Shqipëria: nga nomenklatura tek oligarkia

Intro
Sipas shumë raporteve ndërkombëtare Shqipëria (bashkë me Maqedoninë, Bosnjën, Mali i Zi,
Kosova) vazhdon të konsiderohet si një regjim me demokraci të brishtë. Në Shqipëri kjo situatë
ka ardhur duke u rënduar drejt një regjimi oligarkik. Një ndër faktorët kryesorë të kësaj situate
gjendet pikërisht tek roli, organizimi dhe funksionimi i partive politike. Partia politike ishte dhe
mbeti subjekti i vetëm rreth së cilës graviton jeta politiko-ekonomike e vendit. Prandaj dhe
analiza mbi fenomenin e partive politike shqiptare është rruga më e mirë për të kuptuar
tranzicionin shqiptar, por njëkohësisht dhe më e vështira. Jo shumë për aspektet formale ligjore
sesa për lidhjet e nëndheshme e polivalente që partia ka trashëguar e ushtron prej dekadash. Kjo
vazhdimësi me regjimin e kaluar, dikton që studimi të mbështetet në metodën diakronike dhe
sinkronike, duke tentuar të realizojë një sintezë të përgjithshme shoqëruar me rekomandime.

Histori i shkurtër
Bëjmë kështu një excursus të shkurtër të historisë së tranzicionit shqiptar. I cili ndahet në dy
pjesë: 1) atë të sundimit autoritar berishist 1991-1997 e 2) atë oligarkik nga 1998 e deri më sot.
Edhe pse Shqipëria, si shumë vende të Europës Lindore ishte nën regjimin komunist, ajo
paraqeste disa karakteristika të ndryshme nga këto vende. Totalitarizmi komunist shqiptar ishte
më i egri në të gjithë Europën, duke izoluar vendin jo vetëm nga Perëndimi por dhe nga vetë
vendet e boshtit komunist (Me 12 shtator 1968, pas pushtimit të Çekosllovakisë nga forcat e
Paktit të Varshavës, Shqipëria deklaroi daljen Pakti i Varshavës).
Partia komuniste shqiptare (Emri iu ndryshua nga PKSH-ja në PPSH – Partia e Punës e
Shqipërisë më 1948 në Kongresin e I) pasi asgjësoi kundështarët e brendshëm të saj (luftë e
brendshme e cila kulminoi me “vetëvrasjen” e kryeministrit Mehmet Shehu) përqendroi
pushtetin e evitonte cdo lloj interference nga brenda apo jashtë. Të gjendur brenda një izolimi
perfekt nga bota e jashtme, regjimi represiv që nuk kursente as krerët e partisë e jo më qytetarët e
thjeshtë, kontrolli kapilar mbi çdo aspekt të jetës së vendit dhe njeriut, ishte e pamundur të kishte
asnjë lloj disidence ndaj regjimit.

1
Kjo do të ishte dhe arsyeja se përse Shqipëria do të ishte edhe “dominoja e fundit” e rënies së
regjimeve komuniste në Evropën Lindore. Kolapsi ekonomik si dhe ngjarjet e dhunshme të
tranzicionit rumun dhe vrasja e diktatorit Çaushesku, më në fund bindën regjimin e Tiranës të
ndryshonte kursin por pa humbur kontrollin. (Kjo u shit nga propaganda zyrtare si largapamësi e
klasës politike (Ramiz Alia) e u bekua më shprehjen e Presidentit të ri post-komunist Berisha: “të
gjithë fajtorë e të gjithë viktima”)

Pranimi i pluralizmit
Hapi i parë politik nis me pranimin e pluralizmit politik në Shqipëri në dhjetor 1990, themelimi i
partisë demokratike dhe mbajtja e zgjdhjeve të para të lira, më 31 mars 1991. Sot numërohen 126
parti politike, ku shumica e tyre janë fantazmë e nuk marrin pjesë në procesin elektoral.
Pas 28 vitesh tranzicion do kuptonim që pluralizmi është kusht i nevojshëm por jo i mjaftueshëm
për instalimin e një demokracie funksionale dhe ekonomisë së tregut. Do mundohemi të
analizojmë se si dy partitë kryesore (partia socialiste dhe partia demokratike) ruajtën jo vetëm
lidhjet me nomenklaturën komuniste por dhe metodologjinë e organizimit dhe kontrollit të
vendit.

Lindja e Partisë Demokratike

Partia demokratike lindi si një lëvizje studentore, ku në krye të së cilës ishin profesorë dhe
intelektualë të fushave të ndryshme si: Sali Berisha, docent e kardiolog, Gramoz Pashko,
pedagog i Ekonomisë, Arben Imami, profesor i Regjisurës; Arben Demeti, pedagog i
Mekanikës; Edmond Trako, pedagog i Mjekësisë,; Eduart Selami, pedagog i Estektikës; Edmond
Budina, pedagog i Arteve; Bardhyl Reso i Inxhinierisë: Genc Ruli, profesor i Ekonomikut, Azem
Hajdari, Shenasi Rama, etj.
Kujtojmë që partia-shtet, ushtronte një kontroll të plotë mbi përgatitjen e intelektualëve dhe
artistëve në vend. Jo vetëm emërimi i pedagogëve në universitete por dhe pranimi i studentëve
nuk mund të bëhej pa mendimin pozitiv që vinin nga organizatat e partisë dhe shërbimi sekret
shtetëror.

2
Ndryshe nga eksperienca e vendeve të tjera post-komuniste, në krye të partisë demokratike nuk u
vendosën njerëz që vinin prej persekutimit komunist (brenda apo jashtë Shqipërisë) por një ish-
sekretar partie si ishte Sali Berisha, mik i afërt dhe me familjen e diktatorit Hoxha.
Në mungesë të proçesverbaleve për themelimin e partisë demokratike, ka një errësirë të plotë
mbi formimin e saj. Errësirë që ka nxitur teori dhe interpretime të ndryshme konsipracioniste,
mbi fenomenin e tranzicionit shqiptar (njohur si plani Katovica) Por tani pas 28 vitesh, mund të
bëjmë një analizë mbi politikat e ndërmarra dhe efektet e krijuara në fusha të ndryshme të jetës.

Zgjedhjet e para pluraliste

Duhet pranuar se indoktrinimi i popullsisë me dogmën komuniste ishte aq i thellë, saqë edhe pas
pranimit të pluralizmit e ndarjes me trashëgiminë komuniste (rrëzimi i bustit të diktatorit Hoxha)
pati në të gjithë vendin kundërprotesta për mbrojtjen e figurës së tij. Sidomos në zonat rurale me
kulturë më të prapambetur. Kjo ishte dhe arsyeja se përse Partia Demokratike, pati më shumë
sukses në qytetet e mëdha të vendit (Tirana, Shkodër, Durrës, Elbasan). Rezultat që u sanksionua
dhe nga zgjedhjet e para pluraliste mbajtur më 31 Mars 1991. Partia e Punës, arriti të fitonte me
shumicë absolute (sistem mazhoritar me dy raunde, favorizonte partinë më të madhe) sidomos në
zonat rurale. Vendi njohu një krisje rurale-urbane, dhe nuk vonoi që protestat të shpërthenin në
qytetet kryesore duke patur dhe viktima. U desh ndërhyrja e Shteteve të Bashkuara të Amerikës
për të nxitur futjen e PD në parlamentin e parë pluralist, duke institucionalizuar krizën e evituar
kështu një luftë civile (SHBA në atë kohë kërkonte stabilitetin e Shqipërisë duke patur parasysh
krizën që po shpërthente në Jugosllavi dhe rolin e shqiptarëvë në rajon).
PD përdori parlamentin për të denoncuar partinë e punës se po vononte bërjen e reformave që i
gjithë populli shqiptar po priste. Të gjendur në këto kushte trysnie nga brenda dhe jashtë, partia e
punës lejoi krijimin e një qeverie stabiliteti e cila do përgatiste zgjedhjet e reja. Ajo u udhëhoq
nga Ylli Bufi, ku morën pjesë dhe deputetë të PD, por ministrinë e brendshme e mbajti PPSH.

Marrja e kontrollit total të PD nga Sali Berisha

Sali Berisha u tregua i zgjuar kur nuk mori pjesë në përbërjen e qeverisë teknike. Kjo i lejonte
atij të përdorte si të donte qeverinë pa marrë përgjegjësitë. Ndërkohë ai shtriu fushatën personale
në gjithë Shqipërinë me një retorikë antikomuniste. Kishte kuptuar se lidershipi forcohet poshtë

3
nga masat. Kjo mbështetje apolegjetike do i jepte atij mundëisnë për të luftuar konkurentët
brenda partisë dhe për të modeluar si të donte të ardhmen e partisë demokratike. Dhe ashtu
ndodhi.
Zgjedhjet parlamentare u mbajtën në Shqipëri më 22 mars 1992, me një raund të dytë votimi për
11 vende i mbajtur më 29 mars. Rezultati ishte fitorja e Partisë Demokratike opozitare, e cila
fitoi 92 nga 140 vendet e parlamentit. But Berisha denied his rivals important positions, with the
exception of Genc Ruli, who stayed to deal with finance. Democratic Party founders Gramoz
Pashko, Preç Zogaj, and Arben Imami sat in parliament but held no other posts. Azem Hajdari,
the first DP head, was denied his request to be interior minister and settled for head of the
parliamentary commission on state security. Relations betëeen Hajdari and Berisha deteriorated
over the next year, even forcing the former student to spend time in the United States after the
police threatened him with arrest. Edhe pse partia demokratike lindi si një lëvizje intelektuale,
shumë shpejt ajo u personalizua prej Sali Berishës. Ai eklipsoi këshillin kombëtar (mbushur me
konkurrentë të tij) në favor të asamblesë kombëtare të cilën arrinte ta kontrollonte më mirë falë
demagogjisë së tij dhe mendësië baritore shqiptare, që rend pas liderit e jo apo institucioneve.
Kjo jo vetëm që uli cilësinë e partisë demokratike por rriti dhe zemërimin në popull teksa shihte
se si institucionet zaptoheshin nga njerëz mediokër, të paskrupullt, shpesh dhe nga bota e krimit
(sidomos organizmi i policisë dhe shërbimit inteligjent) vetëm besnikë të Berishës. Shpejt
llogaria nuk do vononte. Dhe zgjedhjet lokale mbajtur qershor të 1992 tregoi se popullariteti i
PD u përgjysmua duke fituar, por jo bindshëm si në zgjedhjet parlamentare.
Within the Democratic Party, Berisha’s critics tried to use the election loss. In an August
meeting of the party’s Steering Committee, party cofounder Arben Imami proposed a motion to
evaluate the election result and the responsibility of the party head. The chairman was officially
Eduard Selami but everyone understood the proposal took aim at Berisha. Berisha’s main rival,
Gramoz Pashko, as well as Preç Zogaj and six others endorsed Imami’s request.
Expelled and scorned, the ousted DP members formed a new party called the Democratic
Alliance. Their aim, Arben Imami said at the time, was “to moderate Albanian politics and have
an opposition with credibility.” The archeologist Neritan Ceka joined, as did the brother of
the ëriter Ismail Kadare. Azem Hajdari wanted to join, but some members disapproved.

4
Berisha tried to discredit the Democratic Alliance at home and abroad, labeling them
communists and spies. Throughout 1992 and 1993, the state press maligned the party and its
leaders, SHIK agents monitored their lives, and provocateurs disrupted the party’s work.

