Prpjekja
PRPJEKJA
E prtremuajshme kulturore
Drejtor FATOS T. LUBONJA
Viti II Nr 2
LNDA
Editorial
2 Pr frymn kritike
Ese dhe komente
9 Letra IV ngaArdian Klosi
Nga bota
18 Eurazianizmi: nj politik
ere e jashtme ruse
nga Fransuaz Tom
Opinione
29 Vota kundr kushtetuts
sht vot kundr
nostalgjis s friks nga
Edi Rama
Letra Shqipe
33 Vitet e arta t letrsis
shqipe nga Robert Elsie
40 Bardhyl Pogoni - Poet e dijetar
nga Shaban Sinani
43 Poema Mrgimi,
Fjala n varrimin e Sami
Butks,
Dy portrete poetsh
nga Bardhyl Pogoni
57 Shtat poezi nga Jamarbr Marko
1
Tiran, mars, 1995
64 Nacionalizmi dhe arti nga
Koslandino Marko
69 Shtpia tregim nga Bashkim Shehu
Shqiprime
78 Prkthimi i ritmit dhe i
gjuhs figurative t
Shekspirit n prkthimet e
Nolit nga Xhanet Bajron
83 Kinkaleria nga Fernando Pessoa
(shqiproi Ilir Tupja)
Ndrgjegje historike
91 Dita e pavarsis nga
Alfred Rappaport
95 shtje t independencs
nga Lumo Skndo
Kulturfilozofike
104 Kapitalizmi, Socializmi dhe
Moderniteti nga G. Tomashk
119 Kampanela nga Alfred
Veber, Denis Hyisman
122 Libra t rinj
Prpjekja Editorial 2

PR FRYMN KRITIKE

Fausti: - (...) Na thuaj pra kush je?

Mefistofeli: - Nj cop nga ajo forc q
pror don t keqen, por bn mir
Gte

Nj nga synimet e revists Prpjekja sht t nxis fymn kritike

n kulturn shqiptare, t ciln, le ta themi q n fillim, e gjejm tejet t
mangt. Aq pr zemr e kemi kt pun sa, n krye t hers, ishim
ndrdyshs se si do ta quanim revistn ton, Kritika apo Prpjekja
Afrmendsh, nuk e kemi fjaln pr kritikn n kuptimin q ka marr
rndom kjo fjal n shqip, at t gjykimit t rrept dhe negativ, por n
kuptimin q ka ky term qysh prej gjuhs s grekve t lasht: pra, at
t artit t gjykimit intelektual dhe moral, t zhvillimit t atij lloj mendimi
q nuk pranon t pohoj asgj pa e studiuar m par hollsisht dhe pa
e filtruar paraprakisht nga shtysat emocionale q mund ta ojn n
prfundime t gabuara. N nj ast t dyt menduam q, n vend se ta
quajm revistn ton Kritika, t hapnim nj rubrik t posame
Ndrgjegje kritike ku, herher, po jo rrall, do t preknim edhe t
ashtuquajturat tabu, por m n fund na u duk m e drejt q kjo
frym t jet e prhapur organikisht n t gjitha rubrikat.
sht folur shum kto koh nse gjat pesdhjet vjetve t
regjimit komunist jan krijuar vlera n kulturn shqiptare apo jan
krijuar vetm antivlera q meritojn t mohohen e t harrohen. Pa
dashur ta trajtojm kt tem t gjat e t ndrlikuar, duam t themi
q jemi t mendimit se ajo q e quajm koha apo njedha e kohs
nuk mund te karakterizohet n mnyr sempliste me nj linj t
drejt q ecn vetm prpara ose vetm prapa. Rrjedha e kohs ka
rrymat dhe kundrrrymat e veta t pshtjelluara, disa q ecin prpara
dhe disa q kthehen prapa. N ndonj fush ajo ka ecur prpara,
kurse n t tjera ka br prapa, poende, her her, n nj lm t
Prpjekja Editorial 3

caktuar t dijes e t mendimit, ndrkoh q korrenti zyrtar ka br

prapa, prfund tij sht zhvilluar nj korrent i fsheht me kahe pr
nga prparimi. Kt mund ta themi edhe prsa i prket zhvillimit t
asaj q e quajtm ndrgjegje kritike. Prirja e ideologjis komuniste
pr ta prmbyllur t vrtetn n nj bllok t padeprtueshm nga
mendimi kritik, pr t mos e ln at t zhvillohej dialektikisht si e
parashihnin edhe vet burimet flozofike t saj, prkundrazi, pr t
zhvilluar tiparet e saj religjioze, semplizmin, besimin e verbr, thinjen
ndaj pasioneve t njeriut dhe jo arsyes, si dhe shndrrimi i diktatorit
E. Hoxha gjithnj e m tepr n nj zot t gjithpushtetshm e t
pagabueshm, ala e te cilit identifikohej me t vrtetn absolute, e
bri gjithnj e m t mbyllur e m dogmatik sistemin zyrtar t dijeve
e t mendimit, e zbehu her her deri n absurd mendimin kritik n
jetn intelektuale shqiptare. Megjithat, ndrkoh, rritja e niveht t
prgjithshm t arsimimit si dhe e informacionit shkencor i shtoi
potencialet kritike dhe prgjithsisht nuk mund t thuhet se mendimi
kritik nuk gjllonte n rrethe t ndryshme t shoqris shqiptare.
Sigurisht, mosprputhja n drejtim midis atij q do ta quanim
mendimi zyrtar, i shkruar, dhe atij jozyrtar, i pashkruar, ka qen me
pasoja t rnda sepse, ndrkoh q mendimi zyrtar ka pasur nj
shtrirje t gjer nprmjet mjeteve t fuqishme propagandistike,
mendimi jozyrtar ka mbetur i mbyllur n rrethe t ngushta, pa
mundur t zhvillohej e t prhapej normalisht.
Pasojat e mungess s nj fryme kritike mendojm se jan ndjer
n t gjitha fushat e jets kulturore shqiptare dhe sht e vshtir t
prcaktosh se kush u prek m shum nga mungesa e ktij tharmi
zhvillues dhe emancipues. Por na duket se mbi t gjitha ajo u ka
munguar bash atyre fushave q jan fushat q synojm t trajtojm
n revistn ton. Ajo frym, pra, i ka munguar n Shqipri kryesisht
mendimit politik, mendimit historik, sociologjik, psikologjik, flozofik,
letrsis, kritiks letrare, etj.
Pa dashur dhe pa qen n gjendje ta trajtojm kt mangsi n
t gjitha kto fusha, t cilat jan aq t ndrliksura me njra tjetrn,
le t themi dy fjal pr ato q kan ndodhur n trajtimin e historis e
cila ka shrbyer, njhersh, edhe si lnd e par pr politikn,
letrsin, psikologjin, sociologjin etj...
Nj historian francez, teksa flet pr Vercingetoriksin, prijsin
gal q luftoi n shekullin e par p.K. me Cezarin n trevat ku ndodhet
sot Franca, shpreh pak a shum iden se, pr popullin e thjesht
francez, Vercingetoriksi sht heroi kombtar q luftoi kundr
Prpjekja Editorial 4

pushtuesit romak, kurse pr t diturit, Cezari sht ai q themeloi i

pari shtetin n trevat ku ndodhet sot Franca. Ky vshtrim i dyt na
duket se vjen m me vones n qytetrimin e nj shoqrie dhe pikrisht
n kohn^kur ajo fillon t gjykoj jo vetm emocionalisht, por edhe e
ndriuar nga shpirti kritik. Mungesh e ktij vshtrimi t dyt na
duket se ka parasysh historiani gjerman Stadtmttller kur thot se
kta popuj (e ka fjaln pr popujt e Ballkanit) nuk jan ende n gjendje
t shkruajn historin e tyre. Tek ballkanasit pra edhe tek ne
shqiptart, vem re se t dy vshtrimet e historis q prmendm m
sipr, legjenda apo miti dhe e vrteta shkencore, jan t mpleksura
me njera tjetrn n nj przjeije q u drejtohet m shum pasioneve
se sa arsyes s njeriut, m shum qllimeve imediate se sa atyre
finale. N m t shpeshtn e herve, ndoshta me pijashtim t
romantizmit t Rilindjes, kur mistifikimi i historis i shrbeu ngritjes
s ndjenjs kombtare shqiptare, - procs ky q e shohim n bazn e
nacionalizmit t shum kombeve t Evrops dhe jo vetm me pasoja
pozitive - vm re se manipulimi dhe mistifikimi i historis nuk ka
qen n t mir t prparimit, prkundrazi, ka qen nj penges pr
t. Ky manipulim arriti kulmin n epokn e komunizmit, n t ciln
historia u trajtua me nj thadr ideologjike dytehshe, nacionalisto-
komuniste dhe, kryesisht, n mnyr t till q ti shrbente sa m
mir pushtetit politik. Kshtu, vm re se historia e periudhs qysh
nga fillimi i historis s popullit shqiptar e deri n shpalljen e
pavarsis ka mbetur mjaft e legjendizuar, e mistifikuar dhe e
glorifkuar, ka ruajtur, pra, n trsin e vet, frymn e romantizmit
t Rilindjes, ndonse komunistt pretendonin se ishin ithtart e nj
doktrine tejet kritike ndaj s shkuars. N kt rast qllimet
pragmatiste t sundimit, ashtu sikurse dhe nj delir megalloman i
diktatorit, e shtynte ta thadronte kt pjes t historis m shum
me tehun nacionalist romantik sesa me at komunist. Ndrkoh, e
kaluara e afrt, dmth koha pas shpalljes s pavarsis, ose u mohua
krejt (si ndodhi me kohn e Zogut ksaj here n emr t ideologjis
komuniste q propagandonte iden e prmbysjes te s vjetrs dhe
krijimin e nj rendi t ri), ose u trajtua ashtu q ti gjente shembuj
ilustrues ideologjis marksiste-leniniste, si qe ai i trajtimit t Haxhi
Qamlit si lvizje prparimtare fshatare apo trajtimi i ngjarjeve t
Qershorit 1924 si revolucion borgjez. Q t dyja koht mbetn kshtu
t shprfytyruara s teprmi. Si prfundim mund t themi q na
duket i pamohueshm fakti se fryma kritike n vshtrimin e historis,
realitetit shqiptar, e prgjithsisht n kulturn shqiptare, q sapo
Prpjekja Editorial 5

kishte filluar t zhvillohej n Shqipri pas mbizotrimit t fryms

romantike t rilindasve, psoi, n koht e komunizmit m shum rnie
se sa prparim. Fragmenti i mposhtm, 1 shkruar prej publicistit t
njohur Mithat Frashri (Lumo Skendo) q komenton gjendjen e
Shqipris n kohn e pavarsis, (shkrim q do ta botojm n dy
numra t rubriks son Ndrgjegje historike) sht nj ndr shembujt
e shumt t ksaj q tham. Aty gjejm nj frym q i mungon thuajse
krejt fryms s historiografis shqiptare t gjysms s dyt t shekullit.
N nj koh kur sot, tek trajtojm problemet e kohs s pavarsis s
Shqipris, ne sundohemi nga emocionet, kryesisht nga glorifikimi i
luftrave tona dhe nga dnimi deri n mallkim i Evrops pr padrejtsit
ndaj nesh duke u ndalur pak ose aspak tek primtimi i shkaqeve pse
Evrops i vinte m mbar t sakrifkonte shqiptart, ja me far fryme
realiste shkruan Lumo Skendo m 1928: Pa nj zhvillim kombsie,
pa forcn morale q piell bashkimi, pa t drejtn e pranuar prej bots
s qytetruar kur sheh nj zhvillim dhe nj kultur, pa konsakrimin e
ksaj t drejte prej prpjekjevet, dhe m tepr akoma prej gjakut q
derdh nj popull; duke mos pasur asnj nga kta tituj, Shqipria
ndodhsh n rrezik t konsiderohsh e identifikuar me Tyrqin,
solidare me t, e humbur n trupin e saj dhe kshtu e destinuar t
coptohet bashk me t, kur t vinte likuidimi defnitiv i t smurit,
fundi q po pritsh prej afro nj shekulli.

***
Pr fat t keq, edhe me hapjen demokratike pas rnies s
komunizmit, karakteristik e kohs son nuk sht demistifikimi,
por edhe nj her manipulimi i historis. Periudha deri n shpalljen
e pavarsis, studimi kritik i s cils na duket shum i rndsishm
pr t kuptuar fatin ton n kt shekull, ka mbetur prsri e
paprekur d.m.th. e mistifikuar, kurse historia e afrt sht rimarr
dhe manipuluar. N krkim t simboleve t reja identifikuese, nj
pjes t vrtetash kthehen kokprmbys, t tjera injorohen, t tjera
lihen pa prekur, dhe t gjitha kto jo pr t zbuluar t vrtetetn
historike, por pr ta mistifikuar at prsri. Manipulimi apo
mistifikimi i historis pr qllime politiko-ideologjike, qofshin kto
nacionaliste, komuniste apo qllime fetare, e ka treguar tashm qart
veten, pra, se sht nj pun tejet e rrezikshme q sjell tjetrsimin e
marrdhnieve midis njerzve dhe midis popujve. Shembulli gjendet
fare pran nesh, n ish-Jugosllavi. Ai sht aq tragjik dhe njhersh
aq absurd sa na e bn tepr kuptimplot at thnien sipas s cils
nj popull sht i lumtur kur nuk ka histori.
Prpjekja Editorial 6

sht koha, mendojm, pr ta rimarr dhe uar n nj nivel m

t lart frymn kritike ndaj vetvetes, frym e Faik Konics dhe e Lumo
Skndos. Dhe kt ta bjm jo nn shtysat e cinizmit apo prmimit
ndaj vendit t vogl Shqipri, ku na ra fati t lindim e t vuajm s
teprmi, por n emr t dashuris pr t, n emr t gjetjes s nj
kuptimi jete nprmjet prkushtimit ndaj tij, ka spikat aq thekshm
n penn e publicistit t shquar Lumo Skndo, i cili sht, edhe ai,
nj shembull se si historia, kur trajtohet pr qllime politiko-
ideologjike, i prudnon faktet dhe personalitetet historike.
Zhvillimi i mendimit kritik ndeshet sot jo vetm me interesat
politike t grupimeve t ndryshme, t cilt, nn shtysat e pasionit t
lufts politike manipulojn historin, por edhe me nj tjetr q sht
edhe m i rrezikshm. E kemi fjaln pr nj lloj opinioni publik t
prpunuar pr nj koh t gjat, i cili i ka kthyer tashm n tabu t
paprekshme disa vlera dhe personalitete historike nprmjet t cilave
miklon vanitetin kombtar. Vm re se, si reaksion ndaj gjendjes s
dshpruar n t ciln ndodhemi, veanrisht prsa i prket asaj q
quhet krenari kombtare, sht rritur mjaft prirja pr ti luftuar sythat
e shpirt kritik, q sa kan nisur t buthtojn, pr tu arratisur tek
legjenda t s kaluars, tek vlera t rrejshme, ndonjher edhe pr
tiu rikthyer agresivitetit ndaj Evrops, ka ka qen karakteristike
edhe pr epokn komuniste. Kur fryma kritike vjen nga shqiptart,
ky opinion i akuzon ata menjher si antikombtar; kur vjen nga t
huajt, ndodh nj fenomen tjetr: shum nga ushqyesit e ktij opinioni,
ndrkoh q rrin n heshtje dhe sduken t reagojn pr dmin q
po i sjell kombit nj skot politikansh t paaft, t pandershm e jo
konsekuent - ka do t ishte shprehja e par e atdhedashuris s
tyre - fillojn e i vrsulen me ndjenja t zjarrta nacionaliste t huajve,
t cilt, sado cinik dhe prmues qofshin, n fund t fundit smund
t mohohet se gjejn n shoqrin ton shumka prej ku merr fillesn
ky cinizm. Na duket se paraqitjen q na bjn ata, sado e hidhur,
cinike edhe e pamshirshme qoft, duhet t arrijm ta projm
nprmjet filtrit t shpirtit kritik i cili, n vend se t na egrsoj ndaj
t huajve, mendoj se do t ndikoj t kthehemi nga vetvetja e t gjejm
m s pari shkaqet pse na shohin me kt sy. Ai do t na ndihmoj
pr t dal nga provincializmi dhe shqiptarocentrizmi q na e kultivoi
tej mase izolimi gjysmshekullor dhe pr ta par veten ton me
kthjellsin e distancs. Ne nuk mund ti fshihemi atij realiteti t
dhimbshm se, pas rnies s murit t Berlinit, Shqipria e humbi
imazhin e rrejshm gjysm ekzotik, gjysm simpatik dhe gjysm heroik
q ia dha vendit jasht shtetit propaganda nacional- komuniste dhe
Prpjekja Editorial 7

u shfaq me pamjen e nj rrungaje t lemerishme refugjatsh q zbriste

drejt detit pr ti shptuar me do mjet dhe me do kusht mjerimit dhe
njri tjetrit, imazh q sht shum m autentik dhe q e shohim prdit
edhe n jetn ton t ktej detit. Mendojm gjithashtu se, ashtu sikurse
nj individ q arrin t shoh me sy kritik veten e tij bhet shum m i
respektueshm po kshtu edhe nj popull fiton m shum personalitet
kur arrin t gjykoj objektivisht historin dhe realitetin e tij. Kritikn
e durojn m mir pikrisht ata q meritojn m fort t lvdohen.
thot poeti dhe filozofi i madh anglez. Aleksandr Pop.
Nj shfaqje e rafinuar e atij opinioni publik q nuk e do frymn
kritike sht pretendimi se ende nuk ka ardhur koha pr t filluar
kritikn sepse jemi n nj faz t till q, duke demistifikuar edhe
ato pak simbole, duke kritikuar ato pak figura q kemi, rrezikohemi
t biem n nj kriz edhe m t rnd, identiteti, pr t mos thn n
dekurajim t plot. Na duket se kjo sht tejet e gabuar sepse, sa m
gjat t vazhdojm t jetojm nn nj identitet t rrejshm. d.m.th sa
m gjat t vazhdojm t jetojm n ndrr, aq m keq do ta kemi kur
t zgjohemi. Eksperienca 50-vjeare e Hoxhs, i cili e ngriti n kult
megallomanin shqiptarocentriste, tregoi se ajo nuk kishte vlejtur
asfare pr tu kultivuar shqiptarve atdhedashurin.
Me kritik, pra, nuk kuptojm mohimin e vlerave reale morale
kulturore dhe as dekurajimin, po prkundrazi, tek kritika ne shikojm
pastrimin nga identiteti i rrejshm kulturor, ka na duket se prbn
bazn prej nga duhet t fillojm pr t krijuar vlera t reja inkurajuese.
Nuk sht fjala, pra, pr t denigruar personalitete t kulturs
shqiptare, pr t thelluar parjet midis bashkkombasve - sepse
kjo gj sht aq e pranishme n shoqrin ton sa kot t thuash si
ka ardhur koha - por pr nevojn q t shohim me sy kritik far
kemi br dhe far bjm, aq e nevojshme kjo pr t kuptuar e
njohur m mir vetveten e pr t projektuar t ardhmen. Afrmendsh,
kjo nuk mund t bhet pa kaluar n shoshn kritike edhe shum
vepra q jan hartuar n t kaluarn, jo vetm komuniste, por
kryesisht komuniste. Vese ka nj ndryshim t madh midis synimit
pr t zbritur nga painteoni i lavdis disa personalitete e pr t ngritur
t tjer - ka mendojm se mund ta bj vetm historia e disa brezave
- dhe synimit pr t primtuar me sy kritik veprn e tyre n krkim
t identitetit. Kjo nuk prjashton q n kt prpjekje t bjm edhe
gabime, t ket edhe njanshmrira, por faqet e revistt do t jen t
hapura edhe pr replika, t cilat, shpresojm, do ti sherbejn
zhvillimit t fryms kritike. N kt rav mund t shtojm se, meq
si jemi shprehur n numrin e par, nj nga qllimet q i kemi ven
Prpjekja Editorial 8

vetes n kt revist sht hapja e kulturs son, si e vetmja mnyr

q ajo t bhet vrtet evropiane, mendojm se sht pikrisht sensi
kritik ai q ia jep nj kulture kt hapje, e cila do t bnte m s pari
q edhe grupet shoqrore brenda vendit t komunikonin m mir me
njri tjetrin.
Pasi tham t gjitha kto pr frymn kritike dhe demistifikimin,
nuk mund t rrim pa shprehur nj dilem tonn: Mos vall rishikimi
q synojm ti bjm historis nuk sht demistifikim, por prap nj
mistifikim, pra, mos vall ne nuk mund ta demistifikojm historin,
por gjithher e mistifikojm n emr t nj mithi t ri? sht nj mendim
i pranuar tashm se historia nuk tregohet objektivisht, por
interpretohet subjektivisht; se ajo sht nj bashkim i idealizuar
elementesh t qemtuara sipas karakterit, simpative, antipative,
aspiratave e opinionit t nj kohe. Pra, kur flasim pr ngjarje t s
kaluars historike, ne, dashur pa dashur, nuk mund t japim krejt
tabllon, por przgjedhim dhe theksojm ato fakte historike q n
njfar kuptimi kultivojn mitin e ri t cilit po i shrbejm. (Kshtu,
psh. Sknderbeun e shohim t mistifkohct dy her, nj her n emr
t katolicizmit, pr t nxitur ndjenjn e rezistencn ndaj invazionit
musliman n Evrop, dhe pr s dyti n fund t shekullit 19-t n
emr t lindjes s nacionalizmit shqiptar sepse emri dhe vepra e tij
ndihmonte q shqiptart t shkputeshin nga identiteti turk, i cili i
rrezikonte s teprmi asokohe.) M tej akoma, sht e pamundur t
flitet sot pr aktivitet t pastr njohs, pasi, sipas studimeve shkencore,
aktiviteti njohs dhe mendja njerzore prgjithsisht sundohen nga
emocionet. Pra, nuk mund t flitet pr nj racionalitet t pastr, t
distiluar nga faktort emotiv, edhe kur trajtojm t kaluarn historike.
N prgjigje t ksaj dileme mund t themi se, nse prsri
nprmjet demistifkimit q synojm po i shrbejm nj kulti t ri, ky
sht kulti i prparimit, i ndrtimit t nj ardhmrie m t mir dhe,
nse jan prsri emocionet ato q na motivojn pr ti mshuar fiyms
kritike, kto emocione na gurrojn prej dhembjes q na shkakton
nj histori q sduam t prsritet, prej dashuris pr t vrtetn e
cila sht baza e ngritjes s personalitet t do individi, prandaj dhe
e do kombi, dhe, m n fund, prej mendimit se, edhe nse shoqria
ka nevoj pr mite si fllesa krijuese, organizuese dhe prbashkuese
sepse, sikurse thuhet ska gj m t fuqishme pr t pjell ndrrn se
sa dogma dhe ska gj m t fuqishme se ndrra pr t pjell
ardhmrin, n ann tjetr mendojm se shoqria ka nevoj edhe
pr frymn kritike q e zhvesh t vrtetn nga miti, legjenda dhe
krijon mundsin e ndrrave t reja.
Prpjekja Ese dhe Komente 9

Ardian Klosi

Letra IV

Mik i dashur,

ti m pyet se mendim kam pr intelektualt shqiptar. Un t

prgjigjem se n prgjithsi nuk kam mendim t mir.
Sepse, po t ishte mir gjendja shpirtrore dhe morale e shqiptarve,
gjendja kulturore dhe religjioze e tyre, pa folur pastaj pr gjendjen politike,
ather padyshim do t kisha mendim t mir, ose t paktn jo t keq.
Mirpo t katrta gjendjet q prmenda nuk m duket se jan mir. Prandaj
un nuk mund t kem mendim t mir pr intelektualt shqiptar, ose,
pr tu shprehur m sakt, un nuk kam mendim t mir pr intelektualt
shqiptar fjala e t cilve ndikon n popull.
Nuk e prjashtoj aspak veten nga e vrteta q gjendja e mendimit t
intelektualve shqiptar sht e mjerueshme Por ngushllohem me
mendimin q idet e mia nuk peshojn n rrymat q mbartin me vete njerzit
shqiptar. Dmth. nuk kan br ende dm.
Ky, megjithat, mbetet nj justifikim dhe nuk ka si t m laj assesi
nga mkatet e mia, sepse n rast se njeriu diku e pa t vrtetn, perse nuk
bri gjithka pr tua kumtuar t tjerve? Argumenti i peshs s pakt t
fjals sime n popull n thelb sht nj aigument frikacaku.
Por, para se ta vijojm rrahjen e tems son desha t ndalem pak tek
fjala intelektual. prcakton ajo?
Jan t pakta fjalt n glosarin e gjuhve t rruzullit t cilat ma ngjethin
misht kaq ashpr sa fjala intelektual. Koht e fundit u kam drguar letra
nj numri t madh njerzish t njohur n vende t ndryshme t bots me
propozimin q pa vonuar t thrrasim nj kuvend ndrkombtar njerzish
Prpjekja Ese dhe Komente 10

t shqetsuar, me qllim likuidimin e plot moral dhe gjuhsor t fjals

intelektual. Deri tani pjesa m e madhe m sht prgjigjur pozitivisht.
Fjala intelektual dhe kulti i intelektualizmit, ve t tjerave, jan
prgjegjse pr nj nga diskriminimet m t mdha q kan ndodhur n
shekullin e fundit n shoqrin njerzore, diskriminim midis intelektualit
dhe pjeses tjetr te popullatave. Intelektual do t thot, n nj kalkim t
thjesht shqip, mendjetar, dmth. puntor i mendjes. Q ktu fillon
spekullimi dhe gnjeshtra: po puntort e krahut a kan mendje? Ata njerz
q nuk jan intelektual, a mendojn? Sdo mend q mendojn. Ather
vijm te pyetja ime kryesore: derisa t dyja palt, edhe puntort e mendjes
edhe puntort e krahut mendojn, ku dallohet intelektuali? Prse prdoret
fjala intelektual?
Mundsit e prgjigjes ndoshta jan vetm dy, si sugjeron edhe Fjalori
i gjuhs s sotme shqipe:
a. Intelektuali punon kryesisht me mendje, kurse jo-intelektuali nuk
punon kryesisht me mendje. Fjalori thot: intelektuali sht njeri i puns
mendore.
Kt argument une nuk mund ta marr seriozisht, sepse edhe fmijt e
din se do pun, edhe puna m e rndomt e krahut, komandohet nga *
mendja. Un them se, nuk ka rndsi nse dora, e komanduar nga mendja,
vendos diku tulla, kthen dheun n ar, z peshk etj., apo hedh nj shkrim
nga e majta n t djatht n letr, bn lvizje t caktuara t pejzave t zrit,
gojs dhe buzve, afron mikrofonin nga posht lart n podium etj.. Rndsi
ka, n fund t fundit, a jan secila nga kto veprime t dobishme apo t
dmshme pr jetn mbi tok.
b. Intelektuali dhe jo-intelektuali punojn q t dy kryesisht me an
t mendjes, mirpo intelektuali mendon shum m thell dhe m mir se
jo-intelektuali. Fjalori shprehet kshtu: ka nj prgatitje t veant n nj
fush t shkencs, kulturs... me nj formim te gjer arsimor etj.
do t thot m thell, m mir, m gjer? Kush e prcakton
kt gj? N rast se un e prkufizoj mendjen e nj njeriu si t thell dhe t
mir, nj tjetr, bie fjala kundrshtari im, e cilson po kt mendje si t
cekt ose t lig. A ka standarte t caktuara pr kt prcaktim, a mos
merren vall pr baz dshmi, diploma e t tjera ksisoj? Un nuk besoj se
ti do t vish n prkufzimin naiv intelektual sht do njeri q ka mbaruar
shkolln e lart ose ka tituj, sepse do t hapej nj bised pa fund pr
shkollat e larta dhe pr titujt, pr t drejtn q mund t kishin kto pr ta
pagzuar intelektual nj qenie me tru, gjymtyr, bark, epshe dhe uri si
gjith qeniet e tjera. Do t qeshnin vet profesort q e din se si i kan
lshuar nj numr t madh diplomash.
Ndoshta nj argument tjetr, m i vshtir pr tu hedhur posht, do
t ishte: intelektual i vrtet sht ai q mendon shum m thell se t
tjert dhe zbulon rrug t reja pr njerzimin.
Ktu do t isha dakord q kt njeri t rrugve t reja ta quanim
intelektual. Mirepo dalin n kt mes dy pyetje t reja: a i njohim ne t
Prpjekja Ese dhe Komente 11

gjithe njerzit q kan hapur i rrug t reja pr njerzimin, a i kemi pagzuar

t gjith ata si intelektual? Sepse, po pranuam nj term si t vlefshm,
duhet ta prdorim at pr gjith subjektet q prfshin termi.
Mirpo ne nuk e dim sot se kush e ka shpikur dimrimin e bagtis
n vrri dhe verimin e saj n kullotat malore, ne nuk dim kush ka shpikur
urat, cfratet, qilart, vozat e birrs, mullinjt me er dhe me uj, rrugt me
kalldrm. Pr ne jan anonim sa e sa njerz t mdhenj q hapn rrug t
reja per njerzimin. Jo vetm kaq, por ne, edhe kur i njohim kta njerz t
mdhenj t s kaluars me emr, nuk i quajm intelektual. Ne se quajm
intelektual as Arkimedin, as Gutenbergun, as Luterin, as Buzukun! Pr
paradoks ne Umberto Ekon e quajm intelektual, por jo Danten. Vaclav
Haveli sht padyshim intelektual, porse i till nuk mund t quhet Jan
Husi. Intelektual ne quajm sot nj mas t madhe t diplomuarish q po
na z frymn n do shtet (t till q, bie fjala, presidenti yn mund ta
mbledh brenda dites n Pallatin e Kongreseve n 1000 cop e lart),
intelektual quajm n fund t fundit do qnie njerzore me gjymtyr,
bark etj, q di ta ndrtoj bukur nj fjali.
Dhe udia e udirave sht se as Jezu Krishti, as Buda, as Muhameti
nuk mund t quhen intelektual! Me sa duket frika e tmerrshme nga
kryqzimi sht ajo q e dallon nj intelektual nga pjesa tjetr e njerzve
t dgjuar q kan hapur rrug t reja pr njerzimin.
Pyetja e dyt q hap argumenti n fjal sht: njerz q gjithashtu
kan menduar thell dhe kan hapur rrug t reja pr njerzimin, ndonse
t tilla q kan uar drejt greminash, a nuk mund t quhen intelektual?
Pse, a nuk ishin intelektual Stalini, Gjeorgjevii, Hitleri, Gbelsi, Enver
Hoxha? Marrim po t duash edhe nj shkall t ndrrrijetme keqbrsish
t intelektit si Sen-Simonin, Prudonin, Benedeto Kroen, N. J. Marrin,
Androkli Kostallarin me gjithe elitn intelektuale t Hoxhs. Ose, a nuk
ishin intelektual Openhaimeri dhe gjith shkenctart q shpikn sintezat
brthamore, ose sot reaksionet e verbra kimike, gjenetike etj. me pasoja t
paparashikueshme, t cilat ngjallin panik n njerzim?
E pra as t elurit e nj rrug t re nuk na mjaftoka pr ta prkufizuar
intelektualin e vrtet si intelektual.
Prandaj, le ta heqim nga trut tan nj her e mir kt fjal si
krejtsisht t gjymt dhe le ta prdorim vetem pr analizn e mposhtme t
intelektualve shqiptar.
N rast se duhet patjetr nj fjal q ta zvendsoj boshllkun e krijuar
nga eleminimi i fjals intelektual, duke mos harruar se kjo fjal kishte n
popull kuptim t mir, propozoj termin njeri i dobishm ose thjesht
dobiprurs. Nuk di si do t tingllonte nj fraz si Presidenti i Repubiks
u takua ne Pallatin e Kongreseve me 90 dobiprurs shqiptar, por kjo
shte nj shtje tjetr. Rndsi ka q me kt term ne edhe nuk fyejm
njeri, edhe i ngushtojm s teprmi mundsit e spekullimit t pacip q
sht br deri m sot me fjaln intelektual. N qoft se do t shkosh t
takosh Presidentin, ather t lutem shum trego dobin q ke sjell.
Prpjekja Ese dhe Komente 12

Ndrsa, pr pasoj, pjesn tjetr t intelektualve (si do t quheshin

deri dje n rast se propozimi im merret parasysh sot) q jo vetm nuk i
sjellin dobi jets mbi tok, por, me fjalit e tyre t ndrtuara bukur,
shkaktojn dme t vogla deri n dme katastrofike, na mbetet ta quajm
pjes dmprurse. Pr mendimin tim thjesht personal, n masn e madhe
t njerzve q deri sot quhen intelektual, dmprursit, n krahasim me
dobiprursit e rrall, jan pjesa drrmuese.

2.

Prmbysjen e viteve t fundit n Shqipri e bri n radh t par koha

Kjo koh mund t quhet ndryshe edhe klim politike, ose klim prmbysjesh
t regjimeve te Lindjes. Me vjen m mbar ta vshtroj si nj ortek. Padyshim
q prmbysja e madhe pati edhe protagonistt e saj, megjithat jo deri n
at shkall sa Gorbaovin, Leh Valesn ose Havelin ti quanim krijuesit e
ortekut. Ata ishin e shumta shkaktart e tij gjysm t vetdijshm, dmth
ata i dhan mass fillestare nj t shtyr, ose qeruan rrugn para ortekthit,
pa ditur dhe pa parashikuar prmasat q do t merrte ai n rrokullim.
Prov pr kt pohim sht ndryshimi i rndshm mes idealit t prfytyruar
dikur nga secili prej ktyre njerzve, dhe asaj q ata dhe popujt e tyre
shohin sot para vetes.
N Shqipri orteku pati shum m pak protagoniste, pra, nga ata q
ven nj dor pr ta shtyr, sesa n vendet e intelektualve t prmendur.
N Shqipri rrymat njerzore ishin shum kaotike dhe spontante: dyndja
n ambasada ose npr anije, demonstratat e para dhe sabotimi i puns
socialiste, derdhja e njerzve pr te sheshi i Enverit nuk patn ndonj mendje
q tu paraprinte ose ti frymzonte. Madje kaotike ishte n fillim edhe lvizja
studentore. Udhheqsit i hipn asaj mbi krye m von, n kaprcyell t
91-shit, kur tashm n Evropn Lindore ishin botuar edhe libra pr
revolucionin e kadifenjt, pra, nuk kishte mbetur ndonj gj e re pr tu
zbuluar; para ktij kaprcyelli udhheqsit tan, ose si i kemi quajtur
gjetiu pardsybardht, jo vetm q nuk kishin shkruar ndonj libr se si
prmbyset komunizmi, po kishin shkruar punime glorifikuese kush pr
estetikn e Enver Hoxhs, kush pr ekonomin e Enver Hoxhs, kush pr
infarktet dhe insufiiencat, kush poezi pr njeriun e mir socialist etj., me
nj fjal kishin punuar pr forcimin e komunizmit.
Nuk dua t minimizoj ktu rolin e drejtuesve t partive t reja (n fund
t fundit ssht gj e vogl q i kemi kto parti, n krahasim me Partin e
Puns q kishim), por dua ti v nj pikpyetje t madhe kultit t intelektualit
q ata ngritn duke i ngritur njkohsisht kult vetvetes. Sepse kta, m fal
pr shprehjen, intelektual, jo vetm q nuk hapn vet ndonj rrug t re
dhe ecn n rrugn e hapur nga t tjer, por, ngaq jan ende n mes t
rrugs s tyre politike, nuk dihet nse n fund t fundit do t bjn dobi
apo do t bjn dm n jetn e Shqipris. Pr intelektualin Enver Hoxha
Prpjekja Ese dhe Komente 13

dhe intelektualt e tjer rreth tij u deshn afr 50 vjet q t thuhet se far
bn n fund t fundit.
N rast se m pyet se cilt jan dobiprursit e vrtet t prmbysjes n
Shqipri, un do t prgjigjesha se ata jan n radh t pare grupi shkodran
q i hodhi litarin n fyt Stalinit n janar t 1990-s, tiranasit e par q
kaprcyen kangjellat e ambasadave, kavajsit me arkivol n supe, studentt
dhe puntort q doln para mitralozave t policis. Dhe t mos harrojm
ktu ata q mbajtn gjall mendimin e liris pr shum vite t gjata, qoft
n qelit m t flliqura t burgut, qoft t mrguar n botn e lir.
Ndrsa sot do t quaja intelektual t vrtet shqiptar disa njerz t
panjohur, bie fjala ata t part q introduktuan n Tiran tezgat, kioskat
ose bursn ilegale, t cilat treguan se ishin forma m e prshtatshme, pr
rigjallrimin e ekonomis son t plandosur prdhe. Pr mua kta guximtar
jan intelektual shum her m t mdhenj sesa ai arkitekti q ka br
specializimin postunversitar n Paris dhe tani sht fshehur diku atje n
nj mirqenie t mrzitshme pran dashnores s dikurshme franceze.

3.

Nocioni i intelektualit n Shqipri, i dashur mik, dmth. i asaj gjje q

krkon t shpreh dobiprursin dhe nuk e shpreh dot, pr fat t keq sht
ngatrruar keq me nocionin e ideologut dhe t politikanit. T kshtuquajturit
intelektual nuk i prmbahen as rregullit kryesor t lojs, edhe po tua
pranojm kmbnguljen se jan ekskluzivisht puntor t mendjes: rregullit
t nj pune t ndershme mendore.
Besoj e njeh ndryshimin e thjesht midis puntorit t mendjes (quaje
ndryshe dijetar, shkenctar) dhe ideologut. Dijetari i mbshtet pohimet e
tij n dije, ndrsa ideologu n ide plus logo. Dijetari nuk bn dot pa
argumenta dhe dije nga paraardhsit ose bashkkohsit, ideologu mund
te bj mjaft mir pa to. Pr dijetarin ka rndsi t vrtetoj dika, n mnyr
q ti hap rrug dijes s re dhe ta vr at mbi rrnj t shndosha, pr
ideologun ka rndsi q me idet dhe logot e tij t ngreh nj ngrehin t
bukur q tua rrmbej syt njerzve e q kta ti ven trumba-trumba nga
pas. Se n cilin rast mund te glojn gnjeshtrat m mir, gjeje vet.
Tani un do t t marr si shembull nj intelektual shqiptar pr t
analizuar shkurt mnyrn se si e ngreh ai ngrehinn e vet t ideve. Me sa
di un vjen nga dija e letrsis, per tiu kushtuar krejtsisht, sikurse nj
grup kolegsh te tij t letrave, politiks dhe shtjes s kombit shqiptar.
Quhet Rexhep Ismajli dhe prfaqson me humanizmin e tij kombtar dhe
shikimin e kthjellt kah Evropa nj rast tipik intelektualsh shqiptar n
drejtim t punve. E zgjodha krejt rastsisht at dhe shkrimin e tij n
revistn q mu ndodh m pran, e cila quhet Thema 11 dhe botohet nga
shoqata e filozofve dhe sociologve t Kosovs. Ktu z. Ismajli parashtron
n 10 faqe format t madh tekst dhe 1 faqe hart iden se populli shqiptar
Prpjekja Ese dhe Komente 14

sht trajtuar shum keq nga historia dhe Evropa, se ndarja sht burimi
m i madh i t kqijave t shqiptarve, se kjo Evrop q i ka coptuar kaq
mbrapsht trojet shqiptare sot ka pr detyr t ndreq padrejtsit e
dikurshme. Ta dgjojm m hollsisht; shqetsimin tim pr mnyrn se si
argumenton z. Ismajli do ta gjesh n ndrhyrjen e Dyshuesit:
REXHEP ISMAJLI: Kontekstin pr vendosjen e shtjes shqiptar do
ta quaj Evrop Juglindore, jo vetm per shkak t zhvendosjes s theksit
nga togfjalshi fui baroti, i pashmangshm kur bhet fjal pr Ballkanin
dhe implikimet e tij aktuale, po edhe nga aspekti i kmbnguljes n
elementin Evrop, pr shkak t implikimeve t ndryshme pr kt kontinent
me t gjitha synimet dhe projektimet e mundshme, pr t shquar m n
fund n prmasat e nevojshme ashprsin e shtjes n momentin kur kjo
Evrop po mton bashkimin...
Termin Ballkan dua ta evitoj edhe pr disa arsye: gjeografikisht nuk
sht m i sakt se Evropa Juglindore; nga aspekti i shteteve q do t
hynin n nj trsi t till sht njsoj fluktuant, sidomos tani q po
ndryshon shpejt harta shtetrore; nga aspekti i referencave socio-etnologjike
po ashtu jo shum i qart... T duket sikur ktu fshihet tendenca pr
prligjjen e qndrimeve tashm t kaluara ndaj hapsirave te konsideruara
t pacivilizuara, por t cilat duan prur n progres, kultivuar dhe
rentabilizuar.
DYSHUESI: T m falet q po ndrhyj, sepse kjo sht thjesht nj
shtje shijesh. Z. Ismajli nuk do ta prdor m termin Ballkan, nj fjal po
kaq e rndomt n bot sa Evrop, Kaukaz, Alaska, pasi i duket se sht
tepr i rnduar me shenja negative, q shkojn nga ikonoklastt bizantin,
te hordhit osmane, hajdutt e rrugve, pabesit, fuit e barotit, vllavrasjet
dhe etat e Karaxhiit. Dshiroj vetm t kujtoj se edhe po na e hoqn nj
dit me dekret emrtimin Ballkan, ne prap Ballkan do t mbetemi. Le t
vetquhemi kmbngulshm brryl Juglindor i Evrops, Ballkani mbetet
Ballkan. Kan br disa her shqiptart orvatje pr ta projektuar nj dika
t tyre n botn e madhe, kur thoshin p.sh. Kavaja rrem Stamolli, ose
Kora Paris i vogl, por kishte n to gjithmon nj tingllim shakaje. Ndrsa
z. Ismajli duket se do ta likuidoj njher e mir Ballkanin mse seriozisht.
Po ta kishte n dore, ai ndoshta do ta katapultonte Shqiprin dhe Kosovn
nga Ballkani drejt e mu n zemr t Evrops, diku nga Bavaria ose kantoni
i Urit.
Megjithat krkoj edhe nj her falje pr ndrhyrjen n nj dshir
thjesht personale.
REXHEP ISMAJLI: Nj nga popujt m t lasht t tr Evrops, banor
t t njjtave vise t Juglindjes s saj qysh nga Antikiteti i hershm,
shqiptart prbjn gjithashtu nj nga origjinalitetet e ksaj Evrope.
DYSHUESI: Nj minut. Si e provoni ju, z. Ismajli, se shqiptart jan
banor t t njjtave vise t Juglindjes s Evrops qysh nga Antikiteti i
hershm Edhe ju duhet ta dini shum mir se shqiptart, albanoi,
prmenden pr her t par n histori n dokumenta t shekullit 11-t*).
Prpjekja Ese dhe Komente 15

Se far kan qen dhe ku kan qen para ksaj date njerzit q flisnin
gjuhn shqipe, kto jan objekt i nj pune t lodhshme shkenctarsh, e
cila deri tani diku ka dhn rezultate, shumku ka ln vetm hipoteza t
hapura*). Z. Ismajli duhet ta dij mir se ku e vendos p.sh. historiani i
shquar gjerman Stadtmuller zonn e konservimit t fiseve shqiptare n
mesjetn e hershme dhe t mesme. Po me mir t mos e prmendim ktu
q t mos na quajn antishqiptar.
N Shqipri kemi vetm mbishkrime greke ose latine, ilirishtja nuk
njihet si gjuh, dokumentat historike para shekullit t 11-t prmendin
vetm grek, norman, saraen, barbare*). Ndaj nuk duhet kumtuar q
n krye t nj artikulli si dije e mbaruar nj hipotez sot e gjith ditn n
er.
Nga ana tjetr, edhe n qoft se shqiptart kan qen gjithmon ktu
ku jan dhe vetm ktu, rndsi ka kjo sot pr problemet tona dhe
argumentimin tuaj? A mos sht vall shqiptari nj qenie e vetme, ndonj
si pun mastodonti q ka mbijetuar prmes shekujsh deri m sot pr t na
ardhur i gjall ktu n trojet tona bashk me fekn e tij plak? Shqiptari,
qoft edhe n shums shqiptart, t zdrhallur, si nocion, n shekuj,
prbjn nj term krejt te paprdorshm pr argumentim, jan e shumta
nj figur poetike. Sepse un nuk ndiej asgj t prbashkt me Ballaban
Pashn, me kaakt e pusive ose me Mehmet Aliun e Egjiptit dhe nuk
pranoj kurrsesi t na fusin t gjith bashk nn nj emrtim! Le t na
quajn, e shumta, bashkprdorues t gjuhs shqipe.
REXHEP ISMAJLI: Ndryshe nga romant, gjermanikt, sllavt, q, n
procesin e tyre etnolitik t transformimit n italian, spanjoll, gjerman,
danez, serb, rus apo maqedonas, kan pasur nevoj t emancipoheshin
nga ideologjit pan, si panromanizm, pangjermanizm, pansllavizm
(jugosllavizmi del vetm nj variant i degraduar i tij), shqiptart kan pasur
nj proces etnolitik njhersh m kompleks - pr shkak t sundimeve t
perandorive t mdha n trojet e tyre, m te kundrthnshm - pr shkak
t prerjes s kulturave perndimore e lindore n vet trupin e tyre etnik,
dhe m t qart qoft me veantin ekstreme t gjuhs s tyre, qoft me
origjinalitetin e receptimit t ndajshtresave kulturore t ardhura nga jasht.
DYSHUESI: Vini re me kujdes mnyrn e argumentimit: pjesa e par
e pohimit ndryshe nga romant... t krijon sigurin se kemi t bjm me
nj t vrtet t strnjohur t pranuar nga pjesa drrmuese e dijetarve.
Nj dikush, nj shqiptar q ende habitet nga frazat e ndrtuara bukur, e
kaprdin kte komb t rnd shkencor pa e dyshuar pr asnj ast. Por t
tjer thon: pa dale, pse qenkan br italiant italian nga panromanizmi,
gjermant gjerman nga pangjermanizmi? Kur u bn dhe si? Kurrkund
nuk do t gjejn prgjigje. Z. Ismajli duhej t citonte qoft edhe nj autor q
e ka lshuar kt teori n eter, n mnyr q ta shkarkonte nga vetja barrn
kolosale t nj zbulimi t till.
E vetmja e vrtet q vrej n kt (p)shtjellim sht se autori
mundohet t krijoj vet nj panshqiptarizm t vonuar, nj si biim krenarie
Prpjekja Ese dhe Komente 16

pr veantit tona q kaq origjinalitet na paskan falur.

