BAlMlZA

GELENLER

birinci
ci lt

BAlMlZA

GELENLER

birinci
ci lt

MEHMED ARiF BEY

BASIMIZA
.,

GELENLER
NERE

HAZlRLAYAN

M. ERTUGRUL DZDAG

Teretiman
1001 TEMEL ESER

91

lercman gazetesinin yayn olarak hazrlanan

hu eser Dilek Matbaas tesislerinde dizilip baslmtr.

1001 TEMEL ESER'

lFTtHARLA SUNUYORUZ

Tarihimize mana, milli benliimize g katan ktphaneler dolusu birbirinden seme eserIere sahip bulunuyoruz. Edebiyat, tarih, sosyoloji, felsefe, fal'ki'Or gibi milli ruhu gelitiren. ona
yn veren konularda "Gerek eserler elimizin
altndadr. Ne var ki, elimizin altndaki bu
eserlerden ounlukla istifade edemeyiz. nk
devirler deimelere yol am, dil deimi,
yaz deimitir.

GzdEm ve gnlden uzak kalm unututmaya yz tutmu Ama deerinden hibir ey

kaybetmemi. ounluu daha da nem kazan
n binlerce cilt eser, bir sre daha el atlmaz
sa, tarihin derinliklerinde kaybolup gidece~ler
dir. nk onlar derleyip - toparlayacak ve gnmzn trkesi ile baskya hazrlayacak . deerdeki kalemler, gn getike azalmaktadr .
. Bin yllk tarihimizin iinden szlp gelen
ve bizi biz yapan, kltrmzde Keta .. vazifesi gren bu eserleri, tozlu raflardan kurtarp, nesillere ulatrmay planladk.
Sevinle karlap, mitle alkladmz
cc1000 Temel Eser serisi, Milli Eitim Bakanl
nca durdurulunca, bugne kadar yaynlanan 66
esere yzlerce ek yapmay dndk ve ccTer
cman 1001 Temel Eser,, dizisini yaynlamaya
karar verdik. 1000 Temel Eser serisini hazr
layan ok deerli bilginler heyetlni, yeni yelerle genilettik Ayrca 200 ilim adammzdan yardm vaadi aldk. Tercuman'n yayn hayatndaki
geni imkanlarn 1001 Temel Eser iin daha da
glendirdik. Artk karnza gururla, cesaretle
'kmam~; eserlerimizi gzlere ve gnllere sergilememiz zaman gelmi bulunuyor. Milli deer
ve manada her kitap ve her yazar bu serimizde
yerini bulacak, hi bir art dnce ile deerli
deersiz, deersiz de de,erli ,gibi ortaya kon-

mayacaktr. nk esas gaye bin yllk tarihimizih temelini, mayasn gzler nne sermek, onlar layk olduklar yere oturtmaktr.
Bu bakmdan 1001 Temel Eser'den maddi
hi bir kar beklemiyoruz. Karmz sadece gurur,
iftihar, hizmet zev!ki olacaktr.

KEMAL ILICAK

.e. .-

Tercman Gazetesi Sahlbi

BIRINCI CILDIN
iiNDEKILER

Birka sz ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Eserin ne re hazrlanmasna- dair .. . .. . .. . . .. . . . .. . .. .
Yazarn hayat ve eserleri ... .. . . .. ... ... ... ... .. . . .. . ..
Bamza Gelenlerin 1973'te yaynlanan sadeletiriimi
basksnn ten ki di .. . .. . .. . .. . . .. .. . .. . .. . . .. .. . ...
1974 basksna dair . .. .. . .. . .. . . .. .. . .. . .. . .. . .. .
BAlMlZA

17
21
25
31
38

GELENLER

Eseri nereden Celaleddin Arif ve Necmeddin Arif Beyterin nszlerl ve. yazarn hayat .. . .. . .. . .. . .. . . ..
ifade ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ifade-i mahsOsa .. . .. . .. . . .. .. . .. . .. . .. . .. . .. . . .. .. . .. .
Kitap mellifinin resmi hayatnn tarihesi .. . . .. .. . .. . .. .
Yazarn nsz .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. .
.. . ... .. .
Bamza Gelenler ... ... ... ... . .. ... ... ... ... ...
Hilal-Salip atmas .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. .
Tarih ilminin deeri . .. .. . .. . .. . .. . . .. .. . .. . .. . . ..
Tarih uuru milletleri diriltir .. . . .. .. . .. . .. . .. . .. . .. .
Mekteplerimizde okunan tarih . . . . . . . . . . ..
Harp faclalarm unutmayalm .. . . .. .. . .. . .. . .. . .. .

43
45
47
53
57
61
61
62
64
66
67

BiRINCi KlSlM
71
Bosna-Hersek, Karada, Srp ve Bulgar isyanlar . . . . . .
Avrupallar her i im ize karyorlar . .. . . . . . . . . . . . . . . . .. .
73
Bizi paylanada aniaamadlar ............ ~ ... ... ...
74
Ummadklar oldu : Harbi biz kazand k. Ama... . .. . . . . . .
75
Hakkmz nerde arayalm . . . . . . . . . . . . . . . .. . .. . .. . .. . .. .
77
Midhat Paa .......................................... - 78
Akllca szleri kimse dinlemedi .. . .. . ... . .. .. . .. . .. .
79
Merutlyetn Ilan .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . . .. .. . .. . . .. . ..
81
El yumruu yememi olan... . .. .. . . .. .. . .. . .. . .. . . .. .. . 84
Harbin sebebi ne idi .. . .. . .. . . . . .. . .. . . .. . .. .. . .. . .. . . . . 86
Ahmet Muhtar Paa'nn ikaz .. . . .. . .. . ... .. . ... .. . ...
88
Doruyu bulmak . .. . .. .. . .. . .. . .. . . .. . . . . .. . .. . .. .. . .. .
91
iKiNCi KlSlM
Kendimize lazm olan zahireyi Ruslara sattk . , ... ... ...
Faklrin muharebeye gidiimin sebebi ... ... ... ... ... ....
Muhtar Paa'nn Erzurum'a gelmesi ... :... ... ... ... ...
Hudut haritas yok . .. .. . .. .. . . .. . . . . . .. . . . . .. . .. . .. .
Eru.rum'daki harp harlklar ve mevcut kuvvetin miktar
Kars'a var ve Kars'n hali ... ... ... ... ... ... ...
Ordu Jevazmatn tayacak hayvan yok .. . .. . . . .
Huduttaki zahirelere el koyma hazrl ... ... ...
Asker sevk iin hazrlk ...... ;.. ... ... ... ... ...
Dmann hududu gemesi .. . .. . ... . .. . ..
.. . .. . . ..
I sahileince nutl<um tutuldu ... ... ... ... ...
Dman ilerliyor .... :. ... ... ... ... ... ... ...
ilan- harbi bildiren ferman . .. ... ... ... ... ... ... . .. ...
Esas tertibata gre Bayezid'in durumu .. . .. .
.. . .. . . ..
Bayezid mutasarrfnn tela ... ... . .. ... ... .. . ... ...
Bayezid'in terk olunmasnn sebebi . .. .. . .. . .. . .. . .. . .. .
Rus ordusunun Kars nne gelmesi ... ... ... ...
Benim tela m . .. . .. .. . .. . . .. .. . .. . . .. . . . :. . .. . .. .
Bozkale'ye gidiim ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Bozkale'deki askerin dmandan haberi yokmu ...

95
96
98
99
100
102
103
104
106
107
108
109
110
113
114
115
116
117
118
120

Yolda Rus svarisini grrse k .. . .. . .. . ... ...

Kars nndeki dmana kar mdafaa .. . .. .
Kars ahalisinin kahramanl .. . .. . .. . .. . ...
Alem bir dehet iinde .. . .. . .. . .. . .. . .. . . ..

...
.. .
...
.. .

.. .
.. .
.. .
.. .

121
122
123
124

. . . .. .. . .. . .. . .. .
. .. . ..
Hzar bo9aznn tutulmas iin yry ... ... ... ...
Dman e yar ........................... . :. ... ...
Yorgun asker suya hcum etti, kale bozuldu .. , ...
Dmann hilesi ... ... ... .. . .. . .. . .. . ... .. . ... ... ...
K~rnandan Paa'nn dirayati .. , ...... :.. ... ... ... ...
Mavere hakknda tecrbeye dayanan baz grtler
Kumandan emrindekileri iyi tanmaldr .. . .. . ... .. . . ..
lbillr insanlar nasl ktlentr ... ... .. . ... . .. ... ... . ..
Hzar boaznn tarafmzdan tutulmas ... ,.. ... ... ...
Yolda .dklp kalm olan asker kardalarmz ......
Askerde grlen perianlk .. . .. . .. .. . .. . ... .. . ...
Canndan bezmi olan neferler . .. ... ... .. . .. .. . . ..

130
131
.132
... 133
... 135
. .. 1~6
... 137
... 138
... 139
... 140
... 14
~- 145
, .. 146
... 148

NC KlSlM
Dman svarisi ile kar
Ruslar bizi krkbe gnde

karya

maiOp edeceklermi

DRDNC KlSlM
Bei yz yandaki paalarn grecei i ... ... ... ... ...
Scack ay beklerken ............................ .'. ...
Dmann zerimize ate amas .. . .. . .. . . .. .. . .. . . ..
evket Paa'ya gitmek iin yola ktmda bamza
gelenler .. . .. . ... ... .. . ... . .. . .. ... ... .. . ... ... .. .
Bir kazadan kaalm derken ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Evhamlar iinde ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Dman bizi yoklam ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Erzurum Kars yollar ........................... ,.. ...
Topland bildirilen asker, toplanmam .. . ... .. . ... ...
Serhat halknn ahvali ve mizac ... ... . .. ... ... ... ... ...
ilan- harpten ewel tertip olunan muavine askerlerin
hali ve miktar ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

154
155
156
157
159
161
162
164
167
169
170

mavere toplanmas ~~

Plan tanzim i iin

meclisi
...
Horum muharebesi ne balanlmas ... ... . .. . . . . . . . . . . .
Atlanlar bayram topu sananlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ferik Muhlis
Paa'nn yaralanmas ve muha(ebeden
dnmesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . .. .. . . . . . ..
Etrafmda uuan ekirgeler . .. . . . . . . . . . . . . ...... ' ... '...
Kurundan saklanacak yer kalmad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Hac Abdullah Aa'nn kahramanii . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Birinci hattaki askere, Kumandan'n iltifat ve tebriklerini
bildirmeye gidiim . ; . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . .. . .. . .. .
Kahramanlk gsterenler .. . . .. . .. .. . .. . . .. .. . .. . . .. . ..
M.acarl Baran'un keifilii . .. ... .. . .. . . .. .. . .. . .. . .. .
Ilave birka sz, bir dzeltme ve hakikati beyan .. . .. .
Avrupallarn aleyhimlzdeki taassuplar . ... .. . .. . .. . .. .
Avrupallar hibir Iyilii Trklere yaktramaz .. . .. . . ..
Zivln muh~rebeslnin, Elegirt frkasnca dnlen askeri
harekat durdurmas .. . .. . .. . . ........ '. .. . .. . . ..
Eleglrt frkana var m . .. . .. . .. . .. .. . . .. .. . .. . .. . .. .
Seccadenin altnda uyku getirmek iin baz dnceler
Korkak olaym sa olaym... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Kurt !smail Paa'nn Elegirt ve Van trkalar kumandan
lna tayini ve bizim dman takip ediimiz . . . . . .

291
293

296
297
298
301
302
306
306
308
308
310
312
314
316
318
319

BRKA SZ

Gelenler,. adn tayan bu eser, 93

diye mehur olan 1877-78 Osmanl Rus
larbinin Anadolu cephesinden bahseder. Yazar,
Mehmed Arif Bey, Gazi Almed Muhtar Paa'nn
yanmda vazifeli olarak savan iinde bulunmu,
bizzat yaad hadiselerle, grd ve duyduu
vakalar, hatra eklinde kaleme alarak kitabn
Bamza

Harbio

yazmtr.

Yine bu serinin yirmi drt numaral kitab

olarak ner edilmi bulunan Zara Mftsnn
Hatralar da ayn harbin Rumeli cephesinP-en
bahsetmekte idi.
Mehmed Arif Bey, Erzurum Divan- Temyiz
iken, Anadolu Harp Ordusu bakuman-

bakatibi

17

ll

dam mur Ahmed Muhtar Paa'nn istei/ze/

rine, onun maiyetine Mhimme bakatibi/ tayin
olunmutur. Bu vazesi kendisine, harp Q<>yunca
Paa ile birlikte bulunma ve btn vakalar yakndan mahede edebilme . imkann verm_itir.
Merhum Yazar Bamza Gelenler, adn
harp hatralarnda, yalnz sava menkbe
lerini kaydetmekle kalmamtr. Hatta bundan
daha mhim bir ey yapm, harp mddetince
halkn, askerin ve subaylarin hallerini ve hislerini dikkatle tetkik ederek, grdklerini, kimseden saknmadan ve bir ey saklamadan eserine
dere etmitir.
verdii

Yazar, dindar, vatanperver ve mert bir zatKendi aleyhine de olsa doruyu yazmaktan
ekinmez. Etrafnda cereyan eden mhim tarihi
hadiseleri tesbit ve tahlilde ise byk bir vukuf
ve isabet gstermitir.
tr.

Bilindii gibi Balkan ve Cihan harbi musibetlerinden nce duar olduumuz 93 Harbi felaketi ile tarihimizin en byk toprak kaybna ura
dk, be yz yllk yurtlarmz en ackl muhaceretlerle terk ettik ve byk devlet olma vasfn
kaybettik. Bat hududumuz Tuna'dat Edirne'ye
ekildi ...

Mazimizdeki malubiyet ve felaketleri, zaferlerimizden daha fazla bilmek ve renmek mecburiyetindeyiz. Milletimizi aclara gark eden bu
18

vakalarn gerek sebeplerini hi bir ey saklamadan ortaya dkmek ve ibretle incelemek zorundayz. Aksi takdirde yeni ztraplara hazr olalm ...

Esasen - grlecei gibi:_ Merhum Yazar

eserini, gelecek nesillerin ibret almasn temin
maksadyla kaleme aldn beyan etmektedir. u
satrlarn yazar da, naciz almasn ayn gaye
ile yaptn arz eder.
Ve tevfik

Allah'tandr.

M.

Erturul Dzda

19

1
1

1
1

1
1

1
1
1
1
1

1
1

1
1
1

1
1
1

1
1
1
1
1

1
1

1
1
1

1
1
1
1
1

1
1

1
1
1

1
1
1

1
1
1

1
1
1

1
1

ESERiN NERE HAZIRLANMASINA DAR

esas

Eser

nere

hazrlanrken

birinci

basks

alnmtr.

2. Eserin dili sadeletirilmitir. Bu sadeletir

eserin kelimelerine mmkn olduu kadar az mdahale edilmi, sluba ise hi dokunulmamaya ahlmtr. Cmle kurulular
mmkn olduu kadar aynen muhafaza edilmi
tir.
me

srasnda,

3. Eserin 463 byk sayfa tutan asl metninden hi bir karma yaplmad gibi, ilave de yaplmamtr.

4. Kitabn sonuna eklenmi olan, ayr bir kitap hviyetinde bulunan ve Msr'a Dair adn
tayan Zeyl buraya alnmamtr. 70 sayfa hac21

minde olan bu ksmn;

etrafl bir eserin iine

Msr

tarihi ile ilgili daha

faydal olacak-

alnmas

tr.

5.

Kitabn ksrnlara ayrlmas

yaplmtr. Ayrca

merhum

tarafmzdan

yazarn

koyduu

arabalklar -sadeletirilerek-

aynen mqhafaza
edilmekle beraber bir o kadar arabalk da tara-

fmzdan konmutur.

6. Eserin her iki tab'n da ner etmi olan

oullar, birinci basknn bana, cfade ve eKitabn mellifinin resmi hayat balklarn ta
yan iki yaz koyduklar gibi, ikinci basksnn bana da bir fade-i Mahsusa yazmlardr. Bu
yazlarn de nerimizin bana alnmlardr.
7. Dipnotlardan yldz iaretli olanlar yazara
aittir. Numara tayanlar tarafmzdan konulmutur.

8. Kitapta geen ayet ve hadislerin mealieri

ile arapa farsa ibarelerin ve eski beyit vb. nin
karlklar, dipnot olarak verilmitir.
9. Kitapta geen tarihierin bir ksm hicri ve
rumi tarihlerdir. Bunlardan icap edenlerin
miladi karl dipnotlada gsterilmitir.

ou

o. Eserin baz yerlerinde ezani saatle, saat

verilmekte idi. Vakalarn getii yerlerde mahalli vakti en gzel ekilde bildiren ezani saat, ne
yazk ki -tarih kltr olarak bile-- neslimize

22

ifade etmiyor. Bu sebeple, ezan saatin

gnn vakti ni, herhalde kolayca anlalabilecek olan: Gnein douu, bat, kuluk,
le, ikindi, akam, yats vakitlerini esas alarak,
bunlardan u kadar saat nce veya sonra gibi ifadelerle belirttim.

bir

ey

gsterdii

11. Yeni nesiller, yaz ve dil fark gibi, pek

byk ve korku verici iki uurumla, tarihinden
ayr dm haldedir. cap edeni odur ki, orta
retime konacak Eski Yaz,. ve Eski Metinler
dersleri ile bu uurum kapatlsn... Akln stn
gelecei, milli kltrmzn o mesut gnlerine
kadar, bu ekilde hazrlanarak yeni nesillere sunulacak olan, fikri, edebi ve tarihi eserlerin hizmet grecei kanaatindeyim.
Bu yoldaki hatalarmn, uurumun mahrumlar,. tarafnda kalm olanlardan bulunuuma verilip, msamaha ile karlanmasn, muhterem O"
kuyucularmdan istirham ederim.

23

YAZARIN HAYATI VE ESERLER

HAYATI:
Eserin yazan Mehmed Arif Bey'in hayat hikayesi, kitabmzn 53 - 56 sayfalanndadr. cBalmza Gelenler i ilk defa Msr'da 1903 ylnda
ner edenler, merhum yazann oullan, Necmedd1n Arif ve Celaleddin Arif Beylerdir. Bu zatlar,
1897 de vefat etmi olan babalannn hayat hikayesini, o zaman kitabn bana koymulard. Biz
de kitab yeniden nere hazrlarken, tabii olarak
o ksm da aynen aldk.
"ESERLERi:
Mehmed Arif Bey'in iki eseri vardr ve ikisi
de vefatndan sonra oullan tarafndan yayn
lanmtr. Bunlar: Binbir
Hadis, ve Bamza
Gelenler adlarn tarlar ..
25

BNBR HADS

Bu

kitabn imdiye

kadar

be basks yapl

mtr.

. bask: Binbir Hadis-i erif erhi. Eser-i

Merhum Mehmed Arif Bey, Sabk Msr Fevkalade Komiserli} bakatibi. Matba'at-l Maarif,
Msr 1319, 470 sayfa. (Hicri 1319: 1901 - 1902l
. Eserin Msr'da yaplm olan ikinci basks.,
nm banda, ilk basknn sekiz sene nce yapld
yazldr. Bu nottan, ilk basknn tarihinin hicri konduu anlalyor.

2. bask: Binbir Hadis-i erif erhi. Eser-i

Merhum Arif Bey. Nair ve mtercimi: lfet ve
et,.Ttrmiz,. muharriri Abdrreid brahimof. Tab'
olundu Abdrreid brahimof'nun Elektrik basmahanesinde, Peterburg'da Glazofzski uramda
12 hanede, 388 sayfa. (1905 - 1907 yllannda baslm olmaldr.)

3. bask: Binbir Hadis. Mellifi

Mehmed A-

rif, Msr Fevkalade Komiserlii bakatib-i esbak.

. kinci tab', Ceride matbaas, Kahire 1325. mumi
1325: 1909 - 1910)
Kitabn bu basksnn bana, yazarn oulla
r tarafndan yazlm olan fadeo nin altnda
Mart 1325 tarihi .vardr. Aynca yazda meruti-

26

yetten de bahs edilmektedir. Bu sebeple 1325 tarihinin, eserin beinci basksnda yapld gibi,
<<hi eri kabul edilmesine imkan yoktur.
4.

bask:

Binbir Hadis. Mehmed Arif. Fatih

matbaas, stanbul 1966, 432 sayfa. stanbul Kitab-

evi yayn no: 31, Din kitaplar: 1.

5. bask: Binbir Hadis. Mehmet Arif, Msr
Fevkalade Esbak Bakatibi. Baskya hazrlayan
Ahmet Kahraman. Kervan Kitaplk A.. ofset
tesisleri (stanbul 1975), 2 cilt 486 sayfa. Tercman 1001 Temel Eser no: 51 - 52.
BAlMlZA

Bu
mtr.

GELENLER

kitabn imdiye

Elimizdeki

kadar drt

basks yapl

neir beinci basks

olmakta-

dr.

Eserin ilk drt

basks hakknda:

1. bask: Bamza GelEmler, Bin ikiyz doksandrt tarih-i hicrisinde vuku bulan Rusya muharebesinden bahistir. Muharriri: Mehmed Arif.
Msr'da Maarif matbaasnda tab' olunmutur,
1321. (8+535) sayfa ve 8 resim. (Hicri 1321: 1903)

2. bask: Bamza Gelenler, Rusya muharebe-i ahiresinin Anadolu ksmndan ve Msr alva
linden ve bu mnasebetle tenkidat- mhimme-i
27

ahlakiyyeden bahistir. Eser-i Mehmed Arif, Msr

Fevkalade Komiserlii bakatib-i esbak. kinci
tab', Dersaadet, Mrettibin-i Osmaniye :r;.atbaa
s, 1328. (8+535) sayfa, 12 resim, 5 adet
harp
mevki ve harekat krokisi. <Hicri 1328: 1910).
basks yazarn oullar tarafndan yaynlanmtr. kisinde de 535 sayfa

Eserin bu ilk iki

tutan asl metinlerde bir farkllk gremedik.

Metnin dnda olarak ikinci baskda, baa bir
fade-i Mahssa ile sona be adet kroki ve metin arasna birka yeni resim eklenmitir. fa
de-i Mahssao yazann oullan tarafndan kaleme alnmtr. Ehemmiyetine binaen, az sadele
tirerek, bu nerimizin bana aldk. Krokilerin
altnda ise Tercme eden, yazan, izen Osman
Mkerrem'' kayd bulunmaktadr.
3. bask: 93 Moskof Harbi ve Bamza Gelenler. Mehmed Arif Bey. Sadeletiren: Nihat Yazar.
stanbul, 1973, rfan matbaas, 448 sayfa. rfan
Yaynevi no: 48.

nc basksn tekil eden bu sadeeserin zelliini bozan birtakm

bata ve noksanlar tamaktadr. Elimizdeki basknn hazrlanmasna, daha
dorusu hazrlan
masndan vaz geilmemesine de. esasen bu hata
ve noksanlar sebep olmutur. nk elimizdeki
nerin hazrlanmas ile ilgili anlama, Tercman
Kitabn

letiriimi neir,

28

ile 1973 balarnda imzalanmt. Arkasndan kitabn nc basks kt. O zaman, milli klt~
rmzn yeni dile ve yazya aktanlacak binlerce
eseri srada beklerken, ayni esere iki kere emek
vermeyi doru bulmadmzdan, bu almay
yapmaktan vaz gemek istedik. Fakat kan kitab gzden geirince bu hakk kendimizde bulamadk. Ve bu basky tenkit iin bir ksm ayrtak- ,
tan da kendimizi alamadk.
4. bask: 93 Moskof Harbi ve Bamza Gelenler. Mehmed Arif Bey. Sadeletiren Nihad Yazar. kinci bask iki cilt bir arada. stanbul 1974,
rfan matbaas, 568 sayfa. Anadolu Neriyat Yurdu.
Bu bask bizim hazrladmz kitap 1001 Temel'de sra beklerken, satlp bitmi olan nc
basknn
-ayni hatalarla- tekrandr. Yalnz
sonuna, 1973 basksna alnmayan bir ksm konmutur. Tenkit ksmnda bu baskdan da bahsedilecektir.

29

.. BAlMlZA GELENLER:.. N 1973 TE

Y AYINL.t\NAN SADELETRLM
BASKISININ TENKD

Metinden

yaplan karmalar

Eser sadeletirilerek nere hazrlanrken, asl

metnin yzlerce yerinden, 2 - 3 satm;:lan 8 - osayfaya kadar eitli uzunlukta paralar karlp
atlmtr. Hatta eserin sonunda bulunan ve M
sr'a Dair adn tayan zeylin karld dahi
kayd edilmemitir ki, bu ksm 70 sayfa .tutmaktadr.
Sadeletirici, kitabn bana

dim

yazsnda,

eserden

koyduu

Tak-

karmalar yapldn

bildirmemitir. karmalann yapld

yerlere de
bunu belirten notlar konmadna gre, sadele
tiriimi metin okuyuculara Bamza Gelenler
in tamam imi gibi gsterilmeye allm de31

~--~

 mektir. Nitekim sayn sadeletirici de Takdim

inde , emaneti, sahibi olan mslman trk.
genliine aktarp devretmek
iin abaladm ..
dediine gre, emanet in tam ve eksiksiz aktarlp devredildiinin dnlmesi, pek tabdir ..
Bu ekilde metinden yaplm karmalardan,
yarm sayfa ile on sayfa arasndaki paralarn
toplam yekunu 65 sayfa tutmaktadr. Pek ok
yerlerden yarm sayfadan az olarak yaplm
karmalarla, bizim tesbit edemediimiz dierleri
bu yeknun dndadr.
2. Metne

yaplan

ilaveler:

Yeni nerinde kitaba, asl metinde olmayan

ilaveler yaplmtr. Birka rnek:
a) 21. sayfada ...... zerinde yaadmz
topraklarn jeopolitik durumu ... vs.
b) lll. sayfada CBu sayfada zikr edilen ve
meali verilen ayet, asl metinde yoktur. Buna karlk metinde bulunan ve daha yukarda gemi
bir hadisin aklamas olan yarm sayfa atlm
tr.>

c> 176. sayfada Ey Avrupallar ... diye ba

layan parada 6 satr ve az altndaki ... ilim
adna srtaran kanl diler ... , vs. ibareleri.
d) 254. sayfadaki Namk Kemal'in beyti. Ayni sayfada ... Drbn tutan ellerim ... vs.
e) 411. sayfada Misal mi istersin ... " diye
balayan yarm sayfa.

32

3.

Yanl

anlama ve

yanl

aktarrnalar:

Baz
lm

kelime, tabir veya ifadeler yanl anlave bugnk dile yanl olarak aktanlm

tr:

a) 20. sayfada saz ustas manas verilmi

olan karsaz, kelimesi Amil, fail, becerikli, i
bilir,. demektir.
bl 24. sayfadaki .. Bursa Komseri nin do
rusu Borsa Komseri olacaktr.
c) 28. sayfada .. hastonunu bu noktaya s
rarla diker .. , eklinde sadeletirilen ibarenin asl ... rekz-i asa-y se bat ederek ... szleridir. Bilindii gibi buradaki asa nn baston la evrilmesi imkanszdr, ve mana (-ayni fikirdel israr
ve sehat ederek eklindedir.
dJ 51. sayfada ,.. drbnm boynuma takp ... " ifadesinin asl ... revolverimi boynuma ..
eklindedir. Revolver ise bilb~dii gibi tabanca
demektir.
e> 76. sayfada ... beyz yandaki paala
rn ... ifadesinin dorusu . bei yz yandaki
paalarn ... eklindedir ve paalar gen CiltimaslJ olduklar iin ... demektir.
f) 88. sayfadan: " .. Erzurum, stanbul ve dier vilayetlerle olan haberlemede kullanlmak
zere vaktiyle Sivas ve Samsun taraflarnda tertip ve tekil olunduu, ve erkes Musa Paa ku~
mandasna verildii iitilen drt alay erkes svarisinin acele yetitirilmesi istendi.
F.:3

33

Bu para asl metinde yledir: << ... Erzurum,

Dersaadet ve vihlyat- saire ile vuku bulan muhaberelerde, Sivas ve Samsun cihetinde, vaktiyle
tertip olunduu ve erkes Musa Paa kumandasna verildii iitilen drt alay erkes .svarisinin yetitirilmesi istical olundu. (s. 61)
. Grld gibi bu drt alay Erzurum, s
tanbul ve dier vilayetlerle haberlemede kullanlmak zere ... tertip ve tekil olunmamtr. Bu
haberlemelerde ... alaylarn abuk
gnderilmesh istenmitir. Esasen Erzurum'la stanbul
arasnda yaplacak olan haberlemenin -telgraf
varken- svari ile yaplmyaca, hele bunun
iin drt alay tekil edilmiyecei pek tabiidir.
g) 110. sayfadan: ... hi tereddt etmeden
Harbin ve dinimizin emri de budur.
Metnin asl: . canna kymaldr. Zannederim ki, hikmet ve nazariyat- askeriyenin veyahut fenn-i harbin tarifi de budur.,, (s. 78)
Metinde <<dinin emri nden bahis yoktur. Hikmet kelimesi ise burada bilgi demektir.
vurmaldr.

h) 146. sayfadan: Dman, Kars'n, Zaim ve

Kll cihetlerine ...
Metnin asl: Dman Kars'n Zaim ve (x)
gl cihetlerine ... (s. 106.>
Yazar gln adn unutarak yazmam, sadeletirici ise gl kelimesini Kll diye okuyarak ve yazann koyduu nota da aldrmayarak
yeni bir yer ismini corafyamza kazandrmtr.
34

219. sayfadan:

her iki taraf da ovaya

yaylyor ...

256. sayfadan: '' emrindeki svarileri ovaya

yayd. ..

(s.

Bu ibarelerin metindeki asllar:

.. tarefeyn svarisi de avcya yaylyor ...
192)
" refakatindeki svariye ava yayarak .....

(s. 234)
Bilindii

gibi

avcya

ve ava

yaylmak>>

aske-

ri tabirlerdir.
4. Yanl anlamayla birlikte,
lmrmalarla da sakatanan yerler:

ilave veya

a) 39. sayfadan bir paragraf: Demek oluyor

ki, iin balangcnda elimizde 65 tabur piyade,
60 adet tanabilir top, 600 mevcutlu alay da ,
svarimiz vard. Esasen ordumuzda drt svari
alaynn bulunmas lazmd.>
Metnin asl: Demek oldu ki bizim dorudan
doruya

asker iine giritiimizde altmbe tabur piyade, altm kta mcehhez seyyar topu ve
mevcudu altar yz neferli olarak alay da nizamiye svarisi var idi, vaka ordu esasen drt
alay svariye malik idiyse de atide grlecei
vech ile ilan- harbi mteakip hudut kordonlarn
da bulunan svari ikinci alay kamilen esir olmutur. (s. 22)
Burada grld, gibi altm kta mceh-

35

hez seyyar topu" ile 60

tanabilir

olmadktan baka, paragrafn

lip

son

top,. ayni ey
da kesi-

ksm

kaybolmutur.

b) 171. sayfadan bir paragraf: kinci hattaki askerlerimiz tam siper, nlerinde careyan eden
sava nefes grtlakta seyrediyorlar. Bense diz
km, Cenab Hakkn nnde, titreyen ellerimle gzlerimda ya, yreim dolusu zaferler diliyorum.,.
Metnin asl: esnada fakir de tela ile ellerimi uuturarak saa sola gezinip duruyor ve
Cenab- Kaadi-l Hacat'a tevecch ile muvaffakiyetimiz niyaz ve tazarruunda bulunuyordum.
Bizim i~inci hattaki neferat dahi kamilert siperlerine girip vuku bulmakta olan muharebeyi seyr
ediyorlard. (s. 134)
Metnin aslndan anlalaca zere, Mehmed
Arif Bey, ne grtlaktaki nefeslerden, ne diz kmekten, ne de titreyen el ve yal gzlerden bahsetmektedir.

5. Tamamen aksine
verilen yerler:

anlalarak

ters mana

a> 44. sayfadan: . top tfee benzer kan dkc eylerle de mesleim icab, lfet ve nsiyetim yoktu. Bereket versin ki, grmekte olduum
vazife gerei, iin i yzn biliyor ve gelmesi
muhtemel ne kadar tehlike ve bela varsa hepsini
iitmi ve yazm bulunuyordum. Ancak bununla
36

deh~t

ve heyecanm yattrp kendimi teselli

edebildim.
Metnin asl: ... top ve tfek misll kan
karc eylerle de -mesleim iktizasnca- me'lf
deil idim; hususiyle hasbel memuriye iin i yzne vakf ve ne kadar tehlikeler melhz ise cmlesini iitmi ve yazm olduumdan bir teselli
yolu bularak tabiatimde tuyan eden deheti yattrmak iin haylice glk ektim. (s. 26)
Grld gibi metnin aslna gre, Mehmed
Arif Bey, btn tehlikeleri bildii iin, kendini
aldatp teselli edecek bir yol bulamadm sylerken, sadeletiriimi olan birinci ekilde bunun
tam aksi yazlm bulunmaktadr.
bl 272. sayfadan: Kendi ifadesine gre: altm yetmi Rus askerini temizlemiler; bir alay
kumandan da yaral olarak derisini zor kurtarm,,.

Metnin asl: Mehrali'nin ifadesine gre, kendisine mukabeleye kan dman svari alaynn
altm yetmi nefer kadar zAyiAt olmu ve bir
miralaylar dahi alemin varlk yokluk dadaa
sndan bir kurun ile kurtarlmtr. (s. 257)
Eseri sadeletiren zayiato kelimesini l
manasma almtr. Halbuki bu kelime harp harici kalanlar manasnda l ve yarahiann tamam iin kullanlr. Alay kumandan ise postunu
(derisini deiD kurtarn deil, aksine ldrlm tr. Neferler de temizlenmi deil, sadece
yaralanmlardr.
Tabii ilerinden lenl~r ola37

bilir, ama hepsinin

tur, ne yazk ki...

leceine

garanti miz yok-

1974 BASKlSINA DAR

.

Bu bask, 448 sayfalk 1973 basksnn sonuna 120 sayfalk bir ilave yaplar;k 568 sayfa
halinde ner olunmutur. Ba tarafa konmu olan
ki cilt bir arada ibaresinin, ne manaya geldii
anlalamad.

2. 448 sayfalk ilk ksm, 1973 basksnn aynidir. kk dzeltme dnda hi bir deiiklik
yaplmamtr. 1973 basksn tenkit iin yukar
ya yazdklarmzn hepsi bu bask iin de aynen
baki dir.
3. 120 sayfalk ilavenin ilk paras 12 sayfa
olup Sonra ne oldu?,. baln tamaktadr (s.
449 - 460) . Bu ksm sadeletirici tarafndan yazl~
mtr. Hikaye slubu iinde 93 Harbinin sonu
ve Ayastafanos anlamas ile o tarihe kadar geen hadiseler zetlenmektedir.
4. lavenin 103 sayfalk (461 - 563) ikinci paras Msr'da Grdklerim adn tamaktadr.
Bu ksm kitabn aslna Msr'a Dair bal ile
zeyl olarak dere edilmi bulunar 70 sayfalk
metnin neridir.
Sadeletirici, bu ksm
hazrlarken de, asl
metinde tuttuu usul takip etmi, baz karma
lar ve ilaveler yapm, baz yerleri de baka trl
anlamtr. Ayrca bu ksma ekiedii ah:;i dip38

notlar ile -eski ve kapanm yaralara basarakgarip ve yersiz bir rklk yapmaya meyl etmi
tir. Hatta bu uurda metni deitirmeyi de m:ubah grmtr.
aJ Atlan yerlere bir: misal: Metnin 479 - 481.
sayfalanndan ikibuuk sayfa alnmam ve aln
mad da bildirilmemitir. Bu sayfalar yeni basknn 486. sayfasndaki arabaln zerine girecek idi.
b) ilaveler: Sadeletirici, hislerine tabi olarak ilaveler yapmtr. Bunlar kitabn her yerinde -beenilmeyen kimseleri aalayan sfatlar
veya heyecan cmleleri olarak- mevcuttur.
c) Yanl anlarnalara misal:
Sadeletirilmi: " Msr ne imi? nasl olmu da bu hale gelmi? Saadet ve izzet devri diye
bilinen Mehmed Ali Paa devrinin, Msr'n bugn ierisine dt zillet ve esarete sebep olmaktaki tesir ve pay nedir? ... (s. 461)
Asl metin: Msr ne imi ve nasl olmu
da bu hale gelmi ve asr- Azizi'nin, u zamanda
grdmz hal-i izmihlaline ne dereceye kadar
tesiri olmutur ... <s. 465)
Grld gibi, metinde Mehmed Ali Paa
dan bahis yoktur ve devr-i Azizi demek Sultan
Aziz devri demektir.
5. 120 sayfalk ilavenin son be .sayfasn ise
indekiler ksm tekil etmektedir.

39

BAlMlZA

GELENLER

ESERi NER EDEN

CELALEDDiN ARiF VE NECMEDDiN ARiF
BEYLERiN NSZLERi
VE

YAZ.t\.RIN HAYATI

IFADE

Pederimiz merhum Arif Bey'i, evvelce ner ayieBinbir Hadis-i erif erhi adl eseriyle
kaariin-i kirama tantm idik. Merhum-u marni
leyh Erzurum'da iken taliin sevkiyle, milli tarihimizin
son aciJ<I yapraklarn te1kil eyleyen Rusya muharebesinde, Anadolu ordu-yu hmayunu mhimme ba kitabeti vazifesi ile bulunmutur. Bu harbi, ta bandan
hemen sonuna kadar grerek, mahedelerinin neticesini bir araya toplam ve ahiata bir ibret dersi olabilmesi iin kitap haline ~koymutur. Milletin varlna
musallat olan hastal ve sebeplerini de sras geldike aklamtr. Msr'da bulunduu srada vakf olduu hadisat da hlasaten ilave ederek meydana getirdii kitabnn ismini Bamza Gelenler koymu
tu.
Peder-i azizimizin ibu eserini tab' ve ner ile
evlatlk uhdemize den mukaddes vazifenin bir ksdiimiz

45

mn dahi bi-inayetillahi teala-ifaya muvaffak ol

duk Ve minallahit tevfik.

22 Muharrem sene 13'21 ( 1)

Dava vekili
Celaleddin Arif

Doktor
Necmeddin Arif (2)

(1} 20 Nisan 1903.

(2) Yazarn oufilarndan Celaleddin Arif Bey, yakn tarihimizde mhim rol oynam ahsiyetlerdendir. Kendisi, istanbut'da
Hukuk Fakltesinde mderrislik ve Baro Reislii yapt. Son Osmanl Meclis-i Mebusan'nda Erzurum mebusu olarak bulundu.
16 Mart 1920 de istanbul'un igali srasnda Meclis-i Mebusan
reisi idi. istanbul'dan Ankara'ya giderek, TBMM ne katld. Bu
meclisin ikinci reisliini ve TBMM Hkmetinin Adiiye vekilliini yapt. Ocak 19-22 de hkmet temsilcisi olarak Roma'ya gnderildi.
Doktor Necmeddin Arif Bey hakknda kayda deer malamat
bulamadk.