Zgjedhja e Berishës si Presidenti i parë post-komunist

Edhe pse ligji kushtetues i jepte më shumë kompetenca kryeministrit sesa presidentit, Sali
Berisha optoi për zgjedhjen si President, konsideruar lavdinë që kishte ai rol në imagjinatën
kolektive shqiptare, si kreu i shtetit. Por ai u “kujdes” që rolin e kryeministrit ta merrte një figurë
jo karizmatike si ishte Aleksandër Meksi i cili mbeti gjithë kohën nën hijen e Presidentit Berisha.
Të njëjtën gjë bëri për kryesimin e Parlamentit me një figurë të përvuajtur dhe në fund të jetës si
Pjetër Arbnori. Në krye të shërbimit informativ u vendos një besnik i Sali Berishës, mësuesi i
matematikës Gazi Dede, i cili raportonte direkt tek Berisha e jo tek qeveria.
Edhe pse ligji konsideronte të papajtueshme figurën e Presidentit me aktivizimin politik,
parlamenti bëri një interpretim të zgjeruar duke ndaluar vetëm kryesimin e partisë por jo
antarsisë në të. Kështu Berisha nuk hoqi dorë nga PD dhe vuri në krye të saj një djalosh të ri pa
kurajo si Eduard Selami. Në fillim u vendos kufizimi i mandatit të kryetarit të partisë në vetëm
një, pastaj u shty në dy deri sa ky kufizim u hoq fare dhe Sali Berisha erdhin në krye të PD në
1998.
Duhet thënë se Berisha ishte de facto jo vetëm Kryetar i Partisë, por dhe kryeministër, drejtues i
Televizionit shqiptar, i shërbimit inteligjent duke përqendruar të gjithë partinë dhe të gjitha
institucionet në duart e tij.

Format e kontrollit dhe mbështetja ndërkombëtare

 Duhet thënë se edhe pse në mars 1992 partia demokratike fitoi 80% të vendeve në
Parlament, ajo nuk tentoi të bënte ligjin e lustracionit (si realizuar të gjitha vendet e
Europës ish-komuniste me forma të ndryshme). Berisha në fakt përdori dosjet e
komunzimit për të shantazhuar dhe kontrolluar elitën politike shqiptare. Ai u përpoq të
kalonte një ligj të tillë 3 muaj para zgjedhjeve të 1996 duke ndaluar konkurrimin për
qindra politikanë të së majtës.

5
 Dizenjimin e partisë me emisare emëruar prej tij direkt që silleshin si sekretarët e partisë
në kohën e regjimit enverist. Këta drejtonin emërimet në administratën shtetërore duke
mbjellë një luftë klase të përmbysur nga regjimi i kaluar. Besnikëria nda partisë
shpërblehej me poste e privilegje, në një rrjetë solidariteti korruptiv. Kjo u vu re sidomos
në sektorin e arsimit, ku drejtorët e shkollave u vendosën të gjithë njerëz të partisë. Kjo
praktitë vazhdon ende sot, ku Drejtoritë e arsimit rajonal janë totalisht në duart e
militantëve. Arsimi ka shtrirje kapilare në territor dhe roli i mësuesve është deçiziv
sidomos në opinionin publik në zonat urbane. Por kontrolli i shkollave nuk u shtri vetëm
tek mësuesit por dhe tek nxënësit duke krijuar që aty organizata rinore të partisë
demokratike, apo tani dhe të LSI apo dhe PS. Ky rrjet kontrolli partive siguron mbushjen
e partive me linfë të re militantësh drejt një funksioni negativ të vazhdueshëm. Kurse
kontrolli i bizneseve realizohej me anë të administratës tatimore e cila godiste apo
promovonte ato subjekte sipas afilacionit me partinë.
 Berisha mbolli një klimë terrori me anë të punës së policisë dhe sidomos të SHIK
(shërbimi informativ kombëtar) duke kërcënuar të gjithë kundërshtarët e tij brenda dhe
jashtë partisë. (SHIK është akuzuar dhe për vrasjen dhe zhdukjen e shumë personave si
është rasti i njohur i biznesmenit Remzi Hoxha)
 Duhet thënë se nga shpërthimi i lirsë, përfitoi më shumë krimi sesa qytetarët e thjeshtë.
Bota e krimit u bë aleate e fortë e partisë sepse siguronte flukse finanicare ato ditë të para
“demokracie” por dhe përdorej kundër kundërshtarëve të partisë. Madje dhe eksponentë
të lartë si Azem Hajdari, kishte bandën e tij për të diktuar forcën dhe privilegjet. Rasti i
embargos së naftës ndaj Ish Jugosllavisë ishte një rast i mirë që u shfrytëzua nga
trafikantët shqiptarë për të fituar miliona dollarë. Duhet thënë se ky trafik u orkestrua dhe
nga kupola e lartë e partisë demokratike duke siguruar kështu të ardhura të larta për
partinë dhe ushtrinë e saj mercenare. Duhet thënë se ligji i atëhershëm u lejonte partive
financimin me aktivitet privat dhe të dyja partitë (partia demokratike dhe ajo socialiste)
zotëronin shoqëri karburanti. Rast tjetër shqetësues ishte emërimi i Agron Musarait si
ministër i brendshëm. Lidhjet e tij me bandat e drogës sidomos në qytetin e Beratit i cili
pushtoi trafikun e drogës në Zvicër, krijuan incidente diplomatike aq sa dhe Berisha u
detyrua ta hiqte dhe zëvendësonte me Shamatën. Sot Musarai si shumë ishfunksionarë të

6
 tjerë zotëron sipërmarrje ndërtimi duke legalizuar miliardat e tij dhe gangsterëve të tjerë
pranë tij.
 Përçarja e njerëzve të persektuar nga regjimi komunist1. Duhet thënë se atyre nuk iu njoh
as dëmshpërblimi moral e as ai material. Nuk u hapën as dosjet e regjimit, (dënimi
qesharak për njerëzit e politik bureau), muze për luftën e ftohtë, futja nëpër shkolla e
genocidit enverist, por anë në planin material duke mos kthyer pronat. Në vend të këtyre
Berisha i përçante grupet duke i dhënë shpërblime finanicare ad personam si dhe në
krijimin e dhjetëra grupimeve politike, pa u bërë kurrë një forcë alternative për vendin.
Ato do gjendin vende brenda partisë demokratike (duke legjitimuar retorikën e tij
antikomuniste) por kurrë në poste deçizive.
 Berisha nuk lejoi hapjen e televizioneve private duke vënë televizionin shtetëror në
shërbimin e tij dhe partisë2. Emblematike është fati i të parës gazetë të pavarur “koha

1
The victims of the regime looked for justice, or at least information about the past. They got trials that focused on
corruption by former elites. Nexhmije Hoxha’s trial had begun in 1992, and the charges centered on the illegal
purchase of less than $100,000 in coffee, food, and other goods. The announcement of her nine-year sentence
passed ëith little interest. Ëhen Hoxha appealed, the court extended the sentence by tëo years. Ten second-tier
communists ëere charged ëith misusing up to $15 million of state funds. They had seven hundred ëorkers for 131
villas, the prosecutor said, and access to special supplies of meat, cheese, milk, chocolate, beer, and raki. They
used gold from the state archives to fill their teeth. They got sentenced to betëeen five and eight years, and those
sentences ëere later reduced. The most high profile trial began in May 1994 ëith the appearance of Ramiz Alia and
nine senior officials, knoën as “Blockmen” for the villas they had in the Block. Unlike the defendants in previous
trials, the prosecutor charged this group ëith political crimes dating back to 1951. On a stifling hot day, observers
crammed a small, third-floor courtroom painted pale blue.
2
The Democratic Party had complained about the bias of state TV ëhen it ëas in opposition, but it did little to
reform the station ëhen it took poëer, or to pass legislation to alloë private stations. The nightly neës, ëith graphics
from the 1970s, shoëed Berisha speaking to adoring croëds at home or ëorld leaders abroad. Announcers smeared
opposition politicians as “communist sympathizers” or “foreign spies.”
Radio and TV journalists ëere previously afraid of jail or ëorse, but under the neë government they feared for their
jobs. During one radio call-in shoë, a caller complained about government corruption. Editors fired the shoë’s host
for letting the caller speak, and the host’s mother lost her job at a state institute. Unlike in the past, Albanians had
access to neës from abroad, and they soaked it up. In addition to the Voice of America, ëhich supported Berisha,
Albanian-language services began at Deutsche Ëelle, Radio France International, and the BBC. Satellite dishes
dotted roofs and balconies across the country, and even bunkers that ëere occupied by homeless families. The
international programs ëere not immune from attack. In August 1993, the government accused the BBC of
supporting the Socialist Party, labeling the radio the “British Bolshevik Corporation.” A public letter from a group of
journalists at the state-run Albanian Telegraphic Agency said the BBC Albanian program ëas “protecting the
remnants of communism in Albania.”
7
 jonë”, ndaj së cilës u inskenua një proçes penal deri në fyerje e rrahje e deri në djegie të
gazetës nga “banditë të panjohur”.
 Kontrolli i gjyqësorit.
Mos aprovimi i një ligji për lustracionin mbolli një kaos të organizuar që u përdor në
mënyrë selektive dhe ndaj magjistratëve shqiptarë. Ata që nuk pranonin politikat e partisë
demokratike, shantazhoheshin dhe pushoheshin nga puna. Për të formuar një klasë të re
magjistratësh, qeveria hapi me urgjencë një kurs të përshpejtuar formimi e quajtur
“shkolla e plepave3”. Magjistratët e dalë prej saj do merrnin drejtimin e pushtetit gjyqësor
(ndoshta më vonë disa bënë fiktivisht dhe fakultetin juridik) duke e bërë mbështetëse e
pushtetit politik si kishte ndoddhur në kohën e regjimit komunist4. Ata magjistratë që nuk
i bindeshin vijës së partisë denigroheshin ose largoheshin menjëherë nga funksioni i tyre

That year, Berisha subverted U.S. government attempts to promote a free press, and the embassy stayed mum.
The International Media Fund donated equipment for a radio station that ëas installed in the pyramid of the
former Hoxha museum. Berisha had requested the gear before the March 1992 election, a person familiar ëith the
deal said, ëith the understanding that it ëould be for independent use after the elections. Once in poëer, Berisha
said Albania lacked legislation to alloë private stations, ëhich ëas true, so the donated radio stayed in government
hands. Ambassador Ryerson defended the move and the government used the radio to broadcast VOA.
A similar problem befell a $1 million printing press, also donated by the International Media Fund. The Democratic
Printing Press, as it ëas called—the only offset press in Albania at the time—ëas intended for use by seven of the
country’s non-party neëspapers. Through legal tëists and the arrest of the plant’s manager, Berisha allies
appropriated the press and charged the non-party papers higher rates to print.
The move did not stop the vibrant and provocative opposition and independent media. They poked Berisha at
every turn ëith rumors, jokes, and snide remarks. The reporting ëas ëeak, but the criticisms resonated ëith people
ëho increasingly disliked the doctor’s black-and-ëhite approach.
Leading the pack ëas a provincial paper from the toën of Lezhë called Koha Jonë (Our Time), ëhich gained
popularity as it published the Berisha critics ëho got kicked out of the Democratic Party. The first contributor ëas
Frrok Çupi, the founding editor of the Democratic Party’s Rilindja Demokratike, ëhom Berisha had forced from the
job.

3
Mjaftonin 6 muaj për tu bërë gjykatës dhe 3 muaj prokuror i republikës.
4
Për ideologjinë komuniste, nuk ekzistonte ndarja e pushteteve sepse istanca politike ishte mbi atë juridike. Partia
nuk ishte vetëm mbi shtetin por dhe mbi popullin të cilin e plazmonte dhe emanciponte. Kjo është e përjetësuiar
në dogmën “çfarë thotë partia bën populli, e çfarë do populli jep partia”. Shqipëria ishte një dikaturë proletariati
dhe të gjitha institucionet e shtetit ndiqnin këtë luftë të udhëhequra nga partia si forcë motorri e vendit. Por partia
nuk ishte ent juridik (nuk rregullohej nga e drejta) por një ent politik që nuk jepte llogari askujt e aq më pak
gjykatave. Ky mentalitet i gjykatësve nënshtruar ndaj autoritetit politik vazhdon dhe sundon edhe sot drejtësinë
shqiptare shartuar me problemin e korrupsionit kapilar.

