat veriperndimore t vendit, Sllovenia dhe Kroacia, bashkrisht e
krkojn n rend t par rregullimin konfederal (sidomos Kroacia) t vendit, dhe po qe se kjo
nuk arrihet pr shkak t refuzimit t Serbis pr marrveshje n kt pik, ather ato
insistojn n t drejtn e integrimit individual n Evrop (plebisciti mbi pavarsimin e shtetit
slloven).

Q t dy piknisjet n shqyrtimin e zgjidhjes s krizs gjithjugosllave nuk e prmendin fare

shtjen e jetsimit t Republiks s Kosovs dhe as shtjen shqiptare n prgjithsi.
Gjenerali Kadijeviq, 'sht e vrteta, n mnyr indirekte Kosovs ia mohon t drejtn e
konstituimit si republik, ndrsa shtjen shqiptare nuk e prmend fare. Koncepti i federats
moderne, n shpjegimin e cituar m lart, i nnkupton vetm autorizimet dhe instrumentet e
domosdoshme pr ta br at m efikase, por prbrja e saj (e federats) mbetet e njjt
(kombet dhe kombsit). Pastaj, n qoft se me fjalt "prkufizimet n kushtet tona"
nnkuptohet prmbajtja q ia dhan autoritetet serbe, fjalia "do t rezultojn n gjakderdhje
dhe n viktima t shumta" i prgjigjet deklaratave krcnuese t dgjuara nga Serbia sa her
q ishte fjala pr Republikn e Kosovs, ather del se, n t vrtet, duke e mohuar
Republikn e Kosovs, prkrahet koncepti serb i federats. N kt mnyr objektivisht
vrtetohet konstatimi i Cynthia Enloes se armatat e ndryshme realizimin e funksionit t vet
integrues n shoqri shpeshher e bjn n harmoni me interesat e etnikumit dominant edhe
n kt rast, ndonse funksioni i Gjeneralit Kadijeviq do t duhej t'i prfaqsonte edhe
shqiptart n APJ (rreth 33%).
Tendenca e fjetjes s shtjes s Kosovs hetohet edhe te pala tjetr, bile edhe n
prgjithsi, n diskutimet e nivelit zyrtar q kan t bjn me shtjen e zgjidhjes s krizs
jugosllave. Koht e fundit fitohet prshtypja sikur okupimi i dhunshm serb i Kosovs tani "e
ka zgjidhur" shtjen, sikur Kosova t kishte qen nj shtje vetm e Serbis e jo edhe e t
tjerve, sikur ktu n Kosov po shkilen vetm t drejtat e njeriut e jo edhe ato kombtare,
skur shqiptart, megjithat, jan vetm pakic kombtare dhe jo kombi i tret pr kah numri
n Jugosllavi, sikur shqiptart jan mysafir n tokat serbe dhe jo autokton t lasht n trojet
e veta.
Koh m par, duke udhtuar pr n Lubjan npr Serbi, u ndala t pija nj kafe n afrsi
t Beogradit. N ekranin TV fliste Vuk Drashkoviqi, kandidat pr kryetar t Serbis. Ai
tregonte prralla mbi Kosovn kurse shikuesit i glltisnin fjalt e tij me gojn hapur. Nuk mu
durua dhe e pyeta nj ift bashkshortsh q ishte ulur n tavolinn ku isha edhe un, nse
Drashkoviqi me kto botkuptime mbi Kosovn kishte ndonj shans t fitonte n Serbi?
"Gjithsesi!" -u prgjigjn q t dy. "A mos jeni ju shqiptar i Kosovs (Albanac sa Kosova)?
"Po,-u prgjigja un, ndrsa gruaja, gadi 2 m. e gjat, iu ngrmua atij dhe mua, duke dashur t
na detyroj t prdornim termin "shiftar" e jo "albanac". Sipas saj "albanact" ndodheshin n
Shqipri dhe jo n Kosov. "Pas fitores s Drashkoviqit, insistonte ajo, -do t bisedojm me
prfaqsuesit e "nashih shiftara". "Pr Republikn e Kosovs?" -e pyeta un. Mirpo ajo u
xhindos dhe e humbi torruan. "Zonj, -e ngacmova un m tej, -me botkuptimet tuaja dhe t
atij q sht duke folur n ekranin televiziv do t kemi luft". Me ndrhyrjen e burrit dhe t
kamarierit korrekt mezi shptova dhe ika, por gjith natn e udhtimit t mtejshm pr n
Lubjan mbeta me prshtypjen e hidhur t nj indoktrinimi total dhe iracional antishqiptar t
popullsis serbe.
Si duket, ky indoktrinim shovenist antishqiptar q zhvillohet me t gjitha mjetet n
disponim t propagands s shtetit serb po ndikon n fjetjen e problemit t Kosovs n qarqet
politike t Jugosllavis, madje edhe tek Gjenerali Kadijeviq. Ndrkaq, nj pjes e opinionit
politik dhe intelektual t Kosovs, por edhe t Shqipris, tani ka filluar ta flej mendjen me
pretekstin se m par sht e nevojshme t bhet demokratizimi i Shqipris dhe pastaj do t
zgjidhej shtja e Kosovs! Shqipria akuzohet ndrkaq se po e ndal procesin e
demokratizimit n vend (sidomos disa qarqe intelektuale t Tirans) se fshehurazi po paktoka
me komunistt jugosllav, madje edhe me Millosheviqin, ndrsa ata q ikn ktej tregojn
llahtari mbi vrasjet e atyre q e tentojn arratisjen n kufirin Shqiptaro-Jugosllav dhe
Shqiptaro-Grek. RPS e Shqipris sht deklaruar se do ta bj demokratizimin e vendit. N
kt drejtim tashm ajo ka ndrmarr hapa konkret dhe sht zotuar pr prfundimin e
procesit jo n mnyr stihike por t organizuar. Disa forcave nuk u pritej prandaj ajo u bri

lshime-kompromisi duke e shpejtuar procesin. Mirpo nuk sht e mundur t pritet lejimi i
anarkis, dhe kt vshtir se mund ta bj. Ndrkaq, nuk dshirojm ta besojm mundsin e
vrasjeve n kufirin Jugosllavo-Shqiptar t shqiptarve q tentojn pr t'u arratisur, nga disa
pjes t armats kufitare shqiptare. Kt nuk dshirojm ta besojm pr shkak se do t ishte
n kundrshtim me do logjik, por mbi t gjitha, me logjikn e demokratizimit n vend dhe
n Evrop dhe me synimet pr tejkalimin e kufijve dhe skandinavizimin e Ballkanit n
Evropn e integruar. Ndrkaq, shtja e demokratizimit t Shqipris, me gjith mohimin e
prof. Sofokli Lazrit (Zri i popullit, 6.XII.1990) ndonse jo n mnyrn q e shtron
propaganda e kujtdoqoft, por n kontekst t lidhmris s interesave reciproke t sigurimit
etj. sht shpresuar se do t ket ndikim pozitiv edhe n jetsimin e republiks s Kosovs.
Esht shpresuar dhe shpresat, njsoj, mund t jen iluzore...
Shqiptart n Kosov, nga ana tjetr, por edhe shqiptart n Jugosllavi, n prgjithsi, patn
konsiderata t veanta pr APJ-n edhe ather kur me pranin e vet n rrugt e qyteteve dhe
t fshatrave t Kosovs dukej se i ndihmonte jo vetm pengimit t shprthimit t lufts
qytetare por edhe politiks s okupimit t Kosovs prmes suprimimit t dokumenteve t saj
kye dhe organeve t saj legale. Shqiptart besonin se armata i kishte "hesapet e veta" e jo
"hesapet" e shovinizmit serb. Besimi i tyre n APJ u lkund por nuk u humb trsisht edhe
ather kur me dhjetra bij u kthyen nga ushtria n arkivole t bllombuara. Ndonse ishte
koh paqeje, n thellsi t zemrs s vet, populli shqiptar i konsideroi si bij t rn pr
Republikn e Kosovs. N kt mnyr e akceptoi mundsin q deklaratat e shkurtra,
koncize, ushtarake, ndonse cinike, mbi "vetvrasjet", t prmbanin n vete shpjegimin se
edhe brenda organizimit t prsosur ushtarak, t kishte njerz ujq q i shuanin ndjenjat
shoviniste me gjakun e njom t shqiptarve. N astet e ankthit t prgjithshm, poeti i ri
shqiptar, me indinjat t kuptueshme, konstatonte:
Than se e vrat veten,
E besoj,
Sepse s'desht t jetonit t vdekur.
Ai e pranonte pohimin se mund t ken vdekur edhe aksidentalisht, por me t drejt vrente
se "vetm sepse aksidentalisht u lindn shqiptar" (B.Elshani, Kush ju vrau, Alternativa, 61990). M n fund i duartrokitn APJ-s edhe ather kur ndodheshin n rrug, duke
protestuar kundr terrorit dhe duke u hapur rrug proceseve t demokracis. Si mund ta shkel
armata kt besim t tyre?
Shqiptart e konsideronin armatn si t veten jo sepse gjat lufts i kontribuan krijimit t saj
dhe pas lufts ndrtimit t vendit, por edhe sepse pjesmarrja e tyre n efektivet ushtarake sot,
pas vlersimeve t prgjithshme, arrin n 33%. Ata, me fjal t tjera, i respektonin bijt e tyre
n armat dhe armatn e prbr edhe nga ata. Andaj, n qoft se armata qndron pas
intervists s Gjeneralit Kadijeviq, sht fare e natyrshme pr shqiptart q t insistojn n
akceptimin e realitetit t dhn. Ralitet i dhn sht Republika e Kosovs. Armata m s
paku do t duhej ta mohonte.
APJ sigurisht e ka t qart se shtja e Kosovs nuk mund t zgjidhet me akordimin e
demokracis dhe me mohimin e republiks. E para do t thot akceptim i t drejtave t njeriut,
si njra nga shtyllat kryesore pr ndrtimin e sistemit demokratik, kurse e dyta (mohimi i
republiks) do t thoshte mohim i t drejtave kombtare, nj gj esenciale pr t drejtat e
njeriut, sepse ktu nuk sht fjala pr njeriun abstrakt, por vetm pr at konkret. N
instancn e fundit, nj politik e till do t onte n prvojn e praktikuar politike t
Jugosllavis midis dy luftrave botrore, pra, n politikn e asmilimit t dhunshm t rreth 3
milion shqiptarve n Jugosllavi. T drejtat e njeriut pa ato nacionale, pr nj numr aq t

madh njerzish, nuk kan kurrfar kuptimi. Ushtarakt e dijn se logjika e till do t shkonte
ndesh me stabilitetin dhe me zhvillimin e proceseve demokratike n Evrop.
Do t dshironim t besonim se "heshtja" apo "fjetja" e shtjes s jetsimit t Republiks s
Kosovs bhet, shprehur ushtarakisht, pr shkaqe taktike dhe jo strategjike. Ndrkaq, heshtja
e plot e ksaj shtjeje nuk mund t jet frytdhnse dhe nuk sht zgjidhje e problemit.
Jugosllavia n Evrop, qoft si federat e modernizuar, qoft ashtu si do t merren vesh
popujt e saj, do t shkoj gjithsesi, por jo pa e zgjidhur shtjen e jetsimit t Republiks s
Kosovs, sepse, sikurse e thekson edhe vet gjenerali Kadijeviq duke folur pr mundsin e
shprthimit t lufts qytetare, ather gati me siguri mund t supozohet se as Evropa nuk do t
ishte Evrop, por Azi. Ndrkaq, as Jugosllavia dhe as Evropa, nuk mund t'ia lejojn vetes t
shndrrohen n Azi. Pr kt shkak besojm se politika do t merret vesh me veten dhe se
armata do t merret vesh me politikn mbi nj platform t pranueshme pr t gjith dhe q do
t na mundsonte t gjithve t mbetemi evropian.
Lubjan, 10.XII.1990

MBI T GJITHA NDERIMI I VETVETES

(Intervist dhn Radio Tirans m 6.III.1991 pr emisionin "Pr shqiptart jasht atdheut")
N fillim dshiroj t'i prshndes t gjith dgjuesit e Radio Tirans t emisionit "Pr shqiptart
jasht atdheut". Ka shum koh q jam i njoftuar me punn e dobishme t emisionit tuaj pr
informimin e bashkatdhetarve shqiptar, por edhe t miqve t huaj t Shqipris, me
kndvshtrimin dhe qasjen e saj origjinale ndaj problemeve t ndryshme t bots, dhe mbi vlerat
e krijuara materiale dhe shpirtrore t Shqipris dhe t kombit shqiptar n trsi q ky emision i
prezentonte sidomos prmes kngve dhe melosit t bukur shqiptar.
Dshiroj t theksoj gjithashtu se kjo sht hera e par qysh nga viti 1981 q i drejtohem
opinionit prmes nj mediumi masiv duke filluar me kt bised prmes Radio Tirans. Do t
dshiroja t'ia kisha filluar prmes Radios apo Televizionit t Prishtins, por ato tani nuk punojn.
Jan suprimuar nga forcat policore serbe. Megjithat, fakti se kjo bised po zhvillohet nga nj
qytet jugosllav (Lubjana) n Slloveni me Radio Tirann n Shqipri, q n praktikn e djeshme
politike anatemohej si emr i padshirueshm pr jugosllavt dhe i rrezikshm pr shqiptart, e
tregon gjith dramaticitetin e rrethanave t ndryshuara n drejtim t demokratizimit t jets
politike n raportet jugosllavo-shqiptare dhe n drejtim t kristalizimit gradual t rolit t Kosovs
n zhvillimin e ktyre proceseve. Meq me punn dhe me jetn time q n fillim kam qen i
prfshir n kto procese dhe i kam kontribuar fuqimisht zhvillimit t tyre pozitiv, e falenderoj
gazetarin, zotin Alfred, dhe miqt e tjer, pr faktin se u kujtuan q t zhvillojn nj bised t
vullnetshme dhe jo obliguese me mua pr Radio Tirann.
Ju tashm jeni t informuar me situatn politike ndr ne dhe me gjendjen e prgjithshme n
Kosov. Shkurtimisht dhe n vija t prgjithshme at do ta ravijzoja ksisoji: Kosova nuk sht
e lir. Ajo sht e okupuar nga forcat speciale t policis serbe. Nj pjes e njerzve e kan
braktisur punn sepse nuk u pajtuan dot me imponimin e dhunshm t shtetit juridik serb dhe me
shkeljen e vrazhd t autonomis s Kosovs, t identitetit dhe t vetqenies kombtare. Nj
pjes e inteligjencies, kryesisht ndjeks t politiks s vjetr t para vitit 1981, u vendos n
Zagreb e Lubjan. Nj pjes tjetr, kryesisht protagonist t proceseve politike nga vitet '80, u
largua n Perndim. Partit politike q u formuan n Kosov kto vitet e fundit, ose nuk kan
kushte pune, ose nuk u lejohet t punojn. Sidoqoft, ato n programet e tyre, n planin nacional,

ndonse n mnyra t ndryshme u deklaruan pr akceptimin e Republiks s shpallur t Kosovs

n shtator t vitit t shkuar nga deputett e kuvendit n nj sall rrz gryks s maleve t
Kaanikut, nuk i kan prpunuar dhe definuar qart akoma qllimet nacionale dhe mnyrn e
realizimit t tyre. Ndrkaq, populli ndodhet n nj gjendje t rnd ankthi. Me fjal t tjera,
populli vuan, por me vuajtje ka vendosur t fitoj.
DEA (Demokracia Autentike) sht nj gazet e pavarur e nj grupi t vogl intelektualsh
shqiptar q gjer m tani vepruan nga Lubjana, kurse tani kan vendosur t kthehen n Kosov
dhe t veprojn atje.
DEA, pr ndryshim nga faktort tjer politik e publicistik kosovar, ka program dhe orientim
t qart politik q nga fillimi, d.m.th., q nga viti 1981, pasiq pjesa m e madhe e redaktorve
dhe e bashkpuntorve t saj kto qndrime i kan mbrojtur npr burgjet jugosllave duke i
vuajtur edhe dnimet pr to.
DEA e akcepton Republikn e Kosovs si fillim t zgjidhjes s shtjes shqiptare n prgjithsi.
N formulimin e krkess pr regjistrim -n fillim, dhe me akceptimin e shpalljes s Republiks,
jemi nisur nga kto tri premisa qensore:
1. Se n kt mnyr nuk do t shkaktohej acarimi i tepruar i raporteve Kosov - Jugosllavi;
2. Se ky do t ishte nj solucion efikas dhe i pranueshm pr t gjitha palt e interesuara, pos
pr shovenizmin serbomadh, t cilin do t duhej ta luftonin vet serbt. Mdrkaq, me kt nuk do
t rrezikohej pavarsia e shtetit shqiptar dhe paqja n Ballkan; dhe
3. Se nj solucion i till nuk do ta lejonte instrumentalizimin as t shqiptarve dhe as t serbve
n funksion t interesave t huaja globale apo regjionale.
Ne me kt shpresonim dhe e dshironim sidomos mos-rrezikimin e veprimtaris s shtetit
shqiptar. Ndrkaq, n planin e brendshm, n at t Republiks s Kosovs, gjithnj duke i
akceptuar premisat e njjta, por duke pasur parasysh edhe faktin se n Shqipri, Kosov dhe
Jugosllavi u zhvilluan dikur, gjat Lufts s Dyt, revolucione autoktone dhe me forcat e veta, ne
jemi deklaruar pr nj demokraci q do t'i nnkuptonte t gjitha parimet e saj universale
(zgjedhjet e lira, sistemin shumpartiak, parlamentin, ndarjen e pushteteve, etj.) por e cila do t
kishte kujdes pr kushtet dhe rrethanat e veanta, (si sht p.sh. pazhvillueshmria), dhe ato
autentike, t mentalitetit kolektiv shqiptar; pr prbrjen ndokund t przier nacionale dhe pr
veori t tjera. Shkurt, gjithmon kemi qen dhe do t jemi kundr importimit dhe kundr
imponimit t modeleve t huaja t demokracis. Konsiderojm se demokracin n Kosov e
lindn vet shqiptart dhe nuk e importuan nga jasht. Pr ndihmn e jashtme shqiptart kan
pasur dhe gjithmon do t ken konsiderata t larta, por ata nuk mund ta lejojn humbjen e
identitetit t tyre pr hir t ksaj ndihme. N natyrn e shqiptarve ka qen gjithmon nderimi i
miqve, por para s gjithash nderimi i vetvetes.
Proceset e demokratizimit n Shqipri i kemi vshtruar dhe i vshtrojm nga dy aspekte: e para,
kemi qen ndoshta ndr t rrallt q kan konsideruar se socializmi radikal apo militant (si e
quante ndokush) n Shqipri, ka qen n funksion t zhvillimit dhe t bashkimit. Ishte pikrisht
ky shkaku i mbrojtjes sime t hapur q i bra Shqipris me 1981, duke e rrezikuar veten me
burg, ndrsa m von edhe me izolimin 9-vjear, me etiketimin si "i kuq", dhe me shpifje t tjera
prcjellse. Sot realizimi i qllimit t par akoma nuk sht kompletuar. Pr kt jemi t
vetdijshm. Por t'i mohohet Shqipris fardo arritje, madje edhe n planin e kulturs e t
arsimit, s'mund t jet m pak se idiotizm politik. N kt kontekst, s'mund t arsyetohen assesi
sjelljet primitive dhe vandaliste t disave, rrmbimet e anijeve dhe ikjet n mas jasht kufirit,
rrzimi vandalist i statujs s Enver Hoxhs dhe ankesat poshtruese npr shtetet e Perndimit.
Duke i akceptuar motivet e brendshme t mospajtimit t mundshm t ktyre njerzve me nj
sistem t caktuar politik, si sht e mundur vall q ata ta harrojn dinjitetin e t qenit shqiptar
dhe vetdijn e tyre politike se i takojn nj shteti, pavarsisht nga mospajtimet me regjimin?
Shum koh m par, qysh me 1912, nj kryeministr serb, Nikolla Pashiqi, n nj bised me
Hartvigun, i deleguar i carit rus n Ballkan, i pati thn atij: "S'ka komb shqiptar, ka vetm fise

shqiptare". Tr historia e kombit shqiptar ndrkaq e demanton kt pohim t tij t motivuar nga
qllime imperialiste. Ndrkaq sjelljet e ktyre njerzve sot nuk jan n harmoni as me vetdijn
politike shqiptare dhe as me shpirtin kombtar. Ato sjellje na lnduan. Ngushllohemi me faktin
se euforia - si veti e papjekuris politike, sht nj fenomen q mund t ngjaj kudo.
b) Me shpalljen e Republiks s Kosovs sht br nj realizim i mundshm i qllimit t dyt
nacional - atij t bashkimit. Natyrisht, nj realizim jo i plot, por duke filluar nga vlersimet reale
mbi veten, mbi kontekstin real t forcave, jemi t mendimit se proceset integrative t Evrops do
t'i ndihmojn zgjidhjes adekuate t shtjes shqiptare. sht me rndsi se hapja e ksaj shtjeje
tani e ka eliminuar nevojn e militantizmit socialist dhe i ka hapur rrug demokracis n
Shqipri. Pr kt shkak ne i prshndesim proceset demokratike n Shqipri dhe urojm q
demokracia t jet n funksion t zhvillimit t gjithanshm t mtejshm t popullit shqiptar n
Shqipri dhe n prgjithsi.
c) Duke i prshndetur t gjith shqiptart, t gjith dgjuesit e emisioneve tuaja, dshiroj t'i
prshndes przemrsisht ata me t cilt i kalova vitet e burgut, q tani ndodhen dhe veprojn
jasht vendit, shumica brenda LPRK-s, por edhe ata q dikur i takoja npr Evrop dhe
Amerik. Dshiroj t'u them se rnia e ideologjis dhe akceptimi i demokracis i ka br t
pavlefshme znkat e tyre t brendshme. T jeni t gjith gjeloz n ruajtjen e pavarsis
shqiptare, se ajo sht themeli i identitetit kombtar. T'ia keni besn proceseve t demokracis,
pavarsisht nga vshtirsit. Politikisht t vetdijshm pr qllimet tona, uroj t delni faqebardh
si gjithmon npr tallazet e jets s ktij populli t strvuajtur.

AXHAMILLKU I YN POLITIK
Me Mr. Ukshin Hotin, ish-ministr i jashtm i ish-Krahins s Kosovs, ish-profesor i
Fakultetit Filozofik t Prishtins, i cili u vu n ann e studentve n vitin 1981, pra ish-i
burgosur politik, autor i disa studimeve me rndsi n sfern e marrdhnieve
ndrkombtare, tani Kryeredaktor i gazets "Demokracia Autentike" dhe Kryetar i Degs s
LDK-s s Rahovecit, bisedojm pr Kosovn e dhjet vjetve t shkuar dhe pr Kosovn sot,
pr raportin e Shqipris me Kosovn dhe anasjelltas, pr at se prse nuk u vu garnitura
politike e Kosovs e para vitit 1981 n ann e krkesave t popullit, pr t ashtuquajturit
marksist-leninist, pr at se ka duhet br q t jetsohet Republika e Kosovs e pr shum
shtje tjera.
Pyetje: Kam dgjuar se disa nga gazetat tona ju kan ofruar bised q para 7-8
muajsh, mirpo nuk keni pranuar t flisni. Cilat kan qen arsyet q pas daljes nga burgu
pr 5-6 vjet t tr t heshtni?
Prgjigje: Pr sa i prket "Zrit t Rinis", kam dgjuar se kan br plan pr t
biseduar me mua, mirpo kt plan nuk kan ardhur q ta realizojn. Ndrkaq, gazeta e
studentve "Bota e Re" e ka drguar nj gazetar tek un, mirpo ai erdhi n Krush t Madhe,
ku jetoja, me ca mysafir t tjer, ndonse m par u kisha dhn t kuptojn se nse donin t
bisedonin me mua duhej t vinin vet, ekskluzivisht pr t biseduar pr gazetn. Prve ksaj,
isha i prekur n "Botn e Re" sepse si profesor i Universitetit n vitin 1981, ndonse i pari u
vura n mbrojtjen e studentve, kjo gazet, q sht e tyre, nuk e kishte par t arsyeshme q
t bisedonte m par me mua.
Pyetje: Pr kta 7-8 muajt e fundit sht biseduar me shum t burgosur politik
shqiptar n Kosov. Cila sht arsyeja q juve, megjithat, nuk ju sht dhn fjala gjer
m sot n mjetet tona t informimit?
Prgjigje: Pr shkak se kam qen i izoluar. T gjitha fjalt q jan thn se kinse un
nuk pranoj t flas pr gazeta nuk jan t vrteta. Tekstet e mia t drguara "Rilindjes",