REXHEP ISMAJLI: Pr at q i njeh rrethanat e emancipimit t
Stambollit nga integrizmi islamik dhe t kyjes s Turqis moderne n
rrjedhat evropiane... degradimi i shqiptarve prmes largimit t imponuar
nga Evropa n kt shekull mund t jet vetm i vajtueshm.
DYSHUESI: I shprehur m thjesht ky logjizm krkon t thot: Turqin
Evropa e mori n gjinjt e vet dhe e bri demokratike (e kyi n demokraci),
kurse shqiptart i largoi sish. Ashtu si nj pjes e madhe e bashkkombasve,
edhe intelektuali shqiptar Ismajli fajin pr problemet e tij e heq nga vetja
dhe ua l t tjerve. Sepse nga logjizmi del sikur Turqin Evropa/nn e
prfshiu n rrjedhat e saj t lumtura, kurse Shqiprin Evropa/njerk e
sikterisi mes ujrrash t zeza sllave e greke.
Se sa e kyur sht Turqia n rrjedhat evropiane, dika q logjizmi i z.
Ismajli e merr prsri si nj t vrtet t strnjohur dhe t strpranuar, pr
ket nuk jam fare i sigurt. Kur shoh se si qeveria e Ankaras i mbush
burgjet me kundrshtar politik, masakron dhe fshin nga faqja e dheut
fshatra t tr kurd, ather n pohimin e z. Ismajli gjej vetm nj nostalgji
inkoshiente me burim n kohn e bajraqeve. Dyshimin tim ma vrteton
edhe sa m posht:
REXHEP ISMAJLI: E tr Evropa Juglindore paraqet nj hapsir gati
t natyrshme pr shqiptart, edhe jasht kufijve t identitetit etnik, qoft
pr shkak se ishte fare e njohur dhe e arritshme gjat pes shekujve t sundimit
otoman [nnnvizimi im], qoft pr shkak se, pas krijimit t shteteve t
reja, jasht Shqipris mbeti m shum se gjysma e shqiptarve.
DYSHUESI: Ja ku dolm. Shqiptart, m sakt krert e fiseve shqiptar,
pr faktin se u ismajlizuan n mas n shekujt XVI-XVII, ndiheshin n
perandorin osmane zot, t paktn t barabart me turqit dhe padyshim
shum m lart se rajat e krishter*). Vetm nj pjes minoritare i ruajti
lidhjet me Evropn katolike ose me Patriarkann ortodokse*). Kur erdhi
puna n fund t shekullit t kaluar pr t ndar pronat q po lshonte n
Ballkan Turqia e cofur, fqinjt tan, t cilt kryesisht pr hir t integritetit
t tyre fetar dhe kulturor i kishin ruajtur t shndosha lidhjet me Fuqit
evropiane*), morn rrisqet e mdha. Ndrkoh, teksa historia vraponte
prpara tyre dhe n Londr vendoseshin kufijt, bashkkombasit tan
ziheshin me njri-tjetrin, nxirrnin madje n sken tabort e Haxhi Qamilit
pr t masakruar patriott dhe pr tu kthyer n prehrin e Babs. Mund t
themi pra, se ktyre bashkkombsave u doli pr hundsh kompromisi q
ben me Muhametin bashkkombasit m t hershm.
Kufijt e Shqipris, n fund t fundit, nuk jan imponuar nga Evropa,
por jan shkaktuar nga forca e pakt e bashkimit shqiptar n fund t
shekullit dhe n fillim t shekullit ton*). Sikur etat e Isa Boletinit q i
vun para taboret turke deri n Shkup*) t ishin mbshtetur nga nj vetdije
e pjekur shqiptare dhe nga nj organizim i pjekur shqiptar, ather puna
nuk do te ishte ln n Shkup dhe Shqipria do t ishte br m e madhe
nga u b. Por lirin, n qoft se nuk e rrmben vet, nuk ta fal kush.
Prpjekja Ese dhe Komente 17

Forca e pakt e bashkimit shqiptar sht shkaktuar nga prarja

shqiptar prgjat historis*). Prarja shqiptar prgjat historis sht
shkaktuar ng veprimi i rrymave, interesave dhe pushteteve t ndryshme
n zonat ku jetonin shqiptar*). Rrymat, interesat dhe pushtetet e ndryshme
jan shkaktuar
Po t vazhdojme kot? Duket sheshit q un kam konceptim tjetr
pr historin nga z. Ismajli dhe as nuk dua q tia ndrroj mendjen. Do ti
krkoja vetm, pr hir t atyre shqiptarve q ende habiten nga fjalit e
ndrtuara hijshm, q ti argumentonte, pohimet e tij.
Kshtu, i dashur mik, mund t dmontohen, me pak mundim,
ngrehinat demagogjike q po na zn frymn sot. Dhe, pr udi, sa m
shum dshtojn n arritjet praktike, aq m tepr i shtojn dozat e
intelektualizmit intelektualt shqiptar.
Duke t krkuar edhe nj her falje pr prdorimin e ksaj fjale, duke
t kujtuar se para saj, do her, duhet t prfytyrosh edhe nj me nder, t
prqafoj si gjithmon

yti

*) shih pr kto t gjith historiant, gjuhtart, arkeologt

dhe etnologt e paideologjizuar
Prpjekja Nga Bota 18

EURAZIANIZMI: NJ POLITIK RE E
JASHTME RUSE

Fransuaz Tom

Fransuaz Tom sht preofesore

e historis bashkkohore n
Sorbon. Koht e fundit ka botuar
librin Mbarimet e komunizmit
(Criterion, Paris 1994). Ky shkrim
sht marr nga revista Uncapttve
Minds [nr 2(26) 1994] q botohet
nga Instituti pr Demokraci n
Evropn Lindore.

Kolapsi i ideologjis leniniste bri q arkitektt e politiks s jashtme

ruse t mbeteshin n nj gjendje pshtjellimi dhe orientimi. Pavarsisht
prej dyshimeve q kishin pasur rreth leninizmit, ata ishin msuar me dorn
udhrrfyese t ksaj doktrine e cila e kishte nj prparsi: at t dhnies
s nj baze t qart veprimi. N pak muaj Rusia mbeti pa kufijt dhe pa
dogmat e saj udhheqse
Kriza e shkaktuar nga kjo humbje e dyfisht, paqartsia rreth identitetit
t Rusis, si edhe bjerrja e shtyss mesianiste, jan shpjeguesit kryesor t
ngritjes s shpejt t neo-euraziatizmit.
Sot, gati t gjith politikant rus, hapur ose me nnkuptim, u
prmbahen temave t paraqitura m 1991-1992 nga pioniert e neo-
euraziatizmit, t grupuar n revistat Den dhe Elementy. Zhvillimet e fundit
t politiks s jashtme t Jelcinit nuk mund ti shpjegosh pa marr parasysh
rritjen e ndikimit t koncepteve neo-euraziatiste midis pjess m t madhe
t liderve rus.

Zanafillat e neo-eurazianizmit

Rryma ideologjike eurazianiste u shfaq m 1921, kur nj grup

emigrantsh rus botoi nj prmbledhje esesh me titull Rrug pr n Lindje.
Ndrmjet autorve ishin gjuhtari Nukolai Trubeckoi, gjeoekonomisti Pjotr
Savicki, kritiku i muziks P. Savinski dhe teologu Georgi Florovski (ky m
von u nda nga eurazianizmi dhe e kritikoi ashpr kt doktrin).
Ideja kryesore e eurazianistve sht refuzimi i Evrops. Ndjenja
Prpjekja Nga Bota 19

mbizoteruese sht urrejtja pr qytetrimin perndimor. Sipas tyre, rust

nuk jan as evropian as aziatik, por euraziatik, d.m.th. nj przjerje e
popullsive t pyjeve dhe nomadve t stepave. Savicki shkruante m 1925:
Ideja e bashkimit t Evrops perndimore me at Lindore n nj t vetme
sht absurde. M tej ai thot se {Euroazia}

sht nj bot m vete, q dallohet si nga vendet e Perndimit

ashtu edhe nga ato t Jugut e t Juglindjes... Rusia z pjesn m
t madhe t hapsirs euraziatike; ajo nuk sht e ndar n dy
kontinente, por formon nj entitet t tret gjeografik t pavarur...
Ideja eurazianiste e refuzon me vendosmri eurocentrizmin... dhe
nuk e pranon trajtimin universalist t kulturs.

Eurazianistt qen ithtar t flakt t relativizmit kulturor, pararendsit

e Tribotizmit. Sipas tyre Perndimi po vdes, Lindja po zgjohet. Rusia, nj
vend i kolonizuar nga Perndimi q prej kohs s Pjetrit t Madh, duhet t
marr nj rol lidershipi n luftn kundr kolonializmit romano-gjermanik.
Revolucioni bolshevik pati t mirat e veta pasi ai e pastroi Rusin nga
ndikimet evropiane, ndonse kjo mund t duket paradoksale po t mendosh
se bolshevizmi sht fryt i kulturs evropiane, rezultat i natyrshm i dy
shekujsh evropianizim. Pra revolucioni bolshevik e vuri Rusin kundr
Evrops dhe e nxorri at jasht koncertit evropian t kombeve, ku, sipas
P. Savinskit, e kishte vendosur rrezikshm Pjetri i Madh me politikn e tij
shkatrimtare, q e shndrroi Rusin n nj faktor t thjesht mes shum
t tjerve n ekuilibrin e brisht politik evropian. Sipas nj shkrimi t vitit
1925 t Nikolai Trubeckoit, Pjetri, duke thyer traditn, futi dy koncepte t
mbrapshta: i pari se Rusia sht fuqi e madhe evropiane, ide q infektoi
prfaqsuesit qeveritar, dhe i dyti, se qytetrimi evropian sht supe-
rior, ide e cila u prhap s shumti midis inteligjencies prparimtare.
Megjithat shkruan Savinski m 1923, fatmirsisht, n kulmin
eropianizimit socialist Rusia ka marr nj qndrim kundr Evrops.
Revolucioni i tetorit theksoi vetdijen e veantis kulturore dhe politike t
Rusis... Ai e ka izoluar kontinentin bolshevik dhe shteti rus, i kamufluar
hperh me maskn e pushtetit komunist, ka shptuar nga t gjitha lidhjet
ndrkombtare
Eurazianizmi bashkohet me bolshevizmin jo vetm n shporrjen e t
gjitha strukturave politike evropiane, shkruante Trubeckoi, por gjithashtu
sepse ata, q t dy, hedhin posht kulturn q mbizotroi n Rusin e
pararevolucionit Eurazianizmi bashkohet gjithashtu me bolshevizmin n
-iirren pr lirim t popujve aziatik e afrikan t nnshtuar prej fuqive
koloniale... Eurazianistt nuk jan mashtruar prej gnjeshtrs intelektuale
europiane. Ata do t bhen krert e rebelimit antievropian n emr t
kulturs autentike t popujve. Bolshevizmi sht kalimtar, ai do t
zevendsohet nga earmzianizmi.
Ndikimi i sllavofilve mbi eurazianistt ka qen i dukshm. Veanrisht
n bindjen e tyre se Ortodoksia, nprmjet sobornost-it apo besimit kolektiv,
Prpjekja Nga Bota 20

qndron m lart se besimet e tjera t krishtera. Por, n kundrshtim me

sllavofilt, eurazianistt i mshojn ides s nj shteti t fort dhe e shohin
me dyshim pansllavizmin, pasi, sipas pikpamjes s tyre, ekt dhe polakt
jan lidhur pazgjidhshmrisht me Evropn. Sipas ideologjis eurazianiste,
Evropa sht dyfsh e neveritshme dhe e zvetnuar, s pari pr shkak t
obsesionit t katolicizmit pr pushtet dhe, s dyti, pr shkak t armiqve
iluminist t zotit. Nse imazhi i Evrops n vshtrimin eurazianist del
qart, imazhi i Azis mbetet m i kallft Azia n vshtrimin e eurazianistve
rrezaton t gjitha fantazit pararevolucionare: poezin e stepave dhe
barbarizmin shpagimtar t skithve. Ndryshe nga Evropa, Azia nuk
perceptohet si krcnim ndaj identitetit euraziatik, madje ajo shikohet si
nj aleat i ardhshm. Savicki ndrronte at dit kur kontinenti euraziatik
do t zotrohej prej nj kulture ruso-euraziatike, dhe kur kultura evropiane
do t flakej jasht pr n Amerikn e Veriut. Gjith sipas etrve t par t
eurazianizmit, Azia i jep Rusis euraziatike nj baz pr ripushtimin e
Evrops. Izolacionizmi aziatik sshte tjetr vese nj kamuflim i projektit
t zgjerimit dhe pushtimit

Rikthimi i eurazianizmit

Doktrina eurazianiste u shfaq pr her t par n vorbulln e krizs s

shtetit rus, e cila filloi me Revolucionin e Shkurtit 1917. Rishfaqja e
eurazianizmit prkon me shthurjen e shtetit sovjetik m 1991. Por tani ai
sht pasuruar me parime shtes t cilat i kan dhn trajtn e nj ideologjie
q pretendon t zevendsoj bolshevizmin e q prputhet fort me mendsit
e Weltanschaung-ut leninist. Marksizm-leninizmin e ka zvendsuar
Gjeopolitika duke prligjur nj imperializm t ri rus. Eurazianizmi sht
nj metod e re pr t shptuar BRSS- n shkruan Aleksandr Prokanov n
Den m 1992 (Nr 28). Arsyeja e suksesit t gjeopolitiks n Rusi sht
lehtsisht e kuptueshme: Sipas parimit t hapsirs s madhe, sovraniteti
kombtar i nj shteti nuk varet aq n fuqin e tij ushtarake, a n zhvillimin
e tij ekonomik e teknologjik, sesa n rritjen gjeografke dhe zgjerimin e territorit
t tij (Elementy, Nr 3, 1993). Pra eurazianizmi e kmben qytetrimin me
hapsirn. Prej ksaj vjen edhe joshja e madhe e rusve ndaj tij.
E djathta evropiane ka dhn ndihmn e saj q doktrina ruse e
eurazianizmit t viteve 20 t shndrrohej n nj doktrin gjeopolitike t
frymzuar nga idet e Rajhut t Tret ose, s paku e ka lehtsuar mjaft
popullarizimin e eurazianizmit. Idet panevropiane, q u prhapn n
qarqe t caktuara t ushtris gjermane n vitet 20 dhe 30, duket se jan
transmetuar edhe n Shtabin e Prgjithshm sovjetik t asaj kohe. Ssht
e rastit q neo- eurazianizmi u shfaq m s pari midis atyre q kishin t
bnin me Shtabin e Prgjithshm sovjetik. Duke nisur nga vitet 50, strateg
sovjetik, si gjenerali Shtemenko dhe admirali Gorshkov filluan t
frymzohen nga mendimi eurazianist. Doktrina neo-eurazianiste sht
bazuar n iden (e huazuar nga gjeografi Fridrih Racel, autori britanik
Prpjekja Nga Bota 21

Halford Makinder dhe themeluesi gjerman i gjeopolitiks Karl Haushofer)

se ekziston nj konflikt i pamshirshm n mes t fuqive kontinentale dhe
atyre detare, q mishrohet n mnyr t prkrver n konfliktin midis bots
anglo-saksone (Britania e Madhe dhe SHBA, fuqit oqeanike t natyrs
talasokratike) dhe kontinentit zemra e t cilit sht Eurazia me pjesn e
saj kryesore, Rusin. Ky sht boshti gjeografik i historis sipas Halford
Makinderit.
Tek Eiementy, Nr 4, 1993, shkruhet: Interesat strategjik t Rusis
dhe ato t Rusis prputhen prpikmrisht me ato t kontinentit. N kt
drit imazhi i Evrops perndimore dhe i Azis ka ndryshuar nga imazhi q
kishin pr to eurazianistt e par: Evropa dhe Azia tashm konsiderohen
territore periferike, zona t hapsirs kontinentale q, nprmjet fuqis s
Grossraum-it, (shprehje e Haushoferit kjo) i shptojn ndikimit t fuqive
oqeanike. Kshtu q Rusia gjendet prpara dy frontesh: at t lidhjeve t saj
me fqinjt perndimor dhe at t lidhjeve me lindort Imperative pr
pavarsin e Rusis sht refuzimi edhe i kulturs perndimore edhe i asaj
lindore. Kurse prsa i prket planit strategjik, transformimi i territoreve
periferik n aleat sht i domosdoshm ... sepse vetm integrimi kontinental,
i prqndruar rreth Rusis, mund t siguroj sovranitetin e vrtet pr t
gjith popujt euraziatik... Territoret periferik jan t domosdoshm Rusin,
nse dshiron t bhet nj forc e vrtet gjeopolitike kontinentale dhe sovrane;
do copzim i l shteg lojs s atlantistve dhe ndrrs s SHBA pr ta br
at nj rezervat etnik. Kjo qe arsyeja q Shtetet Bashkuar vun nn kontroll
territoret periferik t Evrops Perndimore dhe shprbn bllokun lindor,
q, pr nga perspektiva e unifikimit euraziatik, prbnte nj zhvillim pozitiv.
Prandaj duhet punuar pr krijimin e nj blloku strategjik eurazatik t ri, i
cili do t bashkonte aleancn franko-gjermane q krkon t lirohet prej
tutels atlantiste me bllokun azatik t prbr nga Kina,India dhe bota
islamike. Nse Rusia nuk ndrmerr nismn e krijimit t rolit t saj si zemr,
brtham dinamike e kontinentit, athere kt rol tuajn fuqi t tjera
kontinentale. Por, krijimi i nj Eurazie me qendr jo ruse do t thot, pr
popullin rus, asgjsim i plot.
N Sovietskava Rossiya (24 shkurt 1994) udhheqsi i Partis
komuniste ruse, Genadi Zjuganov, mburrte Ivanin e Tmerrshm q i kishte
kuptuar qart nevojat gjeopolitike t perandoris s tij. Ai e pa q logjika e
interesave t shtetit nacional rus krkonte kontrollin e rajoneve bregdetare.
Synimet e Pjetrit t Madh nuk qen dhe aq hapja e nj dritareje ndaj
Evrops sesa sigurimi i Rusis prkundr nj sulmi t mundshm nga
detrat.
Mbi t gjitha n Evrop duhet t formohet boshti Berlin-Mosk. Duhet
mbshtetur rindrtimi gjerman i Mitteleuropa-s, pasi Gjermania ka qen
gjithmon kundr pushtimeve koloniale anglo-saksone dhe ka br
gjithmon prpjekje pr t krijuar nj qytetrim territorial, kontinental dhe
autarkik t vrtet. Por n t njjtn koh Gjermania duhet ruajtur me
kujdes nga do lloj vrulli nacionalist sepse nacionalizmi gjerman prbn
Prpjekja Nga Bota 22

nj krcnim t prhershm i cili synon t shtyp gjith Evropn nn nj

perandori gjermane.
Neo-euraziatistt mendojn se n Azi duhen mbshtetur kundrshtart
e atlantistve, prkatsisht fondamentalizmi islamik, dhe se duhet br
prpjekje pr t asgjsuar dorn mashtruese t anglo-saksonve n rajon,
Turqin laike. Kjo detyr lehtsohet pr shkak t afris q ka ortodoksia -
shpirti verior i Eurazis - me islamizmin. N Den (Nr 12, mars 1992)
shpjegohet:

Ne jemi euraziatik. N rrjedh t shekujve vendi yn ka bashkuar

Evropn me Azin. Nse strategt e atlantizmit bashk me
kukullat e tyre t qeveris demokratike ruse, do t donin t na
shihnin fund e krye t shkatrruar, kjo ndodh pr shkak t thelbit
ton euraziatik i cili konsiston n nj dialog t frytshm, nganjher
t vshtir dhe kundrshtimor, midis dy mnyrash jetese, dy
qytetrimesh: atij sllav dhe atij islamik

Ndr neo-eurazianistt post-sovjetik teoricieni m i shquar q

propagandon aleancn e ortodoksis me islamizmin, sht Aleksandr
Dugini. N Den, m 1992 (Nr 26) ai pohon:

Eurazianistt besojn se fondamentalizmi islamik me

antimaterializmin e tij, me refuzimin e sistemit bankar e t fajdes
ndrkombtare si dhe me mospranimin e sistemeve t ekonomis
liberale, sht aleati i tyre... I vetmi armik gjeopolitik i rusve dhe
i myslimanve jan Shtetet e Bashkuara dhe sistemi i tyre liberal,
kozmopolit, antifetar dhe antitradit. Evropa gjithashtu sht e
vetdijshme se Shtetet e Bashkuara jan armiku i saj, q ka
ngadhnjyer mbi BRSS si rezultat i tradhtis s brendshme... Nuk
sht e rastit q Khomeini i quajti Shtetet e Bashkuara Satanai i
Madh.

Neo-euraziatistt i gjejn ndrlidhsit e tyre me myslimant n rradht

e udhheqsve t Partis Islamike t Ringjalljes, sikurse jan emiri Ahmad-
kadi Aktajev dhe Gajdar Xhemali. Aktajevi, q sht kreu i partis, thot tek
Elementy (Nr 1, 1992) se Ortodokst dhe islamikt kan pika takimi me
njri tjetrin n nj numr t konsiderueshm shtjesh... T dyja palt e
ndjejn domosdoshmrin e rezistencs ndaj amerikanizmit. Sipas Xhemalit,
amerikanizmi prfaqson rrezikun m t madh shpirtror kundr t cilit
duhet krijuar nj aleanc e fort midis popujve ortodoks dhe atyre islamik.
Udhheqsit e Partis Islamike t Ringjalljes nuk kan asnj lloj respekti pr
presidentt e shteteve t Azis Qendrore, si jan Karimovi, Akajevi dhe
Nazarbajevi, t cilt, sipas tyre, jan lakej t bindur t perndimit. N
Nezavisimaya gazeta t 31 janarit 1992, Xhemali, nnkryetari i Partis
Islamike t Ringjalljes, shkon akoma m tutje. Islami sht forca e vetme q
mund ti kundrvihet tipit amerikan t universalizmit dhe konceptimit
amerikan t rendit t ri botror, thot ai. ... Kjo ka nj domethnie t veant
Prpjekja Nga Bota 23

pr Rusin, nse ajo synon t ndjek rrugn e saj. E vetmja rrug q Rusia ti
shptoj zhdukjes gjeopolitike sht t bhet shtet islamik.
Neo-euraziatistt kan prqafuar aksiomn e Haushoferit se ekspansioni
i kombeve kryesore t hapsirave t mdha nuk shkon m nga Lindja pr
n Perndim apo nga Perndimi pr n Lindje, por nga Veriu n Jug. Kshtu,
pra, Evropa zgjerohet n drejtim t Afriks, SHBA n drejtim t Ameriks
Latine. Eurazia n drejtim t Iranit, Turqis dhe Afganistanit. T njjtn gj
i propozoi Hitleri Molotovit m 1940. (Molotovi e tregon skenn n
bashkbisedimin e tij me Feliks Shuevin: Hitleri: - Juve ju duhet nj afrim
drejt detrave t ngroht. Irani dhe India jan e ardhmja juaj. - Interesante- e
nxita un t fliste. Si e kuptoni ju kt? Kuptohet pr mua kjo nuk ishte
serioze. Ai, duke mos qen largpams, nuk mund ta kuptonte politikn e
sovjetve. Donte t na shtynte n luft me Anglin q t vareshim pastaj prej
tij Vetm t ishe naiv t mos e kuptoje kt.
Me shum se gjysmshekulli m von, Vladimir Zhirinovski, m i
famshmi i neo-eurazianistve post-sovjetik, u b popullarizues i flakt i
teorive t Haushoferit mbi zhvillimet dinamike t boshtit Veri-Jug. Ai
shkruan:

Zgjidhja m e mir sht nj ndarje e zonave t ndikimit prgjat

boshtit Veri-Jug. Po u futm n gar territoresh, do ta pengojm
njri tjetrin. Ndrkaq mund t arrihet nj marrveshje e till q i
gjith planeti t ndahet... Kshtu, Japonezt dhe Kinezt do t
kujdesen pr Azin Juglindore, Filipinet, Malajzin, Indonezin,
Australin; Rusia do t merret me Afganistanin, Iranin dhe
Turqin; Evropa Perndimore me kontinentin afrikan; Kanadaja
dhe SHBA me Amerikn Latine.

Rreth antipatis pr Turqin dhe simpatis pr fondamentalizmin

islamik ai deklaron: .

Sduhet pasur frik prej fondamentalizmit islamik. Fondametalizmi

sht restaurim i rendit dhe i traditave karakteristike t popujve
t Jugut. t keqe ka pr Rusin poligamia, respekti pr t
moshuarit, bindja, zejet tradicionale, Kurani? Rruga demokratike
e Turqis, q u dha dor turqve t shprndaheshin n tr Evropn,
me siguri sht zgjedhja m e gabuar pr ne, sht nj trajt e re
e kominternizmit. (Izvestia 28 gusht 1993)

Zhirinovski sbn tjetr vese rimerr temat e shtruara n Elementy. N

numrin 4 t vitit 1993 lexojm:

Proesi i rindrtimit t perandoris duhet t ket para s gjithash

parasysh shtjen e afrimit t Rusis ndaj detrave t ngroht...
Rusia do ta arrij ndrtimin e saj si kontinent vetem ather kur
t ket kufij detar n Jug dhe perndim. Aneksimi dhe pushtimi
nuk jan t nevojshm. Mjaft q ajo (Rusia) t ket aleanca
Prpjekja Nga Bota 24

strategjike antiatlantike me fuqit evropiane dhe aziatike.

Cilat jan pasojat n politikn ndaj vendeve q kufizohen me zemrn

euraziatike, si pasoj e ksaj pikpamjeje eurazianiste mbi zonat e konfliktit?
Sipas eurazianistit serb Dradosh Kalai, njra prej tyre sht armiqsia
absolute ndaj Turqis, Kali i Trojs nprmjet t cilit Uashingtoni shpreson
t shkatrroj Evropn. Nj pasoj tjetr u shfaq n konfliktin midis
Armenis dhe Azerbaxhianit ku neo-euroazianistt prkrahn kt t dytin
pasi ky vshtrohet si nj zon ky n hapsirn e trekndshit Ankara-
Mosk-Teheran - me kusht q ndikimi turk n Baku t asgjsohet. Gjith
n kt rav shohim armiqsin kundrejt Arabis Saudite e cila i
kundrvihet haptazi bots kontinentale islamike... dhe krijimit t nj
Hapsire t Madhe Islamo-Aziatike. si dhe dyshimet dhe njhersh
maturin n trajtimin e konfliktit jugosllav. N Zvatra (numr 7, 1994),
shpjegohet:

Kriza bosnjake sht vetm nj pjes e intrigs gjeopolitike q

kan kurdisur Shtetet e Bashkuara me synimin q ti kundrvihen
jo vetm interesave kontinentale t Gjermanis (nxitsja e vrtet
e coptimit t Jugosllavis nprmjet prkrahjes q i dha
separatizmit kroat), por gjithashtu edhe t Rusis, e cila priret t
mbshtes serbt... Rasti m i keq pr Rusin sht tia lejoj
vetes t futet n konflikt si aleat paqeruajts i serbve dhe n
kt mnyr t hyj n skenarin amerikan.

Sipas Elementy-X. (numr 2, 1992) nga Bosnja deri n Azin Qndrore

ish-sovjetike, duhet br prpjekje pr ti riorientuar myslimant drejt Iranit
dhe pastaj t arrihet shkalla e dyt e aleancs gjeopolitike n mes t
Mitteleuropa-s dhe Iranit. M tutje atje vazhdohet:

Nj Iran tradicional, kontinental dhe antiperndimor sht aleat i

mundshm i t gjith blloqeve evropiane me kahe pr nga Lindja,
duke filluar prej Eurazis ruse deri tek Mitteleuropa. Gjithashtu
nj riorientim i hapsirs s madhe evropiano-lindore pr kah
Irani do t mund t ndryshonte balancn e forcave n t gjith
botn islamike dhe do ta zvoglonte ndikimin amerikan atje. Kjo
do t prkonte me interesat evropiane dhe do ti lironte popujt
islamik prej diktatit ekonomik dhe ushtarak t atlantistve anglo-
amerikan... Republikat (ish-sovjetike) q priren pr kah Irani
kan shans m t madh q t arrijn nj harmoni gjeopolitike me
bllokun rus t kontinentit euraziatik... Stabiliteti kontinental i
Rusis nuk krcnohet nga fundamentalizmi islamik n Jug, por
nga nj atlantizm i fshehur pas pan-turqizmit, pas nj shteti laik
t tipit jakobin apo qemalist ose prapa puritanizmit pro-saudit
Waabit (sic).

Sepse, si shpejgohet n Elementy , numr 3 1993:

Prpjekja Nga Bota 25

Pan-turqizmi sht po aq i dyshimt sa sht edhe pansllavizmi

dhe pangjermanizmi. Ato jan ideologji t cilat interesat nacionale
t popujve dhe shteteve i vendosin mbi ato gjeopolitike dhe fetare.

Vetm Irani revolucionar, islamik, kontinental, vetm revolucioni i

orientuar pr kah Teherani mund t luaj rolin e integruesit t hapsirs
s Madhe t popujve t Azis Qndrore q do t prfshij Afganistanin dhe
Pakistanin.
Mund t duket e uditshme q eurazianistt rus t braktisin kaq
leht prpjekjet pr t futur n Grossraumin e tyre shtetet e Azis Qndrore
ish sovjetike. Por, n syt e tyre, sa koh q Eurazia ruse sht nn qeverin
provizore t pushtimit t atlantistve jelcinian, nuk ka shanse q ajo t
rifitoj Grossraumin e saj. Kshtu q prparsia m e madhe mbetet krijimi,
menjher, i nj alternative gjeopolitike pr atlantizmin Gjendja sot sht
aq kritike saq nuk ka rndsi se nn flamur krijohet alternativa e
Hapsirs Madhe... nse Mitteleuropa zotrohet prej Gjermanis, nse Azia
Qndrore njsohet me firmn e revolucionit islamik, apo nse blloku i
Lindjes s Largme formohet rreth Kins. N fund t fundit:

Kina, e cila e flaku tej iden e prhapjes mbarbotrore t

perestrojks, prbn nj mburoje qoft ideologjike, qoft strategjike
pr forcat euraziatike. Kshtu, n t ardhmen, Kina mund t jet
qendra e Hapsirs s Madhe q do t shrbente si armik i
superfuqis atlantike dhe i satelitve t saj.

Ne Den, numri 31, 1992, A. Anisimov pohon:

Kolapsi politik i BRSS-s ka br t mundur vendosjen e

hegjemonis ekonomike kineze mbi t gjith Eurazin... Ndrkoh
q Moska nuk dshiron ta planifikoj ekonomin e saj, Pekini do
ta bj kt dhe jo si rivalet e tij t shpndar andej ktej: Japonia,
Korea e Jugut apo Turqia. Kina do ta bj me aq efiens sa do
t jet efiente Gjermania n rindrtimin e Sfers Lindore... Kshtu
mund t ndodh q blloku q do ti kundrvihet synimeve
Perndimore ndaj Azis Lindore, i bazuar n fuqin dhe potencialin
organizativ kinez, t absorboj nj dit edhe Rusin... Tek e fundit
Pan-Mongolizmi sht m i mir se vdekja.

T shqetsuar kryesisht pr rolin e ksaj Hapsire t Madhe, neo-

euroazianistt shpesh harrojn t merren, n shkrimet e tyre, me
konsideratat politike dhe rrall her, kujtohen t shpjegojn format
institucionale q do t kishin kta supershtete kontinentale. Vetm Sergej
Kurxhiniani shtjellon disa ide mbi kt shtje:

Ne propozojm ndrtimin e nj shteti t madh n Eurazi, nj dhe

t pandar, bile m t madh se paraardhsi i tij... Ky sdo t jet
restaurimi i BRSS, por krijimi i nj strukture elastike
Prpjekja Nga Bota 26

shumprmasshe:... s pari, nj bashkim (e prsris, bashkim,

jo nj komonuellth grotesk) tripalsh i popujve sllav (rust,
bjellorust dhe ukrainasit); s dyti, nj federat e sllavve me popujt
turq - federat, q sht nj form uniteti m e fuqishme se ajo q
ekzistonte prpara 1985; dhe, s treti, nj prplotsim konfederativ
me subjekte t tjera q do tu shtohen bashkimit t popujve turq
e sllav, sapo t jet krijuar brthama e ktyre t parve...

Megjithat, nuk sht humnera institucionale ajo q ngre

kundrthniet m serioze ndaj lvizjes eurazianiste. Kundrshtimet m t
forta vijn nga nacionalistt rus, t cilt jo vetm nuk jan t prgatitur
pr t sakrifkuar popullin rus n nj kryqzat antiatlantiste, por e shohin
kontinentin e prfytyruar prej eurazianistve si nj utopi boshe, si
mbeturin e mnyrs bolshevike t t menduarit. Pr m tepr ata nuk
besojn n mundsin e nj aleance midis Bots Islame dhe Rusis. Ktu
nacionalistt rus kan parasysh rnien katastrofike demografike t popujve
sllav dhe rritjen dinamike t popullsis n rajonet muslimane (Qysh prej
vitit 1991 raporti vjetor i vdekshmris me lindshmrin n Rusi ka qen
n favor t s pars me qindra mijra). Sipas kritikave nacionaliste,
eurazianistt jan gati t prfundojn aleanca pa marr n sy interesat
kombtare ruse. Kjo nuk do t onte n rilindjen e Rusis, por n nj
shfytyrim prfundimtar t ndrgjegjes son historike dhe kombtare. N
Literaturnaja Rossija (numr 32, gusht 1992), Ksenia Mialo shkruan:

[Eurazianistt] e trajtojn Rusin sikur t ishte nj hapsir ku

mund t realizohen projekte t reja globale... Ata e shndrrojn
at n nj hapsir gjeografiko- etnografike pa prmbajtje, mund
t thuash boshe, q do t mund t mbushej me do lloj forme
shteti... Rusia sht menduar si nj shkrettir nacionale, si nj
tok e premtuar pr t gjitha llojet e shteteve utopik... Projekti
eurazianist sht thuajse po aq shkatrrimtar pr thelbin rus sa
sht edhe i kundrti i tij - projekti atlantist...

Sergei Fomin shkruan n Russkii Vestuik (numr 5, 1993)

Rusia ka qen Eurazi pr nj koh mjaft t gjat, gati 300 vjet. Ky

komunitet popujsh quhej Hordhia e Art... Nqoftse Ukraina
dhe Bjellorusia nuk do t hynin n shtetin euraziatik, pozita e
rusve do t ishte e pashpres... Ata do ti prpinte deti turko-
islamik... Eurazia do t bhej Azi turke... Kt zhvillim eurazianistt
e viteve 20 nuk e parashikuan... Duke filluar nga vitet 70 pushteti
komunist, nn nxitjen e ekspertve sovjetik, nisi t lejonte
emigrantt prej Azis qendrore dhe Kaukazit n krahinat ruse.

Sipas ktij autori Rusia duhet t ndahet nga bota islame dhe kjo duhet
t filloj me dhnien e pavarsis popujve t Kaukazit.
Nikolla Lisenko, udhheqsi i Partis Nacional-Republikane ruse, me
Prpjekja Nga Bota 27

prirje fashiste, sht zdhns i nacionalizmit antiturk dhe antiislamik. Ai

pohon n Goios Rossii (numr 5, 1993)

Rust, kombi m i madh i kontinentit euraziatik, nuk mund t

shprfillin problemet gjeopolitike t kontinentit. Megjithat, kndej
nuk mund t prftohet nj dogm e till ideologjike q pranon
sakrifikimin e kombit rus... T mendosh menderim pr vllezrit
tan turq, t cilt po zgjerohen hap pas hapi e po zaptojn qytetet
e fshatrat tona sht nj romantizm i papranueshm dhe miopi
kriminale. Un do t isha i pari q do t shpallja miqsin time me
azert, eent, turkment dhe uzbekt nse vektori i zgjerimit t
tyre ekonomik e demografik do t shkonte nga Veriu drejt Jugut,
pr n Afganistan, Turqi, Pakistan a kudoqoft, ve jo drejt Veriut.
Turqit nuk e kan vendin n Veri... dhe, nqoftse ata nuk e
kuptojn kt athere prgjegja ruse do t jet e pamshirshme...
Turqia po przihet paturpsisht n punt e Rusis... Ajo duhet
shkatrruar politikisht ose ushtarakisht.

Kritika nacionaliste prek gjithashtu edhe projektin Pan-evropian t

neo-eurazianistve. Sipas tyre Rusia nuk mund t digjet n altarin e
Evrops s Re si u dogj n turrn e revolucionit thot Oleg Morozovi n
Literaturnaja Rossiya (15 janar, 1993). N vend t fantazis s zgjerimit
drejt Perndimit, Rusia duhet tu kthehet politikave t braktisura t shekujve
XVI dhe XVII, pra tu rijap hapsirave t vshtira t Lindjes siberiane
vlern e nj vendbanimi. Rusia duhet t zgjedh ngujimin ishullor prej t
cilit e nxorri politika e Pjetrit t madh. N kt vshtrim, tani q Rusis i
mungojn pyjet bjelloruse dhe stepat e Kazakistanit, konceptet neo-
eurazianiste skan asnj kuptim. Teoria e Makinderit gjen zbatim pr
Rusin vetm n dukje: sa her q Rusia sht shtyr pr nga lindja, kjo ka
ndodhur pr shkak se zhvendosja drejt Perndimit ka qen e bllokuar prej
rezistencs s fuqive evropiane. E njjta kritik vlen edhe pr demokratt e
orientuar pr kah Perndimi t cilt Pandehin se interesi parsor kombtar
i Rusis sht t ruaj imazhin e nj kombi evropian. duke mos arritur t
kuptojn se pr shkak t madhsis, Rusia, pavarsisht nga qllimet e
udhheqsve t saj, nuk mund t futet n asnj lloj ekuilibri evropian. Ka
ardhur, prandaj, koha t braktiset miti i Evrops - ide kjo fikse e elits
ruse, duke flluar q nga oksidentalistt e sllavofilt (kta t fundit vetm
n dukje jan m armiqsor ndaj Evrops), e deri tek eurazianistt idet e
t cilve, n thelb, prbjn rikthimin tek nj tradit e vjetr ruse q e ka
par Azin si mjet pr ta arritur Evropn indirekt, si mendonin edhe
bolshevikt kur shpreheshin me fjalt e Trockit se rruga pr Paris dhe
Londr kalon prmes qyteteve t Afganistanit, Panxhabit dhe Bengalit. Ka
ardhur koha, pra, q n vend t ksaj ideje, t mbshtetet ideja e federats,
t ndihmohet Rusia q t zhduk mbeturinat e saj eurazianiste dhe ta
zhvendos qendrn e saj t rndess mbrapa pr n Lindje. Sepse nuk
sht se Rusia e pushtoi Siberin, ajo nga Siberia u krijua.
Prpjekja Nga Bota 28

Megjith utopizmin e tyre, prapseprap neo-eurazianistt kan eprsi

n raport me nacionalistt rus. Ndikimi n rritje i neo-eurazianistve nuk
shihet vetm tek suksesi i Zhirinovskit, por edhe tek referimet gjithnj e
m t shpeshta q i bjn doktrinave t tyre politikant rus t t gjitha
llojeve
Parlamenti i ri rus ka krijuar Komisionin e Gjeopolitiks n t cilin
bjn pjes deputet t t gjitha drejtimeve. Po ashtu npr akademit
ushtarake jan hapur katedrat e gjeopolitiks. Veprat e Lev Gumilevit,
biblat e neo-eurazianizmit, jan best-seller. Genadi Zjuganov, udhheqsi
i Partis Komuniste t rindrtuar, partia m e fuqishme ruse, ka deklaruar:
Vendi yn ka qen qysh prej kohve t lashta nj bashkim i popujve sllav
me ata musliman. (shih Pravda 17 shkurt, 1993). N nj artikull n
Isovjetskaya Rossiya (24 shkurt 1994) me titull Shqyrtimi i Gjeopolitiks
ruse. Zjuganovi demonstron n mnyr t hatashme se si dogmat e vjetra
marksiste-leniniste harmonizohen me neo-eurazianizmin: fuqit oqeanike
sipas tij po grabisin kontinentin, kt hapsir t karakterizuar nga
vetorganizimi dhe nga solidariteti social-kolektiv. Sipas tij neo-eurazianizmi
e ka zvendsuar plotsisht marksizmin.
Edhe Sergei Baburini, udhheqsi i grupit parlamantar komuno-
patriotik, ka prvetsuar idet themelore t neo-eurazianizmit. Kryetari
Aleksandr Ruckoi, gjat vizits s tij n Iran, deklaroi se kurr nuk do ta
ndante nga vetja nj kopje t Kuranit. Kozirevi, ministri atlantist i punve
t jashtme, ka br thirje pr rikrijimin e boshtit Berlin-Mosk. Rusia n
vend q t mos angazhohej n Kaukaz, prfundoi koht e fundit nj traktat
me Gjeorgjin q i jep t drejtn e mbajtjes n rajon t nj pranie t
konsiderueshme ushtarake. Gjithashtu ajo arriti ta zvendsoj me sukses
udhheqsin turkofil t Azerbajzhanit Elkibej me Wekist Alievin, i cili ka
luajtur me kartn iraniane.
Dobsia e nacionalistve rus vjen nga paaftsia e tyre pr ti prcaktuar
qart kufjt e Rusis. Eurazianizmi nga ana e tij hedh bazat e nj idologjie
imperialiste post-sovjetike. I prqendruar, fillimisht, n nj rreth t ngusht
t elits post-sovjetike (kryesisht Shtabi i Prgjithshm dhe inteligjencia
ushtarake) ai me t shpejt ka fituar popullaritet n at shkall sa disa nga
slloganet e tij jan adoptuar prej qeveris s prkohshme t pushtimit t
Jelcinit. Sot, politika e jashtme ruse sht ndar n dy vija: e para, ajo
gorbaoviane, nj variant i tipit Komintern q rreket t shfrytzoj
organizatat ndrkombtare (OKB, KSBE, BEP) pr t realizuar t
ashtuquajturat interesa kombtare ruse; dhe vija neo-eurazianiste. Nuk
sht pa gjas nj sintez e t dy rrymave, pra ku metodat e tipit Komintern
t vihen n shrbim t prmbushjes s synimeve neo-eurazioniste. T mos
harrojm se ideja e financimit t trupave paqeruajtse ruse nga OKB- ja
u hodh pr her t par prej Zhirinovskit m 1991.