8
 institucional. Pa përmendur rastet e magjistratëve më të vegjël, mjafton këtu të kujtojmë
shkarkimin e Kryetarit të Gjykatës së Lartë Zef Brozi5 dhe Prokurorit të Përgjithshëm
Maksim Haxhia6.
 Kontrolli ekonomik e financiar.
Në një vend ku papunësia mori përmasa biblike, i vetmi vend pune i sigurtë ishte
punësimi shtetëror. Dhe partia demokratike e shfrytëzoi shumë mirë këtë opsion, ashtu
sikundër bënte partia e punës dhe ashtu sikundër do bënin të gjitha partitë politike deri
më sot. Tjetër faktor ishte moslejimi në fazat e para të hapjes së bankave private. Kapitali
i rëndësishëm i grupeve të para ekonomike, kontrollohej prej bankave shtetërore totalisht
nën kontrollin e partisë dhe njerëzve të saj7.
Partia dhe njerëzit e saj nuk financoheshin vetëm nga fonde publike por sidomos nga
kanale të tjera ilegale8. Përveç parave që vinin nga bota e krimit dhe trafikut të drogës

5
Në vitin 1992 ishte kandidat për Partinë Demokratike në zgjedhjet pluraliste dhe u zgjodh deputet në rrethin e
Mirditës, ku ka lindur, duke u bërë edhe kryetar i Komisionit të Ligjeve. Në shtator 1993, presidenti Sali Berisha e
emëroi kryetar të Gjykatës së Kasacionit. Shumë shpejt, marrëdhëniet e tij me presidentin Sali Berisha pësojnë një
çarje të thellë dhe, pas një përplasjeje në rritje, gjatë së cilës Zef Brozi u përpoq të kundërshtonte ndërhyrjet e
Berishës në vendimet e gjykatave, më 21 shtator 1995 u shkarkua nga kjo detyrë. Dy muaj më pas u detyrua të
shpëtonte nga kërcënimet e SHIK-ut dhe arratiset në Amerikë, sëbashku me gruan Diana, ku kërkon dhe merr
strehim politik. Që prej atëhere, Zef Brozi jeton në Uashington, ku punon, si dhe bashkëshortja, për qeverinë
federale.
6
Maksim Haxhia qëndron në detyrë vetëm tre muaj (gusht-nëntor 1992) dhe me shumicë votash parlamenti i
dominuar nga Partia Demokratike vendos shkakrimin e tij për arsye e mos veprim për arrestimin e ish-
funksionarëve të PPSH-së. Por në një intervistë ish Prokurori Haxhia, pranon se qëllimi i vërtetë ishte mos arrestimi
i kundërshtarëve të Berishës, Arben Imami dhe Gramoz Pashko - http://ëëë.gazetatema.net/2012/04/07/maksim-
haxhia-berisha-donte-denimin-e-pashkos-e-imamit/
7
Duhet thënë se Partia Demokratike u përpoq të ndiqte udhëzimet e FMN, duke ndaluar praktikisht kreditimin në
vend si një masë për të frenuar inflacionin. Por politikat deflative rrënuan më tepër ekonominë shqiptare duke e
dënuar në primitivitet qoftë industrinë ashtu dhe bujqësinë, pa kreditim e likujditet. Tjetër efekt i kësaj politike
antikombëtare ishte shpërthimi i kredive të jashtëligjshme njohur si fenomeni i piramidave, që plaçkiti kursimet e 2
milion shqiptarëve (rreth dy miliardë dollarë).
8
The business of oil, began ëith Albanian companies importing oil and fuel from Italy and Greece to the ports at
Vlora and Durres, former Albanian government officials and financial police told me. Albania’s domestic fuel use
had jumped ëith the legalization of private cars in 1991, but imports soon far exceeded ëhat Albania consumed.17
By one count, in 1994 Albania imported double the amount of oil that it used.18 Once in Albania, the importers
sold the fuel to smugglers ëho transported it north. Tankers deposited the fuel in one of the many gas stations that
9
 apo naftës, një pjesë e mirë e financimit erdhi nga shitja e armatimit gjigand që prej
dekadash regjimi komunist kishte akumuluar. Nga kjo përfituan shumë eksponentë edhe
të së majtës dhe u desh hapja e depove të municionit për të fshehur vjedhjen më të madhe
të Shqipërisë, që llogaritet në 30 miliardë dollarë armatime9.

 Kontrolli me anë të titujve të pronësisë.

had sprung up near the border. Day and night, trucks brought feul from the stations to Lake Shkoder, ëhere
smugglers loaded it onto boats for transport to Montenegro on the other side.

At first men loaded barrels onto dinghies. Soon they pumped gasoline and diesel through rubber hoses onto small
barges. Eventually smugglers installed underground pipes. Because the Yugoslavs purchased oil and fuel ëith
German marks, a correlation developed betëeen Albania’s oil imports and the Albanian lek’s exchange rate ëith the
mark: as imports increased, the lek climbed. One of the main oil importers in Albania ëas a company called
Shqiponja (Eagle), ëhich belonged to the Democratic Party. The laë alloëed political parties to run businesses, and
the Socialists had a similar company called Progress. Shqiponja’s top officials ëere Tritan Shehu, ëho later became
head of the party and then foreign minister, and Mitro Çela, another senior party official. The company imported
oil, mostly from Italy and Greece, and sold it to “distributors” in Durres, Shehu told me in 2002. The company
closed in late 1995, he said, partly due to pressure from smugglers ëho ëanted to control the imports.

In addition to fuel, the Albanian government ëas also making money by selling ammunition and ëeapons from the
old regime. For years under Hoxha, a factory in the toën of Poliçan had produced bullets and hand grenades.
Factories in Gramsh and Mjekës had made Kalashnikovs and explosives. The communist government sold these
products abroad through a company called Makina Import. Production slumped ëith the transition in 1990, but the
depots stayed full and foreign demand ëas high. During the Stability Government of 1991, the Ministry

of Defense established a firm called MEICO (Military Export-Import Company) to sell the arms and ammunition
that the communist government had piled high. Ëhen the DP came to poëer in 1992, MEICO’s business floëed. The
overcroëded ëarehouses offered a seemingly endless supply.
9
One recipient ëas the Bosnian Muslims, ëho ëere fighting Serbian forces, despite the U.N. arms embargo in place
since September 1991. Former DP and Albanian government officials told me Berisha offered 142 | One-Party
Toën Albania as a gateëay to Bosnia for arms and foreign fighters. Berisha later admitted that Albania offered arms
during the ëar to “friendly nations.” He did this ëith the knoëledge of at least the United States, ëhich ëas eager to
arm the Bosnians and reach a balance of poëer betëeen the ëarring parties. In June 1995, Amnesty International
published a report on the sale of Albanian and Israeli arms to the Rëandan army in violation of U.N. sanctions
against that country. Tëo months later, Taliban forces in Afghanistan intercepted a cargo plane destined for Kabul,
forcing it to land in Kandahar. Inside they reportedly found a creë of seven Russians and three million rounds of
ammunition from Albania bound for the Afghan government. The minister of defense, Safet Zhulali, a hard ëorker
and heavy smoker ëho died of a heart attack in 2002, denied ërongdoing, but ministry staff during his tenure told
me he aggressively tried to sell arms. According to a retired colonel from the U.S. Army ëho served as Zhulali’s
military advisor from May 1995 to December 1996, the ministry’s inspector general investigated “only those he is
ordered to inspect and generals and special ‘friends’ of the minister seem to not be subject to inspection.”

10
 Në këto 28 vite u krijua një kaos i organizuar mbi regjimin juridik të pronësisë10. Të dyja
partitë politike së bashku me kastën e magjistratëve, kontrollonin kështu dhënien e titujve
të pronësisë personave afër pushtetit. Pronarë të mëdhenj pronash e sipërmarrës
ndërtimesh, u bënë kështu dhe një ndër shtyllat e mbështetjes së kastës politike, duke
marrë shpesh herë dhe poste direkt në parlamentin apo qeverinë shqiptare.
 Mbështetja ndërkombëtare
Mbështetja nga faktori ndërkombëtar ishte një ndër shtyllat e regjimit berishist e të gjitha
qeverive deri më sot, aq sa ka zëvëndësuar legjitimitetin popullor me atë eterolegjitimitet
nga jashtë vendit11.
Në radhë të parë SHBA mbështeti hapur që në fazat e para partinë demokratike (duke
ndërhyrë dhe në fushatat elektorale) dhe Sali Berishën. Është kurioz fakti që edhe pse
CIA prej vitesh kishte mbështetur grupe shqiptarësh jashtë Shqipërisë për të përmbysur
regjimin komunist, pranoi në krye të vendit një ish-komunist. Versioni zyrtar është se

10
Ligji 7501 krijonte disa regjime pronësie, por më vonë u pasuan dhe ligje të tjera si dhe 12 komisione për kthimin
e pronave dhe kompensimin e tyre.
11
As Albanians spoke of “Salinism,” Ëestern diplomats and politicians praised the Democratic Party as the golden
apple of Europe’s East. They called Berisha the Václav Havel of the Balkans for his courageous battle against the
communist ëraith. No one denied the bumps and turns, but supporters said such problems must be expected from
the region’s most closed and repressive state. Some said Albanian democracy ëas too fragile to ëithstand a harsh
critique. “[Chris] Hill and I thought Albanians had been through so much that they ëere ëilling to endure a lot in the
transition,” Ambassador Ryerson told me. Indeed, the ambassador’s reports from Tirana praised Berisha’s DP for
bold reform, minimized criticism, and lambasted the Socialists ëho, he noted in cables, had “changed their name—
but little else.

International financial institutions like the Ëorld Bank and International Monetary Fund lauded their faithful
student for cutting state spending and containing inflation. Economic groëth ëas the fastest in Eastern Europe,
they said, even if GDP ëas still beloë 1989 levels. The optimistic forecasts concealed the structural ëeaknesses and
ëidespread corruption, as the 1997 pyramid schemes ëould soon shoë. In return for good behavior, Ëestern
countries provided aid. In October 1993, Albania and Ëashington signed a military memorandum of understanding
“to broaden and expand defense and military relations.” It ëas the first such agreement Ëashington signed ëith a
former communist country. Berisha and Defense Minister Zhulali became favorites of U.S. secretary of defense
Ëilliam Perry, ëho sent advisors and training for the Albanian armed forces and helped build a military hospital,
training compounds, and a radar station in the north. In February 1994, Albania joined NATO’s Partnership for eace
and soon opened its ports and runëays to NATO ships and planes. In June 1995, the CIA announced the
deployment of Predator drones in Albania for surveillance flights over Yugoslavia, although U.S. drones had floën
from Albania since at least early 1994. The tëo countries conducted nine joint military exercises in 1995. Minister
Zhulali told U.S. officials that they had “no better friend in the Balkans, even among your allies.”