"Intervjus" n Beograd, "Vjesnikut" n Zagreb e "Dellos" n Lubjan, nuk jan botuar dhe
nuk botohen as sot e ksaj dite. Pra thjesht pr arsye politike ka ekzistuar bllokimi im total pr
t dal n opinion.
Pyetje: Prse mendoni se ju kan bllokuar?
Prgjigje: Faktikisht m kan bllokuar pr shkak se un kam qen i vetmi personalitet
politik i Kosovs q hngri burg n vitin 1981. Do t t jap nj shembull mjaft ilustrativ pr
bllokimin tim dhe detyrimin q t mbetem n izolim. Nj personalitet i mbrojtjes s t
drejtave t njeriut t Helsinkit n vitin 1989 e kishte porositur njrin q t m tregonte se
dshironte t takohej me mua. Un i thash se pranoja t takohesha duke i shfaqur preferencn
q t vinte n shtpin time n Krush. Mirpo as ai q ma solli porosin dhe as prfaqsuesi i
Helsinkit nuk u dukn kurr m. Ishte fjala pr Berit Bekerin. Para dy javsh e thirra n
telefon nga Lubjana dhe e pyeta se prse nuk kishte ardhur tek un me 1989. Ajo tekstualisht
m'u prgjigj se un nuk paskam dashur t bisedoj me t. Kur ia ktheva se un e kisha pritur n
shtpi, ajo m tha se s'kishte ardhur sepse sht friksuar se mos i shkaktoja ndonj dm. E
pyeta: "I keni mbrojtur vall ather t drejtat e njeriut apo dika tjetr?" Zonja Beker, e
njohura ime q kur isha Sekretar i Punve t Jashtme, ather m'u prgjigj se prve asaj q u
tha m lart, i paskan thn edhe se un qenkam vetizoluar n Krush t Madhe, dhe si i till,
nuk qenkam i informuar dhe e paskam ndrprer kontinuitetin e ngritjes sime intelektuale e
politike. Pra me nj fjal, Zonja Beker, n baz t ksaj informate, deri para dy javsh ka
kujtuar se un intelektualisht jam i krisur ndrsa mendrisht gjendem jasht realitetit kohor.
Kso informatash pr mua, jo vetm zonjs Beker, por edhe disa t interesuarve t tjer
ndrkombtar, u kan dhn disa nga qarqet e politiks aktuale, ndrkaq s'mund t jet fjala
vetm pr shtetin serb. Shkurt e shqip, nuk e kan pasur pr qllim t m eliminojn vetm
politikisht, por edhe intelektualisht.
Pyetje: A dshironi t'i thoni konkretisht emrat e atyre njerzve?
Prgjigje: Nuk sht pun njerzish, sht pun e nj politike t tr, ose e nj aparati
shtetror. Pra kam qen i penguar n t gjitha format, madje edhe nprmjet shkatrrimit t
familjes sime t ngusht. Dhe kjo ka ndodhur si rezultat i nj konflikti t vazhdueshm me nj
politik q un e kam quajtur recidiv t politiks s vjetr, recidiv t para vitit 81,
prkatsisht, recidiv t raporteve t mia me at politik. Prmes ksaj mnyre kan dashur t
m detyrojn q t vihem n shrbim t tyre, mirpo un kt nuk e kam pranuar. Nuk e kam
pranuar pr shkak se i kam takuar dhe i takoj nj politike t re dhe nj mendimi t ri politik.
Pyetje: ka nnkuptoni me vijn e re politike?
Prgjigje: Kt keni mundur ta vini re edhe prej artikujve q i kam botuar n kta
muajt e fundit n gazetn q jam duke e drejtuar, n "Demokracin Autentike". Linja e re
politike sht m afr problemeve reale t Kosovs dhe ajo sht duke i shprehur ato. sht
fjala pr nj politik q buron drejtprsdrejti nga problemet q i ka Kosova. Pra kto
probleme ajo i sheh n totalitetin e tyre dhe mundohet q ato t'i zgjidh poashtu n trsi e jo
vetm n disa segmente t jets shoqrore kosovare.
Pyetje: Sa linja politike ekzistojn sot n Kosov?
Prgjigje: E thash tashm, dy jan kryesore. Edhe n njrn, edhe n tjetrn mund t
ket grupacione t ndryshme, interesa t veanta, partikularizm, grupe kto q dshirojn q
rrjedhat shoqrore t zhvillohen pr hesape t tyre. T gjitha ato fatkeqsisht thirren n
interesin e prgjithshm.
Pyetje: Po intelektualt e pavarur?
Prgjigje: Varet se pr k sht fjala. Disa intelektual t njohur n Kosov n mas
reale jan duke i par problemet. Ndrkaq nj pjes tjetr e intelektualve jan shum larg
tyre. D.m.th., prej receptimit real t raporteve.
Pyetje: M lejoni t'jua prkujtoj se si gazetar kam biseduar me ju n vitin 1976,
ather kur ishit, t shprehem kshtu, Ministr i Punve t Jashtme i Kosovs. Millovan

Gjillasi, n nj intervist t paradokohshme dhn po ksaj reviste pr t ciln po bisedohet,

thot se gjenerata e politikanve t vitit 79 n krye me Mahmut Bakallin e ka prgaditur n
njfar mnyre vitin 1981 n Kosov. Sa sht i qndrueshm ky mendim i Gjillasit tani kur
po flisni pr recidivat e asaj politike, natyrisht n kontekstin negativ t shtjes?
Prgjigje: N planin global t zhvillimit shoqror sht e vrtet se politika para vitit
1981 pr shkak t liberalizmit t prgjithshm n Jugosllavi, ka lejuar n mnyr spontane
zhvillimin e aspektit kombtar, zhvillimin e asaj q quhet nacionale n Kosov. Mirpo ai
liberalizm q e mundsoi zhvillimin e nacionales n Kosov njkohsisht i ka zhvilluar edhe
kundrshtart e vet q e kan krkuar ndryshimin e statusit t prgjithshm t Kosovs, q
kan krkuar nj zhvillim m t shpejtuar. N t njjtn koh kt e kan krkuar edhe bartsit
e mendimit politik, pr shkak se nuk jan pajtuar me devijimet politike t cilat e kishin
prfshir liberalizmin. Me fjal t tjera, asaj gjenerate nuk mund t'i mohohet ajo pr t ciln
flet Millovan Gjillasi, posarisht n sfern e kulturs, arsimit e n disa segmente tjera
shoqrore. Por nuk mund t mohohet as fakti se politika e till prej nj kohe, sidomos n vitin
1981, sht shndrruar n nj frenues t zhvillimit t mtejshm m t shpejtuar t Kosovs.
sht rritur kuantiteti i njerzve q kan krkuar zhvillim m t shpejt, ndrkaq ai
liberalizm i nevojshm i viteve 70 n fund t ksaj dekade u tregua si nj frenues i dmshm,
prandaj pikrisht ky frenim shkaktoi revoltn e cila plasi n vitin 1981. Vitet 70 n Kosov
karakterizohen edhe me t meta t jashtzakonshme. Pra nj politik e till stihike nuk ka
pasur ndjenj t mjaftueshme pr t'i kuptuar interesat e mass, ka pasur tejet shum privilegje
e korrupsion. Prandaj edhe ka qen e izoluar, dhe si rezultat i gjith ktyre sht edhe
fatkeqsia q iu shkaktua popullit.
Pyetje: Po n vitin 1977, ju pati skaduar mandati apo keni qen i larguar nga
funksioni i antarit t qeveris s Kosovs?
Prgjigje: N vitin 1977 kam dhn dorheqje pr shkak se nuk jam pajtuar me
ngecjen e zhvillimit t Kosovs, mirpo dorheqjen nuk mund ta arsyetoja ather kshtu. Po
ta thosha kt shkak, nuk do t m lejonin as t jepja dorheqje dhe as t punoja politikisht,
prandaj mu desh t them se po jap dorheqje pr shkak se po dshiroj t specializoj. T gjith
u pajtuan q t shkoja n Amerik kinse pr specializim. Isha n Harvard dhe n disa
universitete tjera t Ameriks dhe atje qndrova gjat nj viti. Kur u ktheva, mezi m pranuan
t jap msim n Fakultetin Filozofik.
Pyetje: 'mendim keni pr disa personalitete politike t Kosovs, si sht Fadil
Hoxha, Mahmut Bakalli, Azem Vllasi e ndonj tjetr, me t cilt keni pasur rastin t
punoni?
Prgjigje: Nuk dshiroj t prgjigjem n kt pyetje pikrisht pr shkak se sot m sht
dhn rasti q t flas.
Pyetje: Si e shpjegoni faktin se n vitin 1981 tr garnitura politike e Kosovs u vu
kundr krkesave t studentve q m von morn prmasa t gjera popullore ku faktikisht
u krkua Kosova Republik?
Prgjigje: T them t drejtn e kuptoj si nj gabim tragjik t udhheqjes kosovare. Ajo
iku prej obligimit pr ta udhhequr masn n nj situat dramatike. N t gjitha dokumentet e
partis s athershme shkruante se Kosova do t duhej zhvilluar m shpejt, mirpo tempoja e
realizimit t ktij prcaktimi ishte tejet e ngadalshme. Revolta e studentve u shpreh
pikrisht pr shkak se tjetr deklarohej publikisht e tjetr realizohej. Fakti q udhheqsit
politik t Kosovs nuk doln para studentve shpjegohet n mnyra t ndryshme.
Megjithkt, un mendoj se ata nuk e kuptonin as kohn dhe as esencn e krkess. Ishin
msuar tashm me mentalitetin komandues. Udhheqsit kryesor i kishim q nga lufta, dhe
qysh prej ather ishin msuar q dikush t'u thot prher bj kshtu e bj ashtu, ndrsa ata t
dgjojn. Kurse koha ishte e njerzve t nj kalibri tjetr, t atyre q do t dinin q komandn
t'ia prshtasin rrethanave, pra q baza t'i diktoj qendrs se 'duhet br. Kurse politikant

tan u shquan vetm si ekzekutor t porosive qendrore, n vend se t vepronin si kreator t

politiks s bazs. Pra ata e kishin humbur kontaktin me masn, prandaj edhe nuk kishin si t
dilnin para saj. S'mund t ndodhte ndryshe pos q t'i kundrviheshin, ashtu si iu kundrvun.
Pyetje: M lejoni t'ju them se q prej vitit 1977-1978 shumica e njerzve n Kosov
mendonte se sht vetm shtje dite se kur Kosova do t bhet Republik, kurse si akt e
konsideronim t kryer.
Prgjigje: 'sht e vrteta, qysh pas vitit 1968 edhe udhheqja politike e Kosovs ka
qen e bindur se Kosova duhet br Republik, mirpo ajo s'ishte e aft q t prcaktohej se
n cilin moment duhet br kjo dhe se far kushtesh duhet plotsuar pr kt, prandaj edhe e
lan q ta prcaktonte dikush tjetr dhe jo ata vet. Ishin msuar tashm me at mentalitetin e
realizimit t komands, prandaj dhe s'mundn t vlersonin dot se n vitin 1981 t gjitha
kushtet ishin plotsuar q Kosova t bhej Republik. Ata nuk qen n gjendje q t dilnin n
ball t ksaj lvizjeje, aq m pak q ta orientonin at.
Pyetje: Po nse ajo udhheqje do t kishte dal n ann e studentve, a do t kishte
mundur ta realizonte statusin e Republiks s Kosovs dhe me far pasojash?
Prgjigje: Nse ajo udhheqje do t dilte n mbrojtje t krkesave studentore, ndoshta
edhe do t psonte politikisht, mirpo pasojat do t ishin shum m t vogla pr bartsit e
ksaj lvizjeje dhe mendoj se me kt do t shpejtohej procesi i konstituimit t Republiks s
Kosovs. Nuk e di nse do t'i burgosnin ose jo. Mbase do t kishte ngjar edhe tr ajo q
ngjau, mirpo ne sot do t ishim di krejt tjetr nga 'jemi dhe n nj faz shum m t
avancuar t zhvillimit t procesit. Ju them sinqerisht se, sikur ajo udhheqje t vepronte
ndryshe nga 'veproi, s'jam i bindur se do t kishte ngjar kjo q na ngjau n dekadn q e
lam prapa.
Pyetje: Shumkush mendon se n vitin 1981 nuk ishte i prgaditur as shteti am
dhe as faktori ndrkombtar q t ndihmonte rreth krijimit t Republiks s Kosovs. Bie
fjala, ishte i freskt shembulli i Polonis dhe ardhja n pushtet e gjeneralit Jaruzelski.
Prgjigje: Esht e vrtet se erdhi gjenerali Jaruzelski n pushtet n Poloni dhe i
burgosi 72 mij vet. Mirpo vetm pas disa muajsh qe i detyruar t'i lshonte prej burgut. Nga
ky rast gjithkush ka mundur t msoj se s'do t kishte m kthim n etatizm.
Pyetje: Prderisa shumkush prej analitikve tan politik konsideron se ne
shqiptart vazhdimisht jemi vonuar gjat historis, pr vitin 1981 nj numr syresh
konsiderojn se jemi ngutur.
Prgjigje: Ka mendime t tilla, por un nuk e kam at mendim. Lvizja e vitit 1981 n
Kosov ishte lvizje spontane e popullsis pr realizimin e nj krkese imanente t saj, kurse
a ia ka futur dikush fitilin ose jo, kjo sht shum pak e rndsishme. T gjitha kushtet dhe
rrethanat tashm ishin pjekur q Kosova t bhej Republik, dhe nj gj t till e hetoi masa
shqiptare n Jugosllavi. Nuk mund t themi se qe heret apo von, pr shkak se historia nuk
lejon q dikush t komandoj me t.
Pyetje: T kalojm n nj shtje tjetr. Ka mendime, madje dhe prej njerzve
eminent, se Shqipria sht dashur q pas lufts s II Botrore t jet jo vetm zon e
interesit por edhe zon ideologjike perndimore. Mirpo ajo u kmbye me Greqin. ka do
t humbnim dhe ka do t fitonim po t ndodhte ndryshe nga sa ndodhi?
Prgjigje: Kjo tez nuk m duket e sakt pr aq sa e njoh un politikn ndrkombtare.
Greqia e kishte afinitetin m t madh pr t'u br e till si sht pr shkak se edhe Perndimi
e konsideron si djep t civilizimit t tij. Gjith kultura e Perndimit bazohet me vetdije n
kulturn antike greke, prandaj n Perndim ajo quhet kultura antike greke dhe jo kultura
antike shqiptare. Kjo sht njra arsye, ndrkaq fakti tjetr sht ai se pozita strategjike e
Greqis sht pozit e mbrojtjes s Lindjes Mesdhetare ose t prapavijs s rrugs mesdhetare
t britanikve. Pra interesi strategjik pr Greqin ka qen m i madh se ai pr Shqiprin. Nj
arsye tjetr sht fakti se ortodoksizmi grek sht element i krishterizmit. Ndrkaq rreth 70%

t shqiptarve i prkasin edhe sot religjionit islamik, gj q prsri paraqet nj faktor q flet
kundr prparsis son q t vinim n konsiderat prpara Greqis.
Pyetje: Mbase nuk kishim t bnim me religjionin por me ideologjin?
Prgjigje: Prapa do ideologjie megjithat fshihet njfar predispozicioni i
psikologjis politike. Raportet e Stalinit me rillin nuk kan qen raporte t ideologjis.
Pyetje: Dgjohen mjaft fjal se n kt gjysmshekullin e kaluar sht shprehur
njfar moskujdesi i shtetit am ndaj shqiptarve n Jugosllavi.
Prgjigje: Do t'i prgjigjem ksaj pyetjeje me nj kundrpyetje: n funksion t kafit
ata q mendojn kshtu e shohin militantizmin socialist n Shqipri? Un pr vete gjithmon
e kam par at n funksion t zhvillimit dhe t bashkimit kombtar. Nuk do t kishte pasur
nevoj Shqipria ta aplikonte socializmin militant po ta kishte pasur shkalln e zhvillimit q e
kan pasur t tjert. Dhe nuk do t kishte pasur nevoj Shqipria t kishte nj militantizm
socialist po t kishte qen e kompletuar n pikpamje nacionale.
Pyetje: Shtrohet pyetja se sa ka qen enverizmi funksional n kt drejtim?
Prgjigje: N kt koh, dhe n kto rrethana, s'mund ta vlersojm kt gj realisht.
Shqipria, sidomos pas vitit 1961, sht muar si nj shtet socialist i pavarur. Kjo pavarsi e
Shqipris i sht prshtatur Jugosllavis, mirpo edhe mosinkuadrimi i Jugosllavis i sht
prshtatur Shqipris pr forcimin e pavarsis dhe t shtetit t saj. Ndrkaq nuk mund t
thuhet se ka munguar kujdesi i shtetit shqiptar pr shqiptart, posarisht pr ata q jetojn n
Jugosllavi.
Pyetje: Megjithat, Shqipria sot po i vuan pasojat e zhvillimit ekonomik t
ngadalshm, pasojat e izolimit dhe pasojat q nuk e ka realizuar at logjikn popullore pr
lidhjen me Perndimin.
Prgjigje: Mirpo kjo nuk ka qen e mundshme. Pr t'u lidhur me dik nuk mjafton
vetm dshira e njrs pal. Shqiprin s'mund ta pranonte Perndimi pa e ndrruar sistemin,
kurse n ndarjen e bots n interesa bipolare shtrohet shtja se a do t ishte n interesin
politik t Shqipris q ta bnte nj hap t till, dhe e dyta, a do t guxonin amerikant t
lidhnin raporte t tilla me Shqiprin pr shkak t sovjetikve? Interesat globale t fuqive t
mdha kan qen t nnkuptuara. Me kto shtje mund t manipulohet, mirpo shkencrisht
nuk mund t prcaktohen.
Pyetje: Si i vlersoni rrjedhat aktuale n Shqipri?
Prgjigje: Kt pyetje ma ka shtruar para disa ditsh edhe gazetari i Radio Tirans, dhe
nuk kam se far t'i shtoj asaj deklarate time pr t. Republika e Kosovs sht realizim i
interesit global kombtar, dhe kjo hap rrug t reja edhe pr Shqiprin. Ndryshimet
demokratike n Shqipri jan pozitive. Ato duhen prkrahur. Mirpo ato nuk mund t jen
jasht kontekstit kohor dhe hapsinor.
Pyetje: Nse, bie fjala, n zgjedhjet e tanishme n Shqipri do t fitonte Partia e
Puns, a nuk shihni aty nj transverzale Mosk-Beograd_Tiran?
Prgjigje: Si?! Si e kuptoni ju vall Evropn? Evropa nuk mund t kuptohet vetm si
produkt i interesave amerikane, por duhet t kuptohet si Evrop q u takon t gjithve. Nuk do
ta quaja kt "aleanc" pr shkak se Shqipria kurr s'ka qen n aleanc me Moskn.
Ekzistojn shum ngjarje n planin ndrkombtar q n Kosov nuk perceptohen drejt.
Ndryshimet demokratike nuk mund t quhen t tilla nse bien n grackn e rrotullimit t
pozits s klasave. Kuptimi i ktill i demokracis shkakton konflikte tejet t ashpra,
posarisht n vendet q kan kaluar n socializm pa imponimin e jashtm. Demokracia
duhet kuptuar si nj shans i barabart pr ardhjen n pushtet t t gjitha partive politike. Nse
populli ia jep votn nj partie prkatse, pra edhe nj orientimi ideologjik, ather nj e drejt
e till duhet pranuar.
Pyetje: Si e shikoni at q po ndodh sot n tr Evropn Lindore, a nuk sht ajo
nj rrotullim i klasave?

Prgjigje: Dallimi qndron ktu: Polonia, Hungaria e ekosllovakia nuk kan pasur
socializm autentik, por t imponuar me tanket e armats s kuqe. Ndrkaq Shqipria pr
fitoren e socializmit i ka dhn viktimat e saj. Poashtu edhe ne n Kosov, poashtu edhe n
Jugosllavi. Ktu qndron dallimi i ktyre dy vendeve t tjera t Evrops Lindore. Socializmi i
imponuar me tanket ruse si ai n Poloni ku u vran mbi 7000 oficer polak nga Stalini, sht
di tjetr. sht gj normale q atje t ket forca tjera, koncipim tjetr t realitetit politik.
Mirpo sht e rndsishme q edhe pasi e morn pushtetin, atje nuk kan qndrim revanshist,
nuk po merren me revanshizm, por vetm po tregojn se kan ardhur n pushtet me vullnetin
e shumics s popullit duke dshmuar se ai popull pushtetin e mparshm e ka pasur t
imponuar.
Pyetje: Le t kalojm prsri n Kosov, dhe at n vitet 80. Barrn kryesore t atyre
viteve, bile pr nga sakrificat, e kan bartur t ashtuquajturit marksist-leninist. 'do t
veonit si m t rndsishme sot n sfern e domenit t interesit kombtar dhe n at
ideologjik n Kosov?
Prgjigje: Nuk pajtohem me emrtimin marksist-leninist. Emrtimi i till ka qen n
mod ather sikur q sot sht n mod t themi se t gjith jemi demokrat. Prapa
marksizm-leninizmit t tyre ka qen i fshehur atdhetarizmi i tyre. Mospajtimi me gjendjen
ekzistuese. T'i marrsh programet e tyre, t'i analizosh konceptet pak m thell, del fare qart
se ata marksizm-leninizmin e kan marr vetm si instrument pr t arritur diku tjetr - n
Kosovn Republik.
Pyetje: M 1981 m sht dukur e uditshme edhe nj shtje: shkojn njerzit tan
n Evrop dhe formojn parti politike me nj platform komuniste n vendet n t cilat
komunizmi sht luftuar pa mshir...
Prgjigje: Ti po harron se, bie fjala, n kohn kur veproi Jusuf Grvalla, n Evrop ka
ekzistuar nj lvizje e fuqishme intelektuale marksiste. Nj intelektual i madh evropian n at
koh thot se "ekziston nj vulgat e fuqishme marksiste" pikrisht n ato shtete pr t cilat
po mendon ti. Evropa intelektuale ka qen n nivel t dialektiks n shikimin e shtjeve t
saj. Nj Gjermani e ndar m dysh me siguri q ka ndikuar shum n kt drejtim. Ndrkaq,
Shqipria n at koh, ka qen ekskluzivisht e orientuar n socializm.
Pyetje: Megjithat, m duket se sht vepruar kshtu kryesisht pr shkak t faktorit
t shtetit shqiptar dhe pr shkak t orientimit t tij.
Prgjigje: Nuk sht e vrtet! Fare nuk sht e vrtet. Ti e di mir se n diskutimin
tim n Fakultetin Filozofik m 1981 e kam kontestuar akuzn se Shqipria sht przier n
ngjarjet q po zhvilloheshin ather. Edhe sot e ksaj dite mendoj ashtu. Shqipria ka pasur
kujdes t jashtzakonshm pr shkak t pozits s jashtzakonshme n t ciln ka qen shteti
shqiptar, n mnyr q t mos i jap kujt pretekst pr ta sulmuar. Nse dikush ka vepruar
kshtu ose ashtu pr shkak t Shqipris, ai ka vepruar me inisiativn e vet dhe jo sepse e ka
nxitur Shqipria.
Pyetje: Pas vitit 1981 vjen nntori i vitit 1988 dhe shkurti i vitit 1989. Mendoj se ato
ngjarje i kan dshmuar Jugosllavis dhe bots se shqiptart e duan Jugosllavin por
Jugosllavia nuk i do ata.
Prgjigje: Un mendoj se Evropa e ka ditur se shqiptart jan t prcaktuar pr
republik brenda Jugosllavis. Ato ngjarje mund t thuhet se e kan konfirmuar fuqin e
forcave n konflikt. Evropa nuk sht e marr q t mos dij se 'krkojn shqiptart . E ka
ditur qysh me 1981 se Kosova krkon edhe demokraci edhe republik. Natyrisht, nj
demokraci q do t realizohej n rrethana autoktone.
Pyetje: Mbase Evropa e di se kah sillen krkesat e shqiptarve q prej vitit 1912.
Vetm jan dalluar forcat pr nga aftsia n koncipimin e politiks, pr nga pozita dhe pr
gadishmrin pr sakrific. Mbase edhe pr at se ka kan konsideruar t mundshme n
nj koh t caktuar?

Prgjigje: Pr mua ka qen plotsisht e mundshme q ngjarjet e vitit 1988-89 ta

shtrojn krkesn pr Kosovn Republik. Por kjo krkes nuk sht theksuar. Shtrohet
pyetja: prse? Prse t krkohet ruajtja e Kushtetuts s vitit 1974 ku si krkes sht vn n
mbrojtjen e statu-quos, dhe si e till s'mund t ishte tjetr pos regresive?
Pyetje: Ishin apo nuk ishin ato ngjarje nj akt i gabueshm politik?
Prgjigje: Nuk mund t them q ishte akt i gabueshm, por ishte retrograd pr nga
krkesat q u parashtruan. Ato reduktoheshin esencialisht n ruajtjen e pozitave t elits
politike dhe kjo mund t argumentohet me fakte, pavarsisht nga sulmet q m drejtohen n
mnyr t trthort pr nj qndrim t till.
Pyetje: T kalojm n Kosovn e vitit t fundit. N sken doli alternativa kosovare.
U shpall Deklarata e 2 Korrikut, u shpall Kushtetuta e Republiks s Kosovs. Cilat
subjekte i konsideroni si vendimtare n jetsimin e ktyre vendimeve?
Prgjigje: Sot u jan hapur mundsit t gjithve. Le t ekzistoj konkurrenca e ideve,
por edhe konkurrenca e aftsis pr t realizuar vendime q prcaktojn fatin e popullit,
gjegjsisht, vendime t cilat shprehin vullnetin e tij. Sot domosdoshmrisht duhet t dihet se
kush si e kupton demokracin, kush si e kupton identitetin e Kosovs, kush si i kupton
raportet me Shqiprin, si i kupton raportet me njsit federale t Jugosllavis. Duke i
shprehur mendimet qart, sht e domosdoshme q ne t organizohemi n kt pikpamje. Ne
kemi edhe nj armat t rinjsh t cilt jan elnikosur gjat dhjet vjetve t kaluar npr
burgjet m t rnda t Jugosllavis. Mund t thot ndokush pr ta kshtu ose ashtu, mirpo ata
jan nj forc reale, themel i subjektivitetit t Kosovs. Jam i knaqur edhe me nivelin e tyre
intelektual. Atyre duhet t'u jepet mundsia q t shprehen pr t gjitha shtjet q kan t
bjn me ardhmrin e Kosovs. Ata jan t gatshm q ta paguajn edhe me jet realizimin e
Republiks s Kosovs. sht e udhs q t prfundoj lufta e nnakullit politik kundr tyre.
Pyetje: Fal alternativs, shtja e Kosovs sht internacionalizuar, jan vn
lidhje t rndsishme me faktort ndrkombtar q vendosin pr botn sot.
Prgjigje: N radh t par fal gjakut t sa e sa t rinjve t viktimizuar apo t
sakatosur npr kazamatet jugosllave pr Kosovn Republik. S'mund t mohohet as
kontributi i alternativs kosovare, e cila ka vepruar me njfar sigurie politike shkakun e s
cils ajo e di por nuk e thot. Megjithkt, asnj lidhje e jashtme nuk mund t bj shum
pun pa i pasur rrnjt thell n trollin e Kosovs, n vullnetin e popullit t saj. E moj shum
kontributin e faktorit t jashtm dhn lufts politike t shqiptarve. Megjithat, duke qen se
kam studjuar edhe n Universitetin e Harvardit n SHBA, e di fare mir se sa sakrifikojn
dika amerikant nse nuk sht n interes t tyre. Jo vetm kur kemi t bjm me zgjidhjen e
shtjes s shqiptarve, por edhe me t gjitha shtjet e popujve t vegjl...
Pyetje: ka mendoni pr ata q kan mbajtur edhe shum vjet burg? Pse nuk jan
t pranishm n jetn ton politike?
Prgjigje: Fakti q dikush ka mbajtur aq e aq vjet burg, edhe at pr atdhetarizm, nuk
mund t mohohet n mnyr aprioristike. S'mund t them se t gjith ata njerz i plotsojn t
gjitha kushtet pr t qen n ball t ktij apo t atij projekti, mirpo ata s'mund t mohohen.
M tregon dot ti se 'prfaqson n t vrtet pr kulturn polake nj Leh Valens? Apo me
k identifikohen proceset kryesore politike n Kroaci? T gjith kta njerz kan qen t
burgosur politik. Kjo ka ngjar edhe n ekosllovaki. 't flet ty e dhna se nj Havel
kryeson nj shtet edhe pr hir t faktit, apo ekskluzivisht pr hir t faktit, se ka qen
sakrifikuar pr nj ide t caktuar. Un mendoj se t burgosurit politik, madje edhe elita e tyre
mendore, jan t mohuar sot pr sot n Kosov. Po bhen manipulime t mdha. Pr shum
shtje q kan t bjn me t sotmen dhe t nesrmen e Kosovs, nuk sht biseduar akoma
seriozisht. A mund t tolerohet niveli fminor i disave n konceptimin e shtjeve esenciale
politike, pavarsisht far pedigreje mund t ken ata?