Prktheu Gjergj Pei

Prpjekja
N do numr t revists
mendojm t ket dika q ti
bj jehon kroniks s
ngjarjeve kryesore t jets
politike t vendit. Ajo m e
rndsishmja q kemi prjetuar
pasi dham n shtypshkronj
materialet e numrit t par ishte
Rreferendumi i 6 nntorit...
Komentet gjat dhe pas tij kan
oen t shumta. Zgjodhm pr
rubrikn Opinione fragmente
nga letra e hapur e Edi Rams
drguar presidentit Sali Berisha
m 13.11.1994, q na duket se
fiksojn n mnyrn m
autentike reflektimin dhe
emocionet e pjess m t madhe
t shqiptarve pas ksaj
ngjarjeje. Po ende na duket se
krkesat, q shprehen n kt
letr, mbeten po aq aktuale.
Opinione 29
VOTA KUNDR PROJEKTIT T
KUSHTETUTS ISHTE
VERDIKTII SHQIPTARVE
KUNDR NOSTALGJIS PR
FRIKN
Edi Rama
... pasi e kan kundrshtuar
projektin e nj Kushtetute Bunker pr
Presidentin, shqiptart gjenden n nj
udhkryq shum t rrezikshm e
nse Juve dhe Partis q Ju drejtoni
do tju mungoj vullneti i nevojshm
pr t reflektuar mbi Arsyet e Vrteta
t dshtimit t projektit, shum shpejt
t gjith ne mund t jemi dshmitar
t nj Katastrofe Politike, e cila, prve
Jush dhe Partis Suaj, do t
shkatrronte edhe vet ndrrn e
demokracis. [...]
...vota kundr projektit t
Kushtetuts nuk sht aspak nj vot
nostalgjie pr t vjetrn si sht
shkruar krejt n mnyr t
siprfaqshme edhe n disa gazeta t
huaja, vota kundr projektit t
Kushtetuts nuk sht as nj vot
kundr strukturs apo disa neneve
absurde t ktij projekti, t cilin jam i
sigurt se 99% e shqiptarve, prfshi
Prpjekja
ktu edhe ideologt e Partis suaj,
nuk e kan lexuar fare, vota kundr
projektit t Kushtetuts nuk sht as
vot pro platforms s opozits
Socialiste. [...
...VOTA KUNDR
PROJEKTIT T KUSHTETUTS
SHT NJ VOT PROTESTE
KUNDR SALI BERISHS, ZOTI
PRESIDENT! Vota kundr projektit t
Kushtetuts sht nj vot proteste
kundr Partis s Sali Berishs,
kundr Televizionit t Sali Berishs,
kundr gazetave t Sali Berishs,
kundr Qeveris s Sali Berishs,
kundr Gjyqeve t Kafeve t Sali
Berishs, kundr Sigurimit t Sali
Berishs, kundr intelektualve
rekrut t Sali Berishs, kundr
Presidentit kosovar t Sali Berishs,
kundr Pleqve Sklerotik t
komunizmit shkencor
Sazexhinjve t Lidhjes
Shkrimtarve t Sali Berishs, kundr
Kanunit dhe iftelive t Sali Berishs,
kundr aksionit enverist t
demokratikve t Sali Berishs pr
t nxjerr deri edhe iliminjt npr
sheshet e luginat e mitingjeve, bile
nuk do ta ekzagjeroja aspak Zoti
President sikur tJu thoja se vota
kundr projektit t Kushtetuts ishte
nj vot proteste edhe kundr vet
zrit t ngjirur t Sali Berishs![...]
... sht e vrtet q, kompleksi
shqiptar, ashtu si do kompleks
kombtar, ka konstante q gjenden
n epoka t ndryshme t historis dhe
ne shqiptart kemi njfar trheqje
kah brutaliteti, kah kundrshtimi
apriori, kah pozicionet asgjsuese,
ashtu si nuk ka dyshim q
deformacionet e rnda n evolucionin
Opinione 30
politik dhe n sistemin e vlerave, t
cilat aq shum kan rn n sy n
kto vite lirie, i kan rrnjt thell n
t kaluarn dhe ne karakterin e
shqiptarit dhe q nj fat i ngjashm
historik nuk do t kishte provokuar
t njjtat reagime tek popuj t tjer.
[...]
Por, tashm nuk sht fjala pr
t ditur nse respekti pr dhunn,
brutaliteti, kokfortsia fminore, jan
konstante t karakterit shqiptar,
sepse, sidoqoft, kto tipare gjenden
edhe n popuj t tjer, problemi sht
t ngrem pyetjen se a sht edhe
paaftsia e shqiptarve pr t
prvetsuar principin baz t jets
shoqrore evropiane, Dialogun, nj
konstante e karakterit shqiptar?[...] ..
.Me aq sa m lejon vendi do t trajtoj
ktu nj fenomen t veant, i cili fillon
dhe t shfaqet pas vdekjes s gjeneralit
s Enver Hoxha, pikrisht ather kur
komunizmi shqiptar filloi ta humbte
prestigjin e tij, derisa m 1989 ky
prestigj u zhb krejt duke ln
trashgim reflekset e kushtzuara t
Friks. Prgjat ktyre viteve, n
mnyr gati-gati t shurdht,
dalngadal, filloi t shtrihej e
zgjerohej ndjenja e trembur e nj
solidariteti mes njerzish t shkelur
keqas n personalitetin dhe
individualitetin e tyre, e paralelisht,
shpirtra t hapur karshi neurozave
dhe histeris filluan t shfaqen pr
tu br t panumrt n jetn politike
t vendit pas dhjetorit 90, kur gjendja
e qndrueshme gjysmshekullore e
Friks Kolektive u transformua n
Histeri Politike...[...]
... Si e tregon m s miri edhe
eksperienca jon e deriktushme kjo
Prpjekja Opinione
histeri e madhe politike, e cila pllakosi
vendin duke prfshir krejt shoqerin
e dal nga trauma e gjat,
karakterizohet nga paaftsia pr
zgjidhjen e problemeve q nxjerr liria,
nga paqartsia apo hipertrofia me
vlersimin e vetvetes, nga reagimet
jorealiste dhe krejt
disproporcionuara ndaj bots prreth.
T gjith individt q kontribuojn n
lirimin e manifestimeve histerike t
shoqris, qoft prmes aksionit
politik t drejtprdrejt, qoft prmes
aderimit t tyre n doktrina t
ndryshme politike, nuk jan
domosdomrisht politikan
profesionist dhe pozicionimi i tyre
politik nuk sht vese nj aspekt i
psikiks s tyre t rnduar. E pa far
dyshimi, Histeria Politike sekretoi n
Shqiprin postkomuniste njlloj
individi qorr, t kufizuar dhe
kokdrr, t zellshm pr ti besuar
iluzioneve t marra t histeris dhe
pr ti prhapur ato; ajo polli nj grup
prfituesish, t cilt duke notuar mbi
dallgt e ngritura nga era histerike e
Antikomunizmit Vulgar, jetojn boll
mir; natyrisht nuk mungoi dhe zulma
e torturuesve dhe gangsterve q, e
fshehur nn qeleshen e gavroshit t
demokracis shqiptare, u lidh pas
krthizs s pushtetit. [...]
Nj shoqri e ekuilibruar, edhe
pse prfshihet ndonjher n
manifestime t dhunshme t t gjitha
kategorive, arrin m n fund n
zgjidhjen e problemeve, pra, arrin ti
shptoj histeris, sepse histeria nuk
sht tjetr vese nj bunker pr tiu jan prher m rezistent sesa
shmangur konfrontimit me problemet;
e jo vetm i shpton histeris, por del
m e fort nga kalvari i mundimeve
31
t saj, sepse pasi i ka krkuar shkaqet
e vrteta t s keqes q e ka
mbrthyer, nxjerr konkluzionet,
duron at q e njeh si t
paevitueshme, merr prgjegjsin pr
at q e pranon hapur si dshtimin e
saj, krkon sadisfaksionin moral tek
t padrejtsit q i jan br, dorzohet
prpara asaj ka nuk e ndryshon dot,
heq dor nga iluzionet e
parealizueshme, fikson dhe
prmbush detyrat e saj. Por krejt e
kundrta ndodhi n Shqipri:
karakteri i pamas dhe i
paparashikuar i shkatrrimit n t
gjitha kuptimet, ndjenja dominante q
vuajtjet tona ishin t pamerituara, t
padrejta, njerzore, problemet e
rnda q u shfaqn rradhazi,
papjekuria...
... Duke u rikthyer te
referendumi i 6 Nntorit, duhet t
besoni Zoti President se prgjigja
negative ndaj projektit t Kushtetuts
q Ju paraqitt dhe propoganduat
nn zhurmn e daulleve dhe iftelive
duke humbur do sens mase, sht
prpjekja instinktive e shoqris pr
t u ngritur nga lngata e Paralizs
Politike, sht shenja e par q
shoqria krkon t reagoj, sht
tentativa pr tu zgjuar nga ndrra me
sy hapur e integrimit t shpejt
evropian, sht prpjekja pr t
ardhur n vete e pr t mos besuar
m n Abrakadabrat e Partis
Demokratikesht Momenti Historik
kur Histeria Politike sht prplasur
me Kokfortsin e Fakteve, t cilat
formulat magjike apo iluzionet. Pas
ksaj prplasjeje mund t vij zhdehja
dhe shrimi, t ciln e uroj me gjith
Prpjekja Opinione 32

shpirt edhe pr Ju, ose nj tjetr e kusur intelektualve t nderuar q

histeri, edhe m e keqe se kjo e nuk bjn dot pa dashurin Tuaj dhe
deriktushmja, frika e tmerrshme t Partis Suaj, shqiptart nuk duan
ndaj s cils ishte edhe motivimi im nj Dor t Fort, por nj Republik
pr tJu shkruar kt letr. [...] shoqrisht t Drejt, n t ciln
.... Duke humbur mbshtetjen Individi nuk do t ket frik t jet i
popullore, Ju Zoti President, keni ndryshm, n t ciln nuk do t vijn
pasur shansin e madh t humbisni duke u shtuar vuajtjet e t vuajturve,
edhe mundsin pr t absurdizuar e pleqve, e fmijve, nj Republik q
pushtetin Tuaj personal, por, nse do t vigjloj me kujdes kundr
pikrisht tani, Ju nuk do t krkoni Krimit dhe Korrupsionit, nj
ta rifitoni at mbshtetje duke krkuar Republik q do t ekzaltoj vlerat
prmes Dialogut dhe Tolerancs morale dhe shpirtin krijues t Njeriut
zbutjen e qindramijra shpirtrave t t Lir. Shqiptart e kan kuptuar q
trazuar, athere shoqria shqiptare as nj kushtetut e shklqyer nuk
rrezikon t mbetet e paralizuar dhe sht n vetvete nj Shtet i s Drejts,
t mos arrij dot t prfitoj nga sepse garancia themelore e ktij shteti
Neveria q ka krijuar pr Pushtetin sht mjedisi demokratik ku e Drejta
Per-sonal, por prkundrazi t krkoj mishrohet, Ndrgjegja Demokratike
qorrazi rrzimin Tuaj e pastaj t gjej n funksion t s cils jan kultura
pas Jush ndonj dor edhe m t qytetare e lidershipit politik, menuria
fort, e cila do ta zhyste dshirn pr e tij politike, sensi i tij i drejtsis,
demokraci akoma m thell n Baltn paanshmria e tij, aksioni i tij i matur
e Demagogjis dhe t shkeljes s t politik. Ju dhe Partia Juaj, Zoti Presi-
Drejtave t Njeriut. dent, nuk keni dhn ende asnj nga
kto garanci q prbjn themelin e
......Zoti President, asaj ka t gjith sbashku duam e
revolta e studentve kundr duhet t ngrem, nj Demokraci dhe
sistemit totalitar ishte revolt kundr nj Shtet Juridik.
Gnjeshtrs, kundr Dhuns, kundr Sovrani e dha verdiktin dhe tani
Pisllkut, ishte revolta e Individit q sht rradha Juaj ta respektoni at
mundi Frikn, ndrsa vota kundr n t gjith domethnien e vet, sht
projektit t Kushtetuts ishte verdikti rradha Juaj t qndroni prball
kundr Nostalgjis pr Frikn. Midis Realitetit, t dgjoni apelin e kohs,
Diktaturs Zemrgjer t Partis Tuaj t kuptoni ekzigjencat e momentit, t
dhe Liris, shqiptart zgjodhn respektoni prshpejtimin e ritmit t
rrugn m t vshtir, rrugn e shqiptarv, nevojn e tyre urgjente
Ankthit, t Individualitetit, t pr drejtsi dhe informacion t lir.
Prgjegjsis, tek t cilat sht e Nuk sht ende von....
mishruar Liria, e vetmja rrug e
drejt pr n dyert e Shtpis s
Prbashkt Evropiane.
Me prjashtim t atyre katrqind
Prpjekja Letra shqipe 33

Rruga e modernitetit dhe koha e art

e letrsis shqiptare
(Kultura shqiptare e viteve 30)*

Robert Elsie

1. Rruga e modernitetit

Pr gati nje gjysm shekulli pas shpalljes s pavarsis s Shqipris,

shkrimtar dhe intelektual shqiptar vazhduan t frymezoheshin nga
iderat dhe nga idealet e Rilindjes Kombtare t shekullit nntmbedhjet.
Rryma kryesore e letrsis shqiptare deri n Luftn e Dyt botrore ishte
ajo e shkolls shkodrane t Gjergj Fishts - nj shkoll kreative, inovative,
por njkohsisht tradicionale. Fishta solli n Shqipri nj rrafsh cilsor
m t lart, rrafshin e letrsis t ciln vendet me t zhvilluara t Evrops
e kishin patur q nga gjysma e dyt e shekullit nntembdhjet. Ky ishte
nj hap jashtzakonisht i rndsishm duke marr parasysh konsolidimin
e vonuar Shqipris si shtet dhe zhvillimin e saj t ngadalshm politik dhe
kulturor.
N vitet tridhjet, kultura shqiptare hyri n nje faz tjetr. Rrymat
kryesore t letrsis shqiptare filluan me koh t humbnin kontakt me
realitetet e shtetit te pavarur shqiptar. Idera nga jasht u futn n vend
dhe nj stad m i lart i arsimimit t intelektualve ia hapi dern zhvillimit
kultururor m t shpejt. Pr nj dhjetvjetesh, letrsia dhe kultura
shqiptare lezuan si kurr m prpara, fillimisht n Shkodr dhe m von
n Tiran dhe n mbar vendin.
Rrugn e modernitetit, d.m.th. rrugn drejt Evrops, morn dy poet
t brezit tjetr, dy njerz jasht rrethinave t njohura letrare q u shkputn
nga traditat e letrsis shqiptare dhe q ia dhan kulturs shqiptare vendin

* Studiuesi i njohur gjerman i letrsis shqipe, Robert

Elsie, na e dha kt material t shkruar n shqip.
Prpjekja Letra shqipe 34

e saj n Evropn bashkkohore: Migjeni dhe Lasgush Poradeci.

Migjeni (1911 - 1938) i kishte t gjitha kushtet paraprake pr tu br

poet: nj mend kureshtar dhe krkues, nj natyr depresive pesimiste dhe
nj seksualitet t shtypur, te parealizuar. M interesant nga t gjith sht
ky aspekt i fundit. Erotizmi kurr nuk ka qene tipar i dukshm i letrsis
shqiptare. Zorr t gjesh nj autor shqiptar n poezi ose n proz i cili i ka
shprehur me shkrim impulset e tija intime. Migjeni e bn pjesrisht, por n
mnyr t pavetdijshme. Thuhet se deri n vdekjen e tij n moshn njzet
e gjasht vje, poeti ka mbetur i virgjr. Poezia dhe proza e tij jan plot
figura grash, shpeshher prostituta t mjeruara, pr t cilat Migjeni tregon
mshir dhe nj interes seksual t hapur. Jan syt e prlotur dhe buzt e
kuqe q prmenden. Pjest e tjera t trupit nuk prshkruhen kurr. Pr
Migjenin, seksi ishte vuajtje:

Ato dy buz t kuqe

Dhe dy lot t mija
Qen shenjat e dhimbjes
Kur m vrau bukuria
Kur m zu dashunija
E m dogji rinija

Pasioni dhe dshira epshore jan t gjithandejshm n poezin e

Migjenit. Gjejm prshkrime t intimitetit trupor, por shpesh her me
neveri dhe hidhrim. Pr Migjenin edhe seksi sht mjerim, si n Poemn
e mjerimit:

Mjerimi trbohet n dashuni epshore.

Npr skaje terrta, bashk me qej, mij, mica,
Mbi pecat e mbykta, t qelbta, t ndyta, t lagta
Lakuriqen mishnat, si zhang, t verdh e pisa,
Kaprthehen ndjenjat me fuqi shtazore,
Kafshojn, prpiqen, thithen, puthen buzt e ndragta,
Edhe shuhet ja, dhe fashitet etja
N epshin kaprthyes, kur mbytet vetvetja,
Dhe aty zajn fillin t marrt, shrbtort lypsat
Q nesr do linden me na i mbush rrugat.

Sa larg u largua letrsia shqiptare nga folklorizmat dhe artificialitetet

e ajupit, t Asdrenit, bile edhe t Fishts! Edhe pse nuk arriti t botoj nj
libr, poezit e Migjenit kishin nj sukses t menjhershm. Migjeni i hapi
rrugn letrsis moderne. Por kjo rrug mbeti e hapur pr nj koh tepr t
shkurtr. Tamam n vitin e botimit t Vargjeve t Lira u shpall fitorja e
Stalinizmit.
Prpjekja Letra shqipe 35

far ndihmsi do t ishte br Migjeni po t kishte jetuar m gjat?

N fund, kjo shtje mbetet hipotetike, sepse zri i tij individualist i protestes
sociale do t kishte psuar t njjtin fat si ai i shumics s shkrimtarve t
talentuar t viteve dyzet. T paktn, vdekja e hert e Migjenit na e la
shkrimtarin t paprekur
Fakti se Migjeni vdiq i ri e vshtirson mundsin e nj vlersimi kritik
t krijimtaris s tij. N prgjithsi Migjeni admirohet dhe lexohet shum,
por nuk ka mbetur pa kritik. Mjaft lexues qen t zhgnjyer nga proza e tij
dhe gjersia e veprimtaris poetike t tij nuk sht aq q ta shpallim poet
universal Arshi Pipa ka shprehur dyshime n far mase Migjeni dinte
shqip tamam: Pipa thot kshtu: I lindur shqiptar n nj familje me
prejardhje sllave, dhe pastaj i rritur n rrethana kulturore sllave, iu kthye
Shqipris dhe gjuhs e kulturs shqiptare vetm kur ishte i rritur. Gjuhn
e shtpis e kishte serbokroatishten dhe n seminar msoi rusishten. Ai
sdinte shqip mir. Shkrimet e tij jan plot gabime ortografike, edhe nga m
t thjeshtat, dhe sintaksi i tij nuk sht normal pr nj shqiptar. Vrejtja
mbi italishten e Italo Sevo-s sht akoma m e vrtet pr shqipen e
Migjenit. 1 Kritik letrar stalinist t Shqipris s paslufts e shpalln
Migjenin n mnyr mjaft t prcipt pararojn e Realizmit Socialist me
gjith se nuk ishin n gjendje ti trajtojn disa aspekte t jets dhe t
krijimtaris s tij dhe elementin niean n poemn Trajtat e mbinjeriut.
Edhe pse kta kritik e vlersuan vepnmtarin e Migjenit si pasjn e
Shqipris zogiste t paralirimit, ka dal tepr e qart koht e fundit se
pas dyzet e gjasht viteve t diktaturs s proletariatit, Kangt e pa
kndueme t poetit jan akoma m aktuale se kurr.

Rrugn e modernitetit mori edhe nj poet krejt tjetr. Lasgush Poradeci

(1899 - 1987) shikohet nga disa kritik si poeti m i madh shqiptar i shekullit
njzet. Megjithat sht mjaft e vshtir ta caktojm pozitn e tij n letrsin
shqiptare. Poradeci nuk kishte shum gjra t prbashkta me shkrimtar
t tjer t kohs: me Asdrenin, Fan Nolin, Migjenin. Lasgushi i solli letrsis
shqiptare nj dika t rrall: nj misticizm panteist i cili krijoi nj ur
midis gjendjeve shpirtrore t ekzistencs toksore dhe burimeve qiellore
t energjis krijuese.
Lasgush Poradeci ishte nj prodhim eklektik i kohs dhe nj paradoks
n letrsin e Evrops Juglindore. Rexhep Qosja shprehet kshtu: Lasgush
Poradeci ndien si romantik, mendon si klasiist, asht i vetmuem dhe
hermetizuem shpirtnisht si simbolist dhe i kujdesshm e fanatik ndaj forms
si parnasist.2 Me, ngritjen e Stalininzmit n Shqipri, penda e shquar e
Lasgushit filloi t shteret. Edhe pse u lavdrua fshehtazi nga shum kritik,
ky estet romantik kurr nuk gezo aprovimin e dogmatistve marksist.
Ata nuk e kuptuan veprn e tij. Poeti vet tha: M mir ta thyej lapsin se
sa t shkruaj si duan ata. Fusha kryesore e veprimtaris s poetit n
periudhn socialiste ishte athere prkthimi letrar, ai liman i sigurt pr
heretikt letrar.
Prpjekja Letra shqipe 36

Temat kryesore te poezis s Lasgushit jan t njohura. Ai donte fjalt

dhe shprehjet arkaike si dhe neologjizmat dhe gjuhn q buronte nga poezit
popullore t Shqipris s Jugut. Mitrush Kuteli, i cili botoi vllimin Ylli i
zmrs, tha: Lasgushi sht poet shqiptar, i vetmi poet shqiptar, q mendon,
flet e shkruan vetm shqip.3 Por, n t njjtn koh, Lasgushi sht edhe
artist evropian. Ai bashkon sensualitetin e shprehjes s Sharl Bodler-it
(1821 - 1867), filozofin estetike t forms dhe elegancn e dalluar t Shtefan
George-t (1868 - 1933), filozofin dhe humanitetin e Naim Frashrit dhe
pavdeksin kosmografike t mjeshtrit t tij Mihai Emineskut (1850-1889).
Shkenctari Eqremabej (1908 - 1980) fliste pr poetint cilin Shqipria
do tia fal njher bots.4 Me gjith se poezia e Lasgushit nuk prkthehet
kollaj, abej mund t ket t drejt.
Veprimtaria e Lasgushit ishte e habitshme, e mahnitse pr ato vite.
Me Lasgushin, koha e nacionalizmit romantik, e ushqyer nga nj mori poetsh
t cilsive t ndryshme t Rilindjes Kombtare u zhduk prfundimisht.
Lasgush Poradeci vdiq n varfri n Tiran m 13 nntor 1987.

2 Kulmi letrar i viteve 30

Brenda nj periudhe prej pes vitesh n mesin e viteve tridhjet, u

realizua nj hap i madh prpara n fushn e letrsis. N poezin, Lasgush
Poradeci botoi prmbledhjen lirike te mahnitshme: Vallja e yjve,
Konstanc1933, dhe Ylli i zemrs, Bukuresht 1037; Migjeni, i smur rnd
nga tuberkulozi, arriti ta drgonte vllimin e holl Vargje t lira, Tiran
1936, n shtyp para se vepra e tij t ndalohet dhe poeti vet t vdes: Gjergj
Fishta paraqiti versionin prfundimtar t epiks s pashoqe Lahuta e malcis,
Shkodr 1937, me tridhjet kng. N fushn e prozs shqiptare u botuan,
romani nihilist Nga jeta n jet - Pse!?, Kor 1935, nga Sterio Spase;
prmbledhja e dyt e tregimeve t Ernest Koliqit, Tregtar flamujsh, Tiran
193 5; romani i mirpritur i kritikes sociale, Sikur tisha djal, Tiran 1936,
nga Haki Strmilli; dhe vllimi i par i tregimeve t Mitrush Kutelit, Net
shqiptare, Bukuresht 1938. Edhe Migjeni i botoi njzet e kater skica t
mprehta npr gazetat e ndryshme brenda pesyjearit 1933 - 1938 dhe e
mbaroi dorshkrimin e pabotuar, Novelat e qytetit t veriut, 1936. N fushn
e drams, Ethem Haxhiademi e mahniti publikun e kulturuar me tragjedit
klasike t cilat, edhe pse nuk ishin gj e re nga prmbajtja, e treguan nj
fines t padgjuar dhe t papar n skenn shqiptare.

Aq shpejt sa letrsia u zhvillua edhe zhurnalizmi, i cili q nga koha e

Rilindjes, vazhdoi t luante nj rol themelor n afirmimin e kulturs
kombtare. Nga moria e gazetave javore dhe mujore nacionaliste
jetshkurtra q doln n qytete t ndryshme t Ballkanit, u zhvillua nj
zanat zhurnalstik me cilsi q i shrbeu prhapjes s informacionit, qoft
politik, kulturor ose letrar. Me gjith strukturat primitive q zotroheshin
Prpjekja Letra shqipe 37

akoma n kohn e Ahmet Zogut (1895- 1961 ), t br tashm Zogu i Par,

Mbreti i Shqiptarve, shtypi u zhvillua n mnyr liberale. Botuesit, po t
kishin kujdes t mos kritikonin familjen mbretrore dhe politikn e jashtme
t mbretit, mund t botonin si t donin. Cenzura ekzistoi, si n do diktatur,
dhe her pas here gazeta u mbylln, por situata kurr nuk ishte aq e
tmerrshme se sa n periudhn pas lirimit.
N krahasim me vendet e tjera n vitet tridhjet dhe dyzet, relativisht
pak libra u botuan n Shqipri. Kjo ishte rezultat i mungess s zhvillimit
ekonomik si dhe i analfabetizmit t lart. Leximi i librave mbeti argtim pr
nj pakic shum t vogl meshkujsh. Nj rritje e dukshme n prodhimin
letrar, bile lulzimi i kulturs s shkruar n Shqipri varej athere shum
nga revistat dhe gazetat letrare t kohs t cilat i ofruan shum shkrimtarve
t rinj nj mundsi botimi dhe prhapn vepra dhe idera n tr vendin.
Revistat katolike t Shkodrs, si Hylli i Drits ( 1930 - 1944) i Gjergj
Fishts, Zni i Shna Ndout (-1944), dhe Leka (1929 - 1944), vazhduan t
luanin nj roi t rndsishm n prhapjen e ideve. Pr komunitetin
mysliman doli n Tiran revista Zni i nalt (1923 - 1938) e cila informoi
lexuesin mbi kulturn islame n Shqipri dhe n Lindjen e Mesme.
Por kishte edhe shum revista t mira jofetare q ndihmuan n
afirmimin e kulturs s shkruar t kohs. Revista mujore liberale Minerva
(1932- 1936) u botua n Tiran ndr t tjert nga Tajar Zavalani (v. 1976),
artisti Odhise Paskali (1903 - 1985), Nebil ika (v. 1944) dhe Stefan Shundi
( 1906 -ca 1944). Shum prej ktyre zhumalistve bashkpunuan n revistn
kulturore Illyria (1934 - 1936) n t ciln Migjeni botoi prozn dhe poezin
e par. Nj hap i madh prpara u realizua me revistn Prpjekja Shqiptare
(1936 - 1939) e Branko Merxhanit (v 1976). Pr prhapjen e iderave t t
majts progresive kishte edhe revista dyjavore ABC e Petro Markos dhe
Bota e Re (1936 - 1937) e komunistve t Kors. M von. doln revista
mujore Shkndija (1940 - 1943) e themeluar nga Ernest Koliqi, Fryma (1944),
Revista letraie (1944) dhe Kritika (1944).
Me koh, kultura e ksaj periudhe filloi t tregonte gjurmt e polarizimit
midis Lindjes dhe Pefndimit Shqipria ishte prekur fillimisht shum pak
nga iderat dhe idealet e Revolucionit t Tetorit n Rusi, me gjith se nj
sasi e vogl figurash intelektuale e kishin vizituar Bashkimin Sovjetik n
kohn e Stalinit: Fan Noli (1882 - 1865), i njohur m von si Peshkopi i
Kuq, shkrimtari Haki Strmilli (1995 -1953), poeti rebel Sejfulla Malshova
(1901 - 1971) dhe Tajar Zavalani. Padrejtsit sociale n Shqipri, t
theksuara akoma m shum nga nj diktatur gati bizantine, si dhe ngritja
e Italis fashiste mbushn mendjen e shum intelektualve t viteve tridhjet
q t interesoheshin pr komunizmin sovjetik, ose t paktn pr ndonj lloj
socializmi, pr t luftuar kundr varfris dhe shfrytzimit t masave
fshatare. Polarizimi i ideologjive u theksua akoma m shum n fillimin e
Lufts Civile t Spanjs n vitin 1936. Shkrimtart Petro Marko (1913-
1991) dhe Sknder Luarasi (1900 - 1982) dhe nj kontingjent shqiptarsh
u nisn per n Katalonj pr t marr pjes n Brigadat Ndrkombtare.
Prpjekja Letra shqipe 38

Idera socialiste zhvilloheshin n Shqipri, por n t njjtn koh

zhvilloheshin edhe idera fashiste.
Nj figur mjaft interesante e kulturs shqitare t viteve tridhjet ishte
Branko Merxhani, botuesi i revists Prpjekja Shqiptare q nga tetori i vitit
1936. Merxhani e kishte t qart se vendi i tij ishte i pazhvilluar n do
drejtim, edhe intelektualisht, dhe bri thirje pr nj rilindje shpirtrore t
ciln ai e quajti Neoshqiptarizmi. Kjo rrym intelektuale hyri n shoqrin
shqiptare afr vitit 1928, me gjith se rrnjet i kishte n Rilindjen Kombtare
t shekullit nntmbdhjet. Duhej tani n Shqiprin e pavarur nj identitet
kombtar, nj vetdij shqiptare pr ta nxjerr miletin nga errsira dhe
injoranca Shqiprin e quajti nj qnie t kufizuar s jashmi dhe e pakufizuar
s brendshmi. S bashku me shkrimtarin fashist Vangjel Koa (1900 - 1043),
Merxhani e paraqiti Neoshqiptarizmin n vitin 1929 n gazetn gjirokastrite
Demokratia dhe n vitin 1930 n revistn Neo-shqiptarizmi. Neoshqiptarizmi
kishe pr baz nacionalizmin ideologjik. N formn e mirfillt ishte nj
lvizje kulturore dhe jo politike. N fjalt e Merxhanit: Politik ska! Vetm
kultur! . Me koh neoshqiptarizmi u b nj kundrpesh e ideologjis m
t politizuar socialiste dhe internacionalizmit t majt. Edhe pse ishte nj
krijim shqiptar, neoshqiptarizmi duhet shikuar n suazn e ideologjive
nacionaliste t tjera t Evrops s viteve njzet dhe tridhjet: hellnikotta
greke, kryesisht nn diktaturn e gjeneralit Joanis Metaksas (1871 - 1941)
t viteve 1936 - 1940, italianita italiane n kohn e Dues italian Benito
Musolini (1883 - 1945), dhe hispamdad n Spanjn fashiste t gjeneralit
Franisko Franko (1892 - 1975). Ngadal ngadal ato u bashkuan pr t
krijuar fashizmin evropian, i cili solli nj diktatur brutale dhe njerzore
kudo n Evrop.
Shkrimtar shqiptar t viteve tridhjet u trhoqn, u mahnitn nga
Perndimi dhe u prpoqn t zbulojn rolin e Shqipris n Evrop. Kjo
ishte nj tem kryesore n shtypin letrar t kohs. Nj numr i madh
intelektualsh kishin qen jasht vendit dhe kishin par shoqrin
perndimore. Duke ardhur nga vendi t cilin, sipas shprehjes s njohur, e
don Zoti sepse u ndryshua aq pak q nga koha e krijimit t bots, ata
ishin t trhequr, por gjilhashtu t orientuar, t tmerruar me gjendjen e
Shqipris.
Fjala Perndim n Shqipri kishte nje kuptim disi t paqart duke
qene se vendi perndimor me afr Shqipris ishte Italia fashiste e Musolinit.
M 7 prill 1939, diskutimi intelektual mbi rolin e Shqipris n Evrop u
b i teprt pasi trupa italiane pushtuan Durrsin, Vlorn dhe Shngjinin
pr ta kolonizuar gjith Shqiprin.
shte puna e historianve pr t vlersuar n far mas prqafimi
kulturor italian i Shqipris dhe m von pushtimi drejtprsdrejti politik
i vendit ishin nje fitim ose nje humbje kulturore n at faz t zhvillimit.
Shum shpejt erdhi nj luft botrore. Polarizimi i ideve evropiane t Lindjes
s Re dhe te Perndimit t Ri, d.m.th. t komunizmit dhe t fashizmit, solli
me vete konfrontimin prfundimtar n Shqipri, si dhe kudo tjetr n Evrop,
Prpjekja Letra shqipe 39

gjat t cilit vendi iu nnshtrua vullnetit t pamshirshm t ekstremistve

politik dhe ushtarak, dhe gjat t cilit shkrimtar dhe intelektual t t
gjitha krahve u detyruan t prunjeshin.
Nuk e teprojm kur themi se jeta intelektuale dhe kulturore shqiptare
kishte arritur nj kulm nga mesi i viteve tridhjet deri n gjysmn e par t
viteve dyzet. Pr her t par ekzistonte n Shqipri nj letersi moderne
bashkkohore me cilsi. Kombi shqiptar q arritur n mosh.
Kjo periudh, nj lloj kohe e art, solli nj lulzim, por nj lulzim
tepr t shkurtr n hije t katastrofs e cila do t shfaroste gati gjith
prodhimtarin letrare dhe kulturore pr m shum se njzet vjet. Edhe nje
her n historin e kulturs shqiptare burbuqet e letrsis u mblodhn.
Edhe nje her rrnjt e bims u pren.

1.Arshi Pipa: Albanian leterature: social perspectives. Triologia Albanica III. Albanische
Forschungen 19. (Trofenik, Mynih 1978), f. 134.
2.Rexhe Qosja: Dialogje me shkrimtart (Rilindja, Prishtin 1979), f. 144.
3.Mitrush Kuteli: Poetika e lasgush Poradeci-t. n Prpjekja Shqiptare. Revist kulturale
e prmuajshme, Tiran 17, maj 19938, f. 247.
4.Lasgush Poradeci: Vdekja e nositit. Botim i dyt i plotsuar. (Rilindja, Prishtin 1986)
f. 38.
Prpjekja Letra shqipe
Bardhyl Pogoni - Poet e dijetar
Bardhyl Pogoni sht nj emr
pothuajse fare i panjohur n opinionet
letrare brenda vendit. Me nj
veprimtari t gjat botuese, shkencore
dhe letrare, q nis qysh ne vitet e
rinis, n prag dhe gjat lufts
antifashiste, veprimtari q prmbyllet
n mesin e viteve 80-t, ai ishte nj
emr i ndaluar jo vetm pr shtypin,
tekstet dhe shkollat, por edhe pr
botimet e karakterit enciklopedik
informativ. Pr t su fol, madje, as
athere kur, m n fund, n debatet
politike e shkencore u nyjetuan
publikisht emrat e disa
individualiteteve t tjer t dijes shqipe
n mrgm, si M. Camaj, S. Repishti,
A. Pipa, N. Pano e t tjer. Kjo sht
sprova e par pr paraqitjen e vlerave
t puns s ktij shkrimtari e djetari
n mjedisin ku lindi, duke u
mbshtetur n nj informacion
bibliografik t paplot dhe n nj njohje
ende t pjesshme t krijimtaris s
tij.
Bardyl Pogoni, si i plqente ta
shkruante emrin e tij, ashtu si
prdorej n hershmrin ilire, nj
veprimtar aktiv i lvizjes antifashiste
nacional lirimtare n Shqipri, autor i
s pars kng kushtuar vrasjes s
Q. Stafs, n mbarim t lufts, largohet
nga njsiti guerril dhe shkon pr
studime s bashku me nj grup t
rinjsh shqiptar n Vjen. Prej andej,
40
Shaban Sinani
me mbarimin e lufts, nuk u kthye, por
shkoi n Itali dhe pastaj, gjithnj n
mrgim, e shkoi deri n fund jetn e
tij midis librave, bibliotekave dhe
aulave universitare. Mori doktoratn
(Ph.D.) n gjuhsi krahasuese n
Universitetin e Indians, qe profesor
gjuhsie n West-ern Kentucky
Universitety, shef i Katedrs s Gjuhs
Angleze n Universitetin e Tripolit t
Libis dhe, pas transferimit t Prof. N.
Resuiit n Universitetin e Roms u
emrua profesor i Gjuhs dhe
Letrsis Shqipe ne Institutin e
Studimeve Orientale t Napolit, detyr
q e pati deri n astin e vdekjes.
N krijimtarin letrare t kohs
s lufts, q prbhet kryesisht nga
vjersha patriotike, t botuara pjesrisht
n vitin 1944 n prmbledhjen
Drithma dshire, nj pjes ende
dorshkrim. Bardhyl Pogoni na
shfaqet larg romantiks revolucionare
dhe mjaft indiferente ndaj flamujve
ideologjik. Poezia e tij sh m shum
intime, rrfim i fatit t vetvetes, e lidhur
fort me nocione t prgjithshme t
vjershrimit, si jan: natyra,
dashuria, vetmia, trishtimi malli,
melankonia. Vjersha q mbylli vllimin,
e shkruar me sa duket kur ka qen
pr nj koh t shkurtr jasht shtetit
n Itali, pra para vitit 1943 kur sht
dorzuar libri pr botim, sht
parathnia e rrugs s ardhshme t
Prpjekja Letra shqipe
jets s autorit:
U treta n mrgim
t qaj n vetmi
mkatet e mija.
U treta n mrgim
t mos dgjoj njeri
t qarat e mija.
U treta larg e larg
t gjej gzim t ri
me kngt e mija...
Edhe poezit e tjera e
paralajmrojn mrgimin, sepse n to
sht shum e dukshme shprehja e
nj ekzili t brendshm, i cili e ndoqi
B. Pogonin edhe n vise t huaja ku e
oi jeta e mpasme, sa koh q shkroi
poezi, t cilat ende gjenden t
shprndara andej kndej npr
revista dhe flet librash. Ai shkroi nj
poezi t ndikuar dhe t referuar tek
figurat dhe vlerat e Rilindjes
Kombtare, ndryshe nga autort e
tjer t asaj kohe, q synuan me
vetdije t krijojn heroin e nj tipi t
ri, duke prfshir ktu edhe heroin
lirik. Pa ndonj pretendim pr t zn
vend t dukshm n letrsin e kohs,
poezia e B. Pogonit megjthat ka vlern
e provs s par dhe t dshmimit t
hershm t aftsis krijuese t tij,
aftsi q m pas gjeti shtigje dhe
drejtime t tjera pr tu realizuar.
Nga botimet q kemi mundur t
kshillojm, kryesisht n gjuh t huaj,
del se n aktivitetin krijues t Bardhyl
Pogonit mund t shihet nj njeri i
letrave me fush mjaft t gjer
krkimesh, q prfshin studimin e
teksteve t vjetra shqip, t fazave m
t hershme t letrsis dhe gjuhs
s shkruar t popullit t tij, t tradits
shqiptare n kultur, punn pr
afirmimin e letrsis kombtare n
41
bot nprmjet botimeve antologjike,
debateve shkencore n shtypin e
specializuar t perndimit,
prkthimeve, portreteve letrare,
vrojtimeve kritike dhe historiografike;
si dhe angazhimin n polemikn e
gjat mbi formimin e shqipes letrare,
mbi bazn dialektore dhe parimet e
drejtshkrimit t saj.
Bashkpuntor pr nj koh t
gjat i Institutit Univrsitar t
orientalistiks t Napolit [lnstituto
Universitario Orientale], i aktivizuar
kryesisht n seksionin e sllavistiks,
B. Pogoni, n studimet e tij gjuhsore-
letrare, t botuara rregullisht n
buletinin Annali, dshmohet si
shkenctar i paisur me nj metod
kritike dhe me nj aparat dijeje e pune
t frytshme. Mendimi i tij n kt fush
sht i drejtpeshuar dhe larg zellit dhe
entuziazmit t njohjes s prcipt. Ai
kshillohet njhersh, pa ndonj
kompleks, me abejn dhe me N.
Resulin, me J. Rrotn dhe me M.
Camajn, me S. Rizn dhe me A. Pipn.
Ndonse para tij me deshifrimin e
grafemave t alfabetit t posam t
Buzukut qe marr abej [parathnie
e Mesharit], ai ndrton ekuacione q
synojn transkriptimin me kritere t
njesuara t gjith letrsis s vjetr
shqipe ose teksteve t hershme
gege, sipas prcaktimit t tij. Me
studimin e gjat A graphemic-pho-
nemic analysis of old gheg textes, t
botuar n Annali Napoli, 1979, ai i ve
nj baz shkencore hipotezs s
ngritur nga disa studiues t vendit mbi
mundsin e nj koineje t shkruar
gege n nj shkall relativisht t gjer
qysh n mesjet, duke u bazuar mbi
rregullat e prbashkta t drejtshkrimit
t shkrimtarve katolik t veriut,
sipas nj prcaktimi t dikurshm t
Prpjekja Letra shqipe
abejt. S njjts shtje i kushtohet
edhe punimi tjetr i tij The baptismal
formula: the interpretations, ku
shpjegohen, me ligje t zhvillimit
historik t gjuhs shqipe, barazimet
grafematike t ndrtuara prej tij, me
an t t cilave mund t arrihet tek
shqiptimi zanafills i dokumenteve t
vjetra t shqipes, duke filluar prej
formuls s pagzimit.
Interesimi pr shkrimet m t
hershme n gjuhn shqipe, pr vlern
e tyre letrare dhe shkencore, duket se
ka zn vend qendror n krkimet
shumvjeare t Bardhyl Pogonit. Ai
merr pjes n polemikn shkencore q
u zhvillua n fillim t viteve 70-t pr
parimin e drejtshkrimit t shqipes
letrare duke botuar n shtypin filologjik
t Perndimit studime t posame, t
cilat e marrin argumentin kryesor n
traditn e letrave shqipe. Dy kumtesa
t tij, e para e mbajtur edhe si lektur
universitare n nj universitet amerikan
dhe e dyta e shkruar si nj dialog
dijetarsh me S. Rizn dhe M. Camajn,
gjegjsisht Ob-servations on albanian
orthography: a case for a morphonemic
approach dhe Some comments on the
writing system of the oldest albanian
text: Meshari, t botuara n revistn
gjermane Zeitschrift ftir balkanologie,
q drejtohej nga dr. Rudolf Trofenik,
shnojn pikpamjen e tij sipas s cils
n ndrtimin e rregullave
bashkkohse t drejtshkrimit duhet
mbajtur parasysh zhvillimi i hershm i
gjuhs s shkruar amtare.
Pr veprimtarin e tij si studiues
i letrsis kombtare sht e
nevojshme t pohoet karakteri
plotsues i botimeve t tij. Bardhyl
Pogoni e njeh pikpamjen shkencore
zyrtare mbi vlersimin e autorve dhe
t periudhave t ndryshme letrare dhe
42
ndrmerr studime pr t afirmuar ato
vlera q, me ose pa dashje, tekstet
shkollore e universitare n Tiran i
lan n hije ose i mosprfilln me
heshtje. N antologjin Contemporary
Albanian poems, botuar n Napoli,
duket qart se kriteri i przgjedhjes,
krahas vlers s mirfillt artistike ka
qen edhe afirmimi i pjess s mohuar
ose t cunguar t trashgimit letrar
shqiptar. Ai e paraqet para lexuesit
anglishtfols letrsin e vendit t tij me
autor t till si Migjeni, A. Pipa, M.
Camaj, I. Kadare, dhe L. Poradeci. N
kt pun ai dshmohet edhe
prkthyes me shije t bukur.
Ndr fushat m periferike t
veprimtaris intelektuale t B. Pogonit
vlejn t prmenden puna si lektor i
gjuhs dhe letrsis shqipe n shkollat
e larta t vendeve perndimore (si i
ftuar pr kurse t shkrutra
msimdhnieje n Itali, SHBA etj), roli
i tij si njohs dhe analist i historis dhe
zhvillimeve n botn arabe, si dhe
prkthimet, shpjegimet dhe
interpretimet e msimeve fetare t
bektashizmit, ku m vete meriton
vemendje vepra The mysticism of
islam and bektashism , prkthyer n
anglisht dhe paisur me shnime e
fjalor prej tij n vitin 1984, n t ciln
ai del si nj intelektual me formim t
shumanshm dhe me kultur t liruar
prej komplekseve gjeopolitike, qofshin
kto mbivlersuese apo
nnvlersuese. Bardhyl Pogoni sht
veprimtar i nj bashksie t njohur
dijetarsh n mrgim, q, sipas
shprehjes s abejt, i krijojn kulturs
shqiptare prfytyrimin e nj kulture t
zhvilluar kryesisht prej mrgimtarsh.
Prpjekja Letra shqipe 43

Bardhyl Pogoni

POEMA MRGIMI*

***

Ku m shpure o Zot
e si m le
rrugve t bots
pa shok, atdhe.