46

iFAE>Ei

MAHSUSA (3)

Bamza Gelenler" ilk defa olarak 1321 (1903)

senesi Muharreminde Msr'da tatb' olunmutu. imdi
ye kadar geen yedi sene zarfnda matbu nshalar
kalmad ve ,devaml talep edildii iin ilbu ikinci
tab'na mbaeret olundu.
Merhum pederimiz kitabn en byk ksmn te
kil eden son Rusya muharebesinin Anadolu ksmnda,
harbin bandan sonuna dein, Anadolu harp ordusu
bakumandan mir devletl Gazi Ahmed Muhtar Paa hazretlerinin mhimme ba kitabetinde. f!>ulunmu
olmakla askerl ve nlki ibtn yazmalar elinden k
m ve Paa'nn hatta ateler ;,inde bile yanndan
ayrlmam olduundan her' nevi harp vu'kuatna, ta
teferruatna varncaya kadar, vukuf peyda etmi, m-

(3) Nairlerin, eserin ikinci basksna yazdklar nszdr.

47

talaalarn,

mu:hakemelerini ve grdklerini, memuriyeti icalb elinden ,gemi olan resmi vesikalara isti
naden yrtm, ve mizacndaki hrriyet icab vakalar gayet tarafszca yazp ahlafa hediye brakmay
kurmu idi.
Bu kitalbn zeylini tekil eden ve Msr'a ait olan
beyanatma ise, Msr'da Fevkalade KomiserHk baki
tabeti vazifesi iktizas muttali ol,duu birok hakikatJerin, temasta bulunduu evrelerin ruh hallerinin ve
bunlara dikkatle nazar etmesi neticesinde kalbinde
nasl olan teessratn, aks ettii bir aynadr, denilebilir.
Kitabn birinci tab'n o~uyan Keeciza,de izzet Fuat Paa hazretleri birka sene evvel Franszca ner etmi olduu DI~er Karlan Frsatlar nam tenkit kitabrtda aiBamza Gelenler in Muhtar Paa hazretlerinin tarif ve imlas zerine yazlm olduunu beyanda srar etmi ve dier baz zevat da !byle bir zeha-ba kaplm olduklarndan bu bapta birka sz sylemeye mecbur olduk.
Bu gibi zanlarda bulunan zevat emin olsunlar ki,
Muhtar Paa dahi kitab herkes gibi tab'ndan sonra
okudu. Kitabn 'kaleme alnd 1306 senesi Muhar
rem'inden (1888) perlerimizin vefat olan 1315 (1897)
senesine kadar geen dokuz sene zarfnda merhum
perlerimiz yine Muhtar Paa hazretlerinin retakatinde
Msr'da bulunduu halde, ki~ab Gazi Paa'ya gstermeyii phesiz ki, muhakeme ve ifade hrriyetini
muhafaza ederek, her ne suretle olul'lsa olsun bir tesire kaplmamak fikrinden domu idi. Binaenaleyh

48

Muhtar Paa'nn tarif ve imlas zere yazldn zannetmek pek manasz bir iddiadr. izzet Paa, bir mlkiye memurunun askeri ilere bu kadar vakf olam
yacan da iddia ediyor ki, bu eser o iddiay rtmektedir.
izzet Paa kitabnda, Muhtar Paa'nn Kars'tan H
zar boazna doru dman svarlsl karsnda vaki
olan, kale nlzamndalki hareketini iddetle tenkid edip
hatal bulmu olduundan Dier Karlan Frsatlar
Msr'da

okudu!'jumuz zaman bu baptaki tenkit hakkn

daki fikrini daha o vakitler Muhtar Paa hazretleri nden
sormu ve marniley!Jin vermi olduu cevab, belki bir frsat elverir de Bamza Gelenler,. i Ikinci
defa tab' ettirirsek dere ederiz, midiyle, zapt etmi
idirk. Kitabn lbu ikioci tab' mnasebetiyle cevaplarn
dere edip etmememiz ha~nda fikrini sorduumuz s
rada, Paa hazretleri, eski cevabn teyid ederek u
beyanatta bulunmu ve:
Evet, kitab ben .de okumu ve 'hkm etmi idim
ki izzet Paa, Napolyon Banapart'n Msr'da Klemen
svariieri karsnda askerini ne nizam zerine yrttn her naslsa hatrlayamam. Kalenin ikinci yzndeki taburlarnn kol nizarnnda yrtlmesi bahsine gelince: Bunun bil'ineisi o yzn tehlikede olmamas ve ikincisi :kol nizarnnn her nevi harekete elverili bulunmas ve ncs icab halinde eteinde
bulunduumuz bayrn zirvesine hemen bir iki taburun kolaylkla sevki ve kaleye taarruz edecek dma
na doru oradan messir ate lerasyle hem kaleyi
ate altna alarak muhafaza etmek ve hem de dniaF.:4

49

iki atee hedef eylemek iin idn, dehetli

harpler iinde bulunsayd derhal anlar idi. Bir de d
man mvacehesinde kprsz geilen ve hususiyle
gayet ukura inilererk geilen aylar, askerin nizam ve
intizamn bozacandan ba'ka, ayn
iki tarafndaki
srtlar anszn dman tarafndan tutulmak muhtemel
ve o misH zamanlarn dman hcumuna en uygun
vakitler olduunu ve bunun are_sinin ise ~geidin iki
tarafnda mnasip nO!ktalarna birer hazr kta tayin
edilmek icap> ettiini tahmin etmeli idi.

"Yrdmz bir ovann bir kenarnda biz ve

be kilometre kadar uzak dier kenarnda ve tamamiyle hizamzda giden drt alaydan mrekkep Kafkas Dragon svari frkas idi ki, bin mevcutlu ve
Rus svarileri arasnda birincilik namn alm mehur
bir frka idi. Bunlarn harbe topsuz kt'kiarn beyan
edecek bir mellif tasavvur edemezdim. Gya mezkCr svari frkas zerime habe km da toplarn
beraber almam imi. Fesbhanallah. Bunlar ve sair
tenkitleri, hediye olarark gnderdii mez,kur kitapta
okumu idim. O vakit yatakta hasta olduumdan, muktedir olabil,diim kadar, kendisine aceleten bir cevapk yazdm. Osmanl kitaplar arasnda byle bir tenkit 'kitalb intiar ettiine ve bilhassa bir Osmanlnn
ecnebi llsan ile bir tenkit kitab yazdna pek memnun olduumdan ve bir hayli yerlerini de bitarafane
muhaikemeye altn ,grdmden, nezaket eseri
olamk nce mellifi t~brik ettikten sonra hatal olan .
yerlerini yegan yegan, kitabnn sahifeleri gsterilerek izah ve reddetmi idim.

50

dJ.marm

ki marnileyh, kitabn ya Trkeye

tercme ederek veya tekrar Franszca olarak tab' ettirmeyi dnr ise o hatalarn tashih buyururlar. Madem 'ki kitabnz yeniden tab' ettiriyorsunuz, u beyanatmn da mukaddemenize yazlmasn rica ederim."
Demi

idi. Biz de

yazdk

Peder-i azizimizin "Binibir Hadisu-i erif erhini

ikinci defa olarak ahiren Msr'da ve Bamza Gelenleri ise bu defa istanbul'da tab' ve ner ile uhde-i ferzendanemize tereddp eden vazife-i mukaddeseyi biinayetillahi. teala ifaya muvaffak olduk.
Gurre-i Muharrem-l Haram sene 1328 (4)
Hukuk Fakltesi muallimlerinden

Doktor

Celaleddin Arif

Necmeddin Arif

(4) 13 Ocak 1910.

51

KiTAP MOELLiFJNIN
RESMi HAYATININ TARIHESI

Me!'!hum Mehmed Arif Bey, Erzurum kale topu

miralay merhum Hac mer Bey'in oludur. Hac
mer Bey ise, a!'!ki Karahisar'da Avutmulu Hac Os-

man'n olu ve Karacehennem ihrahim Paa'nn yee

ni olur. Mehmed Arif 1Bey, bin ikiyz altmbir hicri
yl Re'bilewel aynn yirminci cuma gecesi Erzurum'
da dnyaya gelmitir {5).
Bin ikiyz yetmisekiz senesine kadar tahsilde
bulunduktan sonra, bu senede Drdnc Ordu-yu HmayOn merkezi olan Erzurum eyaletj, Ordu Meclis-i
Tahrirat odasna mlazemet etti (6). Buraya bir sene
devamdan sonra ordu merikezinin Erzincan'a nakli sebebiyle, Erzurum Tahrirat Odas'na geti.
(5) 29 Mart 1845.

(6) 1861 -- 1862.

53

Sekseni,ki senesinde Erzurum Vilayeti Meclis-i

Temyiz-i Hukuk Bakitabeti'ne memur ve ertesi sene
Meclis-i Deavi Bakatiibi oldu. Bir sene sonra da bu
melisin mstantikliine geti.
Seksenalt senesinde (7) Divan- Temyiz Baki
tababetine, doksandrt senesi Rebilewelinde (8), yani son Rusya muharebesinde ise vazifesi yine uhde
sinde kalmak zere, ayrca Anadolu Ordu-yu Hmayunu Kumandan Mir Devletl Ahmet Muhtar Paa
hazretlerinin Mhimme Ba.kitabetine t5yin olundu.
Muharebenin balangcndan sonuna kadar Gazi
hazretleriyle beraber bulundu ve doksanbe senesinde yine Marnileyh hazretlerinin beraberinde ve
Mhimme Bakitabeti hizmeti ile ekmece vo atalca'daki Ordu-yu Hmayun'da hizmet etti.
Msalahadan sonra Divan- Temyiz Bakitalbe
ti'nden ayrlarak, bir zaman sonra Dersaadet Mahkeme-i Temyiz Hukuk Dairesi Zabt Kitabeti'ne nakl etti.
Do'ksanbe senesi aban'nda. yani Girit ihtilalinde,
Gazi Ahmet Muhtar Paa retakatinde Girit'e giden he
yetin Tahrir ileri BakiUibeti'ne memur'oldu. Halepa
mukaavelenamesi akdinden sonra ayni senenin Zilhicce'sinde, memuriyetinin sona ermesi ile Dersaadet'e dnd.
Doksanalt senesi balarnda, Preveze'de, Saltanat- Seniyye ve Yunan mumhhaslarndan teekkl
eden Tashih-i Hudut Komisyonu'na murahhas- evvel
(7) 1869- 1870.
(8) 1877 Mart - Nisan.

54

tayin buyurulmu olan Muhtar Paa hazretleriyle Preveze'ye gitti. Vazifesi bitince asl memuriyeti olan
Zabt Kitabeti'ne dnd. Ayni sene iinde Encmen-i
Adiiye Bakitarbeti ilavesiyle, mahkemenin mmeyyizliine, doksanyedi senesinde Dersaadet Bidayet Mahkemesi Mddei umOmllii'ne ve doksansekiz senesinde (9) istifa ile Dersaadet Bidayet Mahkemesi Birinci Hukuk Dairesi azalna tayin buyuruldu.
Bin yz senesinde Dersaadet Mahkeme-i isti'naf azalna ve bu yln sonunda Kastamonu Vilayeti
Adiiye Mfettilii'ne tayin klnd. Bin yz senesi Retbilewel'inde (10) bu mfettilik uhdesinde olduu halde, Msr Fevkalade Komiserlii'ne tayin buyurulan Mir Devletl Gazi Ahmet Muhtar Paa hazretlerinin bakitabeti vazifesi ile Msr'a gnderildi.
Merhum Mehmed Arif Bey, Erzurum'da tekmil-i
drCis ederek Cami'den idizet alm, seksenyedi tarihinde uhdesine salise, d01ksandrt senesinde rtbe-i
saniye snf- mtemayizi tbeleri tevcih, ve bu sra
da drdnc rtbeden Osman! nian ile taltif edilmitir. Bin yz iki senesinde Ola sanisi ve yz
be senesi aban'nda rtbe-i Ola snf- evveline terti eylemi ve yz sekiz senesinde ikinci rtbeden
Mecidl nian ihsan buyurulmutur.
Bin .yz onlbir senesinde Avrupa'ya seyahat
ederek, Garb'n ahvalini, hikmet ve ibret nazaryla temaa eylemitir .. Merhum ma:nileyh islam hike(9) 1880-- 1881.
(10) 1885 Aralk.

55

miyiH ve ahlak ilmi ile megul idi. mera-y askeriyenin de tasdik ettii vechile, gerekten as,kerliin
incelikleriie vakft. iffetli, iyi huylu, dindar ve mtevazi bir insan- kamil idi (11 ).
Bin yz ondrt hicri senesinde Msr'da hasta- ,
!anarak, tedavi iin Dersaadet'e dnm ve bi,n yz
onbe sene,si Safer'inln onnc Sal gn (12)
Dersaadet'te Heybeliada'da, mptela olduu seretan-
mide (13) hastalndan tel'k-i hayat- dnyevi ederek,
na' Topkap haricinde Mel"kez Efendi Dergah haziresine defn olunmutur. Allah rahmet eylesin.

(11) Bu paragraf, kitabn birinci

ikinci baskdan alnmtr.
(12) 14 Temmuz 1897.
(13) Mide Kanseri.

56

basksnda

yoktur. Buraya

YAZARlN
NSZ

BISMiLLAHiRRAHMANiRRAHiM

Sbhaneke Allahmme ve bih8mdike ve teba

rekesmke ve tea la ceddke la ah sa senaen aleyke
ente kema esneyte ala nefsike fekr nefseke anni
bima ente ehlhu ve men nasru illa min in:dillah ve
sallallahu ala seyyidina ve mevlana ve hadina Muhammedin ve ala alihi ve sahbihi fi klli lemhatin ve
nefesin adede ma vesiahu ilmullahi (14).
Bin ilkiyz doksandrt hicri senesinde Devlet-i
Aliyye"i Osmaniyye ile Rusya devleti arasinda, daha

(14) EY Allah'm seni tesbih ve tenzih ederim ve sana

hamd ederim. Senin ismin ne mbarek, azametin ne ycedir. Ancak, senin kendini vdn gibi seni sena ederim. Benim sana
krm, kendine layk kl, Yardm ve zafer ancak Allah'tandr.
Seyyidimiz, efendimiz, mridimiz Muhammed Mustafa'ya, onun

ailesine ve dostlarna, her an ve her nefeste,

kaplyaca sayda salat O selam olsun.

Allah'n

ilminin

. 59

dorusu

Ehl-i Tevhid ile Msellesi ve Salibilerin mubir ksm arasnda (*) byk bir muiharebe
zuhur etti. Bu muharebe islamiyet alemi ve Osmanl
memalikince byk byk inklaplara sebep olmutur.
Fakir de bu muharebenin Anadolu'ya ait ksmnda ve
harp hattnn merkezi olan Kars ve Erzuf'lum cihetlerinde kaza ve kaderin seviki ile, memOren bulunmu
idi m.
Harbin gnlk vukuatn zapt etmi olanlarn, elbette mkemmel bir harp tarihi yazm olacaklar muhakkaktr. Fakat vazife icab grdm ve bildiim
baz incelikler ve gizli hususlar vardr ki, onlar benimle kaimdir. Ben ldkten sonra din ve vatan kartaassp

(*) Muvahhid ve mselles tabirlerini kullanmz sebepsiz

deildir.

nk Ruslar, hala Ayasofya'y mslmanlarn elinde

esir zannediyor ve onu Muhammedilerio katirliinin pisliinden
kurtarma ak He Hazrst-i Mesih'e yaklaacaklar inancnda bulu
nuyorlar. Ayrca, bu ana kadar papazlar tarafndan mslmanlar
aleyhinde aza ve kaleme alnmaz iftira ve yalanlarla halkn zih
ninin doldurulduunu, bunun ise Rusya devletinin politikasna
uygun dtn iyice hesap etmekteyiz. Yoksa byle yazmamz,
souk ve yersiz bir taassup yznden deildir.

60

delerime o maJOmat intikal edemiyerek yokolup gidecektir. Bu sebeple, hi olmazsa umumi hiUi ifade
edecek kadar olsun bir ey yazmay uhdeme terettp
eden mhim vazifeJel'den addeyledim.
ccBamza

Gelenler,

Yazacam ey,

ekseriya harp vukuatn tasvir

ve bir sergzetten ziyadelbir harp tarihi ek
linde olacandan, ismine Anadolu Tarih-i Harbi de
denilebilirdi. Fakat arada baz ahsi ahvalimden dahi
bahs edilecei gibi, hikaye olunacak vakalarn byk
ksmn, kendi grdklerim ve emin olarak iittikle
rim tekil edeceinden, esere Bamza Gelenler
_ ad verildi. Bu isim eserin mahiyetini daha iyi ifade
edecektir.

Muharebede bizzat bulunmu olan mera ve zabitan kardelerimizin, baz eli kalem tutanlar, harp
vukuatn gn gnne yazarak, sevtklcey bakmn
dan bir harp tarihi ner etmezler ise, ahlaf, harbin
fenne ve askerlie ait olan ksmndan maiOmatsz b
rakm olacaklaf'dr. Bu suretle vatandalk vazifesinde ileQ_ikleri byk kusurun vebal ve gnahnn ar
ln, kendilerinin hesap etmeleri lazm gelir.
edecei

Hilal- Sal ip

atmas

Devletler aras politik mnasebet ve hasedle

melerin zarOri neticesi olan anlamazlklar bir' tarafa,
madem ki aVaihdet ile Salip ,atmaktadr, madem
61

ki .. cami" ile Kilise vardr ve kbleleri ayrdr ...

Mm~n deildir ki, bunlarn ballar anlaamk, maksat ve emellerini birletirip, mterek bir menfaati
mdafaa edebilsin ler ...
Dnya, dnya olup durduka ve her cemaat bal
bana siyasi bir hayata ve mstakil bir varla sahip
bulunduka; her biri, dierlerininkine zt olan menfaatierinin temini, veya mazarratlarnn def'i iin, tekilere kar elde silah, hcum ve mdataaya hazr olacaktr'.

halde,

bulunduumuz asrda, uradmz

yasi musibet ve felaketierin ok

si-

eitlilerine ahlaf

mzn

dahi fazlasyla duar olacaklarnda phe yoktur. yleyse, grp geirdiimiz mihnet ve belalarn
derecesinden ve bunlarn sebeplerinden kendilerini
haberdar ve agah eylemek boynumuza rbor'tur. Bu hususta susmak ise, gnden gne ehemmiyet kazanan
dnya ahvaline kar, adeta affolunmaz bir hata veya
hiyanet olur. Binaenaleyh karnca kaderince, milletime bir hizmette bulunmak iin Ma la ydrek kllehu la ytrek klluh,(15) hH<metinden aldm cesaretle, aczime ramen, u sallifeleri karalamaya ba
ladm.

Tarih ilminin deeri

Akl bu ya! Fakir, nceleri tarih ilmine 'hi ehem-

miyet vermezdim. Bilinmezse ne olur, lzumsuz ve

(15) u Tamam yar: l arnayan ey, bu sebeple terk
Elden ie geliyorsa, o kadar yaplr~ manasna.

62

olunmaz'.

faydasz, yalnz bir bil<gilikten ibarettir der de, adeta

bilinmesiyle bilinmemesini msavi tutardim.
Byle dnmeye hakkm da vard ya! nk bizde tarihe dayanlarak hi bir hakkn, umumi olsun
husOsi olsun, muhafaza olunduunu, veyahut tarih ile
yeniden bir hak kazanldn veya siyasi ve milli ola. rak bir intikam fikrinin beslenildiini, yetitiim asr
iinde grmemitim.
La.ki son olarak geirdiim tecrbelerin yc:rd
myla aklm bama geldi de, anladm ki, meer i yle deilmi ... Tarih o kadar mhim o kadar dikkate
deer bir ilim imi iki, tarih bilinmez ise, devlet gemisinin dmeni, isteni'len semte doru evrilemez imi.
Tarih bilmezlik, siyasi olarak, devlete byk byk
noksan ve hatalarn vukuuna sebep olurmu. Tarih, bir
milletin bakp bakp da, varsa ayp ve noksanlarn grp dzeltmesi iin, bir ayna imi. Hakikat gsteren
ve ahlafn nazariar nne konan bu ayna, ayp ve kusurlar olmayan milletierin ise, mmetierin mrcadele
yeri olan u dnya pazarna, cemal ve kemallerine
kr ederek, yakkl bir kyafet ile kmalarna yararm.

Bakalarn

ve eskileri brakalm da, u yakn zaele alalm. Daha drt gn nce, Devlet-i Osmaniyye'nin emr f.ermanna mahkum olan ehemmiyetsiz bir Mora eyilletini Yunan ekline sokan, tarihUr. Sebebini her tarih yazdndan ve hel'kes bilebileceinden burada anlatmaya lzum yoktur ... Homallar,
Srpllar, Karadallar, Bulgarlar birer' mstakil hkmet eklinde, Balkan hkmetleri" namyle dirilmanlar

63

ten yine tarihtir... Ermenilerin dili altnda te beri

eyler bulunduran, yani alemin nazarna kuwetli bir
siyasi varlk olaraik kp grnvermek hevesini ve
onlarda da zamann modasna uygun milliyet ak ve
kavmiyet sevdas uyandran yine tarihtir... Tari1h olmasayd bin ikiyz doksandrt senesinde Rumeli k
tam z bir harp vega ateged~si kesilme:zdi.
Elhasl bizim kolumuzu kanadm.z krp hareketsiz brakan bozgun silah, hepimizin ve i bandaki
devlet ad2mlarmzn ounun, tarihten ibret almay
mzdr. Hasmlarmzn anlarnn ykselme sebebi
ine, her ferdinin, milletinin tarihine ve kavminin sergzetine fazlasyla vakf olup inaimasdr.

Tarih

uuru

milletleri diriltir

Canm bu ne artc talim, bu ne dehetli tesirdir ki, Garb'n canl kavim ve mmetieri bir yana,
iimizde bulunup da vatanda saydmz Rumlar yok
mu, ite bu Rumlar, yklp ortadan ;kalkm olan eski
Yunan devleti ile, bozuk bir lisandan baka halen ahlaken, verasaten ve neseben hi bir mnasebetleri
almad halde, tarihin tesiriyle yle mfrit kesilmi
lerdir ki, Rumlarn ufack bir diyakoz'u, Aristo ve Eflatun'un halika-i tedrisinde perveriyab- kemal olmu
bir hnerver; ve gnlk azn tedarikten aciz, miskin bir Rum paJi:karyas ise Makedonyal iskender'in
tarunu imi gibi bir almla varlk gsterir de, canl
kanl lbir asker olu asker kesilir.
Hatta farkir, .genliin en parlak ve istidatl zama-

64

nnda

kendi milli tarihimizden hi bir ey grmemi,

dnyay Konya'y anlamam iken, grp konutu

um baz Ermeni hemehrilerimizin azndan, kendi-

lerine mahsus ive ile, Dikran'n hayatn, Mertad patarihini, Hayk'n tercme-i halini, Aramoul
lar'nn eski a'aal i~bal devirlerini iitir de, hayret
iinde alk alk barkar idim. Bakn ki, bu millet eski
tarihlerini aratrp renerek, nasl stikibale yeti
menin hazrl iinde bulunuyo~ imi.
Zainedersem bizde, kal'b. zaaf eseri olarak, zillet gstermek, e~kat dilenrnek gibi psrklklar, bir
ahsn edep ve terbiyesinin delili sayilarak, adet hkmne girmitir. Biribirimize bakarak, i erieri addettiimiz zincirsiz arslanlarakar kle kle, hazm-
nefs ede ede, bir dereceye gelmiiz ki, tarihi deil
hani neredeyse, hayat sebebimiz olan biare nefs-i
natkay bile hazm ile, buhara dnp btn btn yok
hkmne giteceiz.
Bu tedavisi g hastaln ilac iin eitli eyler
lazmsa da, bunlarn en mhimi tarihtir. Hemen iddia
edebilirim ki, adarncasna yazlm muhakemeli bir
tarih; yalnz bana insan canlandracak, harika bir
kudrete maHktir. Hakikaten yle bir tarih, lleri mezal1dan ttkarr derlerse inanlsn. Lakin tarihteki yce
hisler ve rOh, aydnlk bir fikirle betaber olarak, akl
l bir mrit ve mrebbi eliyle, genlerin zihinlerine
taa nak olunur gibi, yazlmaldr. Din ilmi statiarna Mrebbiy~l ervah" denilirse, tarih muallimlerine de -kssahanlara deil ama- Bbul hamase
denlltelidir. nk ru:hlarn siyasi vcudu hamasetle
kaimdir.
diahn

F.:5

65

Mekteplerimizde okunan tarih

Bir milletin tynet toprana, muhakemeli bir tarih muallimi gayret ve harniyet tohumunu saar. i
adam olmak zere yetiecek olan eviad- mmetin fikrini aydnlatarak, onlar milletinin saadetini temin etme yoluna sevk eder. Ders esnasnda verecei mahhas ve mantk! misallerle, talebelerini hayalperest
olmaktan kurtarr. Halkn zihnine makul olana inanma
melekesini yerletirir.
Yoksa bizde imdiki halde rnekterlerde okutulan
tarihe, tarih dersi okunuyor demek ahestir. Bunlar
dinleyenler birer yazc, anlatanlar ise masalcdr.
Kssahanlarn, Hamzaname ezberciler"inin, meclisierin
ss oldukiar zamanlarda bile Kssadan maksat azizim hissedir dabmeseli, halkn aznda sadece sz
olarak dnp dolayordu.
Ne uzaa gidiyoruz, Miladn 1870 senesilide Almanya ile Fransa arasnda byk bir harp olmutu.
Bu harpte Almanlar galip ve muzaffer olarak Paris'i
zapta kadar yrmler ve btn Fransa'nn ineo
mesine karlk, Alman birlii kurulmutu. Bu meselanin gizli ve ince taraflarna vakf olanlarn yazdk
lar baz eserlerde, Almanya'nn, gzler kamatran
o a'aa! muzafferiyatine uMuallimlerin Zaferi ad
verilmitir. nk 1870 vak'asndan evvelki btn savalarda, Prusyallar Franszlarn kudret ve azametlerinin malubu idiler.
Franszlarn devam edip ,giden hakaretlerine mukavemet etmek ve bu halin intikamn almak iin e

66

reler arayan sabrl, ciddi ve birlik taraftar Alman

muallimleri, Sonapart gailesi ortadan kalktl'ktan sonra kurulan mekteplerde, vatan evlatlarnn zihnine intikam fikrini ve birlik hevesini ektiler. Bunu, gemi
vakalar misal vererek yle salam bir ekilde akl
Ianna yerletirdiler ki, ok gemeksizin btn Almanya mcessem bir fazilet haline girdi. ite o kahramanca fazilet ile eski dmanlar olan Franszlarn ma
rur burunlar krld; kibirli bayraklar baaa edildi.
Ne byk ,muvaffakiyyet!
Harp facialarn unutmayalm
Amann

dostlar! Zaman, aman vermiyor; masalile i bitmiyor. Asrn terakkilerinin, hayret verici
yz bin trl eseri <birden meydana att bir srada
ne icap ediyorsa hlmmet edip, makul hareket ve i
lerle mukabele ve mdataada bulunmak lazmdr.
nk aka deil, hakikatin fasih beyan, ya imtisal
ya itidal, glbankini ekiyor. Trkesi: Ya bu diyardan gitmeli, ya bu deveyi gtmeli!" nidasn ullebabn kulana her taraftan barp duruyor.
clk

Ve Nesiml'nin

dedii

gibi:
,,alnd ky&metin netiri
Ey sar iitmedin safiri (16)

Siyasi varlmz daha elde iken, ahlaf kiram,

mmetin ahlakna musallat olan fesadn izalesine,
(16) Ey

sar!

Kyamet

borusu

a!nd;

ama sen duyma-

dn!

67

hasbeten lillah, el birliiyle alsnlar. Kahramanlk

ruhunu ve milliyetin devam ak_n en hcra yerlerdeki kylerin mekteplerine bile sirayet ettirecek, gayet
parlak fikirli muallimler arasnlar, yok ise icat eylesinler. Bize ve bizden evvelkilere ait olan tarihler'i
tetkik ed~rek, gemi vakalar iyice rensinler.
Bilhassa muharebeden sonra Bulgaristan'daki kar~
delerimizin grp geirdikleri halleri ve zulmleri
duar olduklar ikinci bir Endls faciasn unutomasn
lar (17). Bir ncsne dlmemek iin ,gerekten
uyank bulunsunlar' ... Ve yolunu bulurlarsa, 'bizim de
intikammz alarak, ruhlarmz ad ve handan eylesinler.
Ve billahit tevfik.
5

Muharrem-l

haram sene 1306 (18)

(17) Bulgaristan'dakr mslmanlarn bana gelenler Zara

Mftsnn Hatralar adl kitapta anlatlmaktadr. Bu eser 1001
Temel Eser Serisinin 24 numaral yayndr.
(18) 11 ~yll 1888.

68

BiRiNCi KlSlM

*.

*
*
*
*
*

93 HARBiNDEN NCEKi VAKALAR

BOSNA - HERSEK, KARADAG, SlRP VE BULGAR
iSYANLARI
TERSANE KONFERANSI

MERUTiYETiN iLANI
HARBiN SEBEBi NE iDi
MiDHAT PAA'NIN FiKRi
AHMET MUHTAR PAA'NIN iKAZI

Anlatmak

istediim

Rusya

muharebesinden iki
denilen ve
Almanya, Avusturya ve Rusya'nn ittifak ile meydana gelen birliin himayesinde olarak bir Panislavizm, dolab evrilmek istenmiti.
yl nceydi. O vakit ttifak- Mse!les

Bosna Hersek,
isyanlar .

Karada, Srp

ve Bulgar

Bu cereyann tesiriyle Hersek tarafnda Nevesin

kazada gayri-mslim ahali ayakiand (19).
Osmanl hkmeti ve mltezimlerinin zalim idaresine
tahamml edemediklerini bahane olarak ne sren
isyanclar, aslnda asl halk deildi.
Bunlar', Rusya
devletinin taarruz ve tecavzne nclk eden, me
hur asi Karada haydutlar i,diler. Mahalli hkmete
kar lbir ayaklanma ile tututurulan bu ihtilal atei,
ancak iki buuk sene sonra, mahut _Ayastafanos
muahedesiyle snebildi.
Devlet-i Aliyye, Bosna ve Hersek ihtilallerini
adnd~ki

(19) 13 Nisan 1875 (1292).

71

bastrmak

iin ordular hazrlayp sevk eder ve e;k

ya muharebeleri ile urariken, Karada emareti resmen ilan- harp ederek hududu geti. Buna kar askeri tedbirler alnmaya allrken, S11bistan emaret-i
mmtazesi de hududu aarak, itaatten kt ve irtibat kesti. Ona kar da ordular, fMkalar sevk olundu, redifler silah altna alnd.
ok ,gemeden Bulgarlar da ayakland. obanlk
ve ziraatitikten baka bir eyle, bilhassa sava ve
hamasete dair herhangi bir eyle megul ve alakadar
olduunu evvelden :beri bilmediimiz bu millet
de
Panislavizm, ,denen husOmet 'kaynandan verilen
kumandann tesiriyle ve muhtelif
yerlerde, meru
hkmetine kar isyan ediverdi. Bunlarn da tedip
ve tenkilleri iin gerekli askeri kuvvetler gnderildi.
Elhasl Devlet-i Aliyye'nin Rumeli ktas, hemen
tamamen denecek kadar harp atei iinde kald. Btn asilerin, Allah'n yardmyla, ileri bitirildii sra
da, Rusya devleti, yznden maskesini atarak d
manln gsterdi. Harp ilan ederek, Devlet-i Aliyye'ye kar !bizzat meydana kt. ite o zaman mslmanlarn felaketi de katmerleti.
Karada nasl isyan etti, hapte ne gibi vukuat
geti, askerimiz nasl galip ve ne seibeple malup oldu; Srp cephesinde neler grld, ordularmzn taarruzunda hissedilen yavaln sebepleri ne idi; Bulgarla han.gi vesilelerle, nerelede, nasl savald? ...
Bu hususlarn, yazlmasn o havalide cereyan
eden va'kalarn iinde bulunmu, ii gz ile grm
veya hakikatleri vesikalarla renmi olanlara btak-

72

yorum. Falkir, yalnz Anadolu cihetinin ahvalini hikaye

ede,ceim. Anlatacaklarnn ou gzmle grdm
veya vazife icab elimle yazdm eylerdir.
Fakat asl mevzua girmeden ewel, urackta biraz durarak, iin politik tarafn da bilebildiim kadaryla ksaca hlasa etmek isterim ki, gele'Ce'k nesillerdelbir ibret ve di'l~kat fikri uyansn.
Avrupallar

her iimize karyorlar

Osmanl

lkesinde yaayan hristiyanlarn Gerek

hkmetin 'idare tarz sebebiyle, gerekse Trk, Krt
ve arkesierin kaba ve marur tabiatierinin neticesi
olarak, hakim ve mahkum millet ayrlna dp, bu-.
nun iki tarafn anlamasn nledii ve neticed~ hakim milletin zulmne 1kar himaye edilmeleri !bahsi
Avrupallarca eskiden beri ileri sriHp dururdu. Fakat bu hususun devletlerin mdahalesine sebep olacck e'kle girivermesi 1856 ylnda oldu. Mehur K
rm muharebesinden sonra, bu
senenin iinde akd
olunan Paris muahedesine "Hristiyanlarn haklarnn
loorunmas gerektii maddesi konmutu.
Geri biz de, etrafmzdaki Avrupal lkomularm
zn makul olan idare tarz ve usullerine uymayan 'btn idari hal ve hareketlerimizin tanzim ve siaha
~muhtac olduunu itiraf ederiz. Biliriz ki, komularn
idare ahengine ilerimizi uyduramadmzdan dolay
bu ilerin hakikatine vakf olanlarn nazarnda, pek
falso d~ekteyiz. Yine biliriz iki, cihandaki her iin
faili olan Genab- Hak tarafndan, umumi ahenge uy-

73

mayan bir idare telinin, kulann ekilip evrilerek

herkese uydurulmas umumi bir tabiat kanunudur.
Ama gerek, yani Avrupallarn asl maksad_lbyle samimi deildir:
Hatl hemie bat! beyhOdedir, veli
M1kil budur ki sOret-i haktan zuhOr ede.u. (20)
Hak sz gereince onlar her ne kadar i yzlerini saklamaya alsalar da, bizler iyice bilmeiiyiz
ki, maksatlar, idaremizin dzelmesi ve siyasi varl
m.zn salamtamas deil, devletin nfuz ve ev
ketinin krlmas, ve enkazmdan istifade etmek iin
de varlnn temelini tekil eden esaslarn tahrip
edilmesidir. i bu noktaya gelince ise bizim iin,
1ki el bir ba iindir diyerek almaktan baka
are kalmaz.

Bizi

paylanada aniaamadlar

Lakin Bala ve tevekkl et dsturu gereince

nce deveyi iyice balamal sonra da Allah'a dayanarak hukukumuzu korumaya almalyz. Yani, evvela mdafaa kuvvetimizi tamamlamal, bundan sonra
Geleceiniz varsa greceiniz de var szn Allah'n iZini ile serbeste sylemeliyiz. nk Onlarn arasna kyamete kadar srecek dmanlk ve kin
saldk eklindeki Kur'an kelam hkmnce, devletler
arasndaki rekabetin, siyasi mevcudiyetimizin imdi(20)

Batl

daima

batl

ve

faydaszdr.

Ama

(Iin kts), hakikat eklinde ortaya kmasdr.

74

g olan,

ye kadar devam etmesine sebep olduunu inkar etmeyelim.

unu da bilelim ki:
Her devlet, gerektiinde kendi bana ve kolaycack hazm edebilmesi iin, Devlet-i Aliyye'nin kuwet
ve kudret kazanmasn istemez. Bunlar devlet aac
mzn kurutulmasn, felaketlerle dal ve wdann
krlp kopmasn arzu ederler. Fakat asl gvdenin,
kendisinden bakasnn baltasyla devrilmesine raz
olamazlar.
Devletlerin herbirinin, daima byle bir maksatla
hareket eder bulunmalar, Devlet-i Aliyye idarecilerine korunma ve ilerleme yolunda faydal olmutur. Bu
sayede umumi hayat gcmz, hereyin arasndan
syrlarak meydana kabilir, bunun iin gerekli vas
talar hazrlanabilirdi. Fakat:
Mskili nlst ki asan neseved
Me~lbayed ki hirasan ~eeved (21)
Hatta, ne yazk ki girilecek ve ilerde anlatlacak
olan Rusya muharebesinde bile. i Ne yapalm, iki
el bir ba iindir denilecek dereceyi bulmamt.
Ummadklar

oldu: Harbi biz

kazandk.

Ama ...

Her ne ise Akacak kan damarda durmaz, darb

meselini teselli makamnda yad ederek, sadede dnelim.
(21) Kolaylamyacak
adam olursa ...

zorluk yoktur. Ama

cesur ve ehil

75

Devletler:
Rumeli'de vukua gelen ihtilalferi, Devlet-i Aliyye kendi bana bastramaz. i kendiliinden istediimiz ekle girer."
lnancyla pusuda beklerken, hi umulmadk bir
ekilde, muntazam ve yeter sayda mevcutlarla t;ka
rlan ordularmz, nlerine kan isyanc engel ve mukavemetlerin ~'klerini ske ske etine ve Belgrad'a do-ru yryverdiler. Bulgaristan'daki isyan
atei de yine askerin rkahramanl ile tamamen sndrld. (22)
Bu hal devletlerin araya girerek mdahale etmeleriyle neticelendi. Devletin ~siyasetini idare eden
diplomasi merkezinden, ordularmza:
Ourunuz ve sizinle savaantarla hemen mtareke yapnz.,.
Kumandas verildi.
O vakit, dehal Avusturya bavekili bulunan
Kont Andrai, grne gre iyiirk sever bir arac
sfat ile, fakat aslnda btn devletler adna ve asilerin haklarn korumak vazifesi ile meydana kt.
Ortaya yle bir teklif att ki, ~galip olduumuz halde
malupmuuz gibi sulh yapyorduk Karada'a birtakm
yerler veriyor, Srlbistan'n i~stilklalini tasdik ediyor,
Buf,garistan'a 'idari muhtariyet tanyor, nazikane bir
tabir. ile "hudutlar tashih ediyor" duk.
Devlet-i Aliyye, Andrai'nin bu layihasna hakl olarak itiraz ederek ii devletlerin hakemliine arz
(22) 29 Ekim 1876 (1293).