Pyetje: Jeni kryetar i LDK-s, dega n Rahovec. Kam dgjuar se asnjher nuk keni
marr pjes n mbledhjet e kryesis n nivel t partis pr 'gj m duket se jeni i obliguar...
Prgjigje: N mbledhjet e Kryesis s LDK-s nuk do t marr pjes deri ather kur t
mbahet kuvendi zgjedhor i cili mendoj se duhet t'i sqaroj shum shtje. Nuk e kam t qart
prse po shtyhet vazhdimisht. Un nuk jam prkulur kurr, dhe as q do t prkulem,
pavarsisht se sa do t m kushtoj tagri i qndrimit tim t till.
Pyetje: ka mendoni pr organizimin politik t Kosovs sot?
Prgjigje: Mendoj se ka shum spontanitet, shum stihi dhe shum manipulime. Nuk
jan vendosur raporte t drejta n mes t subjekteve kryesore politike, po edhe n ato raporte
q jan vendosur ka shumka false.
Pyetje: ka nnkuptoni ju me t ashtuquajturn rezistenc aktive dhe pasive
politike?
Prgjigje: do betej politike q zhvillohet pa luft t armatosur mund t quhet
rezistenc pasive. Kjo do t thot q goditjeve dhe raprezaljeve t mos iu prgjigjesh n t
njjtn mnyr. Mirpo, po u shikua m thell, edhe rezistenca pasive sht aktive, pr shkak
se sht aktiv faktori politik q t detyron pr nj sjellje t till, i cili e ka planin e vet dhe
qllimet e veta.
Pyetje: ka duhet t bjm?
Prgjigje: At q jemi duke e br, vese t organizuar shum m funksionalisht.
sht problem themelor organizativ dhe politik i Kosovs q n ball t lufts s organizuar
politike jan vn edhe disa njerz t cilt veprimet e tyre praktike s'mund t'i lirojn nga
metodat titiste t puns politike. T gjitha gabimet e sotme t tyre jan tipike nga ajo koh dhe
si rezultat tipik i zbatimit t atyre metodave. N artikujt e mi vazhdimisht kam insistuar n
luftn konkurrente t ideve dhe t mendimeve me qllim t eliminimit t atyre metodave dhe
t asaj praktike. Mjerisht, ende po vazhdon shrbimi me metoda t ngulfatjes s talenteve dhe
t ideve superiore. Ata q nuk mund t lirohen nga nj praktik e till duhet t mnjanohen
nga skena politike, n mnyr q t hapet rruga pr deprtimin e vlerave t vrteta me t cilat
disponon ky popull.
Pyetje: Shumkush mendon se na shkojn punt kshtu si na shkojn pr shkak t
mungess s nj programi kombtar.
Prgjigje: Programi kombtar ekziston n qllimin kombtar. Mirpo ai nuk sht
elaboruar detajisht.
Pyetje: A jeni optimist prsa i prket jetsimit t synimeve tona?
Prgjigje: Plotsisht. Plotsisht jam optimist. sht shtje e kohs. Nse
organizohemi m mir, Kosova Republik do t jetsohet m shpejt. Mbase do t ishte
realizuar edhe m par.
Pyetje: N skenn politike t Kosovs sht e vrtet se dominon edhe koncepti
Kosova Republik, por s'sht i pashprehur edhe koncepti i bashkimit me shtetin am,
Shqiprin.
Prgjigje: Politika megjithat sht m e thell. Republika e Kosovs duhet t
realizohet pa luft t armatosur. Ne do t bashkohemi me Shqiprin nse kt gj e
mundsojn proceset evropiane. T insistohet sot pr kt kur rust dhe amerikant po
bisedojn pr rolin e superfuqive n Evropn e ardhshme apo n prcaktimin e saj, do t thot
t mos e njohsh realitetin politik. Ndryshimi i kufijve mund t bhet vetm si produkt i
marrveshjes s superfuqive. Kosova Republik nuk ndryshon kurrfar kufijsh
ndrkombtar. Ndrkaq ndryshimi ndrkombtar i kufijve nnkupton luft t armatosur n
prmasa evropiane. Kjo duhet t jet e qart. Ne s'guxojm ta rrezikojm shtetin shqiptar.
Megjithkt, kurrkush, pra as Evropa, s'mund t na detyroj q t pranojm, bie fjala, nj
autonomi t vitit 1974. Kt s'do ta pranojm, sado q t jet i madh harai. Nuk do t jemi
gjithmon fmij politik, axhaminj, pr t lejuar t luaj me Kosovn kush si t doj.

Bisedoi: Qani Mehmedi

Marr nga"Zri i Rinis", Prishtin, 6.IV.1991)

SHQIPTART DUHET T JEN SUBJEKT POLITIK DHE JO VETM OBJEKT I

POLITIKS NDRKOMBTARE
Brenda 80 vitesh, dy her u vendos n Londr rreth Ballkanit dhe kufijve t tij. Se si u
vendos hern e par, me 1912-13, u pa gjat ktyre 80 viteve. 'mund t thuhet pr hern e
dyt, meq hern e par m duket se nuk ishim n margjina por n qendr t vmendjes?
Cili ishte vendi yn n kt konferenc, dhe meq shpesh dgjohet t flitet pr suksesin dhe
pr mossuksesin e "Londrs 2", ku qndron ai sukses, nse ka pasur, dhe ku mossuksesi?
Vendi yn n kt konferenc n njfar mnyre u tregua edhe n vet pyetjen. Pra ishte n
margjina fatkeqsisht dhe me sa shihet, po aty ka mbetur, pasiq nuk e kemi vendin e duhur as
n Konferencn e Londrs dhe as n at t Gjenevs.
Tani pr tani, me sa po shoh un, nuk po paraqiten objektivisht n shtyp rezultatet e ksaj
konference t cilat jan n disproporcion me qllimin politik t shqiptarve. Un nuk
pajtohem me vlersimin se ka pasur sukses. Pr t pasur sukses duhet t themi se jemi t
prfaqsuar n mnyr adekuate n Konferencn e Londrs, dhe se kemi arritur vendin q e
kemi synuar. Mirpo edhe ndaj ksaj duhet pasur rezerv, sepse nuk i dihet. Ndoshta gjat
procesit t prfundimit t ksaj konference do t ndryshojn gjrat dhe ndoshta aty do t dal
ana pozitive e pjesmarrjes son. Fakti se ne jemi prezent si problem, si nj shtje q duhet
zgjidhur, fakti se vetdija pr nevojn e zgjidhjes s ktij problemi sht prezente te forcat q
marrin pjes n konferenc, sht pozitive. Mirpo srish, ana negative del aty se ne nuk jemi
t knaqur vetm me faktin se dihet pr ne. Ne si faktor i brendshm, si shqiptar, nuk jemi t
organizuar n at nivel q shtjen ton ta inicojm n nivelin m t lart t prezencs son.
Me sa u vu re, delegacioni i Kosovs, me t'u kthyer nga Londra, ashtu si dhe herat tjera
kur kthehej nga Evropa, solli optimizm, ndrsa delegacioni i Shqipris jo vetm q nuk
solli optimizm, por prkundrazi, kishte nj doz bukur t madhe pesimizmi. 'mendoni pr
kt?
Pr kt mendoj se duhet pyetur delegacionin e Kosovs se ku e mbshtet optimizmin e vet.
Ne si dgjues t rndomt, ose si prcjells t ngjarjeve, si t interesuar pr at konferenc,
ma merr mendja se nuk jemi mjaft t informuar se ku mbshtetet optimizmi i till i
delegacionit t Kosovs. Ndrkaq ma merr mendja gjithashtu se, me sa po shoh un npr
gazeta, nuk po shpjegohet edhe se ku po mbshtetet pesimizmi i delegacionit t Shqipris.
N ndonj intervist q po lexoj koht e fundit, si ajo e Pjetr Arbnorit etj., po shoh se ata n
mnyr kategorike po pohojn se qndrimet jan t koordinuara mes prfaqsuesve t
Republiks s Kosovs dhe atyre t Shqipris. Nse ato raporte i kan t koordinuara,
ather nuk do t duhej t kishte ndryshime n vlersime. Mirpo n qoft se megjithat ka
ndryshime n vlersime, ndrsa n ann tjetr pohojn se qndrimet i kan t koordinuara,
ather dika nuk sht n rregull dhe pr kt opinioni nuk sht i njoftuar, ashtu si edhe un.
Prandaj kto pyetje le t shkojn n adres t tyre.
Un si dgjues i rndomt mund t konstatoj se nuk po i shoh arsyet n t cilat mbshtetet
optimizmi i delegacionit kosovar, mirpo nuk po shoh as mjaft arsye t bindshme n t cilat
do t mbshtetej pesimizmi i delegacionit nga Shqipria, por po prfundoj se n raportet e tilla
nuk sht dika e qart.

Ndryshe nga "Londra 1", ku nuk kishte ndonj prfaqsues nga trojet shqiptare,
"Londra 2" i kishte thirrur madje 4 delegacione nga trojet etnike shqiptare. A mund t
shpjegohet kjo si nj prligjie, si nj pranim i nj ndarjeje t trojeve shqiptare?
Kt un do ta shpjegoja me qndrimet e mparshme t subjekteve politike shqiptare pr
mundsit optimale t zgjidhjes s problemit shqiptar. Ka qen njfar qndrimi i prgjithshm q
Kosova t ket statusin e Republiks, q shqiptart n Maqedoni t figurojn n kushtetutn
maqedonase si element shtetformues dhe q shqiptart n Mal t Zi t ken t drejta njerzore e
individuale t garantuara me dokumentet e Helsinkit. Mbase pikrisht n kuadr t ktyre
orientimeve kan shkuar 4 delegacione n vend t nj delegacioni.
sht shtje tjetr nse momenti i tanishm politik dhe nj konferenc e till, kan lejuar ose jo
mundsi t tjera. A ka qen m mir q n nj konferenc t till kto delegacione t merren vesh
mes tyre pr ndonj opcion tjetr apo qndrimi i tyre ende sht q t mbeten n nj opcion t
zgjidhjes ksisoji, kjo sht nj shtje t ciln ato vet duhet ta sqarojn.
Un si dgjues, si prcjells i ktyre ngjarjeve, nuk i di arsyet se prse nuk sht shkuar me nj
opcion tjetr, por mund t theksoj se plotsisht pajtohem me vlersimin e Prof. Qosjes se nj
shkuarje e till n nj konferenc ku shqyrtohet shtja shqiptare, n njfar mnyre shnon nj
prligjie t coptimit t trojeve t tyre nga vet shqiptart. sht kjo pasoj e mos-unitetit t tyre, t
mos-zgjidhjes komplete, por t nj zgjidhjeje t parcializuar t problemit shqiptar.
A do t thoni se kjo prligjie sht e vet shqiptarve dhe jo edhe e organizuesve t
Konferencs?
Jo, por e vet shqiptarve. Shqiptart, sipas mendimit tim, sht dashur t shkojn n nj
konferenc t till me nj krkes maksimale. Krkesa maksimale teorikisht do t impononte nj
delegacion t vetm t shqiptarve. Mirpo kta e kan par t arsyeshme q t shkojn me 4
delegacione, gj q do t thot se qysh m par jan pajtuar me nj status, me nj zgjidhje t till q
do t ishte zgjidhje parciale e problemit shqiptar.
A kan pasur arsye t mjaftueshme pr ta br nj gj t till, apo kan pasur mundsi t tjera,
kt un nuk e di. Pr kt duhet pyetur ato subjekte q kan marr vendime t tilla. Un vet nuk
kam qen n ato rrjedha dhe nuk i di arsyet e vrteta se pse sht vepruar kshtu. Por e di se Qosja
teorikisht ka t drejt kur thot se vet shqiptart n kt mnyr e kan prligjur ndarjen e vet.
Ndrkaq arsyet se prse sht vepruar kshtu duhet t'i tregojn vet ata q e kan br veprimin.
Ne si popull, si njerz q i prcjellim kto, kemi t drejt t krkojm shpjegimin e arsyeve. Ne
nuk mund t sjellim gjykime pa i ditur arsyet e vrteta.
Meq n Londr, me sa po duket, edhe nj her iu vu vula ndarjes s popullit shqiptar, madje
ksaj radhe me vet pranin e shqiptarve, a u b di q kjo t mos ngjante?
Kjo mund t lidhet si me pyetjen, ashtu dhe me prgjigjen e mparshme. Por duhet qen i
kujdesshm n vlersimin se a iu vu vul ndarjes son ose jo?
Konferenca ende nuk ka prfunduar dhe akoma nuk mund t flitet pr vnien e ndonj vule. Por
mund t flitet lidhur me at q thash m par, se vet ne shqiptart nuk jemi mjaft agresiv n
krkesat e duhura optimale, krkesa t mundshme.
Krkesa kapitale e popullit sht nj: pr t qen bashk. Populli s'ka orientim tjetr. Tani shtja
mbetet te vlersimi i subjekteve politike. At duhet t vlersojn nse sht e mundshme nj gj e
till ose jo. N qoft se ato kan vlersuar se sht e mundshme nj gj e till n kt moment, dhe
megjithat kan shkuar 4 delegacione n vend t njshit, ather s paku kan borxh t'i shpjegojn
ktij populli se prse kan vepruar kshtu, n mnyr q edhe ne t kuptojm. Por n qoft se kan

vepruar ashtu pr shkak t ndonj arsyeje subjektive, ose t pozitave politike, apo t mosnjohjes s
mjaftueshme t proceseve politike n Evrop, ather kto jan arsye q populli duhet t'i dij pr t
reaguar n mnyrn adekuate.
Nse ti nuk i njeh proceset e Evrops dhe ke marr pjes n nj konferenc ku vendoset pr fatin
e popullit tnd, ather sht e udhs q t japsh dorheqje. Do t thot, duhet vet populli t
krkoj prej teje q ta lshosh at vend dhe t mos ua zsh rrugn t tjerve.
Mirpo prderisa nuk i dim saktsisht arsyet se prse sht vepruar ashtu, nuk mund t veprohet
ndryshe, pos q t krkohet shpjegimi i atyre arsyeve. Un pr veten time po krkoj q t m
shpjegoj dikush se prse sht vepruar ashtu, dhe t m bind se sht dashur q t veprohet
pikrisht ashtu. Po ta merrja prgjigjen, mund t propozoja edhe se 'duhet br.
Konferenca e Londrs vazhdon punn n Gjenev me programin e miratuar n Londr, n t
cilin na sht caktuar statusi i komunitetit etnik, prkatsisht i minoritetit. A kemi br mjaft q
n kt program t mos futeshim si minoritet dhe t mos e kishim statusin e njjt si t
Vojvodins e t Sanxhakut, por m t avancuar? A mund t ndryshohet ky status, dhe nse po,
'duhet br pr ta ndryshuar?
Un vazhdimisht jam i preokupuar me kt pyetje. ka mund t bhet q shqiptart t jen
subjekt politik ndrkombtar dhe jo vetm objekt? Gjith biseda q zhvilluam buron nga fakti se ne
jemi duke u trajtuar m tepr si objekt politik se sa si subjekt, dhe pyetja n esencn e saj do t
reduktohej n at se far mund t bhet q t trajtohemi si subjekt politik. Kjo sht n duar t
popullit dhe nga kjo del se mund t bhet nj organizim m aktiv dhe m i madh i faktorit t
brendshm. Mund t rregullohen raportet, nse nuk jan n rregull, brenda atij faktori, dhe
rezistenca t jet aktive dhe m e madhe e faktorit t brendshm. Ndrsa q rezistenca t jet m
aktive, kjo nnkupton se duhet t jesh m i pranishm n ngjarjet, m agresiv n krkesat, m i
vendosur n pikpamjet tua dhe m demokratik n hapsirn informative. Kjo do t thot q
t'i shqyrtosh problemet m haptas dhe t mos knaqesh me at q sht. Se ne t gjith po
konstatojm se ka shum gjra pr t ndryshuar dhe se ekziston nj hapsir e madhe pr t
ndryshuar shumka.
Duke i pasur t gjitha kto parasysh, kam frik se do ta psojm ashtu si e kemi psuar n vitin
1913. Gj q do t thot se do t jemi rezerv e forcave politike t Evrops pr qetsimin e
shpirtrave t Ballkanit, etj., por jo edhe pr qetsimin e shpirtrave t shqiptarve.
Dihet se ministri britanik i punve t jashtme, i cili njkohsisht ishte edhe kryetar i Konferencs
s Londrs m 1913, ka deklaruar prafrsisht kshtu: "Pr fat t keq, e viktimizuam nj popull pr
ta ruajtur paqen e Evrops". Pas prfundimit t konferencs, ai ka qen plotsisht i vetdijshm se
populli shqiptar sht ndar pr hir t ruajtjes s paqes n Evrop, por far ka ngjar m von?
Konferenca ka prfunduar m 1913, Lufta e Par Botrore ka filluar m 1914. Dmth. nuk ka pasur
kurrfar ruajtje t paqes por ka pasur viktimizim t shqiptarve pr plot 80 vjet. Un po i
friksohem srish ksaj dhe sinqerisht po them se a mos n fund t konferencs s Gjenevs do t
deklaroj srish ndonj ministr i punve t jashtme, ose ndonj kokryetar si Sajrus Vensi, ose
Lordi Oven: "Le t na falin shqiptart se i viktimizuam pak pr t'i qetsuar jugosllavt." Prej ksaj
duhet t friksohet do subjekt i vetdijshm politik shqiptar.
A kemi br mjaft ne q t mos ngjaj nj gj e till, sepse mu tani jemi duke u trajtuar si rezerv,
si objekt pr qetsimin e situats gjith-jugosllave, gjith-ballkanike, pr vendosjen e nj rendi
ndrkombtar ku po bhet lufta? A kemi br mjaft q t mos mbetemi rezerv, por t jemi nj
subjekt aktiv? Pr kt secili duhet ta pyes vetveten. Prgjigja ime sht kategorikisht negative.
Nuk kemi br asgj. Aq m tepr, jan br gabime t tilla t rnda q kan shkuar n shkeljen e
faktorit t brendshm dhe n disperzimin, prkatsisht, n shprndarjen e forcave t cilat kan qen
t interesuara q t rezistohet aktivisht.

Shpeshher dgjohet t flitet pr rezistencn aktive dhe at pasive prej njerzve t ndryshm.
Cila sht, sipas jush, ajo rezistenca aktive, q ju e prmendt m par, q do t ndikonte m
shum n rezultatet e konferencs s Londrs?
shtjes s definimit t rezistencs aktive dhe asaj pasive njerzit i qasen n mnyra t ndryshme.
Un nnkuptoj n rend t par q subjektet politike t Kosovs, q e kan marr bajrakun dhe q
ndodhen n krye t proceseve politike q po zhvillohen n Kosov, duhet ta marrin edhe
prgjegjsin pr at q po ndodh n Kosov. Dmth. jo vetm t manipulojn me ngjarjet, por ta
marrin prgjegjsin edhe pr udhheqjen e asaj rezistence.
do rezistenc politike nnkupton at q e merr prgjegjsin pr punn e kryer. N qoft se
popullit i thuhet se do t zhvillojm kt dhe at aktivitet, ather duhet folur haptas: ne do t
zhvillojm kt aktivitet me qllim t arritjes s ktij qllimi politik. Po n qoft se populli vet e
zhvillon nj aktivitet, dhe pastaj ti del e thua se po e zhvilloj un, ather nuk jemi fare n rregull.
Kjo do t thot se prgjegjsia e subjekteve politike pr zhvillimin e ngjarjeve n Kosov nuk
ekziston. Ekziston vetm prgjegjsia a posteriori. Gjithka nuk mund t'i lihet popullit. Populli
duhet orientuar. Ai sht nganjher nj grumbull i padefinuar. N kuptimin politik, populli
gjithmon orientohet.
N kt drejtim, rezistenca aktive nnkupton thjesht kristalizimin e prgjegjsis s forcave
politike t ktij populli. Ky kristalizim sht munges kardinale te ne dhe kjo po vazhdon q prej 3
vitesh. Dmth. nuk sht se po ngjan vetm sot.
Pastaj, rezistenca aktive nnkupton edhe definimin e qllimeve politike. Ne qllimet politike i
kemi definuar me opcione, por nuk e kemi definuar se kush sht ai q do t'i realizoj ato opcione.
Po, kush sht n krye t popullit? E kemi zgjedhur. N rregull. Mirpo sht udi se kur duhet
orientuar populli, kurrkush nuk e merr prgjegjsin pr ta orientuar n mnyr t drejt. Kurrkush
nuk po e merr prgjegjsin as pr fitoret dhe as pr humbjet. 'sht e vrteta, pr fitoret po e
marrin ata q s'e kan prnjmend. N kt pik krkohet q t definohet rezistenca aktive.
Rezistenca aktive nuk nnkupton, t themi, pasivitetin, pritjen. Ktu nuk sht fjala pr rezistenc
aktive. Kjo q po bhet te ne nuk sht kurrfar rezistence. sht fjala pr nj durim t popullit,
durim i imponuar nga forca tjetr, nga mungesa e orientimit politik t popullit, po nuk sht fjala
pr rezistenc aktive. Rezistenca aktive nnkupton nj forc t caktuar politike, nnkupton nj
udhheqje t caktuar, nnkupton nj prgjegjsi t caktuar. Ne kto nuk i kemi, dhe jo vetm q
nuk i kemi, por as q i kemi diskutuar ndonjher. Madje as q po e hapim nj mundsi t till t
diskutimit nn pretekstin se mos po prahemi apo mos po shkaktojm far problemi t
padshirueshm, nn far preteksti se jemi n kushte t jashtzakonshme e gjepura t ngjashme.
Mendimi im sht se momenti historik i popullit shqiptar sht i till q imponon doemos
organizimin e shum shtjeve. N qoft se nuk sqarohen shtjet sot, n qoft se nuk krkojm q
gjrat t kristalizohen, q populli t dij se ku sht dhe nga duhet t'ia mbaj, ather m nuk mund
t flasim se jemi duke br ndonj pun t madhe.
Mund t flasim pr stihin e ktyre gjrave, mund t flasim pr ndonj spontanitet, mund t
flasim se qysh do t na lr Evropa kshtu e ashtu, pr ndonj shpres se nuk do t na lr n balt
Amerika ose Gjermania, por kto jan shtje shprese, nuk jan shje politike. shtje politike do
t ishte psh. sikur t'i tregonim atij amerikani, evropiani ose aziatiku se un dshiroj t arrij kt
qllim me kto kushte dhe me kto mundsi. Ti e akcepton ose nuk e akcepton dot, sht nj
shtje pr t ciln ne tash do t prlahemi atje n konferenc. Por ta reduktosh ti tr aktivitetin e
nj populli, gjith paknaqsin e nj populli, n nj lvizje spontane, qysh t'ia merr mendja
gjithkujt, pastaj t bsh konferenc atje, pastaj t krkosh q aktivitetin tnd ta reduktosh n lutje t
thjeshta drejtuar faktorit t jashtm q t na merr parasysh, kjo mund t jet shaka politike por jo
edhe politik. sht politikisht joserioze dhe pa prgjegjsi historike.

Nga sa u tha m lart ndr t tjera rezulton edhe nj gj q m par nuk ka qen aktuale ose t
paktn nuk sht thn publikisht: kontaktet e subjekteve politike me popullin dhe t qeveris s
Kosovs me popullin mungojn. Pastaj ju that n nj far mnyre se 'sht rezistenca aktive,
por nuk that se kush duhet ta organizoj at?
sht interesant ai relacioni midis udhheqjes dhe popullit. Populli, dihet, e kam theksuar edhe
m par, se e ka orientimin t qart, por nuk e ka t qart se qysh duhet arritur atje. Mirpo kt
duhet t'ia tregojn subjektet politike. Sipas mendimit tim, jo vetm se ka mungesa t mdha n
komunikimin: subjekte politike-qeveri-popull, por ka edhe mungesa rreth koordinimit t qndrimit
midis vet subjekteve politike n Kosov. Ka mungesa t tilla t cilat shihen qart, dhe tani mund t
shtrohet pyetja se prse po mbyllen syt prpara nj fakti objektiv? sht e vrtet se pr kto nuk
sht biseduar dhe nuk po bisedohet.
Ka vlersime t tilla q un po i ndgjoj t thuhen prafrsisht kshtu: "Sot n kushte t
demokracis ekziston nj cenzur e till e shtypit q nuk ka ekzistuar as n kushtet e fashizmit m
t rnd". A ka br ndonjher ndonj subjekt politik protest kundr nj cenzure t till? A i sht
treguar popullit ndonjher se me t vrtet nuk i kemi shqyrtuar problemet n mnyr t hapur? Se
far jemi duke br n t vrtet un nuk po e kuptoj. Pastaj nuk po e kuptoj se prse n t vrtet
un u izolova, pr far arsyesh? T gjitha ato q un i thosha sot doln qart. Tani po i thon edhe
m tro. Prse ather nuk po izolohen edhe t tjert? A mos u mor dikush n prgjegjsi pr kt?
A do t bart dikush konsekuenca pr shtje t tilla?
Thuhet se kto shtje nuk po i bisedojm thjesht me pretekstin se "gjendemi n kushte t
veanta". Mirpo kushtet e veanta mund t imponojn vetm luft t veant, nj tempo m
t shpejtuar t zgjidhjes s problemeve, dhe jo t shrbejn si pretekst pr prolongimin e
moszgjidhjes s problemeve.
Kur jemi te Qeveria e Kosovs, dhe jo vetm te Qeveria, po edhe te raportet e saj me popullin,
mund t konkludohet se edhe ktu ka shum mungesa dhe parregullsi.
Qeveria e Kosovs, s pari, me sa po shoh un, nuk sht n Kosov. Un nuk e di se ku sht dhe
nuk e di se kush sht antar i qeveris. E di nj kryetar, por nuk e di se kush jan antart, kush
sht ministr i asaj apo ksaj ministrie. Dhe prderisa kto nuk i dim, ather si do t veprojm
politikisht? Pastaj e dim bie fjala, se ti je i zgjedhur deputet i kuvendit, ndrsa kuvendi i vjetr, i
cili gjithashtu nuk sht mbledhur kurr, vazhdon t veproj. Cilit kuvend i duhet besuar n kt
rast, t vjetrit apo t riut?
Shum shtje te ne nuk po funksionojn, por duhet t'i rregullojm, sepse prndryshe nuk ka ecje
prpara. T paktn un nuk po shuh ndonj rrugdalje. Thuhet se s'paska pasur mundsi q kuvendi
t mblidhet n kushte t ktilla. Pallavra. Si s'paska mundsi? Ka pasur mundsi t mbahej n
Shkup, ka pasur mundsi t mbahej n Tiran, ku kurrkush nuk do t'i kishte ndalur. Mund t ishte
mbajtur madje edhe n Krush t Madhe. Po po, mund t mbahej edhe n Krush, sepse pikrisht
ktu jan thyer shum gjera, e pranuan kt t tjert ose jo.
U larguam pakz nga Londra. Le t'i kthehemi srish asaj.
Ne biseduam rreth organizimit, rreth marrjes s prgjegjsis, rreth intensifikimit t rezistencs
aktive etj. sht demagogji, sipas mendimit tim, q sot t flem gjum me parulln se m von do
t'i zgjidhim problemet. Gjat 2.500 viteve kemi luftuar duke i ln problemet t zgjidhen m von.
Por gjithmon kemi mbetur t shtypur pr shkak se s'kemi pasur ndonj guxim t'i zgjidhim
problemet e brendshme paralelisht me zgjidhjen e pozits ndrkombtare.
Zgjidhja e pozits son ndrkombtare doemos krkon zgjidhjen e pozits son t brendshme.
Kto t dyja shkojn bashk dhe nuk e di se far teorish t reja politike po na zbulohen tani!
Njher kshtu, e pastaj ashtu. Njher po e lirojm Kosovn e pastaj Po qysh deshe ti ta lirosh
Kosovn? Duke i lutur hallkun a? Qysh deshe t ngrihesh n nivelin e subjektit politik? Vetm