Ku m shpure o Zot
***
e si m le
t vdes pr dit nga pak You set me God to walk away
tek bredh mbi dhe. the frozen asphalt of the West
and seek from place to place
Ah, brodha u lodha a home to rest
rrugve m kot
dhe paqen krkova And as I walk and walk away
se gjetkam dot. slow becomes my pace
and die a bit each day
Ku m shpure o Zot
e si m le I do not know where shall I go
trishtimin pr shok the dream I sought I never found
mrgimin, atdhe.
Exile my ground.
and anguish my escort.

Reggio Emila 1946

* Kto poezi t B. Pogonit na ran n dor rastsisht pasi morm pr botim shkrimin
e zotit Sinani. Nuk jan botuar ndonjher. Pas poezive atdhetare t rinis pr t cilat
flet Sinani n shkrimin e tij, kto dshmojn pr nj periudh t dyt poetike t B.
Pogonit ku ndjehet m shum pjekuri poetike, por edhe nj ndryshim rrnjsor tematik.
Duket se gjithnj e m shpesh ai e ka marr penn pr t derdhur n letr mallin e
hidhur t mrgimit. Ajo flak q digjej n shpirtin e tij e me t ciln, n rini, do t donte
t ndrionte atdheun, duket se gjithnj e m shpesh sht kthyer s brendshmi pr tu
shndrruar n prush e hi t hidhur prmallimi. Kto poezi na japin atmosfern e mrgimit
t refugjatve politik t paslufls dhe na duket se, pikrisht pr kt, prbjn nj faqe
t re ende t panjohur t poezis shqipe. Shum prej poezive autori i ka shkruar edhe
n anglisht.
Prpjekja Letra shqipe 44

***

Asgj. Nj nga nj ikn e ran

n pluhur mrgimesh,
n rrug asfalti
drithmat e Viteve t Ri.
Krkoj m kot vegime t reja
n terrtin gri
dhe seci dot. Asgj. U fikn
nj nga nj si yje t vakt mngjezi
drithmat e frymzimit pa faj,
Kock e lkur mbeta
dashurin krkova dhe kurr se gjeta.

***

Poem mrgimi, e lodhur

m ndoqe pas, monotone
n muzgun e mbrmjes sime.
E mbrujtur mbete
n mish, n kock e lkur.

Sm lshoke kurr.

Poem mrgimi, e lodhur m ndjek

e qet, monotone
n muzgun e mbrmjes sime,
melodi e smur.

Gjaku su bka uj.

Prpjekja Letra shqipe 45

***

Atdhe mjerush. Tjetr t them?

Mjerush t lash kur ika
mjerush t gjej.

Horizont i mbyllur mbete

kshtjell e bruzt prtej.

Lri ndrrat e gjith pate.

Kthehu.
Shokt t presin
n kalldrmet e lagjes sate.

Lkunden brigjet e tua

atdhe mjerush,
si ishuj vegimi prtej.
Mjerush t lash kur ika
mjerush t gjej.

Tjetr t them?

***

Si plhur ngjyr hiri

zbret n qytete mrgimi
muzgu i vjeshtave t vona,
e nj trishtim i mrzitur
mbulon fytyrat tona.

Kputen rrezet e fundit

mbi blloqe elniku
mbi mure xhami.

Mbi tela, antena

prpliten
kraht e pllumbit.

Fryn jehon e dimrit

n kalldrmet e mrgimit.
Prpjekja Letra shqipe 46

***

Si ves mgjesi dirsa shket

fytyrs sate
e mbi araf t bardh.

Shtrihen duart e tua

me fije t brusta
ans shtratit.
T ngrirt e nats avullon
n pasqyr e n xhame.

Mos qaj o shpirt i mbl, mos qaj.

Nga pak rrezet ngrohin
bucelat n park.

Mbylli qepallat e tua

dhe lodhu pak.

***

Si plhur ngjyr plumbi zbriste

mbi balta, kalldrme
e mbi ati qerpii
muzgu i vjeshtave t ri.
Mbi brigje prtej,
mbi maja lisash e ans lumit
i griste djell i vakt rrezet e fundit

Zbriste n fytyrat tona

trishtim i vjeshtave t para
e syt e fjetur piklonin
vegime ylberesh
mes degsh t thara.
Prpjekja Letra shqipe 47

I NGRYSA DITT

Me ndrra i ngrysa ditt,

nett me gjum,
me pun e pa pun, me borxh e me raki
brodha n qytete mrgimi
- djalosh dembel
me flok kaurela,
me liri

Si rra ndr duar

i shkrumba
ndrrat e Viteve t Ri
dhe vjershat i humba
n tavolina bixhozi.

Djalosh i mplakur mbeta

dembel gjithnj.
Prpjekja
LERM T DREMIT
T flas me z t ngjirur,
dgjom
Ti m vshtron me sy t mrzitur
dhe sflet.
- Jakn e kam t grisur?
- Flokt ndoshta pa lar?
Ti hesht.
Akull vshtrimi tnd.
Jakn e paskam t grisur
Flokt i paskam pa lar.
ndize televizorin,
lerm t dremit.
Akull qenka vshtrimi tnd.
Vetmia m trmb
Letra shqipe 48
When I speak to her
she would not respond.
She would just look at me
with annoying curiosity;
she would utter a few words
and leave the room.
-Your collar is torn,
- Your hair is unshaved.
I hear her say between her teeth
as she turns away to leave the room.
-I sure have my collar torn,
-I sure have my hair unshaved.
How icy is her stare.
Do not look at me,
just turn on the TV
and let me drowse.
Prpjekja Letra shqipe 49

GJUM

Vshtrimi tu fik, ndr duar

pikoi dhe lot i fundit
e sfole m,
qepallat i mbylle
dhe fjete
Ikon mbete
fytyr pa-z.
Prpjekja Letra shqipe 50

NJ KARTOLIN DIMRI

Nat. Dbora hesht

n kartolinn e vjetr
n parkun e mbyllur t qytetit tim.

Dbora hesht mbi stolat

q shtrihen nj pas nj
si pllaka varresh.

Mbi mure qerpii

ndehen parmaqet e ndryshkur
si kryqe t thyer.

Nat Dbora hesht e vdekur

n parkun e mbyllur
n kartolinn e vjetr
pa drit n kasolle
pa hn t verdh mbi breg

Nat. Dbora hesht

n parkun e mbyllur n mrgim
n kartolinn e dimrit tim.

Night. The snow rests

on a Christmas card of long ago,
an empty park somewhere
I do not know.
It rests on benches stretched in rows
like slabs of tombs, on walls
where fences rise like broken crosses.

Night. Dead the snow rests

on a Christmas card of long ago.
There is no light,
no moon above the hill,
just an empty winter night,
a park somewhere I do not know.

Night. The snow rests

on a Christmas card of long ago.
Prpjekja Letra shqipe 51

METAFORA MODERNE

Leri thesart klasik

- xhevahir t vjetr-
krkoi metaforat e reja
n miniera qymyri,
n pirgje metalesh t ndryshkur

Poet i gjetheve t thara,

i lotit t fundit,
leri kraht e pllumbit
kryqet e thyer,
lere dborn e vdekur
e mbylli xhevahirt e vjetr
n arkivole kristali.

Metafor i ri
kock e lkur,
me gozhd t ndryshkur
kyma zemrn e smur.
Prpjekja Letra shqipe
Fjala e mbajtur n varrimin e
Sami Butks m 8.8.1982
K isha vitra q pata ikur nga
Detroiti - pothuaj njzet vjet - duke
punuar n Afrik dhe tani n Itali. Javn
e shkuar t martn, u ktheva. Shoku im,
Rudi, m shpuri n kafene. Aty gjetm
disa Shqiptar; gjithashtu edhe Samiun.
Disa nuk i njoha dot. Disa nuk m njohn
dot. Sepse vite kan kaluar, fytyrat na
jan rrudhur, flokt na jan zbardhur.
Samiun e njoha menjher. Fytyra e tij
mu duk m e qet se m par. Po,
Bardhyl, m tha, fytyra ndoshta t
duket e qet, por zmrn nuk e kam t
qet. t bjm iu prgjegja, ne
zmrn t gjith duhet ta kemi t smur.
Sepse dshprimi i mrgimit na ka
lodhur t gjith. Sepse jeta ktu sht
ndryshe. sht e shpejt, e ashpr. Ne
ktu jetojm vetm me trup. Sepse
ndrrat e shpresat i mbajm gjithnj t
lidhura me Vndin ton. Shpresa tek ne
nuk vdes as tek pllaka e varrit.
Kur vllaj tnd, Xhakua, vendosi
ti mbaroj vet me duart e tija
dshprimet e migimit, un nuk isha
ktu, i thash Samiut, dua t vete tia
shikoj varrin. Vinj un, m tha, t marr
e vem t dy.
E mbajte fjaln, Sami. M prure tek
vari i vllaj t tnd, t shokut tim, Xhakos.
T gjith nj nga nj po shkojm.
T gjith nj nga nj po mbulojm njri
tjetrin. Kur Petriti m tha t them dy fjal,
m gzoi. Un me Samiun nuk kam qn
bashk shum koh. Me Xhakon kemi
punuar bashk dhe u njohm mir.
Njeriu ka dy an: T jashtmen dhe
t mbrndshmen. Kur e matim njeriun
nga e jashtmja, i gjykojm ato q bn.
Themi sht burr i mir, puntor i madh,
jeton me nder, me familje e prokopi. Por
jetn e mbrndshme nuk e shohim dot
kollaj. sht e vshtir. Kjo jet e
mbrndshme nuk gjykohet nga punt
q bjm nga dita m dit. Kjo jet e
mbrndshme del n shesh shum rrall,
nga vepra q nuk i bjm dot t gjith.
52
jet t rregullt, t nderuar, ne
prisnim nga Xhakua, nj njeri q
dshprimi ia grmoi zmrn me
mundimet n burgjet e Shqipris?
Shikoni vllan e gjall tani,
Petritin. Nuk e vuri vetm nj her vehten
e tija n shrbim t nj ideli q e pranonte
pa frik, pa shpjegime, pa prralla.
Prandaj t shikojm njri tjatrin n
sy.
Samiu ra prdhe n kafene.
Kush vete n kafene? Nj kafene e
errt, ku t prvlon vapa e t mbyt tym
i duhanit. Na shpie dshprimi, mallimi
me shok, nj jet e tr udhve t
mrgimit, na shpijen shpresat q bhen
gjithnj e m t vogla.
Baba Rexhepi m tha njdizaj se
virtuti m i madh q mund t ket njeriu
sht durimi.
Nj poet frng pat shkruar: T
iksh sht t vdessh pak
Dhe ne n migim vdesim do dit
nga pak. Kush duron m shum, kush
duron m pak. Kush me durime mund
dshprimin. Kush me zmrim prpiqet
ta mund dshprimin.
Sot ne jemi mbledhur ktu t
mbulojm Samiun. Kush sht Samiu?
Nuk duhet t themi fjal t mdha.
Po nj gj vetm nuk mund t mos e
them: nuk ka njeri ktu nga shokt e tij
q t mos ta dij se Samiu nuk e vuri
vetm nj her jetn n shrbim t
Atdheut. Pr kt kish shembll emrat e
familjes s tij BUTKA.
Le ti lem gjykimet e prcipta. T
gjykojm jo bjm nga dita n dit pr
t zbutur hallet e mrgimit, por, n raste
t rralla, japim nga vetja jon. Samiu
ka qn gjithnj gati ta dorzonte pa frik
jetn pr Atdhe.
Le ta nderojm Samiun sot si nj
njeri q dshprimet e mrgimit nuk e
lan dot ta vr jetn e tij n paqe, n
rregull. Por nj njeri q ecte n rrugt e
asfalta t mrgimit me nj ndrr n
zmr e me nj shpres q nuk e lshonte
kurr.
Shpresa nuk vdes as te pllaka e
varrit.
Prpjekja Letra shqipe 53

LASGUSH PORADECI*

Lasgush Poradeci u lind n Pogradec, nj qytet i vogl buz liqenit t

Ohrit. Ai shkoi pas prindrve, q krkonin pun nga njeri vend n tjetrin,
fillimisht n Athin, pastaj n Bukuresht. N Bukuresht u bashkua me
kolonin shqiptare, e cila ishte br nj qendr kulturore q shtypte libra e
prpiqej pr pavarsin e Shqipris. Viktor Eftimiu, q gjithashtu emigroi
qysh fmij, u b nj dramaturg i shquar rumun Lasgush Poradeci vazhdoi
t shkruante n shqip. Pzit e tij t para u botuan n revista t ndryshme
t Bukureshtit e n kolonit e tjera shqiptare. Studimet i kreu n
Universitetin e Gracit n Austri dhe me ndihmn e miqve e t adhuruesve
t poezis zuri pun si msues i artit t t shkruarit n gjimnazin shtetror
t Tirans. Un kam qen nxns i tij. Atkoh ai vuante nga tuberkulozi
pulmonar.
Vllimi i tij i par me poezi ishte Vallja e Yjeve, q u botua n Bukuresht
m 1933 me sponsorizimin e nj shoqate studentsh shqiptar. Vllimi i
dyt, Ylli i Zemrs, u botua nga po e njjta shoqat m 1937 nn kujdesin e
kritikut Mitrush Kuteli. Vjershat me dashuri e yje q shkruante Lasgush
Poradeci nuk i sillnin ndonj shqetsim regjimit. Ai mbeti nj msues q
bnte nj jet t qet.
Krejt vepra e tij prmblidhet n kto dy vllime, ndrsa proz ai nuk
shkroi asnjher, qoft edhe nj rradh t vetme. Gjat katr dekadave t
fundit, Poradeci nuk ka botuar asnj poezi origjinale, ndonse sht marr
me prkthime. T tjer poet t s kaluars s afrt - bashkkohs t tij -
herahers jan prpjekur tu prshtaten orientimeve t Lidhjes s
Shkrimtarve, nj organizat shtetrore. Ai na ka dhn nj prkthim t
shklqyer t Eugjen Onjeginit t Pushkinit, duke gjetur tek Pushkini nj z
lirik t ngjashm me zrin e vet, me rrnj t thella n poezin gojore dhe
me t njjtin varg tetrroksh.

* * *

Gjat viteve prpara lufts II Botrore, Lasgush Poradeci dominoi n

letrsin shqiptare dhe ndikimi i tij tek t rinjt ishte tepr i madh. Smbeti
poet i ri nga Jugu pa imituar stilin e tij. Ai prdori tetrrokshin, vargun
popullor, por prsritjet monotone i zvendsoi me motive t reja dhe arriti
nj muzikalitet krejt t vetin duke krijuar disa nga poezit lirike m t mira
n letrsin shqipe.

* Nga antologjia Contemporary Albanian poems. botuar n Napoli,

m 1976, zgjodhm dy prej portreteve, Poradecin dhe Camajn.
Prpjekja Letra shqipe 54

Lidhja e Shkrimtarve t Shqipris, duke hedhur posht humanizmin

abstrakt dhe rndsin e forms s kulluar, e ka nnvleftsuar at lloj
poezie q ka shkruar Poradeci. Sipas saj realizmi socialist krkon q qllimi
i artit t jet, para s gjithash, shrbimi ndaj edukimit t qytetarve t
shtetit t ri. Kshtu, n moshn 82- vjeare, Lasgush Poradeci ka mbetur
thuajse i harruar. Ka disa shenja se gjrat po ndryshojn. Revista letrare e
Partis Komuniste, Nntori, paka se ende vazhdon me mendimin q letrsia
e arti sigurojn imunitet ndaj helmeve t ideologjive borgjeze e revizioniste,
sugjeronte m 1979 se krijimtaria poetike e Lasgush Poradecit duhet t
rishikohet; se nj poezi q i ka qndruar kohs mbi 50 vjet mund t ket
vlera q duhen rigjykuar. N artikull prmenden mandej disa poezi ku
prshkruhet jeta e fshatit dhe mundi i peshkatarve.
Nj pjes t madhe t krijimtaris poetike t Poradecit zor se mund ta
gjykosh drejt duke e matur me kutin e vlerave didaktike t fardo lloji. Ai
e kuptonte poezin si nj shprehje t pikpamjes s tij mistike mbi botn.
Ai zhbiron mendjen e nj njeriu t vetm e sidomos se qysh ndikojn n
kt mendje objektet e natyrs, t cilt, n vetvete, nuk bartin asnj kumt
t veant. Ai nuk nxjerr kurrfar prfundimi; lirikat e tij jan sugjestione
t lehta q kan t bjn me mirsin e dashuris dhe shpress, gjithashtu
tem e prhershme ndr baladat e folklorit.
Ajo ka e dallon Lasgush Poradecin prej gjith poetve t tjer shqiptar
sht se ai kurr nuk ka pranuar t veproj i shtyr nga tjetr gj, prpos
besimit t palkundur q ka pasur n bindjet e veta. I lindur n gjirin e nj
populli t ndar prej tri fesh dhe tr ideologjive politike t shekullit 20-t,
Poradeci asnjher nuk bri kompromis me krkesat q iu imponuan n
vendin dhe kohn e tij. Dhe kt e ka paguar. Ne nuk e dim as n shkruan
m poezi, meq lirikat e tij nuk mund ti botohen pr shkak t cenzurs q
aktualisht ushtrohet ndaj letrsis n Shqipri Gjat 30 vjetve q kan
kaluar, shkrimtart n Shqipri gradualisht e kan prmirsuar statusin e
tyre, sidoq ende, pr tu konsideruar t pranueshm, duhet ti shrbejn
shtetit. Ndrsa numri i lexuesve t edukuar sht shtuar me ritme mjaft t
mdha. T dyja rrethanat t shtyjn t mendosh pr nj qndrim t ri zyrtar
ndaj cenzurs dhe mbase popullit shqiptar i jepet mundsia t prfitoj
nga prvoja e vizionit t gjer t Lasgush Poradecit mbi potencialin e
njerzimit.

MARTIN CAMAJ
Martin Camaj, m i vogli i shtat vllezrve, u rrit n nj fshat malor
afr Drinit, i cili n dimr bhej i pakalueshm. Martini i ra jn sy s pari
priftit t fshatit dhe ky i mbushi mendjen t atit q ta linte t shkonte n
shkoll. Jeta n malsi ishte e vshtir dhe merrej me mend q djemt
ishin pr pun. Martini kujton se si prifti i thoshte t atit se djali ishte i
Prpjekja Letra shqipe 55

dobt e pak mund ti ndihmonte n pun shtpie. N nj poezi t mvonshme,

ai sjell kujtimin e vllait t madh q i brtet: ka po na duhet latinishtja?
Mso ma par gjuhn e gjarpnit. ndrsa m pas, duke u penduar si vlla.
Shko! Un po mbaj shpatn; ti merr penn. Ja kshtu e filloi Camaj
shkolln n seminarin jezuit n Shkodr, q njihej n at koh pr pro-
gram msimor e disiplin t fort.
Ngjarjet e viteve t mbas-lufts e detyruan Martinin t lvizte nga njri
vend n tjetrin. Me vullnet i vazhdoi studimet fillimisht n Universitetin e
Beogradit pr filologji e mandej n Rom, duke fituar doktoratn n letrsi,
me tem studimin e sistemit shkrimor t Buzukut, lvruesi m i hershm i
shqipes. Qndroi disa vjet si lektor n Universitetin e Roms. M pas u
caktua profesor i gjuhsis n Universitetin e Mynihut.
Prmbledhja e tij e par me poezi, Nj fyell ndr male, u botua n
Prishtin m 1953, e pasuar m 1954 nga Kanga e Verrinit. M 1958 botoi
romanin e tij t par, Djella, ndrsa m 1964 prmbledhjen me poezi
Legjenda. M 1967, n Mynih doli vllimi Lirika mes dy moteve, ndrsa m
1978 prmbledhja e re me poezi Njeriu m vete e me t tjer. Po kt vit
nxorri romanin Rrath, nj shprehje lirike pr mbijetesn e tij si individ,
pr forcn e tradits mbi ideologjin. Libri u prshndet nga kritika e qarqeve
mrgimtare, ndrsa u hodh trsisht posht nga Lidhja e Shkrimtarve n
Shqipri e cila shpejtoi ta etiketonte roman obskurantist. Ka uar n shtyp
tri vepra t tjera.

Kontributi i Camajt n fushn e gjuhsis, gjithashtu, prbn nj pjes

t konsiderueshme t veprs s tij; fal krkimeve t rndsishme gjuhsore,
ai ka arritur t njihet si studiues n profesionin e vet akademik. Megjithat,
ai e ka ruajtur pavarsin midis puns studimore e asaj letrare, duke e
ndjer se dallimi mes tyre sht i nevojshm q nj poet t mbijetoj e t
rritet.
Camajn arrita ta njoh ve vitin q shkoi, kur atij e s shoqes gjermane
u bra nj vizit n shtpin e tyre, n nj qytez n jug t Mynihut, rrz
Alpeve. E pyeta nse ecte ndonjher m kmb maleve dhe m tha se kt
gj e bnte shpesh. sht nj pejsazh si i qendisur e i pastr, shtoi, ndrsa
un po shihja i mahnitur ate vend t mrekullueshm. Pastaj m oi n
katin e poshtm e u futm n nj dhom. Kur po hyja, mu desh ta ul
kokn, sidoq nuk jam i gjat. Ishte dika q i prngjante krejt nj dhome
n malsin e veriut, me vatr e nj vorb varur n engel, ku qndronin
njerzit e shtpis e priteshin miqt. Mbi truallin e shtruar me tulla ishin
shtruar postiqe dhensh. Deri diku edhe nuk u udita. Malet e vendlindjes
nuk do ta braktisnin kurr shpirtin e tij.

* * *
N poezit e Camajt zri poetik rrejdh me nj intensitet t prmbajtur
Ai ia ka dal mban - atje ku bashkkohsit e tij m s shumti kan dshtuar
Prpjekja Letra shqipe 56

- ti shmanget prdorimit t sharjeve e manierave. Prkundrazi, pak e nga

pak ai krijon gjuhn e vet poetike. Vet fjala - ashtu sikurse tek Migjeni -
pa u shndrruar kurr n element parsor, i shrben m tepr dhnies s
vizionit poetik q ai synon t zgjoj prmes saj. Ai flet po njsoj si malsort
e vet, pa e cnuar frazn e tyre e duke i shtuar asaj nj freski t vetn, duke
prdorur fjalorin e dialekteve t mome shqiptare, q jan pjes e puns s
tij t vazhdueshme krkimore n fushn e gjuhsis.
Vendlindja, me kreshtat e kaltra, prrenjt e kulluar e pyjet e gjelbrt,
bhen pika t prhershme referimi dhe harmonizimi me mjedisin qytetar
q e rrethon at n mrgim. Ato prbjn imazhin poetik pr mallin e tij t
brendshm, ka ai arrin ta frenoj pr t mos u tjetrsuar n
sentimentalizm. Elementi baritor, tipar i pranishm n t gjitha poezit e
tij, mishrohet si struktur siprfaqsore e brendis s thell q ai
nnkupton, duke shprehur pikpamjen e vet mbi botn q e rrethon, bot
t ciln ai e kupton plotsisht, por q, prapseprap, nuk mund tia
zvendsoj kurr universin rinor t maleve t vendlindjes
Kur poeti arrin moshn e mesme, thot T. S. Elioti, ai duhet t zgjedh:
o t ler penn e t mos shkruaj fare, o t prsrit vetveten, o ti prgjigjet
pjekuris s viteve e t gjej tjetr mnyr pune. Lasgush Poradeci prsriti
vetveten tek Ylli i Zemrs, q ve na kujton freskin rinore t Valls s Yjeve.
N mosh t mesme Ismail Kadareja duket ka kaluar n shkrimin e
romaneve psiko-politike Camaj jo vetm q nuk e braktisi poezin, por u
rrit bashk me t e ka gjetur nj mnyr t re pune. Freskia e librit t tij Nji
fyell ndr male mbetet ende e afrt, sidoq e prmbajtur e shpesh e holl.
Nuk jan vetm mungesa e rims, fjala e kursyer, apo forma, ato q e
bjn veprn e Camajt t spikatur. sht intensiteti lirik q, duke ndrthurur
mendimin me figurn, arrin ti jap masn e duhur tingullit emocional.
Lirikat e tij duhen lexuar pr s dyti, q lexuesi t mund ti prftoj e
rindrtoj plotsisht imazhet q duket sikur prshkojn, si pa u ndjer,
rrjedhn e poezis s tij. Ndrsa letrsia jon e re rritet - me nuanca
sentimentalizmi n Shqiprin am dhe nostalgjie ndr mrgimtart - Camaj
vazhdon t na jap lirika moderne, vargje q duhen lexuar n qetsi....

Prktheu nga anglishtja: Arben P. Latifi

Prpjekja Letra shqipe 57

Jamarbr Marko, mi dha kto

poezi me nj ndjenj sikur po
shkulte me zorr dika nga thell
vetes s tij. Mungonte n at
dhnie ekzibicionizmi, joshja ndaj
daljes n publik. Po ti lexosh me
kujdes v re se ekzibicionizmi -
Jamarbr Marko shenj superficialiteti - u mungon
edhe ktyre poezive. Autori i ka
shkruar ato pa ndonj qllim
lavdie poetike apo transmetimi t
ndonj mesazhifilozofik. I ka
shkruar thjesht sepse i ka ardhur
t kndoj. Dhe zri i tij sikur
shpreh nevojn - n ato koht e
turbullta kur i ka shkruar - pr t
dal nga vetvetja dhe njhersh
pr tu mbyllur brenda saj.
Prandaj ato jan sa hermetike aq
edhe t hapura, sa hija e tij aq edhe
ai vet. Nga blloku q flinte n nj
sirtar, n ngut e sipr, smunda t
zgjidhja vese ato q kishin
shkrimin m t kuptueshm.
F.L

* * *
Krkoj
N kto gjethe t thara
Ca liri.
Krkoj
Tek kto dete t tmerrshm
Ca liri.
Pran meje kalonin gjurmt e mija.

1971
Prpjekja Letra shqipe 58

* * *

Cili lloj shkatrrimi ve vdekjes?

Cila lloj harmonie ve jets?
Cili lloj gabimi, ve femijris?
Cila lloj arsyeje, ve plakjes?
Cilt miq ve yjeve?

1987.
Prpjekja Letra shqipe 59

* * *

U ngrita nga qielli i milingonave

t gjej qiellin e barit dhe luleve
pr t jetuar n qiellin e pemve dhe maleve
duke ndrruar qiellin e galaktikave
q rrzohen n qiellin e tejdukshm t mendimit.
Nga deti transparent i mendimit
do zbres n detin e konsumuar t galaktikave
pr t lundruar n detin e pemve dhe maleve
duke u lshuar n detin e barit e luleve
q t mbytem n detin e milingonave.

1989
Prpjekja Letra shqipe 60

* * *

Krijoj nj pem me misterin tend

Dhe ndjehem Zot i vogl
Q pendohet
Por pret
Mrekullin e gjelbrimit.

1989
Prpjekja Letra shqipe 61

* * *

Dua shakan ta ble

Me monedha drite,
Hidhrimin ta prcjell
N stacionin e vshtrimit
Dhe qetsin ta ftoj
T kmbejm vendet.

1987
Prpjekja Letra shqipe 62

* * *

Shtat lule t thara

Me mbretrit, ushtart, kristalet dhe pluhurin
Kukllat dhe duart, ngjashmrin dhe kohn
Nj mace e vogl me syt, lodrat
mustaqet dhe gjuhn q shijon
Dhe ti.
Nj vij uji q mund ta kaloj kushdo
Dhe un
Q se kaloj, se skam ku shkoj.

1987
Prpjekja Letra shqipe 63

* * *

Ne, q nuk i tham dot plakjes

Ndal!
Ne q krijuam dika te re
Me detyrim!
Ne, q bashk me lindjen na mbshtolli gjumi
T paktn ndruam

1987
Prpjekja Letra shqipe 64

Kostandino Marko, prozator, poet, eseist,

dramaturg, studiues dhe botues italo-arbresh njihet
disi edhe nga publiku shqiptar sepse n fillimet e
hapjes demokratike erdhi disa her e vizitoi vendin
e strgjyshrve t vet. Asokohe teatri popullor vuri
n sken edhe nj dram t tij, Zgjimi. M pas, ai i
humbi lidhjet me Shqiprin nuk dihet sakt se pse,
pr shkak se u zhgnjye apo pr shkak se ne, me
syt t vrar nga drita q na u hap menjher, nuk
dinim sakt se far krkonim. Mendojm se
bashkpunimi me Markon, i cili konsiderohet si
figura m e shquar bashkkohore e kulturs italo-
arbreshe, do t ishte i frytshm.
Marko ka lindur n Lungro t Kalabris m
1960. Ka jetuar n Firence, Sien, Rom dhe m
shum n Londr dhe Paris.
Ka marr mime t rndsishme kombtare pr
poezit dhe romanet.
Drejton revistn studimore Coscienza storica,
si dhe periodikun artistiko kulturor Laltra Europa
Ka themeluar Qendrn e Studimeve Historike
Humanitare dhe Shoqrore pr Kalabrin.
Disa nga veprat e tij kryesore jan: La questione
arbreshe (1988), Il liberalismo risorgimentale e
Giuseppe Ferrari (1989), Scritura darte e impegno
civile (1989), Un vento pi forte (poezi, 1989), Lo
specchio del Diavolo (roman, 1989), Il risveglio (dram
1990), Attendendo la cometa (poezi, 1991). LArberia
come un infanzia (tregime, 1991)
Ka qen redaktor prgjegjs pr ribotimin e
Scanderbeg t Xhuzepe Mantika (1989) dhe t librit
Discorso sugli Albanesi di Napoli t Anxhelo Maskit
(1990)
Bashkpunon vazhdimisht me revista dhe
gazeta italiane
Xhovani Spadolini ka thn pr t se tek Marko
rijeton nj tradit gobetiane.
Zgjodhm t prkthejm shkrimin e tij
Nacionlaizmi dhe Arti (botuar n Laltra europa nr 3,
1992) ku merr n analiz, me nj fiym t rrept
kritike, veprn e Ismail Kadares.
Prpjekja Letra shqipe 65

Nacionalizmi dhe arti

Kostandino Marko

Koha moderne - dhe jo vetm ajo bashkkohore - mund t

karakterizohet si epoka e mendimit t fragmentarizuar. Teorizimi sht
br shkenc, filozofia sociologji, historia kronik, e vrteta siguri.
Dimensioni praktik sikur e ka shmangur prej horizontit t jets ideale
mendimin e prbashksis, vet qllimin e aktivitetit njerzor, vlern
teleologjike t praktiks. Edhe vet letrsia teorizohet si refleks i jets
shoqrore e jo si nj rend i shpirtrores. Porse arti i vrtet, pra, jo ai q
sht manifestim i thjesht estetk, pr nga vet natyra e tij ringjiz kaosin
n kozmos, prvojn ekzistenciale n personalitet. Pr sa koh q artisti e
konsideron veprn dshmi t kohs ideale n t ciln jeton, arti i tij - pr
faktin q sht art dhe pr aq sa sht art - merr vlern e dshmis s
rindrtimit t kaosit. Po qe se nuk ia arrin ta sendrtoj kt synim
ontologjik, ai prfundon si nj form e thjesht e dikaje pa kuptim. Arti,
pra, sht njoralitet - jo moral! - prderisa prcakton, nprmjet tekniks
s tij t veant, vizionin e humbur apo t injoruar t thelbit t eksperiencs
njerzore. Ta reduktosh artin n eksperienc do t thot q vlern e
pamposhtshme t tij - unitetin - ta mistifikosh pr qllime ideologjike. Ta
reduktosh formn n estetik do t thot t neutralizosh origjinalitetin e
artit duke e privuar at nga vlera e tij gnoseologjike dhe teoretike. Mbi t
gjitha letrsia, arti m i ekspozuar ndaj bashkjetess me verbin e t qenit,
prej kohsh e ka lidhur vlern e saj ndrkohore dhe jokohore me aftsin
pr ta konverguar eksperiencn n harmoni, jetn n shfaqje t prkryer,
dmth kuptimin n vler. Pikrisht pr kt letrsia nuk mund t shpreh
pjesn, nuk mund t mbroj mjetin, nuk mund t reduktohet n qllim
ideologjik. Tentativat e realizmit socialit - por edhe ato borgjeze- pr ta
privuar artistin nga liria e tij kan dshtuar n mnyrn m t mjerueshme
Kjo edhe pr at q artisti jo vetm e krijon veprn, por edhe e rikrijon
eksperiencn n kozmologji. Liria e artit sht pikrisht disponimi i tij pr;
t kompozuar n harmoni eksperiencn e jets shpirtrore. Jo do art sht
i prkyer pikrisht pr at se jo gjithmon arrin t evitoj grackn e
estetizimit. Letrsia, arti q qndron m pran zotave - sepse jo vetm ndjen
si muzik dhe sheh si artet figurative, por edhe ngase e artikulon qenien -
Prpjekja Letra shqipe 66

duhet ta ket gjithnj parasysh vokacionin dhe nevojn e saj t origjins,

at t kompozimit t pjesve t jets n t trn.
Shpeshher shkrimtart i vn vetes detyrn e sensibilizimit t
ndrgjegjeve ka jo rrall e bjn pr shkak se u mungojn tregues t tjer
kritik. E kjo i bn ata her her t humbasin motivet themelore t artit.
Pra, t harrojn se arti nuk mund t identifikohet me gjuhn n t ciln
shprehet, as edhe me motivet pr t cilt shfaqet, por e transhendon si
formn edhe prmbajtjen n nj vler q sht universale. N kt kuptim
arti sht mesazhi m njerzor q mund t jet sepse prmban n vetvete t
gjith potencialitetet njerzore dhe sht njhersh simbol dhe shprehje e
tyre Po t mos kishte qen kshtu, vshtir se do t mund t kuptonim
edhe bukurin e tij formale.
Veanrisht shkrimtart mesdhetar, q operojn n kontekste varfrie
dhe vshtirsish t mdha shoqrore, kan prirjen ta shpallin artin e tyre
si vler ideologjike. Shpesh e bjn kt t shtytur nga nevoja e momentit
dhe nga shtysat e nj mesazhi ideal rilindjeje civile dhe shpirtrore. Ata
nga nj her nuk kuptojn ose harrojn q arti nuk i shrben asnj ideali
tjetr prve atij t liris s ndrgjegjes pa t ciln lirit e tjera tingllojn si
sllogane ideologjike, t zbrazta dhe groteske. Madje, t msuar q t
bashkjetojn me nj regjim politik dhe me nj mentalitet sektar, arrijn
dhe e legjitimojn zakonin e tyre ideologjik nprmjet ndjenjs s prkatsis
kombtare. I till sht rasti i shkrimtarit shqiptar Ismail Kadare. N veprn
e tij gjenden fazat e historis shqiptare bashkohore - e estetizuar kjo n
narracione epike dhe metaforike - e cila ka pasur karakter t saj dallues
tendencn politike pr t themeluar nj tradit kulturore, kombtare
unitariste si dhe tentativn ideologjike pr ti veshur politiks totalitare
justifikimin nacionalist t mbrojtjes s atij miti q e paraqet Shqiprin si
kampion t socializmit. Kadareja, duke e transportuar mitin politik n
letrsi, ka kontribuar pr t krijuar nj ndrgjegje kombtare shqiptare t
ndrtuar trsisht mbi vlerat e paqndrueshme t nacionalizmit, surrogat
ideologjik ky fillimisht i lufts kundra imperializmit perndimor dhe pastaj
kundra synimeve hegjemoniste jugosllave dhe sovjetike n kampin social-
ist. N romanet e Kadares n fakt ekziston nj lejt-motiv q synon t
sublimoj n mit kulturoro-letrar nj tendenc karakteristike t ideologjis
komuniste t Hoxhs. Ai e zhvendos t ashtuquajturin origjinalitet ideologjik
shqiptar tek tradita kulturore ballkanike, duke u bashkuar kshtu me
ideologjin e vjetr totalitariste t Hoxhs n parimin nacionalist dhe etnik.
Shqipris, vend i varfr mesdhetar, i mbyllur midis Turqis, Serbis,
Greqis dhe i ndar nprmjet detit nga Italia, i sht dashur ta gjej unitetin
e saj t brendshm duke u mbshtetur tek miti i vjetr i invazionit t huaj,
q, n kohn e lufts s ftoht, e ka br duke aktualizuar turkofobin. N
vend t fes kristiane me flamurin e s cils ka luftuar heroi kombtar
Sknderbeu, Kadareja ka vn traditn kulturore ballkanike, ruajtse e s
cils na pasksh qen kultura shqiptare, si ajo tradicionale, e bazuar mbi
burimet orale (nga t cilat paskan marr edhe vet burimet greke-klasike)
Prpjekja Letra shqipe 67

ashtu edhe ajo moderne e bazuar mbi letrsin e shkruar, interpreti kryesor
i s cils ai na propozohet t jet vet. Kadareja, m shum se do shkrimtar
tjetr shqiptar, ka prpunuar iden e parsis kulturore t Shqipris me
nj shije tejet provinciale q i prngjet shum atyre historive lokale t
treguara nga diletant, t cilt, pr t mbuluar mjerimet e s tashmes, i
referohen prfytyrimit t nj madhshtie mitike t origjins. Kjo nuk
ndryshon shum nga ka br Hoxha prsa i prket ans politiko-
ideologjike. Vet fama e Kadares n Shqipri i dedikohet s teprmi ksaj
paraleleje ideologjike n aktivitetin e tij letrar q e bri at nj shkrimtar
organik me regjimin komunist duke i dhn nj popullaritet t madh dhe
nj far ndikimi t brendshm q iu mohua shkrimtarve dhe intelektualve
t tjer. Pikrisht kjo e kurseu nga spastrimet politike dhe e ngjiti deri n
parlamentin e Hoxhs. Po pr kto motive at e kursyen n spastrimet e
viteve 70 q uan n burg Todi Lubonjn, i cili, s bashku me Fadil
Paramin, ishte n at koh ideologu m i rndsishm i liberalizimit t
kulturs shqiptare. Nuk mund t besohet teza e hedhur nga Kadareja pr
t justifikuar ikjen e tij n Franc, sipas t cils, pas bisedimeve q kishte
pasur me presidentin Ramiz Alia, n t cilat shkrimtari i kishte krkuar
ktij q regjimi t bhej m njerzor dhe m liberal, e kishin krcnuar se
do ta vrisnin Prve tentativs pr t trhequr opinionin publik evropian
pr qllime publiciteti, problemi i Kadares ishte q, n prag t rnies s
regjimit totalitar, n t cilin ai rrezikonte t mbetej brenda si nj nga
prfaqsuesit e tij m organik, t rindrtonte imazhin e tij ideologjik. Pasi
i kushtoi diktatorit t egr nj roman si Dimri i Madh dhe pas nekrologjis
tepr komprometuese t shkruar pas vdekjes s tij, n t ciln e paraqet
at madje edhe si perndin mbrojtse t kulturs shqiptare, prej disa
vjetsh Kadareja synon ta ndrroj fytyrn n pritje t mimit Nobel q,
sipas mendimit t tij, i takon si nj nga pes shkrimtart e mdhenj
bashkkohor. (si ka shpallur koht e fundit n shtypin shqiptar duke
dhn disa deklarata me t vrtet t uditshme, ku na tregon prrallat e
nj lidershipi shqiptar n letrsi s bashku me Gjermanin, Sh.B.A., Francn
dhe Amerikn Latine, sikur letrsia t ishte nj shtje konkurence midis
kombesh apo gar sportive). Kadareja krkon sot t dal si ndrgjegja kritike
e kombit, ndrkoh q ska treguar kurajon pr t pranuar komprometimin
e tij me regjimin e kaluar, kusht ky thelbsor dhe paraprak pr do diskutim
serioz rreth rilindjes kulturore n Shqipri. Duket sheshit se ai, i dehur, si
nj provincial i mir, nga suksesi ndrkombtar, ka harruar se vlera letrare
nuk matet me mimin Nobel, sepse, nse kjo do t ishte e vrtet, shum
vende do t ishin shum, po shum m prpara se Shqipria dhe fakti se ai
bn pjes n kandidatt pr kt mim nuk e justifikon pretendimin e tij
pr lidership shqiptar n letrsin botrore. Ky sht nj pohim vrtet
qesharak. Por m shqetsuese sht ideja q ka shprehur jo vetm nj her
se ai prfaqson, i vetm, ndrgjegjen e nj populli, se prfaqson krejt
jetn kulturore shqiptare, sikur shkrimtart dhe studiuesit e tjer t mos
ekzistonin.
Prpjekja Letra shqipe 68

Kjo sndryshon shum nga far bnte diktatori i vdekur, i cili e

identifikonte jetn politike n Shqipri me bmat e tij vetiake. Mendsia
sht e njjt, motivet e brendshme po ashtu, madje edhe shakat
kombinative t historis jan t njjtat, sepse si njeri edhe tjetri jan nga
qyteti i Gjirokastrs. Nse sht e vrtet ajo ka kemi thn n krye pr
letrsin dhe qllimet e saj, Kadareja duhej t ishte ai q do t prkrahte
formimin e nj brezi t ri shkrimtarsh, duke i ndihmuar ata q t njiheshin
n Perndim. Si sht e mundur q vetm ai qenksh i denj pr tu
prmendur, kurse t tjert vetm pr heshtjen? A sht e mundur q vetm
ai t ket kaluar i padmtuar nga stuhia ideologjike e regjimit kurse gjith
t tjert ajo i paska rrmbyer? A sht e mundur q ai ta ket kuptuar
rrezikun e regjimit vetm n 1990 dhe ndrkaq ka mundur ta kultivoj
artin e tij n liri t plot ndrgjegjeje, ndrkoh q t tjert ndiqnin direktivat
e regjimit?
Mentaliteti totalitar nuk sht e leht t vdes Pr t mundur
prbindshin ideologjik q mbajti nn shtypje kombe t tra prgjat nj
epoke t gjat t historis bashkkohore do t duhej nj reflektim i
prgjithshm i intelektualve. Nga shkrimtart ne presim sinqeritet dhe
besim n vlerat e liris, dhe jo pohime vanitoze mbi madhshtin kombtare
q reduktohen pastaj, nn dritn e ironis s historis, n mite t vegjl t
provincs q shrbejn pr t fshehur rrnjt e komplekseve t inferioritetit.
Letrsia shqiptare duhet t dal nga psikozat kolektive t krijuara nga regjimi
i vjetr q mbante n ankth nj popull t tr duke propoganduar rrezikun
e huaj. Ajo duhet t lirohet edhe nga kulti i personit, duke e konsideruar
shkrimtarin Ismail Kadare si nj shok pune, ndoshta m dinak dhe m
fatlum se t tjert, por q, ashtu si dhe t tjert, ka gabimet e veta, madje
nganjher m t mdha bash pse sht m i famshm. T mdhenjt jan
t mdhenj n bujarin dhe jo n mendjemadhsin e tyre. Edhe Ismail
Kadareja ka br pjes n regjimin e vjetr, prandaj edhe ai duhet t
rishikohet n dritn e s vrtets historike, pa frik dhe pa keqardhje,
pmdryshe gjumi i gjat i Shqipris do t vazhdoj edhe pas vdekjes s
komunizmit. Ajo q thot ai koht e fundit rreth denigrimit t personit t tij
nga kritika q nuk pranon kultin e personalitetit t tij nuk sht shum e
ndryshme nga pohimet q bjn diktatort pr t justifikuar censurn mbi
disidentt. T kritikosh Kadaren nuk do t thot t fyesh kulturn
shqiptare, sepse kritika bn pjes n vete jetn e kulturs s lir, ashtu
sikurse nuk sht fyese pr nj popull kritika ndaj diktatorit t tij. Vetm
ai q identifikon politikn dhe kulturn me interesat e veta mund t thot
se opozitart e tij jan armiqt e atdheut.
Kadareja, meqnse sht n Franc, do t bnte mir t lexonte
Traktatin e tolerancs t Volterit, ka do ta ndihmonte pr ti pastruar
paragjykimet e tij provinciale, nacionaliste, ballkanike dhe socialiste. Atyre
u iku koha dhe, nse do t rindizeshin prtej cenzurave t arsyeshme t
historis, nuk do t sillnin tjetr vese gjma dhe fatkeqsi.
Prpjekja Letra shqipe 69

Bashkim Shehu

HIJA E GURIT

-. T mir e paske shtpin, o usta...

