EGEJSKA UMETNOST

Egejska umetnost nazvana po oblasti u kojima se razvija - oko Egejskog mora. Obuhvata tri
umetnike celine koje su meusobno povezane, ali se ipak znatno razlikuju. Dve od njih su vezana grka
ostrva kritska i kikladska, a trea za grko kopno - mikenska. Egejska civilizacija razvijala se uporedo i
istovremeno sa egipatskom i mesopotamijskom sa kojima se mogu primetiti izvesne slinosti ali i velike
razlike. O ovim civilizacijama do arheolokih iskopavanja u XIX veku znali smo samo iz grke mitologije i
prii o kritskom kralju Minosu, Minotauru i lavirintu kao i od Homera i njegovih epova sa priom o
trojanskom ratu i grkim junacima Ahilu, Odiseju i drugima. Ostaci kritske civilizacije otkriveni su
zahvaljujui engleskom arheologu Arturu Evansu dok je za otkrie mikenske umetnosti zasluan ueni
trgovac liman.

KRITSKA UMETNOST
Arhitektura
Najvredniji izvor podataka o umetnosti Krita pruaju nam ostaci pronaenih palata od kojih je
najvea palata kralja Minosa (str 67, 69; slika 97, 98, 100) u Knososu (grad na Kritu) po kome se naziva
jo i minojska civilizacija. Ona je graena sa vrlo velikim ambicijama i zauzimala je veliku povrinu sa
mnogo odaja (preko 200) da je u legendi nazvana minotaurov lavirint. Ona je jo bila poznata pod nazivom
Palata Sekira zbog estog motiva sekira kojima ja palata dekorisana. Palata je podignuta oko centralnog
pravougaonog dvorita u sredini oko koga su smetene sloene grupe odaja.

Obzirom da su pored sveanih dvorana i odaja namenjenih kralju tu nalaze radionice, magacini i
pisarnice moemo zakljuiti da palata nije bila samo kreljevska rezidencija ve i sredite trgovake i
administrativne delatnosti. Tragovi kanalizacije, bogatstvo i rasko palate svedoe o udobnom ivotu i
stanovanju. Otvorene pune vazduha sa bogato dekorisanim zidovima palate su imale atmosferu vedre
elegancije. Svetlarnici i mnogobrojna stepenita ine jednu od karakteristika ove arhitekture, a drugu ini
karakteristian gladak drveni stub iji oblik se iri na gore, a svojim kapitelom koji svojim oblikom
naglaava oblik dorskog stuba u klasinoj grkoj umetnosti.
Obzirom da su palate zidane na otvorenom moru bez ikakvih zatitnih zidova i utvrenja moemo
zakljuiti da su Kriani bili vrlo miroljubiv narod, da nisu ni sami ratovali i da se nisu plaili nikakvih
neprijatelja. To moemo zakljuiti po temema koje nalazimo na zidnim slikama odnosno freskama koje su
ukraavale palate i na posuu. To su uglavnom teme iz prirode i ivotu mora koje su bile omiljene.
Preteno tematika mora kojim su bili okrueni. Svetao i vedar kolorit ovih zidnih slika doprinosi da odiu
optimizmom i vedrinom. Za razliku od egipatske umetnosti koja je bila podreena funkciji kulta vladara i
njegovom zagrobnom ivotu karakteristike umetnosti je esto dekorativna i odie ljubavlju prema ivotu bez
mnogo brige ta e biti posle smrti. Dok egipatsko tei statinosti kritsko je gajilo oduevljenje za ritam,
ivost, pokret, boju.

*Tauromahija, borba sa bikovima Mladi

skae na bika koji juri. Realistina figura bika
u pokretu.

*Princ sa ljiljanom - profil glava i noge, telo

anfas. Slika sa puno ivota i pokreta za
razliku od egipatske kulture.

Skulptura
Zmijske boginje su bile glavni oblik skulpture pronaene na Kritu. Zbunjuju istraivae jer ne znaju
znaenje i funkciju. Bilo je predpostavki da zbog zmija koje simbolizuju muku i obnaenih enskih grudi
koje simbolizuju ensku plodnost one predstavljaju kult plodnosti ali to nije dokazano. Obzirom da na kritu
ima jako malo zmija pomiljalo se da su uveene sa strane a to je opovrgla injenica da su one naene samo
na Kritu a da se po stilu mogu moda uporediti sa delima drugih kultura npr. Mesopotamijske umetnosti.

Zmijska boginja - enska

figura
sa
obnaenim
grudima dri dve zmije
Glava bika - realistina
Vaza - naslikan oktopod

MIKENSKA UMETNOST
Arhitekturu mikenske umetnosti ini niz naselja grupisanih oko palata u kojima su naeni predmeti
vrlo bliski mihojskoj umetnosti. Po tome bi se moglo rei da je u zidnom i vaznom slikarstvu kao i obradi
zanatskih predmeta mikenska nastavak kritske umetnosti. Meutim svojim utvrenjima, a naroito
grobnicama i nainom sahranjivanja mikenska umetnost vie upuuje na Egipat nego na Krit.
Za razliku od kritskih palata mikenske su bile okruene zidinama, utvrenjima koja su se bez
ikakvog vezivnog materijala drale samo teinom svoje mase. Ova utvrenja poznata su pod imenom
kiklopski zidovi jer su kod Grka svojom masom izazivali takvo strahopotovanje da su ih smatrali delom
jednookih divova iz grke mitologije. Ova utvrenja logina su zatita Mikenaca koji su za razliku od
miroljubivih Kriana bili ratniki narod.
Ulaz u mikenski grad ini takozvana Lavlja kapija nazvana tako po
trouglastom reljefu na nadvratniku sa prizorom dva propeta lava i stubom u
sredini. Ona je najupeatljiviji ostatak masivnih bedema koji su pojaani i
simbolikom zatitnom ulogom ovih lavova.
Slino Egipanima Mikenci su takoe gradili grobnice za sahranjivanje u obliku
konice. Najuvenija meu njima pogreno nazvana Atrejeva riznica zbog
bogatstva i raskoi koja se pronalazau uinila prevelika za grobnicu. Prvi put na
2