duke thn se, valla, edhe un jam subjekt politik? Jo more! Pr t qen subjekt politik duhet
luftuar.
Kur nj popull arrin t'i njoh jo vetm interesat e veta, por edhe mnyrn e realizimit t
atyre interesave, vetm ather mund t flitet se mund t kihet shpres dhe mbshtetje pr
optimizm. Por kur nj popull manipulohet me parulla t ndryshme, ather nuk mund t flitet as
pr shpres dhe as pr optimizm.
N fillim u paraqitm me tri opcione pr zgjidhjen e problemit t shqiptarve n Jugosllavi,
prkatsisht n Kosov. Tani na intereson mendimi juaj rreth qndrimit ton. I kemi definuar
qart krkesat tona pr Londr dhe Gjenev apo ende jemi n konfuzion?
Ktu mund t thirremi pakz n nj artikull timin t botuar koh m par n form fejtoni me
titull "Republika dhe lufta n kontekst t Evrops". Un ktu e kam paraqitur mendimin tim, dhe
qndrimin ton zyrtar e kam quajtur politik joserioze, politik q publikisht orientohet me mundsi
dhe opcione t ndryshme t zgjidhjes s problemit. E kam thn qart: nj popull ose sht i
gatshm t luftoj pr nj opcion t caktuar ose nuk sht i gatshm. sht shtje e
vlersimit t subjekteve politike se pr ciln shtje je i gatshm t luftosh. Tani, nse njher i
thuhet popullit se duam referendum e duam sovranitet, ndrsa hern tjetr as republik, po duam
autonomi, ather nuk ja vlen t bisedohet pr kt. N kt nivel nuk mund t bisedohet sepse nuk
sht fjala pr nj politik serioze.
Duhet t'i shqyrtojm hesapet n mes veti. Prderisa nuk zgjidhen kto shtje, nuk mund t
ecet prpara. Kto tregojn se shtja shqiptare, ose e Kosovs, sht ln ekskluzivisht n
duart e faktorit t jashtm, dhe pr kt shkak jepen deklarata her kshtu e her ashtu. Pra
nuk ka mbshtetje n faktorin e brendshm por vetm n at t jashtmin, sepse vetm ai i
jashtmi mund t bj shaka e t t thot n kt moment kshtu e n at moment ashtu, pr
shkak se ai i ka interesat tjera dhe jo vetm interesin tnd.
Faktorit t brendshm duhet t'i bhet e qart se ka dshirojm t arrijm n t vrtet. Duhet t'i
bhet e qart edhe se si arrihet ai qllim. Duhet t'i bhet e qart edhe se a sht e mundshme arritja
e atij qllimi. Vetm pas analizs s ktyre mundsive komplekse duhet t caktohet ajo q sht
optimale dhe e realizueshme.
E kemi br ne kt?
N baz t deklaratave po shoh se kjo nuk sht br, por duhet t bhet. Madje jan astet e
fundit. Po qe se kjo nuk bhet, dhe po qe se edhe m tutje do t jemi rezerv e kalkulimeve t
ndryshme politike t faktorit t jashtm, situata do t zhvillohet n nj drejtim tejet t pakndshm,
tejet t pavolitshm pr ne.
sht ky nj mendim i imi i zi, por s'mund t jet i bardh, gjersa ekzistojn indikacione q
tregojn vetm zi.
far do ta pyesnit m n fund ju vet Ukshin Hotin?
Po. Do t'ia kisha br nj pyetje t thjesht: n far cilsie po flisni pr Konferencn e Londrs,
edhepse nuk jeni i informuar ashtu qysh duhet t jeni dhe ashtu si jan t tjert t informuar? Dhe
un do t isha prgjegjur se nuk e di as njrn dhe as tjetrn. Duhet pyetur ata q m kan izoluar
ktu.
Shtator 1992
Bisedoi: Ibish Neziri

Marr nga "Spektr shqiptar - intervista"

Biel/Bienne, Zvicr, 1994

BJE OSE VDIS

(Me rastin e dyvjetorit t vrasjeve n fshatin Brestovc)
T gjith brezat e shkuar i vinin themelet e s ardhmes, por koht nuk thyheshin gjithmon. Ato
ngecnin n vazhdimsi me qllim q t shprthenin m von. Mbase pr t'i gjetur prgjigjet n
pyetjet q i shtronte mendja. Ndr shqiptart, t gjitha thyerjet e kohs e kishin pasur edhe kuptimin
e takimit me Evropn, por ajo kishte pasur interesa t tjera. M n fund ajo e kishte dgjuar zrin e
brendshm t nj shpirti q kishte urdhruar: "Bje ose vdis, pr ta vrar vdekjen!" Jehona ishte
shprndar kudo npr Kosov. Ndrkaq shpirti i shqetsuar kishte konstatuar me hidhrim: "Si ka
mundsi vall q mendja e njeriut t zbres n nivelin e bishave?" Mirpo vdekja e kishte paguar
tagrin e vet. Pastaj ishin bashkuar mendja, shpirti dhe vdekja, dhe kishte lindur Demokracia pr ta
hijeshuar Republikn.
I. N mngjezin e 27 janarit t vitit 1990, nga Krusha e Madhe, nj fshat ku degzohen tri rrug,
ato q t shpien n Prizren, Gjakov dhe Rahovec, nj grup i madh njerzish, burra e djelmosha,
ishte nisur pr n Rahovec. Rrugs iu kishin bashkuar edhe t tjer nga fshatrat e afrta, nga Celina
(t cilt ngulnin kmb se jan nisur nga Celina), Nagavci, Hoa e Vogl, Randobrava, Pirana dhe
Brestovci. Krkonin Liri dhe Demokraci, dhe e kishin menduar Republikn. Nj numr policsh u
kishin vajtur mbrapa. Kishin qen t armatosur dhe t hipur npr makina, t cilat nuk i kishin
ngar shpejt, po vetm sa pr t'u qndruar afr. Dhe sa m shum q kolona e demonstruesve ishte
zgjatur, ata kishin mbetur gjithnj e m mbrapa.
N fshatin Brestovc, aty ku rruga fillon t gjarproj mengadal prpjet pr t arritur n
Rahovec, ua kishte zn pritn nj tog e policis speciale, me automjete t blinduara, me rroba
speciale anti-plumb, t pajisur me armatim t leht kmbsorie. Nga pikpamja taktike, pozita e
tyre kishte qen m e favorshme. Ndodheshin m lart se demonstruesit, t cilve, pr t br
prpara n drejtim t tyre, u duhej t ngjiteshin prpjet. Nga ajo pozit e lart ata i kishin vn re
demonstruesit q krkonin Liri e Demokraci dhe q e kishin menduar Republikn. I kishin pasur si
n pllmb t dors. Atje lart ndodheshin edhe skeletet e disa shtpive private n ndrtim e sipr
q mund t'u shrbenin pr znien e pozitave t shklqyera n rast lufte me demonstruesit. Por kta
t fundit kishin qen t paarmatosur. Dhe ashtu t paarmatosur, duarthat e gjysmzbathur, kishin
krkuar Liri e Demokraci, dhe e kishin menduar Republikn.
II. Akoma pa arritur lart, afrsisht kah gjysma e prpjetzs, prmes megafonit, policia speciale u
kishte brtitur: "Stoj!" Mirpo kta nuk kishin dashur ta kuptonin "Stojin", sepse kishin qen n
vendin e tyre, ndrsa urdhrin shqip "Ndalu!" nuk e kishin dgjuar. Kishin brtitur gjer n kup t
qiellit: "Liri dhe Demokraci", -dhe gjer n thellsit e shpirtit e t toks e kishin gjakuar
Republikn. Qielli nuk i kishte dalluar, se tokn ndrkaq e kishte mbuluar tymi i zi i gazit
lotsjells. Gumzhima e krismave t pushkve dhe t automatikve e kishte ar ajrin. Ky i kishte
kthyer n jehon. Fishkllima e plumbave dhe zhurmrima e autoblindave e kishin shaktuar nj
zallahi t prgjithshme nga e cila nuk ishin ndjer dot as dhembjet prej goditjeve t rnda t
izmeve policore. Policia ishte depersonalizuar, ishte shndrruar n pushtet. Ndrsa pushteti n
shnjestr. Ishin vrar pes vet, ndonse thoshin katr, dhe ishin plagosur nntmbdhjet t tjer.
III. Dhe dbora ishte skuqur. Aty ku s'kishte pasur bor, dheu ishte przier me gjakun e tyre. Dita
e janarit ishte prgjakur, ndrsa dielli kishte br sehir. Ngadal kishte filluar t skuqej edhe ai. E
kishte par dheun e ftoht t dimrit t przier me gjakun e nxeht t trimave dhe ishte fshehur pas
nj reje. S'kishte dashur ta besonte zallahin q po ndodhte mbi tok, por ajo kishte ndodhur.

Vdekja ishte dukur e palogjikshme, por ajo e kishte pasur kuptimin e vet: e vdiste nj realitet
politik pr ta lindur demokracin. Mirpo dielli megjithat ishte skuqur ditn e katrahurs mbi
dh, ather kur n qiell fluturonin predhat pr t'u ngulur m pas n trupin e njeriut. "MANTRA
M THOSHTE", -kishte thn Bapuja n nj koh dhe n nj vend t largt, por q tani, si njra,
ashtu edhe tjetra, dukeshin njsoj t afrt -"BJE OSE VDIS!":
"BESATOHUNI ME ZOTIN DHE ME NDRGJEGJEN TUAJ SI DESHMITAR SE NUK DO
T QENDRONI T QET DERISA NUK DO TA ARRINI LIRIN, DHE SE DO TA JEPNI
EDHE JETN DUKE E KRKUAR LIRIN. AI Q E HUMB JETN E TIJ DO TA FITOJ
AT, NDRSA AI Q E KRKON SHPTIMIN E JETS, DO TA HUMB AT. LIRIA NUK
SHT PR QYQART DHE AS PR FRIKACAKT" (M.K.Gandi, My Non-Violenc,
Navajivan Publishing House, Ahmedabad, 1960, f.195). Kta djem, n fshatin Brestovc t komuns
s Rahovecit, e dhan jetn pr ta fituar at. Nuk kishin dgjuar ndonjher pr Bapun, por njsoj
e kishin krkuar lirin dhe demokracin dhe e kishin gjakuar Republikn. Dhe njsoj kishin mbetur
t pavdekshm.
IV. "Bac, -m tha Afrimi, vllai im, q pr pak sa nuk ishte vrar edhe ky (e kishte penguar
setra), -u vra Halimi, kushriri yn, djali i bacs Malush". I shikoja syzat e tij prej xhami t trash.
Prapa tyre syt i dukeshin t palvizshm, por dukej se ishte i shqetsuar me themel. Nna, e br
asht e lkur nga brenga, rrinte e palvizshme, si nj mumje. Vite m par, m 1984, po n kt
mnyr ia kishin kumtuar vrasjen e djalit t t vllait, t cilin e kishte rritur vet, pasiq familja i
ishte shuar, prandaj at e kishte trajtuar si djalin e saj t katrt, si shpres te vetme pr riprtritjen
e familjes s saj, dikur shumantarshe. Mirpo ai kishte qen pa fat. E kishin vrar n moshn 34
vjeare, pa ln asnj pasardhs pas vete, dhe kjo fatkeqsi e kishte tretur trupin e nns sime. E
vran kur un me Afrimin ndodheshim n burg, mbase sepse nuk deshn t kisha edhe nj krah t
djatht, pr ta br edhe pajtimin pakz m von me shantazh, duke e friksuar nnn se do t'ia
vrisnin edhe djalin. "Muhametin? -kishte murmuritur ajo (se Muhamet e kishte pasur emrin), -po
Muhameti sht vrar qe 6 vjet", -kishte vazhduar ajo me vete, me gjysm zri, pa lvizur, si nj
mumje. "Jo nn, por Halimi i bacs Malush", -tha Afrimi. "Po bir, edhe Muhameti, edhe Halimi", fliste ajo gjithnj me veten.
"sht vrar edhe shoku im, Nesimiu, djali i bacs Xhemail nga Nagavci", -vazhdoi Afrimi. E
shikoja nnn. Dukej e prhumbur dhe vetm pshpriste: "Halimi, Nesimiu... po edhe Muhameti
sht vrar biri im".
"Po nn, -e dgjova veten duke thn, -edhe daja sht vrar, por para 6 vjetsh, e jo tash." Por ajo
nuk po m dgjonte. Dhembja q kishte qen e ndrydhur pr 6 vjet, tani po i shprthente me tr
intensitetin e saj t pandalshm. Kishte qndruar si nj mumje, por tani buzt nisn t'i dridheshin
dhe nuk i kontrollonte dot. Krahrori i hajthm i nns sime t strvuajtur u mblodh. Ajo u b
kruspull. Isha dshmitar i materializimit fizik t dhembjes q e synonte daljen nga shtrofka e thell
e shpirtit. Nesimiun e njihja si nj aktivist t flakt e t pakompromis pr republikn. E njihja edhe
babain e tij, Xhemailin. S bashku me babain tim, si pleq q i kishte afruar si fati i prbashkt,
ashtu edhe mosha, i kishin vn trastat mbi shpin, pastaj i kishin kapur edhe valigjet, dhe ishin
nisur pr rrug, pr t'i krkuar bjt e tyre npr burgjet e Jugosllavis. "Merr vesh, ti, Nazyf, biri
im pr pak sa nuk m sikterisi", -kishte thn Xhemaili. "Mirpo ti ke dashur t'i flassh serbisht", ia kishte kthyer babai im, kur i kishin kujtuar astet e hidhura nga vizitat npr burgje. Dhe pastaj
prafoheshin. Djal i vendosur ishte Nesimiu. Tani qenka vrar. Me ta marr lajmin, babai i tij
Xhemaili ishte prafuar me babain tim Nazyfin. Ia kishin plasur vajit mu n mes t ods s
burrave dhe pastaj ishin larguar q t vajtonin n vetmi. Mirpo vetm m von do t ndgjoja pr
kto skena. Tani po e shikoja nnn. Ajo akoma po pshpriste me vete. Akoma po i dridheshin
buzt dhe akoma po qndronte si mumje, por tani ulur gali dhe e br kruspull. Dhembja e kishte
mbshtjell si bolla. Nj gur i heshtur q dridhej. Nj gur q dridhet dhe nuk flet. U llahtarisa nga
kjo pamje, por u prmbajta. "O zot, -thash me vete, -'kan hequr kto nna q t'i rrisnin bijt e
tyre q tani po ua vrisnin!" Mendova q t kacafytesha me mendimet e Bapus, ashtu sa pr ta

larguar trishtimin, por Afrimi nuk po heshtte. E dgjova srish zrin e tij dhe mu b se e kishte
fituar nj tingllim metalik, t thekshm, t pamshirshm, deprtues. Mu duk se do t m plciste
timpani i veshit, q edhe ashtu nuk e ndjeja mir, por nuk m plciti. "Esht vrar edhe Agroni,
djali i Haxhi-Rizs nga Celina. Edhe Hilmiu, djali i Rexhepit nga Hoa e Vogl, si dhe jan
plagosur shum t tjer." Kt t fundit nuk e njihja, por e njihja babain e Agronit, Haxhi-Rizn.
Kishin qen t afrt me nnn time familjarisht, ndrsa vdekja kishte qen shoqruesja e tyre e
kahmotshme. Gati sa nuk e shquanin dot nga jeta, sepse e kishin pasur mysafire t shpesht. Mirpo
kjo tani nuk kishte ndonj rndsi. Dshiroja ta vzhgoja edhe m tej nnn, por ajo kishte vajtur n
dhomn e prindrve. Ashtu e kruspullosur, kishte rrshqitur e padukshme si nj hije, ose ndoshta
thjesht ishte rrokullisur n dhomn e saj, dhe atje, n heshtje t plot, do t ket dnesur me tr
thelbin e shpirtit q i kishte mbetur. Nna ime nuk e duron dot vdekjen, mirpo ajo kishte qen
mysafire e shpesht dhe pa ndonj rend n trojet tona. Nnat dhe Vdekjet tek shqiptart urrehen n
mes tyre m shum se kudo n bot, ngase nga ajo rndom kishin psuar nnat. Ato psojn kudo,
por tek shqiptart kjo kishte qen e veant. Pr kt shkak isha prpjekur ta kuptoja arsyen e ksaj
veantie, por kisha arritur q vetm ta kapja disi me intuit dhe nuk kisha gjetur dot fjal pr ta
shprehur.
V. Pastaj i kisha vizituar kufomat. I kisha prekur nj nga nj dhe vdekja gjithkund kishte qen
njsoj: hijernd dhe e pazbrthyeshme, disi e rndomt, por kudo jasht rendit, e pazakonshme,
ireale, e madhe, por e ftoht. Shikoja prreth dhe e hetoja se ajo ishte futur n shpirtin e njerzve. I
kishte shqetsuar gjer n palc dhe kishte tentuar q t barazohej me jetn, por akoma nuk e kishte
arritur at shkall. Sidoqoft, kishte pasur aq shum vdekje brenda nj asti t vetm saq kishte
humbur rendi i gjrave. Tani jeta dhe vdekja loznin valle n shpirtin e njerzve dhe fytyrat ishin
zbehur. Ishin br dyll t verdha. A thua jeta dhe vdekja ishin br nj? Kt nuk mund ta dija.
Dhe mu kujtua plaka e fshatit Kakunde n Angola, nga viti 1972. Nuk ua merrja vesh gjuhn po
ua zbrtheja fytyrat. Kolonialistt portugez ia kishin vrar djalin (fmij), t cilit pastaj ia kishin
frguar gishtrinjt e dors. Fytyrat e zeza t zezakve ishin zverdhur dhe mendja pr disa aste
ishte zhvendosur nga shtrati i saj i natyrshm. Plaka ishte prpjekur t'i refuzonte gishtrinjt e
frguar t t birit, por kolonialistt kishin ngulur kmb. N kt loj morbide me vdekjen kishte
psuar mendja e t gjallve. N kt mnyr jeta dhe vdekja ishin br baras. E para nuk kishte
pasur vler as dhe nj qindark m tepr se sa e dyta dhe ia kishte pasur lakmi s dyts.
VI. M duhej t flisja. Doemos m duhej t flisja n homazhin e fundit, por fjalt e kishin humbur
kuptimin. M dukej se fjalt nuk mund ta kapnin dot kuptimin. Kuptimi ishte zhvendosur prej tyre.
Ishte larguar dhe bnte nj ekzistenc t veant, jasht kallpeve ku mund ta vinin fjalt. Kshtu
q edhe kuptimi, edhe fjalt, bnin ekzistenc t veant, secili pr vete. Dshirova ta pyesja
Behajdinin nse mund t m ndihmonte ta bashkoja disi kuptimin me fjalt, por edhe ai ishte
larguar. Nuk po e gjeja dot. Pastaj befasisht mu kujtua Gabriel Garcia Markesi. Nj protagonist i tij
n "100 vjet vetmi" vazhdimisht ishte marr me zbulimin e s zbuluars. Mbase e kishte krkuar
shijen dhe kuptimin e zbulimit ose t zbulimeve. Kjo nuk ishte e vrtet, por n at ast nuk e dija
se prse nuk ishte e vrtet. M von, gjersa po i rregullonin dritat e traktorit pr t ndriuar
errsirn e varrit t hapur, e kisha kuptuar m n fund Kadaren. T trin. Edhe ironizimin e
strholluar aziatik t vdekjes n mendjen e Tunxh Hatait, edhe indiferencn cinike ndaj vdekjes t
Kus Babait. Dhe nuk m kishte plqyer. At ast nuk e gjeja dot nse kjo e fundit kishte qen pjell
e aziatizimit t mendjes evropiane apo e evropeizimit t mendjes aziatike.
VII. Deklarova se Halimin po e prshndesnin shokt e tij t vdekjes duke menduar se vdekja
kishte qen e barazuar me jetn dhe njsoj mund ta prshndesnin edhe t gjallt q e ndjenin
vdekjen n jetn e tyre, por kt nuk e kisha thn. M ishte dukur e teprt. Pr nj koh kisha
heshtur, por t gjallt tani kishin nisur t dnesnin me z. Dnesja mbi varrin e Halimit ishte dika
jasht rregullave, por mua m ishte dukur e natyrshme. Pastaj u kisha shpjeguar:

"E vran sepse nuk e besoi q mendja e njeriut t kishte zbritur n nivelin e bishave; sepse e
krkoi dialogun dhe sepse nuk kishte besuar q rruga pr n Evrop t kishte qen e shtruar me
plumba.
E vran sepse deshi q Unin e popullit t vet ta barazonte me Unin e t tjerve dhe sepse nuk
deshi t besonte q mendja e njeriut mund t provonte ndalimin e rrugs s progresit dhe t
qytetrimit.
E vran, por vdekja e kishte nderuar jetn e popullit t tij, ndrsa populli po ia kthente nderimin
me nderimin e vdekjes s tij."
VIII.T nesrmen, mijra t rinj, gra, burra, pleq e fmij, parakalonin rrugve t fshatrave dhe t
qyteteve t Kosovs. I kishin ngritur t dy gishtrinjt n form t shkronjs V. Vdekja ishte
mbjell npr t gjitha ant. Kosovn e kishte mbuluar tymi, t shtnat, autoblindat. Por rrezet e
diellit e kishin deprtuar angushtin. do gj kishte marr fund. Demokracia ishte vetlindur dhe e
kishte hijeshuar Republikn. M n fund fjalt e kishin gjetur kuptimin dhe tani e tutje kuptimi dhe
fjalt do t bashkjetonin.
Viti 1981 kishte prfunduar m 27 janar t vitit 1990
IX. Jeta dhe vdekja kishin qen t barazuara gjat tr dekads s viteve 80, dhe kjo kishte
prfunduar me lindjen edhe t Republiks, edhe t Demokracis.
Nuk kishte qen fjala pr kurrfar gandizmi. Nuk kishte pasur kurrfar Satiagrahe t asaj natyre
si e kishte shpjeguar Mahatma. Me gjenialitetin e tij, Gandi, q t tjert e quanin her Bapu dhe
her Gandixhi (Gandiji), e kishte shquar iden qendrore t kulturs indo-ariane, Dharmn, q ishte
di m tepr se besim. Ajo e prezentonte konceptin e obligimeve njerzore t prmbushjes s
detyrave ndaj vetes. Duke e br komentimin origjinal t Bhagavat Gits n Mahabharata, ai e
kishte provuar harmonizimin e t tri rrugve t prparimit njerzor: t intelektit (dijes), t aksionit
(veprimit aktiv) dhe t besimit (feja dhe vendosmria s bashku). Konceptin e nirvans, q ishte i
pranishm n Budizm, ishte prpjekur ta shpjegonte me terma pozitiv. Ajo tani nuk ishte
shndrrim i vetvetes n hi prmes prqendrimit t mendjes n nj objekt t caktuar, por pikrisht e
kundrta: filozofia e Satiagrahs (krkimi i s vrtets) durimin prqendrues t indianve e
aktivizonte n luft joviolente, n veprime jo t dhunshme pr arritjen e qllimit praktik: t largimit
t britanikve dhe t pavarsimit t Indis. Ai n thelb, nirvann e besimit budist, ia kishte
kundrvn friks. Kshtu, mendjen e fjetur t nj populli t vjetr e kishte ngritur n nivelin e
rezistencs dhe t mosbindjes aktive civile. Kishte besuar se vrasja nuk i vret vetm t vrarit por
edhe vrassit, dhe e kishte fituar davan. India n vitin 1947 e kishte fituar pavarsin. Anglezt
nuk kishin mundur t'i ndryshonin totalisht kodet e tyre morale dhe t shndrroheshin q t gjith n
vrass, torturues e kriminel. Ishin pajtuar me pavarsin e Indis.
X. Shqiptart nuk u prngjanin indianve as pr nga numri, as pr nga zakonet e adetet, as pr nga
raca e as pr nga besimi. N mendjen e tyre kolektive nuk ishte e pranishme nirvana. Religjionet e
tyre ishin t importuara, por edhe si t tilla, nuk e prmbanin nirvann dhe as teknikn e arritjes s
saj. Ata nuk ishin n thelb popull religjioz dhe as t prirur pr meditim. Megjithat, gjat shekujve
t prmbytur me shtrngata e dyndje t panumrta t popujve, ata qndruan shqiptar. Ndoshta
sepse ishin t lidhur me tokn e tyre, t ciln n thellsi t shpirtit t tyre kolektiv e barazonin me
jetn. Pr kt shkak dukej sikur nuk e kishin t vshtir t vdisnin, ndonse jetn e monin njsoj
si t tjert. Pr ta universi do t duhej ta kishte thjeshtsin e toks dhe nuk ishte prapavij e veuar
shpirtrore por vetm pjes e jets mbi tok e rregulluar me ligjet e amshueshme t natyrs. Ishin
nj popull i vjetr evropian, t nxitueshm e t pangeshm, q mosmarrveshjet shpesh i zgjidhnin
me armn n dor. Parimin juridik t maturis, pr t cilin flet Kadareja, e zhvilluan jo aq ngase e
kishin t lindur, por sepse ua kishte imponuar realiteti pr t mos u zhdukur si popull. N kt
kuptim mund t flitet pr t vetm si pjes, karakteristik, vij e karakterit t tyre t derivuar nga
nj asje e veant estetike dhe modeste, n instancn e fundit, nga nj njsim i thjesht dhe i bukur

