Prej brigjeve gjmuese t Euksinit e deri n born e amshueshme t Alpeve Julie ; prej brigjeve

bubulluese t Ekrakeraunve e deri ndr karma t thepisuna t Karpateve, ende t rime me gjak
njeriu, n ato shekuj t kaluem, banonte ajo familja e madhe trako-ilire, n nam e n za n histori
t fiseve dhe t kombeve.

Sot kjo familje asht shue. Marr prbri prej tallazeve t luftave t gjata e t pandame, ajo u prpi
dhe u zhduk prbrenda grmazave t pangishm t vorbujve te historis, e kshtu nuk mundi ma,
m at dit kur Gentiusi, mbreti i mbram i Ilirve, m 168 para Krishtit, ndriti triumfin e Luc
Emil Palit pr me pa diellin e majes s lumnis s vet t hershme.

Porse, si t thuesh, si nji shkatrrin e dhimbshme anijeje t mbytun n det, prej humbjes s ksaj
familjeje trako-ilire, sot, atje ndrmjet Thesalis dhe Malit t Zi, prej brigjeve lindore t Adriatikut e
deri n bregore t Vardarit, shptoi gjall nji grusht njerzish, t cilt kishin zan vend ose mbas
mburojes s disa maleve titanike, ose nn hijen e kandshme t disa fushave pjellore dhe plot jet ,
banes e prmallshme e hyjnive t moshs prrallzore. Ata u ban ball me fuqi kurr t
prkulshme t shpirtit t vet bujar, qoft thellimeve t furive t shekujve, qoft edhe padrejtsis s
hipokrizis njerzore. T stolisun me nji forc t jashtzakonshme qndrese, ende kta e flasin at
gjuh t t Parve t vet ma t hershm; ende e ruejn t pandryshueshm karakterin e hekurt e fisnik
t strgjyshve t vet dhe sot ata gjithnji e punojn shi at tok t ciln e punuen t part e tyne
prehistorik.

Ky popull asht bash ai populli i vogl shqiptar, aq pak i njohun dhe aq zi i gjykuem n Europ. I
vjetr sa fosilet, sa stalaktitat e shpellave jehuese t maleve t veta vigane, dhe i lindun t thuesh
prej vet rrenjeve t vjetra, ai asht sot zot autokton i pakundershtueshm i tokave t veta.

Po qe se prnjimend parimi i autodeterminacionit asht marr prej Konferencs s Paqes si karakter

themelor pr trajtimin e shteteve si dhe prcaktimin e kufijve t tyne, e drejta e lyp q Shqipnia t
qitet shtet m vete prmbrenda kufijve t vet etnik dhe gjeografik. Por ka se, simbas teoris
wilsonjane (t Presidentit amerikan Willson) pr me mund nji popull me u sundue n vetvete,
prpos kombsis, duhet t mirret para sysh edhe ndrgjegja e tij kombtare. Tashti, pr n qoft se
si ndrgjegje kombtare duhet t kuptohet ndjesia pr liri si edhe ai dshir q mund t ket nji
popull pr tu zhdrivillue n vetvete, gjithnji prmbrenda qarkut t forcave t veta, un them se edhe
n kt pikpamje Konferenca duhet tia njoh Shqipnis pamvarsin si dhe sovranitetin e vet. E
njimend, e po thomni, cili popull n Ballkan ka ndjesi ma t thella pr lirin e vet sesa populli
shqiptar ?

Kaluen po pushtuesit mbi Shqipni, por nuk qen kurr zotnuesa mbi shqiptar. Ashtu si ai cubi, i
cili hyn tins dhe me trathti n shtpin e qytetarit t paqt e, si shtjen mbren drojen dhe
pshtjellimin, del jasht pa mundun kurr me than se ka sundue aty mbrend: njashtu hyn
pushtuesit e huej n Shqipni pa mujt kurr me i shtrue dhe me i zotnue shqiptart. E mos kujtoni,
zotni, se un ktu jam tuj ju than sende t cilat mos ti ken vu re edhe shkrimtar t huej me vler.
Kshtu, fjala vjen, e ndritshmja Miss Durham, thot n nji libr t vetin mbi Shqipni :

Pushtime t hueja jan prshkue mbi komb shqiptar, por t gjitha kan kalue pa lan kurrfar
gjurme, si ujt q rrshqet mbi shpin t ross.

Pr lirin e vet, zotni, shqiptari ban fli shpin, tokn dhe mjerisht edhe besimin. Fakti ve q
shqiptari n mes t sa ndollive dhe te papriturave politike e pr nji periudh kaq t gjat shekujsh,
ka mbrrijt me e ruejt gjuhn, doket dhe karakterin e vet kombtar, - dhe kt jo vetm n Shqipni,
por edhe jasht kufijve t saj, - kjo difton iltas se ai asht dhe don t mbes shqiptar. E gjith kjo
ngjet sepse ndrgjegja kombtare ka lshue rraj t thella n shpirt t tij. Por ma mir se kurrkund
njeti, dashunia e popullit shqiptar pr liri dhe pamvarsi kombtare, duket n faqet e historis, pr t
ciln mundemi me than se asht e endun vetm prej luftash pr liri e pavarsi. Un ktu, pr mos
me e vu fort n prov durimin e Zotnis suej, po ju prmend vetm punt e mdha, q ndrgjegja
kombtare e kti populli, kreu q prej t XV qindvjet e mbrapa.