76

etti. Devletler, kendi murahhaslarndan meydana gelecek bir konferansn lstanbul'da toplanarak, ie bir
hal aresi bulmas fikrinde birletiler. (23)
Hakkmz

nerde

arayalm

Bunun zerine Dersaadet'te, Kasmpaa'daki Bah,

riye Nezar'eti Divanhanesinde 'konferans topland. Bu-

rada, Andrai layihas'n esas alarak yrtlen mza

kerelerin neticesinin, yine Devlet-i Aliyye'nin istiklal hukukunu ihlal edici birtakm hakszlklar ihtiva
ettii esef ile grlp anlald.
Fakat artk, devlet i~in de grnrde:
- Amann hakszlk ediliyor; i yle deil, bir
kere de beni dinleyiniz.
Diyebilecei ve mracaat edebilecei bir :baka
mahkeme kalmad iin, medburen kendi kendimize
Meclis-i Umumi'ler toplayarak, bu tehlikeli ie bir
are aranmas lazm geldi. (24)
Aslnda, iin olacana varaca malumdu. Fa:kat
hi olma~sa meclisierin azalarnn arttrlmas ile me~
sOiiyetin paylalmas yolu tutuldu.
O esnada ise, merhum Sultan Abdlaziz hazretleri henz hal' olunmutu. listibdat idaresine son verildii sevinci ile herkese bir yenilik hevesi gelmi;
(23) Tersane konferans: 23 aralk 1876 (1293).
(24) Merutiyet 23 Aralk'ta ilan edilmi ve Meclis-i Mebusa henz toplanamamt. Bu sebeple, Tersane konferansnn
teklifleri grlmek yani harp veya sulha karar vermek zere,
18 Ocak 1877 de 180 mslim ve 60 gayrimslim temsilciden
mrekkep bir Meclis-i Umumi- toplanmtr.

77

Devlet-i Aliyye'nin hakikaten kanuna bal bir devlet

ve Osmanl mmetinin de meclise dayal bir millet
olaca kanaat ve itimad -yanl olarak- hasl olmutu.

Midhat

Paa

Sadaret makamnda bulunan Midhat Paa'nn ise

bu arzOsuna uymakta olduu zannediliyordu.
Hakikatta ise herkes --Midhat Paa'da bulunan hrriyet e\llk ve neesinin arkasna derek __;bir grlti' ve bart ile ve bir yenilik ak iinde, istikbalin
~aranlklarna doru akp gidiyordu. (25)
Bizimle ilgili hususlarda her zaman gorunue
gre hkm eden Avrupa matbuatndan bazlar bile:
Uyuyan arslann kendi gayreti ile ele geirdii
av elinden almak mmkn ise de, uyandktan sonra
kolay deildir. Panislavizm. fikirlerini tevik edenler
beyhOde yere yorulmasnlar, artk arslan dald gaflet uykusundan uyand. Yani Trkler Kanon~i Esasi'yi
ilfm ederek, istibdat idaresine son verdiler. Vatanla
rnn her hakkna sahip ve hatta bir avu toprana
varncaya kadar onu mtereken kullandklarn anladlar, r.tlerini isibat ettiler. Bundan sonra Avrupal
lar ve bilhassa Moskoflar 'ksmetlerini baka kap
dan arasnlar.
Diye al'klyarak ya:z:dklar tesirli makalelerin
"erdii nee ve sevin ile hepimiz marur olmutuk.
hcdkn

(25) Mithat Paa'nn ikinci saclareti idi. (19 Aralk t876 - 5

1877).

ubat

78

Akllca szleri kimse dinlemedi

ite ekserisi bu ekilde sevin illetine tutularak,

hayallerinin arab ile sermest olmu kimselerden
meydana gelen mavere mecli,slerinde:
u - Konferansn teklifleri kalbul olunamaz; devlet yaarken, zerinden canl bir uzvu kesilemez; btn varmz vatann urunda fedaya hazrz; btn
vatan evlatlar o mfik annenin mdafaas urunda
bu geici hayat terk etmeyi cana minnet bilir!"
Gibi kalayl yaldzl cmleler, Trkesi beylik
szlerle atlan fiekler, halkn ksa -grllerini avutacak kadar parlak grnyordu.
Hatta bir aralk, sab'k Hicaz Valisi merhum HaJet Pe.a gibi derin dnceli, tecrbe sahibi ve sz
dinlenir kimseler tarafndan:
- Bunun arkasnn bir
Rusya muharebesi ile
neticeleneceinde phe yoktur. Kendimizi tela ve
hictdete kaptrmasak da konferansn tekliflerini iyice
bir gzden geirip dnsek; bir noktada birleip anlamann arelerini arasak; devletin
ve ibilduilahn
selametine daha uygun hareket edilmi olur.
Yolunda, bin trl ihtiyat ile sarf edilen szler,
hazr bulunan kahramanlar tarafndan fevkalade bir
iddet ile red ve tel'in edildi.
O srada Borsa Komiseri olan Abidin Bey:
- Gemi hedann ruhlar, mmetin 'kahraman evlatlarn teyit iin bu mecliste hazr bulunmaktadrlar. Onlardan utanalm da kanlar ve canlar ba
hasna feth ettikleri beldelerin devlete olan ban za-

79

yflatacak, halkn

himmet ve gayretini kracak szlere ehemmiyet vermeyelim!

Diyerek, Halet Paa'nn szn lb:oazna tkad.
- Mali '9,cmz buna dayanamaz, ne yapaca-

z?,

Diye tereddtle fikrini beyan ederek, tedibir aln

isteyen akl ve basiret sahiplerine kar ise:

rasn

- Nakdimiz yoksa da,

elhamdlillah u kadar
milyonluk kaimemiz vardr. icap ederse o kat paray daha ok basarz.
Fi,kri, esef olunur :ki, tek are olarak beyan olun-

du.
ura-y Devlet
Beyefendi de:

Rlfatpaazade

Rauf

varlmz

feda eder ve isperme,et

mumu yakacamza, kr.mz dipli ya mumu yakarck, Allah'n izniyle hasmmza kar mdataada bulunuruz.
-

Btn

azalarndan

Gibi teselli verici kuru bir vaad ile reylerin ekseriyetini ikendi tarafna ekti.
Ama ileride grlecei gibi, sonradan girilen
Rusyc muharebesinde, Paalar ve Beyler hazerat,
eski ihtiamlarnn avizesi altnda rahat ve stirahat
te olduklar halde krmz dipli mumu alp da harp bela~,, ile kendi dertlerine yanp yaklmak, esnaf ve iftrdn, ksacas bu fakir ve bedbaht milletin payna
dt!

80

Merutiyetin Ilan

Devlet ise bir taraftan meclislerdeki bu heyecan k!onferanslara gsterip, onlarn tamah ve mitleni biraz krmaya alyor, bir taraftan da Sribistan
ve Karada'dan gelmi olan murahhaslar ile, anlama
zemini aryormu ,gibi mzakere ve pazarla girime
vadilerinde geziniyordu. Bu srada Midhat Paa da yakn dostlaryla beraber KanOn-i Esasi'yi hazrlyordu.
Ebylece konferanslara:
- Devlet yalnz hristiyan teb'asnn halini d(inmeyip, idaresindeki hel"kesi
refah ve emniyetin
nimetlerine kavutumak istiyor. Bunun iin de, sizin bize teklif etmeyi bile hat.rnza getirmediiniz
mer. Ctiyet .idaresin i, ite kendiliinden ve fevkalade bi ltuf olarak ilan eyledi.
Denilecekti.
Bu tedbir ile, ve beliki :baz ufak fedakarlklara
da kiltlanarak, Srpllar ve Karadallar susturulacak,
Bulgaristan iin istenilen idari muhtariyet verilmemi oiecak ve devlet de merOti idareyi ilan ederek
bir ikbal ve yenilik devrine ayak basacakt.
has bulunan Hariciye nazr Safvet Paa, olur olmaz
Devlet-i Aliyye'yi temsilen konferansta murahdiyerek, aa be yukar, hararetle mzakerelere
dalmt ve Frenklerle boaz baaza uramakta olduu bir srada, btn askeri mevkiletle gemilerden k
yamet kopareasma toplar atld iitildi. Ortalkta

F.:6

81

fevkalade dehetli bir hadisenin zuhur ettii anlalyordu~ (26)

Safvet Paa mnazara ve. hitabet etmekte iken,
hazr bulunanlar hayrete drp artan top seslerini iitir iitmez. daha nceden. iin asln bildiin
den:
- Mjdeler olsun, ite istediimiz oldu. Artk
bundan sonra ekimeye lzum kalmad. Devlet-i Allyye, KanOn-i Esasi'yi ilan etti. Devlet idaresi konsti. tsyon e'klini ald. Btn Osmanl teb'as eit haklara sahip klnd, islamlk ve .. Hristiyanlk tabirlerini
bundan byle yalmz cami ve kiliselerde 'iiteceiz.
Btn vatan evlatlar yce Osmanllk nam altmda,
zaten ve eskiden beri tannma1kta olan temel htriyetlerine kavutular~ Bu iittiiniz toplar. Kannn~i Esasi'yi tasdik etmek zere kan hatt- hmayunun Bab
ali'de oklindu:unu halka tebli ve mjde ediyor. ,
Diyerek ve Bu suretle bizim de iimiz bitti demek istiyerek konferans o g.nfk datmak istedi.
Ama, anlalan o msyler, ya Osmanl~ milletlerinin
o kanOnu muhafaza edecek istidada ftraten sahip olmadn bildiklerinden veyahut bunun da daha nce pek ok misalleri grld gibi, Avrupa milletlerini aldatp avutmak ve vakit 'kazanmak iin kurulmu yeni bir hile dolab olduunu anlam bulunduklarndan olmal ki:
- Bize ne? Biz iimize ve mzakeremize ba(26) Birinci Merutiyet'in ilan: 6 Zilhicce 1293/23 Aralk
H!7e

82

kalm. Ortada ,grmelerin kesilmesini icap edecek

mhim bir sebep gremiyoruz.

Karar ile Safvet Paa'ya cevap vermiler.
Rusya ile harp cinnetimizi ilan etmektir
O sralarda telgraf ve gazetelerin tesirli yazlarla,
btn Osmanl lkesinde Karadallar, Splar ve Ruslar aleyhinde uyandrdkiar iddetli galeyan en yksek derecesine varmt.
- Ya hepimiz lrz veyahut elbirlii ile vatanmz muhafaza ve mdMaa eder, namusumuzla yaarz.

Sz, delikanllarla beralber, tefekkt ve tecrbesi eksik fakat ya artk, baz ar kanllarn bilevird-i
zeban olmutu.

biz de Erzurum'da baz dostge,celeri sabahlara kadar:

Muharebe olur, olmaz; olmal mdr, olma-

Hatta bu
larla

sralarda

toplanp
-

nal mdr?"

Diyerek kafa patlatrcasna mnakaa ederdik.

Bu esnada, iimizden bilgi ve tecrbe sahibi biri
k&r da:
- Amann! Siz muharebelerin ne demek oldu0unu bilmiyorsunuz. Karmza kacak olan Moskof'un ocaklar sndren nasl bir felaket olduundan haberiniz yok... Bizim mdMaa imMnlarmz noksan,
bilhassa muharebenin esas dayana olan para hi
yok. Ordularmz iki sene,den -beri Rumeli'de asilere
kar kan dkp, can veriyor. Devlete byk masraf

83

lara ,giriliyor ... Mosk<>f ise yorgun deildir; silah ve

fevkalade mkemmel, din, talimli ve kalabalk olan ol'1dularyla, birdenbire zerimize urarsa,
mutlaka bntarz, biteriz. imdiki siyasi yerimizi de
kaybeder, kim bilir ne ekiliere gireriz... Bu iyi bir
ey deildir. Tehlikeden kanmak da ,gereklidir."
_ Diyerek fikir yrtrse, kendisine Vatan haini
demesek de, hafif ve kt akll sayar, szlerini vehim
ve kor:kaklna verir, hakikaten zlrdk.
O sralarda !bizim bu mnakaalarmza ok zlen ve sonradan uzak grl bir zat olduu anla
lan, drdno ordu merkez kumandan Mirliva Ali R
za Paa da !bunlardan biri idi. Vaktiyle Krm muharebesinde !bulunmu, i'ki tarafn askerini ve askerliini
grp lm olduundan:
- Bu hal ile biz muharebe edemeyiz. Edersek
akln karsnda cinnetimizi ilan etmi oluruz.
Del', bu fikrinde iddetle sebat ederek herkesi
iknaya alrd.
,
Fakat istanbul'dan pepee gelen haberlerden,
iin, kendi fikrinin aksine doru ~gelitiini ve sonunda neticenin kol'1ktuu ekle varacan anlamt. Bu
zat !korkun akibetin dehetini dne dne akln
oynatarak, !bir 'ge~ce 'intihar etmi, alemin dadaasm
dan kurtulup gitmitir.
teohizat

El yumruu yememi olan ...

El

yumruu yememi

olan,

kendininkini

demir

muta sanr derler. Aleme kahramanlk tasiayan biz

84

hazretler de zddn grmediimizden, ordu merkezle

rinde toplanm olan tabur tabur askerleri, intizamla
:Jmulup talim meydanlarna kan takm takm top
bataryalarn,. yaplan :byk
istihkamlar, iindeki
harp aletlerini grdke ve tersanede1ki zrhl gemi
lerimizin dmana i<Jorku verecek derecede mkem
mel olduunu gazetelerden okuduk~a:
- Ruslara kar durmak ne demek, dnyalar
bi le titretir iz!"
Zan ve hayal ederdik
Karadeniz'in teik ha'kimi olduumuzu tasavvur,
eder lbu yzden de iin asln bilenlerden azar iitir
dik.
Geri kitap ve gazetelerde Rusya'nn da birka
misli fazla askeri kuvvetlerinin mevcut olduunu oku
yor isek de onunki ~gaip bizimki hazr, onunki duyulan bizimki ~grlen olduundan uniden key bud
manendi diden {27) h'kmnce, kendimizi stn gryorduk.

Halk bu ztrapl kemeke ile megul Hren, konda bir ha1be meydan vermemek arzusuyla
gayret ve araclk etmekte idiler. Fakat bu gayretierin
faydasz olduu, Konferansa verilen kararn devlet
tarafndan resmen reddolunmasiyle
anlalnca her
devlet :kendi murahhasn geriye ald. Fakat yine de
mitler btn btn :kesilmeyip; ie, top patiatlmak
szn bir are bulmak emeliyle Londra'da siyasi toplantlara devam olundu. Bu esnada idi ki, Midhat Paferanslar

(27) Hi iitmek grmek gibi olur mu?

85

a,

kendi yapt KanOn-i Esasi'nin 113. maddesinin

kurban olarak Avrupa'ya srld. (28)
Her ne ise ... Midhat Paa'nn yerine, galiba o va- k it Nafia Nazr olan Edhem Paa hazretleri sadrazam
nasp olunara'k, devletin idaresi o hazretin eline tevdi
klnd.

Londra'daki grme ve araclklarn neticesi olarak hazrlanan Londra Protokol bu srada devJete
tebli olundu. Bu yeni tasar, istanbul Konferans kararlarn epeyce deitirmi olduu halde Meclis-i
Umumi'de mzakere edilerek reddolundu. Bu da tabii
olarak Rusya muharebesini netice verdi. Ve kfme emrulla:hi kadaren makdOra. {29)
Harbin sebebi ne idi

Harbin sonunda devletin urad zararlar karfertler ve mmet efkar harbe

girilmesinin sebeplerini ve buna taraftar olan ahsla
r , lanet ve nefretle anyorlard. Bu
esnada herkes,
baka baka maksatlar gderek, muharehe sebeplerine yerli yersiz birer kalp giydirmek istiyordu.
Kimisi:
- Merhum Sultan Abdlaziz devri ortalarndan
beri sz ve fiille devlet ilerine karmay adet edinsnda ztraba den

(28) 5 ubat 1877 ... Fakat tarihi vesikalar daha dikkatle vo

hakikat' adna tetkik olunduka, Paa'nn buna mstahak olduu
meydana kmaktadr.
(29) Meali: AIIah'n emri phesiz gerei gibi yerine gelecektir. Ahzab SGresi, 38. ayetin sonu.

86

mi

olan milletin fikrini, devlet idaresinden baka tarafa evirme'k ve megul etmek iin bir muharebeye
lzum grlmt. Bu s~beple bir harbe netice verece;k olan teebbsler yapld.
Fikrini ne sryor.
Bir ksm:
- Hayr, byle bi'' siyasi karklk olmasayd,
btn memleketi iftlitk, halkn ise kul ve kle sayan
Saray'n ve Sarayllar'n, KanOn~i Esasi'yi ve merCti
yeti kabul etmeleri mmkn olamazd. Bu siyasi buhran sayesinde millet iin bir azadname elde edivermek iin, iin ibu ekle sokulmasna verkillerce lzum

grld.
Diyor.
Bazs da:
- Hayr! Lzumundan fazla serbestlik taraftar olan Midhat Paa'nn ateli fikirleri, serbest szleri, yani "Ya lelim, ya namusumuzla 'kalalm gibi heyecanl ve halkn houna ,gidip fevkafa.de tesir edecek ekildeki konumalar zerine iin n alnama
dindan, bu derecelere vard. Hatta, eer muhatebeye kalklmayp da Karada ve Sr'bistan'a baz yerler tel'lk olunup, Bulgaristan'a da hafife bir muhtariyet verilse idi, galeyana gelmi olan umumi efkar hkmet aleyhine ayaklanr, ok yolsuzluklar, saysz
mnasebetsizlikler vukOa gelirdi.
eklinde fikrini beyan ediyordu. (*)
(*) Sulh yapldktan sonra fakir, memuriyetle Girit adasna
gitmitim.

Avrupa'da _srgn bulunan ve seyahatle vakit geiren Midhat Paa'nn mracaat zerine, kendisinin Memalik-i

87

Ahmet Muhtar Paa'nn ikaz

Uzun bir mddet yannda bulunacam ilerde be

yan edecek olduum Anadolu ordusu kumandan Ga
zi Ahmet Muhtar Paa ile bir gn, bu hanbin sebep
olduu idari, mali ve askeri zararlarmzdan , sz
edet1ken, Paa:
ahane'den Girit'e gelip oturmasna Padiah'tan msaade k
mt. Fakir, Girit'te iken Midhat Paa da oraya geldi. Daha n
cc- hi bir mnasebetimiz olmad halde onun ve bizim Girit'te

uzayan ikametirniz sebebiyle tabii olarak tanklk peyda oldu.

Bu tankln verdii cesaretle:
- Devleti byle byk bir tehlikenin iine atm olan bu
harbin kmasna sebep ve mecbriyet acaba nereden geldi?
Diye merakmz gidermek iin kendisinden soruldu. Yksek
sesle bir Ah! ekerek, dedi ki: ,
- Andrai'nin
layihas ve Istanbul Konferans'nn kararlar, hep yanl ve ar bir takm taleplerden ibaret idi. Bunu
eke eke mmkn olacak bir dereceye kadar inceitmenin ve
kapacann anlalaca noktada balayvermenin gerikil oldU<
u ve bu eklin daha uygun olaca devlete grlmt. Buna dair ingilizlerle de gizli ve mahrem olarak konuulmu msbet bir cevap da alnmt. Hatta siyasi grmeler neticesinde
Devlet-i Aliyye'ye tebli olunan Londra Protokol de bu mhim maksat gerei olup talepleri pek ziyade ehven hale koymutu. Bu protokoln daha tebliinden nce benim istanbul'u
terkedip knarn iktiza etti. Vapura bindirHip de Akdeniz'e do
ru aldm esnad;, Londra kararlarnn bizce ne ekHde kar
lanacan tahmine yardm edeceinden, yerime kimin sadrazam tayin olunaca helecan ile Brendizi'ye vardmda Edhem
Paa'nn nail-i mhr- hmayn olduunu telgraf haberi olarak
rendim. Vatann urayaca bela ve
felaketleri dnnce
adeta dizlerimin ba zld, bir tarafa yldm kaldm.

88

- Dersaadet'teki konferans t:opland srada

ben Hersek tarafiatnda Karadallarla muharebe etmekte i,dim. ~onferansn tekliflerini devletin kabul
etmediini ve konferansn dalacan iittim. Devletin politikasna mdahale etmek vazifem haricinde
iken, fakat devletin hayrn isteyen bir bendesi olduum iin hereyi gze alarak, o srada serasker olan
Redif Paa'ya ,gayet mhim bil' telgraf yazdm. Devletin Rusya ile muharebeye girmekten ekinmesini
bildirdim. Bu telgrafm husOsi mecliste okununca:
Muhtar Paa seferberlikten rkm ve korkmu olmal>> diyerek beni Girit valiliine, Sleyman Paa'y
da mirlikle benim yerime Karada kumandanlna
tayin eylediler. Aras yirmi gn gemeksizin Anadolu
harp ordusu kumandanl vazifesiyle Erzurum'a ,gnderildim.
Demi ve yazd telgrafn msveddesini antasndan kanp okurnam iin bana vernliti. Meselenin aslna dair birok muhim fikirleri ihtiva eden bu
telgrafn, kendisinin izni ile, bir suretini o vakit alm
tm. imdi yeri geldii iin aynen buraya naklettim:
Hersek'te Trebin'den:
"Huzur-u Haz,ret-i Seraskeri'ye,
Bugnk durum zerine azck ve husOsi olarak
fikrimi beyan .etmeye kendimi mecbur grdm. yle
ki: Galip olduumuz halde hakszlkla, malupmuca
sna sulh etmek; ilerde daha fazla zarara urayarak
ve malup olarak sulh yapmaktan daha iyi,dir. Zira
biz, Rusya'y nc derecede yani en hakir ekil
de incitebilece:k olan Tiflis, Krm veya Beseralbya-

' 89

taarruzla zapt edemeyi;z. nk ,gerekli imkanlarn

onda dokuzundan mahrumuz. ayet hudutlarmz tamamiyle muhafaza edebilirsak bahtiyarl!ktr. Fakat
bu da galip olarak sulh akd etmemizi temin edemez.
Ama Bosna'y ve dolaysyla da Hersek'i muhakkak
ka~bederiz. ingilizler bizimle-hudOda kadar gitmezler.
Yalnz Boazlarn ve etrafnn snrl bir ekilde muhafazasn deruhte edeceklerdir. ite arzettiim sebepler bizi malup olarak sulha oturtacaktr. Ama
Herhalde bunun sonu batmak deil mi varsn bir
saat nce ne alacaksa olsun denirse, hayr! Velev
mit (emir?) altnda olsun, ebette yaamak batmarktan evladr.
imdi Konferans bizi
kartrmyorsa da yine
bizim yaamamz iin alyor. O zaman ise bunun
iin alacak bir heyet bulunabilecei phelidir.
Kaderde devletimizin yaamas varsa bile, imdi
kabuln imkansz saydmz terklifleri o vakit fazlasyla yklendikten baka, bir de harp tazminat belasna dOar olacaz. Hasl istikbalin koyu karanl. na dalmaktansa imdiki andiamay haksz da olsa kabul etmek, devleti ikinci bir tehlikeden kurtarmaktr.
Bilhassa imdi ga.lip bulunuumuz sebebiyle bir mik-.
tar naz etme hakkna da sahip olduumuzdan, ilerde
birok zarara dar olmakla beraber bu hakkmz da
kaybedeceimizden, bunu da elden karmayp, isti
fade etmeye almalyz. Zira bu mesele, etrafnda
tutunacak hi bir dal budak braknayp dalar gibi
yuvarlanp akmakta olan byk bir sele benziyor. im
diye kadar ~sterdii eitli ekiller artk onun nn-

90

efen kuwet ile kurtulmann muhal olduunu anlamaya

kafidir. Durumun hususiyeti sebebiyle fikirlerimi arz
ediyorum. Iyice tetkik buyurutmasn temenni ederim,
efendim.
8 Kanunuewel 1292 (30)
Ahmet Muhtar
Doruyu bulmak

imdi, bu kadar muhtelif rivayetlerin hasl ettii

koyu karanlk iinden hal"bin kmasnn gerek sebe
bini udur diye meydana koyuvermek, .ahlak ve yaratlmza uygun olan, eski ve yeni idare tarzlarm
zn tetkik ve mukayese edilmesiyle mmkn olur.

Tarihimizdeki hadi,seler gsterir ki, bizde umumi

efkar olmadndan, memleket meselelerimiz, iyi veya kt, daima ahsi gf!yeye dayanan bir fikrin tesiri
altnda olarak ekilden ekile girip durmutur.
Daha ak sylemek ger'ekirse, bu saltanat- meyyede-i Osmaniyye, srf hanedann uurlu elinin ese
ri olduu gibi, yine o muhterem dairenin, siyasi ve
idari durumlara bilmeyerek ve yersiz bir ekilde karmas sebebiyle mahv edilmitir.
Hasl insan dt yerden kalkar atasznn aksine olarak, biz, kalkndmz noktadan dt
mz itiraf edersek, btn
bamzdan geenleri
(30) 20

Aralk

1876.

91

hlasa etmi oluruz. Bununla da, muhterem kaarilerimizin affna snarak, elimizde kalan korumak iin
bilinmesi gereken doruyu sylemi oluruz. Valliihu
yu'ti mlkehu men yea. (31)

(31) Meali: Allah mlkn !Qime dilerse ona verir Bakara

suresi 247. ayetin sonu.

92

iKiNCi KlSlM

*
*
*
*
*

*
*

AHMET MUHTAR PAA'NIN ERZURUM'A

GELME'Si
KUVVETLEHiMiZiN MiKTAHI
KARS'IN HALi

DMANlN HUDUDU GEMESi

BAYEZD'N DMANA TERK OLUNMASI

RUSLARLA KARS NNDE SAVA

BENiM TELAIM

Rumeli ktas ihtilal ve sava ateleri ile yanmak-.

ta, bir taraftan da devletler aras muhabere ve mzakerele~ devam etmekte idi. Bu iin sonunda bir Rusya muharebesinin kuvvetle muhtemel bulunduu anla!arak hazrlklara baland. Rumeli ktasndaki Tuna ordusunun takviye ve arttnlmasna gayret gsterld!i gibi Anadolu tarafnda da askeri hazrlklar yaplyor,du. Drdnc ordu redifleri akn akn silah altna alnarak Erzurum'a doru sevk olunuyotidu. Bu s-.
rada Rusya devleti de Kafkasya ordusunda ayn hazr
l yaparak, Gmr kalesini askerle doldurmutu.

Kendimize

lazm

olan zahireyi Ruslara

sattk

Samih Paa hazretleri Erzurum Valisi ve Drdnc Ordunun miri bulunuyordu. Kendisinin msadesi
ile Rusya Erzak mteahhitleri, zahiresinin boiJuu ile
mehur Kars ve civarndaki kazalarn
mahsullerini
halktan satn alarak peyderpey Rusya ordugahna gtrmekte idiler.
Bir taraftan tedbir olarak ok mi1ktarda asker y
yor, dier taraftan da kendi muhta olduumuz za-

95

hireyi dumana veriyorduk. Bu ters iin bize ok kt

neticeler tevlit edecei aikar idi. Samih Paa'ya defalarca ,ihtar olundu, anlatlamad. Sonunda iin akibetini gren baz zevat, meseleyi istanbul'a, bataki
lerin dikkatine ulatrdlar. Bylece i'stanbul'dan gelen emir zerine Erzurum ve Kars'tan dar zahire
karlmas yasak edildi. ok gemeden
Samih Paa
nce Erzurum valiliinden az sonra da ordu mir
liinden azi olunarak Girit valiliine tayin edildi (*)

Faki,rin muharebeye

gidiimin

sebebi

Asker Erzur:um'da ynak yapt srada, fakir.,

Erzurum vilayeti Divan- Temyiz Mahkemesi (**J ba
katibi olarak bulunuyordum.
Baz dostlarm ve bilhassa mahkeme reisi bulu
nan merhum Natiz Paa'nn tevikiyle, yerli halktan
(") Samih Paa'nn bu msamahay, kt bir kast veya hi
yanet fikriyle gsterdii hatr ve hayille gelmez. Hi bir Trk'ten dahi esasen byle bir hareketin kmas mmknszdr.
Ama Paa'nn bu iteki dncesizlii ve yanl hareketi apa
ktr.
Paa: Devlet-i Aliyye ile Rusya
politikas arasndaki ger
ginlik bir savala neticelenmeden, devletlerin aracl ile. hal
!edilebilir. ayet byle olmayp da i bir savala neticelanse bile, elhamdlillah Kars kalesinde mevcut olan zahire orduya kafidir .. Ahalinin elindeki fazla zahireyi bir ecnebi memlekete sata
rak para kazanmas fena m olur? O halde varsn Kars havalisindeki zahire .le Rusya'ya gitsin gibi yanl ve noksan bir
dnce ile bu izni vermi olsa gerektir.
Ama bu fikri hakikata uygun deildir. nk bizim hem

96

iki tabur gnll asker tekil eyledik. Taburlarn birisi uMilliye ve di.ert medreselerdeki talebe-i ulumdan mteekkil olduundan flmiye idi.
Halkn yardm

ile, devlet hazinesine yk olmakbu askerin fakir olanlarn da tek tip ~olarak giydirdik Her sabah talime devam edilerek birka ay
zarfnda, her trl manevraya ,girile:bilecek. ekilde
i:ki tabur muallem askere sahip olduk.
szn,

Bizim Milliye taburunun zalbitleri hkmet dalrelerinin ve halkn ileri .gelen kimselerinden idiler. Taburun binibalna muallim sfatyle, ordunun nizamiye binbalarndan birisi tayin olunmu, askerin
silah dahi ordu debboyundan verilmiti. Fakir, Milliye taiburunda sa~olaas rtlbesinde bulunuyordum.
Samih

Paa'nn azlinden

ewel, Karsh

Hatunolu

namyle mehur olan Kurt ismail Paa hazretleri Er-

zurum

valiliine

mirliine

tayin olundu. Samih Paa yalnz ordu

ve Umum Anadolu Bakumandanl'na

ilerde artacak olan ihtiyacmz dnlememi, hem de dma

muhta olduu zahire kendi elimizle verilerek aleyhimize hareket etmesi kolaylatrlmtr. Her iki halde de adeta
dmana yardm edilmitir. Fakat bu ki.1tln, herhalde yanl
bir hesaptan ve kendi fikrine kr krne gvenmekten do
nmza,

duu unutulmasn.

(* ") Bunlar kaleme atdm 1306 senesinde o mahkemeye

Mahkeme-i lstinafD deniyor.

F.: 7

97

Ahmet Muhtar Paa hazretleri tayin olundu. Samih

Paa da Girit'e mteveccihen Erzurum'dan ayrld.
Muhtar Paa'nn Erzurum'a gelmesi

Muhtar Paa, Nisan'n bi""inci gn Erzurum'~

geldi. Karlamak iin hep beraber ehrin dna
Kldnda bizim Milliye taburunu da gtrmtk.
Askerce karlama merasimi ve ~selam ifa olunduktan
sonra ehre dnld.
Ho

geldinize ve mevkiini tebri'k iin takm takm

gidip 'kld srada, fakir de taburumuzun
zalbitlerini huzuruna gtrm idim. Memnun oldu.
t verici bir konuma yaparak zabitlere, askerlik
vazifesinin ne olduunu anlatt. Btn zabitlerle birlikte odadan karken beni arkarndan artt. nk
iki sene ewel vali ve yine ordu miri olarak Erzurum'da bulunduu srada fakiri tanmlard.
Buyurdular ki:
yanna

98

Pekala! Bu

askerliinize

diyecek yok. Ama

u kl,c braksanz ve yine kalemi elinize alsanz da,
birlikte, sahici bir harbin 'icra,snda bulunsak, fiilen
bir askeri vazife ifa eylesek daha iyi olmaz m? Te
kil ettiiniz asker oyuncak gibi ssl ve sevimli ey
lerdir, ama aslnda bir ~gsteriten ibarettir. Harp s
rasnda bunlar, hi bir ie yaramaz. Allah muvazzaf
ve muntazam askerlerimizin eksikliini gstermesin.
Siz yine ar'kadalarnza bir ey sylemeyiniz, onlar
ilerine devam ededursunlar. Siz hemen kyafetinizi
-

deitiriniz, buraya geli niz. Zira yazlacak pek ok e

ytmizvar.
Bu emri ahnca dar 'karak kumanday. Drdnc Ordunun jurnal .kalemi bakatibi ve bizim taburun
solkolaas Mehmet Arif Efendi'ye braktm, elbisemi
deitirip Mir Paa hazretlerinin yanna gelerek,
gsterdii yeni vazifeyi lf8ya baladm. Valimiz bulunan Kurt lsmail Paa hazretleriie de bu durumdan ma
lmat verdim. nk memur olduum 'iin haber vermem gerekiyordu.
'

Hudut

haritas

yok

Muhtar Paa hazretleri ordunun hareket hattn

tayin etmek iin, hudut arazisinin byk mikyasta ya
plm doru bir haritas var ise bilmek ve grmek
istedi. Vakti msait olunca da btn hudut boyunu ve
muharebe hatt olmaya elverili mevkileri :bizzat gezip greceikti.
Yazklar olsun ki, ordu erkamha1biyesinden ve
btn askeri kalemlerden:

- ihtiyaci karlayaca'k derecede salam ve

bir haritamz yo:ktur. Olanlar da Almanyal me
hur Kibert'in corafya haritasndan kopya edilerek bdoru

ytlm eylerdir.

Cevab

alnd.

Yalnz lbe

on seneden be'l"i yaplmakta olan

Kars ve Ardahan ile o zamanlar henz. yaplmasna
balanan Bayezi'd'in yirmi saat :kadar gerrsindeki Ka1

99

rakilise'nih elde
di (*).

bulunan mevki

haritalar

gsteril-

Erzurum'daki hat"p hazrlklan ve mevcut kuvve-

tin

miktar

Erzurum mhimmat merkezi. olmak zere, Erzurum'un Rusya hududuna doru ilerisinde ve hemen
bir istikamette !bulunan, Kars, Aliefahan ve Bayezid
mevkilerinde kimler kumandandr; her birine kaar
(*) Erzurum, Kars, Ardahan istihkamlar
yaplrken, yani
muharebeden be on sene ewel bile orala~da birok erkanharp
mera ve zabitan bulunuyordu. Bunlarn iinden Ktahyah Akif Bey gibi baz gayretli zatlar: Bo kaldrmz vakitlerde
Rusya hududunu gazelim ve mufissal bir haritasn karalm
teklifini, o zaman istihkam komisyonu reisi bulunan Fosfor
Mustafa Paa'ya arzettiler ve izin istediler. Ulkin Fosfor hazretleri: Aman, aman Allah akna byle eyleri kartrmaynz.
Nenize lazm siz iinize baknz cevabyla bu adamlarn teklifini reddetti.
Paann bu eklide reddetmesi de: ayet zabitlerimiz hudut zerinde gezinirse, Rusya devleti kukulanr ve belki de
devletimizden izahat ister de kim bilir bamza ne belalar gelir. Veya idaresiz denilerak Paa hazretleri oradan kaldrlr.
Pekala rahat rahat otururken, fazladan bir gayret gsterip de
bamza i karmayalm. korku ve dncesinden ileri gelmi
olsa gerektir. Pek iyi bildiim tabiat icab Paa hazretleri, kendisine bu teklifi yapan zatn, mutlaka zevzekliine hkmetmitir.

ite efendim, ok derin dnenlerimiz byledir. Pek derinine gameyenler de yukarda zahire meselesinde hali gsterilen
Samih Paa gibidir. ikisi ortasn bulmak pek g ey vesselilm.

100

tabur as:ker konulmutur; bunlar hangi taburlardr; ne.

kadar nizarniye ve ne kadar rediftir; toplar nasldr;
ne kadar kale ve istihkam ve ne kadar seyyar topu
ve topusudur; cephane, mhimmat ve erzaklarnn
mevcudu nedir; bunlarn erzak ve levazmlar ilerde
nereden nasl temin olunacaktr; me:kkare, top eken
ve ,svari alaylarnn hali ve hayvanlarn miktar ne
dir?
Bunlar teslbit etmek iin ordu kaytlar incelen~
dii gibi telgraf ve yaz ile de muhabereler cereyan
ettikten sonra anlald ki:
Ardahan'da istlhkamlarm haricinde, Fetik Kasap
Hseyin kumandasnda on tabur piyade ve iki ba
tarya seyyar top; Kars'ta, Ferik Hseyin Hami Paa
kumandasnda otuzdokuz tabur piyade ve alt batarya
seyyar top; Karakilise'de, Tatlolu Mehmet Paa
kumandasnda on iki tabur piyade ve iki batarya. top ...
Ayrca iki tabur Bayezid'de, drt ta:bur da Van cihetin
,dedir'. Mirliva ahin Paa kumandasndaki alt tabur
ise Erzurum ile Kars arasndaki Pasinler kazasnn Ho
rasan ve Karaurgan vesaire gibi kylerindedir.
Demek oluyor ki, bizim dorudan do'l"uya asker
iine giritiimizde altmbe tabur piyade, altm k
ta mcehhez seyyar top ve mevcudu aJtar yz neferli olarak alay da nizarniye svarisi vard. Geri
ordu aslnda drt alay svariye malik idiyse de, ileride grlecei zere ilan- harbin ertesinde hudut
kordonlarnda bulunan svari ikinci alay tamamen
esir olmutur.
ite Erzurum'da bulunulan drt gn zarfnda bu
101

kumandanlarn her birine talimatlar yazp gnderilerek, dmann hududu gemesi halinde i~cra edecek

leri harekat bildirildi. Etrafta'ki vilayetlere ve Dersaaclefe de yazlarak mekkare hayvanlar vesair levaz
mat istenildi.
Kars'a var ve Kars'n haiJi

nc gn Mir Paa hazretlerine Seraskerlik

'gelen bir telgrafta :
Londra poto~olnn reddi ci'hetine gidilecein
den (*) Rusya'nn snr her an gemesi mmknd.
gafil olunmamas dikkat ve teyakkuzda bulunulmas
tavsiye ediliyordu.
Bunun zerine Nisan'n drdnc gn Muhtar
Paa, erkanharp reisi Feri'k Fevz:i ve. yine ekanharp
mirlivalanndan Hasan Kazm Paalar yanna alarak
ve fakir de beraberlerinde olduum halde Erzurum'dan Kars'a hareket etti.
Nisan'n sekizinci gn Kars'a varld. Kars'taki
askerin pek az bir miktar karakol olarak lstihkamlara konulmu; ~geri kalanlar ise ehir iindeki han, ev,
ahr ve kahvehane ~giibi yerlere balk istifi olarak doldurulmu halde bulundu. Bu askere yalnz halk y
nts" denir, asker denilemezdi. Zira asker seferber
makamndan

( *) Bu protokol neden
iindekiler neden ibarettir?
lerimiz, o asrn tarihlerinde
olarak mukaddimemizde de

102

fcap etmitir, niin reddolunuyor,

Bu hususlara dair malumat kaaribulacaklardr. Bununl'a beraber ksa
bahsi gemi bulunmaktadr.

halinde her tarafa hare'ket kaabiliyetli olur. Bizim

Kars'taki askerimiz ise bir tarafa hareket etme kud~
retine sahip deildi. nk me~kare hayvanlar ve
dier nakil vastalarna sahip olmadndan ktrm
bi'' haldeydi.
Ordu levazmatm tayacak hayvan yok

Askerin adrn cep'hanesini, kazmasn, krei

ni, ekmek sacn vesair zaruri levazmatn kaldrtnair
iin her tabur, en az altm ba me~kare hayvanna
muhtatr. Bylece, eitli hizmetlerde kullanmak zere ihtiyacmz olanlar hari iki bin be yz hayvan
lazmd. Bunlarn be yz bile elde deildi. Geri
bin beyz .kadar demir:ba rnekkare hayvan var ise
de bunlar, glle, fiek vesair levazmat getirmek iin
iki gn nce mhimmat merkezi olan Erzurum'a yollanmlard. Dnmeleri en az onbe gn srerdi. Zaten bu hayvanlar da bulunduklar iten bakasna koulamazd. nk Kars'n dman tarafndan muhasara edilmesi muhakkak gibi olduundan, btn malzemesini hazr edip iini dol!durmak en nde gelen
bir iti.
Kars'ta mevcut olan asker ehrin etrafndaki bitiik istihkamlara lkarlp, bu ekilde istihkam iin
de olarak mdataaya braklsa, dman az bir kuvvet
ile bu askeri uzaktan muhasara ederek, geri kalan
kuvvetlerini memleketin her tarafna yayard. O zaman geride devletin ve milletin namusunu korumak
iin hangi kuvvete gvenecektik? Byle bir imkan ol103

mayaca gibi istihikamlarda bekleyen askerimiz de

uzayan muhasarann ve mitsizliin sebebiyle o halde bitip mahvolacaklard.
u halde, dman hudutta karlamak, askerimi
zi hareketli mdafaa yapan lbir ordu eklinde bulundurmak, mutlaka lazm idi. Bunun iin, askeri Kars'n
oniki saat ileri'SiAde bulunan hudutta Arpaay zerindeki mnasip noktalara sevketm&k gerekiyordu.
Askeri oraya gtrebilmek ise aneaik rnekkare hayvanlar ile mmkn olabilirdi.. Hasl mesela bir fasit
daire halini alm, ucunu kulpunu bulup da ii yrtvermek pek glemiti.
Geri elde ~geni zaman ve iin de beklerneye
tahamml olsa, Ibirtakm imkanlar temini iin gayret
edilir ve bir eyler yaplabilirdi de ... Fakat sabaha ne
olaca lbilinmiyor, belki
akama dmann hududu
gemesi bekleniyordu.
Byle bir durumda, artk lahavle ekerek, akla
en uygun bir hareket tarz seip, rbu yolda elden geldii kadar gayret sarf etmek ve ilerisini kaza ve kadere tarketmekten baka are yoktu.
Kumandan hazretleri de mecbOren bu yolu seti.
Derhal Kars 'kazasnn kylerinden kz arabas topJattrmak zere etrafa kollar ikarld.