me natyrn. A nuk e reflektonin fytyrat e tyre tipike dheun ku silleshin, ambientin natyral, kohn e
trojeve t veta?
Ballkani n prgjithsi, kishte qen pik-takimi dhe vend-ndeshjeje i dyndjeve t ndryshme t
popujve q i kalonin kryq e trthor kontinentet pr t'i gjetur vend-plakitjet dhe vendqndrimet e
reja. N rrug e sipr pr kto caqe u dilnin prpara Adriatiku ose Egjeu. N vorbullat q
krijoheshin nga pshtjellimi i ksisojshm i popujve, kujdesi dhe maturia q ishte bartur tek
shqiptart gjat historis, do t duhej t'u kishin ndihmuar paraardhsve t tyre n ruajtjen e
identitetit iliro-shqiptar n raport me ardhacakt. Andaj, themeli i qndress shqiptare nuk ishte
durimi i satiagrahs s Gandit, por prbuzja e rendit t panatyrshm t gjrave q e lndonte
ndjenjn e tyre estetike mbi natyrn dhe mbi botn; gadishmria q t dshmonin se n mendjen e
tyre kolektive burimore asnjher nuk kishte pasur as despotizm aziatik dhe as cinizm t Evrops.
Tunxh Hatai dhe Kus Babai i Kadares, me indiferencn dhe me cinizmin e tyre t tmerrshm ndaj
vdekjes, artistikisht e prfaqsonin karikaturimin ekstrem t barazimit t jets me vdekjen, por duke
qen n funksion t individuumve "t shtrembruar" t kohs, mund t prfytyrohej edhe
mundsia rrnethse e fatuum-it t etnosit t tyre kolektiv. Do t duhej t merrej me mend se far
prbindshash do t mund t delnin prej tyre sikur t mos kishin mbetur shqiptar; me far logjike
t oroditur do t ishin udhhequr sikur t mos e synonin zhvillimin n harmoni me vetveten dhe
me kohn?!
Duke ecur kryelart drejt automatikve, ata nuk deshn ta bindnin Evropn pr akceptimin e
metodave joviolente t zgjidhjes s problemeve. Demokracia ndr shqiptart kishte qen e
pranishme n vet qenien e tyre. Me qindra dhe me mijra vjet n truallin e Ballkanit kishin jetuar
t przier me popujt tjer. Nuk kishin provuar q ndonjher t tjerve t'ua impononin sundimin e
vet, mirpo nuk ishin pajtuar as me nnshtrimin e vetes s tyre. Nuk e kishte msuar demokracin
Ballkani prej Evrops, por Evropa e kishte trashguar at prej Ballkanit. Barazimi i jets me
vdekjen ndr shqiptart simbolikisht kishte qen i shprehur me shallin e bardh t rugovasve. Ata
nuk kishin dashur ta bindnin Evropn pr asgj. Vetm ia kishin prkujtuar dimensionin evropian t
Unit t tyre dhe pjekurin me t ciln i kishin vlersuar kohrat. E kishin krkuar nga ajo njohjen e
realitetit n truallin e tyre dhe zbatimin praktik t parimeve t proklamuara.
XI. Satiagraha e Bapus e synonte riedukimin e anglezve. Mendja e korruptuar prej sundimtari
britanik sht dashur t mundej nga forca morale e s vrtets gandiste -satiagrahs. Dhe u mund.
Ndrkaq ky konfrontim i shpirtit indian me trupin anglez e kishte mahnitur Evropn, por mahnitja
kishte qen edhe nj nusprodukt i kacafytjes s principeve t ndrsjella t materializuara n
masakrimin e 1500 vetave dhe n rrahjen masive t t tjerve. M n fund anglezt ishin neveritur
me veten e tyre, ndrsa njerzimi ishte turpruar me krimin e anglezve.
XII. Serbia, e plqyer prej vetes n rolin e "mbrojtsit" t krishtenizmit nga "fundamentalizmi
islamik" i shqiptarve kishte provuar t'i paraqiste ata si aziatik dhe t'i vriste pikrisht si t till.
Gadi sapo e kishte harruar edhe vendin edhe kohn. Pr kt shkak shqiptart i ishin drejtuar
Evrops me prbuzjen e vdekjes, me at prbuzje rrrnethse q t shtangte n vend dhe q ia
prkujtonte Evrops se politika e lojrave e t manipulimeve n Ballkan n hesap t shqiptarve do
t duhej t merrte fund nj her e prgjithmon.
XIII. Nga ndeshja e vendosmris njerzore me plumbat, e Unit kolektiv me elikun, e syrit pish
me barotin, Evropa e kishte kuptuar. Aktet dhe skenat e ksaj drame kishin zgjatur 9 vite t plota,
por porosia e mishruar n prbuzjen me buzqeshje t vdekjes n Brestovc ishte br e qart:
Shqiptart e kishin br evident Unin e tyre evropian dhe Evropa ua kishte respektuar.
XIV. Serbt nuk kishin qen as m t mir dhe as m t kqinj se anglezt, por vetm nj popull i
lajthitur me prkrahjen e t mdhenjve, dhe pastaj, i hidhruar me rolin e reduktuar n suazat e
veta reale. Ata i kishin shquar veorit e shqiptarve si popull, por n vend q t'i respektonin, n
vend q t'i ndrtonin urat e miqsis s ndrsjell, pr gati 80 vjet rresht kishin rn n kurthin e
imitimit t madhsis s t mdhenjve. Kishin shkatrruar pothuajse do gj q do t mund t'i lidhte
me ta. N funksion t vllait t madh, kishin harruar se at e kishte shpikur Orwelli, nj anglez i

Evrops, q i kishte pasur interesat e veta. Ata e vazhduan dramn e tyre me veten dhe i thelluan
humnerat me shqiptart, i lartsuan hendeqet dhe i zgjeruan kanalet me uj t ndotur t izolimit t
vetes. Ata natyrisht e dinin se kjo kishte qen politik e dshtimit dhe jo e vetbesimit, refleksion i
dshprimit dhe jo i perspektivs, rezultat i lajthitjes dhe jo i vrtetsis, politik e vendnumrimit
dhe jo e progresit, e prmbytjes dhe jo e shptimit. Vetm se nuk e dinin se prse e bnin nj gj t
till...
XV. E kisha njohur dikur Xhai-Prakash Narajanin (Jay-Prakash Narayan), shokun e lufts s
Bapus, pr t cilin Bapuja shkruante se ishte nj kolos i Indis, por ishte trim i artur, prandaj
pikrisht pr kt shkak vetm s shoqes s tij, zonjs Narajan, do t mund t'ia besonte ahimsn
(msimin mbi jo-dhunn) dhe jo atij, sepse ishte impulsiv dhe mund t shprthente. E kisha takuar
n hotelin "Ashoka" t Nju Delhit m 1970 dhe pastaj n Ilixha t Sarajevs, m 1972. Ishte n
mosh t shtyr t pleqris. Kishte qen i prekur me Bapun, dhe pr kt shkak, m von, n
vend q t bhej vet Kryetar i Indis, ia kishte lshuar postin Llall-Bahadur Shastrit. I kishte
braktisur t gjitha funksionet dhe ishte trhequr n Himalaje. N vetmi t plot kishte medituar 5
vjet dhe pastaj ishte kthyer srish n mes njerzish, me qetsin e shnjtorit n pamje. Rrezatonte
prehje shpirtrore dhe nuk kishte pasur asnj njeri tjetr n jetn time q pr nj koh aq t shkurtr
t qndrimit me t (vetm dy jav, koh pas kohe) t m kishte ln prshtypje m t thell se ai.
"Ashoka"! -e prshndeta kur e takova n Sarajev, duke dashur t'ia kujtoja hotelin n Nju Delhi,
por edhe rolin e ktij mbret mbi mbretrit t historis s re t Indis n prhapjen e kulturs indiane.
"Vid", -ma ktheu n sanskritishte, duke dashur t dinte nse kisha lexuar ndonj gj nga Vedat (vid
-dituri) q m'i kishte rekomanduar ather. "M ka plqyer Ajruna nga Mahabharata, -i thash un,
-se e simbolizon shpirtin e munduar t njeriut nga epoka n epok. Po ju shenjtri, a keni arritur q
prmes meditimesh tuaja t'i harmonizoni t tri rrugt e prparimit njerzor: t intelektit (dijes), t
veprimit (aksionit) dhe t besimit?" M ishte prgjigjur me nj citat nga "Upanishadat": "Me t
vrtetn sht e shtruar rruga gjer ke e shenjta... Udhhiqem nga irealja n realen! Udhhiqem nga
errsira n drit! Udhhiqem nga vdekja n pavdekshmri!" "Plak i shenjtruar, -thash me vete, nuk po t marr vesh". "Kanalizoje energjin tnde, -tha ai, -lexoji "Upanishadat" dhe analizoje
Hegelin!" "Dreq o pun! -thash prsri me vete, -'pun kishte Hegeli me "Upanishadat"?" Mirpo
ai, sikur t'i lexonte mendimet e mia, vazhdoi: "He, whoos seeth all things in that Self, and Self in
everything, from that he'll no more hide" ("Nga ai q i sheh t gjitha sendet n nj Un, dhe Unin
n t gjitha sendet, nuk do t fshihet m tej ajo" (mbase dituria)). Kshtu ishte menduar, thoshin
disa, para m se 5-6 mij vitesh, dhe ishte bartur m von n "Upanishadat" e Indis, n njrin nga
dokumentet e shkruara m t lashta njerzore, ndrsa motivi themelor qysh ather kishte mbetur i
njjt: LIRIA, SUAZ E VETKRIJIMIT T SHPIRTIT T NJERZVE. Megjithat, disa vjet
m von, pak para vdekjes, Xhai-Prakash Narajani i ishte kthyer srish politiks. Kishte dashur ta
hiqte Indira Gandin nga pushteti sepse ajo ishte prpjekur t'i kastronte (tridhte) burrat e Indis. E
kishte hequr at dhe pastaj ishte trhequr n shenjtrin e prjetshme t pasvdekjes. Ai kishte
vdekur, por edhe Indira, pasiq ishte kthyer srish n pushtet, nuk kishte provuar kurr m ta
prsriste nj gj t till.
Po ne?
XVI. Vetdija e deformuar mbi realitetin duket se i ka mjegulluar gjrat. Edhe Republika, edhe
Demokracia, akoma mbahen peng. Me pretekste nga m t ndryshmet, nga dita n dit, nga java n
jav, nga muaji n muaj dhe nga viti n vit shtyhet realizimi i tyre i plot. Ndrkaq, n esencn e
ksaj shtyrjeje t vazhdueshme duket se qndrojn interesat, poashtu nga m t ndryshmet, q prej
interesit t dominimit mbi popullin tjetr, gjer tek interesat karrieriste t ruajtjes s privilegjeve t
pamerituara. Ekziston vetm nj interes i denj pr njeriun, interesi i jets me dinjitet njerzor.
Mendja do t duhej t'i njerzoj interesat n mnyr q realizimi i tyre konkret:
-MOS T'I SHNDRROJE NJERZIT N BISHA,
-POPUJT N KOPE UJQRISH,
-KOMBET N PRBINDSHA ELIKU, BAROTI E PLUMBI.

Nata e gjat makabr e lojs me vdekjen do t duhej t prfundonte. NESIMIU, HALIMI,

AGRONI, HILMIU, etj. e kishin dgjuar zrin e brendshm t shpirtit q urdhronte: BJE OSE
VDIS PR TA VRAR VDEKJEN! Duke e gjakuar jetn me dinjitet, e kishin fituar at. Ai q e
krkon shptimin e saj me indiferenc ndaj jets s t tjerve, nuk do ta jetoj me nder!
BESATOHUNI ME ZOTIN DHE ME NDRGJEGJEN TUAJ SI DSHMITAR SE DO TA
NDRTONI NJ REALITET T RI POLITIK, ME REPUBLIKN E KOSOVS SI SUAZ T
DENJ PR VETE, T BARABART ME T GJITHA SUBJEKTET TJERA DHE N
FUNKSION T ASAJ Q SHT M NJERZORE N NJERIUN DHE N POPUJT;
BESATOHUNI N VENDIN KU E DHAN JETN, ME ZOTIN DHE ME NDRGJEGJEN
TUAJ SI DSHMITAR SE DO T NGRITENI N NIVEL T SHEMBLLTYRS, SE DO T'I
PRKUJTONI RRNJT DHE KOHN, SE NUK DO T HUTOHENI DHE DO T NGULNI
KMB N AT Q U TAKON -TASH, DHE MENJHER, SE DO T'I RESPEKTONI
MIQT POR KURRNJHER NUK DO TA HARRONI VETEN.
BESATOHUNI N VENDIN KU U DERDH GJAKU I TRIMAVE, ME ZOTIN DHE ME
NDRGJEGJEN TUAJ SI DSHMITAR, SE NUK DO T NDALENI PARA ASNJ
VSHTIRSIE DHE SE NUK DO T'I FRIKSOHENI VDEKJES Q DO TA VRISTE
VDEKJEN.
Krush e Madhe, maj 1990 -janar 1992

KRONIKA E RRNIMIT T NJ JETE

(Letr Dr. Edi Shukriut dhe nj segmenti t inteligjencis n Kosov),
Zonj,

I
Reintegrimi i kushtzar
Kto dit, Kshillit msimor-shkencor t Fakultetit Filozofik t Universitetit n Prishtin ia
dorzova krkesn pr formimin e komisionit pr vlersimin e prshtatshmris s tems dhe
t kandidatit pr tez t doktoranturs. Kjo u b, por megjithat gjrat sikur kan mbetur
pezull tani nj koh bukur t gjat. Nga disa indikacione t raporteve t mia t gjertanishme
me fakultetin dhe me shoqrin n trsi, kam fituar prshtypjen se pranimi im atje dhe
reintegrimi im n shoqri bhet disi n mnyr t kushtzuar, ndonse formalisht nuk ekziston
asnj arsye pr t qen kshtu si sht. Le ta ilustrojm prshtypjen n fjal: 1) Nuk m sht
lshuar ndonjher vendimi pr kthimin tim n vendin e puns, apo vendimi pr zgjedhjen e
puns, me t cilin 12 vitet e puns s ndrprer do t mbeteshin pezull. Juridikisht nuk do t
ekzistonin dhe gjithka do t rifillonte aty ku patm mbetur para 12 vitesh. Rreth ksaj
shtjeje nuk u pyeta ndonjher ndrsa as un vet nuk u przjeva gjer m sot. 2) Ndoshta
edhe duke u mbshtetur n kt status t paqart, gjat gati dy viteve t fundit shkollor t
puns sime aty nuk u ftova ndonjher, dhe as q mora pjes, n mbledhjet e katedrs ku
punoja, dhe prve rastit t fundit, as t Kshillit msimor-shkencor t Fakultetit. Mbetesha
thjesht i painformuar pr mbajtjen e tyre, me pretekstin "preks" se do t m shkaktonin
shpenzime t mdha t rrugs, 3) Gjat vitit t kaluar shkollor zhvilloja ligjrata t rregullta,
por gjat ktij viti i mbaja vetm provimet. Si me ndonj magji u patn zhdukur edhe

mundsit e gjetjes s salls, por kur un desha vet t'i paguaja ndonj pronari kohn e
shfrytzimit t ndonj salle, ather papritmas u zhduk interesimi i studentve pr to. Kjo
poashtu u b si me ndonj magji dhe srish u gjetn pretekste "prekse" si p.sh. shpenzimet e
mdha t studentve pr rrug, t cilat, pr udi, nuk ishin t mdha pr dgjimin e ligjratave
nga lndt tjera. Kto ligjrata natyrisht, ishin t kohs. I njoftonin studentt me gjrat
elementare nga politika, por dikush, n vend t tyre kishte vendosur q ata t msonin vetm
Aristotelin dhe Kantin, pa ditur se 'do t'u hynin n pun m tutje.
N Fakultetin Filozofik dhe n Universitetin e Prishtins akoma shum gjra mbeten t
paqarta dhe shpjegimi i vazhdueshm pr kto paqartsi mbetet tek gjendja e prgjithshme e
okupimit n Kosov.
Nuk e ndaj plotsisht kt mendim, pasiq gjendja e prgjithshme e okupimit n Kosov
mund t pengoj n realizimin e asaj q do dhe jo n t msuarit e asaj se ka do. Mirpo tani
do t vazhdohet n ilustrimin e gjendjes nga nj sfer tjetr e jets.
Me siguri ke dgjuar se prej 1 marsit gjer m 24 prill t ktij viti isha n vuajtje t dnimit
prej 55 ditsh n Burgun e Qarkut n Prizren. Gazetat n gjuhn shqipe me at rast bn
pakz zhurm. Disa forume, parti dhe institucione politike protestuan dhe e krkonin lirimin
tim nga burgu. Megjithat, gati n asnj rast nuk dshironin t m "linin vetm". Emri im n
fillim shoqrohej me krkesat pr mosburgosjen e Rektorit t Universitetit t Prishtins -Dr.
Ejup Statovcit, dhe pastaj me krkesat pr lirimin e tij. Kuriozitet mjaft interesant, ndonse
krkesat ishin me vend. I falenderoj pr kt, por do t'i falenderoja edhe m tepr sikur njra
nga kto gazeta, apo sikur njri nga kto subjekte, t kishin denjuar ta citonin qoft edhe nj
pjes t aktakuzs me t ciln do t'i shpjegonin opinionit se prse n t vrtet isha dnuar.
M 27 janar 1990, si e di, n fshatin Brestovc patn rn viktimat e para pr demokraci.
M 27 janar 1992 ishte dyvjetori i masakrs n fjal, kur u vran 4 dhe u plagosn 19 t tjer.
Kt dit, duke shkuar s bashku me shum t tjer pr t'u br homazhe martirve t
demokracis, gjat rrugs, nga forcat e policis serbe u plagos rnd nj kushri i imi student,
Gafurri. Dy t tjer qen lnduar leht. Gafurri ishte i plagosuri i njzet gjat dy viteve t
fundit. sht nj tregim m vete mnyra e informimit t opinionit pr kt rast n kohn kur
ndodhi, por nuk do t lshohemi n analizn e tij. Prapavija politike e ktij tentimi, e kjo
shihej edhe nga aktgjykimi i Gjykats pr Kundravajtje n Rahovec, ishte krkesa pr
jetsimin e Republiks. Ndrkaq u veprua sikur t mos i kishim pasur interesat e njjta. Prse?
M 27 maj t ktij viti i bra nj vizit Z. A.Demai, Bacit, dhe grevistve t tjer t uris
n Pallatin e Shtypit n Prishtin. Gjat kthimit, n rrug e sipr pr n Krush, desha t'i
vizitoja edhe ca shok t burgut nga Gllogovci, pr t cilt kisha lexuar n shtyp se ishin
rrahur keqas nga ana e policis. Policia n Komoran ma bri kontrollin e rastit t
dokumenteve t vozitjes. N pyetjen time t drejtprdrejt n ishte rruga e hapur pr n
Gllogovc, polici u prgjigj me nj kundr-pyetje: "Mos kisha dgjuar gj ndryshe?" Duke mos
dashur ta zgjasja bisedn, prgjigjen e tij e interpretova si pozitive dhe s bashku me
bashkudhtarin tim, nj student i ri, djal i nj shoku tim t klass, Agron Nebih Limani nga
Krusha e Vogl, e vazhduam rrugn pr n Gllogovc. Patrulla e dyt policore na ndali te
stacioni i autobusave dhe na drgoi n stacionin e policis n Gllogovc. Atje mua m morn
n bised informative n katin I kurse Agronin e mbajtn posht, n korridorin e hyrjes, ku
edhe e kishin rrahur. Duke e deklaruar qllimin tim, nuk munda ta ndaja mendimin e tyre pr
fajsimin pa fakte t shqiptarve rreth vrasjes s dy policve serb n Gllogovc dhe plagosjes
s t tjerve. Nuk i kisha dhn kurrfar rndsie ekzistimit t versioneve t ndryshme mbi
kt ngjarje fatkeqe. Megjithat, m siguruan se i kuptonin motivet humane t vizits sime
dhe se nuk do t m pengonin. Rreth ors 21 pas nj kontrolli t hollsishm t veturs na
lshuan, por rrugs, duke u kthyer nga stacioni i policis, na printe nj pitzgauer prplot me
polic. Te udhkryqi, afr stacionit t autobusave, u ndal pr t'u bashkuar me patrulln tjetr
policore q priste aty. Na ndaln dhe e bn t vetn n mnyrn e vet. Trsisht t prgjakur,

nuk kishte ndonj kuptim vizita n Gllogovc, prandaj u kthyem pr n shtpi. Pra rrahja
brutale nuk ngjau n Komoran, si deklaroi Z.Rugova n nj konferenc shtypi, por n
Gllogovc. Edhe kt her fjala sht pr relativizimin e vazhdueshm t rndsis s akteve
politike, por qllimet mbetn t panjohura dhe t dykuptimshme. Sidoqoft, do t kisha
dshiruar q shrbimet informative t shtetit dhe jo vetm t LDK-s, ta prmirsonin
informimin e vet n drejtim t korrektsis pr gjrat q kan t bjn me mua. sht
interesant se kt munges evidente t korrektsis e ndjeja qysh para ngjarjeve t vitit 1981
dhe jo vetm tani, apo gjat dekads s viteve 80. Prjashtim i vetm nga ky rregull ka qen
viti 1982 me rastin e gjykimit t I, por ather un nuk isha edhe aq korrekt me veten,
ndonse nuk u pendova ndonjher.
As gjat dy rasteve t fundit t prshkruara, ndonse shum njerz vinin t m vizitonin, ti
nuk denjove ta lejoje bijn ton Erletn, t ma bnte nj vizit, qoft edhe t shkurtr. N t
vrtet, as q e prisja nj befasi t ktill, por mendoja se ndoshta di do t kishte ndryshuar
n rezonimin e mom politik dhe, duke mbetur pa mbshtetjen e tij, shpresoja se do t
ndryshonte pakz edhe avazi i vjetr. Shembujt e prshkruar m lart tregojn mjaft bindshm
pr prmbajtjen e ktij avazi -nj kushtzim i pafund pr reintegrim n shoqri, por me
koncizitet t duhur dhe pa emocione, n letrn drejtuar miqve tan t dikurshm Karl-Peter
dhe Petra Reinhold n Duisburg t Gjermanis, prshkruhet situata n t ciln u ndodha fal
ktij rezoni dhe ktij avazi. Kjo letr ka edhe rndsi t shumfisht pr analizn e nj kohe t
tr ndr ne. Pr kt shkak e prktheva nga anglishtja dhe e inkuadrova n kt letr, prve
nj paragrafi t shkruar gjermanisht nga nj mik tjetr q nuk ka t bj me kt. Nntitujt
jan t mvonshm.

II
Letr miqve
T dashur Peter dhe Petra
Do t dshiroja q t dy s bashku ose, nse ashtu ju plqen m tepr, secili ve e ve, (ata
poashtu jan t ndar, v.i.U.H.),ta lexoni kt letr, por vetm pasi ta keni prkthyer n gjuhn
gjermane.
sht nj zakon i popullit tim rreth t cilit kurr nuk do t kisha ditur gj po t mos m
kishte ngjar q t'i humbisja t dy familjet e mia. Paraqitet dhe njeriu mund ta takoj vetm n
situata t tilla. "U paraqit" dhe "e takova" n t dy rastet e mia, me Edin dhe me Sevdin
(Sevdije Zeqiri, e diplomuar n Fakultetin Filozofik t Universitetit t Prishtins, v.i.)
gjithashtu, por n rastin e par (shkurorzimi me Edin) nuk isha mjaft i menur sa pr ta
njohur, ndrsa n rastin e dyt (ndarja me Sevdin) isha m i vjetr, m i pjekur dhe m i
menur se m par.
N t vrtet, si kur u shkurorzova me Edin, edhe kur m braktisi Sevdija, shum njerz
vinin pr t m par. T rinjt do t bisedonin me ty ose mes vete pr shum gjra me rndsi
ose me m pak rndsi, por jo edhe pr at q n t vrtet kishte ngjar. M t vjetrit, vetm
do t uleshin rreth teje, si tek indiant e Ameriks, do t dgjonin me pasion fardo q t'u
thoje, por edhe ata gjithashtu kurr nuk do t thoshin gj, ose me asgj nuk do ta komentonin
at q n t vrtet kishte ngjar. Ky fakt gjithnj m vinte n nj situat tejet t uditshme.
Sepse e vetmja gj pr t ciln dshiroja t bisedoja ose t dgjoja n ato aste ishte situata e
krijuar. Zakonisht m plqente ta fajsoja paln tjetr. Vetes i dukesha i pafajshm si nj
engjll, gjersa pala tjetr m dukej se ishte e shoqruar me djaj. do gj q m takonte ose q
ndodhej n ann time ishte e pastr si kristali, ndrsa do gj q i takonte ose q ndodhej n

ann tjetr, ishte e dyshimt dhe e turbullt. Po qe se kta njerz kishin ardhur t m vizitonin,
prse ather nuk m prkrahnin, prse heshtnin dhe prse nuk m thonin asgj? Natyrisht kjo
gj m hidhronte shum. Pyeta shum njerz rreth ksaj situate, por kurrnjher nuk mora
ndonj prgjigje t sakt.
Pr kt shkak nj dit prej ditsh vendosa ta vizitoja nj plak t vjetr n fshat. I kishte
rreth 112 vjet dhe meq nuk mundte t lvizte, shkova vet tek ai. Vendosa t prfitoja nga
situata dhe ta pyesja rreth asaj q e ndjeja si t padrejt. M than se ishte i zgjuar vetm n
momente t rralla, por me koh e vura re se kthjellohej pr nj koh m t gjat, vetm
ather kur vrtet i interesonte tema e biseds. N nj moment t prshtatshm ia bra nj
pyetje t drejtprdrejt: prse njerzit q m vizitonin nuk i prkrahnin qndrimet e mia rreth
shtjeve t shkurorzimit? Nuk u prgjigj menjher. I mbylli syt dhe pr nj koh t gjat
qndroi i palvizshm. Mu sikurse nj mumje. Mirpo isha kmbnguls dhe vazhdova ta
shikoja n fytyr. Zbulova se nuk e kishte humbur orientimin. Ishte vetm duke menduar, ose
nuk dshironte t prgjigjej. E ndjeva disi se i plqente t qndroja aty. Kshtuq qndrova
duke pritur n heshtje. Pastaj, pas nj pauze t gjat t heshtjes reciproke, e vura re se si po
prpiqej t'i mblidhte buzt e veta t tretura n nj mnyr t uditshme q do t duhej t'i
prngjante buzqeshjes. M'u duk se vet shekulli po prpiqej t buzqeshte. U bra kurreshtar
q ta prjetoja kt buzqeshje t shekullit. Pas pak filloi t fliste mengadal. "E vrteta, -tha
ai, -midis burrit dhe gruas kurrnjher nuk mund t dihet nga pala e tret. U sht e njohur
vetm atyre". "Qen bir qeni", -thash me vete me hidhrim. "E pamundur" -shtova. Mirpo ai,
sikur t m dgjonte me ndonj shqis t veant, vazhdoi: "Njerzit nuk jan perndi. Ata
zakonisht e msojn msimin tepr von. A merr vesh? -pyeti, dhe un thash "Po", ndonse
nuk kuptova asgj. "Po m plqen, -vazhdoi ai, -sepse ti po e kondenson moshn time prmes
ngjarjeve q po i prjeton". M von fillova t'ia sqaroja vetvetes kuptimin e plot t fjalve t
tij. Shum vdekje kishin ngjar prreth dhe brenda meje, por disi kisha arritur t ruaja di nga
vetja.
Koh m par srish dola nga burgu. Kt her nuk kishte qen ndonj dnim i gjat (vetm
55 dit) por burgjet n mnyr t uditshme ndikojn n njeriun. Isha nginjur me arrestime
dhe me burgje dhe isha duke menduar se si ta braktisja vendin dhe t emigroja ndokund pr ta
krkuar paqen e brendshme. Por, medet, duke ecur npr nj rrug t pluhurosur t fshatit pr
n shtpizn time q ndodhej n fund t saj, e pash nj grup prej 10-15 vajzash t moshs 1012 vjeare q po bisedonin mes tyre duke ecur n drejtimin tim. Meq u takuam n nj pik t
rrugs ato u ndaln, m shikuan turpshm dhe than njzri: "Mirdita profesor dhe mir se na
erdht!" Pastaj, duke i ulur erpikt e syve, e vazhduan rrugn e vet me faqe t skuqura.
Asnjrn nga ato nuk e njihja dhe kt lloj prshndetjeje e kisha trsisht larg mendjes. U
preka thell, meq fmijt i dua shum, dhe meq kjo ishte trsisht e pazakonshme pr doket
e fshatit. Rrugs pr n shtpi sapo qesh duke e ndrruar mendimin tim rreth krkimit t
paqes s brendshme n ndonj qoshe t Evrops, pr t ciln bra aq shum duke e tentuar
evropeizimin e vendit dhe t popullit t cilit i takoja.
I doja ata fmij, por me t arritur n shtpizn time, nuk e gjeta asnjrin nga 3 fmijt e mi
(12, 7 dhe 3 vjear). Realiteti i ftoht i shtpis s zbrazt m tha se fmijt e mi jetonin me
nnat e tyre, t cilat ndoshta m kishin harruar ose madje edhe m urrenin. I dua fmijt e mi
pr s teprmi, por q nga viti 1981 dhe m von, pas ndarjes me gruan e dyt, nuk qe e
mundur asnjher q t ishim vrtet s bashku. Andini, (tani gati 7 vjear) i kishte rreth 3
vjet kur u ndam me nnn e tij, dhe Brisilda (tani 3 vjeare) i kishte m pak se 1 vit kur nna
e tyre edhe praktikisht m braktisi. Duke e br kt ajo ndoshta mendoi t m ofronte shansin
q t vendosja lirisht pr njrn midis t dyjave, por njeriu nuk mund t vendos midis
fmijve t tij, andaj fare natyrshm e zgjodha rrugn e normalizimit t raporteve t mia me t
dy pal fmijt para se t mund t vendosja pr dika tjetr.