Botn mbar n zi do ta mbshtillte. - T flegruem droje shuejtn zanin mbretnit e Europs. Kur
qe, mbi kep t Krujs titanike, po del nji hije burri, vetullat ngrthye si dy hulli rrufeje, me dy sy
zjarmi e nji mjekr t thinjt, e cila shtllung gjat nofulls i derdhej, si ajo mjegulla rreth nji
shkmbu t thepisun. Mbi krye trishtueshm flak i shklqen tarogza prkrenarja me brir q
tmerrshm kah i vezullon nn rreze t diellit, komet zharitse dan ndr syt e armikut. Ai asht
fatosi i ndimun Gjergj Kastrioti, i madhi Gjergj Kastrioti, Skanderbegu. Me flamurin kuq e zi
shpalosun prpara, posht rrmoreve t maleve t thepisuna, stuhi bore prej ndonji kulmi t
rrmbyeshm, vrsulen vettimthi mbi formacionet e turqve, t cilt, prej s largu tuj ua pa hovin,
thon se kulshedra me dragoj po u turret.

Por mundet ndokush me m than se Skanderbegu kto lufta i ka ba pr qllime fetare, dhe jo i
shtym prej nji ndrgjegjeje kombtare, pra pr me i dal zot liris dhe pamvarsis s vendit t vet.

E mos kujtoni se me dek t Skanderbegut u shue ndjesia e liris dhe e pamvarsis n shpirtin e
shqiptarve. Historia e Turkis ka shenjue jo ma pak se 54 kryengritje t mdha t cilat gjat
rrjedhjes s katr shekujve kombi shqiptar i bani qeveris otomane ose pr me pshtue prej zgjedhs
s saj, ose pr me e ngushtue q mos tia mohonte t drejtat e tija. Edhe pamvarsia e Greqis asht
nji lule e rimuun me gjak t shqiptarit. Zhavellt dhe Boart kan qen shqiptar e shqip kan fol
dhe me trimni shqiptare kan luftue. Jo besa, por Greqin e kan lirue shqiptart dhe jo ma pak
jan mundue se sa disa Pushtete t mdha t cilat aso kohe bajshin spekullime mbi Greqi, njashtu si
do Zoti po bajn sot edhe mbi Shqipni. Kt pun, me pas pr ta pyet si dijetar dhe jo si diplomat,
kishte me ju a vertetue edhe Venizellos vet; por, n mos dasht me ju a than ai, ja u kallzon
Lamartine, i cili, tuj fol mbi pamvarsi t Greqis, thot se kjo nuk qe tjetr vese rezultati i
reaksionit t elementit shqiptar kristjan mbrenda Greqis kundra elementit turk.

Arsyeja pra pse kombi shqiptar nuk mujti me dal shtet n vete, nuk qe puna se ati i mungonte
ndrgjegja kombtare ose ndjesia pr liri e pamvarsi, por qe fakti se shi ditn n t ciln ai ishte
gati me fitue lirin e vet, Shtetet e Ballkanit ia ngjitn kthetrat dhe e ban rob nn zgjedh t veten.
Dhe kt e ban jo pr me e mbajt nn shrbim e robni t veten, por pr me e shue shqimit e me e
qit faret. Kshtuq prej ksaj pikpamje duhet me e than se shqiptart gabuen, dhe gabuen rand
fort, q u uen aso kohe kundra Turkis, sepse pr ta do t kishte qen dam fort ma i vogl me u vue
nn zgjedh t Turkis, se sa me u gri prej kristjanve.