Huduttaki zahirelere el koyma hazrl

Kars'taki ambarlarda askerin

be alt aylk

yiye-

ceine yetecek kadar buday vard. Fakat seyyar ve

seferber hale ikonulmak, yani hudut boyuha kar!104

mak istenen askere de buradan yedirmenin doru olmayaca dnld.

nk bu takdirde gelecekte ne

olaca belli olmayan Kars kalesi ihtiyatsz brakl

m olacakt.

Hudut boyuna sevk olunacak askerin muhta~ olduu zahirenin yine hudOda civar kylerden aranmas
dnld. Tam :bu srada, yukarda bahsi geen, Samih Paa'nn gafletinden istifade eden Rus erzak m-
teahhitlerinin topladklar zahirelerden haber alnd.
Bunlar, ardklar zahirenin lbylk ksmn, sonradan
konan yasak seibehiyle huduttan geirememi, hudut
boyundaki kylerde kurduklar arnibariara koymular
imi.

Kumandan Paa, Kars mutasarrf efik Paa'ya,

Kars'taki Rusya konsolosuna hltaben :bir yaz yazdrd.
Bunda mealen:
"ierde zahireye olan iddetli ihtiyacmz sebebiyle, dar karlmas daha nce yasak edilmi ve
hudut tesine geirilemeyip civardaki !kylerde .Rus
tccarlar tarafndan depo edilmi bulunan zahirelere,
Nisan'n onikinci sal ~gn llerek el konulmak zere memur tayin olunmutur. Sahiplerlne, vaktin rayicine gre_bedelleri denecektir. Zahirenin llmesi
srasnda zahire sahiplerinin de o gn ambarlarnn
banda bulunmalar lazmdr. Zikr olunan sal gn
gelinmedii takdirde, memurlarmz onlarn gelmesini
beklemeksizin zahireyi lp kaldracaklarndan miktar hakknda vereceimiz :habe-re kanaat olunmas gerekecektir.,
Demekte idi.
105

hududu geer de, baz maniler sebebiyle Krm mu

harebesinde olduu g!bi bit mddet olduu yerde kalrd. Bu tatkdirde bizim askerin, srf dman hududu
getii iin ta Bozkale'ye kadar ric'at etmesi uygun
olmazd.
Dmann

hududu gemesi

Bir taraftan Ahmet Muhlis Paa'nn a!'1kasndan

,gnderilmesi iin hazrlk yaplyor,
dier taraftan da dmann daha nce taarruza kalk
mas halinde askerin Kars istihkamlarna ve for denilen mnferit isUhikamlara ta'lbiyesi planiat yaplyor
du.
ite bu faaliyetler srasnda, bahsi geen Sal gn, huduttaki kordonumuzdan gelen bir pusula vaziyeti deitirdi.
Pusu lada:
Moskof'un, Nisan'n onikinci, yani doksandrt
senesi Rebiulahir'inin dokuzuncu Sal gecesi (3'2) hududu ge,tii ve geceleyin kordonlardaki karakol kulbelerini abluka edip, btn hudut boyunda karakol
halinde bulunan svari ikinci alay efradn kamilen
esir eyledii
dier taburlarn

Bildirilmiti.

Haberi getiren adamn da ifadesi ayn ekilde

idi. .. Ortafk alt st oldu.
Sonradan tahkik olunduuna gre Kars'a doru
l32) Miladi 24 Nisan 1877.

107

taarruza geen ilk dman ordusu topu, svari ve

piyade olarak elli bin mevcutlu bir kuwet imi.
Herkesi bilemez isem de . benim fikrim ve uu
rum dehetle doldu. nk serde genlik ve tecrbesizlik olduu gibi top ve tfek benzeri kan kartc
eylere de mesleim icaib, alk deildim.
Bilhassa ibu sradaki vazifem dolaysyla iin i
yzn bildiimden ve ne kadar tehlikeler gelebilir
ise hepsini iitmi ve yazm olduumdan, kendimi
tesalU edecek bir yol bulmak ve iimde kabaran deh~eti :bastrmak iin hayli glk ektim.

lt

sahiletim:e nutkum tutuldf.

Halbuki ortabkta 'barut :k<Ykusu yok iken, tandgibi ben de, :hamiyetperver bir
dille kahramanca konumalar azmdan e~sik etmezdim. Dardan bakanlar, beni, fevkalade cesur ve kahraman diye bilirlerdi. Ul,kin i sahileince, nutkum tutuldu. Ama gerek i erlerini hi deimemi bul. dum; onlar yine telaszca ilerinedevam ediyor grdm.

O srada Kumandan Paa, ie dair teye beriye

yazlmak zere hayli teJ,graf ve yazlarn kaleme aln
masn emr ediyordu. Bu ;:rada istediklerinden biri
si de, yaz ile ve devlete ilan- harp edilmeden, hu. dudu geip bizim. svari alayn gatil avlyarak esir
eylemi olduklarndan dolay Rus ordusu kumandan
na bir protesto yazlmas idi.
Yazdmz protestoyu:

. rm pek ok kimseler

108

.. o

alaya, kaldelere gre, harp esiri diyemeyeceherhalde iade olunmalar gerektii

Neticesi ile bitirmitik.
Rusya kumandan bizim protestoya hi !kulak vermedi ve esir ettii bir neteri bile iade etmedi ya!
Her ne hal ise ...
O anda emr olunan eylerin hepsini yava yava yazdm ama .bir kere rkm ve altst olmu bulunan asabma SZ geirmek iin hayli zahmet Ve SI
kntlar ektim. Bunlar yazmaktan maksadm, geni
va'kitte laf lle alemi feth etmenin insana pe:k kolay
grldn bildirmektir.
Yukardaki tafsilattan da anlalmtr iki, zatireyi
yakm~kla vazifeli olan Rahmi Bey ii yetitiramedi
ve o kadar zahire dman eline geti. Sonralar ektiimiz ihtiya ve skntfar tlerde anlatlacaktr.
imizden,

Dman

ilerliyor

aramba gn tabur daha sefeber edilerek

Ahmet Muhlis Paa 'kumandasndaiki livaya 'katlmak
zere Subatan'a gnderildi. Fakat o gn akam zeri,
Ahmet Muhlis Paa, Rus frkalarnn ilerlemekte olduunu bildirdiinden, ald talimat gereince Iberaberindeki dokuz tabur ile doruca Bozkale'ye gelmesi
emri gnderildi.
Bu taburlar, Bozkale'ye gemek zere Perembe
gn Kars'n nne geldiler. Ahmet Muhlis Paa,
Kars'a alnd. Taburlara kumanda etmek zere Ferik
Mehmet Muhlis Paa ile Mirliva evket Paa askerle

109

birHkte, eskiden karar verildii gilbi Bo~kale'ye gnderildilet.

Bozkale denilen yer, bir :ky harabesidir. Yoksa,
mstahkem bir mevki deildir. Sadece elverili bir
mevkie sahip olduu iin asker oraya konulmutu.

Ilan-

harbi bildiren ferman

Rusya devletinin hududu aarak hcuma getii

gnnn, bizler, yukarda bahsi geen zahirenin
elimize gememesi iin :bilhassa seildiini tahmin
etmitik Halbuki bu vak'ann ertesi gn Seraskerli<k makamndan alnan telgrafnamede, Ruslarn Anadolu ve Hurreli cihetinde ayn gn ve saatte hududu
getikleri yazl idi. Bu takdirde bizim tahminimize
pek de yer' kalmam ise de, zahire meselesinin ie
bitaz tesiri olduu yine de pek uzak 'saylmadr.
Telgrafla gelen ve Han- har1bi bildiren .fermann
sureti udur:
Kars'ta Drdnc Ordu-yu Hmayun Miri Ah
met Muhtar Paa'ya.
Dronc Ordu-yu Hmayunum Mir-i Hamiyyetsemirim Muhtar Paa, .
Rusya devleti, devletimile mnase:betlerini keserek ilan- harb eylemi olduundan, :bizim dahi Hak
tealann inayetine ve mmet-i Muhammed'e rahmet
sebebi olan Peygamber-i ziammzn imdad- maneviyesine snarak silaha sarlmamz lazm geldi. MiHQmunuzdur ki ibiz sulh ve asayie dmanlk etmedik.
Ve hatta imdiye kadar elimizde silah ve kalbimizde
Sal

11

sulh arzularn tuttuk. Hayrhaihmz ve dostlanmz

olan devletlerin asayii muhafaza etmek iin ettikleri
nasihatlar dinleyip o yolda birlikte altk Lakin
dmanlarn maksadnn, hukuk ve istiklalimizi ve
memleketimizi mahv etmek olduu ve bunlar feda
olunmadka, isteini yerine getirmenin mmkn olmad anlald. Ve 'hi bir merO seibebe dayanmakszn zerimize hcuma kalkt. Genah- Hak, en yce
lakim, hak ve adaletin koruyan olduundan, zafer ve
selametimizin, ilahi takdire de uygun olduu midimizdir.
o:inaallahu teala askerimizin cesaret ve .gayreti,
ve sadk teb'amzn maddi ve manevi ittifak ve him
meti ile dmanmz meramna eremez. En hayrl yardmc olan Rabbimizden mid .ederim ki, askerimiz.
Osmanlln eref ve ann ve cadlerinin vatann
muhafaza edip, beni mahcup etmezler. Kumandanzda
bulunan btn mera ve zabitana, ve eviadm olan askerlerimize selam- mahsus ederim. Devlet ve millet
Kendilerini ibugn iin bytm olduundan, kendiiP
rioden !beklenilen avret ve hamiyet ve ecaati bugn
hakkyla ve tamamiyle isbat etsinler.
Kumandanza tevdi edilmi bulunan askerlerimizin muhafaza ettikleri mavkilerin her bir ta ve her
bir kar topra, atalarndan ve vatan kardelerinden
nice bin gazi ve ehidin gazas ve mr bahasna satn alnmtr. O yerleri, dmann taarruz ve tecavznden korusunlar.
Askerlerimiz mukaddes vazifelerini yaptka,
Allah'n nusreti ve Peygamberimizin imdad- rOhanisi
111

kendilerine rehber ve hayr dualarmz daima onlarla

beraberdir. Osmanl milleti, asker kardelerimizin(33)
memleketlerinde olan evlad ve iyallerinin muhafz ve
hizmetkardr. Padiarhlar dahi her eyde kendileriyle beraber olup, hilafet ve saltanatnn en byk ve
mukaddes sanca urunda cann feda etmeye hazr
dr. Allah yardmn ihsan eylesin. 12 Nisan sene
1293 (34).
Telgrafname-i hmayOnun geldii gn, bir toplant, bir alay tertip olunarak, her zamanki terifat ile
okunamad. nk Kars'taki btn askeri zevat ile
hatta ahali ve memurlarn hepsi bir tela iinde, mhimmat ve malzemelerin hazrlanmas, se~ki ve yerletirilmesi 'ile meguldler. Halk iinin bandan bir
saat bile ayrmann mmkn "olmad bir zamanda
idik. Bu hal allm mertisimin lfasna mani oldu.
Yalnz, fermann sOretleri karlarak frka ve liva kumandanlaryla Kars mutasarrfna gnderilmekle iktifa olundu.
O gn Ardahan'dan Hatum'dan ve Bayezid'den de
dmann 'hudOdu getii haberleri geldi. Fakat bilhassa Bayezid mutasarrf ile Ibelde idare heyetinin
ordumuza rgnderdikleri snr tecavz haberi, pek
dehetli ve telal feryad ve figanlarla dolu olduun
dan, onun burada etraflca aniatlmasna lzum grl-

d.
(33) Anlyamadmz bir sebeple -belki bask hatas olarak-'- asl metinde alt izilmi olan iki kelime, burada siyah
dizildL
(34) 24 Nisan 1877.

112

Esas tertibata gre Bayezid'in durumu

Yukarda zikr olunduu vechile Bayezid'in iinde
iki tabur asker bulunuyordu. Bu taburlara Kumandan
tarafndan ve,rilen tiHimatta, Rusya devleti Bayezid
tarafndan hududu geer de, esas ehre girmeye kati
olarak niyetli ve kararl olduu anlalrsa, bu iki taburun muharebeye tutumakszn Bayezld'i terk ederek Van cihetlne dom ekilmesi ve burada, Bargiri
denen mevkide Ferik FlHk Paa kumandasnda toplanacak olan frkaya katlmas emr olunmutur.
FiHk Paa'ya da, Van frkasn tekil etmek zere
Erzurum'dan Van'a gnderildii srada verilen emirde:
Kendisinin Van'a varr varmaz o havalideki drt
redif taburu ile, henz toplanlmam olan Elbak kazas redif taburunun tekilini hzlan.drmas; Van valisi
bulunan ik!odralzade Hasan Paa ile birlikte o havaHcleki airetlerden elde edecekleri ve bir de devlete,
Krt kabilelerinden ok mi 1 ktarda toplayacan eyh
Abdullah Efendinin va'd ettii svar ve piyade muavine askerlerini alarak Bayezid'e doru ilerlemesi;
ayet Bayezid dman eline d,in ise oradaki iki
taburu frkasna katarak Bal1giri mevkiini tutmas; Van
cihetine de bir perde hatt tekil etme,si; lcabna gre Bargiri'den ileri yryerek, kuvvetlerinden ordunun dier frkal?rn dahi faydalandrmak iin Krkki
lise ve Elegirt taraflarmda bulunacak olan Tatlolu
Ferik Mehmet Paa kumandasndaki frka ile temasn devam ettirmesi; Bakumandanla da muhaberesini eksik etmemesi.
F.: B
113

. T1Himat, memur olduu vazife olarak kendisine

sz ve yaz ile tenbih olunmutu.

Bayezid

mutas~rfnn tela

Bayezid mutasarrf Ali Kemali Paa, merkezin bu

pliinlarndan ve buna uygun olarak verilen emirlerden
habersiz olduundan:
Moskof hududu at. Bizdeki iki tabur mdataaya <kafi deildir. Bize imdat etmenin aresine bakn!
Diye telgrafl mazbatalarla kyameti koparyordu.
Bu taraftan ise kararn asl mutasarrfa bildirilip
deahaliyi ye'se drmernek iin:
iin aresine baklacaktr, maklacaktr.
Gibi cevaplarla oras avunduruluyor idi.
Daha sonralar, mutasarrftan:
Yarn dman Bayezid kasalbasnn nndedir.
Byle mhim bir mevki ve memleket hi dmana
terk olunur mu? Bu 'kadar ahali ve acizlerin esaretine insaf nasl katlant? Bu hale Allah'n ve Padiah'n
rzas yoktur!,
Diye gnde birka defa iliikli ve itirazl telgraf
lar gelmeye balaynca bu taraftan da aldrlmamaya
baland.

Sonunda, dmann hududu

nc gnnde gelen telgrafta:

tecavz

ettiinin

Dman ehrimize yaklat, teslim olmamz istedi. Tki taburdan ibaret olan askerimiz Bargiri cibetine doru kt gitti. Askerin kumandanna, mdafaa

114

ettik. Gnah, vebali ve mesOiiyeti ~sebep olanlarn

edelim fik,rini anlatamadk Biz de hkmet heyeti ile
beraber, a!ayarak halk ve memleketi dmana terk
boynuna olsun. ite vilayet merkezi olan Erzurum'a
doru Bayezid'den kp gidiyoruz.
Gibi hasibihal ve ikayetler bulunuyordu (*).
Bayezid'in 'terk olunmasnn sebebi

Mevkiin haritasna :bakld takdirde de anla

laca zere Bayez!d. Rus ve Iran hudutlarnn birles
tii yerdedir. Hele Bayezid'in sol taraf yirmi saat kadar geriye doru tamamen Rusya hududu ile evrilmi haldedir. Rus hududundan Bayezid tarafna iki
geit var~dr. Birine Cilli dierine Musun gedii denir.
Cilli gerliinden gelen yol Bayezid'in nne kar. Nitekim dman askeri de bu defa Bayezid'e buradan
yrd. Musun gedii ise Bayezid'in yedi sekiz ve
belki de on saat kadar gerisinde olduundan, buradan gelecek -olan dman doruca Karakilise'ye ge(*) Dersaadet, etrafmzdaki vilayetler, Erzurum ve dier
eitli

askeri mevkiler ile cereyan eden

haberlemeler, iin
ehemmiyeti dolaysyla, ekseriya ifreli telgraflarla vuku bulmaktayd. O vakit ise Kumandan Paa hazretlerinin retakatinde
fakirden baka yaz yazacak kimse olmadndan, geeeli gndzl dar olduum megOiiyet, hemen beer tilkatinin son tahamml derecesine km idi. Hatta gece yanlarna kadar yazarken olduum yerde uyuyakalp, sabahleyin uyandmda, elimden
dm olan iin alt tarafn yazdm gnler olurdu. Gemi
teki byl1e mhim ve acaip zamanlarn halini, imdiki aciz ve
tembelliim ile mukayese olsun diye buraca kayd ettim.

115

erek Bayezid'in arkasn alr. O vakit Bayezid'in Er'zurum, Kars ve dier askeri noktalarn hepsiyle iliii kesilmi olur.
Her nasl olursa, harp fenni kaldeleri gerei, bu-.
lunduu mevkiin elverisiz olmas sebebiyle, Bayezid''in harp srasnda dmana terk olunarak, yakitilarnda ba$ka bir mdafaa noktasnn aranmas zarQ(
imi (34).
Bu .sebeple Muhtar Paa hazretleri de hesabn
ona gre tutarak Ele:giit frkas ile Faik Paann Van
frka,sn tekil ederek, bu trkalardan istifade etmeyi
ciddi olarak dnmledi.
lleride sras geldiinde ~rlecei zere, eer
bu frkalar hesaplarn doru yaparak, kurulu sebeplerine ve asikarliin gayesine uygun hareket eylemi
olsaydilar, devlet ve milletin ar ve namusu daha gzelce korunmu olurdu. Her ne ise, gemie zlerek vakit geirmeyelim.
Rus ordusunun

Kars'n

nne gelmesi

Talburlarn Bozkale'ye gnderildii Perembe g

nnn ertesi Cuma gn herkes i1yle gcyle me
gul olup, fakir de hkmet konanda vazifemin ifas
ile urayordum. O aralk :ortalkta lbir gul:guledir koptu. Dar sotadaki halkn saa sola kountular, mer-

(34) Tergoukasof

de Bayezld'e
tthrl

Ul

kumandasndaki

Rus

frkas

30 Nisan 1877

girmitir. Orada bulunan kk bir Trk kuweti

derhal terk etmitir.

divanlerden ikalabalk. kp inenlerin patrt ktrtleri, beni' hali soruturmaya meclbur etti. Cevap olarak: Omann Kars'n nne geldiini, bir frka sO
varinin ise eihrin arkasna gemekte olduunu 'iit
meyeyim mi!
Derhal atm istedim. antam, evrakm toplayarak, tabanearn boynuma asp, i~melerimi giydim.
Ben atmn gelmesini beklerken, Kumandan Paa bindi gitti. Arkasndan binenierin ve piyade olarak koanlarn haddi hesab yoktu. He11kes ekildi.
Berim teliam

Koca hkmet konanda benimle, kapnn nn

de beki bir rk zaptiyeden baka kimse kalmad.
Alem bama darlat. Kalb helecanndan takatim ke
sildi. Byle tehlikeli ve dehetli bir bekleyi annda
geen d:xkN<!a ve saniyelerin uzunluu aylar ve yllara
bedel oluyor. Bunu ancak tasawur ve tecrbe sahib
leri tahmin edebilirler. ite bu Ml ile geirdiim yarm saatten 'SOnra benim arban Aa silahn kuana
rak kendi atma Ibinmi ve benimkini de yedeine alm olduu halde geldi.
Meer bizim hayvann misafir olduu evin sahibi
olan kadnlar evde yok imiler de, onlar buldurup kapy atrncaya kadar !byle gecikmi.
Hayvana hindim, ama nereye gideceimi ve Kumandan Paa'nn nereye gittiini bilmiyorum. Zaten
becerikli bir adam deilim. Memleketin de yabanc
sym, sokaklar tanmam, ne yaplaca Ibeili deil,
117

e'hrln

iinde bir gulguledir gidiyor. Ne oluyoruz, ne

diye, oluk ocuk, kar kzan, alayp feryad ediyor. Kyametin korkunluu o gn Kars'ta tecessm etmi gibi grnyordu. Ne dehetli manzara, ne zc durum! Memleketimizin hi birinde Rabbim bir daha emsalini gstermesin.
yapacaz

Bozkale'ye gidiim

O srada a'klma, Kumandan Paa'nn Kar,s'n geri

tarafndaki Bozkale'ye gitmi olaca geldi. Burada
dokuz tabur asker bulunuyordu. Ben de oraya gitmeye karar verdim.
Bunun zerine de beni bir tela ald:
- Yannda vazlfeli olduum zat Bozkale'ye gittl. Bu kadar mhim evrak yanmda olduu halde ben
kaldm. Ortalkta grdm gulgule ve telatan, d
mann Kars' evirip muhasara ettii anlalyor. im
di kmak da mmkn olmaz. Bu memlekette kimseyi
tanmam. Muhasarada rkalacam ve kim bilir ne mthi hn!ler greceim. Aman ya Rabbel alemin, sen
lutf et! Ya delil-el mtehayyirin bana rehberlik eyle!
Diye bende dualar ve niyazlar kyamet gibi ... El
hasl insan :bir ,kere kendisini vehim ve hayale kaptr'rsa, zihnindeki vesveseden teekkl eden eytan
ordularnn resm-i ~geidi balyor. Evhaml kimseler
iyi bileceklerinden uzun uzadya tarife kalkmak
abestir.
Bir kere Bozkale'ye gitmek kararn vermi olduumdan, bu sefer, yolda Rus svariierine rastlamak

118

ihtimali beni 'dehete drd. Zaten kapldm hayret ve 'korku hali, hi bir fikrimde isabet ve haki:katten eser brakmamt.
Ite bu hal ile sokakta rast geldiklerime Bozkale'nin yolunu sorarak ve drtnal gide gide ehrin ikenarn buldum.
Sokakta durmakta olan ihtiyarca bir hatundan yolu bir daha soraym dedim. Ama sorduuma soracama da piman oldum.
Zira hanm nine benim atn dizgininden tutup da:
- Be bilmem ne! Be bilmem ne!,.
Diye dnyada ne 'kadar kt s~z ve kfr varsa
hepsini sayp dktkten sonra:
- Bu :kadar zaman ikrammz
grdnz. Sizi
kn besledik, giydirdik, 'kuattk, hrmet ettik Evlerimizi size verdik Bunun 'se:belbi, ite byle bir gnde dinimizi, mahmz, rzmz, memleketimizi dma
na teslim etmemeniz iindi ... imdi dman ~gelir gelmez, nereye kayorsunuz? A hainler! A bilmem neler! ... "
Diye haykryor, ben ise, elinde alnt mal bulunmu teli al gibi, etrafma akn akn bakn p imdat istiyordum.
Bir zaman sonra:
- A valide, ben asker
deilim, benim baka
iim var. Bozkale'ye gidiyorum. Sizi korumak iin asker getireceim. Sen lutf et de u yolu !bize gster."
Diyebildimse de ne gezer! attmz belann hiddetini teskin edebilmek mmkn deil!. ..
Kadncaz, halin dehetinden hasl olan akn119

lkla kendini kaybederek ate psikryor. Nihayet at

teptim, kadnn elinden g hal ile yakarn kurtardm.
Karlatmz baka kadnlara sora sora yolu dzelt
tik.
mkikat buyurulursa, getiimiz sokaklarda erkek
narnma kimseye tesadf edilmedii anlalr. Sdbebl
sonra renilecek.

Bozkale'deki askerin

dmandan

haber!

yokmu

Ne ise, bin :bela ve zahmet ile Bo21kale'ye vardm.

Muhlls ve evket Paalarn adrn bularak indim.
Paalar, faikiri ewelden lbildiiklerinden, herhalde ren-
girnden ve yle bozuk dzen yanlarna geliimden
phelenerek, dikkatli ve manl nazarlarla birbirinin
yzne bakyorlard.
Ho be, merhaba filandan sonra, ben, Kumandan Paa'nn oraya gelip gelmediini veyahut yeni bir
haber gnderip gndermediini sual ettim.
-' Hayr gelmedi ve haber gndermedi.
Dediler.
Zan ve tahminimin yanl kmasndan dolay al
bende ibir merak daha!
srada eViket Paa yanma sokularak:
- Ne var, ne yok? Sen byle bo yere buraya
gelmezsin. Mutlaka bir ey var.
Dedi.
Ben de hikayeyi olduu ~gibi nakl ederek:
"- u tepenin zerinden bakarsanz, . Maskof
frkalarn grrsnz.,
120

Dedim.
Meer

biaralerin meseleden hi haberleri yOikBenden lbu sz Iitmeki e onlara da bir hoz.gunluk geldi, neeleri :kayboldu. oman hemen nlerine
gelip atvermi gibi ibir' telala ayaa frladlar. Binbalar miralaylar ardlar. Hazr ol, silah ba
na borular alnd. Ortaln hali deiti. Btn asker adrlarndan dar uradndan adrlar ykld.
Mhimmat ve :Zahire yklendi; asker silah ald; tabur
ve alay dzenine girdi.
mu.

Yolda Rus svarisini grrsak

Onlar ileriyle megul oladursunlar, fakir de zihnimde Kumandan Paa'nn ne olup nereye gittii merakyle urayordum. Mutlaka kendisini bulmak ZO
rundaydm. Zira yukarda denildii gibi, mhim evrak
antas bizim aban Aa'nn heybesinde ... iinde ise
ifreler, asikerimizin miktar, erzak durumumuz btn
mevki ve :kta kumandanianna verilen talimatlarn
msveddesi var. Eer benim bama bir kaza gelirse
bu antay ne yapacam?. ayet dman eline der
sam hal neye varr? Dnceleri ile iyice arm
tm.

Muhlis Paa:
Kumandan Paa Kars istihkamlarna km
olsa gerektir. IBir kere oralardan arayp sormadnz
Bir

aralk

m?,

Deyince a:klm :bama geldi.

Kars istihkamlarna lbaiklmadan ve Kars :kuman121

dannn

merkezine sorulmadan ala srm benim Bozkale'ye ~adar geliimin aknlk eseri olduunu anladm.

Derhal Paalara veda ederek atma bindim yolda dman svarisine tesadf ihtimal ve ihtiyat da
hesapta olarak Kars'a dndm.
Kars'a gelirken yolda evrak antas hc:kknd:: c1
ban Aa ile verdiimiz karar u idi:
Uzaktan Rus svarisini grrsek, gerisin geriye
Bozkale'deki ibizim askerin iine kaarz. Fakat anszn bir yerde nmze karlar da, kamaya vakit
bulamazsak !benim imanlm da yukar yrmeye elverili olmadndan aban Aa bana bakmayarak, atn terkedip, antay alp piyade olarak daa
kap gidecek idi. Hen de arkasndan gidabildiim kadar gidecek, gerisini kaza ve kadere havale edecek. tik. nk Kars'a giderkan yolumuzun solunda uzanp gitmekte olan da, dik ve gayet talk olup at oyna yer olmadn~an, dman svarisinin arkamz
dan 'koamayacandan emin idik.
ite bu karardan sonra kalbirndeki helecana bi-

raz skunet geldi.

Kars nndeki dmana kar mdafaa

Elhamdlillah, selametle Kars'a girdikten sonra

sora sora muttasl istihkamlarn merkezi hkmnde
bulunan Hafz:paa tabyasn bulduk. Kumandan Pa
a hazretlerinin birka piyade tabuunu ve seyyar
122

toplardan bazlarn alarak istihkamdan dar ktk

larn haber aldm, msterih oldum.
O esnada istihkamlatn dndan bir top patlad.
Al"ikasndan bir daha, derken bir daha ... Sonra topun
sesi kesildi.
Fakir, top sesinin geldii tarafa yani istihkamn
dna ktm. Bir de ne greyim!
Kars ahalisinin

kahramanii

Kars ahalisinin 'genci, ihtiyar, orta hallii; kimisinin elinde tfek kimisinde bir tek tabanca, kiminde
balta, ki_minde sopa... ehrin ve istihkamn dna
uramlar; akn akn askerin ve Kumandan Paa'nn
olduu tarafa Allah Allah zikriyle, ve sair tehlil ve
te~birlerle kouup gidiyorlard.

Bu halin verdii deheti, benim gibi bir acizin

kalemi tasvir edemez. Zira btn kalbierin en nazik
ve mhim dini hissiyatnn kabarmasyla meydana gelen bu kahramanca gayret ve arslanca savlet, tasvir
ile deil, ancak ikendi kendine tasawur ile bir dereceye kadar anlalabilir. nk !bilinmesi ancak tad
larak mmkn olan ilerdendir.
Ba:kn gayrete ki, bu cemaatin iinde, ellerinde
ekmek sepetleri su testileri olduu halde, yer yer
kadnlara da raslanyor(ju. Bu kadnlarn syledii te
vik edici szler erkeklerin harniyetine dokunuyor, nazarlarnda hayatn !kymeti kalmam gibi grnyordu.
Serhaddeki memleketterin kadnlarnda da baka
123

bir hal var. Memle1~etleri yzlerce harp vakasnn ce

reyan ettii yerler olmasndan mdr, nedir; bunlardan bazlarnn haline ba:kanlar, o vcudun mutlaka
eci ve hamiyyetli bir erkek ruhu tadna hkm
ederler.
Ben bu toplulukla karlatm zaman, akam
yaklam ve gne hemen hemen batmak zere idi.
Biraz daha ileriye gittiimda taburlarla toplarn ve
arkasndan da leden beri atamakta oldugum Muhtar Paa'nn dnmekte olduklarn grdm, memnun
oldum. Her ne ise, istihkamdan ieri girildi.
Ahaliye de:
- Herkes yerli yerine gitsin!"
Emri, mnadiler vastasyla duyuruldu. Hep beraber Hafz Paa istihkam iindeki adriara inildi.
Bu askerin, acalba neden ciddi bir muharebe ol. madan dndn merak ettim, soruturdum.
Meer Hafzpaa istihkamnn nne- doru d
mann bir svari livas gelmi. Bizim asker de onlara 1kar km, .asker ilerledike dman svarisi
da tarafna ekilerek, bizim askere hi skulmam;
hatta bizimkiler bi-' ilki top dahi atmiarsa da d
man cevap vermemi. Akam da yaklat iin geri
dnlm.

Alem bir dehet iinde

Cadrlarda bulunduum esnada gndzden beri
devam eden asap lbozukluunu yattrmaya afyor
dum. Fakat bu~adaki 'karklk ve tela insan daha

124

ok alt st ediyordu. Zita Kumandan hazretlerinin bu

funduu adra, zabitlerin biri gelip bei gidiyor; yaverler, avular teye beriye kouuyor; durmadan
borular ,alnyor; bilmem neler oluyordu. Ef:hasl ora
s da kyametten lbir misal olmutu.
Canm ne oluyoruz, ne yaplacak? Kimseden
.esasl ve doru bir cevap alamadmdan, patlyaca
m tgeliyor. Kimden ne haber alaym, herkes benim
gibi ne olup biteceinden habersiz; ortalk bir tela,
alem bir dehet iinde ...
Nihayet sular 1karard ,gece oldu. Etrafmz bir
skunet kaplad, ama bizim mevkiin tela hala. devam ediyor ... Yats getikten sonra, Kumandan Paa,
Seraskerlik makamna gnderilmek zere kendisinin
yazd msveddeyi, ifre et diye hana verdi; aldm.
Hlasas:

Dman svarisi lbugn geldi, gzkt. Biz de

nne ktk, zerimize uramad. Kars' evirmek
zere yoluna devam etti. Benim Kars'ta mahsur kalmam doru olmayacandan, Kars', otuz talbur muhafz ve alt aylk erzak ile evvela Allah'a ve saniyen kumandan olan Ferik Hseyin Hami Paa'ya b
rakp dokuz taburla kacan, dan ibaret idi.
Bir de yukarda Erzurum ile Kars arasnda bu
funduu bildirilen ahin Paa'ya bir telgraf yazdk:
Geri Soanlda'nn geitleri u mevsimde ve
imdi kar ile kapanmtr. Fakat yine de Soanl yollarnn dik!katle gzethmmesi lazmdr. Halden habe-

125

riniz olsun, uyank durunuz. Zira Moskof, Kars ile sizin aranza girdi.
Erzurum, Ardahan, EJegirt ve <!ier lzumlu mev'kilere lazm gelen telgraflar sr'atle ekildi. Zira i
yarna kalrsa telgraf tellerinin kesilecei ve dier
haberleme yollarnn kapanaca besbelli idi.

126

NC KlSlM

*
*
*
*

*
*

KARS'J MUHASARAYA TERK EDiP GiTMEMiZ

HIZAR BO GAZINA DOGRU RUSLAR LA VARI

DMANlN HiLESi
KUMANDAN PAANIN DiRAYETi

MAVEREYE DAiR DNCELER

KUMANDAN VE ZABiTLERE DAiR

Kumandan Paa, gece yatsdan bir buuk saat

sonra bir batarya drt fondluk seyyar topunu beraber
alarak bir tak1m svari ile Tahmas istih'kamnn altndaki da yolundan Bozkale'ye doru Kars'tan kt.
Kars kumandanlnda Hseyin Hami Paa ve erkan
harbiye reisliinde Mirliva Hasan Kazm Paa brakl
d. Ordunun umum erkamharbiye reisi Ferik Fevzi Paa, Muhtar Paa hazretleriyle beraber idi.
Bozkale'ye varld. Oradaki asker de, nceden
gnderilen haber zerine seferber ,cilarak yola dizilmi idiler. Birlikte yola devam edildi. Gece da yolunda yrnrken, nmzde, klmas ge bir yoku geldi.
Bir gn ewel ok yamur yadndan ve mevsim icab oralardan karlar henz eriyip kalkm olduundan ortalk pek amur bir halde idi. Toplarmz
bu yokuta amura sapiand kald. Asker kouldu, srtme takld, ama skp karmak mmkn deil ki!
imizi zorlatran ey, amurdan ok, vaktin gece
olmas ve yolun darl idi.
Gerideki toplarn beygirleri ndeki topa koulup
kuvvetler ayn anda bir kumanda ile ie sevk olunmak

F.: 9

129

n,

Kumandan Paa hazretleri bizzat gelerek ve

Hah, clah, hep birden ar! filan denilerek, topun birisi selametle yokuun bana ve selamete karld.
Beygirler zlp ikinciye kouldu. Elhasl bu ekilde
toplarn hepsi yukar karld. Yokuun banda, asker dzene sokuldu; herkes yerli yerine konularak
yine yola devam edildi.
Dman

svarisi ile kar karya

Aradan yarm saat ge,meden fecir skt, sabah

oldu. Biz, haylice yol aldmz umarken, bir de ne
grelim! Kars'n saatlik bir mesafe kadar gerisindeki Benliahmet ky hizasnda ve Rus svari frka
snn tam karsnda deil miyiz?!
Dman frkasnn hi, umulmadk bir ekilde bu
kadar ilerlemi olmas, durtip dnmemize sebep
-oldu. n1k, Erzurum tarafndan Kars'a gelen yollarn hepsi Soanlda'nn karlar ile kapanm halde
idi. O mevsimde askeri hareketlere msait olarak
yalnz Bardiz yolu vard. Fakat bu yol zerinde ve alt
saat kadar ilerimizde, Hzar, dier adyla Virian boaz denen geit bulunuyordu. Bu geit dman eline
geer de Bardiz yolu kapanrsa, Erzurum tarafna geilecek bir yolumuz kalmyacandan, artk Kars ovasnn ak sahralarnda dmann klliyetli svari kuv
veti nnde perian olmamz ihtimali belirecekti.
Bu sebeple artk btn kuwetin iyice dnp,
askeri mahfiret ve ecaate ve icabnda silah 'kullanmak iin pazuya veya tabana verilmesi; hepsinde de

130

azim ve gayretin son derecesine kadar dayanlmas

icap eyledi.
Ruslar bizi krkbe gnde malup edeceklermi

Zira Rusya bakumandam Lor'is Melikof ve onun

rey ve fikrine dayanarak da imparator ikinci Aleiksandr'n 'kardei. ve Kafkasya hakimi Grandk Miel,
Hududu getiklerinin onbeinci gn Erzurum'a ve
bir ay sonra Trab~on'a ineceklerini ve krkbe gne
kadar Rusya devleti anna ve saltanatma layk ve
muvafk bir ekilde msalaha a'kd edeceklerini bizim
ahiHimize ilan etmiler. Ayn zamanda, Umum Panislavizm Komitesi'ne ve imparator'a dahi bu yolda bil
gi verirlermi. Bu havadis a~dan aza, bizim kyller vastasyla bize kadar geliyordu. Vazlyete gre, heriflerin bu tasavvurtar ve hakikaten ahaliye byle
bir sz sylenilmi bulunmas mm kn grnyordu.
imdi dman o boaz tuttuu takdirde, bu maksatlarna erieceinde phe yoktur'.
nk bizim
Anadolu'da gvenilecek kuvvetimizin ou Kars'ta
idi. Dman iki fka ile Kars' muhasara ve Muhtar
Paa'nn bir avu kuwet demek olan dokuz taburunu
da -maazallah- perian ettiikten sonra, bir fkas
n da Ardahan'n muhasarasmda kullanrsa, geri kalan askeri ile hi bir mani ve zahmetle karlamadan
Erzurum'a, Trabzon'a, Sivas'a, elhasl Anadolu'da istedii yere gidebilirdi. Pasin kylerinde bulunan a
hin Paa'nn alt ta.buruyla, Erzurum'da bulunan bir
1

131

alay kale topusu mu, dmann geiine mani olacakt!