11
 SHBA “toleroi” sepse përkujdesej më shumë për stabilitetin rajonal. Por faktet shkojnë
përtej kësaj. Kontrolli i Shqipërisë (ashtu si shpesh SHBA ka vepruar në politikën e
jashtme) do të realizohej me anë të një klase të shantazhuar si ishte ajo ish-komuniste,
sesa duke mbështetur grupime të reja patriotike nacionaliste për vendin. Mjafton që klasa
e re “e vjetër” të realizonin ato politika desovraniste e neoliberiste, që ishin baza e rendit
të ri botëror që SHBA po çonin përpara: reduktimin e rolit të shtetit në ekonomi,
deindustralizimin e vendit, liberalizimin dhe privatizimin e sektorëve strategjikë të
vendit, marrjen e borxheve ndërkombëtare dhe heqja dorë nga politka monetare,
kontrollin financiar prej FMN dhe kapitalit të huaj, çmontimin e ushtrisë shqiptare etj.
Ishte pikërisht kjo paketë e terapisë shock që zbatoi ministri i financave Gramoz Pashkos,
pas premtimit amerikan të “çekut të bardhë”. Vendi kaloi në kolaps ekonomik, mbi 500
uzina e fabrika u mbyllën, mijëra kooperativa dhe sipërmarrje, 870 mijë të papunë dhe
GDP e Shqipërisë zbriti në 25% të asaj të 1989. Vetëm në 2003 GDP do barazonte atë të
vitit 1989.
Të njëjtën mbështetje pa kufi – falë retorikës antikomuniste dhe kursit neoliberist – ndoqi
dhe vendet e BE-së, përveç Italisë. Italia vuante fluksin e emigrantëve shqiptarë që linin
vendin në kushte afrikane dhe pa perspektivë.
Pavarsisht regjimit autoritar12 që Berisha po vendoste në vend, ShBA e toleruan 13 deri sa
ndiqte kursin neoliberist dhe neutralitetin në politikën e jashtme14. Loja me SHBA u thye

12
Përqendrimit dhe kontrollit të çdo pushteti dhe institucioni publik, vjedhjes së votimeve në maj 1996, rrestimit
të liderit të opozitës Fatos Nano, përdorimit të policisë dhe shërbimit sekret kundër kundërshtarëve, ontrollit të
mediave, politizimin e administratës publike, shkarkimit të kryetarit të Gjykatës së Lartë Zef Brozi etj.
13
Ëestern aid and praise impressed the population of a small and vulnerable state. Although Berisha’s support in
the country ëas ëaning, feë Albanians ëent against the man ëith backers in the ëorld’s strongest capitals. Most
Albanians did not knoë that, for Europe and the United States, Albania ëas a speck in the larger scene. From the
perspective of Ëashington, Brussels, and Berlin, ëhat happened inside Albania ëas of little consequence, so long as
Kosovo and Macedonia stayed calm. Berisha could be a ëolf at home, but he had to play sheep abroad.

Berisha understood the deal, former advisors said, but his character prevented him from sitting still. He craved to
be a player in the region and he felt neglected by the Clinton administration
14
Sidomos në frenimin e apiratave separatiste të shqiptarëve të Kosovës dhe Maqedonisë.

12
 kur Berisha prishi marrëdhëniet me Greqinë15, theu embargon ndaj Ish Jugosllavisë, futi
Shqipërinë në lidhjen arabe si dhe po “toleronte” qarqe terroriste islamike16 e financimit
pa kontroll. ShBA tani kishin braktisur Partinë Demokratike dhe Sali Berishën duke
favorizuar hapur ardhjen e Fatos Nanos dhe partinë socialiste17.

Ndërkohë Partia Socialiste (që kishte ndryshuar emrin në parti socialiste) trashëgonte një
strukturë më të fortë dhe më të disiplinuar, nga lart-poshtë si dikur. Shumë të larguar nga puna
prej Sali Berishës forcuan e shtuan radhët e partisë socialiste me ata që vinin direkt nda strukturat
e regjimit e sidomos të ish sigurimit të shtetit. Në prag të rrëzimit të sistemit, nomenklatura
komuniste u përkujdes të kalonte pronësisë e shumë aseteve publike në duart e antërave të partisë
së punës18. Ndërkohë që populli as nuk e dinte si funksiononte shteti, ekonomia e tregu, ishin

15
Arrestimi i 40 minoritarëve grekë më rastin e një sulmi nga një grup grek që vrau disa ushtarë shqiptarë. Berisha
pressed on ëith the Omonia trial, despite protests from Greece and the United States. In September, a judge
sentenced the men to betëeen six and eight years in prison. Greece expelled seventy thousand more Albanians,
and the police beat men as they tossed them across the border. The European Union and Council of Europe
publicly criticized the trial and launched diplomatic efforts to resolve the roë. In October 1994, an appeals court
reduced the Omonia Five’s sentences and released one of the defendants. In February 1995, Albania’s Supreme
Court ordered the four remaining defendants released. Berisha seemed to have relented but it quickly emerged
that the court’s chief justice, Zef Brozi, had acted ëithout consultation. SHIK head Bashkim Gazidede telephoned
Brozi, calling him a “traitor” and “Greek spy,”. Greece responded positively to the decision and diplomatic relations
sloëly improved. In spring 1995, the Greek police arrested five militants from the Northern Epirus Liberation Front
in connection ëith the Peshkopia attack. Ëashington expressed relief.
16
CIA dyshon se vetë Bin Laden kishte shkelur Shqipërinë dhe po formonte celula terroriste, në hesthjen e plotë të
shërbmit informativ shqiptar.
17
Vetë Berisha dhe krerët e PD akuzuan hapur adminstratën e SHBA për rrëzimin nga pushteti dhe mbështetjen e
ish-komunistëve transformuar në socialistë. (madje një ish deputete e PD shkroi një tezë doktorature që i
adresonte CIA-s krijimin e piramidave financiare shqiptare, luftën civile dhe shkatërrimin e ushtrisë shqiptare.
Vetëm kështu Shqipëria nuk do ndërhynte dot në konfliktin kosovar duke i atribuar çlirimin e Kosovës Natos e
SHBA-së. Në të kundërtën, pra nëse shqiptarët do kishin luftuar së bashku ndaj serbëve, bashkimi me Kosovën do
të ishte i pashmangshëm).
18
Prona e përbashkët (ndërmarrje, hotele, zyra) iu dha kuadrit drejtues që kontrollonte ato në kohën komuniste
në shuma qesharake. Meqë në komunizëm nuk lejohej akumulimi i masave të mëdha monetare, brenda disa
muajsh, nomenklatura preu dhe shpërndau para besnikëve të saj, duke rritur inflacionin mbi 70%. Kjo nga një anë
treti kursimet e mijëra familjeve por lejoi privatizimin e aseteve publike.

13
njerëzit e partisë ata që kishin informacione mbi institucionet, ekonominë, tregtinë me jashtë etj.
Do ishin pikërisht nomenklatura komuniste19 që ngadalë do të trasformohej në oligarki
kapitaliste, pa humbur kurrë lidhjet me partinë mëmë si institucioni real që koordinonte jetën
ekonomike dhe politike të vendit. Ideologjikisht partia socialiste shihej si pasuesja e partisë së
punës, prej të cilës nuk trashëgonte vetëm format e organizimit antidemokratik por dhe marrjes
së pushtetit me çdo mjet, pa përjashtuar dhunën20. Ishte pikërisht kjo ideologji reaksionare e
organizim ushtarak që do përdorte partia socialiste për të transformuar pakënaqësinë sociale pas
shëmbjes së piramidave në një luftë guerilase ndaj shtetit shqiptar dhe institucioneve të tija21.

Instalimi i regjimit oligarkik pas vitit 1997

Zgjedhjet e vitit 1997 (29 Qershor raundi i parë dhe 6 korrik raundi i dytë) nxorrën fitues të
pritshëm partinë socialiste dhe liderin e saj Fatos Nano. Ardhja e socialistëve në pushtet shënon
një mutacion të formave të kontrollit të pushtetit politik dhe ekonomik të vendit. Fatos Nano
kishte kuptuar se forma më e mirë për të mbajtur pushtetin në kushtet e reja nuk ishte ai represiv
berishist por me anë të parasë. Përdorimi i dhunës nuk do tolerohej më as nga faktori
ndërkombëtar i cili ishte i interesuar të paktën për një fasadë “normaliteti” në vend. Fillon kështu
operacioni i krijimit të një oligarkie të mirëfilltë ekonomike e kontrolluar gjithmonë nga partia
dhe lobet ndërkombëtare.
Oligarchy22 can be briefly defined as a system of governance in ëhich a small and informal group
of people, using their vast resources, is able to control a state or exert a major or dominant

19
Në pararojë do të ishin ish Sekretarët e partisë së punës do shtinin në dorë pasuritë publike (Koço Kokëdhima,
Luan Bregasi etj) e diktuar jetën ekonomike të vendit.
20
Emblematike thirrja e sekretarit të përjetshëm të partisë socialiste dhe ish ministrit të regjimit komunist, Gramoz
Ruçi: “Pushteti merret me grykën e pushkës dhe mbrohet me grykën e pushkës” -
https://ëëë.youtube.com/ëatch?v=QYkv4pmmEhM
21
Në qytetet jugore (Vlorë, Gjirokastër, Berat, Lushnje, Fier) ku Partia Socialiste kishte bastionet e saj më të forta, u
ngritën “komitete të shpëtimit” për të kontrolluar territorin, pasi kishin orkestruar hapjen e depove të
municioneve dhe djegien e institucioneve.
22
Disa prej oligarkëve denoncuar nga mediat se kanë përfituar nga qeveria aktuale: Alto Impeks, 1.4 miliard lekë, e
zotëron nipi i Sadri Abazit, Arbër Abazi. Atelier 4 pronë e klientëve të Ramës, Shkreli- Eftimi 267 milion lekë. Clasic
e Agron Papulit ka fituar 595 milion lekë tendera. Eurocol E carapulit me vlerë 18 miliard lekë. Eurogjici në pronësi
14
influence on its policy. The oligarchic system has been known since the ancient times, and it is
an ongoing phenomenon in some of the post-communist states as Albania, where oligarchs are
either indirect key players in the politics and economy, or have even captured state power.
It appears that the negative phenomenon of post-communist oligarchs has not been fully
acknowledged by the West, and has therefore still been insufficiently studied. Part of the
explanation may be difficulties in fact-finding, describing and proving the oligarchic influence,
ëhich is often a chain of opaque political, economic or financial operations. Oligarchy is an
informal institution in Albania but it is in some respects more important than formal institutions
and norms based on the constitutions. Hence any researcher studying oligarchy is forced to rely
on presumptions rather than hard facts. Behind-the-scenes oligarchic systems are an issue of
extraordinarily importance in understanding the real policy-shaping mechanisms at ëork, as ëell
as a key obstacle to structural reforms.
The oligarchs’ origins have different roots in each country. Oligarchs in Albania first emerged
as important players there in the mid-1998s and quickly became a dominant feature of domestic
political and economic life. The Albanian transformation and privatisation process resulted in the
emergence of several business groups, ëho accumulated strong economic poëer by controlling
key economic sectors. In order to defend their assets they started investing in politics, and
especially in political parties.
The oligarchs in Albania have mostly been more or less reluctant to hold public positions, but
instead either establish their own political force or support existing parties in exchange for the
lobbying their interests. They have never monopolised state power, but thanks to their resources
they have become indispensable partners for the political class. One distinctive characteristic of
the oligarchs is their political flexibility. They lack consistent political sympathies, and support
any political party ëhich they find appropriate for the protection of their business empires.
The last two decades have shoën that the periodical changes of political regime in Albania have
had merely a limited effect on the oligarchic system, ëhich has itself proved to be more stable.

të Safet Gjicit 7.8 miliard lekë. Fastek e Ilir Beqjes fiton 752 milion lekë. Ndreu Security e Pjerin Ndreut 916 milion
lekë. Market Distribution e Vilma Nushit 316 milion lekë. Omega Farma ka marrë 830 milion lekë. Ashtu si dhe disa
nga emrat e oligarkëve më të rëndësishëm 1)Samir Mane 2)Shefqet Kastrati 3)Vasil Naçi 4)Bashkim Ulaj
5)Përparim Salillari 6)Idajet Ismailaj 7)Mihal Delijorgji 8)Irfan Hysenbelliu 9)Avni Ponari 10)Kadri Morina 11)Isuf
Ferra 12)Grigor Jot

15
There have been some reshuffles amongst albanian oligarchic groups and some of them have lost
their influence, hoëever, a core of oligarchs remains stable.
The situation in Berisha 1st is considerably different from that of Nano era because there had
not previously been any oligarchy in the sense of a group of ëealthy people ëho divided spheres
of control. Albania’s sloë economic development, relatively small size of its market, limitations
of private banks, building sectors, and unstable political situation did not alloë such a luxury.
Instead, a specific type of oligarchs emerged after the fall of pyramida schemes and the arrivals
of socialist “specialist”. The Socialists, meanëhile, ëere reaping the benefits of poëer. Nano’s
friends allegedly controlled the Durres port. Ilir Meta ran construction. Party leader Gramoz Ruçi
ëas called the “Bey of Saranda” for his business empire in the south. The U.S. embassy later
reported that Ruçi had “long-standing ties to narcotics traffickers and organized crime.23” At the
same time, 25 percent of Albanians lived beloë the poverty line24.