Po e shoh, Zotni, se kjo fjal n gojn time disi po ju a vret veshin dhe po ju duket nji paradoks n
vetvete. Jan faktet q m japin arsye. N vitin 1478 turqit marrin Shkodrn dhe me te mundet me u
than se u pushtue e tan Shqipnia. Por megjithkt, turku ia njohti Shqipnis nji far autonomie:
na e la gjuhn dhe kanunet tona, - por askund nuk lexohet n histori se ky mbyti qindra mija
shqiptar prnjiher, sadoq populli hoqi zi e si asht me zi prej tij. E tash ndini si u suell kristiani
me Shqipni e me shqiptar. N vjetin 1912 krcet lufta turko-ballkanike dhe ballkanikt pushtojn
Shqipnin. Nji her mbysin pak me than dyqindmij shqiptar, vrasin meshtar katolik sepse nuk
ndigjonin me e mohue fen ; grijn mysliman sepse edhe ata nuk duen me dal dinit. Rrenojn me
themel qindra e qindra katunde, vese si e si me e farue kombin shqiptar. N vjetn 1914, ushtrit
ndrkombtare, mbas sa intrigash t poshtra, pushtojn Shkodrn. N kto ushtri kombi shqiptar ka
pas mbshtet gjith shpresn e vet, sepse kta ishin demek t shprehunit e forcs q do t
rregullonte botn dhe, si t thuesh, ata ishin pasqyra t qytetnis europiane. Por megjithkt ata
nuk solln kurrnjisend prsmbari n Shqipni. Ndrye mbrenda qarkut dhet kilometrash n Shkodr,
as q e iln nji rrug, as q e lshuen nji ur, as hapn nji shkoll, nji gjykatore, nji spital, nji send
t vetm q ti vyente prparimit dhe qytetnimit t popullit shqiptar. I gjith kujdesi i tyne pr
Shqipni, prmblidhet n kta: kurrsesi mos me e lan Shkodrn me ba pjes n Shqipnin tjetr dhe
q n Statutin e Shtetit Shqiptar tu qitte nji paragraf i posam me t cilin t njiheshin n Shqipni
ifutnit nji tagri me shqiptar, sadoqi aso kohe nuk kishte n Shqipni me than asnji ifut. Mandej,
kur doli prej Shkodre, Komanda Nderkombtare dogji t gjitha aktet dhe arkivat e veta.

N vjetn 1915, malazezt pushtojn Shkodrn me rrethina, sadoqi Shqipnia ishte shtet neutral dhe
nuk kishte shpall luft me kurrkend. N fillim t vjets 1915, italiant pushtojn Vlonn, kinse pr
qllim q me u prkujdes pr shqiptart e smut t Shqipnis jugore. N 1916, Austro-Hungaria
pushton Shqipnin. Me e than me fjal t tjera, ata dojshin ta mbajshin Shqipnin si nji krahin t
veten. Pr ma tepr: grekt dogjn 360 katunde n Shqipnin jugore, tuj i mbyt t gjith ata q
dishmoheshin shqiptar.

E sot Konferenca e Paqes lyp q shi ndr ndr kto vise t bahet plebishiti pr t caktue kufijt e
Shqipnis. ironi e helmueme!

Prej ktyne punve, - pr mos me fol pr t tjera, - duket iltas se shqiptart, prej pikpamjes
kombtare, kan pas arsye me drasht ma shum kristjant se sa turqit. Turku, si pr princip, si n
teori, ia ka pas njoht Shqipnis nji far autonomie, sadoq me Skanderbeun e pat kundrshtue
prparimin e tij n Ballkan.

Thon armiqt ton, si dhe do mbrojtsa t tyne, se vrtet q kombi shqiptar asht ma i vjetri ndr
popuj t Ballkanit dhe se ka nji dashuni t gjall pr liri dhe pamvarsi t veten; vese shka se
megjithkto, Shqipnia nuk mund t qitet shtet m vete sepse shqiptart jan :

a) barbar,

b) nuk jan t zott me prparue dhe me u qytetnue vet dhe se

c) eksperienca ka tregue se n kohn e Princ Widit, Shqipnia nuk mund t mbahet shtet m vete dhe
krejt i pamvarun...

Pra, simbas mendimit t armiqvet ton, ose ma mir me than, simbas fjalve t vet atyneve, lypset
q Shqipnia t coptohet e tu jepet atyne n dor pr me e sundue dhe pr me vu rregull, - meq
shqiptart jan barbar e t egr e nuk jan popull q di me qit shtet m vete, pra me qeveris. Pr
me than t vrtetn, po t marrim parasysh mjetet e mnyrn me t cilat ka nis e vijue lufta e
madhe evropiane, kisha me than se barbarsia dhe egrsia e popujve ka pak ose aspak t prpjekun
me dshirn pr liri e pamvarsi t tyne. Kur popuj e kombe, n emn t qytetnis kan vra e pre
fmij, gra, pleq e t mbetun q kan ba me vdekun prej urie e gazepit me mijra njerzish t pafat
n dit; q kan djeg e rrenue, jo vetm katunde e qytete, por mbar krahina t pamatuna; q kan
thye do t drejt ndrkombtare dhe njerzore dhe kan pre n bes me qindra mijra robsh t ram
n dor, - e megjithate sot ata munden me qen shtete t lira; - po ather, pse nuk mundet me qen
Shqipnia e lir ku, nmos tjetr, gra nuk vriten, ku nuk gjindet nji vorr i nji t vdekuni urie, ku
ndorja e besa edhe ndaj armikut jan t pathyeshme?
Kongresi i Versajs m 1919