sht interesant se gjat tr kohs q jetoja me Sevdin, kurr nuk mu lejua t komunikoja
normalisht me bijn time Erletn. Ishte fare e qart se ajo po prdorej pr shkatrrimin e
martess sime t dyt (tradicionale, jozyrtare). Meq ky fakt kombinohej me presione
ekonomike dhe sociale (ekonomikisht isha totalisht i varur nga t tjert, sepse srish nuk pata
mundsi t gjeja pun, ndrsa njkohsisht, intelektualisht isha gati trsisht i izoluar gjer n
vitin 1990) isha i bindur se Z-a Edi ishte shoqruar me nj lloj shoqrie t prdreqt q nuk
mund ta duroja. Natyrisht mund t supozoja se ato presione ishin koinidenca, por ksosh
kishte tepr shum dhe ishin tejet t ndrlidhura mes tyre. Pr kt shkak vendosa ta pranoja
sfidn dhe t mos dorzohesha.
Ajo q n t vrtet e dshiroja n at koh ishte t m thuhej tr e vrteta rreth
shkurorzimit tim (kjo nuk mu tha as sot e ksaj dite, me q ky fakt e nnkuptonte sinqeritetin
e plot midis t dyve). Natyrisht q m'ishte e qart se n raportet me mua ajo do t ishte caz
m e dobt, por duke qen pakz tradiconal, e konsideroja trsisht me vend q nj grua
shqiptare ta pranonte nj lloj t disiplins familjare t krkuar nga burri i saj. Duke qen nj
person shum i zgjuar, ajo e dinte shum mir se 'dshiroja, por nuk e plqente pozitn
prioritare t burrit. E inkurajuar nga prapavija sociale, e quajti kt si "konzervativizm timin
feudal" dhe meq ather nuk mund t'i prgjigjesha publikisht, e filloi nj luft publike kundr
meje. U paraqit me nj sr poezish t botuara npr gazeta dhe revista dhe pastaj i botoi
edhe dy libra q qen duke m shkatrruar. Askund nuk m prmendte me emr, por aluzionet
ishin mjaft t qarta, dhe meq ambienti intelektual ishte i vogl, gjithkush e dinte se pr k
ishte fjala. Asnjher nuk iu pata prgjigjur, sepse friksohesha pr t ardhmen e bijs,
Erlets, por ia pata shkruar dy letra private me t cilat i refuzoja aluzionet e prmbajtura n
poezit dhe n librat e saj dhe iu krcnova me botimin e tyre po qe se do t vazhdonte t m
sulmonte. E pranoja se kisha qen pakz tradicionalist, por isha shum larg prej
"konservativistit feudal" si m paraqiste ajo.
Shoqria n kt koh e prkrahu n trsi, ndoshta sepse ajo kurr nuk u martua srish, po
m s shumti sepse un isha nj ish-i dnuar q kishte marr guximin ta rrezikonte rendin
shoqror dhe paqen e tyre. Mirpo, duke e prkrahur at pa kurrfar rezerve, shoqria
faktikisht vazhdoi t m konsideronte jo si nj ish-t dnuar, por si nj t dnuar aktual. Edhe
m keq, duke nxjerr ca vendime gjyqsore q kishin t bnin me mua, madje edhe duke mos
m informuar fare, shoqria gjat nj periode t kohs e kishte anuluar jo vetm ekzistencn
time politike, por edhe at juridike, madje edhe at totale. P.sh., asnjher nuk m pyetn pr
regjistrimin e veturs sime n emrin e saj, nuk u informova asnjher se Gjykata n Prishtin
n vitin 1988 kishte vendosur t'ia bartte Edit banesn time dy-dhomshe edhe pa plqimin
tim, ndrkaq asnj instanc juridike nuk vendosi ndonjher pr ndarjen ton materiale. Me
kalimin e kohs m bhej gjithnj e m qart se seanca gjyqsore e cila n vitin 1985 kishte
vendosur pr shkurorzimin ton (ky gjykats 6 vite m von u zgjodh deputet i Kuvendit t
Republiks s Kosovs, v.i.) n t vrtet mund t konsiderohej e rrejshme. E nxori at
vendim fatkeq mbi shkurorzimin ton me 24 maj, prderisa nga burgu kisha dalur vetm tri
dit m heret, me 21 maj. Kjo nuk ishte me vend, madje as formalisht. Nuk qe respektuar afati
kohor i parapar me ligj prej 6 muajsh pritjeje para se gjykata t mund t vendoste pr shtje
t ktilla. Shkurt, qe br do gj me qllim t nnshtrimit tim, ose t kthimit t status quo
antes (gjendjes s mparshme t gjrave) pa m krkuar falje. Prkundrazi, Z.a Edi mendonte
se un duhej t'i krkoja falje asaj. Ndoshta edhe do ta kisha br kt, ndonse nuk e
konsideroja veten fajtor pr asgj. Sidoqoft, meq ishte n pyetje vajza ime Erleta, do ta
kisha br kt po t mos e kisha vn re se asaj i plqente nj mbrojtje e teprt dhe e
panevojshme e shoqris n llogarin time. Pr kt shkak, si mund ta dish edhe ti, m me
qejf nuk e bra nj gj t ktill. Megjithat, gjithnj mbajta qndrim korrekt ndaj saj. M
1991, kur gati sa ishte duke u shkatrruar ajo nga disa grupe t rndsishme politike, prmes
nj funksionari t lart t kishs katolike (Edi nga nna sht e krishter, vr. e red.) e krkova

dhe m'u dha mbrojtja e saj. Me fjal t tjera, pr hir t bijs sime Erlets un mund t falja dhe
fala, por nuk mund t harroja dhe nuk harrova.
Mirpo meq realiteti s paku teorikisht ndryshoi n prputhje me bindjet e mia fillestare
politike dhe jo n t kundrtn, me koh, si duket, u bra i rndsishm pr grupe t ndryshme
politike q luftonin pr pushtet dhe jo pr shtet. Sidoqoft, duke qen pr shum vite i
vetmuar n bindjet e mia politike t deklaruara hapur, si nj ish-antar i elits, n ndrkoh u
shndrrova n hi ekonomik dhe social. Meq asnj grup nuk deshi t marr asnj prgjegjsi
pr kt, ato as q dshironin ta njihnin ndonj prparsi timen. M me dshir e zgjodhn
rrugn e ndikimit n t afrmit e mi, duke besuar se ajo ishte mnyra m e mir pr t m
mbajtuar edhe m tutje nn kontroll. Natyrisht, isha tejet i hidhruar pr kt, por nuk mund t
bja asgj. E dija gjithnj se Erleta q nga viti 1981 mbahej si nj lloj pengu, por q nga viti
1991 e tutje isha dshmitar se si Andini e Brisilda gjithnj e m tepr konsideroheshin poashtu
si pengje. Gjrat u komplikuan dhe nuk dija se si t'i ndihmoja fmijt e mi q ishin aq t
vegjl dhe nuk mund t kuptonin se 'po ngjiste. Ishte supozuar me saktsi se nuk kisha forc
personale q ta vrisja ndokend dhe ata e dinin se nuk do ta bja nj gj t ktill. Pr kt
shkak, si duket, gabimisht u konkludua se do t'i bashkohesha njrs nga palt n disponim dhe
se do ta luftoja tjetrn me ndihmn e s pars. Nuk dshiroja t bja ashtu, sepse isha i
interesuar pr ta ndrtuar shtetin dhe jo pr t'u przier n luftn politike pr pushtet. Gjithsesi
nuk ishte korrekte. Ndodhej jasht shijes sime dhe poashtu jasht karakterit tim.
E dija se e kisha nj lloj t forcs q qndronte diku midis qiellit dhe toks, d.m.th. askund
dhe gjithkund, q do t thot se ishte potenciale dhe jopraktike. Pastaj nj dit, duke i par
fmijt e mi n nj pozit t till mizore, dhe duke mos pasur forc t qndroja edhe m tutje,
e zgjodha rrugn time. Vendosa ta eksponoja veten para dyerve t prindrve t Sevdis dhe t
prisja atje gjer sa t bheshin t mshirshm pr t m'i kthyer fmijt e mi. Ishte ky nj hap i
rrezikshm meq mund t konsiderohej si provokim i tr fisit t saj feudal, por pasiq fisi im
feudal nuk qndronte pas meje, pas nja 48 orsh t pazarllkut fisnor n fund t shekullit XX
n mes t Evrops, u vendos q t'i kthenin fmijt e mi prmes Sevdis q e prcillnin nj
grup prej 10 ose m tepr ndrmjetsuesish! Asnjher n jetn time nuk kam qen m i
hidhruar. Ishte kjo dika trsisht jasht mundsis s kuptimit intelektual dhe ndjenjs s
qytetrimit, por e ruajta kontrollin. E dija se dshironin t fillonin diskutime t pafundme rreth
ne t dyve, me qllim t rikthimit t status quo antes dhe jo me qllim t gjetjes s solucionit
real, i cili mund t rezultonte thjesht nga fakti se mund t na linin vetm, pa u przier vet.
Mendova se ishte metod tejet e shplar t'i prdorje fmijt si pretekst pr rikthimin e status
quo antes q u humb jo me fajin tim, ose s paku jo trsisht me fajin tim.
Pr kt shkak, iu drejtova ish gruas sime: "Zonj, -i thash, -gjat ktyre 7 orve sa i qesh
eksponuar territorit t fisit tnd feudal, ti, natyrisht, mund t m shkaktoje telashe t mdha,
por kurr nuk do t mund t gjeje arsye pr t'i arsyetuar ato. Nuk do ta dij kurr nse m ke
dashur ose jo, por fmijt u lindn, ata ekzistojn, rriten dhe i dua shum. Pikrisht pr kt
shkak nuk dshiroj q t'i ndaj me forc nga nna e tyre, por dshiroj q t kuptohet nj her e
prgjithmon se ata nuk jan pron e asnjrit nga ne, por vetm pjes e jona. Detyr e
prindrve, e t gjith prindrve t bots dhe e t gjitha bishave poashtu, sht q t'i aftsojn
pr ta jetuar jetn e tyre. Qeniet njerzore dallojn prej bishave edhe nga ky aspekt, sepse i
ndihmojn fmijt e tyre q ta ndrtojn identitetin e vet t dobishm pr veten, familjet e tyre
dhe pr shoqrin. Sa u prket vet atyre, pr shkak se jeta konsiderohet si nj seri e gjat
betejash konkurrente pr dika m t mir, ather do t duhej t'u ndihmohej t'i ndrtojn sa
m tepr q sht e mundur identitetet e tyre. E konsiderojm se sht krim primitiv e barbar
t provosh t'i shndrrosh ata n vegla pr hakmarrje, n instrumente pr kompensimin e
ndrrave t parealizuara, n arm pr t fituar forcn e cila n t vrtet t mungon, vetm
sepse jan t pafuqishm. Lri t rriten t lir. Mos i prdor si pengje pr fardo qllimi q
do t dshiroje t arrije sepse kjo doemos do t duhej t'ishte problem i yt dhe jo i tyre. Pr

shkak t moshs s vet ata kt nuk mund ta kuptojn. Nuk ishte pun as e guximshme dhe as
e menur nga ju q t m sillni n nj situat t till. Mund t'i kuptoj intencat tuaja, por nuk
mund ta fal sjelljen tuaj".
Duke i thn kto gjra, natyrisht isha i neveritur (edhe me veten), saq dola jasht dhe i
lash ta diskutonin problemin n mungesn time. Kurr m nuk munda t bhem i njjt si m
par.
Ky problem tani sht zgjidhur, por vetm pjesrisht. Fmijt tani lirisht mund t lvizin tek
secili nga ne, por nuk jan m t lumtur. M duan shum. E duan edhe nnn e tyre.
Meq jan t regjistruar n emrin tim, por jetojn me nnn e tyre, iu drejtova gjykats, e
cila tani ndodhet n kompetenca t Republiks s Serbis, me lutje q ta bj nj prjashtim
nga rregullat e lufts dhe t vendos mbi at se me cilin prind do t duhej t rriteshin ata?
Lloji i institucionit t cilit ju drejtova dhe i cili n kt shtje i ka kompetencat e gjyqit,
thjesht heshti. Nuk deshi t vendos. Meq nuk kam pasaport, sepse nuk m sht dhn, dhe
meq si trsi situata sht tejet e paqart, nuk i di t gjitha konsekuencat juridike t nj
situate t ktill.
Situata bhet edhe m e keqe, meq Erlets akoma nuk i lejohet normalizimi i raporteve t
saj me babn e vet, d.m.th. me mua. Kjo pastaj reflektohet drejtprsdrejti n raportet me
Sevdin dhe ndikon n pozitn e dy fmijve t mi t tjer.
Shum her mendoja t ndrmerrja dika rreth ksaj shtjeje, por meq Edi ishte nj
antare tejet e muar e elits politike e intelektuale, nuk mund t bja asgj. Nj her, n
fillim t ktij viti, hyra n banesn time n Prishtin prkundr kundrshtimit t saj, me qllim
q disi ta detyroja t fliste me mua, por ajo thjesht e thirri policin dhe ata m hodhn jasht.
Shum her mendova t'ia filloja nj polemike publike me t dhe bile iu krcnova me nj gj
t till, por ajo s'i dha pes para. Shum shkrimtar, avoketr, gjykats, profesor, zhurnalist
e t tjer ndodheshin n ann e saj. Me fjal t tjera, elita n raport me mua qndronte si bukur
shum unike. N t kaluarn Edi gjithmon kishte sukses n rrotullimin e gjrave dhe n
fajsimin tim pr gjra q nuk kisha mundur t'i merrja dot me mend. N kt drejtim duket
sikur grat jan m superiore se burrat andaj ishte fare e natyrshme q tr elita ta prkrahte
me gjith zemr, madje edhe nj pjes e familjes sime m t gjer, pr motive dhe interesa t
ndryshme. Kjo ishte nj metod e cila pr nj period t gjat kohe m bri t mos isha i
barabart me t, pr 'gj nuk isha as i prgaditur dhe as i msuar dhe s cils gjer m sot m
me dshir iu shmanga.
Mirpo situata nuk ndryshon thelbsisht. Desha ta ndryshoja, duke proklamuar se nuk e
kisha ndrmend t martohesha srish dhe duke krkuar q t dy pal fmijt e mi t lejoheshin
lirisht t komunikonin me mua. Sevdija kt e pranoi n nivel t fshatit, por ajo n t vrtet
nuk ka mjete q t'i mbaj fmijt dikund tjetr, jasht fshatit. Mua m sht ofruar nj shans
q t riintegrohem n Prishtin prmes Universitetit, por meq nuk pata sukses n
normalizimin e raporteve t mia me Erletn, Sevdija nuk do t'i lejoj fmijt t vijn me mua.
Sikur t vendosja t shkoja vetm (sht tejet e dyshimt se a do t pranohesha vetm) me
siguri se do t'i humbisja t dy palt. Andaj sht fare e natyrshme q nuk dshiroj q nj gj e
till t m ngjaj srish n Kosov dhe as q mund t duroj edhe m tutje ta shikoj
shkatrrimin e tyre gradual. Esht kjo nj gj q m dmton pr s teprmi, dhe tani me vite
po shkatrrohem edhe vet.
sht kjo nj situat e uditshme dhe njkohsisht tmerruese. Nuk mund t gjej fjal t
prshtatshme pr ta prshkruar, por mbi t gjitha, m tmerruese jan kshillat q mi japin
pikrisht ata q mund ta ndryshojn kt situat vetm prmes nj thirjeje telefonike ose nj
bisede t rndomt. Sipas tyre, nuk duhet t mrzitem pr fmijt meq jan duke u rritur me
nnat e tyre. Kur t rriten do t kthehen tek un, sepse do t dijn se jam baba i tyre. Nuk dua
ta prshkruaj ann tmerruese t saj, pasi vet pr vete mund ta supozosh. Kuptimi i vrtet i
ktyre kshillave sht krkesa q t pritet zgjidhja e trsishme e situats, por pikrisht kjo

sht arsyeja q konsideroj se ata mbahen si pengje. Dhe pikrisht pr kt arsye insistoja
vazhdimisht q t katapultohen jasht tensioneve aktuale t shkaktuara nga politikat e
kundrta. Ishte kjo esencialisht krkes pr shptimin e privatshmris s familjes.
Fatkeqsisht, nuk pata sukses t plot, por meq po hyjm n shekullin XXI, lufta ime prej
mohikani ishte e dobishme t provohej. Ndoshta ky ishte edhe njri ndr shkaqet e rrahjes
sime barbare nga ana e policis speciale m 27 maj t ktij viti. Megjithat, nuk mund t
pajtohem n asnj mnyr n reduktimin e qenieve njerzore n makina t pandjeshme, t
ftohta, indiferente. Privatshmria e familjes sht e nevojshme pr kt qllim. N qoft se
shekulli XXI do ta vras kt, ather nuk mund t jet i vlefshm pr t'u jetuar.
Pas nj refleksioni t gjat, erdha n prfundimin se zgjidhja e vetme racionale pr kt
problem do t ishte q t bja vetvrasje politike, d.m.th. q t'i ndrprisja t gjitha raportet me
t kaluarn dhe t tanishmen dhe t provoja t jetoja vetm pr veten time, por n nj vend
tjetr dhe jo ktu. Meq akoma mund t punoj do gj q mund t m ofrohet, prej pjatalarsit
e publicistit, gjer ke profesori i universitetit, s paku nga nj distanc gjeografike mund t
provoja t'i ndihmoja edukimit t ardhshm t fmijve t mi dhe kshtu t bhem edhe
materialisht, dhe jo vetm nominalisht, baba i tyre. Kjo gj akoma nuk do t m bnte nj
baba komplet, por s paku dika m t mir se ky i tanishmi. Gati shumica e baballarve t
fmijve shqiptar pothuajse historikisht jan t ktill. Ky ishte njri nga shkaqet q krkova
t ma bje nj vizit t shkurtr. Desha t t konsultoja pr nj vendim aq t rndsishm pr
mua.
Ti nuk erdhe. Fillova menjher t mendoja se qeniet njerzore, pas t gjithave, nuk jan
edhe gjithmon plotsisht racionale (kjo gjithashtu do t duhej t ishte ndonj komponent e
privatshmris s tyre) dhe, meq nuk jan plotsisht racionale, ather m me qejf do t
qndroja ktu. Kshtu m n fund vendosa ta mbroja doktoratn time n Universitetin e
Prishtins.
Kshtu, Peter dhe Petra, un i dua proverbat e popullit tim. Njra nga ato thot se duke m'i
treguar hallet e mia, t tuat do t'i kuptosh m mir. Jua tregova nj pjes t halleve t mia me
qllim q ju t kuptoni se, si duket, jeni duke i prjetuar problemet e moshs s viteve 50 kur
befasisht keni mundur t zbuloni se nuk jeni edhe m tutje t rinj dhe se nuk mund t
vazhdoni t'i bni gjrat q ishit msuar t'i bni n t njjtn mnyr, me t njjtin intensitet
dhe me t njjtin tempo. Prse ather nguteni? Prse nuk prisni t'i prshtateni moshs?
Krush,
5 qershor 1993

T fala:
Ukshini

III
Zonj,
Dekurajimi me homo politicus-in
Letra iftit Reinhold nuk sht e prfunduar, me gjith prmbajtjen dhe kuptimin
shumdimensional. Kjo q t drejtohet ty dhe segmentit t inteligjencis pas teje sht e
shkruar n gjuhn shqipe dhe ka pr qllim zgjimin tuaj t trsishm. Do t prkthehet,
natyrisht, edhe anglisht.
N letrn time t fundit t para nj viti (24 prill 1992) me nj ton pak si t ashpr q tani nuk
m plqen sepse nuk pata mundsi t'i qndroja besnik ashprsis s saj, desha t'i rrotulloja
gjrat, t'i vija n vendin e tyre dhe ta mbyllja kaptinn e fundit t raporteve midis nesh n

historin e Republiks. T'u krcnova se, po qe se nuk do ta lejoje normalizimin e raporteve

me bijn ton Erletn, do ta prgadisja nj seri ligjratash me titull t prbashkt "Morali dhe
politika" dhe se n kt mnyr do t zhvilloja luft publike kundr teje dhe rezonimit t
vjetr politik. Mirpo ato doln m t thella se 'prisja. M dekurajoi lidhja e tyre me
mentalitetin e biprkatsis kolektive t homo-politikusit shqiptar, andaj e gjykova se nuk
ishte koha e tyre. Nuk i ligjrova dhe as q i botova. Megjithat, duke qen i bindur se nuk i
duhet ln vetm kohs t'i sqaronte gjrat edhe m tutje, vendosa q ta shtyj pakz kohn pr
t'ia ndrruar prmbajtjen, q s paku kualitativisht t jet di tjetr.
N kt drejtim, nj sr hapash q u ndrmorn gjat vitit t kaluar n emrin tim, por jo
gjithmon me iniciativn time, e n shumicn e rasteve as me njohurin time paraprake, por
vetm me njoftimin tim me dshtimet e psuara, m bnin kurreshtar. E kuptova se njerzit,
n mnyrn e vet, e tentonin afrimin ton, por kjo nuk u bri pun, sepse kishte koh q
dashuria jon kishte vdekur, ndonse dikur, si tek t gjitha iftet e lumtura, konsiderohej e
pavdekshme. Pata provuar shum her q ta ruanim korrektsin n raportet tona n mnyr
q Erleta ta prballonte m mir sfidn e kohs, por ti refuzove. N kt mnyr e vdiqe edhe
miqsin. Nga kto prpjekje dhe nga kto hapa u krijua nj propagand e tmerrshme q
vazhdimisht m prcillte dhe intensifikohej sa her q kanosej "rreziku" i normalizimit t
raporteve me t. Nj shtje trsisht inosente dhe private gjat vitit q shkoi u hodh n terren
politik, n armiqsin me ata t cilt me mundin dhe me gjakun e tyre fuqimisht i kontribuan
krijimit edhe t Republiks edhe t Demokracis. Ktu dika nuk vlente. Ishte prfundimisht e
prishur. Prsri si edhe m par n kohn e komunizmit, insistohej n mnyr indirekte q t
bja lutje pr normalizimin e raporteve t mia me bijn time, por nuk u binte ndr mend t
bnin lutje q t'i normalizonin raportet me mua. Ndonse patn ngjar shum gjra dhe pati
ndryshuar shumka, nuk ndryshoi pozita e saj dhe as raportet midis nesh, sikurse do t duhej
t'ishte midis personave t civilizuar t bots bashkkohore. Vazhdimi i avazit t vjetr n
kushtet e ndryshuara tani nuk e dmtonte vetm bijn ton Erletn, por edhe t dy fmijt e mi
t tjer q u lindn nga martesa e dyt, Andinin (7 vjear) dhe Brisildn (3 vjeare), por edhe
t gjith ata q e donin, n radh t par prindrit dhe vllezrit e mi, me t cilt gjat nj
periode u manipulua shum keq me gnjeshtra t paturpshme, duke e shfrytzuar nivelin e
vetdijs s tyre, t raporteve farefisnore dhe t gjendjes materiale. N kt luft nuk u
dmtuan vetm ata q t prkrahnin, t cilt me gjith demagogjin e tyre ishin dhe mbetn t
integruar n shoqri, t cilt ti dikur as i doje dhe as t donin dhe t cilt tani, njsoj, e
prkrahnin edhe tjetrn n luftn e saj kundr meje, ndonse as kjo dikur nuk i deshi dhe as q
e honepsn ndonjher. N kt mnyr u krijuan raporte t uditshme: prindrit dhe
vllezrit e mi vazhdimisht mbeteshin fajtor pr gjra pr t cilat nuk kishin kurrfar haberi;
t tjert, kinse me mosprzierjen e tyre n "shtjet private" vazhdimisht mbeten t
pafajshm; kurse fmijt e mi t mitur dhe un vazhdimisht mbetemi viktima. Kshtu ishte n
kohn e komunizmit, kshtu mbeti n kohn e euforis nacionale dhe kshtu sht akoma
edhe sot, n kohn e krizs dhe t ngecjes n t gjitha drejtimet. sht evidente se kshtu nuk
duhet dhe as q mund t mbetet.
Si antare e elits politike dhe intelektuale t Kosovs, sikur t mos ishte zhvilluar nj luft
e hapur kundr meje dhe jo aq kundr nj politike q do t duhej t luftohej, sikur kjo elit,
gjat nj periode t caktuar t instalimit t vet n pushtetin paralel politik t kishte zhvilluar
luft parimore pr pozitn e Kosovs dhe jo pr pozitn e vet n Kosov, dhe sikur ti n kt
luft, s paku t ishe diferencuar, bile prmes Erlets, ndoshta do t kisha besuar se nuk ke
dashur q bija jon Erleta ta prjetonte drejtprsdrejti rnien e babs s saj. Ndoshta do t
kisha besuar se duke dashur ta ruaje veten nga rnia s bashku me t, ishe e detyruar ta ndaje
biprkatsin politike t nj ambienti dhe t nj kohe q akoma po zgjat. N rrethana t ktilla
e pranoj se do t ishte nj obligim fisnik i babait q ta ruante t bijn nga inkonviniencat e
kohs. Bile nga kjo fush kemi edhe shembuj konkret t lavdishm. N nj libr mbi