tlu evrope koristili su svod i kupolu. U vreme kada je otkrivena ova grobnica je ve bila opljakana ali u
nalazima iz drugih grobova otkriveni su mnogi vredni predmeti meu kojima i zlatne maske kojima su se
kao i kod egipatskom kulturom pokrivala lica vladara. Slino kao i u egipatskim piramidama nali su
dragocene predmete iz svakodnevnog ivota.
*Maska Agamnenona - verovanje da pred bogove treba
doi svetlog lica ili kao zatitu od toplote. Dosta
stilizovana ali ipak naturalistika. Vidi se surovost oko
usana. Pokuaj poetka umetnosti portreta (naturalizam pojaani realizam) . Podsea na egipatske maske faraona.

*Pehar iz Vafija - uraen raskono u zlatu. Plitak reljef.

Scene iz lova. Detalji i nagovetaj pejsaa. ivotinje u
pokretu

Kao ni na Kritu ni u Mikeni nisu naeni ostaci hramova tako da malo znamo o religiji i verovanjima,
ali nam je poznat plan mikenskih palata ije je sredite bilo u kraljevskoj dvorani za prijem, takozvanom
megaronu. Megaron je velika pravougaona prostorija sa okruglim ognjitem u sredini i etiri stuba koja su
nosila krov. U nju se ulazilo kroz duboko predvorje sa dva stuba i jedno predsoblje. I ove odaje kao i kritske
bile su bogato dekorisane.

4. GRKA UMETNOST
Tri su izvora za izuavanje grke umetnosti:
1. spomenici
2. rimske kopije
3. pisani izvori.
- Grci:
1.
Mikenci (2000. god. pre n.e.) oko 1100. godine pre n.e. druga plemena pokoravaju i
naseljavaju obale Egejskog mora, danas tu civilizaciju nazivamo Grkom.
2.
Dorci (kopno)
3.
Jonci (obala mora, ostrva)
faza formiranja grke civilizacije 1100. 700 god. pre n.e.
polazna taka grke hronologije - 776. god. pre n.e. osnivanje olimpijskih igara.

1.
2.
3.
4.

geometrijski period 1000. 650. god. pre n.e.

arhajski period 650 480. god. pre n.e.
klasino doba 480 320. god pre n.e.
helenizam 323. 31.god. pre n.e.

GRKA UMETNOST PRE FIDIJE

Period pre procvata u V veku pne - grka umetnost razvijala se kroz razliite faze u periodu od 1100 do 323
godine pne (IV vek pne). Umetnost starih Grka kao i njihov ivot zasnivao se na mitskoj tradiciji i
religioznosti, ali se njihova religija razlikovala od ranijih civilizacija u tome to bog vie nije
nedostupan i neprikosnoven sa vanzemaljskim osobinama ve ima sva svojstva oveka, vrline i
mane obinih ljudi.
esto se sa njima poistoveuje, sa njima ivi, svaa se, potpuno se meaju ivoti obinih ljudi i
bogova ime se Bog maksimalno pribliio ljudima. On nije vie za njih nedostupna misterija ve je deo
3

obinog ivota svakodnevnih ljudi. Ta saglasnost i proimanje izmeu boanskog i ljudskog osnovno je
obeleje i ideal grke umetnosti koja je postala osnov evropske civilizacije. Zato oni nisu podizali ni
piramide, ni vladarske palate, ni umetnika dela koja bi slavila pojedince na vlasti. Oni podiu graevine i
umetnika dela koja slue obiajima i potrebama naroda.
Osnivanje Olimpijskih igara 776 godine pne polazna je taka grke hronologije. U to vreme razvija
se i najstariji stil u grkoj umetnosti tzv. geometrijski stil.