Serbt, n kohn e lufts Ballkanike, me shpata ua kan el nanave shqiptare barkun dhe foshnjet e
nxjerruna sosh, i kan ndez flakada porsi pisha pr me shndrit natn me to, dhe sot Konferenca ua
ka trefishue madhsin e shtetit t tyne. Grekt kan kryqzue gjinden shqiptare bash ne t XX
qindvjet, ndersa sot Konferenca e ka menden me ia dhan mandatin q me i shtrue e me i qytetnue
disa kombe t tjera, kupto, Shqipnin. Pra tash, shqiptari, i cili nuk i njef kto qytetni n veten e
vet, pse smundet me dal shtet m vete, i lir e i pamvarun? Por edhe me pas pr ta marr
barbarin si shprehje vetore t shpirtit t njeriut, un mundem me than pa droje kundershtimi, se
kombi shqiptar nuk asht diftue aspak ma i egr e barbar se disa kombe t tjera t qytetnueme, kur
kta kan qen po me ato garanci q ka pas kombi shqiptar. Ah, po, duket iltas, se nuk duen me
e qit Shqipnin shtet m vete e t pamvarun, dhe kjo jo sepse shqiptart na qenkan barbar e t
egjr, por sepse kta nuk kan sot pr sot nji ushtri e nji flot t veten me t ciln t mund tu dalin
zot tagreve t veta. Ose than ma qart, u vehet kamba shqiptarve vetm sepse kta jan ma t
ligsht ushtarakisht dhe jo sepse jan ma barbar se kombet e tjera t Ballkanit.

Asht gabim me than se t marrunit e gjakut shnon barbarin e nji kombi, n qoft se ne nn fjaln
barbari kuptojm egrsin ose breshtnin e shpirtit t tij, ashtu si duen me e kuptue kundrshtart e
ton, kur e kan fjaln pr kombin shqiptar. T marrunit e gjakut buron prej ligjeve t jashtme dhe
prej t metave t organizimit shoqnor t nji kombi, dhe jo gjithmon prej gjendjes shpirtnore t tij.
E vrteta e ktyne fjalve prcaktohet edhe prej historis s popujve pr t cilt nuk mund t thohet
se kan qen t egr e breshtnor. N Bibln shenjte lexohen kto fjal : N se dikush godet nj
tjetr me gur dhe mund ti shkaktoj vdekjen, ai asht nj vrass dhe asht i dnuem me vdekje.
Njeriu i ngarkuem me hakmarr viktimn, e vret vrassin me rastin e par. (Num. XXXV, 19, 21)
Po kshtu edhe n Iliad, n librin e IX, gjejm kto vargje q un po i la simbas prkthimit t
Montit:... Il prezzo qualcuno accetta delucciso figlio o del fratello; e luccisor, pagata del suo fallo
la pena, in una stessa citta dimora col placido offeso. (Ndshkimin sejcili e pret si t drejt pr
vrasjen e t birit ose t t vllait; dhe ai q e bn kt vrasje pr shpagim, mund t jetoj pastaj i
qet n t njejtin qytet me at familje s cils i bri vrasjen - fyerjen e par.)

Duket pra mirfilli se prej t marrunit t gjakut - vendetta - nuk mund t thohet se kombi shqiptar
asht barbar e q nuk asht i zoti me u qeveris n vetvete dhe i pamvarun. Por JO! thon
kundrshtart ton. T metat e organizimit shoqnor, si dhe t marrunit e gjakut n Shqipni, nuk jan
t shkaktueme prej faktoreve t jashtm, por rrjedhin prej gjendjes shpirtnore t egr t kombit
shqiptar. Me fjal t tjera, shqiptari vret njeriun pr instikt dhe jo pr nji arsye e cila edhe mbas
mentalitetit e bindjes s tij, t jet e mbshtetun mbi nevoj t t ruejtunit t jets, t gjas ose t
nderit t vet. E pr n qoft se asht e vrtet, - sikurse njimend asht e vrtetet! - se poezia popullore
asht pasqyra e shpirtit t nji kombi, kjo duket iltas, - thon ata, - prej kangve popullore shqipe,
sepse t tana, ose gati t tana, tregojn pun t veanta vrasjesh ose gjaku.

Prpara se ndokush mund ta thonte me arsye se kombi shqiptar nuk shfaqet kurr i bashkuem n nji
shtet, kishte me u dasht ma par q historia t caktonte se nga e ka rrajn ky komb, k ka fis e vlla
mbi bot, - sepse ky nuk ka mbijt vetvetiu mbi bot, - e se deri ku prfshihej vendi i tij. Por kto
historia ende si ka prcaktue, e kushedi se kur ka me mujt me i prcaktue, sepse historia e kombit
ton gjindet e shtjellueme mbrenda hijeve t muzgta t kohve ma t vjetra. Masandej do t ishte
dasht q historiograft e hershm, mbi t cilt mbshteten historiant e sotshm, ti kishin dajt me
nji emen t vetm t tan elementet prej t cilit prbahet ky komb. Kush mundet me e than me
siguri se shqiptart, ilirt, maqedonasit, thrakejt, epirott jan q t gjithi t nji fisi apo jo? Prandaj
kurrkush nuk mund ta thot me siguri se shqiptart skan qen kurr t bashkuem m nja dhe
skan qen shtet m vete. Por edhe po e zam se shqiptart skan qen kurr t bashkuem n nji
shtet t vetm. Megjithkt armiqt ton nuk kan arsye kur thon se pr kt shkak kombi shqiptar
nuk duhet qit shtet m vete, por ky vend duhet nda ndrmjet tyne si gja e pazot. Kush i mban mend
grekt t bashkuem nn nji skeptr dhe kunor mbretnore prpara s XIX qindvjet? Sa jet ka
flamuri i Greqis? Jo vetm q grekt edhe n kohn ma t lumnueshme t historis s tyne skan
qen t bashkuem nn nji shtet, por kta kan thirr ushtrit e hueja pr me shtyp shoqishoqin bash
mbrenda kufijve t vet.