Ndërtimi ligjor i oligarkisë

Për të normalizuar jetën politike në vend u hartua dhe miratua me referendum Kushtetuta e re
shqiptare në shtator 1998. Kushtetuta kishte qëllimin kryesor25 evitimin e përqendrimit të
pushteteve dhe barrikadimit të partive politike26. Ky vizion i Kushtetutës i afrohej më shumë atij
liberal sesa demokratik. Në fakt klasa politike nuk kishte ndërmend të bënte pjesëmarrës popullin
në proçeset politike e ekonomike të vendit27. Qeverisja e vendit ishte dhe mbetej çështje
eskluzive e partive politike. Ishin këto të fundit që duhet të gjenin “konsensus” për zgjedhjen e

23
Cable from U.S. Embassy Tirana, Ambassador John L. Withers, to Secretary of State, “Criminals Making the Laës
in Albania’s Parliament,” August 13, 2009
24
United Nations, Millennium Development Goals Indicators, 2002.
25
Përqendrimi i çdo forme pushteti shtetëror në duart e Sali Berishës dhe partisë demokratike u pa si shkaku
kryesor i trazirave politike, dhunimit të opozitës dhe fjalës së lirë në vend.
26
Analizuar regresin demokratik të ndryshimeve kushtetuese -
https://www.academia.edu/32271161/Kurthi_kushtetues_PhD_Ledian_Droboniku.doc
27
Fjala demokraci nuk përmendet në Kushtetutë dhe istitutet e demokracisë direkte si referendumi, nismat ligjore
popullore jo vetëm që nuk u zbatuan kurrë, por ende sot nuk ka një ligj formal që ti rregullojë.

16
Presidentit28 të përbashkët (neni 88) , miratimin e ligjeve të rëndësishme29 me 3/2 (neni 81) së
bashku me Kushtetutën, si dhe formimin e organeve kushtetuese të vendit.
Por ky ekuilibër mes forcave politike nuk do zgjaste shumë. Zgjedhja e një presidenti të fortë,
minonte lidershipin e partisë dhe disiplinën brenda partisë. Në këtë mënyrë fillon një proçes
ndryshimesh në Kushtetutë duke përqendruar përsëri pushtetin në duart e liderit të partisë.
Presidenti nuk do zgjidhej më me shumicë të cilësuar por me shumicë të thjeshtë dhe do zhvishej
prej shumë kompetencave të tija. Kjo do prodhonte presidentë të dobët nën kontrollin e plotë të
liderit të partisë apo kryeministrit. Në të njëjtën mënyrë do goditej dhe parlamentarizmi në favor
të ekzekutivit. Mekanizmi kryesor do të ishin listat e mbyllura duke u sanksionuar direkt në
Kushtetutë. Praktika e deriatëhershme kishte prodhuar deputetë me lidhje të forta territoriale
(sistem mazhoritar 100 deputetë + proporcional 40 deputetë) që nuk i bindeshin shpesh herë
drejtimit të partisë apo krijon fraksione e parti të reja. Me mbushjen e listave prej njerëzve të
besuar të liderit, kjo gjë nuk do të ishte më e mundur. Një parlament i tillë nuk do të ushtronte
kurrë një kontroll mbi ekzekutivin. Madje tani do të ishte e kundërta. Kryeministri jo vetëm që
kishte në dorë zgjedhjen dhe rizgjedhjen e deputetëve por dhe shpërndarjen e parlamentit nëse ai
nuk bindej30. Kurse kontrolli ndaj partive të vogla u realizua me dekonstitucionalizimin e
komisionit qendror të zgjedhjeve dhe formulës elektorale. Komisioni i Zgjedhjeve kishte qenë
thembra e Akilit e kontestimit të vazhdueshëm të zgjedhjeve, prandaj me Kushtetutën e re u
vendos që ai të çmilitazohej nga partitë e formohej nga profesionistë. Por dy partitë kryesore
(partia demokratike dhe ajo socialiste) vendosën të nxirrnin këtë institucion jashtë kushtetutës
duke e rimilitarizuar me përfaqësuesit e tyre. Kjo minonte jo vetëm numërimin e votave të

28
Zgjedhja e Presidentit të përbashkët me 3/2 detyronte partitë të dilnin nga llogoret se përndryshe Parlamenti
shpërndahej. Presidenti u bë kështu institucioni kryesor i balancimit të pushteteve pasi ai kishte rol dominant në
pushtetin gjyqësor si dhe rol të rëndësishëm në emërimin e funksionarëve të lartë të vendit, në ushtri, diplomaci,
arsim, shërbimi informativ etj.
29
Neni 81 - Miratohen me tri të pestat e të gjithë anëtarëve të Kuvendit: a) ligjet për organizimin dhe funksionimin
e institucioneve, të parashikuara nga Kushtetuta; b) ligji për shtetësinë; c) ligji për zgjedhjet e përgjithshme dhe
vendore; ç) ligji për referendumet; d) kodet; dh) ligji për gjendjen e jashtëzakonshme; e) ligji për statusin e
funksionarëve publikë; ë) ligji për amnistinë; f) ligji për ndarjen administrative të Republikës.
30
Neni 104 - Kryeministri ka të drejtë t’i paraqesë Kuvendit mocion besimi ndaj Këshillit të Ministrave. Në rast se
mocioni i besimit votohet nga më pak se gjysma e të gjithë anëtarëve të Kuvendit, Kryeministri, orëve nga votimi i
mocionit, i kërkon Presidentit të Republikës shpërndarjen e Kuvendit.

17
partive të vogla31 por dhe mundësinë e kandidatëve të pavarur, në kundërshtim me shpirtin dhe
normën e kushtetutës. Sistemi i ri elektoral (proporcional rajonal) përfshinte dy lloj
numërimesh32 në varësi të faktit nëse subjketi politik ishte apo jo pjesë e një koalicioni. Kjo
detyronte partitë e vogla të bëheshin pjesë e “trenit” të partisë mëmë për të patur më shumë
shanse të transformimit të votave në mandate deputetësh33. Në të njëjtin drejtim shkonte dhe
modifikimi i financimit të partive politike, ku 90% e financimit shkon për dy partitë kryesore
parlamentare. Këto antireforma goditën dhe formalisht demokracinë, duke përqendruar pushtetin
politik në sinkron me forcimin e oligarkisë ekonomike.

Kontrolli ekonomik, politik e social i oligarkisë

Ekonomia në kohën e sundimit të Berishës nuk njohu zhvillim dhe akumulim të madh të
pasurisë. Terapia shock që u diktua nga FMN dhe u zbatua nga Gramoz Pashko,
(deindustrializimi i vendit) paralizoi krejtësisht prodhimin në vend duke krijuar qindra mijëra të
papunë dhe largimin e gati 50% të shqiptarëve në emigrim. Që nga ajo kohë, remitancat e
emigrantëve shqiptarë u bënë shtylla kryesore e valutës dhe së bashku me të ardhurat nga krimi,
ekuilibronin defiçitin tregtar të vendit. Hyrja pa kontroll i valutës, investimet familjare dhe
tregtia e lirë34 e shqiptarëve bëri që të krijohej një klasë tregtare dhe pasurim i shpërndarë në
popullsi. Kjo minonte kontrollin totalitar të partisë mbi territor dhe pasurimin difuz të njerëzve.
Ndërsa fenomeni i piramidave35 bëri këtë drenazh të pasurisë nga poshtë lart (mbi 2 miliardë
euro) politikat e Fatos Nanos do çimentonin krijimin e një oligarkie ekonomike të kontrolluar
nga partia e bekuar nga FMN dhe lobet ndërkombëtare.

31
Nga raportet e shumë organizatave monitoruese të zgjedhjeve është konstatuar praktika e “konsensusit” të dy
partive të mëdha për të marrë secila votat e partive të spektrit të tyre.
32
Metoda D'Hondt e il Sainte-Laguë.
33
Rasti i AKZ dhe Partisë së ish Presidentit Bamir Topi, të cilat edhe pse morën shumë vota, qënia jashtë
koalicionve i penalizoi për të zgjedhur ndonjë deputet.
34
Çdo shqiptar mund të importonte dhe të shiste lirisht produktet në tregun shqiptar
35
Fatos Nano premtoi rikthimin e parave të popullit, por komisionet qeveritare dhe kthyen vetëm 5% të tyre duke
përvetësuar miliarda të tjera

18
Oligarkia shqiptare paraqet disa karakteristika të ndryshme nga ato të vendeve të tjera ish-
komuniste:
 Në radhë të parë duhet thënë se nuk ka një ndarje mes oligarkisë politike dhe asaj
ekonomike. Vetë krerët e politikës zotërojnë në mënyrë direkte apo indirekte (krijimi i
shoqërive anonime off shore apo përdorimi i aktorëve të ndryshëm si maska të investimit)
sektorë të rëndësishëm të ekonomisë36.
 Si pasojë ka një forcim të oligarkisë ekonomike por gjithmonë në një balancim mes tyre
në një formë të “oligarchy-pluralism”, ku koordinatore është gjithmonë partia politike e
referimit (PD-PS-LSI). Marrëveshjet mes partive politike shoqërohen gjithashtu në
marrëveshje mes oligarkëve ekonomikë në ndarjen e pasurive publike, si është rasti i
konçesioneve mbi hidrocentralet, lejet e ndërtimit, shërbimet publike, etj.
 Kur ka pasur një konflikt mes oligarkisë ekonomike dhe asaj politike, ka fituar gjithmonë
strukturat politike përfaqësuar nga partia37. Kështu të gjithë oligarkët ekonomikë
mundohen të mos dalin nga orbita e partisë së referimit. Kurse bizneset e vogla familjare
kontrollohen me anë të gjobave të ndryshme që vendosen për shkak të informalitetit
ekonomik artificial e funksional për vijimin e status quo-s oligarkike.
 Influenca e oligarkisë mbi institucionet nuk është vetëm informale por dhe pjesëmarrje
direkte në parlament psh, ku shumica e antarëve të tij vijnë nga “bota e biznesit dhe e
krimit”. Kulmi arriti me hetimin për vrasje e trafikim të Tom Doshit, Frroku, Rakipi, etj.
Listat e mbyllura janë një armë perfekte për të kontrolluar nga lart shtrirjen e oligarkisë