Geometrijski period
Jedini sauvani ostaci ovog stila jesu vaze odnosno slikarstvo na vazama koje su u poetku bile
ukraene samo geometrijskim arama meandrima. Otud i naziv stila kojima su kasnije dodavani i ljudske i
ivotinjske figure koje su takoe formirane od geometrijskih oblika. Figure poinju da zauzimaju centralno
mesto dekoracije dok se ornamenti povlae na periferne delove, dno i vrh posude. Najuvenija grupa ovih
vaza sluile su kao nadgrobni spomenici velikih dimenzija od preko jednog metra. Po Dipilonskom groblju
u Atini gde su pronaene dobile su naziv diplonske vaze. Za razliku od egipatskih prikaza pokojnika ove
imaju isto komemorativni karakter bez odnosa prema ivotu posle smrti.
- Ornamentiku i dekoraciju ovog stila sainjavaju pre svega linearni motivi: prava, kosa izlomljena
linija, ahovsko polje, trouglovi, rombovi i krugovi.
- Spirala koju poznaje kritsko mikenska umetnost gotovo sasvim iezava.
- Najvei deo ornamenta geometrijskog stila izvoen je estarom i lenjirom. Pored ove linearne
ornamentike, pojavljuje se figurativna dekoracija, likovi, ljudi i ivotinje. Figure ljudi i ivotinja
izvedene su na veoma konvencionalan nain: noge su veoma duge, manje ili vie razdvojene, trup je
u obliku trougla okrenut ka dole, glava sumarno sa istaknutim nosem u profilu..
- Dekoracija na vazama geometrijskog stila izvodila se po pravilu u zonama. Najvaniji dekorativni
elementi su izvedeni na ramenu suda, ija je povrina inae mogla biti prekrivena ornamentikom od
vrata do dna suda.
- Na srednjoj zoni prikazane su scene iz pogrebnih i drugih sveanosti.
-

Pored istih oblika skulpture u doba geometrijskog stila grki keramiari su ponekad ukraavali vaze
i reljefnom ornametnikom, uglavnom na drkama i poklopcu suda.
Primer geometrijskog stila:
o Diplonska vaza nadgrobni spomenik, visine oko 108 cm. Na dnu ima otvor kroz koji su se
teni darovi slivali u zemlju.
Najvee grko ostvarenje ovog doba su dva Homerova epa: Ilijada i Odiseja.

*Diplonska vaza

Arhajski period
Arhajski period u razvoju grke umetnosti traje od VII do V veka (480. godine) pne odnosno do klasine
faze. To su bili prizori iz mitologije i svakodnevnog ivota uraeni na vrlo visokom umetnikom nivou.
Arhitektura ovog perioda razvijala se u tri stila. Dorski (primer hram Partenon), jonski (primer
hram Erehteion), korintski.

Razlika izmeu dorskog i

jonskog pre svega je u
izgledu stuba. Dorski je
iri, zdepastiji i suava se
prema
gore
(poreklo
kritske umetnosti) sa
tipinim
jednostavnim
kapitelom. Stubovi su
imali vertikalne ljebove kanelure. Jonski stub je
vitkiji
elegantniji
i
zavrava se kapitelom koji
ima
karakteristini
element koji se naziva
voluta. Korintski stub,
podvrsta
jonskog
se
razlikuje u kapitelu koji je
sainjen od biljnih motiva
lie akantusa. Sva tri
stuba imaju kanelure.
Izgled stubova: na stubovima je arhitravna greda (horizontalna greda) na kojoj su triglifi izmeu kojih su
metope (pravougaoni reljefi) i na vrhu zabat - timpanon (trouglasti vrh).
Skulptura vodi poreklo od istonih civilizacija naroito Egipta po mnogim slinim stilskim osobinama.
Ukoenost, ematizovanost, frontalni prikaz tela. Veliki napredak u odnosu na egipatsku skulpturu jeste to
je ona potpuno slobodna (nema pozadinu) i kao takva je prva potpuno slobodna skulptura u istoriji
umetnosti. Dok egipatska skulptura deluje smireno arhajska je puna unutranje napetosti i unutranjeg ivota
koji je esto pojaan arhajskim osmehom.. Stoga arhajski stil iako mu nedostaju osnovne odlike klasinog
stila, a to su uravnoteenost i savrenstvo ipak odie sveinom koja je neke istoriare umetnosti podstakla da
je smatraju najvitalnijom fazom u razvoju grke umetnosti.
Dva osnovna tipa arhajske skulpture su predstave
mladia tzv. Kurosa i devojke tj. kore. Kurosi su
nagi, a kore obuene. Kuros ima iskorak kao pri
nagovetaju pokreta. Kao i grki hramovi i ove
statue su bile bojene vrlo jarkim i dreavim
bojama. Statinost i bezlinost kora i kurosa
zamenila je ivost i vedar izraz i blagi arhaski
osmeh.

*Nosa teleta Moskoforos" (VI vek pne) - Po

bradi znamo da je ovek srednjih godina, blago se
osmehuje, nije maska ve arhajski osmeh. Nosi
tele da prinese rtvu boginji Atini.

KLASINA

GRKA UMETNOST

proporcije,
za tipskom,

Osnovna odlika: umetniko delo je apsolutni sklad lepote, besprekorne

taan poloaj u mirovanju i pokretu i vrsta kompozicija. To je bilo traganje
univerzalnim lepotom, koja nije individualna, ve je depersonalizovana.
5

Druga polovina V veka pne je vreme kada grka umetnost prolazi kroz najviu i najzreliju fazu u
svom razvoju u istoriji umetnosti poznata kao klasina faza. To zlatno doba nastaje posle zavretka grko
persijskih ratova kada pod Periklom cveta demokratija, kultura i umetnost. Glavna umetnika aktivnost
Periklovog doba vezana je za Akropolj, sveto brdo iznad Atine na kome se nalaze najznaajnije graevine iz
klasine faze razvoja grke umetnosti. Svim radovima na Akropolju rukovodio je najvei grki skulptor,
Fidija, koji je i sam svojim delima na njemu ostavio dubok trag, dok su za podizanje hramova na njemu
zasluna trojica grkih arhitekata: 1. Iktinos, 2. Mnesikle i 3. Kalikrat.
Reenje Akropolja kao celine odlikuje se slobodom u rasporedu graevina, odreivanja stila
graevine kao i u smeloj asimetriji samih objekata. Na velikom prostoru rasporeen je mali broj graevina,
na taj nain da se u svakoj od njih moe posebno uivati to znai da su graevine dosta udaljene jedna od
druge. Smelost reenja iskazana je ve na samoj ulaznoj kapiji Akropolja tzv. Propilejima, gde je prisutna
asimetrija i smela kombinacija dorskog stila na proelju i jonskog, unutar, u drugom redu stubova.