E pse pra shqiptart, t cilt gjithmon ia kan vu pushkn t huejve, dhe q qen faktori ma i par i
pamvarsis greke, nuk duhet t ken liri dhe pamvarsi pr arsye se sna paskan qen kurr t
bashkuem n nji shtet? Si e dishmojn vet diplomatt e saj, Franca ka hy n luft botnore vetm
pr me i dal zot integritetit dhe pamvarsis s Serbis. Epo, aso kohe, serbt nuk kan qen t
bashkuem me Kroaci e Mal t Zi e Sloveni, me t cilt sot po thohet se na qenkan t tan prej nji
fisi. Mirpo nuk po kuptohet qart arsyeja prse sot shqiptart do t bahen rob t serbve dhe t
grekve. A pr arsye se deri dje edhe kombi i tyne nuk ka qen i bashkuem n nji shtet t
pamvarun?

Mandej, sa pr at fjaln tjetr q thon kundershtart ton, se kombi shqiptar duhet mbajtun pr
barbar pr arsye se asht i ndam nder krahina dhe fise, nuk duket se asht ma me themel se ato t
shpifunat e tjera mbi t cilat u fol ma sipr. Tuj qen e themelueme jeta shoqnore mbi bashksi t
interesave, prej vetit vjen si rrjedhoj se shteti, i cili ngallitet (mbahet gjall) prej asaj bashksie,
nuk mund t prshtrihet ma prtej se sa i mbrrin forca q do ti mbroj ato interesa. Tash, tuj qen
se populli shqiptar, pr shkak t pushtimeve t huej t vazhdueshme, nuk mujt me i organizue forcat
e veta n mnyr qi me mbrojt e me drejtue interesat e prbashkta t kombit, ktij iu desh
domosdo me u nda n disa grupe ma t vogla, e aty, prmbrenda qarkut t mundsis q natyra dhe
pozicioni gjeografik u jipte do familjeve me u vllaznue dhe me i mbrojt interesat e veta, me
modelue shtetin e me organizue jetn e vet shoqnore. Dhe ky ishte i vetmi sistem jete shoqnore q
mund t realizohej deri m sot n Shqipni. N njann an shqiptari nuk donte ti shtrohej pushtuesit
t huej, n ann tjetr pushtuesi i huej nuk e lente shqiptarin me i organizue forcat e veta n mnyr
q ky ta shtrinte pushtetin e vet mbi t gjith kombin. Shqiptarit iu desh me e lokalizue pushtetin e
vet n krahina t veanta tuj i mbajt s bashku parimet e kanunit kombtar si rregull jete. Prandej
fakti q kombi shqiptar gjindet i ndam ndr fise, nuk rrjedh prej shpirtit t tij ekcentrik dhe barbar,
por prej faktoreve t prjashtme t cilat ai nuk kishte mnyr se si me i shndrrue. E, me e vertetue
se kombi i ndam n shum fise nuk asht gjithmon barbar, mundet me u vrtetue edhe prej
historis. Sllavt e Malit t Zi, ku prej forcs s pozicionit gjeografik t vendit, ku edhe se vet e
kan zanat pushkn, gjithmon kan qen t lir e m vete. E pr ma tepr, pr ma se 50 vjet rrjesht,
sa mbretnoi mbi ta Nikolla i I-r, kan pas nji form qeverie t thuesh kryekput si nder kombe t
tjera t qytetnueme. E mir pra ather: N t tan Malin e Zi, kur ka nis lufta turko-ballkanike, ka
qen vetm nji shtypshkroj e vetme qeveritare si dhe kan pas nji t vetme fletore politike, e edhe
kjo qeveritare. Por nuk ka pas asnji shkoll t mbajtun me paret e popullit. Ndrsa q n Shqipni,
q prej viti 1908, kur qe shpall Konstitucioni i Turkis, e deri n fillim t lufts ballkanike, pra n
ma pak se katr vjet, u ngrefn shtat shtypshkronja, u themeluen ma se njizet fletore politike e t
prkohshme, u eln nji shkoll Normale e nja tridhjet t tjera fillestare, e t tana t veanta e t
mbajtuna vetm me pare t kombit shqiptar.
U prpiluen t tana tekstet pr shkollat fillestare e disa edhe pr shkolla t mesme. E kshtu, sot m
sot, msimi jepet shqip ndr t gjitha shkollat e Shqipnis. Jan botue edhe shum vepra letrare me
randsi t cilat e kan ue nalt ndjesin kombtare tuj i dhan n pak koh shum zhdrivillim gjuhs
shqipe, fakt ky q, n koh t pushtimit austro-hungarez, kjo gjuh qe prdorue pr gjuh zyrtare
ndr t gjitha zyrat administrative. Mbrenda ksaj kohe qen mbajt tre Kongrese Gjuhsie ( pra
nuk sht Kongresi i par i gjuhs shqipe ai i mbajturi n vitin 1972) si dhe qen disa shoqni letrare,
e tj. e tj... E gjith kjo veprimtari asht zhvillue pa kurrnji ndihm prej ans s qeveris.