36
Rastet më flagrante janë ato të sektorit të naftës, ku një shoqëri anonime si Bankers Petrolium shfrytëzon
miliarda dollarë të pasurisë kombëtare dhe kontrata e së cilës mbahet e fshehur, falë një ligji antikushtetues.
Askush nuk di aksionerët e saj dhe kur prokuoria nisi hetimet, ato u bllokuan direkt jo vetëm nga aktorë të
brendëshëm por dhe ndërhyrja aktive e ambasadorit amerikan në Tiranë, Donald Lu. (si akuzonte ish Prokurori i
Përgjithshëm Adriatik Llala i cili aludonte për pëfshirjen jo vetëm të oligarkisë shqiptare por dhe lobe dhe
presonazhe amerikane në të). Emblematik është dhe rasti i Rezart Thaçit, një personazh i panjohur i cili papritur u
shndrra në miliardier duke kontrolluar ARMO dhe lejet miliarda dollarëshe. Po ashtu enigmatike mbetet zhdukja e
tij pas ardhjes në pushtet të partisë socialiste. Akoma dhe më e rëndëd është situatat në minerat shqiptare, ku
oligarkë sillen si në far ëest duke plaçkitur pasuritë kombëtare nën kontrollin e partive politike që japin lejet e
shfrytëzimit. Këta oligarkë kontrollojnë territorin dhe popullsinë në to ashtu si dhe jetën politike duke konkurruar
në siglën e partisë apo mbështetur kandidatët e partisë mëmë. Mjafton të kujtojmë ministrat si Dritan Prifti apo
drejtëorët e AKU si Besjan Pesha, që janë akuzuar për fitime miliona euro në këto afera
37
Si është rasti i Koço Kokëdhimës, i cili sfidoi partinë socialiste, apo Neranxi, Agon Channel, Belleaire, Dritan
Hoxha i Top Channel, Dritan Prifti etj.
19
 në territor e evituar lidhje direkte që oligarkët lokalë mund të krijojnë me popullsinë pa
ndërmjetësimin e partisë së referimit38.
 Oligarkia shqiptare ndryshe nga vende si Ukraina psh, nuk është përfshirë në sektorë të
prodhimit por të importit, spekullimit, e shfrytëzimit të risurseve të vendit. Kjo ka ardhur
për shumë arsye:
1. Fatos Nano kuptoi se nuk duhej të përplasej me “ndërkmbëtarët” si bëri paraardhësi i
tij Berisha. Atij i duhej mbështetja e lobeve ndërkombëtare dhe kjo nuk mund të bëhej me
një ekonomi prodhimi (model keynesian), që kërkon industrializimin e vendit, vënien e
burimeve kombëtare në shërbim të rritjes së prodhimit, kërkesës agregate, konsumit,
rritjes së rrogave e fuqisë blerëse në vend. Lobet e huaja ishin të interesuara për
shfrytëzimin e pasurive kombëtare sidomos të naftës, minierave por dhe sektorëve
strategjikë si bankat, telekomunikacioni, portet e aeroportet, si dhe shërbimet publike.
2. Politika e tij shkonte në sinkron me politikat39 që impononte FMN, SHBA dhe BE në
kuadrin e paketës neoliberale së Washington Consensus, tek defunksionalizimi i shtetit
nën moton e “shtetit minimal”, çmontimi i pasurive publike, liberalizimi dhe privatizimi i
tyre, ashtu si dhe liberalizimi i kapitalit, politika deflative40 të Bankës Qendrore Shqiptare
etj. Nano kështu kompleton dizenjon nisur nga partia demokratike me Gramoz Pashko
por që ende nuk kishte privatizuar sektorët strategjikë të vendit. Brenda një kohe të
shkurtër sektorë të rëndësishëm të vendit ranë në duart e kapitalit ndërkombëtar si grek41,
italian, turk, austriak etj. Në këtë mënyrë qeverisja socialisite krijon aleanca të
ekulibruara mes atyre shteteve që ushtrojnë historikisht presion të fortë gjeopolitik mbi

38
Analizë se përse listat e mbyllura përforcojnë oligarkinë dhe krimin e organizuar:
http://levizjashqipon.org/analize/listat-e-mbyllura-bllokojne-demokracine/

39
Kushtetuta e re e 1998 hiqte detyrimin e Kushtetutës së mëparshme të 1991 (Ligji për dispozitat kryesore
kushtetuese) e cila kërkonte ushtrimin e së drejtës së pronës dhe iniciativës së lirë në përputhje me funksionin
social apo interesin kombëtar.
40
Neni 59 i Kushtetutës shqiptare imponon në fakt politika të punësimit e jo ato deflative si sanksionon ligji i
Bankës së Shqipërisë, hapur në kundërshtim me normën dhe shpirtin e kushtetutës shqiptare.
41
Greqia luajti një rol të rëndësishëm në destabilizimin e Shqipërisë në 1997 duke mbështetur me finacime e
njerëz partinë socialiste, madje duke liruar dhe të burgosur si Zani Caushi.

20
 Shqipërinë. Në këtë mënyrë Shqipëria bie nën një regjim neo-kolonial, ku sundimi
ushtrohet nëpërmjet një oligarkie lokale e kontrolluar nga faktori ndërkombëtar.
Kujtojmë se shërbmi informativ pas 1998 e sot, kontrollohet direkt nga amerikanët42. Por
kontrolli më i rëndësishëm i oligarkisë shqiptare nga faktori ndërkombëtar mbetet ai
financiar e bankar. Të gjitha bankat e nivelit të dytë që operojnë në Shqipëri janë të huaja
duke kontrolluar kështu jo vetëm kreditimin në vend por dhe pasuritë financiare të
oligarkisë shqiptare43.
3. Trasformimi në koloni importi nga njëra anë forconte lidhjet me lobet e huaja nga ana
tjetër minonte çdo përpjekje për prodhimin vendas44. Kasta kishte kuptuar se pasurimi i
qytetarëve nëpërmjet një ekonomie prodhimi, krjimi i një borgjezie prodhimi, krijonte një
tjetër strukturë sociale ku partia humbet kontrollin mbi territorin dhe popullin. Vazhdimi i
një modeli neokolonial bazuar mbi importet, shtynte njerëzit të braktisnin territorin nga
papunësia strukturale. Kjo shërben si një valvulë shfryrëse ndaj të gjithë atyre të
pakënaqurve që zgjedhin të largohen në vend që të organizonin një rezistencë efikase.
Oligarkia e importit45 nga ana tjetër është më e kontrollueshme sesa ajo e prodhimit, nga
partia që disponon çertifikata e konçesione për këto aktivitete si dhe kontrollet në porte e
dogana. Pasiguria politike (lufta e partive si banda politike), pasiguria ligjore (kaosi
juridik dhe korruptimi i drejtësisë), kaosi financiar (errësira e kapitalit dhe mos
funksonimi i bursës46) pamunësojnë nga ana tjetër çdo lloj aktiviteti prodhimi i cili shtrin

42
Emblematike është kërcënimi hapur i ambasadorit amerikan Lu drejtuar deputetëve shqiptarë të votonin ligjin
për vetingun, përndryshe ai kishte dosjet gati. Dhe ligji për vetingun ishte ligji i parë i tranzicionit shqiptar që u
votua 100% nga deputetët shqiptarë.
43
Vrasja e ish presidentit të bankës Credins, Artan Santo në mes të Tiranës ishte një sinjal i qartë nëse oligarkët
shqiptarë kërkojnë autonomi finanicare të pasurive të tyre.
44
Sulm i vazhdueshëm ndaj prodhuesve vendas të duhanit në vend që rrezikonin mopolin e Philip Morris dhe
oligarkes Manushi, apo atyre të vajit që rrezikojnë monopolin e importit Olim, etj.
45
Terapia shok induktuar nga FMN kërkonte krijimin artificial të një shtrese të pasur që të drejtonte vendin nën
modelin trickle doën (http://levizjashqipon.org/analize/varferia-pabarazia-dhe-modeli-ekonomik-trickle-down/).
Por kjo shtresë e re të pasurish ishte dhe mbeti parazitare. Ajo u pasurua shpejt dhe nuk kishte virtytet ekonomike
për prodhim por vazhdim të së njëjtës formulë parazitare së bashku me partinë politike.
46
http://www.lediandroboniku.com/singlepost/64.html
21
 në kohë investimet dhe fitimet. Në këto kushte lulëzojnë vetëm aktivitetet spekullative si
shfrytëzimi i risurseve publike, ndërtimi, mediat, shkollat private, etj.
 Bashkëpunimi me botën e krimit ka mbetur gjithmonë i pranishëm. Shqipëria mbetet ndër
vendet kryesore të tranzitit dhe prodhimit të drogës47. Lumenj të tillë financiarë48 (sa
gjysma e buxhetit) nuk mund të bëhet pa kontrollin dhe garancinë e pushtetit politik dhe
njerëzve të partisë. Të gjithë ministrat e rendit, kanë qenë pjesë e trafiqeve kriminale49
ashtu si dhe strukturat e policisë së shtetit50. Jetëgjatësia e një drejtuesi të policisë është 9
muaj51. E njëjta gjë ka ndodhur për prodhimin e drogës kontrolluar nga partia dhe njerëzit
e saj nëpër institucione52. Kontrolli i oligarkisë politike realizohet dhe me mundësimin e
pastrimit të këtyre parave nëpërmjet investimeve sidomos në sektorin e ndërtimit53 dhe

47
Nga raportet e Interpolit dhe AntiMafias italiane, mbi 3 miliardë dollarë tranzitohen nëpërmjet Shqipërisë.
48
Ardhja e Edi Ramës në krye të partisë është shembulli më emblematik, sesi programi i tij rrëzohet në darkë e me
paratë e korrupsionit si kryetar bashkie blen mbështetjen e kryesisë në mëngjes. Po ashtu dhe lideri tjetër i partisë
demokratike, Lulzim Basha. Të dy këta nuk dolën nga jeta aktive politike në parti, por u katapultuan nga jashtë me
bekimin dhe lobeve transnacionale. Kjo tregon se partia në Shqipëri, nuk ka jetë e karrierë politike por llogjikë
banditeske.
49
Duke filluar nga ministri i parë Agron Musarai e deri më sot me ministrin Tahiri (nën hetim) dhe Ministri aktual
Xhafa, akuzuar se ka favorizuar bandën e vllait i kërkuar nga Interpoli.
50
Rrëfimi i ish oficerit të policisë Dritan Zagani për përfshirje të strukturave të shtetit në organizimin e krimit, e
detyroi atë të kërkonte azil politik dhe mbrojtje nga interpoli.
51
Vetëm ministri Xhafaj ka bërë 3 rrokada të gjithë drejtuesve të policisë dhe komisarëve nëpër rrethe.
52
Partia demokratike favorizonte bastionin e saj Lazaratin, kurse Partia Socialiste zonat e Tepelenës, ku përkrahësit
e saj janë më të mëdhenj. Nëse nuk ka ndarje të mirë mes zonave, konflikti mes partive merr përmasa të mëdha
duke destabilzuar “konsensusin” parlamentar.
53
Sektori i ndërtimeve mbetet ai që ka thithur 70% të investimeve këto dekada, në rreth 30 miliardë dollarë. Fatos
Nano kuptoi se mund të përdorte këtë si instrument për të krijuar një oligarki kapilare në territor. Fill pas ardhjes
së socialistëve në pushtet, fillon “liberalizimi” i sektorit të ndërtimeve duke kaluar kompetencat nga pushteti
qendror tek ai lokal. Në këtë mënyrë pushteti qendror hiqte dore nga përgjegjësia direkte duke kontrolluar
oligarkët e rinj npërmjet përfaqësuesve të pushtetit lokal. Kryetarë komunash apo bashkish u bënë njerëzit e fortë
të partisë me pasuri të konsiderueshme që vinte nga lejet abuzive të ndërtimit. Mjafton të kujtojmë familjen Koka,
Vangjush Dako në Durrës, vetë Edi Rama (ose Zoti 10%) në Tiranë, Gjika në Vlorë, Adrian Shehu, Cipa, Gjoka, Koka
në Sarandë, Xhelal Mziu në Kamëz (arrestuar e liruar), Fatbardh Plaku në komunën e Farkës (ka pësuar dy
atentate), Gjoke Jaku, Viktor Tusha, Njazi Reçi, Frrokaj në Lezhë, Salvador Kaçaj në Shëngjin, Demir Lika në Golem,
etj. Megjithë ndihmën e ofruar nga qeveri të huaja (si Italia e Gjermania) oligarkia shqiptare refuzoi në mënyrë
kategorike aprovimin e planeve të rregullimit të territorit për qytetet shqiptare dhe zonat turistike. Të çliruar nga
22
 atë kumarit54. Drejtoria e Përgjithshme e Parandalimit të Pastrimit të Parave në
bashkëpunim me Prokurorinë e Krimeve të Rënda, godasin vetëm ato grupe të cilat
tentojnë të dalin jashtë orbitës së partisë55.