Najvea graevina na Akropolju i jedan od najmonumentalnijih spomenika antike Grke uopte

jeste glavni hram posveen zatitnici Atine, boginji mudrosti i rata (obino je predstavljana sa lemom)
ATINI PARTENOS po kojoj se i naziva PARTENON. Hram koji nosi sve odlike dorskog stila bio je bojen i
bogato ukraen skulpturom i reljefima. U njegovoj CELI ili NAOSU (glavna prostorija hrama) nalazila se
statua Atine u zlatu i slonovai koju je izradio najvei grki vajar Fidija. Ona, kao ni statua Zevsa u istoj
hrizelefantinskoj tehnici od zlata i slonovae koju je izradio Fidije za celu ZEVSOVOG hrama u Olimpiji,
nije sauvano. Obe su bile visoke oko 12m. O njihovom izgledu nasluujemo po sauvanim mermernim
kopijama, novcu i pisanim izvorima.

Arhitekte Partenona su Iktinos i Kalikrat, dok je za skulpturnu dekoraciju zasluan Fidija. Nju ini skulptura
timpanonskih polja (zabata) raena kao okrugla plastika i reljefi na frizu (greda na drugom redu stubova u
Partenonu u jonskom stilu) i metopama. Tema celokupne dekoracije pantenona vezana je za mitoloku i
istorijsku prolost grada Atine, prikazane na simbolian i alegorian nain. Pri tom su dva centralna
dogaaja, roenje boginje, u stvari postanak grada iji je zatitnik bila i Atinina borba sa Posejdonom za
prevlast nad ovim gradom, a preko njega i nad samim Grcima.
6

U antikoj eri Partenon je bio Atinin hram, u hrianskoj Bogorodiin, a za vreme Turaka pretvoren
je u damiju. Krajem XVII veka hram je teko oteen od mletakih granata jer je postojala informacija da
su Turci hram pretvorili u barutni magacin. Prilikom eksplozije teko je stradala skulptura timpanona koja je
do tada odolevala punih dvadeset vekova. Njene ostatke lord Elvin (Eldin) - kot poetkom XIX veka
preneo je u britanski muzej gde se i danas uva dok grka vlada ulae napore da ih vrati u svoju postojbinu.
Stilske odlike Fidijinih dela - Fidija je prikaze oslobodio ablonskog rasporeda gde je sve organizovano
oko centralne figure. Ona u njegovim prizorima ne postoji, sve figure su vane i zainteresovane
za dogaaj kome prisustvuju ak iako su u najudaljenijim delovima zabata ime je ostvareno
psiholoko jedinstvo i angaovanost prikazanih figura u emu se izmeu ostalog ogleda fidijino
umee. Fidijino delo je i partenonski friz (greda na drugom redu stubova u patrenonu u jonskom
stilu), koji je takoe smelost obzirom da je on uobiajena odlika jonskih hramova. Tema friza je
prinoenje darova Atinjana svojoj boginji u znak zahvalnosti za sva dobra to im je uinila. inu
predaje darova boginjinom sveteniku prisustvuju dvanaest glavnih olimpijskih bogova ali oni
taj dogaaj ne posmatraju sa visina olimpa nego sa samog akropolja u neposrednoj blizini,
zajedno sa obinim smrtnicima, ime je Fidija ostvario ideal grke religije u kome je pribliio
bogove ljudima i zemlji a ljude bogovima i njihovim olimpijskim visinama. Teite na onome
to je ljudsko, a ne boansko Fidija je stavio time to bogovi ne uestvuju u samoj ceremoniji
predaje darova nego su okrenuti prema narodu i sa njima se slivaju u jedinstvenu celinu.

*Partenonski friz

*Hram boginje Nike - Drugi mali hram na samom rubu akropolja posveen je boginji pobede NIKI
(NIKE APTEROS - Nike bez krila) smatra se uzorom jonske arhitekture V veka, inae ostvarenje arhitekte
Kalikrata. Na njenom frizu prikazana je borba izmeu Grka i Persijanaca uz neizbeno prisustvo bogova
kao posmatraa.