E po prse tash, inteligjenca sllave, e cila n Mal t Zi, gjat 50 vjetve jet kostitucionale nuk
prfton kurgja t re n lam t qytetnis, na duhet sot t mbahet si ma e nalt dhe ma e holl se
inteligjenca shqiptare e cila n pak vjet krijoi nji gjuh letrare dhe asht e ngjizun me nji mentalitet t
ri pr kombin? Zotni! Le t lihet nji her n paqe shqiptari dhe le ti jepet koh me nxan, dhe
ather ju keni me pa se ai ka me shkue gjurm m gjurm ( hap pas hapi ) me kombe t tjera t
Ballkanit gjat rrugs s qytetnimit dhe t prparimit.

Kombi shqiptar i ka dhan burra n za pr urti perandoris s Bizancit. Diplomatt ma t mir dhe
gjeneralt ma t vlefshm t mbretnis s turkis, shqiptar kan qen. Shqiptar ka qen edhe
statisti italian Franesk Krispi, kshtu shqiptar ka qen edhe Papa Klementi i XI-t si edhe Kardinal
Albani. E n se bazohemi n memorandumin e shkruem nga Venizellosi, t cilin ia ka paraqit
Konferencs s Paqes, shqiptari asht sot edhe gjeneralisimi i ushtris greke.

Por, pr me ju a mbush mendjen edhe ma mir se kombi shqiptar nuk e ka namin ma t vogl se
kombet e tjera t Ballkanit, ktu due me ju pru fjalt q shkrimtar me vler kan lan t shkrueme
mbi shqiptart. Shkrimtari francez Hecquard, n librin e vet Histoire et descriptions de la Haute
Albanie , ka shkrue se n histori t shqiptarve ndeshen prova t lumnueshme energjie,
inteligjence dhe aktiviteti. Ma posht thot: Ata kan ruejt doket e burrnin ashtu si vetm mund
ta ruejshin burrat e hershm t cilve u kndohet kanga. Pr ma tepr, githmon kta i kan dhan
burra n nam e n za Greqis s hershme, Perandoris s Bizancit, Turkis e Greqis s
ksokohshme. Mandej Lordi Bajron grthet nga ana e vet: Prmbi karpa t Sulit e gjat bregut t
Pargs, ka burra si ve motit i bajshin nanat dorike; atje ka ende do familje pr t cilat kisha me
than se jan t fisit e t gjakut t Heraklidve. Dshmi jan kto, Zotni t mij, t cilat kishin me ja
shtue namin edhe nji kombit ma t madh e t qytetnuem.

...

Tash, Zotni, mbasi ju diftova se kush jan dhe shka jan shqiptart, m duhet tju flas pr t drejtat e
tyne. E po ju tham se shqiptart kan t drejt

a) pr nji pamvarsi politike;

b) gjithnji mbrenda kufijve gjeografik e etnografik t Shqipnis. Mbi pamvarsi t kombit

shqiptar nuk kam shum fjal me ju than. Dihet se kjo e drejt ka qen njoht, sigurue dhe
dorzanue me nji traktat t Pushteteve t Mdha t Antants, pra, me fjal t tjera edhe prej Francs,
q prej Nandorit t vitit 1912 n Konferencn e Ambasadorve n Londr. Kto Pushtete mandej ia
kan ba me dijt bots mbar se traktatet ndrkombtare ata nuk i mbajn pr shtupa letre, por i
respektojn si akte t cilat prekin nderin e kombeve q i kan nnshkrue. E njimend, po e zam se
anglezi thot se ja ka nis nji lufte t prgjakshme e t shmtueme, por kte e ka ba vetm pr erz t
firms q ai e ka pas vu pr pamvarsi dhe neutralitet t Belgjiks. Pamvarsia e kombit shqiptar
pra, n se do marr si nji pun e kryeme dhe e dorzanueme mbi erz t kombeve t mdha t
Europs, tash ne nuk na mbetet tjetr vese me fol pr kufij t natyrshm t shtetit shqiptar, dhe
kjo asht nji ashtje po aq me randsi sa edhe ajo e pamvarsis.Pushtimet e hueja dhe intrigat e
paemen t nji diplomacie bakalle t pashpirt e t pazemr, kaq fort ia kan shndrrue dhe perudnue
fizionomin gjeografike dhe etnologjike Shqipnis, saq sot nji i huej, sado i drejt dhe i
papajambajtas (q nuk mban an) memzi mundet me e njoht me nji t kqyrun. Edhe nji nan
shpesh e ka t vshtir me e njoht fytyrn e t birit kur kt tia ket prudnue me varr e me
prgjakje arma e armikut. - Prandaj lypset t prcaktojm ma prpara disa kritere t sigurta mbas t
cilave mandej me prskajue kufijt e natyrshem t Shqipnis. Simbas parimit t autodeizionit,
sejcili popull q mund t thot se ka nji homogjenitet t pakputun e t pandam n vetvete, ashtu si
ky prcaktohet prej klauzolave t teorive willsonjane, ka t drejt, ose n mos tjetr do t kishte t
drejt q ai vet me e nda kuvendin mbi sharte t veta politike e ekonomike dhe me u nderue si shtet
i lir dhe i pamvarshm. Ky shtet, masandej, gjeografikisht do t prshtrihej deri ku kapet
kombsija e pandame e vijueshme e atij populli. E n rast se n ndonji skut toke t ktij shteti
gjinden t shartuem elemente t huej, aty vullneti i popullit do t vertetohej nprmjet t nji
plebishiti, mandej liria e tij do t jet e dorzanueme dhe e sigurueme si duhet dhe sa duhet.