Hzar boaznn tutulmas

iin

yry

Muha,kkak olan tehlikeyi apak gren Kuman

dan Paa, .orackta, dikkat ve teyakkuz tedbirlerinin
hepsine :mracaat etti. Yanndaki paatarla mzakere
ve maverede bulundu. nk tedbirde kusur edip
de takdirde kabahat bulanlarn aciz hallerinin, akll
kimselerin nazarnda daima ayplanacan pek ala
bilenlerden idi. imdi madem ki, vaziyetimizde, hal
ve mevkiimida bir tehli>ke vardr, yleyse mmkn
olan her tedhire ba vurulmas mecburidir.
u halde fennin ve akln gsterdii zer~, d
man svarisine kar, beraberimizdeiki askerden bir
kale yaplarak; askere, bu kalenin yrtlmesiyle yol
aldrlmas Kurnandan Paa tarafndan beyan olundu.
Mzakerede bulunanlar da bu fikri kabul ettiler. u
halde gerekenin yaplmas emr olunarak, kale tekil
edildi.
Bulunduumuz y~sek mevkiin sol aasnda ve
Kars ovasnda 'bulunan, Erzurum byk caddesine
inilemez. Zira o yolun zerinde bulunan Benliahrnet
ky dmann svari frkas tarafndan tutulmu. Ayrca o ovalarda ve at oynayan yerlerde, piyadenin svari nne dmesine fennen cevaz verilemez imi.
Bu sebeple sarnz daa, solumuzu dmann
bulunduu ovaya vererek ve yaplan insan kalesinin

132

eklini bozmyarak

Allah'a tevekkl edip, frkamzla

umumi harekete baladk.
Kumandan hazretlerinin bu husustaki dncele
rinden bitisi de. u imi 'ki, biz da eteinden, d
man ovadan yola devam ederken; dman birden bire
saa dnerek zerimize hcum ederse, aramzda mesafe bulunmadndan ve askerimizi.n ou ise hi taJim grmemi acemi erattan ibaret redif taburlar
olduundan byle bir dar vakitte onlar harp vaziyatine sokmak pek g olacakm .. ~ Bu sebeple kalenin
yaplmasna lzum grlm ve bu tedbir ise bulunduumuz halin tek aresi imi.
Yaplan kalenin nnde, yani
cephesindeki bir
taburumuz harp saff nizamnda, sol kenarna konmu
olan dier bir tabur, dahi adeta yan yryle, ve sa
kenardaki be tabur, kolla, tabur eklinde olarak yol
alyordu. Kalenin arkasnda, yani cephenin gerisine
den drdnc kenarnda ise iki tabur vard. Toplar
ile f.rkann arlklar ise kalenin ortasnda yrtlerek dmann taarruzundan ~orunuyordu. (35)
Dman ile yar

Svarilerimiz topu topu yetmi kii idi. Bunlar

da eklin en dndaki noktalarla gsterildii gibi, kalenin nc, yanc ve art piyadelerinin dna ylece datlm idiler. Yukanda da sylendii gibi, d(35) Merhum yazar, yukarda anlatt, yryen kalenin basit bir krokisini, kitabna izmitir. Buraya alnmad.

133

man atnn ban sana evirse, yani azck bir taar-.

ruz niyeti anlalsa, kalenin sol kenarn tekil eden
tabura sadece : "Tabur dur! Yarm sol! Atee ba
lat .. kumandasn vermek kafi gelece'kti.
Siz ovann sanda da tarafnda, dman svarileri ise bizim solumuzda birbirimize muvazi bir vaziyette yola devam ediyorduk. Bu esnada, dman baz
noktalarda, kolun ban durdurarak taarruz niyeti gsterdi, fakat gz kesmedi. Zaten onun maksad biz
den evvel Hzar boazn tutarak yolu kesmek, sonra
da kafeste keklik boar gibi bizi ortadan kaldrmak
idi. Bu azim ve acele ile o atn mahmuzlariken, bizim piyademiz de sratli yryle mesafe alyordu.
Ber~ket versin ki, dmann atlarnda can kalmam, askeri ise drt be gndr rahat yz grmemi olduundan, gl ve din svariler gibi davra:amyorlard. Ama hale bakn ki, bizim askerin de
nefeslenmek iin bir eyre:k olsun mola etmeye vakti yoktu ve ettirifmed i de ... Zira m olaya sarf edecei
miz eyrek saat, dmann ne gemesine sebep olacandan, devletin hayat ve namusuna danbe olacakt.
Durum aynen msabaka meydannda komakta
olan iki svarinin haline benzer. Hangisi biraz nefes
almak iin dursa ve meoburen duraklasa, teki hedefe yaklaacak, sonra da yetime ihtimali kalmyacak
t.

Zaten askerin deste peksimeti, daha Bozkale'den kalkmazdan evvel kendilerine datlmt. Bunlar
to.rbalarla ve onar deste fiekleriyle beraber srtia
nna y!klenmilerdi. imdi ayak zerinde yrrken

134

bir taraftan da peksimetle-rini yemek iin enelerini

oynatmakta idiler. Yolun amuru ve kaynts ile askerin ayandaki arn amurdaki hali unutulmasn.
Yorgun asker suya hcum etti, kale bozuldu
Gn leyi geti. Askerin zerine yorgunluk alametleri okt. Nefes almak iin oturup kalanlar olduu ~gibi yorulup
banalanlar da bulunduundan,
bunlarn hayatlarn kurtarmak iin, ancak
zamann
msadesi kadar bir eyler yaplalbiliyordu.
ite bu halle yola devam oluiurken, ikindiden
sonra nmze, insann rkasklarna kadar kabilecek
bir su att. Kumandan Paa suya varmamzdan eWel
klavuzlardan ilerde geilecek bir su olduunu re
nerek suyun elvarndaki kylere nceden adamlar
gnderip hi olmazsa kz arabalarndan bir kpr
yapmalarn emretmi imi.
Bizim seyyar rkalenin cephesi suya ve kprye
geldi att. Kalemiz de tamamen bozuldu. Yorgun asker suyu grr. grmez, suya doru bir hcumdur etti. Artk alay, tabur, blk intizam kalmad. Zabitler
de intizam bozdurmamaya muiktedir olamadlar. Ortada kumandaya kulak asacak kimse grlmyordu.
Askerin kimi su ier, kimi kprden geer, :kimi ar:ka
st yatarak dinlenir, kimisi peksimetini .slatr. aka
deil, ge~cesi bir tarafa, ~gn docluktan ikindi sonuna
kadar hi mola vermeden, stelik bulunduklar kalenin nizamn da bozmamaya alarak yol yrmler
di.
13'5

ite byle gayretini son derecesine

kadar sarf
etme hasleti, gerekten Trk askerine mahsus iftihar
dilecek bir meziyettir.
Dmann

hilesi

Her ne ise, askerin nzamnn byle mecbOren

beraber korkulan tehlike de ba gsterdi. O srada askerin bu halini uzaktan grm olan
dmann frsat ganimet bilip zerimize taarruz etmek istediini ve saa doru dndn yancmz olan svariler ~grerek haber verdiler. imizde bir gulguledir koptu. Asker yle bozuk dzen suya uraya
rak karya geti ve tamamen sland. Eer bu bozuk
dzen askerin iine bir kere dman svarisi ura
yacak olursa iin fenaya saracanda phe edilmemelidir.
Kumandan Paa, askerir toplanma yerinin hemen
bin ikiyz adm sanda bulunan bir tepecie toplar
kard. Askerden ayana
gvenenlerin de silahn
alarak yanna gnderilmesini zabitlere tenbih 'etti.
nk askerde yle tabur ve blk nizarn olmad
ndan, mecbOren dank halk eklinde, ayana gvenen ve gnlnde yiitlik bulunanlar gsterilen tepeye kacaklard.
Askerin bazs tepeye trmanr ve dmann da
glle menziline yaklamas beklenirkan dmann bir
ksmnn bize kar olarak, olduu yerde durduu ve
dier ksmnn ise bizden nce boaz
tutmak iin
yoluna devam etmeye balad, Kumandan Paa'nn

bozulmasyla

136

bulunduu tepeden grld. Akl ie erenlerin de i

te o zaman aya suya erdi... Dmann bize kar
gsterdii taarruz hareketinin sebebi, bizi mukabeleye mecbur ederek megul etmek; dier taraftan ise
velev bir blk askerle de olsa hedefimiz olan ,geidin
azna bizden nce yetiip neticeyi almak imi. Bu
hile aka grld ve anlald.

Kumandan Paa'nn dirayeti

Bunun zerine Kumandan Paa, orada mevcut

ola:n svarilerin toplanarak sr'atle kendi arkasndan
gelmelerini zabitlere emretti. Ayrca geride kalan btn askerin de elden ,geldii kadar nizama sok,ulamk halin icatbna gr~ ileriye sevk olunmalarn Muhlis ve eviket Paalara tenbih etti. Kendisi hemen yanmzda olan toplarn n koturarak ya~~~ ~ld.
Kalan tanesini de dmana ,doru harp vaziyetinde, olduu yerde brakt.;. Yanna ald toplar v~ yetien svarilerle ileriye, boaza doru koup gitti.
Hizmetin by:kl, celadetin ulviyyeti it~ buradadr. nk o dehetli anda, ortaya kan b!l ~~
ve tehlikeli durum karsnda arp kalmak veya ne
yapalm diye danmak iin -velev be dakika ol
sun~ zaman kaybetmek ve dnmek, devlet iin en
byk bir tehlikeye sebep olabile,cek kadar fena idi.
Benim bu ekHdeki szlerimden dolay mave
renin aleyhinde olduum anlalmasn. Danmann
bir hikmet ve muvaffakiyet gerei olduu b~llidir.
Fakat bunlara erimek iin zamandan aranlan msa-

de yoktu. Sarva srasnda bir asker yle birtakm vakalarla karlar ki, yle bir vakitte iki dakikann kayb, bir ordu iin gayet byk bir felaketin kaps olabilir. Bu yzden kiumandanlarn fevkalade bir kabiliyete sahip olmalar lazmdr.
Mavere hakknda

tecrbeye daya~n

ba:z

grler
Mavere dedim de aklma geldi; belki ilerde yeri gelip de yazamam veya btn btn unuturum. M
avere her mhim i iin vacip ise de, hele harp i- .
lerinde tarzdr. Fatkat u artla ki, bir kumandann
kendisiyle mavere edecei zat ne delicesine cesur olmal ne de tedbir ve dnceleri vehim derecesine varacak derecede ihtiyatkar bulunmaldr. Bu
mUiharelbenin bandan sonuna kadar iinde bulundum; ok ok eyler gl'dm; mihim mhim tecrbeler ge,irdim. Olanlar zihnimde muhakeme ederek,
aklmn erdii kadar rn salarnndan ayrnaa
altm. Sonunda unu buldum ki, nasl fkh kitaplarnda ve yce eriat- Ahmediyye'de bir Mkimin, gVenilir, anlayl, hikmet sahibi ve doru olmas art
koulmu Ise; byk kk bir kumandann ve onun
mavere edecei zatlarn da ayn sfatiara sahip bulunmas ve hatta fazla olarak bunlarda bir de ecaat
hasletinin bulunmas lazmdr.
Bizdeki efikan ve merann hepsini asker veya i
bilir zannetmemeli. Zaten muharebelerde meydana
gelen hatalarn ou buradan, yani zabitann hakika-

138

ten i gr-meye muktedir kimseler olduu zannndan

douyor. Sava srasnda kumandan olan zat, ordunun idare ve 'kumandasn tek bana deruhte edeceini muhar~kak bilmelidir de, sonradan ie balad
srada, hal ve fiikriyle kendisine
yardm edecek
-'-lmeye ve saygya layk- bir zat zuhOr ederse,
bunu kendisinin baht ve talihinin bir ltfu saymal
dr.

Kumaridan. emrindekileri iyi tanmahdr.

Kumandan olacakzat,bir orduya tayin oldu mu;

ewela beraberinde bulunacak olan erkan vemerann
hepsinin fikrini, akln, anlay ve isabet dereoesini,
ahlakn ewelce baz basit meseielerde yoklar. Bilhassa dalkavuk ve yze glcleri de anlar. Bundan
sonra zihninde bir defter aarak: filan zatta aran
lan sfatlar yoktur; filan ehvendir, u trl ilerde
kullanlabilir; filan d'a istee uygun ve tamam adam
dr" diye, herkesi snf snf yerletirir. Setikierine
nian kor. Artk hal ve iin icabna gre bu adamlarla
iini grr.
Mavere dairesine girerniyecek olanlar byk
rt:bede olsalar da hesap d brakr. Nasl brakma
sn ki, o zat, kendi i'ktidar kadar sz syleyecektir.
Bu szleriyle ise ya kumandann azmini sarsacak veya olmayacak yerde delicesine bir hareket yapmaya
tevik edecektir. nk insan kulandan zehirlenir.
istiare edip akl danan zat, hatta byle szle'l'le azmi sarslmayacak derecede karar ve irade sahibi olsa

139

bile, iittii evhaml szlerle istikbalin mehull

birleince hi olmazsa Acaba nasl olur? gibilerden
bir tereddde derek, merak ve sknt iinde kalp
bo yere rahatsz olacaktr.
Elhasl bu mavere isi ok mhirn bir meseledir. Her grlen insan, insan zannetmemeli. i esnasnda, bir tehHkenin ba gsterdii srada, bir adam
bulabilmek iin insan iki tarafna rpnp saldryar
da, i eri olarak pek az kimseyi grebiliyor.

ibilir insanlar nasl ktlenir

Fakat insanlarn kendilerini ve ilerini dev aynagrme huylar ve herkesin akln tekinden stn bilmesi, yaradlili gizli bir srr icabdr. Bu yzden srann, kdemin, yahut -<bizde ekseriya olduu
gibi- arkalanmak veya birinin adam olmak gibi sebeplerin sevki ile, askerlikte bir byk rtbe elde etmi ,oJan zat, ahsn ,gerekten bir adam zannederek,
kendi kendisini aldatt gi1bi herkesin de aldanmasn
istiyor. Aldanmyanlara, yani yle bir zamanda kendisini olduu gibi tanyaniara da: Beni niin tandlar!"
diye iinden kzarak, aleyhlerinde dedikodu etmeye
balar:
,
snda

Filan kumandan kendi bana hareket eder;

tenezzl etmez. Ederse de kendi yar,daklar ile eder. Aklnn erdiine ,gider, devleti batr'r,
devleti mahv eder. Bana sorsayd, yahut bana brak
m olsayd, yle eder, byle keser, byle bierdim.
-

mavereye

140

Gibi bir takm baya szlerle kendi tarafndaki

leri

kandrr.

O biareler de ii sahi zannederek:

Allah belasn versin! Filan :kumandan y
leymi, byleymi ... Ben iin iinde bulunanlardan
rendim. A:h ne are, paalarmz haindir ... Bizde ha. in ile sadk bir tutuluyor ...
Gibi konumalarla o biare ve gnahsz, ibilir
adam dillerine dolarlar.
Fa:kat i yine olacana varr. Basiret sahipleri
kimin ne olduunu ve hangilerinin ne dereceye kadar
ie yaradklarn pek ala bilirler.
Ama bu gibi szlerden bazs asker arasnda da
yaylarak, kumancfanlarna kar kalbierinde bulunmas lazm gelen, hem de muhakkak lzumlu olan itimat ve emniyeti sarsar. Bundan ise pek o1k fenal:klar
meydana gelir.
Lakin ii kime anlatrsn ve kimlere ne sylersin?
Ehlini seme yok, ahlak ve terbiye bozuk. Rabbim gzel akibetler, ibret alma ve itidal, ihsan buyursun.
Gelelim asl mevzumuza
Kader terazimizin kefeleri o gn, hayatla memat aras~nda birka kere gidip :gelmiti. Fakat bu saatteki hi birine benzemiyordu. nk u andaki
meyli kati neticeyi belli edecekti. Bu sebeple gnderilecek olan frkann ufack bir hizmetini bile tecrbe
olunmam bir ele te,slim etmek Muhtar Paa iin ok
zor idi. Halbuki beraberindeki erkan ve merann
hepsini, henz onbe gn nce yeni tanm bulunuyordu.
-

14t

Yukardaki szlerim Bir kumandann, yYe elli

altm svari ve top alarak, dmanla 1)1Dterek
olan bir' hedefe hcuma gitmesinin harp fenni esasla
rna aykr ve delicesine bir cesaretten ibaret olduu eklinde yaplaca:k mukadder itiraza bir cevaptr. nk yukarda beyan ayiediim zr sebebiyle,
ii her kime havale etse k~albi rahat edemiyecein
den, bu vaziyette onun seip icra ettii hareketten
baka ~~urtulu ve mit yolu dnlemezdi.
Bir kumandana, arkan ve merasn daha sekiz
gn nce tand bir orduya kumanda ettirmek adeti,
zannedersem yalnz bizde ~grlen mnasebetsizlikler-.
dendiri
Bu rhal yalnz byk 1kumandanlar hal<lknda cari
deil ya! Kk 'ktalarda da bu gibi hallere ok rast-anyor. Bundan ise hadsiz hesapsz fenalklar dou
yor. nk, herkesin baka bir trl ie yaramasnn
tabii olduunu yukarda arzetmitik. Herzabiti aniayp
dinleyip de, yolunda ve yerinde ve grebilecei ite
kullanma:k, zamana, tecrbeye ve birok manevra ve
talimierde birlikte bulunmaya baldr. Bizde ise sk
lp aresiz kallmadka ii dnmek ve gayrete
gelmek adet deildir. Byle eyler sakin ve rahat zamanlarda dnlp yaplmal iki, milletin erefi korunabilsin.
Her ne MJ ise, bulunduumuz geitten hedefimize varmak iin daha bir saat kadar yol yrmek lazm
olduundan, paalar ve dier zabitler, o yorgun askere:
- Haydin evlatlar Kumandan Paa, bizi sela-

142

mete karmak iin, toplar alp, ileriye koup gitti.

Biz de gayret edelim, biraz yryelim.
eklinde verdikleri gayretle; hepsi yola konulabildi ise de, alay, tabur blk nizam olmayp, yalnz
bir insan kalabal yolu daldurarak mit noktasna
doru gidiyorlar id'i.
Sonradan anlaldna gre, bizi takibe memur
olan dman svarisi, bizim askerle~den, yaralanp
yollarda oturmu veya yatp 1kalm olan, yz yzelli kadarn toplayp esir etmi. Baz insafsz Kazaklar
ise, o yogun kalgn adamlardan hikann hayatna
bile kast etmiler. Hareket etmeye mecali olm'ayan
o gibi zayflar ld~mek vahiliini, bizim ahlakmz
. kabul etmez. Ama hasmmz buna da tevessl etmi
ti.
Hzar boaznn tarafmzdan tutulmas

Kumandan Paa ile ileri gitmi olan mfrezenin

veya ne olacana, o srada gnller sabrszlkla intizar etmekte idi. Arazinin manzaras msait olduka drbnlerle onlarn hareketlerini takip
etmeye alyorduk.
Bizden ykseke bir oban yolundan gitmekte
olan svari neferlerinden biri:
- Mjde! Bizim aske,r, lboazn azndaki tepeye kyor, toplar da karlyor, dman yetiemedi,
geri kald!"
Diye feryat etmesin mi!
ite bizde o vakit hasl olan sevin, hayatndan
ne

olduuna

143

midini kesmi olan bir hastaya, ummad~./erden

yeti. en abhayat bir ila kadar tesirli old . Sevin
gzyalarnn ne demek olduu ve nasl z Or ettii
orada bizzat ve zevkle
anlasld.
.
.
'
1
Bi-r iki dakikalk bir yryten sonra, biz de yerin arzalarndan kurtularak, gideceimiz boa zerindeki karaltsyla beraber grmeye baladk. Fakat
yolun solu ufack tepelerle kapal olduundan dma
nmzn ne halde ve boazd:-;... ne kadar uzakta olduu
nu gremiyorduk. Boazn , ~ndaki tepenin bizim
as kerin elinde olduu gereg 'kadar anlald,ktan
sonra; fakir, atm teperek, sratle gittim. Arkadala
rmn hepsinden nce hedefe vararak, Kumandan Paa'y buldum. Ve muvaffakiyatini tebrik ettim.
Tepenin stnde bizim toplar dolu ve atlmak
iin iarete bakar halde, azlar yol boyuna doru,
gelmekte olan bizim askere dnk idi. ayet dman
tarafndan yolda yrmekte olan askerimize bir hcum vuku ~~ulursa toplar mdafaa vazifesi grecekti.
Btn drbnler dmann haline nazr ve bizim
askerin boazdan ieri girmesine muntazr idi. Ama
askerimiz bizim bekleyiimize uygun bir sratle yol
almyorlard. Bu thal askerin yorgunluk sebebiyle ar
yrmesinden ziyade bizim sabrszlmzdan dosa
gerektir.
Askerlerimiz dmanla aralarndaki mesafeyi muhafaza ederek yanyana yryorlard. Be on dakika
sonra, dman, boaz azndaki tepenin askerimiz tarafndan tutulduunu grm olmal ki, olduu yerde
durmaya mecbur kald. Bizim askerin de peyderpey
1

144

bulunduumuz

tepenin altndaki yoldan geerek baa

iine girmekte olduklar grld. Artk kalplerimiz
de tam rahat etti. Elhamdlillahi-llezi ezhebe anne-l
hazen. (36)

zn

Yolda dklp

kalm

olan a,sker

kardalarmz

ilerinde uzun mddet bulunmakla anlald ki

seferde !bulunan bir asker bir gece iin de olsa, kalaca ve yataca yerde bir harp dzeni dairesinde yerleiyor. Yani o askerin kumandan ve erkanharpleri,
yatlacak yerin etrafn gezip dolap, arazinin halini
anlyorlar. Ona gre:
- Filan yerde iki tabur, filan srtn zerinde
tabur, filan yamata drt blk bulunacak ve yatacak. Toplar filan yere konacak, toplarn muhafazas
iin u kadar piyade askeri filan mevkide :kalacak.
Diye, herkesin vazifesi ve her ktann yeri gsteriliyor. Yani gece olsun gtindz olsun, askerin silah
bana geip de ate etmesi icap edecekmi gibi:
- Filan tabur filan yerden ate edecek; filan tabur derhal filan yere kacak."
eklinde uzun uzadya tertibat alnmas adettir.
ite hi. adeti yerine getirmek iin Kumandan ile
erkanharbiyemiz, olduumuz yerin etrafn gezmee
ktlar ki askeri o boazn iinde gecelendirsinler.
Yarm saat, eyrek iinde bu keifler bitti, gerek. li emirler verildi. Askerin de artk boazn darsnFatr

l36) Meali: Bizden znty gideren Allah'a hamd olsun.

SOresi 34. ayet.

F.: 10

145

da gz grr yede, dknts bile 'kalmyarf, hepsinin ieri girmi olduklar anlald. Artk ~oazdan
uzakta dklp 'kalm olan asker kardalarlmzn hayatta olanlarna Hazreti Allah can, ve vefat etmi bulunanlarna da iman selameti versin.

Askerde grlen perianlk

Kumandan hazretleri, ordunun erkamharp heyeti
ile gn batmna yakn etraf 'keif iin dolarken, saf
zabitleri de, askerin epey bo~ulm. olan intizamn
dzeltmeye alyg_rlard. Her neyse askeri tabur tabur, bek bek ayrabildiler.
imdi her talburun kalmas iin kendisine gsterilen yere gitmesi veya trmanmas lazmd. ite bu i
srasnda ok zorluk ekildi. Geeeli :gndzl hemen
yirmi drt saatten beri, dinlenmeden arkasndaki ykyle taban tepmi, slanm, amur ve yorgunluk yznden adam klndan km. olan neferler, o boa
zn iinde herbiri bir tarafa serilip yatm olduun
dan, bunlar yerinden kaldrp da, en uza eyrek saat
mesafede olan yerlerine sevk etmekte zabitler ok
sknt ektiler. Kimisine yalvarr, kimisini dp sver idiler. Lakin bir ksmn yerinden kprdatmak kabil olmuyordu.
Bektainin bey,giri yol9a kalm da, bir trl yrtmeye muvaffak olamazm. Demi ki:
- Karacaahmet Sultan, rkeramet
olarak duvar
yrtm, kuwet-i kudsiyyesi varsa, gelsin de bizim
durmu bey,giri yrtsn, aferin derim."
146

i1 te onun dedii gibi, fakir de o srada:

Eer kuvvet-i kudsiyyesi varsa, gelsin de bi-

zim durmu kalm olan Mehmetii yrtsn, teek

kr ederim."
Diyordum.
Herbirimiz blr tarafa dalarak .
- Amann kardalar! urda Nd dakikalk yolunuz .kald. Haydindi bir gayret edelim. Yoksa imdi
dman gelir, lbu sefaJet ve perianlk iinde hepimizi kltan geirir. Kalknd u tepeye kalm da, selameti bulalm, rahat edelim.
Yolunda', tevik ve korkutmak iin bireyler syledike:
- Allah'n emrine razyz.
Cevabn verenler hesapszd.
.Dman dmann halinden bilmez derler; pek
dorudur. O srada Qdk deil, bir blk kazak svarisi, eer iimize dalm ol,sayd, bir ferdimizin sa kurtulmas veya hepimizin esir dmemesi ihtimali tasawur bile edilemezdi.
Evet! Aada grlecei gibi; bizim daiha birka
defa b.yle perianlmz olmutur. Larkin dedi'k ya!
Dman dmann halinden bilmez. Kim bilir nice kereler dman ordusu da byle musibetlere giriftar
olmutur da, bilmediimiz iin o frsattan biz de istifade edememiizdir.
Bizim imdiki perianlmz srasnda ~onun atlar
ve askeri nasld? Orasn 1bize hangi keif kuvveti
haber verecek? Elhasl bulunduumuz hal iin ne as-
kerin bir kusur ve kabahati, ne de mera ve zabitann

147

yersiz bir hareketi var. iin icab byledir. O gn ne

kimseye birey denebilir ne de gayretsizlikle itharn
olunabilir.
Canndan bezmi olan neferler
Z~bitler

ile can banda ve yk hafif olan avular, askeri serildikieri yerlerden !kaldrmak iin u
rap dururlarken, bulunduumuz derenin iinde, gya
yzlerce top birden patlam gibi, anszn dehetli bir
ses iitildi. Bu gmbrt zerine, o kendisini salver. mi, canndan bezini olan neferler rkerek yerlerinden frlayp canlandlar, ahvali soruturmaya mecbur
oldular.
Meer tayin olunan yere nakl edilirken, bizim top
kapakllarndan birisi cephane ile dolu olduu halde
patlam! Sebebi de, anlaldna gre: Haniya yukarda zikr olunduu zere surbandaki hadise srasnda
toplar doldurulmu idiler ya! Atmak iktiza etmeyip de,
tekrar boaltld srada, her naslsa topu neferi,
gllenin birisinin tapasm skmeyerek ylece kapaklya koymu, zabiti de dikkat etmemi, kaparkl yolda
giderken tekerlei bir tan zerine binerek, hzla yere dt gibi, tapann kapsl inesiyle temasa .gelerek ate alm ve bu ikyameti koparm ... Bu vakada topu ve iki piyade neferi ile bir topu mlaz
mmn ehit olarak rahmet-l rdvana
vasl. olduklar
anlald.

ite bu grltnn zoruyla canlanm olan asker-

ler kendileri iin ayrlan yerlere ktlar.
148

Buray yazal'ken, Nasreddin Hoca'nn, birer ayazerinde olarak eme banda serpilip kalm olan
kazlarn, o civada bulunan davullara hep birden torkmakla vurulmas zerine irki ayakl olarak katklar
nn sebebini kendisine soran Timurleng'e O tokmaklar sen yiyeydin drt ayakl olurdun!" diye cevap
vermesi hatnma geldi de, bir hayli gldm.
Can gerekten tatldr. Bundan nce neferler,
zlbitlerinin szl.erine ve tehditlerine kulak bile vermiyor, uzanm yatyorlard. Lakin o grltnn zoruyla
bakn ki, nasl davrandlar. Her neyse herkes yerli yerine yerletii .srada gne de batal yarm saat olmutu. Hava sisiendi ortalk karard, yamur serpi
tirmeye balad.

149

DRDNC KlSlM

*
*

*
*

*
*

HIZAR BOGAZINDA GEiRiLEN MTHi BIR

GECE
EVHAMLAR iiNDE
ERZURUM KAR.S YOLLARI
SERHAT HALKININ AHVALi VE MiZACI
YARDlMCI ASKERLERiN TOPLANAMAMASI
SEBEBi

DMANA KATILAN DOSTLAR

MEHRALi VE TL MUSA

Fakir, o tarihe gelinceye kadar seferber olmam

ve asker iinde kalmam, bir gece olsun yataksz
yatmamtm. Madem ki, Kumandan Paa hazretlerinin refakatindeyiz, tabii ki birlikte bulunacaz; elbette adrmz, ergemiz ve sair rahat ve huzuru temin
edici eylerimiz mkemmel olacak, diye mit ediyor-

dum.
Zira, babam vaktiyle askerlik ederek, miralayla
ka:dar terfi etmi bin ikiyz otuzalt tarihinden seksenbee kadar dahili ve harici, devletin ne kadar muharebesi olduysa, hepsinde hazr :bulunmutu. Ban
dan souk scak, ok eyler gemi olduundan, arada bir' keyfi gelince eski seferlerini, evde bize anlatrd. Eski seferlerde ve hele Krm harbinde paala
rn ve bilhassa mirlerin, hatta kiler adriarna varncaya kadar, mevcut olduunu, huzur ve rahatlar
iin gerekli eylerin mkemmel idn tenkit ek
linde syler idi.
Kendisi, vaktiyle Msrllarla yaplan muharebelerde bulunmutu.
- Mehmet Ali ordusunda kumandan olan olu
ihrahim Paa, sahip olduu tulumu iirir nerde olsa

153

ylece yatar imi. Buna mukabil bizim paalarmz,

azarnet ve ihtiam vastalarn fazlasyla muhafaza
ederlerdi. ite bu sebeple de, ordularmz ihrahim
Paa'ya kar bozuldu ve hatta sadrazammz bile esir
olduydu.
Derdi.
Bei

yz

yandaki paalarn grecei i

Sadedden kyoruz ama, bu vesile. ile hatra gelen eyleri de bir trl terk edemiyorum.
Yine merhum, bazen de:
- Sadrazam
Reit Paa esir olduktan sonra,
biz bozgun askerle Konya'dan kaarak geerken, ka
dnlar seyrtmi:zce :kmlard: (:Bu kadar kalabalk asker utanmadan niin kayorlar- Durup da dmania
rna kar koysalar olmaz m?) diye kadnlar :birbirleriyle syleirlerken, ilerinden tbir ihtiyarcas demi
ki: (Hadi kzm hadi, bei, yz yamdaki paalarn grecei i bu kadar olur) Hakikatan bizim () vakit Hsrev Paa kleliinden yetimi, gayet gen ,gen paalarmz vard. Ma:ksadm paalarn genliine itiraz
deildir, usulnce yetimemi ve ahsen de deeri
olmad halde himaye ve arka ile ykselmi
olan
amirlerin, devlet ve milletin varlnda at1 klar yara-.
lar beyan etmek ve onlardan ikayet etmektir. ite
Msrlllara kar bozulmaklmzn bir sebebi de budur. Mahv perian olduk, devletin namusunu bitir
dik
eklinde ackl ackl anlatrd. Gemi,i anmann

bugn ile

154

yakn

ilgisi

olduundan,

ocukluk

hatras

olarak, o yolda duyduklarm da buraca 'kaydetmeyi

maksad ve mevzua uygun buldum.

Scack ay beklerken
Ba:bamn

o szleri kulamda kaldndan ben de,

Mir Paa hazretlerinin otann kurulmasn ve stmz bamz kurutarak bir. scack ay itikten
sonra, bir seyyar karyola zerinde yatann iinde
yahcam zamann gelmesini
sabrszlkla bekliyor
idi m.
Yatsdan sonra olduumuz yerde amurun iine
be on ta dktler. zerine de biimem ki nereden
bulmular biraz da kuru ot yaydlar. istirahat imkanlarnn almasn :beklediimiz Kumandan hazretleri o
talarn stne kp, kaputunu bana ekerek yatma
sn m! Yaverlere, unlara bunlara ii sorduum da,
eski arnlarn bardak olduunu ve herkesin nefsi nefsine, bann aresini aramas iktiza ettiini anladm.
ite o zaman 1kendimce kyametin kopmu olduuna hkm ettim. Ama ne yapacaksn? Adamn dedii
gibi Yer demir, gk bakr, are-i halas yok. MecbOren baa gelen ekilir. El ile kara ,gn bayram olur
diyerek, hi olmazsa yatarken bam sulu amurdan
kaldrmak iin, tadan, aatan birey bulmasn bizim aban Aa'ya tenbih ettim.
O da kim bilir nereden bir odun paras yakalam getirdi. Erkanharbiye reisi biare ihtiyar Fevzi
Paa da, yine neferlerin tedarik ediverdikleri bir ta
yntsnn zerine karak uykuya vard. Meer bizim

155

aban'n bulduu odun parasna binba yaver Hseyin Ragp Efendi de evvelden gz koymu imi. Bu
sebeple odun parasn mterek kullanmaklmz
icap etti. Altmzdaki sulu amLJru mmkn olduu
kadar gidermeye altk. Canevime kadar ilemi
olan yorgunluk, uykusuzluk ve siankln zoruyla,
muambam bama ekerek derhal uzanp yattm.
Dmann

zerimize

ate amas

ksz olan bir kere hrszlk etmeye niyet etay akamdan domu mehur meseli gibi, meer bizim de uyku uyumaya niyet etmemiz bouna
imi. Takriben gne battktan saat sonra idi. Gzlerim dalar dalmaz bir silah sesi ~geldi. Derken bir daha! .. O! Arkas gk grlts gibi iledi. istirahat
deimizden (!) bir ,helecan He frlayp kalktm. Bizim yastk arkada Hseyin Efendi de frlad. Acaba
nedir? Ne oluyoruz? Diye birbirimizle. titrek, boa
nak, tkank seslerle larkrd ederken, kurun cv cv
lar da iitilmesin mi! Anlald ki dman, ordugah
mz zerine atele bir hcumda bulunuyor.
Kurunlu tfein zerimize doru
atldn ilk
defa olarak orada grdmden; fikrim, uurum, ted"
bir ve tasavvurum .alt st oldu. Veyahut bunlardan o
srada zerimde hibir ey kalmad. Kendimi tela
ve heyecan denizine dalm buldum. Yiitfie leke
srmeksizin ve grnte metanetimi hi bozmaks
zn, olduum yerden svmaya bir are aradm. ey
tan aklma pek ok ekilleri birden getiriverdi. Zihnimi;

156

me gelen arelerin hepsi, bizim, esas olan grnte

temkin, kaidesine aykr olduundan reddolundu.
En sonunda unda karar kldm: Asker etrafa yerletirilirken bizim st tarafmzdaki tepeye iki taburla
evket Paa konulmutu. Eer evket Paa askerine,
dmana kar ate atrrsa, kurunlar bizim olduu
muz yerdeki askerin zerinden geerek, hesapa tam
dmann bulunduu ve bulunaca noktaya isabetle
bizi korur. unu Kumandan Paa'nn aklna getireyim.
evket Paa'ya ate ettirsin. Bu emrini tebli etmek
bahanesiyle buradan savuup selamete kaym. Bu
kadar ihtimalli ve ihtiyatl kararlar ile me,gGiiyetimin
hepsi bir dakika bile srmemitir.
evket Paa'ya
bama

gitmek iin yola

gelenler

ktmda

nmzde yatmakta olan Kumandan Paa henz

gittim ve seslenerek

uyanmamt. Kalktm, yanna

uyandrdm.

- Ne var, nedir o!
Diye kalkt.
Yorgunluk ve uykusuzluun tesiriyle Beni niin
uyandrdlar? diye, beeriyet icab olan hiddet de y-.
znde ve gzlerinde olarak kalkt, oturdu.
- Efendim! ite gryorsunuz! Tfekler atl
yor, kurunlar buralara kadar geliyor. Eer irade buyurursanz evket Paa'ya gi,dip haber vereyim. Onun yeri yksektir, nn epeyce grd umulur. Askerine ate ettirirse belki iyi olur."