*Poslednja graevina je Erehtejon, hram uven po enskim figurama koje na jednom od portika
zamenjuju stubove tzv. karijatidama (muke figure se zovu atlanti). I na platou Akropolja kao slobodna
fidijina skulptura stajala je Atina Promahos (8 predvodnica u boju) koja je bila zatitnik grada, velikih
dimenzija (12m).
KLASINA GRKA SKULPTURA (nevezana za Fidiju) - U ranoj fazi klasine grke umetnosti
skulpture su raene u strogom stilu. Jedan od retkih bronzanih originala sauvanih iz ovog perioda razvoja
grke kulture jeste Vozar ili Auriga, odnosno mladi koji tera koiju. U klasinoj fazi grke umetnosti tj.
skulpture nastala je stroga simetrinost i frontalnost arhajskih figura (kore i kurosi). Na klasinoj grkoj
skulpturi prisutan je neusiljen, prirodan i oputen stav ljudskog tela kontrapost. Doriforos ili Kopljonoa,
primer za kontrapost. Jedna noga oputena, a druga je teite.
7

ivot sada proima celu ljudsku figuru, pa vie nije potreban arhajski osmeh da oivi krutu i statinu
figuru. Osmeh je ustupio mesto ozbiljnom i zamiljenom izgledu lica, pomalo setnom. Vrhunac klasinog
grkog perioda u skulpturi oznaavaju dela tri umetnika: Mirona, Polikleta i Fidije.
Poliklet je bio uveni teoretiar proporcija i pronalaza takozvanog kontraposta koji neutralie
strogu frontalnost arhajskih figura i proizvodi asimetriju. Njegove figure odlikuju idealne proporcije sedam glava u telu i prirodan, neusiljen, leeran poloaj kontraposta, dobro poznavanje ljudske anatomije,
muskulatura i telo razvijeno. U jednoj rei idealizacija je osnovna odlika grke klasine skulpture. Klasina
grka skulptura predstavlja ideal ljudske lepote pogotovu u odnosu na Rim. Osim to nema rune ljudske
skulpture nema ni oseanja
kao i kasnije u renesansi - dostojanstvo je sveprisutno.
Miron
*Baca diska - posebno dobra proporcija,
telo u naponu, odlina anatomija, ali ono to
je novo jeste pokret;

Slikarstvo u klasinom periodu - figure na vazama slikaju se crvenom bojom na crnoj pozadini crvenofiguralni stil, za razliku od arhajskog perioda gde je bio crnofiguralni stil na crvenoj
pozadini. Prizori su sloeniji za razliku od arhajskog perioda. Razvijaju se u dubinu i za razliku
od arhajskih imaju manje elemenata. Najznaaniji slikar grkih vaza je Polignot. Ono to je
znaajno je to na osnovu njih moemo suditi o grkom slikarstvu koje uopte nije sauvano, ali
i po rimskim kopijama i na osnovu pisanih izvora.

HELENISTIKA FAZA
Glavne karakteristike helenizma:
1. Osnovno svojstvo helenizma je njegova velika teritorijalna rasprostranjenost (Grka, Egipat, Mala Azija,
Mediteran, severna Afrike, Sicilija), centar umetnosti se premeta iz Atine u Aleksandriju, Antiohiju i
Pergam.
2. Dela su vrlo brojna, to znai jenjavanje stvaralake moi, a velika produkcija dovodi do serijskog
stvaranja. Stvaralaka snaga je razvodnjena, jer ima sve vie tema iz svakodnevnog ivota.
3. Umetnost helenizma je stavljena u slubu dvora, velia kralja.
4. Ima iste odlike kao klasina grka skulptura jedina razlika je to su tela izduenija (osam glava u telu
umesto sedam u klasinom periodu). Ova faza je poslednja pred rimsku umetnost. Najvaniji predstavnici
su:
8

1. Praksitel

Hermes sa malim Dionisom Knidska Afrodita

Dorifor (Kopljonoa
2. Lisip, dvorski vajar Aleksandra Velikog, uradio mnogo njegovih portreta, kao i portreta njegovih
vojskovoa

Apoksiomen (Struga) Hermes

Aleksandar Veliki kopija; Luvr Herakle

3. Skopas

Menade pleu

Nike sa Samotrake (Luvr)

Laokontova

5. ETRURSKA UMETNOST
Poreklo Etruraca je dosta tajanstveno. Po Herodotu napustili su zaviaj u maloazijskoj Lidiji i naselili
u predelu izmeu Firence i Rima, dananja Toskana. Od 8.veka pne pa dok nisu potpali pod rimsku vlast.
Zbog svega ovoga Etrurija se ne moe posmatrati izolovano, bila je pod velikim uticajem Grke, ali nije bila
grka provincija. Ona jeste trpela grke uticaje, ali je bila samostalna u tokovima umetnosti (nije imala
9