Simbas ktyne parimeve, asht pun e arsyeshme q shteti shqiptar t prshtrihet gjeografikisht deri
ku mbrrin kombsia e popullit shqiptar e vijueshme dhe e pandame prej centrit t vet. Sepse tagri i
autodeizionit nuk asht e lidhun me individ ose me grupe t caktuem njerzish, por me nji avrom
t gjithmbarshm prej t cilit prbahet kombi. Prandaj do zvoglim q i bahet toks s Shqipnis, i
pambshtetun mbi kto parime, do me than se ai i bahet dhunshm dhe me t padrejt. Por n baz
t cilit kriter ka pr t mujt me u caktue t prshtrimit e kombsis shqiptare? Mbas gjuhs, i vetm
ky n kt rast asht kriteri ma i patundshm dhe q nuk mund t lihet kurrsesi mbas dore. Populli
shqiptar flet nji gjuh krejt t veten q, tuj lan mnjan transformimet e natyrshme t elementve t
cilve nuk i ka pshtue asnji gjuh tjetr deri m sot, kurrfare nuk mund t unjisohet me gjuh t tjera
keltike, latine, gjermanike, sllave ose helenike, me prjashtim ku puqet me to me rranj t
bashkueme indo-gjermane. Prej ktej pra rrjedh q q t gjith ata q e flasin kt gjuh, kan nj
kombsi krejt m vete e krejt t ndame prej asaj t kombeve t tjera t Europs. Sepse nuk ma merr
mendja q nji tjetr popull i gjall i Europs tia ket imponuar shqiptarit nji gjuh q dhe as nji
tjetr popull europian mos ta ket fol. Pr ma tepr, nji gjuh e dekun, nuk i imponohet nji populli
mbar. Por as populli shqiptar nuk ka mujt me ia tatue popujve t tjer gjuhn e vet.

Gjuha tatohet ose me forc t armve, ose me forcn e kulturs e t qytetnimit. Por si prej njans, si
prej tjetrs pikpamje, shqiptari nuk ka qen ma i fort se popujt q ka prbri. Prandej nuk ka si t
mohohet se t gjith ata q flasin shqip, jan t kombsis shqiptare. E pr kt arsye, shteti sqiptar,
duhet t prshtrihet gjeografikisht deri ku prfshin gjuha shqipe. Tuj pas caktue kto parime ose
kritere, t shohim tash se cilt do t jen kufijt gjeografik t shtetit shqiptar. Por, per me u diftue
krejt t papajamajtshm n kt ashtje plot me gnjeshtra si dhe aq pahijshm shoshit prej
armiqve, ktu un due me ia lan fjaln, Zotni, shkrimtarit tuej t siprprmendun, z. Rene Pinon i
cili ka qen n Shqipni dhe e ka pa vet me sy tuj e prek vet me dor se kush mundet me pas
arsye mbi kt eshtje.

Zotni Pinon pra, n artikullin q prum prej Revue des deux mondes, tuj fol mbi kufijt e
Shqipnis, thot: Prej fushave t Vardarit e deri n Adriatik, prej Thesalis e deri n Mal t Zi, zot
toke asht shqiptari, n da sepse ky hyni ktu mbrend ma i pari, n da sepse ky ndolli ma i forti.
E tan krahina e Kosovs e cila prej Konferencs s Londonit (1913) i qe lshue Serbis, dhe mbar
amria, Epiri i Nordit, t cilin e lakmon aq shum Greqia, jan t banueme kryekput prej
shqiptarsh dhe prandaj e drejta e lyp q t numrohen me shtet shqiptar.