-. T mir e kam, or tunjatjeta
-. A ma jep?
- Keq m vjen, por nuk e jap.
- Hap gojn e krko sa t duash.
- Me asgj n bot nuk e kmbej kt shtpi... Mua kt shtpi ma
ka ln babai, babait ia ka ln gjyshi, gjyshit ia ka ln strgjyshi, q e ka
ndrtuar me duart e veta. .
Tjetrit, Nuriut, i kishte hipur keq me shtpin e Mane muratorit. Sapo
kishte ardhur n kt qytet, edhe akoma nuk kishte zn shtpi, edhe
kishte sa t duash m t mira se kjo e Manes, mirpo Nuriut tek kjo i
kishte mbetur mendja. As vet nuk e dinte e nuk e kuptonte prse. Ndofta
ngase i dukej sadokudo poshtruese q nj cop zanati t kishte at alamet
shtpie e ai vet, nj ndr njerzit m t fuqishm t ktij qyteti, t mos
kishte gj prej gjje. Apo ndofta, ashtu e vjetr dhe e irnosur si ishte,
duke i shembllyer me sarajet e agait t fshatit ku kishte lindur, vese nj
shembllim i zvogluar i tyre, i zgjonte ashtu nj zili t hershme. Po pr t
kjo shtpi nuk qe e vogl. Prkundrazi, kur tia merrte usta Manes e t
hynte aty me gjith gruan e me djalin e tij t vetm, shtpia do ti dukej
tepr e madhe e e zbrazt pr ata t tre e pr plakat e orendit q kishin
sjell me vete, n vend t atyre vjetrsirave t ronitura q do t gjenin.
Shtpia qe vrtet goxha e madhe pr ata t tre. Ajo kishte nj kat t poshtm,
nj gjysmkat t ndrmjetm, t zn krejt nga nj si pun hauri t cilin ai
nuk kishte ndr mend ta prdorte, dhe nj kat t siprm, ballina tepr e
dal e t cilit sikur vrsulej prpara si me nj flug t beft prej gjallese
kryenee, dika q t kujtonte nj kraharor femre, e q dukej edhe m e
Prpjekja Letra shqipe 70

gjall duke spikatur prudshm prkundrejt asaj pamjeje zymtane,

hijernd t mureve t pasuvatuar, me gurt t nxir nga kohrat. E kjo
ndrthurje e prudshme, zymti gursh e fshehtsi afshi njerzor, i prftonte
atij, Nuriut, thell qenies s vet, njfar ndjesie ngashnjimi t errt e t
pashpjegueshm. Ja do ta merrte pr vete at shtpi, ja ska! Me hir ose me
pahir! E ai e kishte n dor ta bnte kt, sepse t merrte e t plaste n
burg kur t donte. Ndaj dhe i erdhi pr t qeshur tek dgjoi at Manen se
shtpin sdo tia jepte edhe sikur kjameti t bhej. Por nuk qeshi. Mir,
tha me vete, ta ndreq un ty! Dhe i vuri nja dy nga ata t vett, nga ata q
se kishin pr gj ti delnin jallanshahit edhe babait t vet. Mirpo Maneja,
a thua se e kishte nuhatur kt, vetm mirmngjes e mirmbrma thoshte
dhe sndalej me njeri t panjohur pr t kmbyer nj llaf goje. Bile edhe me
t njohurit, gojkyur, i vuvosur si gur, ky Maneja. Ather, Nuriu iu qep
me ata t vett njrit prej djemve t ustait, edhe q ishte e kundrta e ktij,
njeri i muhabeteve dhe i qejfeve, kaq mjaftonte dhe sishte nevoja q ai t
merrte npr goj punrat e pushtetit, po mjaft q t kalonte nja dy or me
ata t dy e pasktaj e ujdisnin ata q t gdhihej t nesrmen n burg. Edhe,
prnjmend, ashtu ia bn. E n ksi rastesh edhe familja po do ta psonte,
si e psoi Maneja me gruan e me gjith kalamjat e tjer, q u degdisn
brenda po asaj dite n nj fshat t largt e t humbur. Shtpia e tyre i
mbeti ksisoj Nuriut. Duke hyr n shtpin e zbrazur, ai pa dika q
zvarrisej ngathtsisht shkallve q nga kati i siprm. Ishte nj bullar, i
hutuar n vetmin e asaj shtpie. Pa nj pa dy, Nuriu nxori koburen edhe,
pa iu dridhur dora, e vrau kt banues t bezdisshm, edhe e flaku
prjashta. Pr disa net rrjesht pasktaj do ti bhej npr gjum sikur
dhjetra bishtra gjarprinjsh t vegjl e fshiknin krrupshm gjithandej npr
trupin e tij lakuriq. Por shpejt kjo do ti kalonte dhe do ta bnte gjumin t
qet si askrkund tjetr e si askurr ndonjher m prpara. Edhe do t
vazhdonte t jetonte i lumtur e i gzuar pr vite t tra n at shtpi. Vetm
se, her pas here, dhe gjithher m dendur, sidomos mngjeseve tek posa
zgjohej nga gjumi, do ta kaprthente, a thua se i vinte prej mureve, nj
ndjenj ftohtsie e zbraztie si prej grmadhe. Por edhe kjo do ti kalonte
shum shpejt, dhe gjithher m shpejt, me daravitjen e hijeve t nats e t
mugtirs s agut.
Vitet iknin nj pas nj edhe djali i Nuriut, Luli, rritej e rritej. U b
goxha djal. Ishte koha kur nxnsit e shkollave filluan ti shpinin nga nj
muaj n vit npr fshatra q t punonin Kshtu, edhe Lulit, si arriti nj
mosh t caktuar, i ra t shkonte n nj fshat bashk me shokt e tij pr t
korrur grur. Puna ishte e mrzitshme, nuk shtyhej, dhe vapa edhe etja
me kalimin e orve sa vmin e shtoheshin. Si pr ta hequr mendjen nga t
gjitha kto, ashtu si padashur, Luli u hidhte her pas here vshtrime te
druajtura vajzave t fshatit q punonin aty rrotull. Dhe kshtu i ra n sy
njra prej tyre, q sikur ndryshonte nga t gjitha t tjerat e q shquante
Prpjekja Letra shqipe 71

prmbi to me hiret e saj, sado t venitura e t vrunguara, mesa duket prej

vitesh pune t mundimshme, n zheg, npr sqot, nn fshikullima errash
t athta dimri e duhmash behari plot pluhur. Por ndofta tamam kjo i jepte
asaj njfar vesku t uditshm n syt e djalit. E ajo pasksh qen e bija
e Mane muratorit dhe ky ishte fshati ku i kishte degdisur Nuriu, i ati i
Lulit, por ky, sigurisht, nuk dinte kurrgj pr t gjitha kto. Vshtrimet q
i vrviste ai, ca e nga ca, u bn m t shpeshta e m ngulmuese, ia trhoqn
edhe asaj vmendjen, porse ajo i prgjigjej vese me mosprfillje. Dikur,
gjat pushimit t vaps, Luli u ap gjer te kroi m i afrm, q sishte aspak
afr, pr t pir uj dhe, tek po kthehej, befas e pa at vajzn q po vinte
pr n krua, krejt vetm. Si do t mendonte shumkush n mosh t tij n
ksi rastesh, Luli mendoi se ajo po e bnte kt enkas pr t. Aneprqark
nuk kishte kmb njeriu dhe askrkush nuk i shihte. Ndrsa ecnin
prkundruall dhe sa m shum i aviteshin ashtu njri-tjetrit, aq m ligsht
i prplitej zemra e i mjakej goja, i thahej krejt, si t kishte tri dit e tri net,
e jo nj ast t vetm pa e njomur me nj pik uj. Por, kur u ndodhn
ballprball dhe fare pran njri-tjetrit, teksa ai po matej ti thoshte ndonj
fjal ose t paktn vetm ti buzqeshte, syt e saj t hirt e t mrrollur prej
diellit u shprndrruan n dy shkreptima urrejtjeje, e ai u ngurr, i frikur
disi, edhe kaloi prbri saj nxitimthi e me syt gjith prdhe. Skishte par
ndonjher n jetn e tij t till urrejtje n syt e ndokujt. Por, mbasi t
largohej ca dhe t mbetej srish vetm, at dalngadal do ta pushtonte
marazi dhe turpi pse ishte frikur ashtu, edhe pothuajse do t bhej pishman
q si kishte folur nj fjal asaj vajzs, ndofta n syt e saj mrekullisht t
bukur, q ishin br edhe m t bukur n astin q u ndeshn aq pr s
afrmi n vshtrimin e tij, e q atij i qe br sikur shkreptinin urrejtje,
kurrfar urrejtje nuk kishte pasur, po ve atij i qe dukur ashtu. Se ai ishte
nj djal i qashtr e i turpshm, q ende skishte mundur ta kaprcente
pragun e druajtjes ndaj femrave q i dukeshin gjithsesi t paarritshme,
edhe ishte tamam n nj kaprcyell moshe q e bnte t vuante pr kt. E
ai zakonisht e ndrydhte n vetvete kt lloj vuajtjeje. Megjithat, ksaj here
nuk duroi dhe vendosi tia hapte muhabetin nj djali tjetr, i cili ishte djali
i t parit t fshatit dhe q kishte nxituar ti afrohej pr t krijuar me t
njfar miqsie. Kshtu, me tu kthyer ajo vajza, Luli e pyeti me z t ult
shokun e tij t ri se kush ishte ajo. Tjetri, me z akoma m t ult e gjthpoaq
t drithshm, edhe me nj pamje t shqetsuar, a thua se po shqiptonte
ndonj namatisje t ndaluar kobndjellse, i tregoi se bij e kujt ishte dhe
se ishte e motra e nj armiku t rrezikshm q e mbanin prej shum e
shum vitesh n burg, sikurse ishte edhe ajo vet dhe krejt familja, ndaj
dhe askush n fshat nuk u fliste me goj edhe q t gjith u shmangeshin
e u largoheshin. Ve asaj, ishin edhe njerz dembel, ishin msuar t rronin
n kurriz t t tjerve, ndrsa tani vetm shtrngesa i bnte t punonin, po
ve sa pr t mbajtur frymn gjall, bile e ma e vajzs kishte vdekur nga t
Prpjekja Letra shqipe 72

pangrnt dhe, sigurisht, askush su pat shkelur n shtpi pr t

ngushlluar. Ather edhe Luli, i cili kishte lexuar npr libra edhe dgjuar
her pas here n shkoll ose nga babai pr ksi gjrash e pr kta lloj
njerzish, e shpjegoi njfarsoj vetmevete sjelljen e uditshme t vajzs
ndaj tij dhe nuk e zgjati m tej muhabetin. E as nuk mendoi m gjat pr
at vajz. M an tjetr, ai nuk e dinte far lidhjeje kishte e tr kjo pun
me baban e tij dhe as e merrte me mend se ku e kishte zanafilln. Por, pas
nj far kohe, ai do ti msonte apo gjithsesi do t mund ti merrte me mend
edhe kto. Mbasi qe kthyer nga fshati, jo nga fshati ku e patn uar n
fillim, sepse q andej e hoqn uditrisht qysh t nesrmen, porse nga nj
fshat tjetr ku e uan pasktaj, si qe kthyer nga ky fshat, pra, edhe ndrsa
pothuaj e kishte harruar ka i pat ndodhur me vajzn armike, edhe, duke
qen me pushimet shkollore, bnte bnte dhe vrtitej marrakotas npr
shtpi, nj dit prej ditsh, se si iu dha t shtynte portn e ult q gjendej
n sheshin e shkallve dhe u fut n haurin e madhe e t errt q zinte krejt
gjysmkatin e mesm t shtpis, n t cilin deri tani skishte guxuar
asnjher t futej. lu b sikur kishte hyr krejt befas n nj bot tjetr, nj
bot q sishte m dhe ku smund t hyje vese nprmjet ndrrs, ose
sikur ndrra po hynte papritmas n botn e njmendt. Gjithandej kishte
rrangullat pluhurosura t hedhura rrmujshm, m s shumti copra
sendesh t dikurshme, q smerrej vesh se far mund t kishin qen, me
nj pamje vjetrsie t till q thuase do t thrmoheshm me ti prekur. Nn
dritsimin e mekt q deprtonte prej mazgalleve t ngushta t hapura
barazlargsisht n njrin prej mureve, Luli zu t bubrronte andej kndej
plot kurreshtje. Edhe, vrtitej nga vrtitej, i dilte prpara nj si en e
rrumbullakt, prfund s cils gjendej nj si arkz, me nj kapak q e
bnte ti ngjante nj shtpie voglane mu si ato t filmave me prralla, edhe
q kishte frik ta merrte npr duar. Por m s fundi kurreshtja e mundi
frikn dhe ai e mori, ia ngriti kapakun, edhe pa aty nj tuf me letra t
palosura osa her e t stivosura kujdesshm, edhe, duke i nxjerr e duke
i shpalosur, u avit tek njra prej mazgalleve q t mund t lexonte, edhe
mundi te shquante npr kto letra t zverdhura e t ronitura nj mizri
harfesh arabe, e m tej vargje shkronjash si kto t shqipes, por q ai spo
i shquante dot, ndofta pr shkak t drits q sishte e mjaft, mendoi nj
her, mirpo m tej mundi ti lexonte e t kuptonte se ishin emra njerzish,
varg e varg, edhe njri posht tjetrit, edhe llagapin e ktyre emrave sikur e
kishte dgjuar, por nuk e dinte se ku, deri sa diku arritit tek emri i babait
t asaj vajzs armike, vajzs egrsir, edhe tek emri i asaj vet edhe t krejt
familjes s saj. Edhe m tej akoma te nj sr emrash t tjer srishmi t
palexueshm, q sa vinte e treteshin dalngadal ashtu si npr mjegull.
Lulin ather e ngrtheu nj dyshim sfilits, i padurueshm, e ai mezi priti
gjer n mbrmje sa t kthehej i ati q ta pyeste pr ka kishte par.
Megjithse ngurronte, i stepur nga nj ndjenj frike dhe turpi trazuar
Prpjekja Letra shqipe 73

bashk, frik prej t atit, pse po shfaqte kurreshtje pr ata lloj njerzish, po
edhe njfar turpi t fsheht, q lidhej, gjithsesi, me t fshehtn e nj joshjeje
t dikurshme ndaj nj vajze shtrig, sidoqoft ai e mposhti ngurrimin dhe
guxoi t pyeste.
- Shtpia ka qen e tyre, prpara se ti dnonim, - i shpjegoi babai,
disi i befasuar nga pyetja, - por kt shtpi ata e kan br duke pir
gjakun e popullit, gjakun ton, brez pas brezi. Ata jan armiq, jan gjakpirs,
dhe at q u ka br Pushteti pak e kan, se ata, po t kishin gj n dor,
do t na themin t trve me gjith fmij... - pastaj, si t ishte kujtuar
befas pr dika, iu hakrrye t birit: - Po ty, t duhen kto gjra! t ha
meraku pr ta!
- Jo baba, un desha vetm t dija
- Mos t t dgjoj m!
Djali heshti sakaq, edhe thuajse u pendua q e kishte pyetur Por
vetmevete ai i kishte kuptuar tashm q t gjitha. Ndrsa i ati i fliste, Lulit
iu prhin srishmi n kujtes dy sy t shndrruar n dy shkreptima
urrejtjeje, dhe iu prsdyt prthell qnies s tij tamam ka kishte prjetuar
n at ast, edhe, me nj qartsi t pamshirshme, kuptoi gjithka. Edhe,
tash e tutje, do ta ndiqte si hije nj mundim, prej t cilit askurr nuk do t
shptonte.
At nat iu b n ndrr sikur kishte etje t madhe, edhe mezi arriti
gjer te nj krua, po kroi ishte thar Dgjoi nj z t kumbonte si nga thellat
e dheut:
- Kam vuajtur aq shum, sa edhe lott m jan shterrur - tha zri.
Ather i doli prpara nj femr trupmadhe pa mosh, e cila n vend
t syve kishte nj pal zgavra t zeza q buronin gjak t zi, dhe u zgjua i
lemerisur. Digjej nga nj zjarrmi e brendshme. Ndezi dritn e nats mbi
komodin, dhe vuri re aty nj shuk letre. E hapi dhe pa, i meritur, se ishte
nj nga ato letrat me emra t t zotve t dikurshm t shtpis, qysh nga
fillimi i kohrave, t ciln e kishte gjetur n nj arkz n haurin e terrt,
edhe po aty e kishte ln edhe smerrej vesh kush e kishte sjell gjer n
kt dhom. Nga zjarrmia, flaku tej mbulesn me gjith araf. Aty pr aty,
duke par se pasksh qen lakuriq, nxitoi ti mbulonte me pllmbt e
duarve pjest e turpshme. Tek kmbt e shtratit qndronte nj femr pa
mosh, me dy zgavra t errta n vend t syve, q ishte po ajo q i qe
shfaqur pak m par edhe q ishte njkohsisht ajo vajza e frikshme q
kishte hasur dikur n zhgjndrr, edhe ishte gjithashtu krejt e zhveshur.
Ajo ngriti njrn dor, n t ciln mbante nj hanxhar t madh t gjakosur,
e athere, duke klithur, ai u zgjua prnjmend.
Qysh prej asaj nate, Luli nuk do t bnte m gjum. Sepse menjher
do ti strditej rishtazi i njjti makth e ai do t zgjohej sakaq i trumhazur.
Netve, po prher e m shpesh edhe gjat dits, m s shumti kotej npr
dremitje t shkurtra, copa-copa, edhe ishte thuajse vazhdimisht n nj
Prpjekja Letra shqipe 74

gjendje midis gjumit dhe pagjumit. Edhe, vazhdimisht, i bhej se disa qenie
t padukshme vrtiteshin krcnueshm rrotull shtpis, duke dashur ta
merrnin pr vete kt shtpi. Kur e kur, ndonjra prej tyre bhej e dukshme
dhe vejevinte, hije e mugt apo krijes e prudshme, gjysm njeri e gjysm
xhind, prskaj mureve t larta e me nj bardhsi t ankthshme q qarkonin
avllin. Tjeraher, ato synonin t futeshin gjer brenda n shtpi, duke
rrmuar kalime t nndheshme q t nxirrnin drejt e te hauri i gjysmkatit
t ndrmjetm. Bile disa her, pas gjase, kishin hyr gjer brenda n kt
shtpi, pa ka se askush si kishte par, se smund ti shihte, t padukshme
si ishin, por Luli kishte par ndoca gjurm q duhej t ishin t tyret, sepse
kush tjetr mund ti sillte gjer lart n dhomn e tij ato letrat e strvjetruara
me ato emrat e t zotve t dikurshm t ksaj shtpie, n njrn prej t
cilave tani mund t lexoheshin edhe disa emra t rinj, por q kishin llagapin
e po atyre t parve? Po kshtu, nj nat prej netsh, duke hyr n dhomn
e tij, ai gjeti tek pragu i ders nj kukull prej lecke, me dy copa thngjilli t
ndezur n vend t syve, edhe pastaj leckat me t cilat qe stisur kjo kukull
zun e po digjeshin dalngadal, e ajo mblidhej e kruspullosej, deri sa
mbeti prej saj vetm nj grusht hiri i zi, si thirr, me nj cop qymyr n mes.
Po pastaj po e njjta kukull i doli srishmi, e hedhur n nj nga dhomat e
zbrazta e t shumta, q nuk prdoreshin, npr t cilat ai endej si
somnambul, edhe pa e ditur nse ishte ndrr apo zhgjndrr, sepse kukulla
rritej e rritej prpara syve t tij, gjersa u shndrrua n njeri t gjall, q
ishte nj femr pa mosh, me floknaj t gafrruar, me nj pamje t
grditshme, prej shtrige, e cila e kishte lidhur me magji, t lmekej e t
ligej.
- E shkreta un pr ty, si m je br. ..
Ishte e ma ajo q e pikasi, e para, se ai qe ligur e lmekur e tretur,
edhe i dfteu t shoqit, Nuriut, i cili skishte vn re gj, i zn tr kohs
me punt e veta. Ky thirri mjekun, po mjeku nuk bri dot derman. Por ajo,
e ma, e priste nj gj t till, se qysh n krye i kish rn ndr mend se kjo
qe pun magjie dhe mjeku skishte far ti bnte. Ndaj dhe, fshehurazi
Nuriut, duke pritur rastin kur ky t ndodhej larg, me shrbim, ajo shkoi e
thirri nj plak, plakn Rabie, pr t ciln flitej se kishte haber nga magjit
dhe dinte ti shronte.
Plaka Rabie erdhi n shtpin e tyre po at dit ndaj t ngrysur. Si e
kqyri djalin mir e mir, t zhveshur gollomesh, plaka zu t namatiste
duke kngzuar lehtazi, deri sa at e kaploi gjumi. Edhe, duke fjetur, e
mbuluan nj pal djers t ftohta, e kapn drithmat e zu t prartej. E
ma, duke e par t dridhej ashtu, u krepatua, u tremb, pandehu se po i
ikte djali, po plaka Rabie nxitoi ta qetsonte.
- M mir do t bhet, - i tha, gjith duke mbajtur vesh jermin e tij.
Ishte nj rrmuj fjalsh t kaprthyera me njra tjetrn e blbzimesh
t padgjuara ndonjher, t cilat e ma nuk i kuptonte, porse plaka Rabie,
Prpjekja Letra shqipe 75

vetmevete, e kishte fare kollaj ta shkokolepste nyje pr nyje, prderisa dinte

t lidhte do magji. Edhe, duke mbajtur vesh, ajo msoi rij histori fort t
uditshme. Edhe tha:
- Kjo shtpi sht e nmur, kshtu q secili nga gurt e saj lshon nga
nj hije, q nuk duket me sy, por q mund ta shkelsh me kmb, kshtu
q ky ka shkelur hije. Kush banonte n kt shtpi ka qen i mbrojtur nga
nma prej nj gjarpri, nj bullari q flinte n vatr. Por ju e kini vrar at.
Kshtu q duhet nj di tjetr pr tia dbuar t lign djalit dhe pr ta
mbrojtur nga nma. Do ta marr dhe do ta shpie tek rrnojat e nj vakfi,
tek ndodhet nj gur shronjs, q i thon Guri i Mir, sepse ka ardhur prej
qiellit, edhe sht binjaku i nj tjetr Guri t Mir, q ndodhet n ann
tjetr t bots, q i thon Samarkand, edhe q t dy kta jan trinjakt e
nj t treti Gur t Mir q ndodhet n Botn Tjetr...
E ma, gjith merak, zu ti thoshte gati me t qar:
- Po si do ta marrsh n kt gjendje q sht katandisur?...
- Po se sht katandisur kshtu, ndaj dhe do ta marr, q t shndoshet,
- ia ktheu plaka Rabie, - po tani do ta zgjoj dhe do ti jap nj di q ta pij
q t bhet m mir. Po edhe ti mund t vish atje, po deshe q t vish
medoemos. Vese nuk bn t hysh atje brenda edhe ti...
Edhe, si e zgjoi djalin, plaka Rabie mori nj thngjill t ndezur q e
shoi n nj got me uj, t ciln aty pr aty ia dha ta pinte. Me ta pir gotn
gjer n fund, atij filloi ti vinte ehreja.
- Shkojm, - tha plaka ather.
Edhe ashtu bn, pa u vonuar m. Ishte hera e par q Luli delte
prjashta pas kaq kohsh. Ajri i freskt i nats e kndellte. Nxitonin rrugve
t shkretuara, gjith duke iu shmangur zhurmave t hapave q her pas
here kumbonin diku, pr t mos u ndeshur me asknd, ashtu q askush t
mos ti shihte. Sepse nna e Lulit nuk donte assesi q ta merrte vesh Nuriu
kur t kthehej, ndrsa plaka Rabie gjithpoaq nuk donte q ti priste rrugn
ndonj kmbters, prndryshe krejt ka do t bnte nuk do ti pinte uj.
Mbrritn m n fund tek vendi pr ku ishin nisur. Mbi nj djerrin,
paksa n t dal t qytetit, brakmonin rrnojat e nj vakfi, prishur para
disa vjetsh ky, q kur u prishn t gjitha faltoret e Perndis e vendet e
tjera t shenjta, edhe u ndalua njerzia ti prkmbnin ose qoft dhe t
shkonin npr to. Por plaka Rabie vazhdonte t shkonte te ky vakf i prishur,
sepse ajo ishte nga t paktat a ndofta e vetmja q dinte t bnte udira me
ndihmn e Gurit t Mir. Edhe, si mbrritn atje, ia mbushi mendjen tjetrs
q t mos hynte brenda, ngase nuk donte q ti msonte tjetrkush marifetet
e saja, edhe u fut brenda rrnojave bashk me djalin. Aty brenda, qarkuar
prej mureve gjysm t shembur e pa ati, na ishte nj rras guri e rrumbullt
e e lmuar. Plaka Rabie i tha Lulit q t shtrihej prmbi kt, pastaj srishmi
e namatisi edhe e vuri n gjum, edhe, si e vuri n gjum, i vuri prbri,
prmbi gurin e pllot, nj si pun kukulle prej lecke, pastaj srishmi
Prpjekja Letra shqipe 76

namatisje gjer ndaj t gdhir duke pritur gjersa djali t zgjohej vetiu. Djali
u zgjua dhe vshtronte kukulln prej lecke gjithsesi me nj fart habie, po
pa kurrfar frike ama. Athere plaka e mon kukulln edhe e futi n gji,
edhe e mori djalin prdore e q t dy doln prjashta
- Tanithi sht fare i shruar, - i tha s ms s djalit.
Ende pa zbardhur. ata nxituan hapat pr n shtpi, ashtu q askrkush
t mos ti shihte. Prnjmend, Luli ishte shruar tani, edhe ndjehej mire, e
ishte br, ndrkaq, brenda nj nate, ai i pari. Qysh ditn e nesrme faqet
filluan ti kuqlonin. Gjallria, nj gjallri prej fmije dhe njkohsisht prej
djali t rritur, ia zu vendin plogshtis. Ksisoj, edhe natn e dits s
nesrme, e kapiti nj gjum i qet, prej fmije, vetm se hera hers rnkonte
mbyturazi npr gjum, po ishte njfar vuajtjeje e mbl, e pasikletshme.
Edhe, kur u zgjua, pati prshtypjen se kishte par ndrra t bukura, q
duhej t ishin po ato t nats s mparshme, t cilat, megjithat, sikurse
m s shpeshti kto lloj ndrrash, nuk po i mbante mend.
Mirpo, at dit, t pasnesrmen, pra, i ati, Nuriu, u kthye nga
shrbimi, edhe ishte krejtsisht i prxhindur. Sepse ai e kishte marr vesh
kryekrejet ka kishte br gruaja me t birin gjat mungess s tij. Edhe iu
shkreh me t hakrryera. E rrahu, bile, sikur t kishte br nj turpri t
madhe. Sepse, prnjmend, e kishte br nj t till turpri, duke ia uar
t birin, atij, n vend t ndaluar. Edhe e kishte smurur m liksht ksisoj.
Kshtu, pra, nuk se i biri ishte shruar. Kto nuk qen shenja shndoshjeje,
po shenja t nj marrzie. T nj marrzie t rrezikshme. Ndaj dhe Nuriu
urdhroi q i biri t mos dilte prjashta, edhe as aty brenda n shtpi
askrkush t mos e shihte m.
Por tani Luli nuk do ti bindej m t atit. Nuk do t kalonte shum, e
ai, nj dit prej ditsh, duke gjetur rastin q priste, doli fshehurazi nga
shtpia. Prjashta, npr rrug, kishte kallaballk t madh, ose t paktn
kshtu iu duk atij, meq kishte ndenjur kaq gjat i ndryr e i vetmuar.
Edhe takoi ndoca syresh, jo vetm prej shokve t tij, po edhe m t rritur,
q pak i njihte ose nuk i njihte fare, t cilt afroheshin q ta dgjonin far
po thoshte. E ai fliste e fltste parreshtur, po gjith me z t ult, edhe tregoi
krejt ka i kishte ngjar ktyre kohve t fundit, si dhe disa gjra t tjera,
m t vjetra, pr t cilat bhet fjal m sipr n kt rrfim, pak a shum
ashtu si jan rrfyer, ose m mir, anasjelltaz, ktu jan rrfyer pak a
shum si i pat rrfyer ai, me nj varg ndryshimesh t mundshme q do t
ken br ata q e dgjuan prej tij, si dhe t tjer q i kan dgjuar prej
ktyre. Por nuk ishin t shumt ata q e dgjuan nga goja e tij
drejtprsdrejti. E megjithat, nuk vonoi e fjala vajti atje ku nuk duhej t
vente, edhe ktu, n nj cep rruge alltisn nja dy burra q as i njihte e as
e njihnin edhe q e muarrn Lulin e shpun ne burgun e qytetit. Aty e
mbylln n nj si pun dhome t zbrazt dhe e lan fill vetm. Ngaq skishte
se t bnte, zu t apitej nga njri cep n tjetrin, gjersa u lodh e u shtri
Prpjekja Letra shqipe 77

prdhe e menjher e zu gjumi. Ai e pa veten n ndrr n nj nga dhomat

e zbrazta t shtpis, n t ciln po shihte nj ndrr tjetr, edhe n kt
ndrrn tjetr po e shihte veten sikur ndodhej n nj dhom t zbrazt
burgu. U zgjua nga kjo ndrr dyfishe prej krkllimave t drangut dhe
ivive t ders s rnd q u hap ngadal. Brenda hyri babai, i cili e mori e
e oi n shtpi. Ishte nat, rrugt ishin t shkretuara, ndrsa Lulit, ende
prgjumsh, i bhej se po prsritej po ajo nat kur e patn shpn tek
Guri i Mir n rrnojat e vakfit t braktisur.
Qysh ather, askrkush nuk e ka par Lulin m askrkund. Disa
thon se ai qysh t nesrmen ka ikur prej shtpie pr t mos u kthyer m,
edhe asfare nuk dihet se ku. Por disa t tjer q, po ashtu si t part, e
pranojn zhdukjen, thon q ai nuk ka dal prej shtpie. Edhe, si thon
kta t fundit, ndonse i zhdukur, ai do t vazhdonte t endej aty brenda,
i shndrruar n nj flutur t madhe t zez, m s teprmi npr dhomat e
zbrazta t asaj shtpie, dhe natn sidomos. Vetm e ma e shihte, kur e
kur, kt flutur t zez, ndrsa filloi edhe ajo, e vetmuar, t endej dhomave
t zbrazta. Ajo ishte nj grua e mbyllur e e humbur, e nnshtruar me
prkushtim ndaj t shoqit, thon disa prej ktyre q tregojn se i biri i qe
shndrruar n flutur t madhe nat, edhe, ngase ishte aq e mbyllur e e
humbur, ndjenjat e saj me koh qen ngurosur. Kshtu q thuajse nuk qe
n gjendje as t ndjente mungesn e t birit. Por disa t tjer syresh thon
se ajo u mbyll n vetvete kryekrejet vetm prej zhdukjes s papritur t tij,
edhe se tash e mbrapa jepte e merrte veftm me kt flutur t madhe e t
zez, t ardhur nga bota e shpirtrave, ndonse pa i shkuar ndr mend se qe
shpirti i t birit t saj. Edhe nj her, n nj ndajmuzg, duke i shkuar
prapa ktij shpirti, ajo zbriti shkallt, hyri pastaj n dern q t shpinte n
gjysmkatin e mesm, e aty brenda flutura e zez u tret npr terr, por
megjithat gruaja vazhdoi t apitej verbtazi brenda territ, zbrit e zbrit, nj
shtegu t sprdredhur e t ngatrruar, q t onte npr shpella t
nndheshme, e ajo eci e eci gjersa dalngadal u tret gjithashtu npr terr.
Nuriu mbeti, ksisoj, i vetm n at shtpi. Mirpo kjo nuk shkoi gjat,
sepse, nj dit prej ditsh, nj njeri tjetr, q sapo kishte ardhur n kt
qytet dhe q ishte aq i pushtetshm e i fuqishm sa q prej tij varej dhe
pushteti i Nuriut, i tha ktij:
- T mir e paske shtpin, o Nuri!
- T mir e kam, shoku..
- A ma jep?

prill 1992
Prpjekja Shqiprime 78

PRKTHIMI I RITMIT DHE I GJUHS FIGURA-TIVE

T SHEKSPIRIT N SHQIPRIMET E NOLIT

Janet Byron

Dy nga problemet m t vshira q ndeshi Noli si prkthyes ishin

shqiprimi i ritmit t anglishtes s hershme moderne dhe ai i gjuhs
metaforike q ka prdorur Shekspiri. Ky shkrim do t tregoj se si i
zgjidhi Noli kto problme tek nj ast kulminant i monologut t Otellos,
n veprn Otello, Akti IV, Skena ii.

Otello: Had it pleasd heaven

To try me with affliction, had he raind
Ail kinds of sores, and shames, on my bare head,
Steepd me in poverty to the very lips,
Given to captivity me and my utmost hopes,
I should have found in some part of my soul
A drop of patience; but, alas! to make me
The fixed figure for the time of scom
To point his slow and moving finger at;
Yet could I bear that to; well, very well.
But there, where I have garnerd up my heart,
The fountain from the which my current runs
Or else dries up; to be discarded thence!
Or keep it as a cistern for foui toads
To knot and gender in! Turn thy complexion there,
Patience, thou young and rose-lippd chrubin;
Ay, there, look grim as hell!
Prpjekja Shqiprime 79

Othellua: T kish dhn Zoti

T m provonte me mjerime, t m binin
Si breshr prmi kok turpe dhe smundje,
T mbytesha n zi e vojtje gjer m buz,
Dhe rop t binja un e shpresa im e funtme,
Do kisha gjetur n nj ip t shpirtit tim
Nj pikz durim. Po, oh! i mjeri un
T bhem gazi dhe prqeshje e tr botes,
T m rrfejn kur t shkonj kudo me gisht!
Po dhe kt mund ta duronja; mir fort;
Po kur humbas thesarin ku kam vn zemrn,
Thesarin pr t cilin rronj a vdes,
Dhe kruan pr t cilin jeta ime rrjedh,
A pritet edhe thahet, kur ta humbas kte!
Ose ta mbanj si pellk ku rrojn e pjellin zhabat,
Ahere, nxihu, o Durim, e ndrro fytyrn,
Ti ngjll i shklqyer buz trndafil,
Dhe bhu i mvrojtur dhe i egr si Skterra!

Sfida e par me t ciln u ndesh prkthyesi ishte dhnia e ritmit t

ktyre vargjeve. Duke qen muzikant Noli i kapi menjher nuancat
ritmike t origjinalit. Ritmi i ktij monologu nuk krijohet nprmjet
rimave, por vetm nprmjet metrit. Pjesa m e madhe e vargjeve jan
dhjetrroksh. Ky tip metri sht quajtur varg i bardh. d.m.th. nj
varg dhjet rroksh pa rim, me theksin n rrokjet 2, 4, 6, 8, 10, ndonse
n kt monolog Shekspiri e ka modifikuar njfarsoj theksin. Pjesa m
e madhe e modifikimeve nuk kan ndonj rndsi: prgjithsisht ato
konsistojn n shndrrimin e disa vargjeve n njmbdhjet ose
dymbdhjet rroksh. Kryesisht kta jan n fillim t monologut. Kurse
vargu q ka devijuar m shum nga dhjetrrokshi sht ai i fundit,
Ay, there, look grim as hell! (Hej, duket i zymt si ferr.) Ky varg sht
gjashtrroksh dhe devijimi i tij i dukshm shrben pr t nxjerr n
pah fonetikisht kuptimin q ai prcjell. Pra kuptimi i ktij devijimi metrik
bhet edhe m i qart kur vm re kuptimin semantik t monologut:
Othello po thot se ai sht n gjendje t duroj t gjitha llojet e sfilive
prve njrs, at t humbjes s burimit t shtrenjt t jets s tij
emocionale. Nj sfili e till shprndrron e shprfytyron edhe durimin
m shpresmir t njeriut duke e br at t duket i zymt si ferri
Noli ishte i vetdijshm pr problemin e rrokjeve n monologun e
Othellos si dhe pr devijimin e vargut t fundit. Ai e ka ruajtur
rrokjezimin e vargjeve, por ka shtuar numrin e rrokjeve duke i uar ato
n dymbdhjet ose trembdhjet pr varg. Kurse vargun e fundit e ka
br katrmbdhjet rroksh. (Kt numurim e kemi br n menyr
Prpjekja Shqiprime 80

konservative d.m.th duke prononcuar do ; pra, edhe ato q n t

folurn e prditshme mund t hiqen: p.sh. togfjalshin prej t cilit e
kemi lexuar me katr rrokje jo me tre.) Duket se Noli ka gjetur mjaft
vshtirsi pr ta ulur numrin e rrokjeve n do varg ve t tjerash edhe
pr shkak t frekuencs se lart t -ve n shqip, sidomos n dialektin
e tij. Megjithat, mund t thuhet se, ndonse nuk ka mundur ti shqiproj
detajet e metrit origjinal duke ruajtur mesataren dhjet rrokshe, ai ia
ka dal mban me sukses shqiprimit t modelit t prgjithshm t
metrit. Ai ka vendosur nj metr uniform pr t gjith vargjet prve
atij t fundit t cilit i ka dhn nj metr t ndryshm nga paraardhsit.
Kjo sht mnyra q ka prdorur Noli pr t relievuar fonologjikisht
vargun tejet dramatik q mbyll monologun.
Sfida e dyt q prballoi Noli n prkthim ishte shtja e gjuhs
figurative. Pjesa m e madhe e ksaj gjuhe sht e panjohur pr
pasardhsit modern anglishtfols; pasi gjuha e Shekspirit dhe, pr
njedhoj, disa nga imazhet q prfton figuracioni i saj, nuk kan
mbijetuar deri n kohn ton ose, nse kan mbijetuar, e kan humbur
denotacionin apo konotacionin e tyre origjinal. Pr nj prkthyes q i
prket nj periudhe tjetr, t mvonshme, afrmendsh vshtirsit
shumfishohen, pasi jo vetm i duhet t jet i sigurt nse e kupton
plotsisht gjuhn e hershme t tekstit origjinal, por gjithashtu i duhet
t kaprcej pengesat q ngre fakti se frazat metaforike rrall her mund
t prkthehen ekzaktsisht n nj gjuh tjetr. Noli ishte i vetdijshm
pr kto vshtirsi, por ai nuk kishte mundsi ti zgjidhte ato t gjitha
n nj mnyr t knaqshme.
Nyje tepr t koklavitura i kan krijuar atij ato fjal q, ndonse e
kan nj ekuivalent literal n shqip, u mungon forca metaforike e
fjals anglisht - si pr shembull:

Had it pleasd heaven

To try me with affliction, had he raind

Heaven (qielli) ka kuptimin e Zotit dhe premri he (ai) e prforcon

kte shenjzim. Ktu Shekspiri prdor figurn gjuhsore q quhet
metonimi, n t ciln n vend q t prdor fjaln literale pr t
shenjzuarin prdor nj fjal q sht e lidhur ngusht me t. N shqip
fjala literale pr heaven, qiell apo parajs, nuk mund t funksionoj
metonomikisht pr t treguar Zotin. Kshtu q Nolit iu desh t prdorte
nj nga fjalt literale pr God (Zoti):

T kish dhn Zoti

T m provonte me mjerime, t m binin. ..