period klasike). Ove dve umetnosti su imale kontakte preko trgovine, jer su Grci drali i juni deo Italije
(Magna Greciju).
Veliku panju su poklanjali zagrobnom ivotu (smrt - veliki rastanak, razvijen kult mrtvih). Etrurci su
gradili monumentalne grobnice (tumuluse, sa slikanim zidovima), za razliku od Grka. Azbuku su pozajmili
od Grka, jezik koji malo poznajemo i danas nema srodnika u bilo kom drugom jeziku. Tesno su vezani za
Malu Aziju i Stari Bliski istok, ali se odlikuju i mnogim originalnim crtama. Njihove sloene grobnice su
glavni izvor poznavanja njihove kulture. Ostale su netaknute do modernih vremena. Ostaci pokojnika su, u
sudu od peene zemlje ili urni, stavljani u jamu sa opremom potrebnom za zagrobni ivot - oruje za
mukarce i nakit za ene. Slino mikenskoj Grkoj i u etrurskim grobnicama u kamenu se podraava
unutranje ureenje stvarnih domova. Pokrivane su zemljanim kupastim humkama. Kupola, svod i luk se
prvi put javljaju kod Etruraca. Te grobnice su bile pravi primeri gde nailazimo na svod ili kupolu (iznad
zemlje) od redova kamena. Urne su vremenom dobijale ljudski oblik. Poklopac se preobrazio u glavu
pokojnika, a oznake tela su bile na samom sudu. Ukoliko je pokojnik na viem drutvenom poloaju, urna je
postavljana na visoko postolje. Grobnice su podzemne odaje sa ravnim svodom, unutra ukraene zidnim
slikama i opremljene predmetima od bronze ili gline. Od gline su izraivali vaze i sarkofage sa figurama
pokojnika na poklopcu, urne i ukrase za hramove. Od bronze su pravili svenjake, ogledala sa urezanim
prizorima i bronzane statue iji e portretni realizam znatno uticati na rimsku umetnost. Za razliku od grke
umetnosti koja je idealizovana, etrurska ima portretne realistine crte.
*Etrurska fibula, od metala, ukrasna igla;
Hramovi nisu sauvani, jer su bili pravljeni od drveta. Sauvani su kameni temelji. Etrurski hram je slian
grkom, ali ima karakteristike koje su rimljani proslavili. Konstrukcija hrama poiva na visokoj bazi ili
podijumu, sa stepenitem na junoj strani. One vode ka dubokom tremu, sa stubovima. Iza trema se nalazi
cela ili naos. Cela je obino bila podeljena na tri dela, jer su u etrurskoj religiji vladala boanska trojica,
prethodnici glavnih rimskih bogova (Jupiter, Junona,Minerva). U odnosu na grki hram, etrurski je manje
elegantan. Zdepast po obliku, manjih razmera, pa nije bilo mesta za skulpturu. Karakteristika - skulpture su
bile na krovu, pokrivajui arhitrav ili sam krov. Raene su u terakoti.
Etrurci su bili vini arhitektonskim konstrukcijama i veti u planiranju gradova. Uveli pravougaoni sistem
urbane organizacije gradova, koji su kasnije prihvatili i Rimljani. Gradili su mostove, kanalizaciju,
kloake...Ono to je direktno kao deo rimskog hrama, preuzeto je iz etrurske umetnosti, a to je atrijum.
Atrijum je sredina dvorana rimske kue. Luk i svod u monumentalnoj arhitekturi je najvie izraen u
Kapiji Porta Augusta.

6. RIMSKA UMETNOST
Rimska civilizacija osim zavidnih ostataka kulture, ostala je upamena i po uspenim osvajakim
ratovima, kojima je stalno proirivala granice drave, kao i po vojnoj i zako nodavnoj organizaciji drave.
Pokazujui toleranciju prema tuim tradicijama.Rimljani su koristili elemente kultura i iskustvo svih naroda
sa kojima su dolazili u dodir .
Od svih umetnosti sa kojima su dolazili u kontakt na njih su uticali Etrurska i Grka umetnost prema
kojoj su Rimljani gajili divljenje. Zbog toga esto su dovodili u pitanje originalnost Rimskog stvaralatva
odnosno postojanje karakteristinog Rimskog stila. Meutim bez sumnje postoje mnoge originalne Rimske
tekovine u Arhitekturi i skulpturi.

ARHITEKTURA
Rimljani su bili veliki urbanisti i graevine su ureivali po uzoru na grki plan tzv. ahovske table. U
sreditu grada se nalazio forum odnosno trg. Osim brojnih utilitarnih graevina posveenih vojnim i
osvajakim ciljevima irom carstva podizani su hramovi, palate, javna kupatila, (terme) akvadukti ,vijadukti,
slavoluci, bazilike, mauzoleji itd.
10

Hramovi - elementi na hramovima pozajmljeni su od Grka i Etruraca. Dobili su ubrzo tipino

rimsko obeleje. Rimljani pokazuju originalnost u oblikovanju koliko je hram u svom izgledu
.Imaju uzore u grkom hramu, oigledno na hramu Fortune Virilis (str 130; slika 200) iz 2. veka
nae ere. Unutranjost hramova bila je prostranija od grkih, jer su oni u njima osim kipova
boanstava pravili i izlobu trofeja donetih sa osvajanja.U naosu, osim pravougaone osnove,
takoe imamo i hramove sa krunom osnovom, Vestin hram u Rimu i Sibilin (str 130; slika 201)
takoe. I ako je opeka bila glavni materijal starog Rima, Rimljani su koristili i beton (meavina
ljunka, maltera i tucanog kamena). Beton je bio jeftin, ali jak i i elastian, tako da je
omoguavao velike poduhvate. Beton se koristio na Bliskom istoku 1000 godina ranije, ali su ga
tada koristili samo za utvrenja. Rimljani su razvili mogunosti i uinili ga svojom glavnom
tehnikom. Nain zidanja u betonu omoguava nastanak luka i svoda. Reprezentativni primer na
hramu jeste Panteon (str 135; slika 210), 2. vek nae ere. Hram posveen svim bogovima. Moe
se pretpostaviti da je zlatna kupola hrama imala simbolino znaenje i predstavljala nebeski
svod. Prednji deo hrama, proelje Panteona, uraen je po uzoru na grki hram, ali je kupola
novost u odnosu na grku kulturu. Unutranjost hrama je velelepna sa niama. Sedam nia
posveenih Sedmorici boanstava.
Znameniti poduhvati starih Rimljana su i amfiteatri koji su sluili za gladijatorske borbe i muenje
hriana.
U Veroni - Koloseum iz 1. veka nae ere - niz lukova i tri reda stubova, dorski u prizemlju. a jonski i
korintski na spratovima.
Lukovi u nizu su karakteristika za mostove preko vode i puteva - akvadukti i vijadukti.
Luci su prisutni i kod Trijumfalnih kapija, kao slavoluci Luk Septimija Severa i Konstantinov iz 4. veka.
Podizani u slavu rimskih careva ili vojskovoa. Osim lukova su prisutni i reljefi koji su posveeni pobedi.
Mauzoleji ili grobnice su bili u nizu tipova graevina.
*Mauzolej Cecilije Metele;
Terme ili kupatila koji su osim prostora za kupanje sadrale i biblioteke, galerije, prostorije za vebe,
pa su tako imale mnogo iru namenu kao za druenje zabavu i razonodu. Najpoznatiji primer su Karakaline
terme u Rimu.
Rimski izumi su i bazilike - pravougaone graevine sa kolonadama stubova koji unutranji prostor
dele na brodove, namenjene za sudnice u kojima se delila pravda u ime cara. Dug sredinji brod zavrava se
polukrunim niom ili apsidom na oba kraja. Dva bona broda bila su nia od sredinjeg da bi omoguili
otvaranje prozora u gornjem delu zida (bazilika osvetlenje), one nisu bile zasvoene u krovnoj konstrukciji,
ve su bile ravne i drvene.
*Konstantinova Bazilika (str 136; slika 212, 213).