157

Yolunda ar ar ve temkinli olarak beyan etti

.im mtalaaya kar, uyku haliyle:
-Ha! Ha!
Gibilerden verdii ceva:b, ben tamamiyle emir
yerinde tutarak, zaten ayrlmak ihtimali olmayan bizim aban Aa atmla heraber yanmda olduundan,
derhal atlarmza binerek yola koyulduk. O karanlkta
evket Paa'nn bulunduu tepeyi zihnimde tayin ettim ve atn ban o tarafa evirip srdm.
E! Ben acaba evket Paa'y lbulsaydm, tasawur
ettiim giJbi ate ettirecek mi idim? Hayr, ne mmkn! ... Zira belki de edilecek ateten a'ksine olarak
zarar gelir! Eer evket Paa ate edilmesini kendisi
de uy,gun bulur ve bir zarar olmyacana karar verir
se ate ettirilecekti. Yoksa Kumandan Paa'dan benim
aldm emrin pek r:k birey olduunu ve belki de
uyku haliyle, benim sylediim szleri hi anlyama
m bulunduunu pek_ala biliyordum. Hal byleyken,
hi yle sakat bir eye cesaret edebilir miydim! ...
Yalnz u kadar ki, evket Paa'ya gtrmek zere aldmz emir' bizi o tehlikeli yerden karabilir
di.
Biraz gittikten sonra bizim karargahn zincir hat
tnda bulunan karakol neferi, arkamzdan:
.. ,...;_ Dur! Kimdir o! Nereye gidiyorsunuz?,
Diye bard.
Nefel"den kurun yeriz kor:kusuyla durduk ve
seslenerek yava yava yanna geldik
- Nereye gidiyorsunuz, kimsiniz?,
Dedi.
158

evket Paa'ya baz emirler telbB etmek zere

gidiyor olduumu syledim.
......;.. Oras evket Paa taraf deil, dmann bulunduu yandr, ordugahmzn ddr. Gitmek istediiniz tepe sa gerinizde kald.
Diye, nefercik bizi ikaz etmesin mi?
Hay Allah iyilik versin!
Bir

kazadan

Meer

kaalm

derken

tersimiz dnm! AdamKendisine teef~kr ettim.

halime gre hediye de verdim. Eer bu nefer uykuda
veya baka bir ekilde gaflette olsayd tehlikeden
kaalm derken 'kendi ayamzla
tehlikeye tutul-uyorduk. Baknd ie fesbhanallah!
Etme ylandan firar', grmeyesin ejderha
Msra tamilmen kacakt. {*)
Her ne ise samza dnp, yolsuz tal bir tepeye sardk Atmz yrmed'i, indik Kah ayamza ta
dolar, yzn koyu kapanrz; kah yanmz zerine
deriz; kah yedeimdeki atn ayaklar taiara dolar', hayvan gsyle alikarndan arparak muvazene
mi bozar ... Bir hal ki neuzbiii~H! nk ortalk zifiri
karanlk, gz gz grmyor. Her ~ne ise yolunda te
pindiimiz tepenin, zirvesi
zannettiimiz dzce b'ir
yerine vardk. Or'ada avazm kt kadar:
bizim

karanlkta

caz hayatmz kurtard.

(*) ikinci msra udur: Eyle yerinde karar, haline sabr

eyle ha!

159

 - Asker! evket Paa!,.

Diye baryorum. Gecenin o dehetli haliyle, benim sesimden baka hi bir S'esrn bana cevap verdii

yok
<

Anlald

ki biz yine yanl geldik. Burada ne asker var, ne de ev:ket Paa!. .. Bir kere karakol neferinin ikazndan gzmz yld iin bilmediimiz bir
yerin ilerisine veya sana soluna gitmeye ve arama-
ya cesaret edemediimizden orada bizim aban Aa
ile bir istiare etmekfiimiz icap etti.
aban

dedi ki:
Biz yanl geldik; ne burada ne de daha ilerde, ne asker var ne de evket Paa. BeyhOde yere
dalar dolap durmayalm. Bir kazadan kaalm derken dierine tutulmayalm; bana !kalrsa dnelim; eski yerimize gidelim."
-

Biz

yiitfie

Hayr,

leke srmeyeceiz ya!

ben kazadan niin kaaym? evket Paa'ya syleyecek szm vard da onun iin geldim.
Aryorum. Madem ki bulamadk baka trl aresine
bakarz.,

Diye koca aban ile akd olunan meclis-i meve

ret devam ettirilmekte iken, bizim alt tarafmda olmas gereken ordugahmzda artk silah sesinin kesilmi olduunu, konuma srasnda ettiim dikkat ile
anladmdan, derhal aban'n reyinin doru olduu
karar verildi. Tepeye karken grdmz zahmeti
tekrar ekerek ordugaha dndk.

160

Evhamlar iinde

Hibir yerde ate ve aydnirk olmadn<lan. rast

geldiimize sora sora Kumandan Paa haretlerinin
olduu yeri g. hal ile bulduk 1Bizim arkada Binba
Hseyi-n Ragp Efendi'ye vardm; Paay sordum.
imdi yatt, daha uyumad" dedi.
Memuriyetimizin neticesini amire bildirmek lazm ya! Yava yava yanna sokularak
- Bendeni geldim, la1kin ivket Paa'y bulamadm."

Dedim.
isabet olmu. Haydi git yat. imdilerde haki'ki birey olmaz. Eer olursa sabaha kar olur.
DedL Ve ikaputunu bana ekti.
imdi fakirin evham cephaneliine i:kinci bir fitil
daha sokuldu. Yal Acaip! Demek ki, sabaha kar harp
olacakm, nasl ederiz, ne yaparz? Acaba i nasl
balayacak ve kimler lp kimler kalacak? Kazanr
sak ne kacak? Allah korusun kaybedersak sonumuz
neye varacak?
Zihninizi bir !kere bu trl evhamlara kaptrn,
iin iinde kendi hayatn:i:n
tehlikesini de hesaba
katn, artk uyku uyuya!bilirseniz size ak olsun derim.
Hseyin Ragp Efendi ile mterek yastmzn
yancazna Hind dervileri gilbi bzlerek ot:urdum.
Nazeninim yamur da sepitirmeye balad: Alt amur st yamur. Giydiim muambalarn !baln
da geidim. Hesap ve tefekkr deryasna dalp git-

F.: 11

161

tim. Alemi de ka~anln dehetiyle beraber blr sessizlik, bi'r sakinlik kaplad. Ama benim hayalimdeki
evham rve fiiklrlerin rkalahalklridan, onlarn drlt_ ve
dedikodusundan meydan yok ki, ~gecenin o tesirli halinden, airane bir huzur ve skGn ile zevk alaym.
O srada kulaklarm etrafmda uyuyanlarn m
ltsndan baka birey iitmiyordu. Kendi kendime
dedim ki:
" - Ya Rabbi! Keke u dalm uyuyanlarn birisi de ben olaydm. Veyahut onlardan baisnn asab ~da lbenimki lkadar zayf ve hassas olayd; uyku uyuyamyayd da urackta beraberce sohbet edeydik.
Vah biareler, hi birisinin sabahn koparacai kya
metten haberi yok. Acarba yarn ne kadar zevceler
dul ve ne kadar ana baba cierpareleriniri yokluu ile
meiGI ve mahzGn olacaklar? Ve kim bilir ne kadar sb
yan ve ocuklar harp felaketi ile yetim kalacaklar?!
E! Sanki kyametin yarn kopacan ben Iittim
de iyi birey mi oldu? Hayr ne gezer. Kyamet asl
bizim uykunun bana koptu. Sabahleyin ise yine herkesle beraber kyamete itirak edeceim de tabi! idi.
ite byle bir trl tasavvurlar vehimler ve facialar
ile zaman geirirken, gzlerim de ara sra fecir yerindeseher nurunun iaretlerini aryordu.
Dman bizi yoklam
Yava yava fecir skt. Trkesi, tan yeri aar
maya ve havadan da bulutlar synlarak incecik bir
kuzey rzgar esmeye balad. Bilmem stmzn ba-

162

mzn ya olmasndan ve r~gar tesirinden midir

yoksa beklenen dehetli va1ktin yaklamasyla asap
bozulmasndan mdr, nedir? Beni bir titremedir ald. Bir yandan da dmann !bulunduu tarafta bir hareket oluyor mu diye bakyordum. Uzatmyalm, fecir
yayld. Sabah oldu. Herkes de uykudan uyand. Geirilen gecenin tesiri ile perian olan hususi ve umumi
ilerin tamir ve islahna baland. Fakir de ilk top ve
tfein hangi taraftan ses vereceini bekliyordum.
Lakin hi bir taraftan bir t rbile olmad.
Gnein yzn gstermesine az bir vakit kald
ndan, nazarlarmz hi bir engele arpmadan da ve
tepeleri gzetliye!biliyor:du. Drbnler, dmann akamki yerine evrilmi, herkes gr kuwetine gre,
kimisi Bir karalt gzkyor" vekimisi Hayr kimse
yoktur" filan diyorlard.. Nihayet dmann olduu
noktada kimsenin bulunmad sabit oldu. Fakirin de
helecanda olan ikaibim 1biraz ferah buldu.
Bir eyrek saat sonra ise dmann !bulunduu
mevkiin sa tarafndan !bir takm svarilerin bize do
ru gelmekte olduu grld. Herkes dikkatini o tarafa '
evirdi. Svariler geldiler. Civar kylerde yerlemi
olan Dastan muhac'irlerinden bir ksmnn, orduyu
hmayunda hizmet etmek zere bize katldkiar anlalarak memnun 'kalnd. Dmann ne >Olup, nereye
gittiini onlardan so~duk. Daha geceden, gerisin geri
gitmi olduklar halherini aldk
Meer gece beni dalara drm >Olan sifa.h patrts, bizim taraftan hi bir ate ve aydnlk gremeyen dman tarafndan bizi yoklamak iin karlm.

163

. Acaba Trkler boazn. iine ekilip gittiler mi, yoksa

olduklar yerde sabit midirler, diye anlamak iin zerimize doru bir hayli silah atmlar. Bizim taraftan
da siHihla cevap verilince boazn aznda olduumu
zu anlyarak ve daha kimibilir ne gihi fikirlerle veya
esasen aldklan vazife icab 'bize yakn durmak ileri~
ne gelmediinden, Kars'<} doru ekilip ,gitmiler.
O srada Kumandan Paa hazretleri halimizin bir
telgrafla i'stanlbul ve Erzurum'a yazlmasn emretti.
Sabahn. souu, uykusuzluk ve yorgunluk hali ve kalbimin rahatszl yznden parmaklarma pek ge
kalem t:utturabildim. Telgraf yazld bitti. ('")
Erzurum Kars yollara

iki svari ile, ekilmek iin, ldr

merkezi olan Oltu !kasabas
na gnderildt O :kasaba, olduumuz yere onJki saat
mesafede idi. Telgrafmz tabii akamdan sonra Oltu
ya varp ancak ekilebilirdi. istanbul ise ilki gnden
beri Mu!htar Paa'nn nerede ve ne Ite olduundan
haber alamam olduundan, merak ederek, Erzurum
Tel,graf

bir

sanca mutasal1nflmn

(*) Bu telgrafn nasl bir halde yazldn tarif etmeklilm,

baz telgraflarmzn

ifadelerinin bozukluuna dair, sonradan Istanbul'da iittiim baz. itirazl'ar sebebiyledlr. Zaten dzgn szler yazmak, benim gfbi iri kym ham halat adamlarn ii deilse
de ewelce de dedik ya! Her naslsa kaza ve kaderle bir ite
bulunduk; yoksa ben stesinden gelirim .diye ve isteimle gitmedim. Mal ve hal meydanda, zrinz de ortada olduka yazdm eylerin dzgn olmayndan dolay bizim tarafa hi bir
mesCliy~t dmez.

164

ve Oltu'dan sorar dururmu. Erzurum ise ne halde olbir cevap veremezmi. Bizi
bulup bir doru haber getirsinler diye bize doru vaziteliler karm. Ertesi gn bu memurlar bize kavu
tular.
Bir rniinasebetle denildii gibi, Erzurum ile Kars
sancaiklann Soanl denilen da silsilesi ayrr. Erzurum'dan 'gelen yol lbu daa varnca iie ayrlr. Bi- .
rincisi: Yeniky, ak11balba, Hnkardz, plakl'dan
geer. ikincisi: Mecingert, Sankam, Karaurgan yoludur. ns: Hamarnl caddesid'ir. Bu yol, dan Erzurum tarafnda, Pasinler kazasna bal Zivin
kynn altnda :birleir. Aras nehri boyunca Hamaml
caddesinden ayrlan ve Zivin kynde birlemeyen
baka, incecik bir yol daha vardr. Fakat Zivin'in mevkii ykseke olduundan, bu yolu da nezaret ve mrlafaas altna alabilir. Dan zerinde, yollarn biribirine
olan uzaklklar ancak birer veya bir buukar saat kadardr. La~kin Soanl~da bitiritip de Kars ovasna
iniirliinde byle deildir. Ovada her yol da ibimirini grmeden ayr ayr Kars'a kadar ~giderler.
iinde bulunduumuz Nisan aynn onbe ve onaltsnda Soanlda'nn karlar henz
erimemiti.
Dan stndeki-yollardan hi biri askeri harekat iin
elverili deildi. Yalnz, boaznn nice glklerle tutulduunu anlatm olduum Bardiz yolu. askeri harekat ve sevkiyat .iin msaitti. Bu yol k yoludur. So
anlda'na kmakszn bir dere iinden gider. Dan a11kasnda, Erzurum tarafnda bulunan akrbaba
mevkiinde, yukardan ~gelen yaz yolu yani Hnkardz
yoluyla birlelr.
165
duumuzu bilmediinden

Asl<erin boaza
tedbirleri

yerletirilmesi

ve

dier

mdafaa

Allah'a kr bu k yolu tndi elimizde olquun

dan, dalar misafir 'kabul edinceye, yani Mays ay girinceye kadar bizim askerin, bu yolu muhafaza iin
tuttuumuz baazda kalmas icap ediyordu.
Baazn aznda, mdafaa iin yerletirilecek askere, hendek ve siperler yaptnlmaya baland. ihtiyatta kalacak olan askerle rkumandann ikametgah,
boazn bir saat kadar gerisinde, Bardiz nahiyesine
bal Zatkin kyne nakl olundu. imdi bu Bardiz nahiyesi de, harp tazminat olarak Ruslara verilen topraklarta birlikte elimizden kmtr.
Bir gece evvel ekilenlerden sonra, lbt kyde,
ahr sekisi tabir edilen yerlel"de edilen rahatn, dayal deli kkler kadar insann houna ,gidecei muhakkaktr. (Bu ahr sekisi, ahr zemininden toprak
ve tala altm yetmi santim kadar ykseltilmi bir
setceizden ibarettir.) nk, yirmi otuz evlik yle
bir kyceizde ve bilhassa o havaHde, o mevsimde
bir ahr sskisi bulmak, hele yle bir ordulukta, her
kula nasip ola~ak saadetlerden deildir. Naslsa, Kumandan Paa'nn retakatinde bulunmaklmz meziyeti, bizi de, bir ahr sskisi bulmak eref ve imtiyazna
nail etti.(*)
( 1') Hicivleriyle mehur, air Bayburtlu Zihni, bir k mevsiminde Anadolu'da yolculuk srasnda bir da zerinde, tipi denen kar frtnasna tutulur. Gzleri bir kar mesafeyi seemez
olduu ve yolcularn hayatlarndan l!'it kestikleri srada iiti-

166

Kumandan hazretleriyl~. erkfnharp reis'i Fevzi

Paa bir ahr sekisinde olduklar gibi, bizim :arkada
binba Hseyin Ragp efendi ile biz de, lbir baka
ahr seddini yine birlikte kullanyorduk. teki yaverler, yani Kolaas Osman Efendi, Rza Efendi, Yzba Mustafa Bey, Hseyin Efendi dahi yle birer yere
~okulmulard. Btn kyn ahrlar'na ordu hayyanlar balanm olduundan, kyllerinki ne oldu ve ne
rede kald? Orasn bilmem.
Toplandrr bildirilen asker, toplanmamrtr

Bu kyde kalnan ondrt gn zarfnda, buras bir

muamele ve muhabere merkezi halini ald. Bizim yaz
yazmak vazifes'ine daimi _yardmc olmaik zere, drdnc ordu tahrirat kalemi katiplerinden Einli Mus
tafa Efendi, bu kyde !bulunduumuz sra~a Erzurum'dan getirtildi.
Kars'n durum~.nu renmek ve Ardahan'la Elefen bir kpek sesi, yaknlarda bir ky ol{iuunu haber verir. O
ses ile kyn istikametini tayin ederek, can atar ve tehlikeden
kurtulurlar. ite air o vakit kyde u beyti sylemi imi:
iddet-i berd-i itadan enlii grdke kalb
Ho gelir blbl sadasndan ona avaz- kelb (37)
Bizim misafir
en gzel

olduumuz ahr

kklerinden

daha ala

sekisi de, bize gre

olmasyla, airin

dnyann

bu beyti hali-

mize mnasip dt.

(37) Kn iddetli souunda, meskGn bir yer
be, kpein sesi, blbl sadasndan ho gelir.~

bulan kal-

16'1

girt cihetindeki frkamz ile haberlemak zere svari

nokta ve postatart tess olundu.
Bizi boazdan ieri tkm olan dman, Kars'a
doru ekil'ip gitmiti. Tahki'k edilerek anlal9 'ki,
dman !bizden ayrlp da giderken Kars'n telgrafn
kesmi ve yolu
zerine suvar naktalar koyarak,
Kars'n te tarafndaki umumi ,ardugahna dnm
tr.
Yalnz u kadar var Iki, dman, bizim ~geldiimiz
da yolunu yani. Bo<kale yolunu kapayamamt. nk buras ordugahna uzakt ve arada balant kurulamadndan buraya mfreze brakamamt. Bu hal svari kollarmzn keifleriyle anlald . .Su yol vasta
syla mevcut olan haberleme hrriyetinden hayli Istifadeler edildi. Hatta iki defa Erzurum'dan bize
gelmi olan cephane, mhimmat ve levazmat kafi
leleri Kars'a sokuldu. Lakin bu sevkiyat d~ima elden
gelen son derecede dikkat ve muhafaza altnda yapl
d. nk her kafile 'iin yol zerinde byk tehlikeler mevcuttu.
Ordumuzun byk noksanlarndan birinin de svarisizlik olduu, yukardan beri geen szlerden elbette anlalmtr. Erzurum, Dersaadet ve dier vilayetlerle yaplan muhabereler srasnda, erkes Musa
Paa kumandasndaki drt alay ef'!kes svarisinin
acele yetitirilmes istendi. Bu svarilerin Sivas ve
Samsun taraflarnda vaktiyle tertip olunduu ve Mir
liva erkes Musa Paa kumandasna verildii iitil
miti.

Tertip ol unduu
168

birok

aaal

szlerle,

ilan-

harpten ok nce, Erzurum wl'isl Kurt Ismail Paa

hazretleri tarafmda.n Dersaadet'e bildirilen svari ve
piyade muavine askel'leri m~$r nen: toPiaoimlilrni
imi. Halbuki Kurt ismi.U Pai o h~v~li hil'ifind~Jn
olduu iin, muavine askerleri ve ordunun ihtiyac
olan levllzm daha tkolay toplayabilir midiyle Erzurum valiliine tayin olunmutu,

Serhat

halknn hvili

ve

miac

oi<Juundan, llluralarn erafyl nalk &ftsmdaki mnieebEttler, Anadolv

ve Aumeli'n'in dier verlerif'KWki oibl diildir. Yerleri

O fiavali e:kiden beri

sr.hat

icab, senhat ahilisi a'*erlikl.e me-gul olageldiklerinden, halkn zibitlere yani memleketin ileri gelenlerine
itaat ve hiir:mti var. Bu hOrmat ve itaatin bir i~ibi
de menHaketin kafbur Ost .Jcfmseferinin tirnar ve zeamet erhab, yurtluk ve o*ll< chr&ff mW< tahlbi, plmalardr.

Bu sebeplerle Tanzimat'tan nce asp kesmek,

d(jmek ve 1hapsetmEJ:k gilbi cez~lar fazlasyla kullan
dklarodan, nOfuzlar ehiU yannda tesirli olarak devam etmitir.
Tanzimat'tan, yani devlete merkezi idarenin kuve timar, zeamet, mukaata'a gibi eyle
rin devlet hazinesince zapt edilmesinden ve byle
eylere bir dereceye kadar son verilmesinden sonra,
eraf lle halk arasmdaiki bykl:k kklk mnasebeti olduka gevemitir. Fakat yine de o erafn
~ulmasndan

169

vaktiyle bir keire byk olarak grlm ve tannm

olmas ve hele Krtlerle Grclerdeki rki balln
tamamen ortadan kal:kmay, hkmetin de bunlar
Ie yarar kimselerden saymasna sebep olmutu.

ilan-a harpten evvel tertip olunan muavine ,

askerlerinin hali ve ,mikta'ra
i:te lbu kanaat ve hiikmete dayanan ismail Paa
hazretleri, her kazada bulunan en mehur ve muteber
bir lbey ile bir aaya, mevkiine 'gre, svar ve piyade
bir ta:bur, iki tabur 9'nll muavine >askeri hazrrlat
malk zere, bunlarn hepsini harpten nce Erzurum'a
celp etmiti. Kimisi iki, kimisi , 'kimisi be tabur
karacam szn vermilerdi. Hepsinin devletten
devaml bir menfaate erimek midi vard. Bu szlere dayanan ismail Paa hazretlerinin de topyekun ola
rak elli talbur muavine asker tertip ettiini !bildirdii
iitilmiti. Harbin ilanndan sonra bu elli tabul"dan hatta bir talbur olsun ,grlememitir.
Bunlardi:n

Kars ile hudut arasnda bulunan re

gel ve Zaruat kazalar ahalisinden rahata on tabur~
dan fazla asker toplanaca hesap olunmutu. Geri
bu hesap pek de yanl deildi. Fakat ortaya kan
maniler mrnkn olan bu tasavvuru, hayal-i muhal
ekline soktu.
Bu iki kazann hal~k, merepleri farkl kavimden, yani Krt ve Karapapaklarla yerli Trklerden ibaretti.
170

Krtler, Kaskanl, Zeylanl, Camadanl airetleri

olaraik anlrlar. [*)
Reis!.eri Reit Hey, Ahmet ve Ma:ksut Aalardr.
Hepsi bin beyz, ikibin adr kadar olabilir. Burada
adr demek hane demektir.
Karapapaklara gelince, bunlar Acemlerle Das~
tanllar arasnda husOsi bir milliyet gsterirse de, lisanlar Azerbaycan Trkesidir. KyMetleri Acem gibidir. Lakin kalpalklar lbaika trldr. Bazsnn mezhebi Snni bazsnn'ki ii'dir. Bunlar da, ad geen kazalarda ikilbin, ikibin beyz hane halk kadar olabilirler. Gayet yiit ve cesur bir :kavimdir. Pek iyi svaridirler. Hele :at zerinde silah kuHanmalkta bunlar
kadar usta olan pek az grlyor. Nitekim !bunlardan
Mehrali adnda !birinin ordu-yu hmayCna nasl hizmetler ettii ve savalarda ne gibi yararirklar gsterdii ilerde sras geldiinde grlecektir.
ite nahiyeleriyle beraber bu iki kazadaki Karapapa'klar, teden beri ismail Paa hazretlerinin ailesini byk tanmlardr. nk ismail Paa'nn babas
erif Aa, vaktiyle regel kazasna bal Hacveli.
kynde ikamet eder ve Karapapak cemaatinde kumandas yrr bir' zat imi. ismail Paa'nn yeeni
ve yine o kyde sakin Mededbeyzade Yusuf Bey, Ka{*) Geri ordumuz bu airet halkndan, dman taarruzunun ilk zamanlarnda istifade edemedi ise de, savan ortalarnda devam eden
zaferlerirriz esnasnda,
yani ordumuz
Kars'n ilerisinde bulunduu srada bu kk airetin birka
yze varmayan svar kuwetinden gzel gzel hizmet ve yardm grmtr. Hizmetlerini burada sitilylle anarz.

171

rapapaklardan lbe tabur asker yazm ve hatta defterlerini ;bile amcasna gndermi imi.
Bu Karapapaklardan Arda1han ve ldr kazalarn
da da bir hayl'i halk yerlemi ,olduundan, onlardan
da ,karabildii kadar muavine askeri toplamak ve
bOtn tidr sancanda 'bulunan dier kazalardan da
muavine celp etmek vazifesi ise Ardahanh Hac H
seyln Paa'ya havale klnmt.
Bu ilerin cmlesi, ilan- harpten nce ve geen
k tertip edilere-k, defterleri yazlm; zabitlert de yJ.
ne e~raftan olmak zere tayin ounmutu.

Muavine askerlerin

toplanmamas

sebepleri

Muavine askerler k vakti toplattrlp da, bo

yere yedirmek, giydirmek, yatrp kaldrmak ve aylk
vermek, bu kadar ha~k bir veya birka yerde topluca
bulundurmak klfetine dlmemek iin de, lzumu
halinde toplaMmak zere hepsi evlerinde braklm
t.

Bu sene ise, o havalinin mehur olan <k Mart'

m yirmisinden sonra hafiflerneye baladysa da muavine askerlerin
Zira:

toptanlmasna

yine cesaret

olunamad.

- Toplarz da, ya harp olmayverir veya i birka ay daha uzadktan sonra olursa; o vakte kadar bu
askerin bakm ordunun ve hkmetin bana bela olur.
Dncesi, celp ve toplanmalarnda ar davranlmasna sebep olmutu.

172

Bu askerin

Mart'n

yirmisinden sonra

toplanl

masna balansayd bile, yine i yetitirilemiyecek

mi ya! nk be on gn sonra harp ilan olunacak

ve toplanm otanlar da,. istilA attna den oluk ocuklarnn muhafazas telama derek, hi birisi askerlii kendine mal atmiyecek imi. Nitekim yle de
oldu.

k~m

Elhasl, mukaddimeda yazld gi'>l ordunun erve meras ve hatta hkmet memurlarnn bile

ekserisi, gazetelerin a~zna bakarak ve devletin hal

ve maln ve poltti:kamn esasn akllarnca lerek,
harbin :kat'i olarak vuku bulaca zannnda birlik deildiler.
:'JII

Hak ,kazasn infa.z murat edince,

gzler .grmez, akllar nndeki tehlikenin derecesini

Lakin

Cenab-

kesttreme: olurmu.

Muhtar Paa'nn Erzurum'a gelmesi zerine, ordu-yu hmayOn dairesindeki memur~ara 'harp hazrl
iin emir gnderdii srada, muavine askeri tertip
olunan yerlerdeki memurlar da vazifeye davet olunmutu. Meer harbin patlamasna on~ki gn kalm
imi ... Serhatlerde bulunan memleketlerin eraf, askerini toplamaya baladklar esnada dman hudOdumuzu geti. Toplanm <Jian az bir ksm da istila
sebebiyle dalp, vatanlarnda evlad iyallerinin.'ba
ucunda kaldklarndan, i mkellef askerler olan nizamiye ve redif taburlarnn himmetine mnhasr kald.
~73

Dmana katlan dostlar

Rusya erkanharp generallerinden Ke.niof 1884

tarihinde ner olunan tarihinde "Rusya'nm Kars tarafnda hududu getii gn, Osmanl taraf ahalisinden
ve Karapapaklardan iki blk svarinin, Rus ordusu
kumandann selamlyarak, onlarn (milisya) dedikleri
askere katlm olduklarn" yazyor... bret aln ey
dost! ar!
Buna yakn baz havadisleri biz de duymutuk. ismail Paa'nn' yeeni olan regelli Yusuf Bey, Rusya
tarafnda yerlemi olan Karapapa'klardan
birisinin
kzyla harbe yakn bir zamanda evlenmiti. Harp
knca haremi Rusya'ya arld. O tarafla alakalarnn
kesilmeyecei hissedilerek tedbir alnd, smail Paa'nn namusuna leke 'ge1mesin diye Yusuf Hey Anadolu- ierlerine doru srlmekle beraber, muharebenin sonuna kadar bizim kumandann yannda yaver
sfatyle gz hapsinde bulundurularak askeri hi bir
ie kartrlmad.
Eer

nce bizim asker hududu ~geip Rusya'ya

girseydi, yazlp da gelmeyen o askerlerden baka,
dnyann her !kesinden kyarnet gibi yardmc asker
efrad zerimize ecekti. Fatihlik anmz yine eskisi ~gibi afak tutacakt.
Elhamdlillah i yine Avrupallarn zann ve d
manmzn tahmini gibi olmad ya! Devlet-i Aliyye, bu
harpte dahi varln ve siyasi canlln ~gsterdi. Askeri an ve erefini dnyaya ilan etti.
Madem ki hal icab, mdafaa bize dt, istedii174

miz ekil ve miktarda asker bulamyacamz ve yalmkellef !as'kerlerimizle kalacamz tabiidir.

Tecrbe ile sabittir ki, mdataada bulooan askerin kalb kuvveti, taarruz ve hcumda bulunann kalib
metaneti ile bir olmuyor. Hcumda oln.n askerin her
birinin yrei arslan kafas gilbi iip, dmann kalbine korku salyor. Mdafaadatki askerin kalbi ise, aciz
ve zayf bir tavain yrei gibi helecanla doluyor.
Hele bir de ibogunluk belasna dOar olursa -Rabbim
gstermesi n- gerekten tavanlaarak Peh!" desen
d kopuyor.
nz

Ekiyadan

Mehrali ve Tl Musa'nn aflar

Frkamz

Zakim kynde bulunduu srada, Kars

Hseyin Hami Paa bir mektup yazarak,
Mehrali ve Tl Musa gibi Rusya ordularnda hizmet
etm&kte bulunduklar zannolunan iki akinin, Devlet-i
Aliyye ordularnda hizmet etmek zere bize sna
caklarndan, devletin kanunlanna kar evvelce ile
dikleri sularnn affolunmalar lzumunu iltimas etmiti. Muhtar Paa hazretleri de: Eski sular devlete affolunmutur, ordumuza gelelbilirier." cevabn
kumandan

vermiti.

imdi

bu adamlar, hal ve mevkilerini okuyucularma tantnarn iktiza ediyor:

Bu iki kii demincek zikri ,geen Karapapak kabilelerindendirler. Bunlardan Kars'n baz kazalarnda
meskOn olanlar bulunduu gibi, Rusya'da da bir haylice vardrlar. Hazer denizinin batsnda bulunan eiki,

175

irvan ve Nalhclvan ve dahe ber1 taraftaki~an beldelerinin bat tarafnda, bizim huduttaki A aay'nn
tesindeki arazi ve ekseriyetle Tiflis'in ivar olan
kyler hep bu 1kavimle meskn gibidir. Builarn, Iran'n
bizim Bayezid san~a elvarnda bulunan MakO ve O
vack kazalar ile civarnda da yerlemi olanlar vardr.

Rusya devleti hap srasnda, Dastan, erkes

ve Kafkasya'nn dier kavimlerinden takil ayiedii
svar alaylarn b'ize kar olarak ordusunda kulland
gibi Karapapa:klardan da !bil' miktar svari tertiplemitir. TOt Musa dediimiz ahs Rusya'nn askeri
hizmetine girmilerden ve Mehrali ise o hizmete girmek zere hazrlanmlardan idtter.

Mehrali'nin hayati
Mehral'i, Tiflis'in Karapapak kylerinin birindendir'. Mezhebi snnidir. Vaktiyle onyedi onsekiz yanda i'lten vefat eden babas, Karapapak mrlli adetlerine muhalif ola.rak konulmu olan yeni bir usule
gre gmlm veya hkOmete gmdrlm~ imi.
Mahalli Rus hkmeti 'intizam korumak iin mezarla geici hir de karakol koymu. Mehrali, milli taassub ile .galeyan eden hidtletinin nne geemeyerek, bir gece gizlice mezarla gidip babasnn kabrini am, cenazeyi eski kabristana nakletmek zere karrken, kendisini nlemek isteyen karakol neferini ldrm. Petlerinin cesedini alp, gtrp es176

ki

usul zere gOOldkten sonra hkmetten ikamaya

mecbur kalm.
Hikmet bu ger caniyi aradka o kaar, katka da cinayetleri artarm. Balar ve krlar mesken edinip, hkmetten gizlenenlerin bundan baka
ne hnerleri olabilir! Nihayet aratrmalar iddenle
nip yakay ele vereceini anlaynca, hududu geerek bizim taraftaki Karapapa~klarn iine gelerek iltica edip gizlenmi.
Rusya devleti, sefareti vastasyla bu Kapapaklarn iine saklanm ie 'kadar cani varsa, ibunlar
Babali'den isterken Mehrali'yi de ister. Devlet de bu
iadeye meabur olarak birtakmlarn tutup Rusya'ya
gnderir. Falkat Mehrali tutulacan anlaynca bizim
zabtaya da kar gelir. Mesela byr, aratrma id
detlenir. Neticede Mehrali bizden de bir iki zaptlye
ldrerek Rusya'ya kaar'. teden sktrlr, yine bir
cinayet ileyip bizim tarafa geer. J3urada da cani
_olduundan takipler devam eder. Dersaadet'teki
Rusya sefaretr ise regel kazas idarecilerini Mehrali'ye yataklk etmek1e ith~m eder. Kaza idarecileri bundan telaa derler. Byk bir kuvvetle Mehrali'yi takFbe 'karlar, dz bir ovada sktrrlar.
Mehrali teslim olmaz, silahna davranr, silahla mukabele ederler. Nihayet o kazann idare meclisi azasndan Karib Aa ile bir de zaptiyemizi vurup ldrdkten sonra kendisi de yaralanp yere der, harekete mecali kalmayarak tutulur.
Muhakeme ve sorgusu yaplr. Mahkemede hi
bir suale cevap vermez, inkar ediyor saylp ahitler

F.: 12

177

dinlenir. Kars Meclis-i Temyiz'i kanun gerei istam

na karar verir. Hkm evrak bizim Erzurum'd~i Divan- Temyiz'in daihi tasdikinden getikten/ sonra
Dersaadet'teki Mahkeme-i Temyiz'e gnderilir. Ora
da da tasdik olunduktan sonra gereinin i.cr'as iin
iradei- seniyye kmak zere iken Mehrali Kars .hapishanesinden firar eder. Yine Rusya'nn Kafkasya
idaresine ve lbizim mahalli hkmete hayli telalar
verir.
MehraWnin ka

Mehrali'nin ka ekli de sergzeti ve kendisi

kadar tuhaf olduundan tafsilatn, sonrad:n bfzzat
kendisinden iittiim ekilde buraya dere eyledim:
Mehrali, Kars hapishanesinde kocaman prangalar iinde tutulduu srada, ald kurun yaralar
tedavi edilirken Zehirli bir ila kullanrlar da beni
ldr,.ler" vehmi ile yarasn bizim hkmet cerrahlarna baktrmaz. Kendisi Karapapaklann adeti zere
ilalar yaparak tedavi eder, ksa zamanda da iyileir.
Hapishanede mahpus olan kocasna yemek getiren
bir kadm, !kocas vastasiyla kandrr. Kadnn ekmek
iinde getirdii bi<r demir eesini elde eder.
nce ee ile pranga demirini becerir, sonra da
hapishanede bulunduu odann temeli tarafn kazmaya balar, duvarn br tarafna geilebilecek ekil
de bir delik vcCde getirir.
Sonra btn ma'hpuslar firara tevik eder. Ve:
Hepimiz birden filan gn, filan saatt.e, hapisha-
'178

nenin kapsndaki demi-r' parmaklk ald srada,

birden kapya hcum edersek, zaptiyeler kafi gelmez
mdMaa edemez ve arrlar; biz de kurtuluruz,
diye herkesi kandrr.
Hakirkaten yle bir zamanda kapya hcun: ederler. Zaptiyeler kar koyar. O srada asker de getirilir. Ate ederler, mahpus'lal"dan bazlar yaralanr.
Hapishaneden hi kimsenin kamasna meyd~n verilmeden iin n alnr. Ama o grltde :Mehrali, arka tarafta hazrlam olduu delikten frlayp kaar
ve o civarda birinin dam zerinde ylm olan ot
yntsmn stne karak otlarn iine saklan.r.
Hapishane memurlar, mahpuslar
yoklama e
derken Mehtali'nin firar ettiini anlarlar. ehrin iine dna svari ve piyade zaptiyeler dalr. Onlar
istedikleri kadar arayp zahmet eksinler, ner,de bulunacak? Mehrali ~hapishaneden kurtulur kurtulmaz
nk admn att yere 'gizlenmi, biare zaptiyeler
i,se 'kendisini pek uzaklarda aramlar.
Nihayet taharri memurlar Mehrali'nin bulunma
sndan midi 1keserler. Mehrali de iki ~gece gn
atlarn iinde a susuz yatar ~kalr. nc gece, artk aratrmalarn ~gevediini anlyarak, olduu yerden iner. Meer .gizlendii yer, Kars'ta bulunan piyade taburunun saka beygirlerinin /baland ahra ya
knm! Otun stnden daha nce tayin ettii noktadan ahrn damna kar. Tepede bulunan bir pencereden aa sarkarak ieri girer. Beygirlerin birisini
zer', dar karr, binerek savuur gider. Uykuda
olan saka neferlerinin haberi bile olmaz! .

179

Mehrali, o gece, Kars'a lbe alt saat mes&fede

olan rege~ "kazasmdaki Karapapaklara kadar .t.Jider.
Onlarn yardmyla atn silahn dzp kotuktan sonra, 'kendisi- artk tosunlukta ve yiitlikte hret bulmu olduundan,
Karapapaklardan birlikte gelmek
isteyen baz serser delikanllar da yanma alarak
Rusya arazisine geer. Orada da rahat braklmadk
Jarndan yine sHah kuweti He dalarda hayrlarda oturup gizlenmeye devam eder.
Nihayet iin Devlet-i Aliyye He harbe doru gittii srada,
Rusya hkmeti, ordusunda hizmet et
rnek zere. Le:zgi, erkes ve Karapapaklardan, Mehrali gibi mehur ekiyaya af ilan eder.
Mehr'ali de bunu memnuniyetle kabul ederek,
ser'best serbest, beraberine gnll olarak svari
toplamaya balar. Bu srada bir taraftan da Kars kumandan Hseyin Hami Paa'ya Karapapa'klar vasta
syla ve ~gizlice bit mektup gnderir. Eer rbu tarafta
da affolunursa tedari'k ettii yz yirmi sekin svari
ile orduyu hmayOna gelip, din uruna ha-rp ve cihad hizmetinde bulunara/k can vermeye hazr olduu
nu bildirdi.
1

Yukarda

hikaye olunduu gibi bu taraftan da affolunduu halbati ikendisine bHdirilince, o kadar sva:i ile Rusya'dan pervazszca kp Kars'a .geldi.
Koca herif! Hem kendisini affettirecek dar bir
zaman ve frsat buldu, hem de ordumuza byk hizmetler etti. Bunlar aada sras geldike grlecektir.
180

Tl

Musa'nn

hayatt

Gelelim Tl Musa'ya:
Bu adam da bir ka sene ewel, Erzurum'dan 1ran'a geme:kte olan ,bir transit kervanna hcum ederek mallarn ,gasp eden ekiyann reisi idi. Bin
bela glklerle tutulara:k, o vakit Erzurum'da krek
merkezi olan Tahan'da onbe sene mddetle krea
konmutu. Tl Musa da mutarebeqen hayli zaman
nce hapishanede isyan karara'k yakay syrm
ve akiler iin" misilsiz bir snak :halini alm bulunan~ regel'de'kl

Karapapaklarn yanna snmt.