Z.Adem Demai t nj autori sarajevas, Baci shpjegon se si kishte qen i detyruar ta linte
familjen me qllim q ta shptonte nga maltretimet dhe nga provokimet e kohs. Kt ia
besoj, por gjithashtu e besoj se prfundimisht e kishte pasur gabim, sepse n kt mnyr e la
t paprekur rezonimin e mom politik, duke besuar se kishte ndryshuar s bashku me kohn.
Me gjith konsideratat e larta ndaj tij, (isha i pari q i futa n prdorim pr t shprehjet
"histori e gjall" dhe "simbol i rezistencs kombtare") un nuk isha Z.A.Demai. Kisha rn
pikrisht si ai, por jo vetm kaq. Kisha qen n nivelin e gjendjes s nj populli t tr, i cili jo
vetm gjat 12 viteve t fundit ishte trajtuar mizorisht nga tr nj makineri policore dhe
ushtarake e nj regjimi q e dnoi historia. Mirpo n kt gjendje kisha rn nga lartsia e
konsiderueshme e hierarkis shoqrore dhe me njohuri t pjekura teorike dhe praktike t
funksionimit dhe t ndrlidhjes midis regjimit, sistemit politik dhe shtetit. Pr kt shkak,
nuk e synoja vetm ndryshimin e ambientit, por edhe t rezonimit politik n koh. Pa ndonj
mbshtjetje dhe pa ndonj lidhje me ata q konsideroheshin t informuar dhe q vetm i
ekzekutonin vendimet e t tjerve, u orientova drejt dhe qndrueshm. Fal biografis sime,
origjins s pastr shqiptare-kosovare dhe njohurive t mia, ky orientim ndikoi fuqimisht n
ndryshimin edhe t ambientit edhe t kohs, si edhe t shum segmenteve t rezonimit t
mom politik. Pr kt shkak, prezentimet q iu bn faktorit t brendshm nuk kishin lidhje
me t vrtetn, por vetm me ruajtjen e pozitave dhe t privilegjeve t nj shtrese t caktuar
shoqrore, s cils dikur i takoja edhe un.
Ato e patn efektin e ngecjes s proceseve t lidhura me jetsimin e plot t Republiks dhe
tani t zbrapsjes s tyre praktike. Dhe, prsri angazhimi dhe qndrimi im praktik dhe me
shkrim i zhdavariti mosbesimet e krijuara artificialisht dhe e shquajti nj rezonim t ri politik
i cili akoma ndodhet n rrug e sipr t formimit dhe t forcimit t vet, por q tanim me asgj
nuk mund t ndalet. N kontekst t ktyre fakteve, pr k, pr far ambienti, pr far kohe,
pr cilat arsye dhe me far t drejte e largoni edhe m tutje bijn time nga un? Ose n
rezonimin tnd dhe t ktij segmenti t inteligjencies akoma nuk ka ndryshuar asgj, ose
synohet di tjetr, gj q pr shkak t konsekuencave q akoma po i bart, pr mua sht
njsoj.
Ta marrim t dytn. E para edhe ashtu shihet vet. Nuk qen n pyetje 12 dit, 12 jav dhe
as 12 muaj, por vite t tra t lidhura me zhvillimin e situats s prgjithshme n Kosov e m
gjer. Gjat ktyre 12 viteve m arrestuan dy her, m burgosn, m izoluan 7 vite t plota.
Me instrumente t nntoks politike q nuk u shihen dhe aq leht, por q u ndjehen
konsekuencat, e zhvilluan nj luft t tmerrshme q m dmtoi pr s teprmi dhe m n fund
m lnduan shum rnd. E kalova Golgotn q e prjetoi nj popull i tr. S bashku me t,
n do pik, i dhash provimet m t rnda t pjekuris politike. Mirpo, gjat ktyre 12
viteve t ksaj golgote t tmerrshme, nuk denjove ta lejoje normalizimin e raporteve t mia
me bijn ton Erletn, dhe n kt drejtim t prkrahu segmenti i Inteligjencies pr t ciln
sht fjala. Prse?
T gjitha iniciativat n kt drejtim i vrisje q n start. Ndaj prindrve t mi pleq, sa her q
deshn t t vizitonin, ta takonin ose ta shihnin mbesn e tyre, u solle n mnyr arrogante.
Hern e fundit kur e provuan nj gj t till, i porosite q t t mos mrzisnin edhe m tutje.
Plakut q me ndikimin e vet progresiv e kishte bartur mbi shpin thyerjen e tr nj epoke t
mbrthyer n prangat feudo-klanore t rrethit t vet, kur, i prmalluar, pa dijen dhe pa lejen
time, e thirri t mbesn n telefon, si gjithmon, si djalit t tij e babait t saj, ia mbyllt
telefonin. Pastaj arsyetoheshit se ashtu sillej e mbesa dhe jo ti q e edukoje at. Kt paturpsi
e brohoritn me vite edhe disa nga ata q plaku i kishte rritur dhe i kishte shkolluar n luft t
vazhdueshme me prangat e s kaluars, ndrsa njkohsisht e siguronin se ishin me t. Kur t
tjert e shfaqnin mospajtimin e tyre me kt hipokrizi rrnqethse, krkohej mosprzierja n
emr t afrsis s gjakut. Raportet feudo-klanore q Evropa i kishte vdekur para m se 1000
vitesh, n Kosov e manifestonin tr shklqimin e vet t mykur. Ato sundonin n mnyr

sovrane. E vrisnin do talent q n embrion dhe si kurva m e poshtr, viheshin n shrbim

dhe e servisonin do pushtetmbajts q e synonte ngecjen dhe jo avansimin drejt dinjitetit
individual dhe lirive kolektive. Kjo alf dhe omeg e do dominimi t huaj duhej luftuar, por
lufta kundr saj n Kosov u tregua si lloji m i vshtir i lufts q mund ta zhvillonin
Perndit dhe jo qeniet e vdekshme njerzore. Dhe n shkalln q un e zhvilloja si njeri, i
munda perndit. Mirpo ato nuk t falin, ose nj gj t till e bjn tepr rrall. M shpesh
hakmerren, duke e vazhduar loj-luftn e tyre morbide me jetn. Ka momente t tilla kur
vdekja sht m e leht se sa loj-lufta me jetn, por vdekja si mundje dhe jo si humbje. E
provokova tri her, por nuk m deshi. Hern e katrt nuk desha ta provokoja vrasjen, por e
dija se mund t vinte dhe isha indiferent ndaj saj. Getoizimi violent i regjioneve t caktuara
ishte dukuria m e flliqur e ktij shekulli. Kishim msuar ta urrenim q n bankat e shkolls.
E provokonte rnd ndrgjegjen time intelektuale, dhe ndjenjn njerzore t njeriut. M
lnduan rnd, por m lan t gjall pr t'u kthyer i plagosur n rrugn time t mome t lojs
morbide me vdekjen. Dhe tani ishin przier gjrat: loj-lufta morbide me jetn e perndive
dhe loja morbide me vdekjen e njeriut n mnyr t padiktueshme ishin shndrruar n nj.
Qmoti nuk dihej se cila do t rndonte m tepr n aste t caktuara t kohs.
Mirpo nuk ishin goditjet e policis ato q m shkaktonin dhembje m t mdha. Nga
goditjet, lndimet dhe t shtnat e tyre mund t vdisje, si vdiqn shum t tjer, mund t
mbeteshe sakat, si mbetn shum t tjer ose edhe mund t shroheshe si u shrova edhe
un. Ajo q vrtet m lndoi ishin fjalt: "Ik, ti nuk je babai im", dhe pastaj: "do ta ndrroj
mbiemrin", t shqiptuara me gojn e bijs sime 12 vjeare, t ciln, n momentin e takimit
nuk e njoha. Ishte rritur. Ishte br goxha vajz, por nuk e njoha, sepse nuk u lejova ta
prcillja rritn e saj. Ato fjal delnin nga thellsit e mllefit dhe t urrejtjes sate, ndonse nuk
pate kurrfar t drejte as t mllefoseshe dhe as t m urreje. Ishin rezultat i edukimit q ia dhe,
sepse nuk m njihte drejtprsdrjeti, pos prmes teje. Kontrolli i hekurt i shpirtit t saj t
njom gjithmon m kishte larguar t tmerruar pr fatin e saj.
Ajo q m lndoi njsoj rnd si edhe kto fjal ishte tmerri q e ndjeja sa her q e kujtoja
faktin se nj segment i rndsishm i inteligjencis s lart t Kosovs pr 12 vjet rresht e
aprovoi dhe e inkurajoi nj sjellje t till. Ishte kjo pikrisht ajo inteligjencie q e kisha
mbrojtur me kmbngulje, me mimin e pjess m t mir t jets sime, me besimin e plot se
nj dit do ta kuptonte gabimin e kohs komuniste, se do t korrigjohej dhe se do t futej n
luftn e Republiks dhe t Demokracis. Ajo kt e bri, por me rezonimin dhe me frikn e
vjetr pr privilegjet e kohs komuniste. Erleta atyre duhej tu shrbente si nj lloj garancie
nga prmbysja e mundshme. Pr kt shkak, sa her q e tentoja normalizimin e raporteve t
mia me bijn time, m delnin prpara "bedelt" e tyre. M vinin gjithmon para alternativs s
shkatrrimit t bijs sime, t lufts ose t trheqjes. E zgjidhja trheqjen taktike pr t mos
shkaktuar prmbysjen.
Mirpo ata vajtn larg: m shpalln t krisur, konservativ, komunist a prokomunist,
marksist-leninist e gjepura t tjera. Vajtn edhe m larg:-e tentuan mohimin e dshmorve t
par t rn pr demokraci dhe pr liri n Brestovc. Iu prgjigja me artikullin "Bje ose vdis"
(Fjala, 5-12 shkurt 1992), por e heshtn diskutimin, e ndryshuan kontekstin e gjrave dhe ran
n kundrthnie me vetveten. Pastaj i mohuan atbot tri krkesat e mia: themelore 1) Pr
Republikn e barabart t Kosovs n ish-Jugosllavi, 2) Pr ruajtjen e integritetit territorial t
ish-Jugosllavis dhe 3) Pr respektimin e pavarsis s Shqipris (shih artikujt n DEA prej
1-6, 90/91, sidomos artikullin redaksional "DEA dhe sulmet"). Pasoi nj propagand e
tmerrshme, por asnj prgjigje serioze. Prhapnin fjal se isha kundr bashkimit me
Shqiprin. Pr t qen efekti diskreditues m i fort, i shpjegonin popullit npr oda se
bashkimi me Shqiprin ishte shtje e kryer, sapo q nuk kishte ngjar, po ja q un po i
pengoja! Sikur kjo shtje t varej nga un dhe jo nga lufta e prbashkt aktive e t gjithve!
Qllimi i ksaj propagande t tmerrshme verbale, dhe jo vetm verbale (atbot e izolonin

edhe familjen time n Krush) nuk mund t ishte vetm likuidimi im politik, por di m e
madhe. Ata nuk mund t mos e dinin se n at koh nuk ishte n rend t dits Bashkimi me
Shqiprin por Republika. Nuk mund t mos e dinin se diskontinuiteti total politik do t
shkaktonte luft totale pr t ciln nuk bnin kurrfar prgaditjesh. Nga kjo ishte e qart se
llogarisnin n forca t huaja. Efekti politik i ktij qndrimi ishte instrumentalizimi total i
Kosovs pr interesa t huaja dhe jo pr interesa t veta. Qysh heret e kisha kuptuar se disa
qarqeve shkencore-politike amerikane nuk do t'u bhej von po qe se problemin shqiptar do ta
zgjidhnin duke e futur Shqiprin si Republik t shtat brenda ish-Jugosllavis. Mendimet e
tilla kishin mbetur recidiv i planeve t Lufts s II Botrore. Isha i bindur se SHBA-t nuk
kishin interesa t drejtprdrejta n Ballkan, prpos atyre q i trashgonin prej britanikve.
Pr kt shkak, supozoja se disa qarqeve "kok-nxehta"(hot-heads) t atjehit nuk do t'u bhej
von edhe po qe se nj gj e till do t rezultonte me luft. Me luft ata e mendonin luftn
lokale, sepse kjo ather "ishte n mod" dhe jo luftn totale. Nuk e kishin t zhvilluar
ndjenjn e duhur pr interesat kontradiktore t fuqive t Europs dhe pr kt shkak nuk do t
prtonin t eksperimentonin me qllim t shquarjes s tyre. Nga kjo mund t konkludohej fare
leht se po qe se nj luft e till lokale do t komplikohej, nuk do t'u bhej von po qe se nga
dshira pr ndrprerjen e konflikteve t mtejshme do t rezultonte nj Shqipri e reduktuar
dhe e bashkuar muslimane. Mirpo mua m bhej von dhe nuk m dukej mir. Nj Shqipri
e bashkuar, -e mendoja me vete, -pa Devollin apo Sarandn, me nj Republik t Shkodrs
dhe ndoshta edhe t Mirdits n mes, ku do t sundonin raportet feudo-klanore, me ndonj aga
t feudo-kapitalizmit n udhheqje t parashutuar nga jasht, e pranoj se nuk m plqente.
Pastaj mendoja se populli shqiptar pikrisht pr shkak se i kishte pasur tri fe, kishte qen
origjinal dhe unik n Evrop, n ndrtimin e asaj q Hegeli do ta quante "Volks geist" dhe se
kjo "Volks geist" e shqiptarve, me shekuj i kishte prbuzur tentativat q ta coptonin n baza
religjioze. Kjo qndres e prbashkt e t tri feve e kishte begatuar pastaj shpirtin e tyre, dhe
jo vetm frymn, dhe pr kt shkak ky kishte qen kontributi m origjinal i tyre n ndrtimin
e kombit dhe argument i fuqishm n tr qytetrimin e Evrops pr perzistencn e kombit si
kategori e rrnjosur. Andaj e pranoj se nuk mund ta merrja me mend nj Shqipri t till t
reduktuar vetm n nj fe. M dukej se ajo nuk do t ishte edhe m tutje e njjt, me shpirt t
brumosur nga fe e kultura t ndryshme, por, si e imponuar nga larg dhe nga t tjert, n thelb
do t ishte nj Shqipri pa shpirt. Pr kt shkak besoja se problemi shqiptar ishte akoma
problem dhe jo shtje, dhe se ishte i natyrs s barazimit t plot me republikat tjera n ishJugosllavi dhe i barazimit t popullit n pikpamje t forcs materiale, n radh t par me
veten dhe pastaj edhe me t gjith popujt tjer n Ballkan dhe n Evrop. Duke u nisur nga
kto premisa, ashtu si m dukej e mundshme n at koh, prgjigjet i dhash n fejtonin
"Republika dhe lufta n kontekst t Evrops"(Janar-shkurt -1992). Pastaj n vende t
ndryshme i thash me goj edhe ca gjra t tjera q m brengosnin, si p.sh., se politika e
pasivizimit n form t durimit e deziluziononte masn dhe i ndihmonte shprnguljes, se
evropeizimi i Kosovs nuk mund t reduktohej n shprnguljen e rinis dhe n asimilimin e
saj n Evrop, se metodat mafioze n politik nuk t onin askund e shum gjra t tjera. M
akuzuan se po ua praja popullin, i cili nuk kishte asnj haber pr motivet e vrteta t
sulmeve kundr meje. Nuk u prgjigjn asnjher botrisht, por m dmtuan tepr shum pas
shpine. Me fjal t tjera, qarqet "koknxehta" n Amerik i kishin pasur dishepujt e tyre edhe
n Beograd (se kt gj ua kishte anda) por edhe n Prishtin (se nuk u binte ndrmend finalja
por vetm starti).
Nj piramid e arkeologjis shoqrore
Nuk e di nse edhe ti e duartrokisje kt dmtim pas shpine, por e di se Erleta nuk vinte.
Kush ishin ata q n mnyr t organizuar, prmes "bedelve" t tyre, ia mundsonin vajzs

ikjen nga takimi me babn e vet sikur ky t'ishte ndonj kriminel dhe jo nj njeri i rndomt si
t gjith t tjert? Kta ishin shum nga ata q dikur i njihnim s bashku, por q tani t
prkrahnin vetm ty, q n t vrtet nuk m kishin prkrahur kurr prpos n masn q u
kishte konvenuar atyre. Kta qysh ather nuk kishin pasur botkuptime t drejta mbi raportin
familje-shoqri dhe rrjedhimisht, mbi asgj. Koha e lufts dhe ajo menjher pas saj u kishte
imponuar kriteriume politike mbi jetn private. Ky kishte qen kompromisi i par i tyre. T
gjitha kompromiset tjera t natyrs politike kishin qen m t lehta, m t parndsishme dhe
m pak e m rrall shqetsuese. Pr kt shkak, nuk mund t pritej nga kta kmbngulja n
mbrojtjen e parimeve dhe shum rrall e njihnin funksionin e tyre. Procesi i racionalizimit n
mendjen e tyre nuk i kishte lejuar ta kuptonin t vrtetn; -nuk e ndjenin se mendimet i kishin
siprfaqsore, t pathelluara dhe as q mund t'i thellonin. Pr kt shkak ishin t prirur t'i
besonin tepr shum argumentit t autoritetit dhe jo autoritetit t argumentit. Ishin t bindur se
duhej ta konsideronin veten "super-burra" n kuptimin niean t fjals, por pa nevojn e
prdorimit t kamxhikut, pasi q kt e zvendsonin pozitat e larta shoqrore. N thelb,
intelektualisht t pakompletuar, veten e identifikonin me kto pozita. Si rrjedhoj politike e
ktij identifikimi doemos paraqitej karrierizmi i tepruar i cili ndodhej n raport t zhdrejt me
shkalln e kompletsis intelektuale dhe t identitetit personal. Pr kt shkak, frika nga
rreziku pr humbjen e tyre i drejtonte t gjitha veprimet tjera, si n raport me veten, ashtu
edhe n raport me t tjert. Andaj sht e kuptueshme se ishin tejet t pandjeshm pr
problemet q nuk i rrezikonin pozitat e tyre dhe tejet t ndjeshm pr do synim t kundrt.
Ky kishte qen dhe kishte mbetur i vetmi kriterium i sjelljes s tyre gjer me ndryshimin e
ambientit politik, i cili akoma nuk kishte prfunduar.
Pjesa tjetr q vinte menjher pas tyre, u ngrit n sferat m t larta shoqrore pa ndonj
prapavij dhe tradit t duhur intelektuale. Raportet familjare t ksaj pjese poashtu i
karakterizonte pabarazia, bile edhe m shum se sa n rastin e par, sepse t part qysh heret
qen t detyruar t'i prmbaheshin imixhit mbi pjesmarrjen familjarisht n luft. Si rrjedhoj,
gruas i mbetej t identifikohej jo me veten, as me burrin, por vetm me pozitn e tij n
shoqri. Ajo mund t ishte grua e filan doktorit, inxhinjerit, profesorit etj., sikurse q n rastin
e par simotra e saj prezentohej si grua e filan kryetarit, sekretarit, ministrit etj. Ajo nuk mund
t ishte filan-fistekja, me identitetin dhe me dinjitetin e emrit t vet personal, sepse si t till
nuk e njihte askush, dhe as q ishte ajo vet e orientuar pr t qen e vetvetes. Ky orientim i
femrs shqiptare pr t mos qen e vetes, por si fmij -e filan kolektivitetit familjar, ndrsa
pak m rrall -e filan babait, dhe n mosh t rritur -e filan burrit, ishte pothuajse tradicional.
At e msonin q n fmijri pr t mos qen e vetes por vetm e t tjerve. Shoqria
tradicionale shqiptare ishte prfundimisht arkaike. Nga ky arkaizm buronin pastaj tragjedi t
shpeshta dhe t rnda, ndonse kishte lindur si mekanizm mbrojts i shoqris nga
imponimet e jashtme. Puna ishte q ky arkaizm patjetr t luftohej dhe jo t kultivohej n
rrethana t ndryshuara. Ndrkaq kjo luft ishte nj "condicio sine qua non" i do evropeizimi
t shndosh e jo t oroditur.
N t dy rastet, mbikqyrja dhe edukimi i fmijve, si edhe punt e shtpis, mbeteshin
detyr ekskluzive e gruas. Intelektuali yn i lart, nga ky aspekt, ndodhej n pozit t
ngjashme me cilindo shkollar t familjeve kolektive nga fshati q e prbnin hallkn e tret t
piramids shoqrore n Kosov, po qe se numrimi i tyre do t fillonte nga lart posht. Ishte
kjo nj piramid e vjetr sa edhe vet shoqria -nj piramid arkaiko-arkeologjike n shum
kuptime, ndonse skeleti i strukturs baz nuk mund t ndryshonte askund.
Burrat nga kto tri kate ose hallka shoqrore, n vetdijen e tyre t lajthitur konsideroheshin
si "super-burra", pasi q ashtu i kishte bindur procesi i racionalizimit t kompromiseve q i
kishin br me ndrgjegjen e tyre n ngutje e sipr pr t arritur sa m lart q t ishte e
mundur. N t dy hallkat e fundit, e ndonjher edhe n hallkn e par, burrat ishin t
zhveshur nga prgjegjsia e brendshme familjare, nga prgjegjsia pr kujdesin ndaj fmijve.

Kjo pastaj e mundsonte riprtritjen e piramids arkeologjike n shum kuptime. N t dy

hallkat e para kt ua mundsonte bashkshortja me identitet t tretur, ndrsa n hallkn e
tret, ksaj i ndihmonte edhe kolektiviteti familjar n frymn e tradits. Kishte edhe raste
ekstreme, kur burri nga hallka e dyt i linte gruan dhe fmijt n fshat nn kujdesin e
kolektivit familjar, prderisa n banesn e vet n qytet e vendoste nj grua tjetr jolegjitime.
Dhe pr kt nuk e brente kurrfar ndrgjegje, sepse ky kishte qen kompromisi fillestar i nj
pankompromisiade t mvonshme gjithshoqrore, kur burrat-fmij nga hallka e tret, madje
edhe grat e tyre, e konsideronin si normale nj martes "ashiqare" n Kosov, dhe nj tjetr
"pr t ciln nuk flitej" n Evrop. Vetm nga ky fakt fatkeq sht fare e qart natyra e moralit
q kishim filluar ta kultivonim.
T trija kto hallka t shoqris e prbnin shtresn sunduese t saj. Kto ushtronin ndikim
t madh n krijimin e mentalitetit dhe t ambientit politik. "Super-burrat" e ksaj shtrese
konsideroheshin t civilizuar, madje edhe n nivel t Evrops, por gabonin, ndonse nuk ishin
t vetdijshm,
kur dukurit devijante dhe me rndsi margjinale i merrnin pr thelb t
moralit evropian. Disa nga ata natyrisht edhe mund ta dinin t vrtetn, por t gjendur para
dilemave t shumta q kishin t bnin me ta, u dukej m e leht ta zgjidhnin rrugn e
oportunizmit utilitar: me mimin e flijimit t gjrave q dukeshin se nuk jan aty pr aty
evidente pr rrethin e vet, dshironin me do kusht t bheshin dhe t mbeteshin dikushi.
Objektivisht antart e t dy grupeve t fundit ishin martuar heret, n moshn kur akoma
kishin qen vetm bij t kolektiviteteve familjare dhe jo njerz t formuar, me identitet t
vetin. Ishin martuar rndom me dshirn, por pa vetdijen e tyre t plot mbi rrugt q do t'i
kalonin n t ardhmen e vet dhe gjithnj n kohn e varsis s plot materiale, kur nuk kishin
patur as mundsi reale t'i rezistonin presionit eventual t saj (t familjes kolektive).
Megjithat kjo gj mund t ndihmonte n kuptimin e mangsive, por nuk mund t'i arsyetonte
ato. Njmendsia e lufts s zhvilluar pr t'u ngritur, ose m tepr, pr t zn pozita n
shoqri, kishte qen faktori kryesor q e prcaktonte karakterin e tyre. Meqense kjo luft
gjithnj e m tepr bhej m e vshtir, pritej q nga ky bazament shoqror nj kategori e
konsiderueshme t mbetej e paintegruar dhe me koh t rritej numerikisht dhe t forcohej
intelektualisht. Dhe ashtu ngjau. Duke e synuar zhvillimin dhe forcimin e individualitetit t
Kosovs, i prkraha q nga fillimi i formimit t tyre si kategori e veant shoqrore. Pastaj n
gjysmn e dyt t artikullit "Viti '81 dhe proceset e demokracis", i ngrita qllimisht lart n
piedestalin politik, por hallkat e integruara shoqrore te kta e kishin par vetm rrezikun pr
pozitat e tyre. M von nj pjes e rndsishme por e vogl e tyre u integrua n alternativn
kosovare, ndonse duke iu prshtatur rezonimit t mom politik dhe jo duke luftuar pr ta
ndryshuar at. Ndoshta ksaj prshtatjeje t tyre i kishte ndihmuar edhe ndryshimi i
rrethanave ndrkombtare, por kjo njherit e vrtetonte argumentimin tim se fjala ishte pr t
rinjt q e synonin t njjtn gj.
S'ishte kurrfar udie prandaj q t dy palt t m konsideronin si t tyrin dhe t gjenin
argumente pr kt. Mirpo meq me t part nuk e kisha ndar biprkatsin politike, ndrsa
me t dytt as moshn dhe as injorancn e kuptueshme pr proceset politike, njsoj mund
edhe t m refuzonin nga vetja. Ashtu edhe ngjau. Edhe m deshn, por edhe m hodhn
ather kur menduan se nuk u duhesha. N kt mnyr mbeta vetm i vetes, ashtu si kisha
qen gjithmon.
Mirpo prkundr gjith ksaj lufte, t ciln her-her e zhvillonin t gjitha palt kundr
meje, njkohsisht, dhe n t gjitha drejtimet, un qndrova konseguent: e besoja se
inteligjencia e Kosovs, antare e s cils je edhe ti, heret a von do t'i kuptonte gabimet e
rezonimit t mom politik t kohs s komunizmit n Kosov. Pr kt shkak edhe t
arsyetova, dhe meq pr asnj milimetr nuk i kishe tejkaluar kufijt e gabimeve t tyre, e
krkova mbrojtjen tnde edhe pr kohn e demokracis dhe jo vetm pr kohn e komunizmit.
Mirpo ti e vazhdove avazin e vjetr ndrsa ata e vazhduan rezonimin e mom t prkrahjes

s njanshme. Kjo m tmerroi. Ata q e pretendonin udhheqjen e lufts pr dinjitetin dhe