Si rezultat i ksaj strategjie t pashmangshme, forca metaforike e

origjinalit sadokudo humbet.
Prpjekja Shqiprime 81

Nj rrug tjetr e bjerijes apo dobsimit t forcs metaforike gjat

perkthimit buron nga asimetria, ne pasazhe t catuara, midis tekstit
burimor dhe tekstit t prkthyer. tek ky monolog Noli e ka takuar kt
situat n kto vargje

had he raind
All kinds of sores, and shames, on my bare head...

Ky prdorim i rain (shiut) si folje (veanrisht si folje kalimtare n

kuptimin t sjell posht t derdh posht) sht shembull i asaj q
quhet ndrrim funksional. emri rain (shi) prdoret si nj pjes tjetr
fjalie. Meq struktura morfologjike e shqipes nuk i lejon ndrrime t
tilla (p.s fjala shqipe shi nuk mund t prdoret edhe si folje), Noli nuk
mund ta ruar metaforn origjinale, prandaj iu desh ta ndryshonte
trsisht sintaksn:

t m binin
si breshr prmi kok turpe dhe smundje. .

N variantin e Nolit turpe (shames) dhe smundje (sores, literali:

sicknesses) funksionojn pak a shum n mnyr veprore; ato bijen
mbi Othellon gati si me vullnetin e tyre ndrkoh q tek Shekspiri i
hedh dora e vet Zotit. Nga ana tjetr n versionin e Nolit ato bijen mbi
kryet e Othellos si breshr Kemi t bjm, pra, me nj krahasim ku
prdoret emri bresk n vend t emrit shi, sepse breshri prfton nj
imazh m t fort sesa shi. Ndoshta me prkthimin n kt mnyr t
ktyre vargjeve Noli shpresoi ta kompensonte disi bjerijen e forcs figu-
rative q prfton n kto var sintaksa shekspiriane.
Shembulli i msiprm ilustron sesi Noli tenton ti kompensoj
humbjet figurative t nj lmi (at sintaksor) duke prdorur nj tjetr
(at semantik). Her her, megjithat, kohezioni i fort i fonologjis,
sintak dhe semantiks tek origjinali ngre pengesa t pakaprcyeshme
pr prkthyesin ashtu q humbjet e nj lmi nuk mund assesi t
kompensoj knaqshm nprmjet nj tjetri. Kt e tregon prkthimi i
vargjeve mposhtme:

to make me
The fixed figure for the time of scorn
To point his slow and moving finger at;...

T bhem gazi dhe prqeshje e tr bots,

T m rrfejn kur t shkonj kud me gisht!

Ky sht nj pasazh me nj forc t madhe figurative. Figura sillet

rreth fjals gisht (finger) i cili na jepet si gishti i primimit t bots
Prpjekja Shqiprime 82

(Time of scorn). Ktu time ka kuptimin gjindja, bota si e ka prkthyer

Noli, drejt. (N anglishten e sotme time nuk mund t prdoret m si
e ka prdorur Shekspiri.) Time of scorn tamam tamam do t thot
scornfull time; d m. th. njerzit prmues. Premri mashkullor he
(his) prdoret n kt rast sepse n gjuhn e Shekspirit koha
personifikohej si e gjinis mashkullore (n klishet e anglishtes moderne
personifikimi i kohs, Father Time (baba koha), paraqitet si nj plak
tullac me kos n dor).
Noli nuk e ka shqipruar time of scorn as bots prbuzse as
bots prmuese (t dyja n formn gjindore ose dhanore), q do t
thot njerzit prmues. Secila nga kto do t kishte qen m e sakt
se sa e tr bots, q thjesht do t thot e gjithkushit. Por, nse do
t kishte prdorur format e msiprme alternative, do ta kishte rritur
vargun me nj rrokje dhe, ksisoj, do t kishte komprometuar ritmin.
Vargu i Nolit ka m shum muzikalitet se sa altemativat e msiprme
q jan m t sakta nga pikpamja semantike. Le t bjm krahasimin:

Noli: prqeshj e tr bots

Nj varian tjetr i mundshm prqeshj e bots prbuzse

Por, ndonse varianti i Nolit sht mjaft i arrir nga pikpamja

fonetike, bjerrjet n fusha t tjera t gjuhs jan t dukshme. Kjo vrehet,
p.sh. n mnyrn se si ai na jep imazhin e gishtit akuzues. Prdorimi i
gishtit tregues pr t simbolizuar qndrimin prmues t njerzve sht
shembulli i mnyrs figurative t t shprehurit q quhet sinekdok, d
m. th. prdorimi i pjess pr t simbolizuar t trn. N kt rast gishti
zvendson nj person t shoqris apo nj grup personash. Kurse Noli
e ka literalizuar figurn origjinale. N shqiprimin e tij jan vet njerzit
ata q bjn me gisht pr nga Othellua: T m rrfejn... me gisht. Ky
modifikim i bashkangjitet nj tjetri q ka t bj me tiparet kohore t
figurs s prdorur. Ndrsa n origjinal monologuesi qndron i palvizur
kurse gishti akuzues lviz, n versionin e Nolit situata e monologuesit
sht e anasjellt; ai q lviz sht monologuesi: kur t shkonj kudo.
Kshtu, gishti akuzues, q tek origjinali sht aq i rndesishm, n
prkthimin e Nolit ka mbetur n hije. Ndoshta Noli e ka br ket sepse
i sht dashur t eliminoj ekuivalentin shqip t figurs His slow and
moving finger (gishtin e tij t ngadalshm e t lvizshm) (?), rasa
kallzore - sepse ky do ta kishte br vargun shum t rnd e t gjat.
Prgjithesisht, sikurse e kam vn n dukje edhe gjetk, karakteristika
dominuese e Nolit si Shqiprues sht gatishmria e tij pr t br
sakrifica t mdha leksikore dhe sintaksore n interes t ritmit. Kjo
karakteristik e stilit t tij ndoshta sht rjedhoj e kariers s gjat si
muzikant.
Prpjekja Shqiprime 83

FERNANDO PESSOA
Nj jet e shkrutr - pr nj dashuri t gjat

Poeti portugez Pessoa u b i njohur vetm pas vdekjes. Pothuajse e

tr vepra iu botua me pseudonime t ndryshme, q nxjerrin n pah
aspekte t shumta t personalitetit t tij.
Krijimtaria e Pessoas zbulon nj dramaturgji t re, q, nprmjet
shumfishimit t personazheve, toneve dhe situatave e bn t
panevojshme skenn.
Kushjam un? Kt shqetsim prball enigms ontologjike,
Fernando Pessoa e prsrit vazhdimisht n veprn e tij q shmbllen
me nj pasqyr shumplanshe. Ai sht njhersh i dshpruar, plot
humor, delikat, elokuent, cinik, i rafinuar dhe fshatar. Vargu i tij i
prcjell emocionet n planin intelektual dhe sht dshmi e nj periudhe
pasigurie n udhkryqet e bots.
Pessoa, n gjuhn portugeze do t thot askush; por t mos
harrojm se n latinisht fjala askush do t thot mask. Nj emr i
paracaktuar vall ? Ndoshta, po. Dhe sht pikrisht tet marsi i vitit
1914, nata e tij e Paskalit q befas i zbulon magjin e krijimit: n
kmb, prball nj komodine t lart, ai shkruan pa ndrprerje, me
nj frymzim gati qiellor, dyzet poema, nga t cilat, vetm njra firmoset
me emrin e tij t vrtet. T tjerat do t ken pr autor personazhe
imagjinar t krijuar nga vet Pessoa t cilt ai do ti quaj heteronimt
e tij. Secili nga kta personazhe ka nj letr njofitimi, me nj datlindje
(dhe sigurisht nj horoskop), nj veshje, nj biografi, - dhe mbi t gjitha
nj vepr poetike t veant.
Krijimtaria e Pessoas sht e gjr: nj dram, poema n gjuhn
angleze, q shtrihen ndrmjet neoplatonizmit dhe erotiks, romane
policor, ku vlen t prmendet Bankieri Anarkist, nj prmbledhje
me kng popullore, ese kritike, pamflete politik, prkthime etj. Por
vepra e tij m e rndsishme mbetet krijimtaria poetike n gjuhn
portugeze e firmosur me emra t ndryshm.
Pessoa boton me emrin e tij t vrtet poemat Kalorsit e
Tempujve, Trndafili - Kryq dhe Mesazh t cilat shprehin n mnyr
Prpjekja Shqiprime 84

moderne at q quhet parapsikologji.

Krijesa e tij e par shpirtrore sht Alberto Caiero, nj natyralist
ndrrimtar, autor i poems Kope-ruajtsi.
M pas sht Ricardo Reis, autor i poemave Ode dhe Epigrama.
Duke krkuar prsosmrin formale dhe etikn pa kompromis, ai do t
shprehet: E urrej gnjeshtrn, sepse ajo sht nj pasaktsi.
Ndrsa Alvaro de Campos, i diplomuar n Glaskou pr inxhinjeri
mekanike, do t jet autor i krijimeve Ode pran detit, Kur kalojn
ort, Kinkaleria, Prsri n Lisbon etj.
N poemn e Pessoas shfaqet nj fytyr e uditshme q ndryshon
sipas drit hijeve dhe goditjeve nga jasht. sht qnia njerzore, q
fati e trheq drejt hiit. Por tashm e liruar nga do lloj metafizike.
Dhe, nga ky kontakt, befas, t vjen ndrmend thnia e Shekspirit: Jeta
sht nj prrall e treguar nga nj i marr....
Fernando Pessoa u lind n Lisbon n vitin 1888. Vdiq n vitin
1935, pothuajse i panjohur. Vepra e plot iu botua gjat viteve 1942-
1946 Bashkkohsit e konsideruan hermetik dhe t pakuptueshm,
ndonse ai i prkiste t ardhmes.
Alain Bosquet do ta quante t parin poet t kohve moderne q i
dhuroi njerzimit mekanizmin e vetnjohjes. Bashk me Kafkn dhe
Pirandelon, Pessoa hapi shtigje t reja n artin e letrave.
Krijimtaria e tij poetike sht prkthyer dhe botuar n shum vende
t bots.

Prgatiti Ilir Tupja

Fernando Passoa

15janar 1928

Kinkaleria

Un jam nj hi.
Dhe i till do t jem gjithmon.
Un smund t kem dshir pr t qen dika.
Megjithat, mbaj n vetvete t gjitha ndrrat e bots.
Dritare t dhoms sime,
Prpjekja Shqiprime 85

t dhoms sime n mizrin njerzore njsi e panjohur

(edhe po ta dije se sht, e gj m tepr do t dije?),
ju hapeni mbi t fshehtn e nj rruge
t rrahur vazhdimisht nga njerzit,
Mbi nj rrug ku mendimet sfuten dot,
t vrtet, jasht do mundsie t vrtet, t prcaktuar,
pa asnj t dhn t prcaktuar,
me t fshehtn e sendeve t groposur nn gurt dhe njerzit,
me vdekjen q i mbulon muret me myk dhe njerzit me thinja,
me fatin q trheq karrocn e t gjithve n rrugn e hiit.

Sot jam i nnshtruar, si ai qe e njeh t vrtetn;

i qart jam sot, si ai q sht n prag te vdekjes,
duke mos pasur m tjetr vllazrim me sendet
vese at t nj lamtumire, kt shtpi dhe kt buz rruge
t shndrruar n nj varg vagonash, me nj sirn n nisje
t dal nga thellsia e koks sime,
me nj tronditje t nervave dhe nj krcitje t kockave t mia
q nisen pr udhtim.
N mdyshje jam sot, si ai q e vret mendjen, e gjen
dhe pastaj harron.
Sot ndodhm ndrmjet besnikrise pr t ciln i jam
mirnjohs
Kinkaleris prball, si nj gj e vrtet krejtsisht e jashtme
dhe ndjenjs q gjithka sht ndrr, si nj gj e vrtet
e par nga brenda.

Un dshtova n t gjitha drejtimet.

Por me q isha pa ambicje, kjo ndoshta nuk qe asgj.
I braktisa parimet e mira me t cilat m rritn,
duke u hedhur nga dritarja e oborrit.
U enda npr fusha me qllime t mdha,
por atje nuk gjeta vese bar dhe peme,
dhe njerzit, n se kishte t till, ishin njlloj si gjith t tjert.
Largohem nga dritarja dhe ulem n nj karrige.
Pr far t mendoj?
Prpjekja Shqiprime 86

far di pr at q do t jem, un q nuk di se jam?

T jem ai q mendoj? Por mua m duket vetja
i rn nga qielli!
Dhe ka kaq njerz q besojn t njjtn gj,
pa e ditur se jan kaq shum!
Nj gjeni? N kt ast
njqindmij koka e shohin veten n ndrr gjeni si un
dhe historia sdo t mbaj prej tyre, kush e di? ndoshta asnj;
vetm plehu, ja far do t mbetet
nga kaq ngadhnjime t ardhshme.
Jo, nuk i besoj vetes sime.
N t gjith azilet ka shum t mendur
t pushtuar nga bindje t tilla!
Une, q skam asnj bindje, jam vall m shum
apo m pak i siguruar?
Jo, as pr veten time...

N sa papafingo dhe jo-papafingo t bots

ka n kt or gjeni duke ndrruar pr veten e tyre?
Sa dshira t larta, t shklqyera dhe fisnike -
po, me t vrtet t larta, t shklqyera dhe fisnike -
dhe kush e di? ndoshta t realizueshme...
q nuk do t shohin kurr dritn e diellit t vrtet
dhe q do t bijen n vesh t shurdhr?
Bota i prket atij q lind pr ta pushtuar,
dhe jo atij q ndrron, i prket me t drejt
atij q arrin ta pushtoj.
Un nderrova m tepr se sa ndrroi vet Napoleoni.
Mbi krahrorin tim t pasigurt grumbullova mirsi
m tepr se Krishti,
n fshehtsi shpika filozofi q asnj Kant nuk krijoi,
por ndoshta, un jam prjet, njeriu i papafingos nn ati,
pa e pasur atje banesn time:
un do t jem gjithmon ai q nuk qe lindur pr kt;
un do t jem gjithmon, pa teprime, ai qe kishte talent;
un do t jem gjthmon ai q priste ti hapnin portn
pran nje muri pa porte
dhe q kndoi romancn e Pafundsis n kotecin e pulave,
Prpjekja Shqiprime 87

ai q dgjoi zrin e Perndis n nj pus t zn.

Ti besoj vetes sime? Jo m tepr se hiit...
Le t derdh Natyra mbi kokn time t zjarrt
diellin e saj, shiun e saj, ern q fshik flokt e mi
dhe sa pr t tjerat le t ndodh t doj, ose asgj fare...
Skllevr kardiak t yjeve,
ne pushtuam gjithsin para se t ngriheshim nga shtretrit
tan,
por ne zgjohemi dhe ajo sht e errt, ne zgjohemi dhe ajo sht
e huaj,
kaprcejm pragun e ports dhe para nesh sht gjith bota,
edhe sistemi diellor dhe Kashta e Kumtrit dhe Pafundsia.

(Ha okollata, voglushe;

ha okollata!
Thuaje hapur q nuk ka tjetr metafizik vese okollatave,
thuaje hapur q te gjitha fet sbashku
nuk t msojn m tepr se njmbltore.
Ha pisanjose e vogl, ha!
Po un, a mund t ha okollata me t njjten vrtetesi!
Ndrkaq mendohem, dhe kur heq letrn e argjend t
okollats,
q n t vrtete shte prej kallai,
i flak t gjitha prtok, si flaka jetn time.
Sidoqofit mbetet hidhrimi i nj fati te parealizuar
kaligrafia e shpejt e ktyre vargjeve,
portik i rrnuar mbi t Pamundurn,
sidoqoft, pa lot n sy, e prbuz vetveten,
fisnik, sidoqoft, me nj gjest bujar un hedh
n vorbulln e rrobave
q ziejn, pa fature nga rrobalarsja, ndrresn e ndotur
q ssht gj tjetr vese vetja ime,
dhe mbetem n dhom pa kmish.

Ti ngushllon, q nuk jeton dhe prandaj ngushllon,

ose perndesh greke, e prfytyruar si nj statuj q merr frym,
ose aristokrate e Roms s vjetr, fisnike dhe e kobshme
deri n pafundsi,
ose princesh poetsh endacak, shum e sjellshme
dhe plot ngjyra,
Prpjekja Shqiprime 88

ose markez e shekullit t tetmbdhjet

e largt dhe tepr dekolte,
ose prostitut e famshme e kohs s baballarve tan,
ose dika moderne, nuk e di-jo, nuk e prfytyroj dot mir se far
dhe e gjith kjo, fardo q t jet, dhe cilado qofsh ti,
le t m jap frymzim!
Zemra ime sht nj kov q e kan zbrazur.
Si ata q thrrasin shpirtrat un thrras veten time dhe nuk gjej
asgj.
I afrohem dritares dhe vshtroj rrugn krejtsisht t pastr.
Vshtroj dyqanet, trotuaret dhe makinat q kalojn.
Vshtroj qniet e veshura q takohen,
vshtroj qent t cilt gjithashtu jetojn,
dhe e gjith kjo m rndon si nj vendim internimi,
dhe e gjith kjo sht e huaj, si do gj.

Jetova, dashurova - far po them? besova,

dhe sot kam zili do lyps thjesht se ai
sht ndryshe nga un.

Tek secili shoh rreckat, plagt dhe gnjeshtrn

dhe mendoj: ndoshta ti asnjher nuk ke jetuar, as studiuar,
as dashuruar, as besuar
(sepse sht e mundur t vendossh vrtetsin e gjith
ksaj pa br gj prej gjje);
ndoshta ti mezi ke jetuar, si nj hardhuc q i kan prer
bishtin,
dhe bishti i shkputur i hardhucs ende prplitet me trbim.

Un bra me veten time at q sdo kisha ditur t bja,

dhe at q mund t bja me veten time nuk e bra dot.
Maska q vura nuk ishte ajo q duhej.
M morn shpejt pr ka nuk isha, por un nuk prgnjeshtrova
dhe e humba fytyrn time
Kur desha t heq maskn,
e ngjesha m keq n fytyr.
Kur e hoqa dhe u pash n pasqyr,
isha plakur.
Prpjekja Shqiprime 89

Isha i dehur, nuk dija m t vija maskn q se kisha hequr.

E flaka maskn dhe fjeta n garderob
si nj qen ndaj t cilit drejtoria tregohet zemrgjer
sepse sht i parrezikshm -
dhe po e shkruaj kt prrall
q t dshmoj se jam i madhrishm.

Parfum muzikor i vargjeve t mia t kota,

q do t m lejoj t t gjej si dika e krijuar prej meje,
pa qndruar prjetsisht kundrejt Kinkaleris prball,

Duke shkelur me kmb ndrgjegjen e t jetuarit,

si nj qilim ku ngatrrohet nj i dehur,
si nj hasr e vogl q e vodhn cigant dhe q svlente nj grosh.

Por i zoti i Kinkaleris iu afrua ports, dhe atje qndroi.

E vshtrova me bezdin e nj gjysm-ngri n qaf
dhe me mrzin e nj shpirti gjysm t mjegulluar.
Ai do t vdes dhe un do t vdes.
Ai do t ler tabeln e dyqanit kurse un vargjet.
Papritmas do t vdes edhe tabela, si do t vdesin edhe vargjet
M von do t vdes edhe rruga ku ishte tabela,
ashtu si edhe gjuha n t ciln u shkruan vargjet.
Pastaj do t vdes planeti rrotullues, ku ndodhen t gjtha kto.
N satelit t tjer t sistemeve t tjera kozmike,
dika e ngjashme me njerzit
do t vazhdoj t thur dika t ngjashme me vargjet dhe
t jetoj pas dikaje t ngjashme me tabelat,
gjithmon nj gj prball nj tjetre,
gjithmon nj gj po aq e kot sa dhe nj tjetr,
gjithmon e pamundura po aq idiote sa dhe e vrteta,
gjithmon e fshehta e thellsis po aq e sigurt
sa dhe gjumi i t fshehts s siprfaqes
gjthmon kjo ose dika tjetr, ose as njra as tjetra.

Por nj njeri hyri n Kinkaleri (pr t bler cigare?)

dhe realiteti i pakundrshtueshm befas prplaset
Prpjekja Shqiprime 90

mbi kokn time.

Ngrihem prgjysm, energjik, i nnshtruar, njerzor,
dhe mendoj ti shkruaj kto vargje, n t cilat shpreh
t kundrtn e asaj q ndjej

Ndez nj cigare duke menduar ti shkruaj kto vargje

dhe shijoj tek cigarja nj lirim nga t gjitha mendimet.
E ndjek shtllungn e tymit si nj udhtim t pavarur,
dhe shijoj, n astin e duhur dhe delikat,
lirimin nga t gjitha teorizimet
dhe bindjen se metafizika sht efekti i nj bezdie kalimtare.
M n fund mbshtetem n karrigen time
dhe vazhdoj t pi cigare.
Do t vazhdoj t pi cigare, aq koh sa do t m lejoj fati.
(Po te martohesha me vajzn e rrobalarses sime,
ndoshta do t isha i lumtur).
Dhe ja tek ngrihem. I afrohem dritares.

Njeriu doli nga Kinkaleria (ai e futi monedhn n xhepin e

pantaltonave?)
Ah, e njoh, sht Estevi pa metafizik.
(i zoti i Kinkaleris arriti tek pragu i ports.)
I shtyr nga nj parandjenj fisnke, Estevi ktheu kokn
dhe as m vuri re.
M prshndeti me dor, un i thirra, Tungjatjeta Estev!
dhe gjithsia
u rindrtua pr mua pa ideal, as shpres dhe i zoti i Kinkaleris
buzqeshi.

Shqiproi Ilir
Tupja
Prpjekja Ndrgjegje historike 91

FUNDI
I Alfred Rappaport
DOMINIMIT
OSMAN
NE
SHQIPRI *
Festa e 28 nntorit tregon se
pr shqiptart data e pavarsis s
tyre fillon nga proklamata e Vlors,
edhe kjo n mbshtetje t parimit t
sovranitetit kombtar. Shqiptart
kan t drejt n shum pikpamje
veanrisht ndaj atyre q duan ta
shikojn pavarsin shqiptare si
rezultat t ngjarjeve t lufts, ose si
nj vepr t dal vetm prej
lufttarve. Por, nga pikpamja e s
drejts, duket sheshit se pavarsia
shqiptare duhet t filloj me astin
kur mbaron Shteti q ata kishin m
par d m. th. n kt rast sundimi
osman. Ktu shtrohet pyetja: kur
dhe si mori fund ky sundim?
Ksaj pyetjeje mund ti japim
prgjigje si nga pikpamja kombtare
shqiptare, si nga pikpamja e s
drejts ndrkombtare, ashtu dhe

* Dy shkrimet e ktij numuri t rubriks Ndrgjegje historike jan marr nga

revista e Lumo Skndos, Dituria Nr 5 f. 178, mars 1928. Alfred Rappaport, autori
i artikullit t par q e ka shkruar posarisht pr Diturin sht bazuar n kujtimet
e tij personale si fnksionar i ministris s punve t jashtme t Austris si dhe
n dokumentat e botuar n Dipomatische Aktenstucke betreffend die Ereignisse am
Balkan, 13 August 1912 bis 6 Nvember 1913. Vjen 1914, si dhe n prmbledhjen
e madhe Die grosse Politik der eumposchen Kabinette 1871 - 1914.
Prpjekja Ndrgjegje historike
nga pikpamja e Turqis.
Pr shqiptart ska dyshim se
fillesa sht gjesti i Ismail be Vors,
28 nntor 1912, kur kombi shqiptar
me ann e Kongresit t mbledhur n
Vlor e liroi veten nga sundimi
katr shekullor i Turqis. Kjo pun
u b bash n kohn e duhur sepse
u jepte nj baz kombtare fuqive
t trilidhjes q donin t nxirrnin nj
shtet shqiptar prej kaosit t krizs
ballkanike. asti ishte zgjedhur
mir sepse ishim n vigjilje t
Konferencs s Londrs. Edhe vendi
ishte zgjedhur mir sepse Vlora
gjendesh jasht msymjeve t
ushtrive ballkanike. Pa dashur t
bj apologjin e Ismail beut i cili n
pika t tjera mund t ket do t
meta, pa dyshim q ai pati meritn
e inisiativs dhe t talentit
diplomatik, t cilat do ti sigurojn
kurdoher nj vend n kujtimet
mirnjohse t bashkkombsve t
tij dhe gjith dashamirsve t
shqiptarve.
Nga ana tjetr, po ky talent
diplomatik - merita e t cilit sht e
padiskutueshme, sidomos po t
kemi parasysh vshtirsit e
situats kritike t vjeshts 1912 - e
bri Ismail Qemalin q, n
telegramin q u drgonte fuqive t
mdha ditn e shpalljes se
pavarsis s Shqipris, t mos
shprehej kthjelltazi mbi shtjen e
mbarimit t sovranitetit otoman. Ai
nuk e pa t arsyeshme ti shprehte
hapur idet dhe krkesat e tij. U
mjaftua duke thn: Mbledhja
kombtare shpalli formimin e
qeveris provizore, e cila u ngarkua
t mbroj t drejtat jetike t popullit
shqiptar q ushtria serbe krcnon
92
ti shfaros dhe t shptoj truallin
kombtar t pushtuar nga ushtrit
e shteteve aleate. Pastaj ai shtonte
lutjen q fuqit e mdha t kishin
mshir dhe ta njihnin kt
ndryshim n jetn politike t kombit
shqiptar. dhe mbaron duke i ven
n dukje Evrops se Shqiptart po
hyjn n familjen e popujve t
Evrops Lindore ndr t cilt jan m
t vjetrit dhe skan vese nj qllim
t vetm, t rrojn n paqe me t
gjith shtetet ballkanike dhe t
bhen nj element ekuilibri n mes
tyre. Shum prej fjalve t
prdorura tregonin trthorazi
mbarimin e sovranitetit otoman, por
autori i telegramit nuk donte ta
theksonte kt n mnyr t veant.
Mbase edhe skishte fare t
padrejt, sepse dukej q ishte i
informuar mjaft mir mbi
disponimin e disa prej fuqive t
mdha lidhur me kt shtje. N 17
dhjetor 1912, n mbledhjen e par
t Ambasadorve n Londr -
mbledhje q shnon nj prparim t
madh n zhvillimin e shtjes
shqiptare - u mor nj vendim jo fort
i qart mbi kt pik delikate, i cili
mund t komentohet n disa
mnyra. : Vendosim tu para-
shtrojm qeverive tona marrveshjen
e mposhtme: mbi njohjen e
autonomis t shqiptarve t
garantuar dhe t kontrolluar
ekskluzivisht prej t gjitha fuqive
nn sovranitetin ose suzeranitetin e
sulltanit. Kuptohet se n
administrat sdo t ket asnj ele-
ment turk. Nuk mund t themi se
ky vendim i par i Evrops, megjith
meritat e pamohueshme q ka pasur
pr t ardhmen e kombit shqiptar,
Prpjekja Ndrgjegje historike
ka qen krejt i qart dhe krejt llogjik,
dhe kuptohet se sht produkt i nj
kompromisi ndrmjet fuqive t
mdha. Dhe me t vrtet kjo
formul vinte nga ambasadori i
Rusis i cili kishte dashur t shtonte
edhe frazn me nj guvernator t
emruar prej fuqive t mdha dhe t
aprovuar nga Sulltani gj q do ta
kishte br Shqiprin nj far
Rumelie Lindore. Ky propozim u
zmbraps jo pa vshtrisi dhe n vend
t tij u vendos t ftohen qeverit
austriake dhe italiane q t
shtjellojn pikpamjet e tyre t
prgjithshme mbi organizimin e
ktij shteti autonom.
Kjo gjendje e turbullt vazhdoi
deri n vern e 1913-ts. Ndrkaq
tratativat ndrmjet Vjens dhe
Roms - q kishin pr qllim
prcaktimin e propozimeve austro
italiane mbi organizimin e
autonomis s shqiptarve - i kishin
uar t dy palt n prfundimin se
duhej br sa t ishte e mundur m
e qart nevoja e kufizimit t
sovranitetit otoman mbi Shqiprin.
Projekti i Statuti t Shtetit shqiptar,
q u transmetua n prill 1913
ambasadorve t austro hungaris
dhe Italis n Londr ruante ende nj
kujtim t vendimit t 17 dhjetorit
1912: Shqipria do t jet autonome
nn suzeranitetin e madhris s tij
Sulltanit, por nuk bhej m fjal pr
sovranitet dhe n pikn 2 sht
thn n mnyr t qart q ky me an t cilit akt e njohu Turqia
sovranitet do t jet krejt nominal
ashtu sikurse dhe do lidhje tjetr
midis Turqis dhe Shqipris.
Disa jav m von, dhe para se
Konferenca e Londrs t hynte n
diskutim t Statutit t Shqipris,
93
qeverit e Vjens dhe t Roms
kishin vendosur t mos e zinin n
goj suzeranitetin otoman, madje
edhe ta smprapsnin at pa
mdyshje. Nj telegram i drguar
prej kontit Berchtold kontit
MenSdorff m 7 maj 1913, e
shpjegon kt vendim t prbashkt
me shkakun e: 1 distancs ndrmjet
Shqipris dhe vijs Ens-Midia, e cila
shihej athere si kufiri ndrmjet
Turqis dhe Bullgaris: 2. e pasojave
q mund te kishte mbajtja e ktij
suzeraniteti otoman mbi Shqiprin
pr situatn juridike t manastireve
t Ajnorosit, 3. e kundrshtimit t
vet shqiptarve ndaj ktij
suzeraniteti, sidomos t t
krishterve, si dhe pr vshtirsit
q mund t shfaqeshin, n rast lufte,
ka do t pengonte neutralitetin e
Shqipris. Kjo pikpamje u pranua
n mbledhjen e ambasadorve n
Londr, m 29 Korrik, mbledhje q
aprovoi nj tekst neni 2 i t cilit thot
se : do lidhje suzeraniteti midis
Turqis dhe Shqipris nuk
pranohet.N vend t suzeranitetit
otoman fuqit e mdha vendosn q
Shqipria t mbetej nn nj kontroll
ndrkombtar.
Kshtu pra, fundi i dominimit
turk n Shqipri, q nnkuptohet n
deklaratn e pavarsis t br prej
Ismail Qemalit, pati, n kt mnyr,
plqimin dhe pranimin ndrkombtar.
Na mbetet t kqyrim se kur dhe
kt vendim t fuqive t mdha dhe
cilat kan qen shkaqet e ksaj.
E vrteta sht se Turqia e
kishte dhn plqimin e saj para se
t merrej vendimi. M 31 mars, nj
not kolektive e fuqive t mdha i
Prpjekja Ndrgjegje historike
ishte paraqitur Ports s Lart lidhur
me ndrhyrjen e tyre n mes t
Turqis dhe Aleatve ballkanik. Kjo
not e prjashtonte Shqiprin prej
territoreve q gjendeshin n
perndim t vijs Enos - Midia, q
do ti jepeshin aleatve ballkanik:
fuqit e mdha rezervonin t drejtn
q t caktonin kufijt dhe regjimin e
Shqipris. Pranimi i ksaj note, q
ngjau t nesrmen, nnkuptonte
plqimin dhe bindjen e perandoris
otomane ndaj vendimeve t
Konferencs s Londrs.
Prjekjet e Shteteve ballkanik
pr ta komplikuar situatn, duke
trazuar para kohe shtjen e kufijve
t Shqipris, nuk hyjn pa dyshim
n lndn q bn subjektin e ktij
artikulli; rezervat e formuluara mbi
kt pyetje prej Kabineteve t
Ballkanit, u rrzuan posarisht prej
Konferencs n mbledhjen e saj t
25 prillit 1913.
Prsa i prket shkaqeve dhe
arsyeve q e kishin shtyr Turqin
t mos e kundrshtonte rregullimin
e te ardhmes t Shqipris nga ana
e fuqive t mdha kt na e tregon
nj telegram i ministrit t punve t
jashtme t Gjermanis, von Jago,
q i drgohet princit Lichnoski,
ambasadorit n Londr, n 3 qershor
1913: Ne shtjen e statusit
shqiptar, do t ndjekim pikpamjen
e aleatve tan dhe do t prpiqemi
q Shqipna t jet fare e ndar prej
Turqis. Kt e dshiron edhe
skuadrazami i Turqis, sadoq
opinioni i vendit t tij e ndalon q ta
deklaroj publikisht. Po, Mahmut
Shefqet Pasha e kuptoi se
suzeraniteti i Turqis mbi Shqiprin
nuk mund t jet vese nj burim
vshtirsish dhe pengesash pr
94
Turqin dhe q Porta e Lart nuk do
t mund t jet assesi e zonja t ruaj
t drejtat sovrane n kt vend t
shkputur gjeografkisht prej saj.
Ky telegraf, i cili pa dyshim
mbshtetej mbi nj raport t
ambasadorit t Gjermanis n
Stamboll, tregonte ndryshimet e
vshrimeve q mbretronin athere
dhe ende deri n 1914 n qarqet
drejtuese dhe n opinionin publik t
Turqis prsa i prket problemit
shqiptar Dikush e shikonte shtjen
nga pikpamja praktike dhe donte
ti nnshtrohej, me hir a me pahir,
situats s krijuar prej lufts
ballkanik: t tjer e kishin vshtir
t harronin traditn dhe famn e
historis otomane. Ata q ishin pr
mendimin e par mundsuan q
fuqit e mdha t deklaronin fundin
e dominimit turk mbi Shqiprin
kurse t tjer, si e tregon edhe plani
i dshtuar pr t vn gjeneralin Izet
pasha n krye t shtetit t ri, ruanin
ende shpresn pr t mbajtur, n nj
form ose n nj tjetr, nj lidhje t
fundit midis truallit t Sknderbeut
dhe atij t osmanllinjve. Nga nj her
kjo parti e fundit provokoi
manifestime t mnershme, si, pr
shembull, nj broshur t flliqur q
e pash t shitet n prill 1914 n
rrugt e Stambollit me titullin
Arnautllar ne japtllar? (bn
shqiptart?). Disa muaj m von
krisi lufta botrore dhe n kaosin q
pushtoi Perndimin dhe Lindjen u
tretn kto mbeturina smire n mes
t dy kombeve q kan n histori kaq
faqe t prbashkta t famshme dhe
t bukura.
Prpjekja Ndrgjegje historike 95

PROBLEMET E SHQIPRS
INDIPENDENTE
(Shkruare pas kujtimeve personale) *

Lumo Skndo

Me independencn e saj Shqipria u gjnd prpara problemeve me t

rnda dhe m t vshtira q mund t kaloj nj komb. Ngushtsia e kufijve,
pakica e numurit, n vend q t lehtsonin situatn, e bnin dshprimisht
akoma m t komplikuar.
Nga kaosi i nj mbledhje fisesh duhesh nxjerr nj komb dhe nj
Shtet. Me brumn amorf t popullsive t vogla, ishte pr t br nj
kristalizim i rregullt, n kondita tepr t pavolitshme, prpara
cirkonstancave t krijuara prej nj lufte t egr.
Tridhjet e pes vjet para se t buitnj kriza ballkanike, me Shoqrin
e Stambolit dhe me Lidhjen e Prizerenit ishte br nisja e nj pritmi pr
Shqiprin, i ndryshm prej jets q kishte rrojtur gjer m athere. Lvizja
dhe zgjimi kombiar - faqur prej tronditjes q solli lufta ruso - turke, me
traktatin e Shn Stefanit dhe Kongresin e Berlinit - po e vinte Shqiprin
prpara realiteteve t rrojtjes, duke i dftyer gjith rrezikun q i ishte
ngrehur n fund t asaj gremine ku gjendsh: pa nj zhvillim kombsie,
pa forcn morale q piell bashkimi, pa t drejtn e pranuare prej bots s
qytetruar kur sheh nj zhvillim dhe nj kultur, pa konsakrimin e ksaj
t drejte prej prpjekjevet, dhe m tepr akoma prej gjakut q derdh nj
popull; duke mos pasur asnj nga kta tituj, Shqipria ndodhsh n rrezik
t konsiderohsh e identifikuar me Tyrqin, solidare me t, e humbur n
trupin e saj dhe kshtu e destinuar t coptohet bashk me t, kur t vinte
likuidimi definitiv i t smurit, fundi q po pritsh prej afro nj shekulli.
I njohur jo dot m tepr se gjysm shekulli e thu si nj popull m
vethe, me nj gjuh dhe race t tijn, si nj prej vndsvet me t vjetr t
Ballaknit dhe te Evrops, Shqipria akoma skishte fituar dhe t drejta

* Ky shkrim i Lumo Skndos botohet sipas origjinalit. Kemi kryer nj minimum

redaktimi gjuhsor q ka synuar hem ruajtjen e stilit dhe gjuhs s autorit hem qartsimin
e disa pasazheve q, prndryshe, do ti mbeteshin t errta lexuesit t sotm pr shkak t
disa dialektalizmave t rnda.
Prpjekja Ndrgjegje historike 96

kombsie; askush nuk mejtohsh ta konsideronte si nj shok, makar te

vogl po me t drejta barase, nj shok ekzistenca e t cilit duhet respektuar,
ose te paktn, toleruar.
N shkreprim t furtuns, populli e kuptoj ku gjendsh dhe
duhesh br: Bashk me protestimet kundr coptimit - coptim i pjesshm
q duksh fort i madh athere - protestim q kishte pr qllim t vr n
eviden dallimin e t dy shtjeve, asaj t Tyrqis dhe asaj t Shqipris, t
ndaloj ndrlikimin e tmerrshm, bashk me ato prpjekje, themi, po fillonte
edhe nj punim i brndshm, n trup t individve dhe t kombit, nj
elaborim frymes, pr lindjen e nj brumi t ri, t amallgamuar n bashksi
dhe njsi t aspiratave, me nj qok n veprimet e veant dhe kolektif. Ne
qof se.memoranda e dhn fuqive t mdha dhe lufta n Koshara, afr
Kaanikut jan dy manifestime politike me nj importanc kryesore - njri
prkundn shoqris s Shtetve europian, tjatri ball pushtets q sundonte
tokn arbrore - man tjatr abetareja e shtypur n Stamboll, me
njqintetridhjet faqet dhe t katre nnshkrimet, sht nj eveniment q
vitet dhe shekllt do ti rrefejn rndesin e vrtet, importancn e madhe
t asaj nisjeje, rol ka lojtur ay fillim.
Prpara Europs Shqiptari revendikonte t drejtn e rrojtjes, t drejtn
q t konsiderohet edhe ay si nj komb dhe koombsi m vethe, me nj
karakter t caktuar; nga Tyrqia Shqiptart krkonin respektimin e t
drejtave t tyre pr zhvillimin kombiar, n kufit etnografik te Shqipris,
t mos konfondoheshin me tokat dhe popujt mbi t cilt formulonin
pretendime fqinjt ballkanik; po, edhe vet prej shqiptarvet krkohsh
q, jo vetn ndjenin t drejtn e se drejts, po edhe t merrnin do mas q
duhej p br t dukshme rrojtjen e kombit, ekzistencn e kombsis, t
ndjenin responsabilietetin q u takonte me detyrn e re, prpara personave
i kolektivitetit.
Shqiptarisma filloj q nga ajo dit t bhet nj far f, nj besim jo
individual, si me than i posam pr do fis, po nj f e prbashkt, nj e
vetm, ose m mir akoma feja: njers qe skishin par kurr shoku shokn
t panjohur dhe t padgjuar gjer die, gjenin nj lidhk dhe nj vllazrim
n fene dhe besimin e ri, zbulonin se ishin adept dhe konfrer, m mir t
themi vllezr, me kuptimin q ka fjala n disa shoqri fetaro politiko-
shoqrore, dhe aq m tepr akoma sa, persekutimet e ardhur
kundershtarvet t koalizuar, i shtrngonin ta mbanin t fsheht beslidhje.
Pr t kuptuar bashkimin e heshtshm q kishin kundrshtart e
ides shqiptare, duhet t kuptojm konditat e lindjes t ksaj ideje:
lakmimet e popujve fqinj pr tokn shqiptare, t gjith popujve, tre Shqeh,
n ven n lindje, dhe greku n jug, dshira e pushteteve t mdha pr t
realizuar zgjerimin e shteteve t vegjl n dmin ton q na konsideronin
si cop mish t Turqis, t njeriut t smur. Man tjatr pazotsi e
sundimtarit legal, Turqis, dobtuar dhe rgjuar, pr t mbrojtur vethen
dhe neve. N parim do t pandeh njeriu se, i zoti i vendit prej drejtit t
zaptimit dhe ne, do t ishim t lidhur me nj interes t vetm, sikur qeveri
Prpjekja Ndrgjegje historike 97
Prpjekja Ndrgjegje historike 98

e Stambollit t ishte e zonja t shihte dhe t kuptonte interesat e saj,

kurse n realitet, njerzit e shtetit mbi Bosforin qen fare inkompetent n
shtje politike, fanatik dhe intolerante: donin m mir nj katastrof sesa
zgjimin e nj nasionalism q inteligjenca e tyre se kuptonte dot. Kshtu
q, ballkanikt gjetne aleat n Tyrqia, kur ishte fjala pr popullin dhe truallin
e Adriatikut.
Pregatitja donte koh dhe prpjekje te mdha, kishe t bsh me tradita
konservatore, me ide rebele, me zakone reaksionare, me inersin q paraqit
grumbulli, vitet e kaluar, t vdekurt e shkuar. M njan kishim pra
punimin dhe gatimin e brndeshm; mat an antipatin dhe hostilitetin e
sundimtarit; dhe, nga ana tjatr kishim nj detyr m imediate, problemn
e racs, e voglsuar e paksuar prej turbullimeve permanente, dhe m
tepr akoma prej shrbimit ushtarak dhe mnyrn me te ciln aplikohsh1.
Mezi q pake vjet e thu, kishte filluar raca te marr nj zgjerim, t bhet
prap e zonja e kufivet etnografike, te hyj n pronj, dhe te jipet pas nj
pune pllore2.
N kto kondita shqiptari ishte i shtrnguar, kishte detyrn t mejtoj
n ishte m mir t duroj akoma ca koh zgjedhn e shkatruar t nj
dominate t dobsuar, dhe t drejtoj gjith fuqin dhe vitalitetin e tij pr
t siguruar pritmin e racs, pr t ndaluar sulmin e Shqehvet dhe t
Grekvet, apo n duhsh t humbiste durimin kundr dominonjsit pes
her shekullor? Nga ky dilem i tmerrshm edhe hezitimet e patriotve: e
shihnin se, rrzimi i Tyrqis mundtte t sillte me vete fatkeqsin e Shqipris,
coptimin e toks arbnore. Dhe n mes t dy udhve preferohsh - t
paktn n teori - shtegu i par: pak durim akoma, q t forcohej nj e
drejt prpara opinionit t prbotshm. Qe nj mnyre punimi pr t fituar
qind pr qind, t mos lozim fatin e kombit me nj zar.
Regjimi q u proklamua me aq buj n korrik te motit 1908 e prun
shtjen shqiptare n nj shkall m akute, e bri m t gjall problemin
e komit tn: a duhsh nj luft e elur kundr dominatorit t huaj, nj
shkputje e krejt, pa le te dal ku te dal, apo nj prpjekje e brndshme,
por nj fuqi intrinseke, pr koherencn e molekulavet q i quajm individ
dhe njerz. Pyetja qe e tmerrshme: alternativa e par kishte trheqjen e
aventurs, e nj luftimi t rrebt, ashtu si ka dashur arbreshi. Vepra e
dyt ishte mbase m pllore, po edhe me e rnd: pemt e saj do t ishin m
t durueshme, po edhe lypte nj bashkpunim, makar pr ca koh, me
autoritetet e njohur, nj far paqe, bese provizore, kurse mnyra e par
parashihte nj kolaborim me ballkanikt, me ata q lakmonin truallin dhe
gjakun arbror.