 Kontrolli i oligarkisë nuk shtrihet vetëm në ekonomi e financë, por gjithashtu dhe në
fushën e medias. Aktualisht tre familje kontrollojnë median audiovizive shqiptare56
(Hoxha, Frangaj, Dulaku). Në kundërshtim të hapur me legjislacionin shqiptar këto
familje kanë përqendruar pushtetin mediatik duke e ushtruar ata në sinkron me pushetin e
radhës dhe propagandës zyrtare. E njëjta situatë ndodh me gazetat shqiptare, shumica e të
cilave nuk mbulon kostot e veta por përdoren për shantazh politik. Kjo ndodh për faktin e
përfshirjes së bizneseve të medias në aktivitete të tjera ekonomike e tregtare, sidomos në
fushën e ndërtimit57. Por pushteti politik ushtruar nga partia shoqërohet dhe me
konçesione që i jepen direkt këtyre bizneseve në simbiozë me pushtetin. Në rast se
ndonjë prej këtyre mediave del nga rreshti, ajo sulmohet direkt58 duke mbyllur

normat ligjore, pushtetarët mund të jepnin leje ku të donin e si të donin, pa rrezikuar më vonë hetime gjyqësore. Si
pasojë qytetet shqiptare u trasformuan në geto urbane kurse bregdeti u shkatërrua nga emisarët e partive dhe
krimit të organizuar si një far ëest. Edhe sot e kësaj dite në qendër të diskutimit janë zaptimi i qendrës së Tiranës
nga kullat (oligarkë pranë partisë socialiste si firma Fusha) duke shkatërruar teatrin kombëtar apo shkatërrimi i
parkut të liqenit me ndërtimet tek diga e tij (oligarkë pranë PD dhe LSI).
54
Edhe pse qeveria Rama erdhin në pushtet me premtimin për mbylljen e lojrave të bastit, në fakt ajo që ndodhi
ishte kalimi i menjëhershëm (brenda 2 muaj nga mandati) i kontrollit të tyre nga oligarkët e Partisë Demokratike në
ata të Partisë Socialiste. Rotacion që u shoqërua me vrasjen e 11 personave, ndërmjet tyre biznesmeni më i madh
Elvis Doçi. Sot ky aktivitet numëron rreth 400milion euro fitim në vit dhe është stabilizuar me ekzistencën e tre
kompanive kryesore secila pjesë e partive të ndryshme PS, PD, LSI.
55
Rasti i fundit i Ilir Koçiaj, banda e të cilit kishte guxuar të sfidonte autoritetin e kryetarit të partisë socialiste për
Elbasanin.
56
Andi Bushati, deklaratë në emisionin “të paekspozuarit” 1 prill 2018 -
http://www.gazetatema.net/2016/04/01/debati-andi-bushati-e-cani-perplasen-per-aleksander-frangajn/
57
Biznesmeni Dulaku ishte ai që përfitonte më shumë leje ndërtimi se askush tjetër në kohën kur Edi Rama ishte
kryetar bashkie, duke ndërtuar kështu perandorinë e tij edhe mediatike. E njëta situatë është perandoria e Frangaj
në shumë sektorë. Por mbi të gjitha ajo e familjes Hoxha e cila ka dominuar prej vitesh tregun mediatik e jo vetëm.
58
Rrasti i mbylljes së televizionit Agon Channel në mënyrë të përshpejtuar është shembulli më i qartë se si një
biznes tenton të dalë nga orbita e një partie-mëmë. Por sulmi ka qenë dhe ndaj televizionit Top Channel prej kohës
23
 televizionet ose indirekt duke imponuar linjën redaksionale, mbyllur emisione59, apo
larguar gazetarë “problematikë”. Tashmë është praktikë e konsoliduar që vetë partitë dhe
liderat e tyre (rasti më flagrant i kryetarit të bashkisë Erion Veliaj) dërgojnë materiale të
gatshme për tu trasmetuar nga mediat main stream në vend. Ngritja e mediave private u
shoqërua me rrënimin e televizionit publik në vend edhe pse merrte financime direkte nga
taksat e popullit dhe ato indirekte nga qeveria. Madje dhe proçesi i dixhitalizimit nuk u
drejtua nga sektori publik por nga monopolet private si digitalb. Kjo në vend të rriste
pluralizmin e medias bëri të kundërtën duke përforcuar pozicionet dominante të familjeve
oligarkike mediatike. Shqipëria është në rastet e vetme ku nuk ka një auditel dhe tregu i
reklamave vendoset me forcën e pushtetit politik dhe atij ekonomik, duke penalizuar
televizonet e tjera më të vogla.
 Kontrolli shtrihet dhe mbi fushën e arsimit dhe kontrollit të intelektualëve në vend. Të
gjitha postet drejtuese në universitetet shqiptare ishin dhe mbeten eksponentë të partive
shqiptare, të cilët kontrollojnë jo vetëm stafin pedagogjik, formimin dhe promovimin e
intelektualëve organikë, por dhe rekrutimin e studentëve direkt në forumet partiake. Fatos
Nano në fund të mandatit u përkujdes që të liberalizonte e privatizonte dhe arsimin
shqiptar. Kjo krijoi një grup të ri oligarkësh në vend të gjithë nën kontrollin politik të
partive, të cilat jepnin leje për hapjen dhe akreditimin e tyre. Privatizimi60 i universiteteve
shqiptare dha goditjen përfundimtare arsimit shqiptar duke i trasformuar në fabrika
certifikatash. Uria e shqiptarëve për diploma të shpejta e të lehta, i shkonte për shtat
sundimit të kastës. Rënia e arsimit61 zhdukte përdorimin e tij si levë për mobilitet social
nga shtresa të popullsisë jashtë qarkut të oligarkisë. Nëse suksesi në politikë, ekonomi,
punësim nuk varej më nga aftësitë, i vetmi mekanizëm mbetej asocimi me partinë dhe

së Sali Berishës i cili bënte dhe bën ende evazion fiskal. http://www.panorama.com.al/sonila-meco-jep-lajmin-e-
keq-agon-channel-mbyllet-akuza-shtetit/
59
Brenda harkut kohor të 6 muajve pas ardhjes së partisë socialiste në pushtet, u mbyllën 11 emisione
investigative në mediat shqiptare si dhe shumë kanale lokale.
60
Llogjika neoliberiste ka përfshirë dhe universitetet publike, ku ligji i ri i arsimit të lartë i detyron të marrin
financime nga aktorë privatë si dhe rrisin tarifat e studimit për një popullsi gjithmonë e më të varfër.
61
http://www.lediandroboniku.com/singlepost/41.html

24
 pasurinë kontrolluar prej saj. Nga ana tjetër rënië e arsimit ishte funksionale ndaj brezit të
dytë të oligakrëve dhe fëmijëve të tyre të cilët ishin pasuruar e nuk dëshironin të
studjonin. Ardhja e socialistëve në pushtet në 2013 bëri një reshufle të bizneseve të
arsimit duke i orientuar pas influencës së tyre62.
 Kontrolli i shoqërisë civile, OJF-ve dhe sindikatave. Duhet që kontrolli i partisë të jetë
total mbi jetën ekonomike, politike e kulturore të vendit. Shqiptarët e sidomos rinia nuk
mund të organizohen në kanale që nuk kontrollohen nga partia dhe oligarkia. Këtu një
ndihmë të madhe ka dhënë dhe lobet neoliberiste ndërkombëtare si Soros. Të interesuar
për një vizion neoliberist, këta përgatisin elitën shqiptare me projekte e financime të
mëdha, kundër demokracisë, fuqizimit të kontrollit të popullit sovran, promovim të ideve
elitise e lidershipi, kundër politikave sovraniste, komunitare, sociale, familjare, duke
lavdëruar vetëm vlera globaliste. Në këtë mënyrë shumica e intelekutalëve shqiptarë
kalojnë nga këto kanale ojf ose partie, duke u trampoluar mandej në fushën politike,
ekonomike, mediatike apo akademike. Sindikatat shqiptare janë ndarë dhe këto në
parcela të partive shqiptare. Me përfaqësues të përjetshëm emëruar nga partitë politike
ato janë inekzistente në mbrojtjen e të drejtave të punëtorëve. Duhet thënë se punëtorët
shqiptarë janë totalisht pa mbrojtje minimale jo vetëm nga aktorët privatë por dhe nga
vetë shteti i cili shkarkon nga detyra, bën presione për fushata elektorale e spastron
administratën duke shkelur kodin e punës dhe ligjin për nënpunësin civil.
 Anullimi i së drejtës së votës. E drejta e votës mbetet e vetmja pikë kontakti formal mes
popullit sovran dhe shtetit, pasi format e demokracisë direkte nuk lejohen as formalisht.
Por as e drejta e votës nuk shërben për shprehjen e vullnetit popullor dhe kontroll
demokratik mbi qeverisjen:
1. Listat e mbyllura kanë trasformuar popullin në noter të emisarëve të partisë si në kohën
e diktaturës komuniste
2. Nën një oligarki mediatike, informimi i shqiptarëve është i pamundur. Debati publik
mbahet enkas në nivele banale duke u fokusuar tek emrat e pushtetarëve dhe jo politikat
62
Rasti më tipik është ai i Henri Cilit i cili nga përkrahës i Berishës kaloi në krahun e Ramës duke u shpërblyer si
Universiteti i vetëm që jepte tituj doktorature edhe pse skishte kushtet minimale.
https://sot.com.al/politike/mashtrimi-i-lindita-nikoll%C3%ABs-ja-shkresa-ku-i-jep-doktoratura-henri-%C3%A7ilit-
dhe-bllokon-kuotat

25
 në vend. Fushata e fundit elektorale pervertoi në sllogane me tepsi, timona, peshq e jo
pika të programit politik. Me nje popull të painformuar e drejta e votës nuk ka asnjë
vlerë.
3. Kontrolli kapilar i zgjedhësve nga partitë politike. Secila nga partitë politike ka një
hartë të gjithë zgjedhësve shqiptarë sipas orientimit të tyre politik63 duke bërë presione të
ndryshme gjatë fushatës elekorale me premtime për punësim, gjoba, leje e promovime të
ndryshme64.
4. Përfshirja e botës së biznesit dhe krimit në fushata elektorale për të favorizuar
kandidatët e oligarkisë e trembur ata të partive të volga apo ata të pavarur.
5. Blerja e votës direkt nga paratë që partitë sigurojnë nga oligarkia ekonomike apo bota e
krimit, sidomos në zonat e varfra65. Ky fenomen është i dekadës së fundit, kur shqiptarët
kuptuan se vota nuk shërben më për realizimin e politikave publike dhe premtive të kota.
Sigurisht nëse vota humbet vlerën politike ajo ka vlerë ekonomike e mund ti jepet
ofruesit më të mirë. Por prapë propaganda fajëson popullin për shitje të votës, por jo
kastën për blerje të votës, si ndodh në çdo lloj trafiku tjetër.
6. Vjedhja direkt e votave në proçesin e numërimit prej funksionarëve militantë të partisë
emëruar nga KQZ po ashtu një organ partiak. Ende sot nuk ka ende një të dënuar
penalisht për vjedhje të votave, apo të larguar nga vetë partia ndaj militantëve të vet.