Orada, hkmet tarafndan srktrldka, mevkiin

hudutta bulunmasndan istifade ederek derhal Rus
ya'ya geer. Rusya tarafndan arandka bu tarafa
kaar: ..
Nihayet ilan- harpten sonra yine ~kendi ,gibi ve
Karapapaklardan olan Ma:sur ve dier akilerle bera:ber Rusya ordusunda hizmete girerler. Bu srada
Mehrali'nin bizim tarafa iltica edeceini iitip bu da
snmak azim ve emeline dm. Affa mazhar olarak Kars'a geldi.
Kars'ta svariye ihtiya varsa da, bizimle beraber bulunan seyyar frkalarn btn btn svarisiz olduu bilindiinden, Hseyin Hami Paa, Mehrali'yi s
varisiyle bil'likte Kars'ta alkoymakla beraber, Tl
Musa'y yanndaki bir 'ka svarisiyle bizim tarafa gn
derdi.
Bu herif Zakim kynde birka gn kald ve baz
keif ve haber hizmetlerinde 'kullanld ise de, bozuk

181

mayasnn icab veya bilmediimiz bir sebebin ' sevkiyle, birgn yine gnderildii keiften geri dnmedi. Tekrar Rusya ordusuna savuup !;Jitmek alakl
n irtikap ettii anlald. Sonunda, Rusyairiara hiz
niet ederek, Kars ovasndaiki erkes kylerinden bir
ky ahalisine baz levazmatn tedariki iin iddetle
musllat olduu bir srada, a:hsn ve halini bilen
erkeslerden birisinin kurunuyla gebertildi. Her
neyse, alem elinden ve errinden kurtuldu, kendisi
de kt bir nam bra'karak defolup gitti.

18t:

BEiNCi

KlSlM

ARDAHANIN VAZiYET:i VE DMAN ELiNE

MESi

* ARDAHAN iSTiHKAMLARI NASIL DM

*
*
*

BOZGUN VE NLENMESi ARELERi

ARDAHAN'DAKi KUMANDAN VE ZABiTLER
ZABiTLERiMiZE DAiR D_NCELER

* ZABiT NASIL OLMALl

GE-

1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1

Ardahan kumandan Ferik Kasap Hseyin Paa'

talimatta, Rusya devleti o cihetten taarruz
ederse, Ardahanl Hac Hseyin Paa'nn ve sair yerli beylerin ahaliden tertip eylemi olduklar gnl.l
muavine asker taburlarna, Ardahan'da bulunan niza-
miye askerinden birka tabur ve-lzumu kadar top katlmas ve bu kuvvetin ehirdeki mirliva paalardan.
birinin emrinde olarak hudutla Ardahan arasndaki
arazide dmana kar durmas, neticede ise ehre
el-ilinmesi yazl imi.
Hac Hseyin Paa, ldr naihiyesi taraflarndaki .
muavine askerleri toplarken Ahllkelek tarafndan bir
Rus frkas hududu 'geerek ldr'a ve oradan Mee
Ardahan'a doru ilerlemi olmasyla ldr, Posof ve
avat kaza ve nahiyeleriyle civarnn, toplanm olan
piyade ve svari efrad dalmtr. nk, yukarda
yazld gibi, oluk ocuklarnn ba ucunda bulun.
malar lzumu, kendilerince ordunun hizmetinde bulunmaktan daha mhim saylmtr.
Mee Ardahan'n ismini burada hatrlyamadm
bir suyu zerinde, Hac Hseyin Paa, yannda pek az
kalm olan muavine askeri ve lbir miktar nizarniye
nn ald

185

du-

svarisi lle, Rusya'nn bir iki alay svarisine kar

rarak arpmlar. Iki taraftan da epeyce kayp olmusa da, mukavemet mmkn olamadndan, olsa
bile o kadar svariye gre ~geici birey olacandan,
Hac Hseyin Paa yanndakilerle Ardahan'a ekilmeye me:cbur kalm. Artk ondan sonra Ardahan'la hudut arasnda Ib izden asker namna bir fert kalmayarak
hepsi Ardahan istihkamlarna tklp kalmtr.
Hale gre

baz dnceler

Bizde bir mem,run grecei iin derece derece

safhalara blnmesi lazm geliyorsa, kendisine msade olunan son safhann, o memurdan ~gizlenmesi icap
ediyor. nk korkulur ki, selahiyetinin son derecesini, hareketinin ~daha ilk admnda kullanmasn ... O zaman iin ba ile son are arasnda pek tabii olaraik bulunan istasyonlarda kalarak, vazifesini derece derece
ifa etmesi gerekirken, birdenbire ya tepeden etee
veya etekten tepeye atlar da iin esasna birok zararlar getirir.
Mesela bir za!bite kumandan tarafndan:
- u kadar askerle filan yere git. Dman gelir de kar dur!lmyacan kadar ok olduunu anlarsan, filan yere ekilerek orada mdataada bulun. ayet
orada da barnamazsan, arazinin durumuna gre ba
ka bir yer se~. Pek aresiz kalrsan, son safha olarak
gel bize iltiha'k et. Veya filan yerdeki 1kuvvetle bir-

le!

186

Ite bu ekilde son yapaca i kendilerine bildirilen zabitlerden bazlar, lbin trl yalan dolanla, orta
yerdeki vazifeleri n hi birisinin semtine uramyarak,
tehlikesiz olan ta son vazifesinin icrasna kouyor ve:
Hepsini yaptm da aresiz kalp son safhaya getim diyor.

Onun iin bu gibi vazifelerin icrasna .gnderilen

zabitlerimiz, yiit ve ahsiyetli, gr ve fikir sahibi
kimseler olmaldrlar ki, memuriyetinin mevzGunu, neticesini ve bunun millet ve devletin umumi menfaatler'iyle olan ilgisini bilsin de, halin icabna gre hareket etsin.
ilte hyle kymetli btr zabitten ise, vazifesinin
son safhasnda'ki msade saklanamaz. Saklanrsa kadir bilinmemi olur. Hatta vazifeli olduu ite muvaffak olarnamasna ve kurban olup gitmesine de sebep
olunur.
Ardahan'n

hali

mhim.leti

Zakim !kynde bulunduumuz sralarda Kasap

Hseyin Paa, Bakumandan Paa'ya hergn dma
nn hannden malumat veriyor, ve her halde istihkamlarn iinde mdataadan baka are kalmadn, yani vazifenin son safhasna mracaat edilmek iktiza
edeceini bildiriyordu.
drt gn .sonra yine Ardahan'dan gelen bir yabugn filan yere geldii, henz uzak-

zda, dmann

187

larda dolamakta td, filan yeri ordugah edindii

ve svarisinin keif ile me,gul olduu bildirilmiken;
bir gn sonra gelen yazda dmann Ardahan'a taarruz niyetinde olduu ve ertesi gn alnan mektupta
dmann Ardahan istihkamlarma atara'k harbe ba-
lanld telalca bir ekilde beyan olunmutu.
Yine o srada Kars tarafndaki dman ordusundan bir ksm kuwetin Ardahan tarafna gemekte
olduu da lbizim tarafmzdan renilmiti.
u vaziyette Ardahan'n hali mhimlemi ve svari posta ve noktalar vastasyla hergn mektup al
np dururken ertesi gn bir haber kmamt. Bun
dan Ardahan'n mutlaika muhasarada skm olduu manas kanld. Fakat dmann Kars~ta yapt
gibi uzun uzadya muhasara tertilbat ile uramaks
zn Ardalhan'n nne geHp de selamnaleykm der~
demez, hemen istlhkilmlarm zerine hcuma kalkmay gze almas dikkate ayan bulunmutu. Her halde
burasn Kars'tan farkl grerek ele geirmeyi mit
ettii manas karlmt.
Farkat hcum etmek iin
dahi muhasata hazrlk ve kefini yapmas gerektiin
den ve bu da birka ,gne muhta olduundan, Muhtar
Paa bu zaman iinde :undan bundan imdat iin as
ker toplamaya ehemmiyet veriyordu.
Bununla beraber~ iinde bulunduumuz Mays
aynn balarnda dal!!!r yol vermeye balam ve artk Soanl geitleri herkese alm olduundan, bun
dan sonr'a !bizim fkann za,kim kynde kalmas caiz
olama:z:d.

188

u halde halimize are ve Ardahan'a imdat gibi

iki mhim mesele karsnda, ikisine birden ve ayni

anda, acele tedbir aranlmaya baland. Bu esnada Soanlda'nn te tarafnda ve Pasinler ciheti geitlerinde alt tabur ile bulunan ahin Paa'ya haber gnderildi. ki tarburun yine o .geitlerin muhafazasnda
bir karalt gstermekle beraber, Erzurum ile !bizim ve
bizimle Ele:girt frkasnn balantsn temine bakla
rak; geri kalan drt tahurun bize katlmak zere Soanlda'nn zerinde1ki Hnkardz'ne gnderilmesi
bildirildi.
nk Pasinler cihetindeki ahin Pa~ livas, bizim ve Elegirt frkasnn hem yol emniyetinde hem
de ihtiyat olarak kullanlyordu.
Ardahan'a imdat geliyor

Bir de dmann Hamaml yoluyla ve Aras nehri

' boyuyla, Karakurt'tan Pasinler kazasna kmas ihtimali vard. O zaman frkamzn Elegirt frkasyla balan
ts tehlikeye derdi. Bu tehlikenin Ibertaraf edilmesi,
o yolun Pasinler'e alan azlarnda bulunan Karakurt
vesaire gibi mevkilerin mdMaasna ve bu mdMaaise binka taburun mevcdiyetine muhta idi. Ortalk
ta ise ihtiyat olarak, topu topu ahin Paa'nn alt taburu olduundan bu taburlarn birka, 'bizim frkadan
evket Paa kumandasnda Ardahan'a gndetilecek
olan taburlarn kuvvetimizde brakaca boluk sebebiyle yanmza alnarak iki tabur .da Hamaml yolunun
mdMaasna brakld. evket Paa'ya dahi gereken
189

talimat verilerek, frkadan be tabur ile Ardahan'n

imdadna koturuldu.

Bir de teden !beriden gelecek olan mstahfaz

askerlerden ve perakende olara'k taburlardan kalm
olan efrattan her ne toplanabilirse, onlarn da Erzurum'da tabur ekline konarak ve muhikebe yerindeki
taburlardan baz zabitler istenerek mmkn mertebe
yetitirilmesi de Erzurum'daki kumandann vazifeleri
arasnda idi. Bu efrada sa ve sol hareketleri ve silah kullanlmas 6retilerek, 1bildirilecek olan yerlere
sevk olunmas isteniyordu.
Bu vakte kadar Erzurum'da iki tabur asker topland, muhaibere neticesi anlaldndan, bu askerin de ordu meclisi azasndan Miralay Hakk Bey kumandasnda olarak Ardahan'a imdat iin hemen yola
karlmas lzOmu Erzurum'a telgrafla emr olundu.
Ardahan'la bizim aramzdaki mesafe hemen yz
kilometre, Trkesi yirmi saatten fazla olduundan
evket Paa kumandasndaki taburlar sr'at!e gitti'kIeri taktirde, en ok iki buuk yahut gnde oraya
varacaklard.

evket Paa

;gittikten sonra Muhtar Paa hazretlerinin yannda 1kalan drt tabur, Maysn birinci gn
kendisiyle beraber Hnkardz'ne kt. Drt tabur
da o gn ahin Paa ile geldi. Hnkardzndeki tn. bul'larn says sekiz oldu ve i'Ciibna gre yerletirildi.
Ardahan'n dman eline . dt haberinin
gelmesi
Ne yazk ki evket Paa, bizimle Ardahan'n arasndaki Pe nek nahiyesine vardnda : "Tesadf et-

190

tii kakn askerden ald habere gre, Ardahan'n

dman

eline dtn, iindeki askerin ise kumanKasap Hseyin Paa ile Yalnzam ve Ardanu yolundan L:ivana'ya doru gitmi olduklarn, bu
hususta daha baka yerlerden ald maiOmatla haberin doru olduunu anladn bildiren bir mektup
gnderdi.
Ardahan'n ,gerekten dman eline dtnn,
Dersaadet'ten de telgrafla bildirilmesi zerine, artk
evket Paa'ya yanndaki kuwetle Hnkardz'ne
gelerek bize 'katlmas emri yazld (38).
Ardahan'n imdadna g'itmek zere iki taburfa
Erzurum'dan 1karlan Hakk Bey de demincek ismi
geen Penek'te evket Paa ile lbirlemiti. Bu Hakk Bey'e de imdilik Penek'te kalmas ve ayet d
man o taraftan taarruz ederse Erzurum'a doru ekilmesi bildirildi. Gelen dman kuweti ufak bir keif lkolu vesaireden ibaret olursa, 'bizim taburlarn
mevkii ,dar bir boaz ve Allah'n yardmyla mdataas kolay olduundan, orada, dmann gemesine
meydan ve,rilmeyerek mdafaa olunmas ve dma
nn bo bulduundan dolay ileri geerek beyhOde
yere arazi 'Ve memleket inemesine meydan veril
memesi, elhasl yerin, vaziyetin, dman kuwetinin
ve kendi hamiyyetinin 'icabna gre hareket eylemesi emri verildi.
Livana tarafna dm olduu yukanda beyan
olunan Ardahan kumandan Kasap Hseyin Paa'nn

danlar

(38) Ardahan'n sukuutu: 17 Mays 1877.

191

beraberinqerki as:ker ile Erzurum'a celp olunarak askerin tamrimi ve zahit noksanlnn giderilm es He
askerin askerdensceic-btrtrate 'konulmas, Erzurum'da mir vekili olarak kumandanlk eden ordu-yu hmayOn meclis reisi Cerrahpaal Ferik Ahmet Fzl
Paa'ya yazld.
.
Ardahan'dan km olan askerin Erzurum'a git
meyip de Ardalhan'la ve !bilhassa askeri mevkilerden
hi biriyle ilgisi olmayan ta Livana'ya kadar gitmeleri ise, Ardahan'la Erzurum arasndaki yollarn d
manla kapal olup da ikinci bir belaya atmak ihtimaline :kar kendi selametlerini temin maksadna
mebni idi.
Ardahan istihkamlarnn ie yaramaz olmas
Ardahan cihetinde bizzat bulunmadm ve harbi gzmle grmediim Iin, bu husUsta vereceim
. malumatn 1kula'ktan olaca taibiidir.
iinde bulunduumuz mu:harebe kmadan birka sene nce de bu iten anlyanlarn :
- Ardahan istihkamlar bo yere yaplp, lbu
kadar emek ve paralar sarfolunuyor. Zira Ardahan'n
mevkii kt ve mdataas imkanszdr."
Dediini iitirdik

Hatta muhareibeden iki sene nce Muhtar Paa

hazretleri, hem Anadolu ordusunun miri, hem de
Erzurum Valisi idiler. Hem vWiyete bal bulunduklar
hem de mhim askeri mevkilerden olduklar 'iin,
Kars ve Ardahan' grmek zere oralara .gittiinde

192

yine merkezin Divan- Temyiz'inde memur idim.

Hem kendisinin yaz lerine bakmak, hem de
kazlardaki nizm mahkemelerin kayt ve muamele
lerinin yollu veya yolsuzluunu bu ciz vstasyla
tefti ettirmek iin, fakiri de yanlarna almlard.
ki gn kadar Ardahanda kaldlar. stihkmlar
gzden geirdiler. ehrin etrafndaki tapelert, birbiri
ne bitiik silsile halinde ve her biri dierlerinin g
r altnda olduundan, orasnn muhfaza ve mdfaastnn gln, kendisinden ve dier ie akl
eren as'kerlerden iitmitim. Ama yine de bu kadar
abuk elden kacan da bir trl tasavvur edemez
dim. Ordumuzun btn erkn ve mers da bu fi
kirde idiler.
Peki! Madem ki i byle idi, yle- rk bir yer
de bu kadar emekler sarfyla, byk. istikhamlr v
cuda getirilmesinde ne mn vard? Niin baka mnsip bir yer seilmedi? gibilerden, akla gelen iti
razlarn cevb, aada Erzurum isthkmlarndan
bahs olunurken yazlacaktr.
Ardahandaki muharebenin tafsilt ve
istihkmlarn' dmesi

Dman, birinci gn, yani Hseyin Paa'nn bize

son mektubu yazd gn, Emirolu istihkmn g
ren ehitlik tepesine top ve askerini yerletirir. ok
saydaki toplaryla Emiroluna. glle yadrr. Arka
sndan da piyadeyi hcuma kaldrr. Bu tepenin, iki
tabur piyde ile muhafazasna memur olan Kaptan

Miralay Mehmet Bey, beraberindeiki askerle pek gO.

zel sebat ederler. Hi tela etmeden metanet ve sabrla mdafaada bulunurlar. Bizim as ker dmann
hcumunu ilk defa grdnden, tela gsterilmemi olmas memnuniyat vericidir ..
Emirolu'na kar dman taarruzu akama ka
dar devam eder, Emirolu tepesinin sa ileris'indekf
tepeelkiere yaplm olan bizim muvakkat istihkam
lardaki piyadeler dayanamaz, geriye ekilip Erniro..
lu'ndaki taburlarna gelirler. Dman da o istihkam-
lar zapt eder.
Ertesi gn dman, zapt ettii bu tepelere toplarn yerletirir. 'Bir taraftan General Dve!, dier
taraftan General Himen, Emirolu'nu gz atrmaya
cak ekilde topa tutup sktrr ve piyadeyle hcum
ederler. Emirolu'ndaki toplar !karlk veremez olur,
telefat Qoalr. Akama yakn, dman hcOmum
daha da srktrnca bizim asker dayanamaz, tabyadan frlayp, d!dan aa dkJ.r, ovada bulunan
Senger ve Kayaba istihkamlarna iltica ederler.
Dman da Emirolu'nu zapt eder.
Ertesi gn dman, Senger ve Kayaba istifl..
k;3:mlarna doru ihcum iin daha birka top atar at
maz, buralardaki askerlerimiz, bir zor ve hcum grmedikleri halde, mevkilerin'i terk ederek ehrin Iine dalp gitmilerdir.
.
Askerin istihkamlar !boalttn gren dman
kumandan ise, ummad bir nimeta mazhar olduu
nu bilerek askerini ileri yrtm ve lbu iki~ istihka..
mmz zapf etmitir.
1

194

Ardahan h kmet konann nnde ve Kura

nehri zerinde, t~kri.ben yz metre uzunluktaki bir
ahap kpr zerinde, dehete dm olan ahali
lle bozgunluk yznden babozuk ve aciz hkmne
.girmi olan askerler, birbirini itip kalkarak hnca hn
geerlerken, kprye bir iki dman mermisi isabet
etmi. Yklan kprden suya dklen ahali, asker
ve oluk oluktan bir ksm boulmu, bir ksm yzerek ,kmlar'.
1

o srada maher gibi, alem biribirine .girmi,

kim kime! Kumandaya kulak asan yoik: teki, istihkamlar ne halde! Crasn anlama:k ve bilmekte en
keskin kahinierin bile, tela sebebiyle izhar- acz
edecek bir hale gelmi olacarklar phesizdir.
Askerin bozulmasna dair tecrbeye dayanan
dnceler

Halka ve askere rbir kere rknt geldi mi, tedbir filan elden kyor; kumanda, emir, yasak dinlenmiyor ... Allah gstermesi n, insanlarn rknts, koyunlarn kurt grnce rkmelerinden daha fena oluyor. ileride anlatlrken de sylenecei zere, yle
vakitlerde a1 kl, vcuda hakim alamyor, bedenin hareketlerinden elini ekiyor. Meydan vehim sultan
nn rkumandanlar olan korku ve telan keyfine ak
kalyor. yle rbir' zamanda, insann kar ve zararn
dnp lebilmesi 'imkanszdr. Halka sz ve na-
sihat kar etmedii gibi, tehdit de fayda vermiyor.
1

195

Herkes vazife edinmi glrbl kendi mthvma doru ko

up gidiyor.
Bir kumandan, iin bu dereceye gelmemesi iin
evvelden aresine bakmaldr. Yoksa rknt meydana .geldikten sonra uramaik bouna gayrettir.
Defalarca ed1nllen tecrObelerle sabittir 'ki, bozgunluk nce bir kiiden !balyor. Neferin biri, sava
hattndan geriye frlayp rkayor, veya bir bahane
ile savuuyor. Zabitler, rbu birincinin aresine de1'1hal
bakmazlarsa, bunlar hemen iki oluyor, oluyor, lbe
oluyor... Derken, hemen btn asker birden rkp
yerinden kalkarak, dmandan yz eviriyor, kamaya balyor. Artk o srada z8bitler dahi nlerine
geecek olsa, lnenlyor ...
Hatta, malumdur. ki, bi :tim sofralarmzda herkes
yemek yemekle megul i1ken sofradan kalkan birisine:
a - Otur, ordu bozanlk etme
Derler.
Yan, sofra banda takil ettiimiz u beraberlik hatkasna onun at gedikten, eytani ayrlk,
cemiyetimizin iine girmesin, diye, aykr giden o
ahs, arkadalar azarlari ar ... Demek ki ordular, bir
kiinin geriye dnmesi ile rbozulmaya balyor. Byle olmasayd, tynetinin hamuru askerlikle yorul
mu olan Osmanllar :arasnda, bu sz darlbmesel haline gelmetdi.
Dolaysyla, harp srasnda, b'ir veya ilki neterin
sava hattndan geriye geldiini .gren zarbit, bu lha'lin iyi bir alarnet olmadn bilmeli, ne yapp yapp

196

onlar derhal geri evirmelidir. Emrini dinletemez ve

baa kamazsa, korku illeti yaylmasn dle derhl
onlarn canna kylmaldr. Zannederim ki, asker ka
nun ve harp fenni de byle der.
Elhsl, sakn ha! Dikkat etmeli, sava safndan
zrsz yere geri gelen bir ki nefer ihmal .edilme
melidir. Eer zbit bu hususta gevek davranrsa,
eyrek saat sonra, nndeki ate hattnda bir nefer
bile kalmyacagn muhakkak bilmelidir.
Y o srada zabit efendi de, kurunlardan uzak
bir yere sinmi de yaa kalkmaa takati kalmamsa, veya sakland yerden askerin hlini ve ate
hattn gremez bir halde ise, ne yapmal?!
O vakit de, Ardahan kprsnden, ite byle
paldr kldr suya dklmeli, devltin ve milletin
namusunu ayaklar altna almaldr.
Ya, Peygambr Efendimiz hazretleri, harp hat
tndan geriye kamay, niin, kasden adam ldr
mek gibi byk gnahlardan saymlardr! Btn bir
mmetin ayaklar altnda inenmesine bu gibi firrilersebep olduklar iin deilmi?
Firar eden adamn fikrine sri bir hastalk d
mtr, aresine baklmazsa az zaman zarfnda has
talk siryet eder, i umumileir.
Bu hususta br hads-i erif

Hatta Cmi-s Sagirde Snen-i b Dvut'tan

naklen, bn-i Mesut radiyallahu anh hazretlerin
den rivyet edilmi u hads-i erifi grmtm :

......_ Sava srasnda ar:kadalar bozulup savu~

halde, o anda'ki vazifesini bilip yaptktan sonra geri ekil'iken ehit olan _kimseden. Allah raz
olur. Ve meleklerine hitBiben buyurur 1ki : ;Bakn u
kuluma ki, benim rzam gzeterek, grlecek iini
gr:dkten sonra ekilirken kan dkld.
Bu yce ehit cennet ehli nezdinde dahi hayr
ile zikr olunur.
Bu hadis-i erh edenler diyorlar ki :
- Arkadalar dalp katklar halde,
br
adam, bulunduu hal ve mevkie bakarak vaziyeti muhakeme eder de, o srada grlecek bir i varsa onu
. yaparsa ... Yani, ya dmana zarar verebilmek veya
arkadalarnn ve btn mslmanlarn hayr ve menfaatine olacak bir frsat ele geirmek yollarn arar
ve durumu kurtarma1k iin icap eden tedbirleri yerine getirmek emeliyle harp yerinde bir mddet daha
kalr da sonradan geri ekilirken ehit olursa, o zat
Cenab- Hakk'n vgsn kazanr ...
ite bu hadis-i erif har:p fennini hlasa etmi
tir. Bir savata, kumandan, zalbit veya nefer halin
icabn bilip ona gre davranmaldr.
Kendisini telaa :kaptrmayp, bulunduu yerde
vaziyeti iyice dnen ve : Acaba o srada aceleyle ric'at etmek mi, yoksa baz' ileri yerine getirmek
ve ondan sonra geri ekilmek mi, mensup olduu
birlik iin daha hayrldr diye dnen ve gereini
yapan adam mukaddes vazifesini hakkyla ifa etmi
demektir. Art'k dnyada kalsa da kalmasa da, kazand eref ona kafidir. Allah bu gibi kahramanlardan raz olsun.
tuklar

198

Ardahan.

vukuatnn

sonu

Dmann taarruz iin asl hedef olarak Emiro

lu isUhkamn semesi tabii idi. nk bu tepe, b

tn teki istihkamlara hakim durumda idi. Emirolu
ve Ramazanolu tapelerindeki istihkamlar bizim eli
mizde olduka, dman ovadaki teki istihkamlar
tamamen zapt etse hile, barnamazd. Ama i aksine
oldu.
Dman, bizim askerin kendiliinden bozulduunu ve ummad ekilde zafer kaplarnn ald
n '9l"'d. Asker ve zahitlerimizin halini buna kyas
ederek, artk Ramazanolu tepesindeki kuwetlere de
aldrmyarak, hem istihkamlar:a hem ehre, ikisine
birden girdi.
RamazanolU'ndaki taburumuz ile kumandan,
kendilerinin dnyada mevcut olup olmadklarn gstermediler. ,Btn askerlerimiz silah sa omuza
edip de Ardahan' teflk ederek Yalnzam yolunu tut
tuklar srada, yine kumandan Hseyin Paa'nn gnderdii emir zerine, bura kumandan da taburunu
ve topularn alarak bozgun askere katlm. Hep
birlikte Ardanu kazasna doru kp gitmiler.

Ardahan'daki

kayplarmz

Ardahan'daki kumandanlardan Mirliva Ali Paa

esir olmu. Zaptlye neferliinden yetiere,k alaybeyliine ve oradan da her naslsa nizarniye askeri mirlivalna ykselmi olan ve bu evrak kaleme ald
m srada feriklik rtbesiyle Beikta Muhafz bulunan Hasan Paa da Ardahan'daki i erierinden biri
199

idi! Kendisi, bandan :-ijf~ y.a.ah oJ,arak ~zgun

a~k.erio iJne katlm, ve di,er zabitlerle beraber Li-

vana:ya k~dar ,gito;i~i: (*).

Bt. za:bitlerin :bazs, dOmann 'kh art denm.eY,;}. layk bir: as!ke.ri t:optul4'k 'f-<;,ind.e butunmaktan
ilsrt gelen bir ar ve. utan il'e, yolta;rd'aki ~ylerde hal
kn. na~arndan kendilerini sa~larlarm! Hatta Livana kasalbasna girdikleri gn, gerek asker ve gerek
z_a1bitler., kadnlara var,ncaya kadar, btn halktan pek
ar hakaretler iitmiler. Ekserisi, misafir kalrlkla
r yere kendi kendini haps ederek ,so'kaQ'a Ibi le ka
maf:. o.lmular imi.
Ama bunlarn iinde ana.sndan babasndan Allah utandrmasn!" duasn alanlar ise, gya hi bir
ey olmam ve belki de aksin~ .. R.sya'nn byk bir
mstahkem me~kiini zapt etmi fatihler ,gibi, a.leme
cafra ve c;.alm satmaktan hay& etmezlermi!
. Ardahan'da :buluna,n zbitlerdeiJ istihkam bl
binbas Ahmet Bey, fena haJ:de sarho. iken -yine
dm(Jn a~keri tarafndan- Ardahan sokaklarnn qi
rinde ldrlmtr.
Yaral ve ehit olarak bewz :efercten fazla tahmin olunan mmet-i Muhamined, hastahane ve iindekiler, !btn am/barlar, kla ve istJhkamlarla mem()

Gnah arkada,larnm boyraur.a, olsun. ltildiQjne g.ret Hasan Paa'nn bandaki yara, Ardahan'dan firar ederken

atlamak icap eden bir duvara arpmasryla olmu imi!

Sonradan doktor~r da yarann kesicl veya deloici bir aletin es.erJ- olmayp ezicJ; bir eydan husule gekliint biJdkdikla;infi~ g{)r.e, her~lq~. bq rv.ayt diJdwe, ~e_r4:fir,

2QP

leket ve b kadar mr mal, ayrca levzmatyla bera

ber bykl kkl seksen kadar da top dman
eline dmtr.
Ardahan niin gitti ?

Peki! imdi Ardahan bizim korktuumuz gibi

mevkiinin ve istihkamn fenalndan m 'gitti; yok
sa iinde dm dnilecek zabt olmadndan m?
Eer istihkmlarnn ktl veya mdafaaya elverili
olmadndan dolay gideydi, bu kadar ucuz , bedva
ve abucak gitmezdi. Epeyi bir mddet dayanrd.
"Azdan az olur oktan ok" mehur darbmeseldir.
Muhafzlar, n tabur pyde de olsa, bu
on tabrun kudretince dmna zararlar verdikten
ve kendileri de gayret ve fedakrln sonuna geldik
ten sonra Allahn emrine rzyz diyebilirlerdi.
Geri sonradan, kumandan Kasap Hseyin Paa
ile baz mery askerlikten tard ettik; rtbelerini
aldk, kree koyduk; srdk; unu yaptk, bunu yap
tk-.. Ama istersen bazlarn veya hepsini atee ya
kalm, kuruna dizelim; devlet ve milletin varlnda
alan yaray ve krlan uzvu iyi etmedikten sonra
ne yaparsan yap!
Kumandan Kasap Hseyin Paa ile
beraberindekiler hakknda birka sz
Tedbir nceden olmal derler. Araplarn Har
bin d tiridin de ehli vardr dedikleri gibi, her iin
ehli vardr. Harpten nce zabitlerini ve ehlini ona
gre yetitirmelidir.

Benim iittiime gre, bu Hseyin Paa, Ardahan'a kumandan nasp olunduu srada, daha istanbul'da iken kendisini bu ie tayin edenlere :
- Amann canm iben beceremem, askere kumanda etmek ben'im elimden gelmez, zira vcuta
mazurum."

Demise

de 'kimse dinlememitir. nk kendisi maktul serasker Hseyin Avni Paa'nn bacana

olup, Sultan Aziz marhOrnun hal'inde Harlbiye Mektebi'nin dahiliye mdr olarak bulunmutu. Mektep
Ise, hal' vak'a.snn en mhim unsurlanndan sayl
yordu; Bu yzden Paa'nn istanbul'dan uzaklatrl
mas; o vaktin poliUkas (!) icabndan idi. Serasker
Redtf Paa, Hseyin Paa'nn rica ve beyanlarn,
binamaz zr makamnda tutarak 'katiyen aldrmaini
ve Ardahan'a kumandan nasp ederek-istanbul'dan
karmtr .
. Peki! imdi ikaba~hat kimde!
Hatta fakir, Muhtar Paa hazretferinden iittim
iki, :bu Kasap Hseyin Paa, Karada cihetinde yir.e
Muhtar Paa kumandasndaki askerin bir Jivs kumandanlnda bulunurken,
fevkalade korkaklkla
mehur olduundan, :oradan istanbul'a def etmi
imi.

Yine bu Hseyin Paa'nn ahvaline iyice vakf

olanlarn rivayetine gre, lbilmem ne vakit ve nerede, bunun '.bana bir aa paras veya adr direi
derek :beyninde baz hastalklara sebep olmu. Bu

202

yzden uuru da tam deilmi, hatta bunu kendisi

syledii gibi doktorlar da tasdik ederlermi. Her
neyse, tecavez- alla'hu an seyyiatina (39).
Bunun hali ite b~yle. teki nazeninim Hasan
Paa ise mrnde askeriik etmemi. Kumanda nasl
edilir, bilmez. Harlp ne demektir. Bu tehlikeli ie neresinden girilir, neresinden klr hi haberi yok!
Sadece iyi :bir zabta memuru olduu iin, iyi bir asker de olmas lazm ~gelir miydi :ki, Ardahari'a liva kumandan tayin olundu?
1

Ali Paa'ya gelince: O da ke :bucakta iliip

meclis azalnda ve idare ilerinde vakit
geirerek terfi etmi; aciz, fakir bir ihtiyar idi. Zannedersern bu muharebeye gelinceye kadar, bizzat asker kumandasnda bulunmu adam deildi.
kalm,

imdi

bu halin mesOiiyetini kime ykleyelim?

ve uikaidesizlik,.ten baka, mesOiiyeti
kabul edecek bir makam gremediim 'iin, mecbOren bu ar ykn de ona yklenmesi iktiza ediyor.
aUslszlko

Hunlarn iinde yalnz Emirolu'ndaki kumandan

Miralay Kaptan Mehmet Hey, Allah !in, zerine den vazifeyi Hada kusur etmedi.

teki kaymakam ve binbalarn da rtbeleri,

da vazifesi icabnca, zarar ve karlar mahdut kalamaz ise de, byk amirierin yaptklarnn
yannda onlarnkinden bahse lzum kalmyor.
bazsnn

(39)

Allah ktlklerimizi

balasn ...

203

Ayl'ca, dmann :hududu :geer 'geme~ bir belfi

'kabusu gibi ,birdenbire ~erlerine yklenmi olmas
nn verdii aknlk da tabii olarak 1baz deerli zabitlerimizin davranrnalarna mani oJdu. Faik;t yukar
da denildii gibi bu asker, Ardahan'n mdalaas i:in
kafi bile olsayd, byk kumandanlarnn bu halr ve
zabitlerinin i~e uygunsuzluu yznden, Ardahan'n
bana ,gelecek musibet yine bundan bak41 olmayaC/ilkt. Zabitlerln iinde ehliyetli olanlr da, ehliyet
siz yetimiterin haline bakarak ye'se Q.Op. :;:ate
bir i griilemiyeceinden emin bulunmu olduklarna .mebnl, :OFJfann da vcutlarndan IstifAde edilemiyece'kti.

Herkesi e,hadeti va ilerid~ okunacqk harplerimi:zin delal~ti ils mall)mdur ki. Tprk askeri dnyann
bil'inci snf askerlerindendir. Ama ba ucunda adam
oiUI' ve ibtn zabitleri kanun Vf~ 'kaid~ iiQ y~titiril
mi bulunursa ...
Hatta n1ehur Sadrazam Kprlzade Faz! Ahmet Paa'nn :
- islam askeri dmandan yz evlrmez. Meer ki banda himrnetli ve harniyetli zabiti olmaya ... !'
DstOrunu ~k sk tekr-ar ettii, bu fakir- tm;fn
dan baz' tarihlerde 9rijlmtlj.
Rahat zamanlarda ssl psl niforma giyrnek
- Biz askeriz ve imtiyazlyz! ~

204

Diye alm satmak hevesiyle asker olarak, iltimasla zabitlie nail olmu zatlar, vatan sevgisiyle
askerHl semi, usulne ve kanuna uygun olarak
ykselmi olanlardan ok fazladr. Hatta bu i:kinciler,
btn zabit saysnn te biti kadar bile yo'ktur.
Dikkat ettim ve grdm ki, askerin, devlet ve
milletin namusuna leke getirenler, hemen hep byle
heveslerle zahit olup kestirme yGidan terfi edenlerdir. Bunlar terfileri iin nfuzlu kimselere kaplanr;
Evdeki bac sultema sayemde iftihar edecei eyler
elde edeyim diye, stlerine kar eytanlarn bile
hatrna gelmeyece'k meddallk ve dalkavukluklar
yaparlar.
Baz kalpazm zibitlere

misli

Fakirin akrabalarmd~n bir ::abit, daima hastal

eder :
- Bir trl iyi olamyorum. TebdiH hava iin
bana birka gn izin alsanz.,.
Deyip dururdu.
Doktordan rapor filan da alm bulunduundan,
tabdili hava iin onbe yirmi gn :kadar, frkasnn
kumandanndan 'izin aldk.
kt Erzurum'a gitti. Bizim fakirhanade misafir
kalm. Harp filan tamamen bitip de yedi ay sonra
Erzurum'a geld!imde bu zabiti yine biz:im evde 'bul
dum:
- Elhamdlillah vcuta iyi oldum, ama gzlerim hala iyilemedi.
Diye alyordu.
Sonra !bunun haJini olumdan sotdum.
ndan ~kayet

205

ocuk:
Bu zat istedii zaman gzlerini 'iyi e.d"er, istedii zaman fena! Kendisini ne zaman trburundan
isterlerse gzleri yumurta gibi ier, evde feryat,
drld, kyamet kopar! I tavsad zaman 'ise bu zat-
alinin gzlerinde hi !birey kalmaz.
Meer hizmete anld zaman, hemen gzlerine ittihap getirecek bir ila filan srermi.
Sebebi! Tek ben harbe gitmeyeyim ve !hayat-
eritim ~sa ve salim !kalsn da, dnya ne olursa olsun!. .. diye. Baknd hamiyetsize!
~Daha bunun gibi neticelerini ~grdm. Hele orduda baz zabitler de var ki, bk i yapp da kumandann gzne gireyim diye sahte olarak igzarlk
ederler. Gayret gsterir, her ie burnunu sokar. Bunlarn iinde hakikaten harniyet ve gayret sahipleri
de bulunacandan, onlar ayrt etmek 'iin pek ok
iktidar
adam tanmakta meleke salhibi olmak gerekir... Sahtekar olanlar terfi eder etmez, can' ky
metlenir, hava deiir. Artk 'hayatna 'bir zarar gelmeksizin, yeni ald bu elci rtbeyi saiamca .evine
gtrmek iin Ib ir yol arar; ky sularnda gezinir ...
Bir ikazaya urayp da aznn tad !bozulmasn diye,
ii ylece ve tatlca idare etmek 'iin hatr ve hayale gelmedik yalan dolanlara koar; i grdrrnek
iin yanna saf ve ahmak bir yardmc arar. Byle bir
kumandann maiyetindeki akll zabitler ise onun bu
halini grerek, kalpleri krlr. Mhim lbir vazifeyi
candan ve istekle yapmaz, Haydi bakalm, imdi ne
yapacaksn? diye ~umandana lbra'kverirler. Sonra
-

ve

206

da ite byle devletin byk bir mstahkem mevkii

ve. namusu aya~lar altnda kalr.
Haksz zabit tayinferi ve bunun ahlakmza
tesirleri

Muharebe srasnda pe:k ok tuhaflklar grdm.

Birisi de udur, sras gelmikan yazaym :
Or:dumuz Kars'n ilerisinde Alacada'da bulunduu srada bir muMreibe vuku bulmutu. (Bu harbe
dair ilerde tafsilat verilecektir). Sava srasnda zabit kadrosundan boalan yerlere, ehil ve enbap olanlarn yrtlmes'i, Kumandan Paa hazretleri tarafn
dan frka ve liva kumandanianna havale olunmutu.
Muharebe olup bittikten sonra,. Erzurum'da bu
lunan ordu muhasebecisi Kerami Efendi'nin mlazm- ewel rtbesinde olan olu Ragp Bey, bir i ile
Erzurum'dan ordugahmza gnderilmiti.
Muharebe sebebiyle terfi eden zabitlerin defter. leri frkadan, kumandanla geldi. O srada, !bir redif
mlazm da Kumandan Paa'ya bir arzuhal getirdi :
"Ben u kadar zamandan beri mlazmm ha~km, k
demi m ve hizmetim meydanda iken, dnk gn Erzurum'dan gelen filan zatn daha ocuk hkmnde olan
olu, benim istihkakm olan yzbalk yerine getirildii ve lbu sOretle hukukuma tecavz edilmi olduundan ikayette bulundu.
Defterlere baklmas iin, arzuhal takire havale
klnd. Baktmda ii mlazmn dedii gibi buldum.
Defterin altna ise, mirliva, miralay, kaymakam ve

207

bir iki binba, uzun bir ma:!bata yaparak : . cuAIIa

iin ahadet ederiz Iki, yu%8nda itimeri yc1h o n
zevat, iki gn ewel vuku bulan ha~pte ve onda evvel1ki harp ve as4<en14< +izmetlerjnin heps.ind yle
yle iler grdler, her biri terfie lay
.,.., diye
sayfa dolusu tafsilat yazmla~d.
Ha1b.tki deftere a'rmu o4an mia,tm- ewelin
savatan bir gn sonra orduya geldiifi hepsi biliyorlard.