Jo jedan tip graevina je Hadrijanova palata u Tivoliju, blizu Rima .

Stambena arhitektura - osim javnih zgrada, Rimljani su gradili i zgrade za stanovanje. Domus zgrada za jednu porodicu, ija je glavna prostorija atrijum - osvetljena otvorom na krovu oko koje su
rasporeene ostale prostorije. Najbrojniji primeri su sauvani u Pompejima - zahvaljujui pepelu od lave iz
Vezuva. Za siromane su graene insule - gradski blokovi sa kuama u kojima su se u prizemlju nalazile
krme i prodavnice, a iznad stanovi za porodice.
SKULPTURA
11

Rimljani su stvorili realisticki portret, koji nekad ide do surovog naturalizma za razliku od Grka koji
su teili idealizaciji i sakrivali individualnost oveka.
U prikazu lika careva jo uvek se zadrala struja idealnog lika (sa karakteristikama boga) za koga se
ne zna da li je ovek ili bog. Za to je idealan primer kip Avgusta iz Prima porte (str 140; slika 224, 225).
Vea neposrednost izraena je u manje poznatim ili sasvim nepoznatim anonimnim likovima rimskih
gradjana.
Isti realizam Rimljani su negovali u prikazivanju istorijskih dogadjaja na reljefima trijumfalnih
lukova ili stubova podizanih u slavu vojnih pobeda. Narativnost sa obiljem detalja karakterie ove prikaze sa
mnotvom sitnih likova. Odnos prema perspektivi predstavljen je u nivoima smetenim u krune trake koji
obavijaju stub od vrha do dna. Scene na vrhu zbog visine stuba i sitnosti figura su nedostine oku
posmatraa.

*Jedan od znaajnijih primera je Trajanov stub iz 2. veka nae ere koji slavi pobedu
nad Draanima;

*Konjika statua Marka Aurelija iz 2. veka nae ere. Postavljena na cuveni rimski
trg Campidoglo (kampidoljo);
SLIKARSTVO
Pompejansko slikarstvo, ostaci slikarstva koji su se sauvali u kuama u Pompeji konzervirano u
pepelu Vezuva. Dekoracije ovih kua sadrali su ostatke mozaika i fresaka. Mozaici na podovima, a freske
na zidovima. Pompejansko slikarstvo karakterie perspektiva. Kao granicu prostora imale su meandre
pejzaa koji su stvarali iluziju pogleda kroz prozor, negirajui zid. Lepota boja i linija, anatomija, emocija.
Kao granicu prostora, ove slike su izvor za poznavanje grkog slikarstva, koji se nisu sauvali. Na njima je
prikazana scenografija grkih komedija i tragedija. Mozaici su imali narativan karakter takoe prikazujui
dogaaje.
* Bitka kod Isa;

7. RANO(STARO)HRIANSKA UMETNOST
Ranohrianska umetnost se razvija u prvim vekovima nae ere, tanije od II do IV veka. U prvo
vreme ona se razvijala uporedo sa kasnom antikom umetnou iz ega je proizalo da je ona zadrala dobar
deo motiva, repertoara, kasnoantike umetnosti, samo to oni sada poprimaju sasvim drugaije simbolino
odnosno hriansko znaenje.
U poetku, u vreme kada je jo bila zabranjena hrianska vera i hrianska umetnost, bila je skromna i tajna
dok se njenim priznavanjem od strane Konstantina velikog 313. godine. Milanskim ediktom, kao zvanine
vere. Njen razvoj dobija pun zamah. Prema svemu ovom razvoj hrianske umetnost delimo na:
1. Pre priznavanja hrianstva
12