Dhe mos t mendohet se zotni Pinon asht shty tepr me kto fjal, sepse e vrteta e ktyne fjalve
duket iltas edhe prej statistikave t cilat qysh prej vitit 1909 e tektej, jan ba prmbi proporcione
etnologjike t popullsis s Shqipnis. Prej ktyne statistikave zyrtare del n shesh se n krahinat e
lshueme prej Konferencs s Londonit serbve dhe grekve, t paktn, 80 prqind t popullsis
jan thjesht shqiptare. Serbt na thon se banort e Kosovs me prejardhje jan t gjith sllav, por,
gjithnji si thon ata, prdhuni dhe me koh jan orodit tuj u kthye n shqiptar. Kt fjal e
thon edhe grekt pr banort e Epirit t nordit. Por ata nuk thon t vrtetn sepse, po t ishte e
njimendt se banort e Kosovs jan sllav dhe ata t Epirit t nordit grek, ather serbia nuk do t
kishte mbyt e gri deri m sot afro dyqind mij vet n Kosov dhe Greqia nuk do t kishte djeg
ma se treqind e gjashtdhjet katunde n Epir t nordit tuj e kryqzue gjinden prsgjalli, pos atyne
pesdhjet mij vetave q i kan vra dhe i kan lan me dek prej urie dhe sikletit.

Popujt e qytetnuem munden, po, n furin e nji kryengritjeje me vra n trathti mbretnt e
mbretneshat e veta e me i dhunue trupat e tyne mbas vdekjes, por nuk mbrrijn kurr me gri - e n
mnyr mandej! - me qindra e mijra vllazn bashkqytetar t vet. Qyshse serbt kan vra me
qindra mijra njerz n Kosov, dhe grekt kan djeg qindra e qindra katunde n Epir t nordit,
dshmon qart se as banort e Kosovs nuk duhet t ken qen serb, as ata t Epirit t nordit nuk
kan qen grek.

Jo jo, Zotni t nderuem! Jan vra gjindja me qindra mijra n Kosov dhe jan djeg me qindra e
qindra katunde t Epirit t nordit pr t vetmen arsye se grekt e serbt duen me e shue farn
shqiptare n ato krahina pr me mujt me i than mandej Konferencs s Paqes se atje nuk ka
shqiptar. Oh, sa arsye ka pas ai i momi kur ka than: Ubi solitudinem faciunt, pacem
appellant. Pra, sa ta ken shkretnue vendin, do t ven mandej paqen.

Por pr me i forcue ma tepr fjalt e z. Rene Pinon mbi kufijt e Shqipnis, ktu due me ju prmend
se ka shkruente mbi kt ashtje Lordi Fritznaurice, mis i Komisjonit t Rumelis Lindore, mbi
Foreign Office e q masandej qe botue n nji Libr Bleu (n diplomaci - asnjans) t vjets 1880.
Ai shkruen: Pr me fol se shka asht kombi shqiptar, i bie me u prshtri edhe mbrenda kufijve t
Serbis e t Malit te Zi. Krahina e Kosovs, shka merr prej Mitrovice e posht, asht krejt shqiptare
dhe ka vetm nji skundill fort t vogl serb. Statistikat bullgare e greke, mbi t cilat qeverit e
Sofjes e t Athins themelojn pretendimet e veta mbi Monastir, Ohr e Kor, jan mbshtet n
rrena e leni ma ato pretendime t Greqis q jan ba pa kurrfar turpi.

Qe pra, Zotni, se deri ku duhet t prshtrihet Shqipnia e kufij duhet t ket shteti shqiptar. Mbas
dshmis s kti diplomati ingliz n za, Konferenca e Paqes kishte me ba nji paudhni t
prgjakshme po nuk e nxuer e nuk ia ktheu Shqipnis ato tok t cilat Konferenca e Londonit,
kundra do gjyqi e drejtsie, n vitin 1913 ia shkputi Shqipnis pr me ia lshue grekve dhe
serbve.

Tuj ju fal nderit me gjith zemr pr mirsi q keni dasht me m dftue n kt ras, do ta mbyll
kt ligjerat t prvujt me ato fjal q me 24 nandor 1880 thonte n Parlamentin italian Madero
Savini kur Europa pat ue anijet e veta prpara Ulqinit pr me e ngushtue Turkin q me ia lshue
Malit t Zi tokt e Shqipis. E qe ka foli n at ras deputeti italian: Pse francezve nuk u mbushet
mendja me heq dor nga Alsace-Loren? Pse nuk do t guxojshit ju, deputet italian, me heq dor
prej viseve italiane q gjinden nn Austri ? Pse i keni dal zot Greqis kundra Turqis n Kongresin
e Berlinit ? Vetm mbshtetun n parimin e kombsis! E pra, kujtoj un, se, pr me qen burra
fjale, ne na duhet me than edhe pr Shqipni ato ka tham edhe pr t tjer n Paris, Rom, Athin,
Varshav... N mos paa harrue, si kam ndi prej profesorve t mij, Grotius ka pas than se
tashma asht ba si zanat me ua shndrrue zotin popujve. Por prkundrazi, Jan-Jacques Rousseau
grthet: Ani, ndrrojani zotat, por t paktn pyetni kto bagti njerzore q quhen popull !