The disadvantages of oligarchy

The oligarchic system has numerous negative consequences for political, economic and social
activities in Albania. The oligarchs emerged in specific conditions, and are usually the products
of the weakness of the state, the ineffectiveness of the state’s public institutions, endemic
corruption and political party systems that are either inefficient or completely absent in the
63
Nga eksperienca ime personale kam parë ekzistencën e këtyre listave se si me ngjyrë jeshile janë militantët e
tyre, të kuq kundërshtarët e blu të pavendosurit. Janë struktura jo vetëm partiake por dhe shtetëorore (qendrore e
lokale) që bëjnë presion të vazhdueshëm mbi trafikimin e votës.
64
Audio regjistrim i një ministri socialist që kërcënon punonjësit e administratës publike:
https://www.youtube.com/ëatch?v=7hrP3ia3K-U&t=2s
65
Financimi i partive politike ka qenë gjithmonë i errët dhe vetëm në zgjedhjet e fundit KQZ u detyrua tu vinte një
gjobë qesharake partive kryesore në vend.

26
normal sense. The oligarchs are usually not interested in changing the status quo, and support
the existing regimes, albeit only on condition that they do not pose any threat to their business
interests. Hence the oligarchic systems fossilise the weaknesses of a state, and in many case
make them even weaker. Successful modernisation ëould mean a change to conditions that had
previously been favourable for them. Generally it is difficult to track the activities of the
oligarchy and the damage it does ëith great precision, as they are usually shadoë actors and
prefer to act behind the scenes. But there are also obvious oligarch-backed activities ëhich
provide enough evidence to assess the nature and goals of their influence.

Rekomandime për daljen jashtë kurthit oligarkik

If a Revolution is meant to replace the old power structures with something new, Albania did not
have that break.
Por si bëhet ndryshimi i raporteve të pushtetit?
Nëse oligarkia është përqendrimi i pushtetit politik e ekonomik në pak duar, vaksina mbetet
proçesi i kundërt: zgjerimi i demokracisë politike dhe ekonomike në vend. Kjo nuk realizohet me
fjalë por me instrumenta ligjorë dhe ekonomikë.
1) Nga ana kushtetuese duhet përmirësimi i demokracisë përfaqësuese e instalimi i instrumentave
të demokracisë pjesëmarrëse. Fillojmë me partitë66, sepse nëse një parti që nuk është
demokratike si do injektojë demokraci në sistem? Partitë politike duhet të konstituconalizohen
duke i besuar një organi shtetëror kontrollin e demokracisë së brendshme të tyre. I duhet dhënë
fund mentalitetit të nomeklaturës komuniste trasformuar në oligarki neoliberiste. Pushtetarët nuk
mund të emërojnë njëri tjetrin duke bypasuar popullin sovran. Jeta e gjatë në politikë është shkak
tjetër i rëndësishëm i orgjisë me oligarkinë ekonomike, prandaj kufizimi në dy mandate do
prishte rrjetën e merimangës që oligarkia ka ngritur. Listat e mbyllura duhet të shfuqizohen duke

66
Rregullimi i partive politike, parashikohej si nga Kushtetuta në nenin 9 të sajën, ashtu dhe nga ligji për partitë
politike. Formalisht legjislacioni për partitë politike, vinte në qendër organizimin demokratik nga lart-poshtë të
tyre, por de facto partitë mbetën gjithmonë stuktura elitiste të kontrolluar nga një qark i mbyllur. Jo vetëm takimet
në rrethe mbaheshin të mbyllura por dhe asambletë kombëtare mbaheshin larg syrit të medias dhe publikut. Listat
e antëarëve të partive edhe sot nuk janë bërë kurrë publike duke minuar çfarëdo lloj kontrolli demokratik brenda
tyre se kush voton kë.

27
lejuar sistemin e primarieve brenda partive politike. Po ashtu duhet të bëhen publike online emrat
e antarëve të partive politike për të bërë efektive proçeset demokratike të brendshme. Gjithashtu
dhe finacimi i paligjshëm duhet të përfundohet duke ndarë botën e parasë nga jeta politike. E
pranueshme do të ishte dhe futja e institutit të “recall” për ti dhënë kuptim kontratës sociale duke
kontrolluar e ndëshkuar përfaqësuesit e popullit që nuk i përmbahen kësaj kontrate.
Në vende si Shqipëria me popullsi të vogël e homogjene, instalimi i demokracisë pjesëmarrëse
do të ishte shumë efikas, duke togëzuar shtetin me popullin sovran me dhjetëra institute e jo
vetëm votën një herë në 4 vjet. Zgjerimi i referendumeve propozitive, aprovuese, abrogative,
konsultative, kushtetuese, kombëtare e lokale do të ishte një vaksinë e mirë ndaj devijimit të
pushtetit nga mbrojtja e interesit publik. Interesante do të ishte dhe parashikimi i jurive qytetare,
si në shumë vende perëndimore, duke bërë pjesëmarrës popullin dhe në degën e tretë të pushtetit
e duke e përgjegjësuar atë që ti shërbejë ligjeve e jo oligarkëve. Populli gjithashtu nuk mund të
mjaftohet vetëm me zgjedhjen e deputetëve por dhe drejtuesve të lartë të shtetit, si Presidenti,
Prokurori i Përgjithshëm, Avokati i popullit, Komisioni i Zgjedhjeve, etj. Duhet që organet e
garancisë të mos zgjidhen nga partia por direkt nga populli duke krijuar një ekulibër mes action
power dhe control power. Një kontroll më i madh i qytetarëve ne jetën politike dhe veprimtarinë
e shtetit, do të rriste kohezionin social, do të mbante të freskët legjitimitetin popullor, ardhjen
dhe zbatimin e ideve të reja e njerëzve të rinj, si dhe do të rriste llogaridhënien dhe higjenizimin
e administratës publike.
2) Demokraci ekonomike do të thotë kalim nga një koloni importi në një ekonomi prodhimi e
cila siguron punësim e mirëqenie të përgjithshme. Krijimi i një ekonomie prodhimi jo vetëm
pasuron qytetarët shqiptarë, i çliron ata nga kthetrat e varfërisë dhe nënshtrimit ndaj partisë-
oligarkisë, por ndryshon dhe indin social në territor duke krijuar ente ekonomike. Por kalimi në
ekonomi prodhimi realizohet vetëm me reforma sovraniste e keynesiane që kërkojnë (të paktën
në vitet e para67) ndërhyrje të shtetit në ri-industrializimin e vendit dhe infrastrukurat e mëdha
për modernizimin e vendit. Kjo kërkon dhe vënien e kontrollit mbi sektorët strategjikë (Bankat,
portet, aeroportet, telekomunikacioni etj) dhe pasurive kombëtare (nafta, minierat, uji) në

67
Shqipëria nuk ka ende një klasë ekonomike që zotëron knëo hoë dhe kapitalin e duhur për të bërë investimet për
modernizimin e vendit. Investimet e huaja mbeten sporadike e shkojnë vetëm në sektorë spekullues e shfrytëzues,
por kurrë në atë prodhues.

28
sheërbim të një ekonomie prodhimi. Pikërisht kjo pengohet sot jo vetëm nga oligarkia shqiptare
por dhe lobet e huja me të cilat ndahet dhe plaçkitet vendi.

Raporti i Shqipërisë me Bashkimin Evropian.

Shqipëria ka qenë ndër vendet e para që ka nisur negociatat e integrimit me Bashkimin Evropian,
por akoma sot pas 28 vitesh, jemi akoma larg tij. Në fakt ligjërata për bashkimin evropian i ka
shërbyer kastës njësoj si retorikat e tjera si retorika mbi korrupsionin68, retorika antikomuniste
etj. Proçesi i integrimit ka shërbyer si fasadë edhe për faktin se ai nuk krijon detyrime të qarta
por të turbullta, jo detyrime reale por formale (duke aprovuar ligje në letër). Kjo ka bërë që BE të
përdorë dy standarde për shtete të ndryshme e pranuar shtete si Rumania, në kushte më të
negative se Shqipëria. Kjo turbullirë i ka shërbyer kastës shqiptare për të justifikuar çdo aksion të
sajën në kuadër të Bashkimit Evropian. Zëvendësimi i legjitimitetit demokratik të popullit sovran
me etero-legjitimitet (BE_SHBA) ka zhdukur çdo lloj rezistence qytetare ndaj oligarkisë e cila
merrte mbështetje edhe “kur kritikohej”.
Nga ana tjetër, vetë kritikat brenda BE-sa se fundmi shkojne kunder modelimit te saj sipas një
ideologjie unike neoliberiste. Kjo ka bërë që porosite e BE-së mos të shtrihen asnjëherë ndaj
ndryshimit të sistemit oligarikik shqiptar e në favor të zgjerimit të demokracisë. Ajo ka preferuar
vijimin e në vizioni elitist, prandaj ka “kërkuar” përmirësimin e elitës sunduese por jo rritjen e
rolit të qytetarëve në politikat publike e kontrollin e shtetit69. Në këtë mënyrë nuk do gjeni kurrë
në asnjë deklaratë të BE: shqetësim pse nuk ka ligj për referendumet; pse oligarkia përqendroi
pushtetin me ndryshimin e Kushtetutës në 2008 e vijim; listat e mbyllura; futjen e kufizimit të
mandateve; ndarjen e botës së financës nga kontrolli i medias; mbylljen e televizioneve nga
kasta; financimin e partive pa kontroll; juri qytetare; industrializimin e vendit dhe politka

68
Për të fshehur kapjen e shtetit, kasta ka përdorur retorikën e korrupsionit duke relativizuar problemet e
përmbysur përgjegjësit. E gjithë propaganda (brenda dhe jashtë vendit) fajëson popullin për korrupsion e jo
strukturat oligarkike që kanë instaluar këtë fenomen për të mundësuar sundimin e tyre. Fatkeqësisht dhe BE (e
qindra projekte që ajo sponsorizon) ka rënë pre e ka mbështetur këtë vizion në shërbim të kastës, duke ngatërruar
efektin me shkaqet.
69
Vetë BE ka alergji nga referendumet duke kaluar pjesë të traktateve duke bypasuar referendumet edhe kur ato
janë zhvilluar.

29
ekspansive70, krijimin e bankave shqiptare, subvencionimin e bujqësisë shqiptare, rritjen e
shërbimeve publike, mbrojtjen e së drejtës së punës, etj.
Ky vizion neoliberist ka penguar BE të ndikojë pozitivisht në përmirësimin e jetës ekonomike e
politike të vendit. Ja përse BE duhet të dalë nga dogma e saj neoliberiste e të kalibrojë politikat e
saja, duke kërkuar ndryshimin e raporteve të pushtetit e jo thjesht sovrastrukturës ligjore71 e
formale.
BE duhet ta kuptojë se nuk ka bashkim e forcim të Europës në mënyrë elitiste por duke liruar
popujt nga oligarkia eko-politike, duke zvhvilluar popujt e saj që të gjenë paqen dhe harmoninë
mes tyre.

Tirana, july 2018

Dr. Ledian Droboniku
PhD in constitutional law

70
Vetë BE bashkë me FMN detyrojnë prej dekadash qeveritë shqiptare të bëjnë politka deflative në kurriz të
zhvillimit e punësimit.
71
Rasti i mbështetjs së BE ndaj reformës së vetingut në drejtësi është një shembull i qartë se si ideologjia
neoliberiste kërkon ndryshim të kupolës por jo ndryshim të raporteve të pushtetit. Një shtet normalizohet duke
nisur nga politika e dhe ekonomia e jo nga magjistratura, e cila është shprehje e kësaj kaste oligarkike.

30