2. Posle priznavanja hrianstva

PERIOD PRE PRIZNAVANJA
Obzirom da su hriani u poetku bili proganjani oni su morali da ive u tajnosti, pod zemljom, u
katakombama, gde se i nalaze prvi ostaci hrianske umetnosti. Zbog toga poeci hrianske umetnosti pre
njenog priznavanja ne poznaju arhitekturu jer su u katakombama iveli i tu se i sahranjivali.
Dva osnovna vida umetnosti stvaranja hrianske umetnosti iz tog perioda su 1) slikarstvo na
zidovima katakombi i neto kasnije 2) reljefi na sarkofazima.
Osnovna tema zidnog slikarstva katakombi je spasenje due. Dva naina predstavljanja Hrista:
1. Dobri pastir - Hrist kao pastir sa ovcom na ramenima. Kratka bela haljina (tunika). U pozadini pejza (str
157; slika 252).
2. Orant - figura u dugoj tunici sa dignutim rukama, moli se (str 157; slika 252).
Po stilu i motivima ovo slikarstvo se naslanja na rimsko, pompejansko slikarstvo samo sada ukazuje
na Hrista. Hriani su izbegavali da slikaju naga tela. Hrist je uvek obuen.
PERIOD POSLE PRIZNAVANJA
Posle priznavanja nastaje raskoni razvoj hrianske umetnosti u punom sjaju. Nova vera zahtevala je
adekvatan prostor. Gradi se na zemlji. Tada nastaje i prva hrianska arhitektura u kojoj se razlikuju dva
osnovna tipa graevina.
1. Prvi tip graevina je bazilika - orijentisana je u pravcu zapad-istok, ulaz na zapadu zarazliku od
rimskih bazilika gde je ulaz na istoku. Na istoku je apsida sa oltarom. U kaloti apside je oslikan Orant sa
ovcama i krst na vrhu. Dve najznaajnije bazilike i obe se nalaze u Raveni: San Apolinare Nuovo i San
Aplinare in Clase;
2. Drugi tip graevina je centralnog tipa, krune osnove natkrivena kupolom. Santa Konstanca u
Rimu - mauzolej Konstantinove erke sa mozaikom i prikazima vina, groa ptica, granica.
Obzirom da je od straha od paganskog i delu poklonitva hrianska umetnost se odrie skulpture.
Glavna vajarska dela su reljefi na sarkofazima sa istim motivima poznatim sa fresaka u katakombama sa
simbolima spasenja i vaskrsa due (pastir sa ovcom na ramenima) i naroito pria o Joni (Jonu je progutao
kit, pa ga posle vratio - vaskrsenje). Najpoznatiji je sarkofag Junija Basa.
Minijature: Slikarstvo u knjigama i rukopisima sa biblijskim dogaanjima, ali i scenama iz
svakodnevnog ivota, pa se ta umetnost esto razvija nezavisno od crkvene i carske umetnosti.
Hrist u svom oreolu uvek ima krst za razliku od ostalih svetaca. Minijature su obino bila
poetna slova teksta i mogla su da zauzimaju dobar deo stranice.

8. VIZANTIJSKA UMETNOST
Od kraja IV veka pa sve do XV veka (1000 godina) razvoja prolazila je kroz razliite faze. Nema jasnog
prelaza iz ranohrianske u vizantijsku umetnost, ali zlatno razdoblje je bilo za vreme vlade cara Justinijana
i njegove ene Teodore, a to je VI vek. Iako je Carigrad bio prestonica carstva, najbogatija grupa spomenika
iz zlatnog perioda sauvana je na italijanskom tlu u Raveni koja je za vreme Justinijana bila glavno uporite
vizantiske vlasti u Italiji. Glavni spomenik iz tog vremena je crkva SAN VITALE u Raveni iz VI veka. Ima
oktogonalnu osnovu sa kupolom na sredini (graevina centralnog tipa) i osnova je nastala pod uticajem
crkve SANTA KONSTANCA u Rimu koja ima krunu osnovu. (Crkva San Vitale je bogatije ukraena i
vea.). Dva uvena mozaika sa obe strane oltara predstavljaju cara Justinijana i njegovu enu Teodoru kako
u pratnji visokog svetenstva i dvorskih dama prisustvuju slubi kao da su u dvorskoj kapeli.
Stilske odlike: visoke vitke figure. Izraene oi koje dominiraju na nepokretnim licima, sve je
podlono duhovnom(oi su ogledalo due). Sve telesne vrednosti su svesno podvrgnute duhovnom. To je
onozemaljski svet koji umetnost eli da naglasi. Najea pozadina je ili zlatna ili tamno plava (vizantijsko
plavo) da ne bi odvraala panju. Figure su frontalne, ukoene, ematizovane. Odlian prikaz nonje carstva
i svetenstva.
Drugi spomenik na tlu Ravene je mauzolej GALA-PLACIDIJE sa predstavom dobrog pastira u
luneti (luneta - polukruni oblik iznad vrata ili prozora). Najznaajniji spomenik iz vremena Justinijana
sauvan je u Carigradu. Crkva Aja Sofija iz VI veka, posveena svetoj mudrosti, a graditelji su Antemije iz
13

Talesa i Isidor iz Mileta. Padom Carigrada u ruke Turaka 1453. pretvorena je u damiju i tada su joj dodata
4 minareta, a u ostalom delu njena arhitektura je ostala nepromenjena.
Spomenik iz drugog zlatnog perioda (XI vek) je crkva Sv. Marka u Veneciji. Crkva ima oblik
upisanog krsta (grkog krsta koji je ravnokrak za razliku od latinskog) i ima 5 kupola - 4 u prazninama krsta
i jedna na sredini. (upisani krst znai da je osnova pravougaona a unutra je oblik krsta).

14