1
.Autori i ktyre rradhve ka par, m 1906, n Manastir, taborin e Elbasanit q po
kthehsh nga Jemeni: nga shtatqint veta kishin mbetur njqint e njzet, br nj far
hije njeriu, t verdhur, vetm me cipn dhe eshtrat.
2
. Fushat q raca jon ishte shtrnguar ti zbrapsnj prpara sulmtarvet t huaj, n
Manastir, n Shkup, n Janin, kishin filluar t marrin ngjyr dhe karakter shqiptar.
Prpjekja Ndrgjegje historike 99

E para donte koh, vullnet, organizim, disiplin, edukat kombiare,

nj patriotizm inteligjente, nj politik t matur, me fuqi mbi vethen
tn. E dyta lypte buj dhe zhurm.
Tek gjendeshin ndrmjet dy udhve, tek prpiqeshim her me vethen
ton, her me sielljet e verbta dhe fanatike t turqve t Rinj, her edhe me
pritat e ngrehura prej fqinjvet, krcllima e lufts balkanike i dha zjarrin
barutit. Lufta po ngjante bash kur nj sukses, qoft edhe i pjeshm, ishte
fituar mbi Turqin, kur qeveri e Stambolit po ulesh prpara krkesave
nacionale t shqiptarvet. Edhe lufta ballkanike krciste pr t ndalur
kt realizim t rivendikimeve t Shqipris. N at zjarr, si edhe kurdoher
q flakron shtpia, duhsh t shptonim t ishte e mundur.
Independenca jon na gjente prpara nj faktori t vetm, nj pengim
q kishte zn vendin e t trevet t mparshm: tani m sbhsh fjal as
prej dominatori t Bosforit q nuk prfaqsohsh prej ndonj fuqije, as
edhe prej veprs s brndshme t Shqiptarvet, t cilt rreziku i beft po
i bashkonte n nj t vetm aspirat: Shptimi n independenc. Po, mbetsh
faktori i tret, i tmerrshm tani q kishte ndihmn e armve dhe t ushtrivet:
ambicioni pa mas i fqinjvet tan, t atyre q kishin marr armt n emr
t njerzise dhe t drejtsis, pr t shptuar t robruarit dhe q tani
donin t aplikonin kto parime t bukura duke coptuar, robruar,
shkretuar Shqiprin, kryengritjet e s cils kundr Turqis u kishin
lehtsuar dhe siguruar arritjen e qllimit.
N mndjet e aleatve ballkanik nuk kishte zn vnd ide e t drejtave
shqiptare: n mes t tyre nuk parashihsh tolerimi i nj kombi, i nj
Shteti shqiptar. Ishte mohimi komplet, pa prgjigje. Edhe m tepr se nj
fuqi e madhe, t paktn dy, Rusia cariste me aliaten e saj, favorizonte
qllimet e Shqeho - Grekve.
Qeveria provizore e Vlors q n flles u gjend prpara nj t vetmi
problem: ay i kufijve, shptimi i tokse prej ushtrivet t huaja. shtja e
Tyrqis m nuk preokuponte njeri; krcellimat e topave bullgar mbi vijn
mbrojtse te atallxhes m nuk linin asnj dyshim pr kputjen definitife
t do marrdhnje ndrmjet Bosforit dhe Adriatikut, kshtu q, edhe kush
kishte shpresuar nje forcim t kombsis shqiptare dhe t shqiptarisms me
fitimin e Tyrqis dhe mundjen e fqinjve lakmitar, tani po e shihte realitetin
fatal. Mbetsh vetm brenga e toks, e truallit arbresh, i shkelur prej
ushtrivet serbe q po prparonin pa gjetur ndalim dhe po unjshin n zall
t detit. T dy luftart e tjer kishin gjetur nga nj pengim n Shkodr dhe n
Janin, dhe, prpara rrezikut fare tafrm, vet Shqiptari, pas zakonit t tij
dhe instiktit, mbante nj qetsi, pa nonj sforcim.
Shqipria e lir kufizohsh nga veriu me Fierin dhe Mallakastrn,
ndehsh n lindje gjer n Berat dhe nga juga mezi zgjatesh gjer n
Gjirokastr. Shkodra qe rrethuar, pa komunikim me botn e jashtme.
Janina i bnte ball ushtris greke, me nj ushtri t prishur tyrke, nj
pjes e saj e mbledhur prej mbeturinave t ushtrive t Kosovs dhe
Makedonis, e gjendur keq par municion dhe ushqim. Kjo situat e jugs
Prpjekja Ndrgjegje historike 100

zgjoj pyetjen: a duhesh ndihmuar ushtria tyrke n Janin dhe ti bhsh

ball Greqis me do mnyr q t ishte, apo, duke besuar fatin e saj n
duart e fuqive t mdha, Shqipria duhsh t ruante nj neutralitet strikt,
t mos dukej se kishte luft me ndok, se luftonte me fqinjn e saj te juges?
Teza e par nisesh prej pikpamjes se, vise t shptonin prej shkeljes
s ballkanikvet, nga trupi i tokse shqiptare, nuk munt vese ti mbeteshin
Shqipris. Fuqi e Tyrqis duhesh ndihmuare meqen se rezultati do t
ishte, jo pr Tyrqin, po pr Shqiprin. Nj tjatr pik, dhe jo me pak me
rndsi e argumentevet t tyre, ishte kjo: Shqiptart duhet t kuptojn
se kan pr detyr t mprojn dhen e tyre; t bjn therori pr t mprojturit
e tij, t luftojn, t vriten, t prpiqen t ndjejn t drejtn, detyrn
prkundrejt mmedheut. Pra nj therori, edhe e dishpruare t ishte, do t
kishte fitimin e saj moral: ishte nj lis q po mbillesh n shpres pr
tardhmen.
Teza e dyt pretendonte se Shqipria, sapo e lindur dhe pa mjete
mprojtjeje, nuk mundte pa rrezik t rrfehej sikur merrte pjes n luftn
me ballkanikt. Fuqi e saj ishte dhe duhet t mbetej neutraliteti. Mbi kt
parim qe shtrnguar t mbshtetesh qeveri e re kur grekt kishin bre
tentative t karkojn n Himar, ose ditn qe nj vapor grek kishte ardhur
prpara Vlors dhe qlluar me top. Skishte dyshim se qeveria, dhe m
tepr akoma kryetari i saj, prieronte nga kjo an e dyte, e cila, n mos ishte
fare pas idealit t patriotisms, kishte, s paku, meritin t jet diplomatike
dhe krkonte nj sforcim m t pakt, pra mbante mevethe edhe nj
aparenc (nuk them realite) sigurimi.
Edhe, sado q, mituris dhe pafuqijsis u plqen m tepr inaktiviteti,
prap u b nj sforcim pr t interesuar bataljonet shqiptar n mprojtjen
e Janins, n perseverenc dhe therori patriotike. Mjerisht gjendja
psikologjke (e cila i shtynte shum njers t besonin se proklamimi i
independencs e lironte dhe e karkonte Shqiprin nga do prgjegjsi) u
kmplikua edhe me nj vshtirsi krejt materiale, mungesa e ushqimit, dhe
shkaktoi nj dezertim n tuf, dezertim nga m t pikllushmt, i vazhduar
prej nj msyjtjeje t ushtrivet armike, nj shkelje t toks. Nuk mundim
ktu t mos kujtojm me nj lavdi t mallngjyshme t posame taborin e
Gjirokastrs q, duke kuptuar detyrn e tij prkundrejt mmdheut,
flamunt dhe Shtetit, u b prap gati t vej n llogoret e Janins ti ver
krahrorin obuzevet dhe mitralozit, dhe, n qoft se ky vendim i tyre mbeti
pa zbatim praktik, faji sht i fatit q plotsoj rnjen e Janins.
T mbetur, ose m mir, t lindur pa fuqi pr mbrojtjen e trashgimit
t strgjyshrvet, Shqiptart su paraqitn vese fuqi e drejtesis: ishin t
shtrnguar q t vn gjith shpresn e tyre ne gjykatoreja qe u shfaqesh
nn formn e Konfrencs t Ambasadorvet, n Londr. Kriza e arritur n
nj form akute, rreziku imediat me gjith t kqijat e luftarvet ballkank,
na shtrngonin q t ngrinim duart drejt t mdhenjve q rrinin rreth tryezs
dipllomatike. Pa dyshim sht nj fatkeqsi e madhe pr nj popull t vr
gjith besimin e tij ke nj i huaj, t pres shptimin e tij prej nj dore t
Prpjekja Ndrgjegje historike 101

tret. Gjendeshim lark atyre luftimeve- qofshin dhe me therori e dshprim,

m mir akoma, bash prej atyre prleshjeve t prgjakta - n t cilat zgjohet
dhe mprehet ndrgjegja kombiare, ata rreziqe t prbashkt q ngurosin
njsin, forcojn karakterin dhe mbrthejn solidaritetin. Cirkonstancat
n t cilat ishte shpejtuar lindja e shtetit t ri, kriza e flakruar q se linte
t shihte gjkund ndonj ndihm t brndshme, po ngjallte nj mentalitet
t regretueshm, at t h pr hse t provizores, t shpresimit vetem
prej Evrops, q su bm vet po na ben te tjeret, besim, pa dyshim qe
nuk i prshtatej realitetit t atij fakti q dshmonte pr nje prpjekje m
tepr se tri hre dhjetvjeare, po edhe m komod, me m pak mundime.
N kto kondita, edhe ditn q nj vapor grek prpiqsh t priste kabllon
telegrafike t Vlors (t vetmin mjet komunikimi me botn e jashtme) u
drguan rivendikimet delegatvet q ishin emruar pr t mprojtur t
drejtat e Shqipris: kufit e Shqipris n truallin etnografik; independencn
e plot t shtetit t ri.
Revdendikimet e formuluara n at telegraf ishin nj program pr
politikn e ndjekur prej Shqipris, nj program, plotsimi i t cilit, vrtet
dependonte prej fuqis dhe qejfit t tjervet. N ort kur po shkrojm kto
rradh proesverbalet e Konferencs s Londrs akoma sjan botuar q t
dijm faqen e brndshme t politiks s lojtur prej t dy pal shteteve. Po
sduhet t ket njeriu nj imazhinat t madhe pr t kuptuar se mamit
q kryesonin lindjen tn kishin kujdes fare t kundrt, dhe jo kurdoher
konform me gjallimin e foshnjes.
N qofte se ne shtjen toksore, ajo e kufivet, Shqiprie re ishte fare
e pafuqishme dhe zgjidhja e saj dependonte prej vullnetit dhe interesavet
t fuqive te medha, mbi pikn e statutit t Shtetit t ri mund t thuhet se
dshira e vet Shqiptarve nuk qe fare pr tu neglizhuar. Opinioni ishte
theksuar n Vlor: nj mbret i huaj; as komisar i fuqive t mdha, as nj
princ nn suzeranitetin otoman, as dhe nje sovran musliman. Kjo pik e
fundit ishte pr tu habitur: meritonte nj vrejtje: grindjet dhe lufitimet
ndrmjet shqiptar dhe turqvet qen nj konflikt nrmjet orientit dhe
oksidentit. Autoritetet e Stambollit donin t na orientalizonin me fen, me
konviksionet politike, me shkronjat e tyre dhe ne kundrqndronim, se e
njihnim q skishim gj t prbashkt me orientin; pa ditur, dhe
instiktrisht, e ndienim veten tn ndar prej turqve, nj rac t oksidentit.
Nuk mundnim t kishim nj mentalitet n kundrshtim me parimin e
racs. Nuk qe e mundur pr shtetin e ri q shkputte do marrdhnie
me orientin dhe sundimin e nj mbretrie orientale, t pranonte
kandidaturn e nje princi musliman dhe oriental: do t ishte mohimi i
vullnetit t prparimit, i dshirs t bhemi nj faktor nrmiet t kombeve
t shteteve t Ballkanit, t asaj pjese t Europs.
Ata te Konferencs, n sht se ran lehtazi n godi pr kontrollin
ndrkombtar dhe oficert e huaj t gjindarmris, hoqn mjaft vshtirsi
pr t zgjedhur nj suveran: kandidatura e princit ilhelm de ied u pranua
me gzim prej shqiptarvet dhe fuqit e mdha dukshin - n aparenc - t
Prpjekja Ndrgjegje historike 102

bashkta n kt zgjedhje, tr duke pasur fshehtazi dhe nga nj kandidat

t dyt t tyre.
Nj breng e madhe, nga ana tjatr, i kishte dal Shqipris si nj lung
e helmuar: n qoft se rnja e Janins kishte pasur pr konsekuenc
prparimin e grekvet gjer n Llogora, Gurin e Ylynecit dhe Guri i Prer,
ajo e Shkodrs u vazhdua prej lirimit t nj pjes t Shqipris nga ushtrit
serbe dhe malazeze. Mjerisht, gzimi i lirimit do t shprblehesh fort hidhur
me personn e Esadit. Ky njeri u b foleja drejt s cils rrodhn gjth
mund t kishte t keqe n Shqipri: tradhti, konservatorizm, ambicion,
lakmim, neqseri, shpag, frik prej drits dhe s mirs. Esadi, pr t
cilin flitesh nj marrveshje me Shqeht fqinj sa pa rn fare mir Shkodra,
u b qenra e gjith atyre q ndiqnin nj qllim kundr Shqipris. Fuqija e
tij i vinte aq prej shokve t brndshm, sa edhe prej relacineve t jashtme:
mbi intrigat q kishte lidhur me Serbin dhe Malin e Zi, pa vonuar shum
u shtuan dhe marrdhanjet me Greqin. Edhe kjo fuqi nefaste u instalua
n Tiran, duke krijuar nj reaksion, me emrin Qeveri e Shqipris s
mesme. N kto kondita, dhe si kishte ven pak rregull n punt, Komisioni
i Kontrollit dhe oficert Holandez t gjindarmris, arriti n Durrs princ
iedi, me titullin mbret ilhelm i par.
Ardhja e mbretit e normalsonte pak gjendjen e Shqipris, sadoq
shtat marsi nuk e fikur esadismn, edhe n ia paksoj fuqin kryetarit t
saj. Por ajo q duhsh rregulluar, vshtirsi e madhe q duhsh prapsur,
ishte lirimi i kufrit t Shqipris: Konferenca e Londrs kishte vendosur
q, kaza e Kors gjer n hunda e Stilos dhe nisija Sazan, do ti mbeteshin
Shqipris; sa pr vndin nrmjet ktyre pikave ekstreme, do t caktohsh
n vnt, gj q e bri nj komision mikst, duke vajtur n ato krahina, duke
konstatuar karakterin shqiptar t popullsis, dhe duke ngrehur vijn e
kufis n at akt t emruar Protokoll i Firences.
T dy provincat e jugs gjendshin n dor t Greqis. Serbia dhe Mali
i Zi prball atituds energjke t Austris, ishin shtrnguar t lirojn
vendet e njohur Shqipris. Pr Greqin sdilte nonj pushtet t mirrte nj
pozit energjike. Situata politike enkurajoj Greqin, pasi legalisht e kishte
humbur t drejtn e okupimit t krahinave jugore, t prdorte nj dredhi
duke krijuar organizatn e fsheht q morri titullin Autonomi e Epirit, me
ushtar, oficer, burra Shteti, arm dhe municione t Greqis zyrtare.
N qoft se qeverija zyrtare e Athins nuk mirrte dhe skuxonte t
mirrte nj pozit iltazi n kundrshtim me vendimet e Knferencs s
Londrs, krijesa okulte e saj, Autonomija, pandehte se ishte e lir t merrte
masa kriminale. Nj buitje e fanatizms greke, n ver t motit 1914, u
shokrua prej nj furie destruktive, e nder mbi gjith katundet e t dy
provincave prospere Kor dhe Gjirokastr, ku, plakitja dhe djegja e afro
treqind katundeve t lulzuara, shkaktoj ekzodin e m tepr se njqind e
ca mij frymave, prej t cilave nj shumic do t gjente nj vdekje mizerable
n malaria t Vlors dhe nj pjes, jo m pak e madhe, do t shtrongohsh
t krkonte nje streh duke ikur n dhe t huaj.
Prpjekja Ndrgjegje historike 103

N koht q po vizatohesh kjo tabllo e zez n shekull t njzet, nj

sken jo m pak uditrisht dramatike, po zhvillohesh n Shqiprin e
mesme: Esadisma mori trup dhe form n nj trini apokaliptike: Esad
Toptani, myfti Musa Qazimi, Haxhi Qamili tre krer t nj hidre q fytyronin
i pari ambicionin, tradhtin, dhe lakmin, i dyti fanatizmn e verbr dhe
ignorante nn maskn e fes, dhe i treti, marrzin brutale jo n figure
letrare po reale tek Qamili nj katundar nga Sharri q kishte ndnjur n
hekura si i prishur mntsh. Edhe kshtu n at mot Shqipria u b
dshmonjse e nj gjje t papar deri athere: Agjentt e Greqis dhe
Patriarkans t lidhur ngusht me fetarin Musa Qazimi; njerzit q
pretendonin se luftonin pr din dhe dovlet t bahkpunonin me etat
destruktore greke; Esadi dhe partizant e tij t Sadai Mil-letit t bheshin
vegla t shqehvet dhe Grekvet.
Po, nj pjes e esadisms, fytyrat m shtazore t saj, ato q inauguruan
bolshevismn n Shqipri me djegje, plakitje dhe rrnime, tre vjet prpara
se sa t buiste bolshevizma n Rusi, partija e Haxhi Qamilit dhe e Musa
Qazimit, ktheu armt edhe kundr kryetarit dhe insironjsit t tyre dhe
Esadi u b aq i urrejtur sa edhe Shteti, qeveria, rregulla, patriotisma, kaq
e vrtet se, ay qe lot me zjarin shpesh digjet dhe vet.
N kt katastrof, prpara sulmeve t jashtme dhe t brndshme,
mbetur pa nj mbshtetje morale, prkundrazi e marr nrmiet dy zjarreve
t dy grupeve rivale, t dy pushtetave t mdha q buitja e lufts europiane
i kishte ngrehur iltazi kundr njra tjatrse, Shqipria, Shteti dhe qeveria,
u ndodh prpara nj shkatrrimi fatal: Duke kuptuar se sulmet nga do
an q vinin kishin burim kryesor rivalitetet dhe intrigat e fuqive t mdha,
qeveria shqiptare u shtrngua, duke mos gjetur udh tjatr, t dorzoj
fuqin n komisionin ndrkombiar t kontrolit - emruar prej pushteteve
t mdha - dhe mbreti t largohet nga Shqipria.
sht e vrtet se autoriteti efektiv i qeveris kishte katr muaj q
ishte paksuar dhe kufizuar fort tepr; po, mrgimi i saj solli nj kaos t
vrtet, nj anarshi materiale dhe morale: prestigji dhe posibiliteti i punimit
t komisionit t kontrollit gjendshin t reduktuare n minimum, n nj
mnyr q rebelt, ehli kijami gjen fare shesh t lir n Tiran, u nden
n Elbasan dhe Berat; prefekturat e Gjinokastrs dhe Kors e okupuan
zyrtarisht grekt duke i dhn fund komedis epirote, dhe Italia barkoj n
Vlor, duke mos vonuar edhe Malazest me Serbet q t zbresin nga veriu.
Barka e Shqipris kishte mbetur pa komandant, pa timon, pa rrema,
e lukundur n nj det t shfryr, e rrahur prej tallazevet t pasionit. N
kto kondita do organizim, do politik ishte e pamundur. Populli, rn
n mizer dhe anarshi, po priste ngjarjet n nj mnyr pasive, pa zhvilluar
dot asnj vullnet.

(vijon)
Prpjekja Kultur filozofike 104

SOCIALIZMI, KAPITALIZMI DHE

MODERNITETI

G. M. Tomash

Prof. Gashpar Miklosh Tomash sht

drejtor i Institutit t Filozofis pran
Akademis Hungareze t Shkencave. Ka
lindur n Rumani (n minoritetin
hungarez t Transilvanis). Mrgoi n
Hungari m 1978, ku punoi si pedagog
n Fakultetin e Filozofis t Universitetit
t Budapestit. U dbua nga puna pr
arsye politike. Ai ka qen nj nga lidert
e disidencs hungareze dhe ka shkruar
gjersisht n shtypin e saj. Ka botuar
libra dhe ese t shumta dhe sht
prkthyer n 11 gjuh. Ka qen kryetar i
Komitetit Kombtar t Aleancs Liberal-
Demokratike dhe deputet i Pariamentit
n vitet 1990 - 1994. Tani sht trhequr
nga politika duke iu prkushtuar
filozofis. Materialni q vijon e ka
shkruanr m 1992 dhe botuar n
Journal of De moeracy.

Socialistt perendimor q nuk dshirojn t konsiderohen si mbrojts

t tiranis mund te polemizojne se socializmi realisht ekzistues nuk ka
qen fare socializm. Megjithat, paralelet ndrmjet socializmit demokratik
t Perndimit dhe socializmit revolucionar despotik t Lindjes jan aq t
shumta sa t na lejojn t themi se socializmi sht nj nga strategjite
kryesore t modernitetit, n t vrtet e vetmja q ka (ose ka pasur) nj
karakter global. sht i vetmi variant i modernitetit i prbashkt pr Lindjen
dhe Perndimin; prndryshe, kto t dyja nuk do t mund t puqeshin
krkund.
Partit komuniste t Evrops lindn nga zemrata e pafuqishme kundrejt
Lufts s Par Botrore. Sindikatat reformiste dhe partit socialdemkrate
Prpjekja Kultur filozofike 105

nuk ia arritn t ndalonin proletariatin ndrkombtar t vritej mesveti n

shrbim t zotrinjve prkats kapitalisto-imperialist. Solidariteti klasor u
shkri n temperaturn e lart t etheve nacionaliste. Udhheqsit marksist
t socialdemokratve t qendrs nuk kishin kurrfar teorie morale pr luftn.
Antimilitarizmi revolucionar (disfatizmi) u kthye kundra socialdemokracis
n tre aspekte kryesore: 1) Lvizja komuniste q ishte duke lindur e udhhequr
nga Lenini dhe Roza Luksemburgu, refuzonte ta shikonte barazin sociale si
qllimin kryesor t lvizjes puntore, duke pohuar ndrkaq, se thelbi i vrtet
i politiks socialiste ishte zhdukja e alienimit. Kshtu revolucionart e Cimervald
- Kintalit hodhn posht iden e t vepruarit brenda sistemit pr t realizuar
drejtsin sociale dhe nj jetes m t mir pr proletart Vizioni i tyre ishte ai
i dhnies fund skllavris me mditje dhe ndaljes s puns, si pjes e nj
revolucioni q do t ishte i mbrami i te gjith revolucioneve. 2) Ngaq as vet
proletart dhe as prfaqsuesit e tyre politik nuk doln t besueshm, subjekti
revolucionar nuk do t ishte m tash e tutje klasa puntore vet, porse partia
si pararoja e saj e disiplinuar dhe e ndrgjegjshme. 3) Iluzioni demokratiko-
liberal i krereve tradhtar t sindikatave duhej flakur tej, ndrsa koncepti i
vagullt i Marksit pr diktaturn e proletariatit duhej ringjallur.
Shkrimtart mesianike-revolucionar t viteve 20 (Aleksandr Blok,
Isak Babel, Boris Pilnjak, Andrej Bjelly, etj.) e bn t tyren iden e
paralajmrimit t Lufts Finale q do t prmbyste t gjith regjimet e
mparshme dhe do t shnonte ngritjen e nj race t re e t shndetshme
barbarsh, e cila do tu zinte vendin zotrinjve t mplakur e t korruptuar q
ia flijuan lulen e rinis evropiane sistemit imperial t trashguar nga Kongresi
i Vjens. Kjo ide, sipas s cils asgj nuk do t jet gjithnj po ajo, u prqafua
nga figura aq t largta nga njra-tjetra si Shpengleri dhe Lenini, Musolini
dhe Bela Kuni, Hitleri dhe Trocki. Pr brezin e tyre kishte vetm nj realitet:
lufta, nj vizion i prshkruar n mnyrn m t admirueshme nga Ernst
Jyngeri veanrisht n esen e tij madhshtore Der Arbeiter. Nn lkurn e
lmuar t politiks ishte kafka e forcs s armatosur, e komanduar nga
vullneti i verbr.
Lufta ishte e urryer, porse n njfar mnyr shprehte t vrtetn e
gjrave. Mrzitia dhe zhgnjimi e bne vrassin e trishtuar me uniforme t
tallej me do koncept t ligjit, me do shpres lirie, me do prpjekje pr t
dalluar ndrmjet pushtetit t zhveshur dhe autoritetit legjitim. Veterant q
i kishin par idealet e individualizmit liberal t vdisnin n fush t betejs
kishin idera shum t thjeshta pr nj shoqri t drejt. Drejtsia
personifikohej nga togeri trim q ndante me njerzit e tij konservn e mishit,
shishen e konjakut, kutin e aspirinave dhe q ishte i gatshm t vdiste
bashk me ta n nj luft t gjat shfarosse. Sipas pikpamjes s tyre, bota
civile q kishte qndruar mnjan qetsisht ndrsa ata prgjakeshin llogoreve
kutrbuese meritonte vetm prbuzje. Kjo pikpamje u prqafua nga
perendimor t till si Zigfrid Sasun, Robert Grejvs, Ernest Heminguej, Anri
Barbys, H ans Karosa, Erih Maria Remark... dhe Xhon Mejnard Kejnes.
Breznia bolshevike nuk prbhej vetm nga bolshevik. T gjithe pjestart
Prpjekja Kultur filozofike 106

e saj ndjenin pshtirosje pr ka ata shikonin si ideale t rrejshme t

humanizmit liberal, t patriotizmit altruist e t tjera ksodore. Nj shoqri e
re duhet t farktohet nga veterant e magjepsur ndaj iluzioneve dhe q
kan nj ndjesi t prbashkt se jan tradhtuar; q jan plot mosbesim
ndaj individualitetit, politiks konvencionale, moralit konvencional dhe la
patrie; q jan t mbushur me neveri ndaj bankierve, dukve, politikanve,
gjeneralve, poetve, filozofve dhe gazetarve.
Ksisoj disfatizmi radikal ndihmoi pr ti dhn form bolshevizmit,
pinjoll i ri i socialdemokracis dhe i marksizmit revizionist (d m th reform-
ist - gradualist) dhe armik i tyre, q i urren t gjith socialistt fabian t
dashuruar me sistemin, kt fortes t flliqur servilizmi, nacionalizmi,
ethesh militariste, urie t pangopur pr karrier dhe respektueshmri,
nocionesh prozaike t detyrs qytetare dhe kretinizmi parlamentar.
Por, pavarsisht nga t gjitha kto dallime, - spikatja e t cilave u dha
komunistve at vrullin e tyre dhe shpjegon fare mir ngulmimin e tyre
vetvrass pr ta vazhduar luftn kundra socialisteve te moderuar madje edhe
n astin kur nazistt po triumfonin - ngjashmrit e thella mbeten se mbeten.
Para s gjithash, socialistt e do ngjyr - nga e trndafilta deri te e kuqja e
ndezur - jan dhe vazhdojn t jen progresist.

Marksizmi dhe modernizimi

N Evropn Qndrore dhe Lindore, socialistt dhe komunistt

ballafaqoheshin me nj struktur pushtetore t bazuar n nj kapitalizm t
pazhvilluar plotsisht, ku teknikat moderne pr realizimin e nj lufte masive
t mekanizuar (rishprndarja, drejtimi i industris dhe i krkimeve nga ana e
shtetit, etj. ) ishin shartuar n trupin e nj shoqrie q majtistet e quanin
gjysmfeudale dhe q ende karakterizohej nga ifliqet e mdha, kastat
ushtarake pothuajse aristokratike dhe nga zakonet e oborrsis sociale, t
prshpirtnis fetare dhe t prunjsis ndaj rendit epror (Obrigkeitsstaat).
Nuk ishte vetm kapitalizmi liberal ai q i zhbiu nga faqja e dheut kto forma
t vjetra, por edhe barazitizmi i ushtarve t llogoreve t vdekjes.
Socialist e do nuance kishin gjithashtu t prbashkt entuziazmin e
Marksit pr kapitalizmin demiurgjik, force krijuese demoniake (e njohur si e
till qysh m par nga Miltoni, Blejku dhe Bajroni), e cila au guackn e
mbyllur t bots mesjetare dhe i bindi progresistt, q nga Sen-Simoni e
Bentami, deri te Engelsi dhe Spenseri, se ishte njhersh m e mira dhe m
e keqja nga t gjitha mnyrat e mundshme t organizimit t ekonomis.
Epersia e kapitalizmit, mendonin ata, qndronte n aftsin e tij pr t
sendrtuar nj mbarshtrim m racional t burimeve njerzore, pr t
paksuar varsin vetiake, pr ti dhn fund fuqis s grupeve t privilegjuara
dhe me status t ngurtsuar, si dhe pr t prshpejtuar zhvillimin shkencor,
teknologjik dhe ekonomik. Ai e shndrroi botn e prgjumur t
provincializmave statike n nj kozmos t dinamizmit t pafre. Socialistt
gjithher kan perkrahur nj rritje ekonomike t shpejt, kurse Lufta e
Prpjekja Kultur filozofike 107

Par Botrore i bindi ata se nj shtet fuqimisht i qendrsuar do t ishte mjeti

m i mir pr nj rikonstruktim racional t shoqris - t till q do te ruante
dinamikn e kapitalizmit gjith duke i dhn fund alienimit njher e
prgjithmon. Nuk duhet t harrojm se edhe socialdemokratt mbshtesin
iden e ktij lloj shteti, ndonse jan tepr t kujdesshm dhe human sa t
mos prdorin mjete t dhunshme pr ndrtimin e tij.
Ndrsa shqetsimet e socialisteve anglosakson dhe skandinav ishin
pabarazia dhe paragjykimet klasore, shokt e tyre t kontinentit, q nga Zhan
Zhoresi e deri tek Zhyl Gedi, Lenini e Georg fon Lukai, dshironin fundin e
fetishizimit dhe t alienimit. Revolucionart socialist t Lindjes dshironin t
zhduknin jo vetm pabarazin, porse edhe rolet sociale si t till.
Rebelet hiliast asnjher nuk kan pranuar t besojn se dallimet mes
njerzve jan urdhnim i Zotit; sulmet e tyre kundrejt ndarjes indoevropiane
t shoqris n kasta lufttarsh, priftrinjsh dhe argatsh (trinia sociale
ariane, sikurse paraqitet n veprat e Zhorzh Dymezilit dhe Lui Dymonit) nuk
synonin vetm dallimet hierarkike, po gjithashtu - dhe kjo sht kryesoija -
do lloj pluraliteti t punve njerzore: specializimi, rolet e ndara sociale,
ndjenja e grupit dhe gjithka tjetr kosodore bien n kundershtim me mitin
e lasht t Njeriut universal. N Rusi edhe narodnikt edhe bolshevikt e
dnonin njkohsisht hierarkin sociale dhe pluralizmin social si gjithpoaq
artificial: e vetmja gjendje e natyrshme ishte homogjeniteti, njsimi
metafzik i qnies se species (Gattungsesen), Njeriu q sht identik me
Njerzimin.
Prligjja hyjnore e pluralitetit t roleve sociale, e sanksionuar nga
panteonet indiane, greko-romake dhe gjermanike dhe, s bashku me to,
trinia e lasht sociale ariane - u permbysn nga monoteizmi. Po kshtu,
pluralizmi liberal prmbysej nga socializmi. Mohimi i ketij t fundit ndaj
karakterit natyror t spontanitetit pluralist e godiste drejt e n zemr kredon
liberale sipas s cils (n vazhdn e Bernard Mandevilit dhe Adam Smithit)
rezultati i mbram i veprimtaris individuale, cilido qoft motivi i saj, sht
m i miri q mund t bhet, dhe po ashtu pranimi i dallimeve mundson
njkohsisht lirin dhe nj gjendje moralisht dinjitoze t punve. Por kjo
pikppamje, duke qen vetm morale dhe jo teologjike, asnjher nuk ka
pasur po aq autoritet sa ajo e vjetra, baza e s cils ishte besimi religjioz n
drejtsin e diferencimit social. (Vetm Hegeli sht prpjekur ta kaprcej
kt veshtirsi).
Socializmi revolucionar modern shte origjnal n supozimin e tij - me t
cilin nuk bashkohen narodnikt dhe romantikt e tjer - se dinamika
kapitaliste do te ndihmoj pr ti dhn fund edhe hierarkis, edhe ndarjes
s puns. N njfar mnyre, Lenini dhe shokt e tij kishin t drejt.
Tekembramja kapitalizmi liberal ka nxitur mobilitetin social, duke shprthyer
grupet sociale me status t mbyllur, duke ushqyer pjesmanjen politike
demokratike, duke zbutur kufijt e dikurshm rigjid t elitave t ndryshme.
Rritja ekonomike ka br t mundur nj afrim t madh midis klasave: hendeku
i pakaprcyeshem ndrmjet bujkrobit dhe ifligarit u zvendsua me largsin
Prpjekja Kultur filozofike 108

shum m t vogl ndrmjet npunsit t zyrs dhe puntorit t fabriks;

njeriu i mvetsishm shfaqet si tip social i prcaktuar. Romantikt donin t
realizonin Njsimin e Njeriut duke e shkatrruar modernitetin; socialistt
revolucionar dshironin t arrinin t njjtin qllim duke e prdorur
modernitetin. Teknologjia shkencore, zhvillimi ekonomik dhe kultura masive
do t bheshin mjetet ekskluzivisht moderne t realizimit te ndrrs s vjetr
sabota pr Njeriun Universal, si moterzim plebejas i ndrrs s Rnesanss
N shum vende t Evrops Lindore kjo pikpamje socialiste mbi
kapitalizmin liberal ka qen tabloja m pozitive q njerzit kishin hasur
ndonjher. N Rusi tradicionalistt carist, sllavofilt dhe narodnikt
revolucionar prbnin nj trup t vetm teksa dnonin modernitetin vanitoz
te Perndimit; vetm marksistt bnin thirrje pr teknollogji, shkenc,
racionalizm dhe industrializim. Kundrshtart evropiano-lindor t
kapitalizmit liberal t Perndimit n t vrtet kishin vetm disa t pakt liberale
ose kapitalist t cilve duhej tu kndrviheshin, porse m an tjetr ata
gjendeshin prball nj armiku real: bolshevikve. Mefshtsia e politikanve
t tipit liberal t Rusis ndikoi gjithashtu q Lenini t prcaktonte strategjn e
prdorimit t shtetit socialist n vend t borgjezis kapitaliste si instrument t
shndrrimit modernizues. Shteti i ri do t bhej nismtar i zhvillimit indus-
trial dhe rolet sociale do ti bnte t ndrkmbyeshme mes grupeve brenda
kohzgjatjes s jets s individit. Gjithka q do t binte ndesh me kt utopi
- familja, feja, klasa, kultura e lart - duhej shkatrruar. Gjithka duhej zhdukur
n anonimatin e kolektivit.
Historiant shpeshher nuk ven re se bolshevizmi farktoi gjithsesi nj
shoqri moderne, ndrsa modemiteti hidhej posht nga rivalt kryesor t
bolshevizmit. Me vdekjen e liberalizmit n Evropn Lindore dhe Qndrore m
1917 - 1918, nuk mbetej asnj subjekt tjetr modernizues. Socialdemokratt
me ndrgjegje klasore e luftonin kapitalizmin sepse, ndryshe nga binjakt e
vet armiq, komunist, ata me t vrtet prfaqsonin puntort e uritur.
Konservatort u strukn n vegullira feudalo-romantike dhe n prartje
antisemite. Kisha ushqente nj vizion romantik t socializmit kristian, i cili
rigjallronte paragjykime krejtsisht la Komeini ndaj veprimatis bankare
dhe ndaj interesit. Kontigjentet e oficereve t liruar dshironin thjesht drejtsi.
Partit fshatare krkonin kooperativa dhe, sikurse grupet e fermerve gjithher
dhe gjithkund, t ardhura t garantuara. Socialdemokratt luftonin q ta bnin
kapitalizmin t pranonte reforma q synonin promovimin e drejtsise sociale,
t kuptuar si barazi m e madhe, por kapitalizmi thuajse ende nuk kishte
ardhur n Evropn Lindore. Komunistt donin t krijonin nj makin
industriale me qllim q t pushtonin parajsn.
Socializmi revolucionar i Evrops Lindore ishte i oroditur nga dilemat e
modernitetit po aq sa edhe liberalizmi perndimor i po asaj periudhe, por
taumaturgjia bolshevike ishte deri n nj far mase e suksesshme. Libri i ri i
Xhon Lukait, Dueli, thot se qe t gjith ne jemi nacional - socialist, ndonse
rilli dhe Aleatt i mundn me 1945 bartsit origjinal t ktij emri. Shumica
e shteteve t bots s sotme karakterizohen nga njfar ndrthuijeje e
Prpjekja Kultur filozofike 109

nacionalizmit etnik dhe asistencializmit kolektivist; pasojat katastrofike t

parashikuara nga Fridrih fon Hajeku po zmbrapsen vetm nga qndresa
kryenee e forcave kulturore t mbetura nga e kaluara - porse vetm n
Perndim, pr aq sa atje ekzistojn t tilla. Puna e flliqur e modernizimit, e
cila n Angli u krye nga liberalizmi laissez - faire, kurse n Gjermani nga shteti
prusian dhe industria e lufts, n Evropn Lindore dhe n nj pjes t madhe
t Azis u realizua nga variante t ndryshme t socializmit shtetror. Ajo ka
Stalini krijoi - me kampe pune, kolektivizim t dhunshm, internime masive,
vrasje me shumic dhe shfrytzim e shkatrrim barbar t burimeve natyrore -
sht nj arritje gjigande, sadoq e tmerrshme.