identitetin e nj populli t tr, t cilve populli u besonte me fanatizm t verbr, nuk e
shihnin dot se kishin startuar shtrembr. Duke e prkrahur nj praktik prfundimisht imorale,
binin n provimet elementare t etiks dhe nuk e shihnin lidhjen e saj me politikn. Pr kt
ua trhoqa vrejtjen dhe m akuzuan pr bajraktarizm. Pr ta individi nuk mund t lozte
ndonj rol t madh n ecurin e proceseve dhe duke mos e par trashgimin e botkuptimeve
t vulgarizuara staliniste mbi rolin e mass n revolucionet shoqrore, m akuzonin pikrisht
pr stalinizm! I kishin hutuar titujt dhe gradat e larta t shkencs dhe t politiks, pasi q
tashm e kishin harruar mnyrn e arritjes s tyre. U binda prfundimisht se ata demokracin
e barazonin me interesat e veta t veanta. Pr kt shkak, metodat mafioze pr sendrtimin e
ktyre qllimeve jo vetm q i prezantonin si demokratike por fatkeqsisht edhe i besonin si t
ktilla. E kishin prvetsuar qasjen cinike dhe jo at idealiste ndaj demokracis, duke harruar
se pikrisht kjo e kishte avancuar demokracin. Rendi, skrupujt, ligji, ligjshmria, normat
etike, me vet qasjen e till, ishin t eliminuara nga rezonimi i tyre politik. Bukuria sublime e
demokracis duhej t ekzistonte vetm pr budallenjt si un. Politikn e kishin reduktuar n
nj mjeshtri pr dallavere dhe pr pazarllk. Bnin tregti me opcionet politike dhe nuk e
ndjenin se fjala ishte pr interesa fundamentale t nj populli t tr. Si rezultat i ktyre
botkuptimeve t rrotulluara mbi demokracin, sot nuk ka vetm ngecje, por edhe retardime t
rnda dhe tragjike t proceseve politike.
Ata q kto gjra nuk duan t'i shohin sot, ata q pr kto nuk mrziten tani, nuk do t
mrziten kurr. Ata jan nj soj karrieristsh tejet t zhdrvjellt, dhe padyshim q do t
mbeten me do kusht n pushtet n fardo rrethana. Ky ishte dhe mbeti qllimi i tyre i vetm,
por nuk e di se kujt, pos vet atyre, do t'u duhet ai pushtet? Pushteti mbi nj popull t
prgjysmuar nga do drejtim nuk sht tjetr vese nj karikatur e mjer e vetes.
Besova se nga ai bazamenti i prmendur i piramids arkeologjike -dhe arkeologjike n
shum kuptime, do t shprthente kategoria n fjal e t rinjve q tanim nuk ishin t rinj.
Dgjova se t kishin zgjedhur antare t Kshillit pr Lirit dhe t Drejtat e Njeriut n
Kosov. Pikrisht aty ishin t koncentruar shum nga kta t rinj t moshs s pjekur. Meq
dikur i kisha ngritur lart n piedestalin politik, kurse t tjerve u kisha premtuar se me mimin
e jets nuk do ta lejonim rrnimin e jets (shiko ligjratn: "Individi dhe procesi politik") nuk
desha t'i besoja nj kauboji t Texasit se edhe ugandezi Amin Dada nj her kishte qen i
zgjedhur n forume t ngjashme. Desha t besoja se kta nuk do ta lejonin prvjedhjen e
praktikave q do ta cnonin integritetin moral t forumit n fjal. Desha t besoja se edhe ti
vet nuk do ta lejoje nj gj t till. Mirpo edhe kta u treguan oportunist si t part. Edhe ti
u pajtove me kt oportunizm. Lufta politike q duhej t zhvillonit u reduktua n evidentimin
e eksceseve, t ndodhive dhe t krimeve dhe n arktimin e tyre n forumet e larta t
komunitetit evropian. Me kaq prfundonte lufta politike e t rinjve t pjekur. Thua se Evropa
nuk i dinte dhe nuk i shihte ato. Thua se ajo vet nuk i kishte provuar tashm. Kjo m
hidhroi. Ua thash edhe m par me goj, por tani po ua prsris: ose nuk e njihnin natyrn e
lufts politike, ose nuk e besonin fare at. N t dy rastet do t duhej t ishin t ndershm. Po
qe se nuk ishin t gatshm t ballafaqoheshin me konsekuencat q doemos i nnkupton lufta
politike, ather le t hiqnin dor nga ajo! Le t merreshin me di tjetr q nuk ka
konsekuenca t tilla, si psh. me bujqsi ose me tregti, por jo me luftn politike pr lirit dhe t
drejtat e njeriut n Kosov! N kt mnyr ata e shkaktuan humbjen totale t besimit t
dhn.
Nj mbledhje
Gjat nj viti t tr shkollor punonim n t njjtin fakultet, por nuk u takuam ndonjher.
Pastaj, meq ishte fjala edhe kinse pr mua, m ftuan n mbledhjen e prmendur t 1 korrikut

t ktij viti. Ti erdhe me vones, dhe pikrisht kjo gj m dha rastin t t shikoja
drejtprsdrejti. Pikrisht ashtu si mund t'i prcillte Suzana , e cila si me porosi ishte ulur
mbase kastile prball meje, ndryshimet e mundshme n fytyrn time. Mirpo m ra ndr
mend me koh. Nuk i dhash rast ta kryente kt detyr. Ka koh q jam msuar ta komandoj
brendin time. Gjrat q i vrejta tek ti, shihej qart se nuk vinin nga pleqria. Dshirova t'i
zbrtheja. Pr kt shkak i mbrtheva tamthat me gishtrinj, dhe sakaq m doln para sysh
dridhjet e Andinit.
Skena t tmerrshme kishte prjetuar Andini. At vet dhe t motrn i mbanin peng n nivel
mhalle, (mahallisht). Nj her, pas nj nate t tmerrshme t kaosit shpirtror, kur kisha
krkuar q ta shihja, kish qen dshmitar i vrsuljes s dajallarve t tij pr t m rrahur, sepse
kisha guxuar t'ua prishja gjumin (kishte qen ora 8 e mngjezit). Nuk e dija se pr ta br nj
gj t till ishte dashur t kaloja procedura t posame. Po at dit fshati qe mbarsur me
propagandn e aktivistve t LDK-s. Kisha br gabim t madh, thoshin ata, ndonse nuk e
shpjegonin dot se ku konsistonte gabimi. Q nga ajo dit Andini e bart n vete nj shqetsim
t dridhshm, nj dridhje shqetsimi sa her q dgjon se do t kaloj aty pari, kah dajallart e
tij. Ndoshta edhe pr kt shkak, qysh kur ai ishte n moshn 4 vjeare, i tr nj fshat me t
pes mij banort e tij, i bnte sehir udhtimet e Andinit. Nj vocrrak 4 vjear udhtonte gati
pr do dit prej nj skaji n skajin tjetr t fshatit npr vapn e vers, npr baltrat e
vjeshts e npr stuhin e dimrit, duke i kaluar pritat e qenve, dhe shkonte pr ta par babain
e tij q donin t'ia rrmbenin. N fillim kishin qeshur me udhtimet e tij, sepse i kishin
interpretuar si produkte lazdrimi, pastaj kishin filluar ta admironin pr guximin dhe
gjindshmrin q e kishte treguar gjat atyre udhtimeve. M n fund, kur e kishin koptisur
esencn e shtjes, ajo kishte mbetur srish aty ku kishte qen -e pazgjidhur. Andini i vogl
gradualisht ishte shndrruar n nj legjend lokale, por pa ndonj prmendore t ngritur si ajo
e Manequen Pisse-it n Bruksel t Belgjiks. Mendoja me vete: sikur udhtimeve t Andinit
t'u ngritej ndonj prmendore si atij n Belgjik, ather ajo patjetr do t duhej t'i prmbante
dridhjet shqetsuese t Andinit, do t duhej t simbolizonte indolencn ndaj imponimit t nj
politike nga jasht brenda, shkatrrimin prfundimtar t rendit t gjrave. Ndrkaq figura e
Manequin Pisse-it nuk prmbante asgj t ktij lloji prve nj prbuzjeje t leht me t ciln
protestohej eksportimi i nj politike nga brenda -jasht. Nuk prmbante asgj tmerruese, por
prkundrazi, nj protest sharmante, nj fakt q nuk i prkiste atij vet, por edhe shoqris, q
i kishin ln vrrag t thella q do t duhej t'ia mbulonte koha, por q ajo kurrsesi nuk po
vinte.
Pastaj m'u kujtua Brisilda, vajza ime tri-vjeare. E kishin br shosh nga prapa me
inxheksione, por nuk e kishin par t arsyeshme t m tregonin. Ftohja e saj, si gjithmon, u
ishte dukur e parndsishme. Mirpo rezultat ishte largimi i saj nga un, ashtu si edhe Erleta
m heret: m urrente sepse nuk kisha qen pran saj kur kishte pasur dhembje. Nuk e kisha
mbrojtur dhe as ngushlluar. Kisha mbetur pr t nj i huaj i paarritshm, ndonse thoshin se
isha baba i tyre. Pastaj un desha ta urreja gjith botn e femrave, por ti ishe aty. T pash dhe
e ndjeja prezencn tnde. N t vrtet nuk t pash, por vetm t lexova e t shkoqita
shpirtrisht.
I mbylla syt dhe desha t prqendrohesha, por tani m doli prpara Eranda. Ti nuk e njeh
Erandn. sht bija 7 vjeare e vllait tim -Afrimit, dmth., mbesa ime. sht tejet e hajthme
por inteligjente. Ditn q u nis ia kishte prkujtuar babait t vet q veturn e tyre t ma linin
mua "Axhit Ukshin". U kishte shpjeguar se ajo do t m duhej pasi q udhtoja rregullisht pr
n Prishtin dhe mund ta takoja -Erletn. Pastaj kishte krkuar t prshndetej me mua, por
un kisha ikur. Nuk kisha mundur t ndahesha dot prej tyre. Pr kt shkak ia kishte plasur
vajit. Vajit t saj iu kishte bashkangjitur edhe Bulena (Albulena) 4 vjeare, q e kishte krkuar
Andinin, por ky si zakonisht nuk e kishte honepsur, ngase i dukej si tepr e bezdisshme. M
n fund i kishte pajtuar Bresha (Arbreshja) 3 vjeare "Do t'i ojm, -kishte propozuar ajo, -

Axhit Ukshin ma:ka". Me kt propozim ishin pajtuar q t trija dhe iu kishin bashkuar
prindrve t vet n rrugn e gjat t mrgimit. T 19 shokt e Afrimit q i njihja m par,
kishin vajtur tashm qysh heret. Lndimi im, pas rrahjes, e kishte bindur prfundimisht se
duhej t shkonte edhe ai. Dhe shkoi me gjith familjen, si t gjith shokt e vet.
Thash me vete: 'i duhej Millosheviqit t manipulonte aq shum pr ta arritur nj qllim
aq t kollajshm? Por prgjigjet mu dukn si tejet triviale. Andaj i heshta.
Prderisa nxirrja konkludime t tilla, m pengoi, por edhe m zgjoi, zri i asaj kolegeje q t
vardisej. I shikova njerzit prreth. Ishin po ata njerz q 12 vjet m par i kisha par n
salln e arsimtarve t Fakultetit Filozofik. Mungonin ca m kryesort, por shum prej tyre
ishin br t mdhenj dhe u ndjehej prezenca prmes bedelve. Disa i kishin avansuar gradat
dhe pozitat, por nuk ishin avansuar edhe vet. "Nj fatkeqsi e rndomt e intelektualve tan,
-mendova, -sht se nuk avansojn dot s bashku me gradat." T gjith e pretendonin unitetin,
por shprthenin lehtazi n siprfaqe t njjtat prkufizime grupore si dikur: n ata q
pretendonin se e kishin pushtetin, por q kishin zbritur n bodrumet e shtpive private. N ata
q pretendonin humbjen e pushtetit, por q megjithat me dinakri, menuri dhe gjelozi e
ruanin, duke pretenduar se e ndanin me t part, por po ashtu npr bodrumet e shtpive
private. Dhe m n fund, n ata q i bnin sehir t dy grupet n fjal dhe nuk prisheshin me
asnjrin, duke e pritur prfundimin e lufts s tyre pr pushtet dhe jo pr shtet. T gjith
pretendonin se ishin kundr Serbis, prderisa ajo vetm sa i kishte braktisur, dhe kta nuk e
kuptonin prse. Mendoja: kta nuk e din se Eranda, Bulena dhe Bresha tashm kishin vajtur.
Nuk dinin asgj as pr Sildn 3 vjeare e cila n mnyrn e vet fminore protestonte kundr
ndarjes me babain e vet. Kishin dgjuar mbase pr Erletn, por nuk mund ta njihnin botn e
saj t brendshme. Dhe konkludova: nj inteligjencie me nj popull t prgjysmuar nga t
gjitha drejtimet. Mirpo kt e kisha konkluduar edhe m heret. Motivi pr t konkluduar pr
t dytn her po t njjtn gj s'mund t ishte vetm personal. U prpoqa ta gjeja motivin dhe
sakaq m'u kujtua biseda me at intelektualin, ish-mikun tim, q i takonte grupit t par (q e
pretendonin pushtetin, por q ky u kishte ikur, bile edhe nga Tirana): "Nuk kishim pasur
popull, -thoshte ai,-por vetm fis". Ndoshta vrtet ishte kshtu, por ky nuk kishte t drejt ta
thoshte nj gj t till. "Qen bir qeni, -thash me vete, -e dshiroje luftn por jo edhe
prgjegjsin!" Me imoralitetin e ktij qndrimi e katandisn do moral n gjendje t amullis
shpirtrore t nj populli t tr dhe pastaj me nj paturpsi t hapur deklamonin se nuk kishte
pasur popull por vetm fis dhe pr kt i fajsonin t vdekurit dhe jo veten e tyre.
Intensiteti i mendimeve po m shkaktonte mundime. Pr kt shkak e ndrrova vendin, por
tani m dhimbnin edhe plagt. Megjithat arrita t koncentrohesha srish. 'krkoja un n
kt vend? -e pyeta veten, dhe sakaq m'u kujtua se gjat tr vitit e kisha krkuar Erletn, por
nuk e kisha gjetur. Nuk ishte edhe m tej vendi im aty, prfundova me vete, dhe prsri t
vura re. Befas m'u b e qart gjith e vrteta jon e hidhur. Nuk pata nevoj ta msoja nga
bisedat dhe as q t ma rrfenin. Thjesht m'u b e qart dhe e kthjellt si kristali, por dhe e
rnd si tunxhi:
T KISHIN PRDORUR TY PR TA SHKATRRUAR JETN TIME. POR PR TA
BR SHKATRRIMIN ME THEMEL T JETS SIME, TI NUK U KISHE MJAFTUAR.
E KISHIN (OSE -E KISHA) GJETUR EDHE NJ TJETR, POR KT E MSOVA N
NDRKOH. AT Q NUK E DIJA DERI N ATO ASTE DHE PR T CILN NUK
KISHA QEN I VETDIJSHM ISHTE FAKTI SE M KISHIN GJETUR EDHE MUA
PR TA RRNUAR JETN TNDE DHE JO VETM PR TA SHKATRRUAR AT.
PASTAJ E KISHIM GJETUR NJRI-TJETRIN PR TA RRNUAR JETN E FMIJVE
TAN. KY RRNIM CIKLONIK KISHTE VAZHDUAR ME VITE T TRA DHE
AKOMA VAZHDON EDHE SOT. PRKUNDR PREMTIMIT SE ME MIMIN E JETS
NUK DO TA LEJONIM RRNIMIN E JETS, JETA N KOSOV VAZHDONTE T

RRNOHEJ. TANI E RREZIKON EDHE VET EKZISTENCN E KOMBIT. KJO NUK

DUHET LEJUAR!
Krush e Madhe
18 korrik 1993

Ukshini

Bibliografia
ALTHUSER, LUJ Za Marksa, Nolit, Beograd 1971
ARENDT, HANA Vita activa oder vom tatigen leben, Mnchen
ARISTOTELI Politika, Prishtin
B.R. ADMIRAL; DANIEL INMAN; BURTON, F. Jr. Technology and Competitiveness, The
New Policy Frontier, Foreign Affairs, Fall 1990
BACKER, BERIT Behind the stone walls
BAY, KRISTIAN The Structure of Freedom, Stanf. Un. Pr. California 1970
BERTRAM, KRISTOF The German Question, Foreign Affairs, Spring 1990
BIBI, ADOLF Politicka znanost, predmet i sustina; Hrestomatija politicke znanosti, Zagreb
1971
BLOH, ERNEST Das Prinzip Hoffnung, Frankfurt a/M, 1973
BROWN, DAVID Ethnic Revival, Perspectives on state and society, Third Word Quaterly,
Oct. 1989
BRZEZINSKI, ZBIGNJEV Post Komunist Nationalism, Foreign Affairs, Winter 1989-90
BRUNET, RENE The New German Constitution, 1922
CARR, E.H. International Relations Beetween the Two World Wars, St. Martins Press, N.Y.
CARVER, GEORGE Jr. Intelligence in the Age of Glasnost, Forreign Affairs, Summer 1990
CLAY, JASON, W., The Ethnic Futur of Nations, Third Word Quaterly, October 1989
COHEN, BENIAMIN J. The question of Imperialism, Basic Books, Inc. Publishers, N.Y.
1973
DYVERZHE, MORIS Uvod u politici, Beograd 1966
ENLOE, CYNTHIA Policia, armija i etniciteti, Zagreb 1990
FRANKL, JOZEF The Making of Foreign Policy, Okll.Univers.Press, London 1967
GANDI, M.K. My Non Violence, Navajivan Publishing House, Ahmedabad 1960
HABERMAS, JURGEN Technik unt Wisentschaft als Ideologie, Frankfurt a/M, 1970
HEGEL, G.W.F. Estetika I, Beograd 1975
HOBBES, THOMAS, Leviathan (ed. and. intr. by C.B.Macpherson) Harmondsworth, Eng.,
Penguin, 1968
HOFFMAN, STANLEY A New World and its Troubles, Foreign Affairs, Fall 1990
HORKHEIMER M. Zur Kritik der instrumentellen Vernunft, Frankfurt a/M, 1967
HORKHEIMER, MAKS und ADORNO, THEODOR Dialektik der Autklrung, Amsterdam
1947
IBLER, VLADIMIR, Medjunarodni odnosi, Hrestomatija Pol. znanosti, Zagreb 1971
KANT, IMMANUEL, Kritika cistoga uma, Beograd, Kultura, 1970
KELLER, KENET, H. Science and Technology, Foreign Affairs, Fall 1990
KENNAN, GEORG, America and the Russian Future, For. Aff. Spring 1990
KENNAN, GEORG, Comunism in Russian Histori, For. Aff. Winter 1990-91
KIPOLA, KARLO, The economic Decline of Empires, 1970
KOBER, STANLEY, Idealpolitik, Foreign Policy, Summer 1990
LASWELL, HAROLD, Psichopathology and Politycs

MACKINDER, HALFORD J. Democratic Ideals and Reality, New York 1942

MAKIAVELI, Sundimtari (Il Principe), Prishtin
MARKSI, K. Kapitali, Tiran
MARTIN, ALFRED von,Sociologie der Renaissance...Frankfurt 1949
MACRIDIS, ROJ Foreign Policy in World Politics, New Yersey, USA 1976
MCLELLAND, CHARLES, International Relations, Wisdom or Science n James
N.Rosenau, International Politics and Foreign Policy, The Free Press, Macmillan Publishing
Co.In.N.Y. USA 1969
MOR, TOMAS Utopia, Prishtin
MORGENTHAO, HANS J. Politics among Nations, A.A.Knopf, N.Y.1967
MOREN, EDGAR, Kako misliti Evropu, Sarajevo, 1989
NORTHEDGE, F.S. The Foreign Policyes of the Powers, The Freedom Press, N.Y.1974
NEHRU, JAWAHARLAL, An Autobiography, Allied Publishers, New Delhi, 1961
ORGANSKI, A.F.K. World Politics, A.A.Knopf, N.Y.1968
PASHIQ, NAJDAN, Uporedni politicki sistemi, Beograd 1978
PASHIQ, NAJDAN, Klase i politika, Beograd 1968
POLITIKA ENCIKLOPEDIJA, Savremena Administracija, Beograd 1975
PRIFTI, PETER, Albania, Boston, Masachussettes, 1978
PUTO, ARBEN, Pavarsia shqiptare dhe diplomacia e fuqive t mdha, Tiran 1978
RENOVEN, P., DUROSELLE, J.B. Introduktion a l historie des Relationes Internationales,
Librarie Armand Colin, Parsis 1970
RHRICH, WILFRID - NARRA,W.D. Politika kao znanost, Zagreb 1989
STALIN, J.V. Marksism and National Question, San Francisko, Proletarian Publishers 1975
STOESINGER, JOHN, G. The Might of Nations, Random House, N.Y, 1967
SULISBURY, HARRISON, E. The War Between Russia and China, Pen Books, London
1969
SHEELY, ANNE, Population Trends in Central Asia and Khasakstan 1959-1965, Central
Asian Rewiew, 4.1965
TOQUEVILLE, ALEXIS d Democracy in America, Doubleday and Company, Inc.
N.Y.1969
The theory and practice of proletarian internationalism, USSR Academy of Sciences, Progress
Publishers, Moskow 1976
VEKOVIQ, IVAN, Afrika i socijalizam, Beograd 1976
WEBER, MAKS, Wirtschaft und Geselschaft, Tubingen 1976
ZAMAROVSKI, VOJTECH, Heronjt e miteve antike, Prishtin 1985
ZBIRKA NOVIH USTAVA, Savremena administracija, Beograd 1979

Biografi e shkurtr e autorit

Ukshin Hoti sht i lindur n Krush t Madhe, fshat n komunn e Rahovecit, Republika e
Kosovs, n vitin 1943 nga i ati Nazyfi dhe e ma Fatimja, n nj familje me gjendje t mesme
ekonomike (babai -gazetashits, ndrsa e ma -shtpiake).
Nga fshati i tij ndahet n moshn 12 vjeare pr shkak t shkollimit (8 vjet shkoll fillore, 5 vjet
shkoll normale n Prizren e n Prishtin, 4 vjet studime n Fakultetin e Shkencave Politike n
Zagreb, 2 vjet studime postdiplomike n Beograd - drejtimi i Marrdhnieve Politike dhe

Ekonomike Ndrkombtare, pas t cilave specializon pr nj vit n universitetet amerikane t

ikagos, t Harvardit n Kembrixh -Boston dhe n Washington D.C.).
Q nga gjysma e dyt e viteve 70 gjer m 1981 ka punuar n detyra t ndryshme politike e
arsimore n Kosov; ka qen ligjrues i vitit III dhe IV t Fakultetit Juridik, drejtimi -JuridikoDiplomatik, i vitit III t Fakultetit Filozofik, dega Filozofi-Sociologji, i shkolls politike t
Qendrs Krahinore pr Arsimimin Marksist "Edvard Kardel", ka qen Sekretar i Sekretariatit pr
Marrdhnie me Botn e Jashtme t KE dhe t Kuvendit t KSA t Kosovs, ka qen antar i
pothuajse t gjitha forumeve federale q merreshin me politikn ndrkombtare.
Pas diskutimit t tij n nj mbledhje t organizats baz partiake t Fakultetit Filozofik, dega
Filozofi -Sociologji, n Prishtin me 19 nntor t vitit 1981, me 'rast vihet n mbrojtje t hapur
t studentve, t demonstratave t tyre dhe t krkess s tyre themelore pr konstituimin e
Kosovs n Republik, arrestohet dhe dnohet me 9 vjet burg, dnim i cili i ulet n 3,5 vjet nga
Gjykata Supreme. Pas daljes nga burgu ai detyrohet t kthehet n fshatin e tij t lindjes n kushtet
e nj izolimi ostracist. T gjitha prpjekjet pr shprthim tregohen t pasuksesshme.
M 1990 angazhohet n Lubjan n revistat "Alternativa", "Republika" dhe n at me titull
"Demokracia Autentike -DEA" t ciln e drejton vet si ideator politik dhe si kryeredaktor. Duke
qen se gazeta bllokohet me metodat financiare t politiks s qarqeve t caktuara t Prishtins, ai
kthehet srish n vendlindje nga ku vazhdon t veproj her me kontribute politiko-eseistike, her
si profesor i Sociologjis Politike n Universitetin e Prishtins. N fillim t vitit 1993 (n muajt
mars-prill) e mban edhe dnimin e tij t dyt politik pr shkak se nj vit m heret kishte
organizuar nj homazh masiv pr martirt e demokracis n Brestovc. Po kt vit ai rrahet pr
vdekje nga nj prit e njsiteve speciale serbe n Gllogovc, pas kthimit t tij nga vizita e
grevistve t uris n Pallatin e Shtypit n Prishtin t inicuar nga Adem Demai.
Gjat ktij viti ai merr pjes edhe n tubimet e organizuara n Tetov me prfaqsues politik
gjithkombtar ku merren qndrime politike lidhur me nevojn e bashkimit t kombit shqiptar
n nj shtet unik . N vazhdn e ktij aktiviteti ai vihet n krye t partis me program politik
kombtar UNIKOMB. Mirpo shteti, duke par tek aktivizimi i tij i plot politik rrezikun e
prishjes s baraspeshs politike dhe t marrveshjes s heshtur me subjektet e pasivizuara politike
shqiptare t Kosovs, e burgos srish dhe e dnon me 5 vjet burg nn pretekstin e antarsimit
ilegal n LPRK e n UNIKOMB me qllim t minimit t sistemit kushtetues e t trsis
territoriale t Jugosllavis.
Aktualisht gjendet n vitin e dyt t dnimit n "Dubrav" t Istogut.
/1995/

PRMBAJTJA

PJESA I
KOSOVA DHE EVROPA
1. Pr nj qasje shkencore t politiks n Kosov
2. Prapavija e qasjes
3. Shteti dhe interesat vitale t kombit -I
(Teorit e proveniencs s Perndimit)
4. Shteti dhe interesat vitale t kombit -II
(Teorit e proveniencs s Lindjes)

5. Shqiptart dhe interesat vitale t kombit

PJESA II
1. Viti '81 dhe proceset e demokracis
2. Republika dhe lufta n kontekst t Evrops
3. Shqiptart n kontekst t interesave aktuale strategjike
4. shtja shqiptare, faktori kombtar e ndrkombtar
5. Individi dhe procesi politik -I
6. Individi dhe procesi politik -III (Fjala e mbrojtjes para gjyqit)
PJESA III
1. Krkesa pr republik sht krkes pr zhvillim m t shpejtuar
2. Gishti i trash i vllait t madh
3. Mbi karakterin autentik t demokracis
4. Demokracia autentike kosovare
5. Armata dhe politika
6. Mbi t gjitha nderimi i vetvetes
7. Axhamillku i yn politik
8. Bje ose vdis
9. Kronika e rrnimit t nj jete
10. Biografi e shkurtr e autorit