Moderniteti n Lindje dhe n Perndim

Dallimet ndrmjet rajoneve t shumta t bots brenda karakterit t

modernitetit varen kryesisht nga koha kur ato jan ndeshur me modernitetin.
Fundi i grupeve me status t mbyllur, shekullarizimi, pluralizmi, nevoja q
pushteti t ket nj legjitimitet transparent, arsimimi masiv e t tjera ksodore
hyn n lindje me ardhjen e socializmit, e po ashtu edhe teknologjia
industriale, nocionet e shprblimit me afat t shtyr apo t racionalitetit t
planfikimit t jets, si dhe gjuha shkencore. Problemi q shtrohet sot pr
Evropn Lindore nuk sht nse apo si e qysh ta fusim kapitalizmin (ose, si
e quajm plot druajtje, ekonomin e tregut), por nse forcat politike q
mbizotrojn ktu duan ose nuk duan ti ruajn arritjet e modernitetit q
solli Perndimi dhe q erdhn tek ne me an t bajonetave t Ushtris s
Kuqe.
Le t ndalemi pak m gjat mbi natyrn e utopis komuniste. Iden e
dhnies fund alienimit un e kam prkthyer - duke rrezikuar t jem prozaik
- si fundin e roleve sociale t fiksuara. N kt pik, mesa duket, utopia
komuniste sht thik me dy presa. ka u dukej socialistve perndimor si
futurizm (t mbizotruar si ishin nga prjetimi i anarkis kapitaliste, i
atomizimit dhe mungess s qllimit), u dukej krejt tradicionale
homologve t tyre n Lindje, t cilt e shikonin kt utopi si nj antidot
potencial ndaj bots perndimore. Porse ky antidot, n t kundrtn e
pikpamjeve feudalo-romantike, ofronte nj mnyr pr ta mundur
Perndimin me armt e tij. Antiliberalt dhe antimodernistt e Evfops
Lindore, qofshin t majt apo t djatht, shikonin tek socializmi revolucionar
marksist para s gjithash nj mundsi pr tu br t forte - dika q i nevojitej
Lindjes pr shkak t dobsis s saj prball Perndimit ekspansiv kolonizues.
Por m pas doli n shesh nj avantazh edhe m i madh. Kontaktet me
Iluminizmin perndimor nn sundimin e reformatorve t till si cari Pjetri
i Madh apo perandori Jozef II minuan legjitimitetin e vjetr fisnor- shenjtror
t shtetit n Evropn Qendrore dhe Lindore; trazirat jakobine dhe nacionalisto-
liberale (si revolta dekabriste e vitit 1825 dhe revolucionet e 1848-ts) e
dobsuan edhe m Ideologjit zyrtare t legjitimitetit tash e mbrapa do t
shndrroheshin n nj przjerje t paqlluar frazash shenjtruese dhe
Prpjekja Kultur filozofike 110

argumentesh utilitare. Mirpo argumentet utilitare na doln subversive ndaj

regjimit monarkik Socializmi revolucionar gjithsesi mund t tregonte se
zhdukja e dallimeve sociale ishte njkohsisht mjet i dobishm pr zhvillimin
dhe n prputhje me rendin e natyrshm (d m.th. t vjetr) t gjrave.
Karakteri utilitar i argumentimit socialist revolucionar mund t shpejgoj
luftrat sektare brenda partive komuniste. Deviatort, revizionistt dhe
likuidatort n historin e komunizmit - trockistt, maoistt, pr t
prmendur m t famshmit - gjithher mund t shtronin pyetjen nse fardo
taktikash q mendoheshin si t prshtatshme nga Byroja Politike apo
Komiteti Qendror u shrbenin qllimeve binjake e revolucionare t
komunitetit dhe zhvillimit. Ana utilitare e teorive socialiste t legjitimitetit
dhe t autoritetit do t shndrrohej n nj grack pr partit bolshevike: nuk
kishte arsye inherente pr ta shtypur kritikn, prderisa ato vazhdimisht
thoshin se mund t vrtetohej q rendi i tyre ishte m i mir se t tjert. Edhe
antiutopizmit utilitar, edhe kritiks ndaj taktikave utilitariste-pragmatike
mund tu mbyllej goja vetm me dhun: socialistt kan qen gjithher ata
q kan hedhur m shum shqelma nen regjimin socialist. Moderniteti e
kaploi Evropn Perndimore n kohn kur hegjemonia e kristianizmit nuk
vihej seriozisht n dyshim; me t vrtet, moderniteti ka qen m i suksesshm
ather kur trillet pagane t Revolucionit Francez u mposhtn nga bastionet
e ancien regime, Anglia dhe Austria. Grand-narrativa e modernitetit
perndimor konsiston n historin e mrekullueshme se si tradita aristokratike
(e bazuar n teologjin judeo-kristiane, n etikn dhe artin e qeverisjes greko-
romake, si dhe n trinin sociale ariane) e absorboi gradualisht botn plebejase
t kapitalizmit liberal, shkencn, teknologjin, urbanizmin dhe shprbrjen
e vasalitetit shpirtror dhe politik. Ky proces i absorbimit t borgjezis q po
lindtte ka br pr shoqrin moderne m shum se sa t gjith
Enciklopedistt, jakobint, karbonart dhe frankmasont t marr s bashku.
Sepse, duke proceduar n at mnyrn e vet t copzuar, joideologjike,
kaotikisht pragmatike, ai asnjher nuk e shtronte drejtprdrejt problemin
e legjitimitetit, porse e zvendsonte me at t autoritetit. Nj nga rezultatet e
paparamenduara ka qen pamundsia e njerzve n perndim t lumit Rin
pr tiu adresuar drejtprdrejt problematiks s shtetit si i till; koncepti i
tyre kishte t bnte me ligjin dhe me qeverin. Shteti shte nj ide tipike
gjermane dhe ruse, jo angleze apo austriake.
Konservatorizmi britanik dhe austriak e respektonte fen m pak si
dogmatik se si zakon te vjetr (ka gjetiu un e kam prcaktuar si dallim
midis tradits dhe kanonizmit, dm.th., tradits si e vrtet dhe tradits si
tradit). Feja e kuptuar ksisoj ishte e kundrta e utopis. Shkall-shkall
gjithka brenda suazs s krishterimit qe shndrruar n religjion t
respektueshm; nevoja e ngutshme e debateve teologjike i flijohej nj cenzure
t efektshme n emr t tolerances hobsiane dhe kshtu njri nga thepat e
vjetr t utopizmit rrafshohej. Shkrirja e aristokracise barono- kalorsiake
me noblesse de robe, e haute bourgeosie me burokracin e lart; zbutja e
religjiozitetit t krishter n devotshmri konvencionale; madje edhe fitoret
Prpjekja Kultur filozofike 111

demokratike t arritura nprmjet zgjerimit t s drejts s votsdhe

legjislacionit asistencial - t gjitha kto bn t mundur t mnjanoheshin
dyshimet n lidhje me legjitimitetin dhe t zhvendosej barra e provs.
Kompromisi i madh liberalo - konservator i Perndimit t shekullit XIX i
kufizoi diskutimet politike brenda qerthullit t elits s kulturuar, ku bindjet
m s shumti mbeteshin t pashprehura ndrsa drejtpeshimi i brisht ruhej
n saj t shtirjes dhe t pafytyrsis angleze. Lloji i veant i njerzve q
guxonin t mendonin mbi parimet themelore t qytetrimit - Lord Sollsbri,
Traktariant, Samuel Butleri, Xhorxh Elioti, apo leveleri i tmerrshm Dejvid
Llojd Xhorxh - ishin pak a shum te margjinalizuar; madje edhe prpjekjet e
mundimshme t Metju Arnoldit mbeteshin jasht vmendjes s prgjithshme.
Sidoqoft, as kjo hipokrizi austro - britanike nuk mund t kishte dhe nuk
pati fuqin e mjaftueshme. Prball moralit universalist me t cilin e sfidonte
socializmi, ajo duhej t krkonte mbshtetjen e bashksis politike abstrakte;
rezultati i ksaj ishte e drejta e prgjithshme e votimit dhe demokracia e
masave. Kjo e shkatrroi fasadn e brisht t kapitalizmit liberal
pseudoaristokratik dhe pseudokristian, kurse Lufla e Par Botrore dhe
trazirat q e pasuan prishn ndrrn burkejane pr ndryshime t buta
graduale. Prapseprap, konstelacioni tinzar i rrethanave ka ndikuar pr
nj koh t gjat pr t kushtzuar iden q vet perndimort kishin mbi
modernitetin. Procesi i nj ekspansioni t egr, i nj dinamizmi t ashpr
dhe i zhvendosjeve sociale t furishme vazhdoi nn kujdestarin plot
mirsjellje t institucioneve dhe zakoneve t qmotit.
Por procesi i unifikimit t borgjezis s lart dhe i zgjerimit t aristokracis
pati sukses vetm n Britanin e Madhe; hyrja e perandoris austro-hungareze
n kt rrug ishte tepr e vonuar dhe tepr e ngadalt pr ta shptuar at.
Nn sundimin e Habsburgve kishte dy klasa t mesme. e ashtuquajtura
fsnikri e vogl, e prbr nga ifligart, npunsit e rangjeve t larta dhe
oficert; si dhe borgjezia e prmuar e afaristve privat, bohemve, kategorive
t reja t specialistve, dyqanxhinjve dhe personave t rndsishm privat
(Privatieren). Ata q i prkisnin gjysms s dyt t ksaj klase t mesme e
shihnin veten t prfaqsuar nga socialdemokracia dhe nga radikalizmi
(nqoftse i prkisnin ndonj grupi etnik t shtypur), ose nga kristian-socializmi
antisemit dhe shovinist. N t dyja rastet ata e hidhnin posht liberalizmin e
tipit britanik t shtress s lart kozmopolite- aristokratike. N krejt Lindjen
borgjezet e grupeve t ndryshme etnike shikoheshin si t huaj : ifutt dhe
gjermant n Rusi dhe n gjysmn Lndore t Austro-Hungarise; myslimant
dhe persejt n Indi; kinezt n Azin juglindore; indiant n Afrik dhe
britanikt n Amerikn Latine; t krishtert n Turqi dhe n Lindjen e Mesme
arabike. Problemi i kapitalizmit n Lindje ka qen - dhe vazhdon t mbetet
gjersisht - nj problem etnik dhe sektair, krejt ashtu si n Perndimin
parailuminist. Socializmi premtonte zhdukjen e ktyre ishujve shoqror
famkeq t kapitalizmit dhe ksisoj bhej vegl e reaksionit etnik, qoft
trthorazi (sikurse n rastin e Leninit), qoft drejtprsdrejti (sikurse n rastin
e Hitlerit). Socializmi premtonte nj modernitet q do t zvendsonte edhe
Prpjekja Kultur filozofike 112

amullin e ancien regime, edhe ishujt e urryer kseno-borgjez brenda saj.

Socializmi premtonte pajtimin e nj dinamizmi t tipit kapitalist me volln e
vjetr, madje arkaike, t zhdukjes s pluralitetit. Ai e mbajti kt premtim,
porse me nj mim tmerrsisht t lart. Duke mos qen kurrsesi nj fenomen
siprfaqsor, socializmi kreu nj ndryshim t thell dhe afatgjat n kulturn
dhe n jetn e shoqris anemban Evrops Lindore.

Komuniteti kundra zhvillimit

Forcat populiste-romantike q mbizotrojn sot n Evropn Lindore kan

t drejt kur i shohin kapitalizmin dhe socializmin (duke iu kundrven te
dyve) si nj problem i vetm. Teksa majtistt e Perndimit vajtojn triumfin
universal t kapitalizmit dhe i jerrin maskn Bots se Re te Guximshme
t Mekdonaldit, ata nuk e kuptojn se dashur pa dashur po veprojn si
aleat t se djathts radikale evropianolindore. Kjo e fundit e urren
kapitalizmin jo m pak se ata, kurse kundrvnia e saj ndaj ideve kolektiviste
shte, n rastin m te mire, e vakt.
T gjitha prpjekjet q jan br pr t sjell modernitetin n Evropn
Lindore parasocialiste kan dshtuar keqas. Vetm socializmi ia doli n krye
ksaj pun t rnd prej Gargantuaje: industrializimi dhe rritja ekonomike;
elektrifkimi dhe transport masiv; ndarja e hapsirs dhe e kohs n njsi t
barabarta (fshatart e Evrops Lindore nuk kan pasur sahat deri n vitet
50); dokumentimi i vendimeve administrative; kodifikimi i procedures ligjore
(madje as Hungaria e prparuar nuk ka pasur Kod Penal deri nga 1960-a);
heqja e bujkrobris (nga vitet 70 nj fshatar i malsive t Rumanis m puthi
dorn ngase kisha veshur pantallona qytetare); zhdukja e analfabetizmit
dhe arsimimi i detyrueshm; prhapja e dijeve shkencore dhe shoqrore;
shtypshkrimi dhe elektronika n mjetet e informacionit masiv; sporti i
organizuar; nj shrbim shndetsor dhe nj higjien publike moderne; veimi
i vendit t puns nga vendbanimi; prhapja e familjes monogamike;
kontraceptimi artificial dhe aborti i legalizuar- ky sht nj katalog i tr
shndrrimesh q Evropa Lindore me t drejt i lidh me socializmin.
E tra kjo u arrit nprnmjet nj dhune t paprfytyrueshme t ushtruar
me nj egrsi t pashembullt nga ushtart fanatik t ndryshimit, komisart
e kuq. Me miliona seminare marksiste, programe msimore t indoktrinimit,
kurse gjysmushtarake t kualifikimit profesional - t gjitha kto i shrbenin
jo vetm qllimit ideologjik t lavazhit t truve, porse edhe strvitjes s masave
t fshatarve prapanik rrugve t modernitetit, q nga leximi i sahatit dhe
larja e prditshme e kmbve e deri te doktrinat e Njutonit, Darvinit dhe
Marksit (me msues q ndoshta vazhdonin t besonin ndopak n shtriga e
lugetr). Kampet e t burgosurve, nj shrbim ushtarak i tejzgjatur dhe
torturues, mbledhje Partie t pambrimta mbas orarit t puns, autokritika e
detyruar dhe sesionet e edukimit politik, kampet verore t pionierve, brigadat
e puns vullnetare, lvizjet stahanoviste dhe gjithka tjetr e ktij kallpi ka
pasur nj efekt gjithprfshirs. Mobilizimi i prhershm pr socializmin
Prpjekja Kultur filozofike 113

synonte haptazi shkatrrimin e nj jete private t ndrthurur me

vetprmbajtjen superviktoriane dhe konservatorizmin kulturor
(konvencionalizmi i shtress s mesme); simptomat shoqruese ishin tejlodhja,
varfria puritane dhe lindja e nj mitologjie profane barbare. Elitat e reja
administruese zgjidheshin n baz t besnikris partiake, t ndershmris
morale dhe t nnshtrimit politik total. do ngritje, prkrahje dhe preferenc
akordohej ngapartia-shtet n prputhje me nj kuptim politik t merits.
Kur reformatort prpiqeshin t fusnin nj modikum racionaliteti
ekonomik n modelin stalinist t zhvillimit, ata hasran n qendresn e forcave
t shumta - dhe historia e ksaj qndrese shpjegon shum nga tiparet e asaj
turbullire q kemi sot n Evropn Lindore. Kjo histori prmblidhet fare mir
n debatin dikur t famshm, por tashm t harruar t fillimit t viteve 60:
ka apo nuk ka alienim n socializm.
Pretendimi se n socializmin q ekziston realisht ka alienim donte t
thoshte njkohsisht dy gjra. S pari donte t thoshte se n socializm jo
gjithka sht e prkryer - nj tez e rrezikshme subversive, kjo, rebele
pothuaj. S dyti, donte t thoshte se reformat ekonomike, duke rivendosur
marrdheniet mall-para dhe pun-pag, kishin risjell dukurin
karakteristike kapitaliste t fetishizimit.
N kt kritik embrionale t socializmit real ndrthureshin
paknaqsia utilitariste ndaj rezultateve t mjerueshme ekonomike t
socializmit dhe paknaqsia paleo-bolshevike ndaj diferencimit t ri t roleve
sociale t nxitur nga reformat ekonomike. Socializmi revolucionar kishte
filluar me aspiratn e dyfisht t komunitetit dhe t zhvillimit, porse po
prfundonte n adoptimin e reformave q mbshtesnin kt t fundit n
dm t t parit. Udhheqja komuniste dshironte t bnte reforma, por nuk
mund t hiqte dor nga retorika e komunitetit me t ciln kishte nevoj t
prligjte kontrollin totalitar. Partia, kur e kur, e mbyste debatin, porse skizma
ndrmjet prkrahsve t zhvillimit dhe prkrahsve t komunitetit
vazhdonte t ekzistonte. Ktu gjejm t prmbledhur me dy fjal zanafilln e
strukturs s sotme politike t Evrops Lindore post-komuniste. Forcat
mbizotruese kolektiviste - populiste - romantikejan trashgimtart e pals
s komunitetit n debatin mbi alienimin, kurse vija e prejardhjes s
liberalve pragmatik t sotm shkon n kampin e zhvillimit. Q t dyja
palet jan n krkim t nj t kaluare ideologjike m t respektueshme, por
me kt nuk mund tua hedhin historianve t ideve.

Antikomunizmi dhe antikapitalizmi

Mdyshja q vendet e Evrops Lindore ende duhet t zgjidhin sht ajo

e dshirs s tyre nse do t vazhdojn trajektoren e zhvillimit modem q
revolucioni dhe pushtimi socialist vuri n lvizje (dhe, n nj kuptim tjetr,
por m pak t rndsishm, e pengoi), apo nse do t prpiqen t restaurojn
ndonj lloj komuniteti artifcial t mbeshtetur n doktrinat e Rusoit dhe t
De Mestrit.
Prpjekja Kultur filozofike 114

N kt pik m duhet t bj nj shnim sqarues n lidhje me fenomenin

e dyfytyrsis evropianolindore. Qeverit e sotme t Evrops Lindore po
prpiqen me dshprim ti plqejn asaj ka ato e prfytyrojn si bosi
perndimor. N Hungari, fjala vjen, qeveria po prpiqet t duket si
socialdemokrate n syt e Austris, Kristian -demokrate n syt e Gjermanis,
quasi goliste n syt e Francs, konservatore n syt e Britanis s Madhe,
reganiane n syt e Sh.B.A. dhe liberale n syt e Holands; natyrisht, ajo
nuk sht asnjra nga kto, por pothuajse kudo vrojtuesit dhe politikant
perndimor naiv dhe injorant i zn bes, ka sht e njjta gj. Ky sqarim
shte i rndsishm sepse dyfytyrsia mund ti ngatrroj ndonjher edhe
vet evropianolindort. Autoriteti i ideve perndimore luajti nj rol t
rndsishm n ndryshimet e 1989-s, por n t njjtn koh zakoni i vjetr
servil i imitimit, i pranimit t menjhershem t nj gjuhe q ssht e vetja,
ka luajtur gjithashtu nj rol t uditshm. Kjo ngjall edhe m tepr zmrim
n nj zon qysh m par t ngacmuar nga ndjenja antiperndimore,
veanrisht tek e djathta.
T dshifrosh politikn e sotme evropianolindore do t thot t luash nj
loj hermeneutike shum t ndrlikuar. Pr shembull, t gjith flasin pr
privatizimin, por m t shumtit n t vrtet e kan fjaln pr nj shtetzim
t ri nprmjet skemash t ndryshme t pjesmarrjes aksionare t trthort
dhe t pronsis s trthort, ku shteti mbetet pronari n fund t fundit, edhe
nqoftse ruhet sipas mods etiketa e tregut. Po kshtu, t gjith flasin pr
heqjen qafe t aparatikve komunist, por n praktik nj gj e till mund t
ket fardolloj kuptimi, q nga formimi rishtaz i grupeve t ndryshm t
funksionarve t sistemit t mparshm e deri te vendosja e cenzurs mbi
mjetet e informacionit masiv apo vazhdimi me mjete t reja i lufts s vjetr
ndrmjet fraksionit t zhvillimit dhe atij t komunitetit. E gjith kjo e errson
t vrtetn e ngjarjeve t Evrops Lindore n syt e vrojtuesve dhe politikanve
t huaj, t cilt prfundojn duke mbshtetur kt apo at figur ose grupim
politik sipas tekave t veta, pa e kuptuar se far po ndodh n t vrtet (dhe
kjo q po ndodh sht pmjmend e vshtir t kapet).
Ndrkaq, debati kryesor n Evropn Lindore sht dika e njohur pr
ata q i din grindjet ndrmjet komunistve n vitet 30: debati rreth
trashgimis.
Qkurse komunizmi si i till sht krejtsisht i diskredituar dhe
perderisa ka nj konsensus zyrtar (por jo n opinion publik) se do gj ishte
e keqe, debati vazhdon i koduar. Thelbi i tij qndron n shtjen nse elita e
vjetr administruese modernizuese-reformiste duhet zevendsuar, duke na
kushtuar, kjo, ngadalsimin e shndrrimit ekonomik dhe prforcimin e
ndrhyrjes s shtetit, apo nse reformat ekonomike q filluan qysh prpara
kthess demokratike t 1989-s duhet t vazhdojn fuqimisht, por duke na
kushtuar nj gj e till mbajtjen n pozit t nj pjese t elits s vjetr
komunist (teknokratiko-profesionale). Mbrojtsit e alternativs s dyt
sjellin argumentin se nj proces i stilit britanik t absorbimit do t shpjer
gradualisht (sipas rrugs s Burkes) n lindjen e nj klase t re sunduese t
Prpjekja Kultur filozofike 115

prbr nga element t rinj e t vjetr, duke ndikuar njkohsisht q shoqria

evropiano-lindore t ket nj progres t but n drejtim t pluralizmit, t
individualizmit dhe t nj lirie m t madhe. Ky model gradual her-her n
Evropn Lindore quhet komunist, ndrsa prpjekjet e fraksiont t
komunitetit pr ta penguar zhvillimin, pr t ndrtuar nj shtet autoritar
dhe pr t krijuar nga lart nj klas t re t pasurish t mbrujtur me
nacionalizm etnik her-her quhen konservatore. Tehu m i mpreht i
debatit ka t bj me shtjen e spastrimeve. Neoliberalt, sikurse jam edhe
un, u kundrvihen spastrimeve, shoshitjeve dhe proceseve politike pjesrisht
sepse ne e dim q orvajtje t tilla n mnyr t pashmangshme u japin m
shum pushtet se duhet atyre q i drejtojn ato (si n rastin e jakobinve
dhe t bolshevikve). Atmosfera e krijuar ksodore, plot dyshime, denoncime
dhe etje pr plak, sikurse ekziston tashm n shum vende t rajonit, bie
n kundrshtim njkohsisht me parimet e demokracis liberale dhe me
funksionimin e natyrshm t ekonomis.
Sigurisht, gjuetia e shtrigave sht vetm nj mjet. E djathta e re
plebejase e Evrops Lindore, me oreksin e saj pr shoshitje, spastrime, dosje
t fshehta, denoncime t pavrtetuara dhe mllefe ndaj do lloj elite, ka frik
nga kapitalizmi dhe nga demokracia liberale. Restaurimi i nj Evrope Lindore
fshatarake, statike, t bindur dhe t prapambetur sht programi i saj. Rrnjt
e saj tek komuniteti n debatin mbi alienimin mund t zbulohen pjesrisht
tek prania n rradht e saj t nacional-komunistve t dikurshm, si ata
q n Hungari i kaluan vitet 60 duke sulmuar ka krejt ata i vinin damkn
prbuzse socializmi i frigoriferit. Kritika e tyre ndaj modernitetit si dika e
atomizuar, e fetishizuar, egoiste, lakmitare e kshtu me rradh nuk ka
ndryshuar asnj grim. Por as argumentet e atyre t pals tjetr nuk kan
ndryshuar dhe aq shum. Ata e shohin kapitalizmin si dhe demokracin
liberale si mjet pr qllime t caktuara utilitariste, si metodn m t mir pr
t prmirsuar standartin e jetess dhe pr t kultivuar paqen sociale. Ata
q besojn vrtet n eprsin e nj shoqrie t lir jan t pakt dhe gjenden
larg sa nga njra pal aq edhe nga tjetra. Ata q n debatin mbi alienimin i
prkisnin pals s zhvillimit e quajn veten tani liberale, dhe pr kt
kan njfar t drejte, prderisa kjo pal sht m e but dhe m tolerante,
ka m shum vullnet t mir pr t pranuar ligje dhe procedura t paanshme
pr zgjidhjen e konflikteve sociale dhe sht m pak e prirur ndaj
autoritarizmit. Megjithat, n prgjithsi ata nuk prfaqsojn ka
perndimort do t nnkuptonin duke dgjuar fjaln liberal, qoft n
kuptimin britanik t shekullit XIX, qoft n kuptimin amerikan bashkkohor.
Traditat tona jan thellsisht anti-individualiste; frika ndaj spontanitetit
sht e pranishme n tr gjrsin e spektrit ton politik. Nga shprbrja e
shtetit komunist t periudhs s fundit lindi nj moment unik - dhe, si po
del tani, shum i shkurtr - lirie, prtritjeje dhe diversiteti. Tani srishmi
kemi indoktrinimin, militantizmin mendjepakt, ksenofobin antiperndimore
dhe antikapitaliste dhe mosprfilljen revolucionare ndaj ligjit - t gjitha kto
na erdhn nga t tilla lvizje q vetm deri para pak vjetsh ngjirreshin pr t
Prpjekja Kultur filozofike 116

drejtat e njeriut. Kto lvizje tashm kan prcaktuar nj model transformimi,

motort binjak t t cilit jan departamenti i personelit me dosjet e tij t
rezervuara dhe komisioni i spastrimit me hulumtimet e tij kaotike dhe me
akuzat e tij t dyshimta. Cenzura, filistinizmi kulturor, mungesa e toler-
ances, paranoja dhe demagogjia autoritare - t gjitha kto po lulzojn.
Si thot nj politolog i mpreht hungarez, n Evropn Lindore
antikomunizmi sot do t thot antikapitalizm. Prderisa ishte elita
administruese ajo q vuri n lvizje reformat e tregut (dhe q, natyrisht, prfitoi
prej tyre) dhe prderisa kjo shtres sociale quhet sot komuniste, retorika e
antikomunizmit drejtohet kundra elementeve modernizues t nj borgjezie q
po lind. T gjith ata q dshirojn nj shkrirje burkejane ndrmjet elitave
quhen prokomunist. Nn rubrikn e privatizimit po realizohen hap pas
hapi skema t orkestruara nga shteti, sipas t cilave ndrmarrjet shtetrore
dhe bankat shtetrore jan pronsi e njra-tjetrs, m npuns t shtetit dhe
politikan q mbizotrojn npr bordet e tyre. Nga ana tjetr, prpjekjet e
vrteta pr privatizim dnohen si vjedhje komuniste.

Trashgimia socialiste

Trashgimia nga socializmi sht sigurisht e przier dhe, n kundrshtim

me sa thon gazetar t panumrt perndimor, nacionalizmi sht pjes e
saj. Nacionalizmi jo vetm q kurrsesi nuk u zhduk dhe as nuk u shkatrrua
prej socializmit, porse gjithmon ka qen nj ndr tiparet e tij m t
rndsishm.
Nacional - komunizmi i bolshevikve njihet mir nga historiant, por
n t shumtn e rasteve nuk merret parasysh mjaftueshm n lidhje me
shpjegimin e asaj ka po ndodh sot. Tito dhe aushesku e prqafuan nacional-
komunizmin sepse i shrbente mospranimit t tyre pr ta ndar pushtetin e
tyre me Bashkimin Sovjetik; versioni i Gomulks shrbente si mburoj pr
nj far lloj reform (porse prfundoi me katastrofn antisemite t 1968-s).
N kundrshtim me sa Marksi vet ishte i prirur t besonte, nacional-
bolshevizmi sht nj pasoj e domosdoshme e teoris revolucionare t
alienimit. Shtypja sistematike e divergimit t roleve sociale krijonte
domosdoshmrisht nj komunitet t unifikuar nn nj shtet t fort. Shumica
e komunistve deri para Lufts II Botrore ende besonin se edhe shteti do t
zhdukej - burokracia shtetrore ishte, n fund t fundit, nj shtres e veuar
- por kjo qndrueshmri heroike nuk do t mbijetonte pas ardhjes s tyre n
pushtet. Duke qen se revolucioni botror ishte, n rastin m t mir, nj
perspektiv e tejlargt, komuniteti i paalienuar duhej t ishte ai i kombit.
Ideja e komunitetit t pastr dhe bashkudhtari i saj, nacionalizmi romantik,
antimodem dhe antiperpndimor, u adoptua fillimisht kundra dshirs, por
m von me vullnet t plot nga partit komuniste sunduese te Lindjes dhe
u prdor prej tyre pr t joshur inteligjencien me mentalitet kolonial t
periferis evropianolindore. Kjo polli at variant shum t fuqishm t
utopizmit la Ruso, aq mbizotrues n kampin e komunitetit. Duhet t
Prpjekja Kultur filozofike 117

kemi parasysh se ky varietet utopik ngrthen nj armiqsi t thell ndaj

institucioneve t tilla si shteti ligjor. Ata q sot n Evropn Lindore bjn
thirje pr nj komunitet kombesh m tepr se pr nj komunitet shtetesh
(duke i kuptuar kombet si grupe etnokulturore dhe jo si komunitete politike
t qytetarve) po i bjn jehon asaj muzike gjysm t harruar t s kaluars
son t errt q e bri komunizmin t pranueshm njkohsiht pr tipat
anarkik dhe pr ata autoritar duke kndellur armiqsin e tyre ndaj
institucioneve impersonale n prgjithsi dhe ndaj shtetit impersonal t s
drejts n veanti.
Me fjal t tjera, nacionalizmi bashkkohor i rajonit ton nuk ka n t
vrtet asgj t re, sikurse nuk kan as prkrahsit e tij. Duke mos qen
kurrsesi dika e ringjallur nga ndryshimet demokratike t kohve t fundit,
ai sht nj shenj treguese e vazhdimsis. Mungon patriotizmi qytetar, i
cili mbrohet vetm prej humanistsh t vetmuar npr eset e tyre t
pafrutshme.
Hipoteza e famshme e Frensis Fukajams n lidhje me fundin e
historis mbshtetet n besimin se demokracia liberale sht duke e fituar
lojn. Asgj tjetr nuk mund t jet m larg s vrtets. Revolucioni
evropianolindor q filloi m 1989 ssht vese nj rebelim m tepr kundra
modernitetit (prandaj dhe kundra Perndimit, i cili ka qen tek e mbramja
shpiksi i asaj strategjie t pamshirshme modernizuese t quajtur
socializm) dhe n kt aspekt sht i ngjashm me revolucionin e Komeinit
n Iran apo me lvizjen integraliste islamike n Algjeri.
N librin e tij fatkeqsiht t harruar Lufta kundra Perndimit, Aurel
Kolnai ka treguar se si romantizmi gjerman shrbeu si baz pr nacional-
socializmin. sht e rndsishme t kuptohet se kundrvnia ndaj
demokracis liberale ne Evropn Lindore nga pikpamja etike mbshtetet
vetm e vetm n nj argument (n.q.se ky mund t konsiderohet argument
etik, sikurse mendoj q mundet): pikrisht, q demokracia liberale sht e
huaj. Osvald Shpengleri m vitin 1918 ka thne se e keqja e liberalve
gjerman nuk qndron n at q jan liberal, por q jan anglez. Ky
argu-ment, keq me vjen ta them, vazhdon t jet mbisundues. Jo shum
koh m par, n Rumani, n Bukuresht, ka pasur nj demostrat popullore
kundra Bots s jashtme si e till. Paknaqsia m e madhe e sotme ndaj
socializmit - madje edhe n Rusi! - sht se ka qen rezultat i pushtimit t
huaj, me fjal t tjera, ka qen njfarlloj sundimi i agjentve t Bots s
jashtme. (N fakt, komunizmi krijoi t parat elita tresisht indigjene n
historin e Evrops Lindore, t cilat u zun vendin aristokracive kozmopolite
perandorake t kahershme). Orienti i pafajshm i prdhunuar nga Oksidenti
brutal dhe dinak - i till shte imazhi q mbizotron njkohsisht n
diskutimet mbi socializmin dhe kapitalizmin n Evropn Lindore. Bota e
unifkuar ngjyr gri e Fukajams nuk ekziston; tensionet e vjetra vazhdojn
t mbeten. Perndimi naiv po armatoset tani q Lufta e Ftoht me ekuilibrin
e saj imperial t forcave ka marr fund dhe pikrisht n astin kur lufta i
krcnohet Evrops m shum se kurdoher q nga viti 1945 (me t vrtet,
Prpjekja Kultur filozofike 118

n kohn q po shkruhen kto radh, tri luftra jan duke u zhvilluar

aktualisht).

Situata e vshtir e liberalizmit evropiano-lindor

sht br rutin q liberalt e Evrops Lindore t akuzohen se jan

ortak me t majtn socialiste. Ata jan ortak vetm shum rrall, porse e
djathta populiste-romantike e shikon qart se edhe njra pal edhe tjetra
jan perndimor dhe n ann e modernitetit, ka sht e mjaftueshme
pr ti dnuar q t dyja palt. Lvizjet liberale po luftojn n nj betej t
vonuar. Kjo nuk e mohon se n Evropn Lindore ka ndodhur nj revolucion
demokratik, por demokracia q rezultoi prej tij sht e llojit jakobin: nj
demokraci mazhoritare, plebishitare, antipluraliste, e prshkuar nga miti ii
vjetr socialist i pjesmarrjes s drejtprdrejt. N t nuk ka asgj liberale.
T gjitha t dhnat, vrojtimet dhe sondazhet tregojn se opinioni publik
n rajonin ton e hedh posht diktaturn, por do ti plqente t shihte nj
njeri t fort n timonin e pushtetit; se favorizon nj pushtet t zgjedhur
lirisht nga populli, porse urren parlamentin, partit, shtypin; se i plqen
legjislacioni i asistencs sociale dhe barazia, por jo sindikatat; se ka dshir
t rrzoj qeverin ekzistuese, por nuk e pranon iden e nj opozit t rregullt;
se e mbshtet nocionin e tregut (ka sht nj fjal e koduar pr standartet
perndimore t jetess), por dshiron ti ndshkoj dhe ti shpronsoj t
pasurit, si dhe i fajson bankiert plakits t popullit punonjs; se sht n
favor t garantimit te t ardhurave minimale, porse e shikon papunsin si
nj gjendje te pamoralshme dhe dshiron ti ndshkoj ose mundsisht ti
internoj t papunt. N nj sondazh t kryer n Hungari, m shum se 80
prqind e t anketuarve e dnonin komunizmin si nj e keqe, por, kur
pyeteshin pr emrat e politikanve q paraplqenin, ndr pes emrat n krye
t lists renditnin katr udhheqs ish-komunist. Kto rezultate mund t
minimizohen si pasqyrim i nj konfuzioni kalimtar, q sht nj nga
vshtirsit e prkohshme t tranzicionit. Sidoqoft, pr mendimin tim ky
do t ishte nj gabim i rnd. Opinionet e prmbledhura m sipr jan
karakteristike pr nj situat, e cila, n thelb, nuk ka ndryshuar qysh kur
ka lindur socializmi revolucionar.
Evropianolindort ende nuk duan ti pranojn individualizmin e
alienuar dhe diversitetin social t kapitalizmit liberal, por nuk kan dshir
t kthehen n at lloj sundimi t ashpr, madje tiranik, q do t duhej pr t
farktuar nj unifikm thelbsor. A jan, vall, vrtet t vetmuar n kt pik?
Disa mund t thon se e gjith kjo prbn shfaqjen e nj ringjalljeje t
konservatorizmit, por hedhja posht e modernitetit nuk sht konservatore.
N fund t fundit, nuk ishte Burke, porse Robespieri q sqe n gjendje t
paqtohej me modernitetin.

Prktheu nga anglishtja

Bashkim Shehu
Prpjekja Kultur filozofike 119

HISTORIA E FILOZOFIS EVROPIANE

NGA RILINDJA E KTEJ
(Vijon nga numuri i kaluar)

Alfred Veber
Denis Huisman

KAMPANELA

Prsri nj italojugor, madje prsri nj domenikan: Tomaso

Kampanella, sht filozofi q do ti paraprij eseve angleze dhe gjermane
mbi intelektin, fakultetin njohs t njeriut duke prnisur kshtu preludin
e kritiks moderne Ky kampion kurajoz i reforms flozofike dhe i liris
italiane, i lindur afr Stilos n Kalabri m 1568, vdiq n Paris n 1639,
pasi kishte kaluar 27 vjet n nj burg t Napolit pr shkak se kishte
konspiruar kundr dominimit spanjoll.
Nse Bruno u frymzua nga joniant, eleatt, neoplatonikt,
Kampanella sht dishepull i skeptikve. Nga shkolla e tyre ai msoi se
metafizka ssht vese nj ndrtes e ngritur mbi rr po qe se nuk
mbshtetet n nj teori t njohjes. Filozofia e tij na on pra menjher n
shtjen kritike.
Njohjet tona prftohen nga dy burime: nga eksperienca shqisore dhe
nga arsyetimi: ato jan empirike ose spekulative. Shtrohet pyetja: A kan
n vetvete njohjet e prftuara nprmjet rrugs shqisore karakterin e
siguris? Pjesa m e madhe e filozofve t vjetr jan t mendimit se nuk
duhet tu besojm dshmive t shqisave. Skeptikt e prmbledhin dyshimin
e tyre n arsyetimin e mposhtm: Objekti i perceptuar nga shqisat nuk
sht tjetr vese nj modifikim i br nga subjekti dhe ajo q shqisat na e
tregojn sikur ndodh jasht nesh n realitet nuk sht tjetr vese nj fakt
q ndodh brenda nesh; shqisat jan shqisat e mija; ato jan pjes e imja;
sensacioni pra sht nj fakt q prftohet tek un, fakt q un e shpjegoj
nprmjet nj shkaku t jashtm ndrkoh q subjekti mendonjs mund
t ishte, ashtu sikurse nj objekt fardo, shkaku detenninues, por i
pavetdijshm. Si t arrijm, athere, tek siguria prsa i prket ekzistencs
dhe natyrs s gjrave t jashtme? Nqoftse objekti q un perceptoj nuk
Prpjekja Kultur filozofike 120

sht tjetr vese sencacioni im, si t provojm q ai ekziston jasht ktij?

Nprmjet shqiss/ sensit t brendshm, prgjigjet Kampanela. Karakterin
e siguris, q nuk e prmban n vevete perceptimi shqisor, jemi t detyruar
ta gjejm tek arsyeja; sht arsyeja ajo q e transformon at n njohje. N
fakt dyshimi q mund t konceptoj metafizicisti prsa i prket shqisave
dhe vrtetsis s t dhns s tyre sht i pamundur prsa i prket sensit
t brendshm. Pra ky i fundit e zbulon ekzistencn time direkt dhe n nj
mnyr t till q prjashton do hije dyshimi, ai m paraqet ndaj vetvetes
si nj qnie q sht, q mund, q di, q dshiron dhe, pr m tepr, si nj
qnie q sht shum larg mundsis pr t br gjithka e pr t ditur
gjithka. Me fjal t tjera, sensi i brendshm m zbulon njhersh
ekzistencn time dhe limitet e mija. Un konkludoj, detyrimisht, se ekziston
nj qnie q m rrethon, nj bot objektive, e ndryshme nga un, nj jo-
un, dhe arrij n kt mnyr t demostroj, a psteriori at q sht nj e
vrtet instiktiva a priori, q i paraprin do refleksioni, ekzistencn e nj jo-
uni q determinon tek un perceptimin shqisor1
A u mund ksisoj skepticizmi? N t vrtet ende vetm prgjysm
dhe filozofi yn i shmanget me kujdes kngs s fitores. N fakt, prej asaj
q senset/shqisat jan vrtetthnse, meq na tregojn objektet, nuk mund
t nxjerrim se i tregojn ata ashtu si jan. Konformitetin q propozon
dogmatizmi midis mnyrs ton t t menduarit t gjrave dhe mnyrs s
tyre t t qnit Kampanela e dedukton nga analogjia e qnieve, rrjedhoj
kjo, nga ana e vet, e nj t vrtet t pademonstrueshme: uniteti i tyre i
origjins. Pr m tepr ai nuk pranon, pr inteligjencn njerzore, mundsin
e nj njohjeje absolute. Shkenca jon mund t jet ekzakte pa qen kurr e
mbaruar (prsosur). N krahasim me shkencn hyjnore ajo q ne njohim
sht pako gj pr t mos thn asgj. Ne do ti njihnim gjrat ashtu si
jan nqoftse njohja do t ishte nj akt i pastr (nqoftse perceptimi do t
ishte krijim). Pr ti njohur ato n vetvete, d m.th. absolutisht, do t duhej
t kishim atributet e absolutit, d m.th. t ishim vet krijuesi. Por, ndonse
shkenca absolute sht nj ideal ku njeriu nuk mund t mbrrij - prov
evidente kjo q ai nuk sht ktu posht n atdheun e vet t vrtet -
krkimet metafizike mbeten, megjithat, jo m pak detyr pr mendimtarin.
E konsideruar n objektin e saj, filozofia universale ose metafizike
sht shkenca e parimeve ose e kushteve t para t ekzistencs (principia,
proprirtcipia, primatitates essendi). Nga pikpamja e burimeve t saj, e mjeteve
te saj, e metodave t saj, ajo sht shkenca e arsyes, e cila sht superiore,
si siguri dhe autoritet, ndaj shkencs eksperimentale.

1
Universalis philos sive metaphysica,
2
Univ. phil s. Metaphh. PI, 1. 2. c.l.
3
Nprmjet ktij afirmmi kategorik t vullnetit si principium essendi, Kampanela dallohet
njhersh nga materialistt dhe idealistt e pastr. Asnj, prpara Lajbnicit nuk e ka
konceptuar m me qartsi se ai iden themelore t spirituaizmit konkret.
Prpjekja Kultur filozofike 121

T ekzistosh do t thot t dalsh nga principi yt pr tu rikthyer atje2.

far, cili sht ky princip ose, m mir, cilt jan kta principe? Sepse
uniteti abstrakt sht nj gj sterile; me fjal t tjera: far duhet q nj
qnie t vij n ekzistenc? - Prgjigje: 1. Duhet q kjo qnie t mund (puise)
t eksistoj, 2. Duhet q t ket n natyr nj Ide realizimi i s cils t jet
kjo qnie (sepse pa njohjen natyra nuk do t prodhonte kurr asgj) 3.
Duhet q t ket nj tendenc3, nj dshir pr ta realizuar at. T mundesh
(posse, potestas, potentia essendi), t dish (cognoscere, sapientia) dhe t
dshirosh (yelle, amor essendi), kto jan principet e qnies relative. Shuma
e ktyre principeve, ose, m sakt, uniteti suprem q i prmbyll, ja kush
sht Zoti. Zoti sht mundsia absolute, dituria absolute dhe vullneti
absolut ose dashuria. Qniet e krijuara jan edhe ato mundsi, percepsion
dhe vullnet, por n nj mnyr t kushtzuar/prcaktuar nga prafrimi i
tyre m i madh ose m i vogl me burimin e gjrave. Universi sht nj
hierarki q prmban botn mendore, engjllore ose metafizike (ngjjt,
dominacionet, shpirti i bots, shpirtrat e pavdekshm), botn e prjetshme
ose matematike dhe botn temporale ose trupore. Q t gjitha kto bot,
deri edhe bota trupore, bjn pjes tek absolutja dhe riprodhojn tre
elementet prbrs t saj: t mundesh, t dish, t duash n mnyr t till
q tregon se edhe vet natyra e vdekur nuk sht e vdekur d.m.th. q
sentimenti, inteligjenca vullneti ekzistojn, n shkall t ndryshme n t
gjitha qniet duke mos prjashtuar edhe materien inorganike4. T gjitha
qniet q lindin nga qnia absolute tentojn t rikthehen tek ajo si n parimin
e tyre, n kt kuptim, t gjitha qniet finite, cilatdo qofshin, e duan Zotin;
t gjitha jan religjioze, t gjitha tentojn t jetojn jetn infinite t krijonjsit,
t gjitha e kan tmerr hiin, dhe, nga ana tjetr, q t gjitha prmbajn n
vetvete krahas qnies edhe hiin, q t gjitha e duan Zotin m shum se
vetveten. Religjioni sht nj fakt universal q e ka burimin e vet n vartsin
e t gjitha gjrave nga Qnia absolute. Shkenca religjioze ose teologjike
sht aq m e shklqyer nga filozofia sa sht Zoti m i madh sesa njeriu.5
Megjith kto konesione q i bri katolicizmit, megjith Atheismus
triumphatus, me gjith ndrrn e tij t monarkis universale pr Saint-
Pere, tentativa reformatore e Kampanels iu duk e dyshimt Kishs, prandaj
dhe dshtoi. Lvizja flozofike q u asfiksua n Itali kaloi tashm tek vendet
q i kishte ndriuar apo liruar Reforma, pra n Angli dhe n dy brigjet e
Rinit.6

4
Univers, phil
5
Univers, phil
6
Ndr filozoft italian t shekulit XVIII m i dgjuari sht Viko (1669 - 1774) i
shquar pr veprn Principi di una scienza nuova dintorno alla commune natura delle nazioni,
nj nga sprovat e para t nj filozofe t historis. Sipas tij historia progredon me cikle, duke
gjetur do civilizim t njjtat aspekte. Mund t dallohen momente t mdha: teokracia,
aristokracia dhe qeverisja. njerzore. N kt shekull mendimtar t merituar si Galuppi,
Rosmini, Gioberti, Mamiani etj tentuan ti japin Italis prestigjin e epoks s Rilindjes
Prpjekja 122
Prpjekja 123
Prpjekja 124