Bir mnllsebetle btz:im adra gelen v.e Feyzi

sonra <Ordunun eridimhaMb,iye reisi bulunan
Hasan Kaz:m Paa'ya k:eyfiyeti anlattm.
Erkanrharp reisieri, terfi edece4<: zatlar hakknda
tetkikat yapmakta da vazifeft oMuuOdan, defterlere
bakp, ii benim gr.dm gfbi g6'rd.
Paa':dan

MHizm atrp:

.,_ Sen htiHnJ

mi?
Diye sordu.

rolratayna

ve livana sylemedin

Mlazm:

Evet syledim; ok da rica ettim. inalt-ah

seni de baka bir vakitte yazarz, cevabn aldm.
Hal'buki imdiye kadar lbyle mce nice frsatlar geti. Her birisinde teketrr eden vaadlerle :bu gne
kadar kaldm.
Diye cevap verdi.
Sebebi anialmak zere, livann kumandan
olan evket Paa'y artt. Mlazmn arzuhalinden
ve oniki senetik bir mOiazm olduu halde, bunun seilmesine mani olacak bir hali olup olmadn sor-

208

du. Alayna haber gnderUdi, icap ederlerdan soruldu, yle brr MH olmad an.a~ld.
Bunun zerine Hasan Kazm Paa bu adam varken, daha iki gn nce Erzurum'dan gelen bir mlazmn yine o tabra yzba tayin olunmasnn sebebini sormakta 'beralber, lbu adam mrnde muharebede bu1unm&n-'ken, .. muharebede bulundu ve rtbeyi hak ett .. diye yalan yere ehadet edilmesnn
de ayp bir ey olduunu anhatt.
evket Paa i'i inrk't etmiy~rek veya inkara
mecali ikalmyarak, ibu mlitn'ntn terfi etttrJhresinin
babasmn Htimas~ He Olduunu ve !hazr elde .bulunan deftere admn i!J'.Okufdu~unu syledi. Aynca; byle eyler adet olduundan, lh1 yatan eMdete ka
dar vardmm farkmda bite otmach1 ifadesinden anlald.

steli<k, bir de :
- Ne varm?
f grmek, insanlyet etmek
dnyadan kalkt m? Bir adam sevdii veya hatrn
dan kamad bir kapt yoldamn krk ylda bir den iini grmez mi imi? f.ki ahbap birbirfnin iine,
menfaatine yaramazlatsa, artrk birbirlerine ahirette
mi efaat edeceklermi?
Gibi 1batl ve esassz 1bir 'inan zerine fikrini
bina ettii anlald.
Hey Allahm Evet dua o dua ama, makam o makam deil! Derdini kime anlatacaksn? Paam, 'hukukun nazl vcuduna derin bit yara am ve kanu
na kar byk bir kusur ilemi, ama farknda blle
deil! Bir suun faili, yaptnn su olduunu bilirF.:14

209

se, onu slah kabil olur. Ama su ve zulm, adet,

hatta insaniyete hizmet adna yaplyorsa, ite byk zorluk iburada ba ;gsterir.
Muharebe namuslu adam ister
Hey Yarabibil eriatmzn ve Peygamber Efendimizin yolunun esasnda, en byk cinayetlerden saylan hakk gizlem~k ve yalan yere ehadet, bizim
indimizde nerdeyse mubah bir gnlk adet haline
girmi! Bu iki mel'un vasta ile bir dosta kar haktanrfk ve vefakarllk edilmek isteniyor .. , Garp milletlerinin bazlarnda byle bir i yapana cani nazaryla baklyorken, bizde, hi phe yok 'ki, grenek
ve cehalet belasyla bir dosta iyilik ediliyor! ...
Bir millette yalancl'k ve hukuka tecavz adet
haline gelirse; artk o cemaatten, o ~halktan kendi ce
miyetleri adna ne beklenebilir?
Bu sz Peygamber Efendimiz'in bir hadis-i eri
fidir ve Camis Sagir'de mevcuttur.
Her neyse, Kazm Paa da evket. Paa gibi bir
mirliva olduu halde, evket Paa'y yukardan aaJ
iyice tekdir ettikten sonra, defteri dzeltmesi iin
yzne arpar ~gibi iade etti. evket Paa ise i byr de Mir Paa'ya aks eder korkusuyla sesini
karamyarak defteri alp ~gitti.
~h. imdi !buyurun bakalm! Bu oldu mu? Filan
zatn olu olmak veya faJan hatrl zata mensup bulunmakla ve patrt ktrl ile i gme getirilerek
mlazm efendi, yzba. yine yle bir frsattan is-

210

tifade edip kolaas, derken ibilllba olacak ve bir

lki sene iinde kumandasna yedi sekizyz kiilik bir
tabur, devlet ve milletin namusuyla birlikte teslim
olunacak; sonra da, daha byyerek ibadullahn bana bela kesilecek ve srf nefis ve cehalet eseri
olarak azarnet taslamaktan baka :hi bir ie yaramyaca:k... Hele, bunlarn bazlar da, memleketin
can ve milletin kan ile tecrbeler yaparak noksan
larn tamamlyacak da i ,grecektir ...
Bu vaziyette, usOiyle, adm adm, kanunun ve
istihkaklarnn yetitirdii; alay ve taburtarla da
balarnda srne srne can !burnuna gelmi olan
zabitlerde gnl m kalr?!
Elhasl, muharebe ,gerekten namuslu ve hakta
nr adamlar istiyor. yle, vazifesindeki uygunsuzluu
rtrnek iin mutlaka arlatanJkla ve 'ene zoruyla ie
bir karagz indirip, stlerini aldatan, sonra da yfe
uyduruverdim, diye yapt alakl kendince bir
hner sayanlar deil. .. Bu gibi arlatanlarn errin
den Allah'a snrz.

Kimler zabit

olmald,r

Zabitlerin ie yarayp yaramayanlar bahsinde

tecrbelerimin hlasas udur :
Herkim ki, sulh srasnda hilekarlk bilmez, veyahut bilir ama yapmaya tenezzl etmez; szne ve
iine gvenilir; daima er kii niyetine yrr; yanl
bir ii sebebiye st tarafndan tekdir olunurkan kabahatine klf giydirmeye kalkmayp, yanln ger211

ekten yanl olduunu anlyarak

yz kzarr ve al
veriinde salam ve saf yrekli olur ise; bu gibi
kimseler, .muharebe 'iinde hi tecrbe edilmemi
olsalar bile, tecrbesizliine baklmakszn, o zata
harp ilerini de korkmadan emniyet etmeli ve eline
mhim bir vazife vermelidir.
Dieri

ise, lafazanl :kimseye kaptrmamakla

beraber sznde ve andinde devam olmaz ve hilebazl hner sayarak, eline verilen muvakkat veya
devaml bir vazifenin d yzn, ceJibeze denen ya
lan dolanla 'kalaylar ve iin esasndaki rkl,
srf ho grnmek iin saklyarak, bunu da dirayet
ve zeka eseri sayar; insanlk hali, ortaya kan bir
hatasn laf kalalbalyla rtmeye kalkr; yalan anlalnca sklmaz; alveriinde daima hakszla
meyl eder, y>ksek ahlak ve fazilete aykr hallerde
bulunur; ahsn takkn inkar eder ve borcunu gecik
tirmeyi adet edinir. Hu 'gibi adamlar muhare!beye hi
SO'kmamal, ahfaklarnn msade ettii yerlerde ve
idari memuriyetlerde kullanmaldr.
Neler grdk ve ne mallara tesadf ettik!. .. Askerin by:k e~kan ve merasndan yle adam grdm ki, muharebe yerinde asker iin kesilen koyunlarn kuyruklarn, adrnn yannda kurdurduu kazanda erittirerek tulumlara bastrp Erzurum'daki evine kadar aryordu. Beraberindeki bu kadar zabite,
hareketiyle bir kt ahlak dersi veriyor, hi de skl
myordu. Elhasl mektepli olsun alayl olsun, alim olsun, cahil olsun, yine tekrar ederim ki, sava, sa212

lam ve namuslu adamlarla ikazanlr ve bu da terbi

ye ile olur.
Muhrebs bir de., azimli her eyi btn teferrua
tyla dnr, askeri fikirlere sahip, byk bir zat
istiyor. Ama o pek nadir olarak bulunaca ve bulunsa bile byk byk vazifeler almas, yine kendi tabiat ve meziyetlerinin sevkiyle olacandan, bu gibi
zatlar bizim bahsJmizin d~ndadr. Btz, kk !kt'a
kumandanlar ile mera ve :abitandan bahsediyoruz.

urasr da ilave olaralk Ibeyan ede.lim ki :

Zabitlerin ahsnda bir vakar t.8-malar art olmakla beraber, b'Jr de savat millete kar ahsen
bir intikam ve dmanlk hissi beslemelidirler ki, ii
candan tutsun ve muharebeyi bir angarya kabul etmesin. Alman ordularn tekil eden zabitann ekse
risi, gerek Fransa ve .gerek Rusya'ya kar bir d
manlk hissi tarm ve tekiler de onlara kar ayn ekilde imiler.

Rusya ise bizim devletimizin ikiyz seneden

beri can ve hayat d-mandr. Ecdadmzdan nicelerinin kanna girdi. istila ettii islam l:kelerinde mslman namna bir fert bra~mamay kendine dini ve
milli en m!him bir vazife sayd. Buna, istila ve asareti altmda bulunan isarn lkelerinin bugnk halleri ahittir.
Demek ki Moskoflar, 1hem dinimizin hem vatanmzn dmandrlar. Bunlarn apak olan adavet213

lerine kar, mukabil br di..mani<. .___

ve
intikam arzusunda bulunmamak gibi aciz ve zilletten doan kt bir sfat kabul edecek hi !bir msUm yoktur. Meer ki hasmnn tarlrhteki hallerinden
Je tasavvurlarmdan cahil :ola.
Demek Iki -cehaletimiz de hasmmzn muvaffakiyatini kolaylatrr ve :bizim m~hvmza sebep olabilir. yleyse btn zabitlerimiz, Rusya'nn bize 'kar ettii ,gadda.rhklar ve lbtn islam lkelerinde
mesJek edindii ykp yok etme siyasetini iyice anlatan lbir tarihin adeta ezbereisi olmaldrlar ki mevcut olmasn 'istediimiz inti'kam fikri, her !birinin
kahraman sinelerinde 'gerei kadar ol'gunlasn ...
Byle lbir tarihin kaleme alnmasn, iin ehli olan
din kardelerimizden 'isti'l1ham ederiz.

214

ALTINCI KlSlM

*
*
*
*
*
*
*

ORDUNUN
IKMASI

HNKARDZ VE UKURBABA'YA

ERKES MUSA PAA SVARiLERi

SVAI=liLERiMiZiN BENLiAHMET'TIE BOZULMASI
ERKEStERiN BAZI ADET VE AHLAKLARI
ORDUNUN HORUMDZ'NE NAKLi
EYH BEYDULLAH EFENDiNiN ELLi BiN KRDU

OLTU'NUN iGAL! VE KURTARILMASI VAKALARI

1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1

Artk Oktan 'beri aynldm~ sadede ve yeni or-

dugah edind.ilmi; H::k&Pd~!nn. haline dnelim.

Hnkardz'Ae f<.t)mzda karlar henz tamamen kalkmamt. Bulunduumuz ormanm iinde
bek bek kar~ar vard, her taraf bir amur deryas
na dnmt: Ad-et zere be:de,klerimiz yaplarak
aske-rimiz ta'hiye olundu. Orduya, svari lival ile
Dersaadet'ten gnderilen Mustafa Safv.et Paa dahi
o gn geldi. ahill P.a;a kumandasndan getirtiler~k
bize katlm olan tabM;Jara kumandat nasp. oluoou.
Yine bu srada bizim hiHimizi ve Rusya'nn taarderecesirn gzyle grp, olaylarn haki
katine vakf olarak, devletine doru ve esasl rapor
ve haberler vermek zere, ingiltere devleti tarafn
dan General Kembil adnda birisi gelerek Mir Paa hazretleriyle grt. Bir gece Soanl danda
kaldiktar ve halimizi grdkten sonra Erzurum'a
dnd.
ruzlarmn

Samsun ve, Sivas tafaflarndan lbraktlm olan

erkes svarilerinin takm tatkm Er:urum'a gelmelvte olduklar haber alnd gibi; Sivas, Halep, DiyaP.

bakr vilayetleri gibi civar vilayetlerden ve Adana'dan da muavine asker svarileri ve bu vilayetlerin
svari zaptlyelerinin toplanarak peyderpey gnderilmekte olduu haberleri de alnd. Hesaba gre epeyce .svarimiz olacakt. Ama bunlarn derlenip toparlanmas en az iki aya muhta! Dmanmzn ise bu
kadar msadeli davranaca pheli. Bakalm ayine-i
devran ne ,gsterir, diye, gnlk vak'a ve ihtiyalarn icab olan eyler yaplarak vakit geirilirken, baz
dman svariierinin iki Q'n ewel bizim lkaldmz
Bardiz yoiunda gezinmekte olduu haberi geldi.

Bu haberin alnmasndan ewel, Adahan'a lmdat

Iin gidip de yeti'emediinden Penek'ten geri dnmesi iin emir verilen evket Paa, taburlaryla beraber Bardiz tarafndan akrbaba'ya kan yolun
muhafazas iin braklmt. Fakat az sonra karlarn
kalkmasyla, dmann arkamz sarmasna msait
bir yol meydana knca bizim yanmzdaki taburlarn
da oraya gitmesi lktiza etti. rBylece, bulunduumuz
yerden bir saat kadar daha geride bulunan akrbaba
mevkiine ekildik
akrbaba ,denen yerin, yollarn ikisini n
birden nezaret altnda bulundurabitecek bir ,gr
hakimiyeti vard. O gnn haline mnasip grlerek
buras seilmiti. Toplanm olan on talbur piyade
mevkiin icabna ve bulunduumuz umumi hale gre
ta'biye edildi. Vollar bir dereceye kadar tutuldu, icab halinde her tabur'un kaca ate hatt gsterildi.

218

erkes Musa Paa svariletinin orduya

katlmas

Yukarda sylendii

gibi yetmi nefer mevcutlu

bir blk svarimiz olup, bunlar da hem keif, hem
haberleme, hem de 1kara~olluk hizmetlerinde onbe
yi'rmi ~gnden beri dinlenme'ksizin kullanla kullanla
hayvanlarnda can kalmam olduundan, ileri kararkolIuu vazifesini Ua etmek iin svari bulmakta glk ekiliyordu (*).
Svari, bir ordunun uzaktan grecek gz ve ii
tecek 'kula hkmndedir. Svarisiz ordu, gzsz
pehlivana lbenzer. Herneyse bu histen mahrum olan
frkamz, hele bereket versin, o gnlerde erkes
Musa Paa'nn svariierinin birer birer gelmesiyle
biraz canland. Zannedersem gelenlerin adedi hemen
bin neferi !buldu.
Frkamzn yiyecei gnlk olarak, on oniki saat
geriniizde bulunan. Kprky'nde kurulmu olan idareden alnyordu. Elegirt frkasnn yiyecei de aynt
yerden gnderiliyordu ("*).
Bilmem her neden oluyorsa, svari ve topu hayvanlar
nn en sekin ve en iyisinden olmasna, alnrken pek
dikkat olunurken, ya fenalar tesadf ediyor, veya aln
dktan sonra baklamyor da hayvanlar drt gn iinde
oduncu beygirine dnyorlar. Acaba bu talihsizlik yalnz
bizde midir, yoksa btn devletlerin topu ve svari alaylarndaki hayvanlar da hep byle mi?!
(**) Aman yiyecek deyilmden, sulh zamannda askere veril(")

mesi mutad oian onsekiz kalem erzak anialmasni

Verilen

ey

mevcOda gre, nefer bana yarm okka un ile -bulunduu zaman- seksen dirhem etten ibarettir.

219

Kprky'ndeki idare bize uvallarla un ve

koyun g6nderiyordu. Bu unlar asker arasnda
taksim olunur, her blkte kafi derecede mevcut
olan karavanalarda :hamur y~ourulur ve yine beraberlerinde olan saclarda ekmek piirilir, '~oyunlar .da ke~
silerek paylalrd. Lakin, ekmek mi dedik! Neuzbillah! Saln tam dnmanr denecek kadar berbat bir
ayakl

eydir(*).

Svarilerin beslenmek iin ileri gnderilmesi

Svarilerimizin . oalmas sebebiyle bamza

bu sefer de arpa derdi kt. Nakliye hayvanlarmz
kafi sayda olmadndan, art<amzda kalan yerlerin
haslat ihtiyat olarak kalmalk zere, bu svarilerin,
frkann n tarafnda kalm olan Kars iheti kylerinin haslat ile beslenmesi icap etti.
SOvariler bu eRilde ida're edHitS'e aralardaki zahireden mmkn olduu kadar stifade edilecek, d
mann eline geecek ksrt da azalaca iih ilki trl .kar olacakt. Zaten frkamzdan uzaka bir yerde
svariye ihtiyacmz vard ... Ne kadar erkes sva-

t .. )

220

Sulh zamannda asker iin yaplan erzak anlamalarnda

filan mehur yerin pirinci ve filan yerin yai ve filan
memleketin u cinsten eti olacak ve yle sekin byle temiz ve u nmOnelere uygun bulunacak, olmaz ise,
mteahhitin bana kyamet kopacak! gibi artlar ve
arlatanlklar dere olunur da, asl askerin iyi baklmas
ve beslanilmesi lazm gelen seferberlik halinde, askere
deve hamuru gibi olan sac ekmei yutturulur. Ne kadar
yanl bir hesap, ne fena bir mumele! ...

risi gelmise, hepsi, frkann svari katakotu olarak,

Kars ovasna doru ilerliyerek gezinmeleri ve :bir tehlike grmezlerse, Kars'a kadar sokularak, orasyla
birka gndr kesilmi olan muhabereyl temin etmeleri vazifesiyle rleri gnderildiler. Yanlarna oka
aka verildiinden Kars crhetindeki kylerin hasla
tndan satn alarak kendilerini ve hayvanlarn idare
etmeleri tenbih olunmutu. erkes svariler, yine
Musa Paa'nn kumandasnda olarak yola 1karld.
Paa'nn yanma, h!!reketi dzenleyip, mmkn olduu kadar asketce ve muntazam tndirip kaldrmak ve
gazdirrnek zere Grkanharp kaymakamlarndan ev
ket Bey de katlmt. Musa Paa'nn istei zerine
bu svar mfrezesinin yanna iki de da topu verilniti.

imdi umum Erzurum ciheti itibariyle Anadolu

harp hattnn sa cenahn Karakilise ve Elegirt;
merkezini Kars ve sol cenatnr Ardahan tekil ediyordu. Kars ile Erzurum'un ara yerinde mevki tutan
bizim frkamz dahi -thepsinln ihtiyat olmakla beraber- umum ordunun mhimmat merkezi olan Erzurum'a da perde atmak zere bulunuyordu. Anadolu
ordusunun . duruu ve ta'biyesi tamam 'bir kazaya
eklinde olup parma:ktarnn ucu: Elegirt, Kars,
Ardahan ve taban : Erzurum'dur.
Yukarda bir miasebetle dahi denildii gibi,
dman bu mev,tcii, teker teker muhasara edip de
geri kalan kuvvetini Erzurum'a doru sevk etmeye
muvaffak olayd, maazallah, btn memleket ve devfet iin hal bakalard.

221

Ordumuzun sol kanadnn ak kalmas

Hele Allah'a kr, Hzar boazn tutma muvaffakiyeti --.-,bir dereceye 'kadar- bu tehlikeyi hertaraf
etti. Ama Ardahan'n elden gitmesiyle, bu kere~ de
baka bir tehlike yz gsterdi. nk Ardahan, bizim frkann sol cenah hkmnde idi. imdi solumuz ak kald. Bizim iin hem nmz, hem solumuz tehlikeli olduu ~gibi, dmann bizim Z!3rimize
gelmeden Penek ve Oltu yoluyla Erzurum'a gitmesi
de mmknd. Ayrca Dervi Paa kumandasnda
Batum'da bulunan ordu-yu hnayOnun arkas dahi
Ardahan'n dmesi ve oruk nehri boyunca Batum'a giden Livana yolunun ak kalmas sebebiyle
tehlikeye dt.
Bu ekilde ortaya kan maihzurlarn hepsine bir. den ila olma<k zere, Ardahan'dan Uvana'ya ve oradan da Batum'a giden yolun zerinde, Ardahan'n on
oniki saat solunda bulunan Ardanu :kazasnn merkezinde velev derme atma olsun bir kuvvet bulundurulmas hatra geldi. <Bu kuvvet hem Batum'a per. de olaca'k, hem de dman bu kuvveti olduu yerde
brakarak bizim solumuza ve dorudan doruya Erzurum cihetine ilerleyemeyecekti. Fakat bu kuvvet
hangi ihtiyattan tekil edilecek, mevcut kuvvetlerin
hangstnden ayrlacakt? nk, ordunun bir umum
ihtiyat yok ki, o ihtiyat kullanlsn...
Elegirt'te ve
. bizde mevcut olan biriiklerden 'bir tabur bile ayr
mak caiz deildi. Bu i Kumandan Paa'n: hayliden

222

hayliye zihnin! me.gul etti. Sonunda mecbOren ba

ka bir tadbir alma'< zorunda kalnd .
. Sol kanad takviye iin Dede Bey'in
Ardane'a tayini

Grclerin erafndan olup o havalide hkm

geen ve harp srasnda Erzurum sancana bal Ki ikazas kaymakam olan Uvanal Dede Bey'in Ar
danu'a kaymakam tayin edilerek gnderilmesi ve
livana, avat, Ardanu, Tavus,ger kazalarndan netir-i am (40) suretiyle, oralarn ayan ve ileri gelenleri kumandasnda olarak toplayabilecei uibabo
zuk tabir olunan gayri muntazam muavine askerleriyle -<bir baka talbirle halk yntsyla- Arda
nu'ta ikaamet etmesi uygun grld. Bunlarn yan
na, harp hattn ve mdafaa noktalarn gstermek
iin, birka tane de nizarniye zabiti katlrsa, tehlikenin imkan dahilinde hertaraf edilecei, akln ve ihtiyatn gsterdii bir tedbire bavurulmu olaca dnld.

Dede Bey, akrlbaba'daki ordugaha davet olunarak gereken emir ve tenbihler verHdi. lcap eden
yerlere buyl~utular yazlp, lzumtu emirler verildi.
Dede Bey de Ardanu'a vazifesi bana gnderildi.
Ordunun hem nnn hem de solunun muhafazas
iin alnan u tedbirin neticesinin istenildii gibi zu-

(40)

Dmanla

harp iin halktan derlenen asker.

223

hOr edip etmiyeeel helecam baki olmak zere, i,

tevftk-i ilahi'ye ha.~~e k.Jua.rak kallblerin; ztrabr biraz skOnerbuldu.
erkes svarilerimizin Ben.tiabne.t'te. baskma
urayp bozulmalar

erkes svarileri Kars'a doru sevk olu.nal. be

gn olmu:tu. Fakat ne v.a:~iyette olduklarna ve
ne yaptklarna daJr 113ir haber vet>mJyorlardL Bir gn
ikindi vakti, frkamzm piyade kamkolundan, bizim
arkesierin gayri muntazam bir hatde ric:at edip
dnmekte olduklar haberi ge:Jd. Bu hal mutlaka iler
de dmana attklanna ve dman ordusunun bize
doru geliyor olmasma iaret sayldndan, frkamz
derhaJ silahiba etti. Her taliur-,. mdMaa iin kendJc
sine hamlarr oJduu y.enel"i, tuttu. Gzler dikkatle
svarilerin geldij tarafa diKilcli, '"a~dA,
Svarilerimizden ll'Ce be on nefer geldi. Avdetlerinin sebebi soruldu. O gece kaldklar Benliahmet kyn, dmann bir:ka alay Dragon svarisinin bastm ve araJarnda kl klca bir sava vuku
bulduysa da, gece haliyle kimin ne- olduunu 'bilmediklerini; akadaJarndan yaralanm olan birka kiiyi, getirmi. oJdttkfarm syJed.Uer. Bir:az sonra. be
on daha, bir eyrek sonra kt1k eUi daha, on. dakika
sonra bir pal"a daha, elhasl byle by,le cmlesi whOr ederek, en sonunda kumandanlar olan Musa Paa ile erkamharp kaymakam evket Bey dahi yarall
ve yz gz sal otduu haJde ge4dHer.
alt

224

Ne

olduu

soruldu.
bunlar Kars ovasnda birika gn gezindikten sonra, Kars yoftJnun ak olduunu- anlyarak
ve Kars'a girmek zere iletiiyerak :Benliahmet kyne varmlar. Burada geceledikleri srada, gece yars dman svarisi bunlar lbasm. Herkes atn
bulmak elbisesini giymek, eyasn toplamak, silah
Me.er

n t~knmak telana dnce toplanmalar gecikmi.

Gayri nuntazam ve para para kyden dar frla~

dklarnda, kyn kenannda dman svarisi ile kucak kucaa gelmiler ve birbirlerine karmlar. Her
iki taraf svarisinin de !balar kalpakl olduundan,
biri dierini ayramyarak, el yordam, gz tahminiy-
le tfek, tabanca, kl ~kullanmlar.
Bir mddet sonra lisanlarrnn yardmyla birer
tarafa ayrlmlarsa da, kim lp kim kald, kimler
yaral olarak nereye dt? Bunu ayrmak iin mutlaka gnein domasn beklemek gerektiinden o
vakte kadar kalmlar. Fakat dman iini becerdikten sonra ekildiinden, onlardan ne lp ne kald
anlalamam. Ama >bizim iki da topunun gittii
anlalm. Yaral ve ehitlerimizin says ise orada
belli olmam, nk birtakm sabah beklemeyip,
geceden yola dizilmiler imi.
Kaymakam evket Bey, bann ense tarafnd.an
klla yaral idi. Vakay yle anlatt : ,
- Bu kazann vukuuna, erkeslarin sz anlamamas ve kumanda dinlememesi sebep olmutur.
Kye inildi. Her zamanki gibi, kyn etrafna karakollarn konulmasn ewelce Musa Paa'ya sylemi

F.: 15

225

ve yerlerini tarif eylemitim. nk ben .erkes&

bilmem ki gerekeni yapaym. Zaten lisan bilsem !bile
erkes olmamam hasebiyle szme itibar etmiyece'klerini tecrbe ile bilirdim. Musa Paa'nn da ica:t
eden emirleri henim tariflm zere verdiinden p
hem yoktur, zira kendisi askerden yetimi bir generaldir. Lakin 1koyduumuz karakollar, atna ot yedirmek, kendisi de tavuk yumurta yemek zere mevkiini brakarak geceleyin kye girmi ve evlere dalmlar. Yoksa bu kaza bamza gelmezdi. Ama karakollar kimlerdi, nereye konuldu, niin yer'lerinda
durmadlar? Olan olduktan sonra bunu tahkik edir>
m.eydana karmak ne kadar g! ... "
Yine evket tBey'in anlattna gre, askerin birbirine kart ve artk silah sesi kesilerek kllar
parlad srada, birisi kendisinin arkasndan atarak bir kl danbesiyle bandaki yaray amsa da,
vuran Rus mudur, erkes midir, arasn gece karanlndan ve iin karklndan dolay ayramam ..
erkes svarisinin sz dinlemezlll

iyi, pek ala! erkes svarilerinin harp ettii yerle bizim atam~da be alt saatten fazla bir mesafe
var. Her neyse, olan olmu. imdi orduyu btn btn ileri karakolsuz brakp da, buraya kadar gelip,
frkann iinden geip geriye gitmelerinde bir mana
var mi?
Harp yerinden selametle ayrldktan sonra, geri
bir yere ekilerek, askerin rn saiamndan

226

ayrdktan ve rklerin arelerine bakld 1 ktan son-

ra, bir mnasip yerde kalarak vazifeye devam etmek

ve olan vukuat ordunun kumandanna bildirip, sonra
()nun tarafndan verilecek emre gre hareket olunma'k lazm gelmez mi? Bu kaide niin ihlal olunuyor?
Bu hal Musa Paa'ya sorulduu zaman o da :
- Kumanda ettiim aske-r', muntazam bir as'ker olmad gibi, kendilerine kumanda da tesir etmez. Hemen her ferdi kendi bana i .grmek ister.
stelik bunlar fakl kabilelere mensupturlar. Her
kabile kendisini dierlerinden stn sayd iin, .
ba'ka kabileye mensup bir amirin, bir kumandann,
bir zatbitin emrini de dinlemezler. Her kafadan bir
ses gelir, kendi akllarnn erefiine giderler. Velhael bunlar askerliin istedii intizama sokmak kabil
deildir!
Cevabn

vererek, bunlarn idare ve kumandala-'

rmdan aczini izhar etti.
Malumdur ki, askerliin ruhu ve hlasas
"itaattir. itaat olmazsa, asker yok demektir.
imdi arkesler ordunun mevcudunu aalttk
lar iin cismen mevcut saylyorlarsa da, istenildii
ekilde 'kullanlamadklarndan aslnda yok gibiydiler.
u hale gre svari bakmndan ordumuzun baka bir
ekilde bann aresini aramas lazm geldi. Bundan
sonra da erkesler'in orduda bir kalabalk olarak bulundurulmas ve umOmiyetle mhim bir harp halinde, ie yarayacaklar ekilde ;kullanlmas, o zamana
kadar da beslenmesi icap etti.

227

Bu yzden orduya birka alay nizarniye svarst

nin tediiri:ki aresi Dersaadet'e arz olundu. Beinci
Ordu'dan yani am'dan ve Altnc Ordu'dan yani Ba
dat'tan alay nizarniye svarislnin 'bize gelmek zere tertip olunduu cevab telgrafla alnd. Cenab-r
Hak ordumuza, dmann taarruz tehlikesinden ve
ecelden eman verirse, tertip olunan bu svari
alayna iki ay sonra kavuacarz. Halbuki ordumuz o
gnlerde svarlye acele olarak muhta idi. Evvelca
de sylendii zere 'btn Anadolu ordusunun
alay nizarniye svarisi vardr. Bunlarn kullanlma
yerleri ise, Kars, Van, Ardahan, Bayezjd, Elegirt, bizim frka ve Erzurum'dur. Her alay beer yz mevcutlu farz olunsa, bu mavkilerin her. birine ikier yz
nefer svari decekti'!'. Kara,kolluk ve keif vazife-leri !bir tarafa, ordunun seyyar tel.graf vesairesi ol
madndan, muhabereye vasta olmak ve posta ta
mak gibi en mhim vazifeleri de onlara grdrrnek
icap ediyordu. Bu sebeple svarimizin miktar, deil
byk ileri, gayet kk Ileri bile grmeye kaff
deil idi. Her neyse, Allah arduyu kazadan esirgesin.
arkesierin baz adetleri ve ahlak
Sonralar, kendilerine i verildike, bu arkesIerin hallerine epeyce vakf oldum. Bunlarn, kabile
filan gibi kavim adet ve greneklerinin basks altn
dan kurtarp, dorudan doruya nizarniye svarisi gi
bi tekil ofunmadka, varlklarndan gerei gibi isti
fade olunamyacana hkm ettim.

228

Bunlarn

harpte tuhaf tuhaf adetleri vardr. Bu

bizim cerrahiara :baktrmaz ve
hastalarn da bizim hastahanelerde Y.atrmazlar.
Kendi adetlerine gre, kendi cerrahiarna baktrmak
iste'ler. Bir erkes yaraland m, o askerin iinde
ahbap ve akrabalarndan, yaralnn haline ve arl
na gre, iki, ve bazen drt nefer onu alarak ta
memleketine ve evine kadar gtrmeye mecburdurlar. Farz edelim ki, :bir savata elli arkes yaraland,
bu elli yaral en az yz nefer salarnn da ordudan
ayrlmasna sebep olur. Kavmi ve milli adetlerinden
bir eyi feda etmektensa (;)lm gze almak, onlar
iin daha kolaydr.
ilave birka sz: Sadedden kyorsak da, mnaseb.et geldii jin ya~mak icap eyledi :
Bin y_z bir ve iki senelerinde adiiye rnfet-.
tilii ile Kastamonu vilayetinde h,Ulunrnu i<;Um. T,~f
ti esnasnda, Bolu sancana bal Dzce kazasna
giderek yirmi gn, bir ay kadar orada kald idim. Bu
kazada, Kafkasya'nn aitli kavim ve kabilelerin.den
otuzbe bin kadar nfus me.skundur. erkesterin orada bizzat grdm adetlerinden biri de, bunlarn
kendi tedavi usulleri gerei midir, nedir, 'bir yaral
hastay gece uyutmazlar. Bu hastann dostlarndan
birisi bir kz keser. Etini, adetleri zere piirdik
ten sonra hastann evine getirirler. Btn civar, komu, kz, kadn ve erkekler toplanp o kz pasta ile
yedi:kten sonra, kzlar ;kendilerine mahsus olan ark
ve al-g ile ta sabaha kadar hastann yannda raks
ederek onu uyutmazlar. Gndz bilirnem nasl ediyoradamlar

yarallarn

229

lar ... Ertesi gece de, hastann bir !baka dostu bir
inek kesiyor yine ayn adeti icra ediyorlar. Bu hal
belli !bir mddet dolum~aya veya hastann cerrah, artk uyumasnn zarar olmadn bildirineeye kadar
devam ediyor ... Ya cerrah efendi, keyfine zevkine
dkn bir adam ise... Demek k; kendini elendir. rnek iin ,hastann gece uyuklamasna raz olmayacak!
Bizim erkes hemehriler menfaatlerini de pek
-ok severi er. Geri dnyada menfaatini sevmeyen
adam olmazsa da, bunlarnki lzumundan fazladr.
Mesela bir erkesin eline, ganimet, olarak, bir at
kz veya im~k. yani haribi n_ sonuna kadar. ordugahta
yannda saklanmas kabil olmayan bir ey geerse;
onu, evi yirmi gnlk mesafe geride de olsa, mutlaka gtrp, evine brakp gelmelidir. Ama yokluu
srasnda orduda mhim va!k'alar olacakm; umurunda bile deildir. Evine, gitmesi iin zabiti mi izin vermiyor; ona da aldrmaz. Her ka!bile kendi beyini byk bilir, dierini dinlemez. Yalnz baz kabHelere
mensup mera var ki, bunlarn emrini normal zamanlada teki kaibileler de dinliyor. Mesela, Kalbartay
kabilesinden Gazi Hseyin Bey gibi. Bu Hseyin Bey
denilen zatn dahi, ordu kumandannn emir ve isteine uygun olarak istihdamnda ne kadar glk ekildi. .. Nitekim kullan lamad ya!
Musa Paa ise mensup olduu kabilede ubey
veya zden" deilmi. Kk yanda Rus askeri
mektebine girerek, adm adm ykselmi,- general
olmu. 1281 tarihinde bebin hane kadar een ve

230

baka

Kafkas kabileleri halk ile Devlet-i Aliyye lkesine hicret etmi... Devlet de Paa'nn generalliini livala deitirerek kabul etmi, fakat erkeslerin istediikieri zdenlik ve beylii verememitir. Bu
bakmdan Musa Paa dahi bu cemaatin kumandasy
la zapt u raptndan izhar- acz ediyordu. Bir savatan
sonra kumandann adrna ylyorlar; kimisi :
- Atm ld, kymeti elli lira idi, pahas verilmeli.
Kimisi:
- Atmn na l yok, onu isterim!
Der ve istedii eyi mutlaka almak zere dikilir, durur; guzeliikten anlamaz; yoktur" szn dinlemezler ...
Lakin harbe sokulmazdan nce ve harpten sonra, ordu kumandanna ve i,darecilete verdikleri eziye
te ve yrek zntGsne tahamml olunabilirse, sava srasndaki cesaret ve kahramanlklarna da
aferin! deniliyor.
Sonra Musa Paa da bunlarn kumandalarndan
istifa etti, nk i tahamml derecesini amt.
Kumandalar, svari livalarndan Edhem Paa'ya verildi, o da stesinden gelemed i. .. Blk blk taksim olunarak her ble' bizim nizarniye svariierinden birer yzlba verildi. Kendi beyleri de ica:bna
gre biniba ve yzba nasp olundu. intizamlarn
dan nizarniye yzbas, itaatlarndan ise kendi IbeyIeri mes'ul olacakt. Bu da mmkn olamad. Elhasl
erkesler, az tadyla orduda kullanlamadlar. Tehdit edildiler, olmad; yzlerine ,glnd hi uygun
gelmedi.
231

albuk kanar,

hemen inanr bit acaip kavimdir

edilirler; derken, bir mfsidin fe
sadyla derhal bozulurlar. Beylerinde dahi ilerin
drusunu yanln mtihakeme edecek, fi'kir ve tem
yiz kabiliyeti yoktur... Sonunda bir ksas meselesi
ve bir mfsidin fesad zerine tamamen darlp ve
dalp i)ittiler. Sras gelince ilerde yazlacaktr. Her
ne hal ise, Allah'n yarattn deitirmek mmkn
olmuyor! ...
ler.

Olduka slah

Bir erkes ehidi

erkeslerin ibaskna urayp da bozulup geldik

leri gnn gecesinde dahi birer ikier yarallar geliyordu. Hatta gece yarsna doru adrmzn llersinde ibir grlt, bir- kavga iittim, kp baktm. Bir
yaral erkes, yannda da bir 'bakas, ordunun bir
karakol neferine :
- Bu gece kalmak iin mutlaka bize bir yer
bul!
Diye srar ediyorlar.
Oda:
- Ben karakolum, ;ben bilmem, zabite gidin.
Diyorsa da, .ekesler Israr edip duruyorlar.
Muharebenin daha balarndayz, :byle eylere
allmad; dman tarafndan yaralanm bir adamn byle rgeceleyin akta kalmasna gnlm bir
trl raz olmad. Adamcaz !kendi adrma aldm.
Gecenin o vaktinde ta:bib ve cerrah ibulunamyaca
ndan, ay may tedarik ederek hastaya iirebildim.
232

Gece yarsn .getik, iben de yattm. Sabahleyin et:'

ken kalktmda, haktJ.m ki lb.izim hasta kmldam
yor. ~okladmda, Allah'n rahmetine kavuup ehit
olmu bulundu~unu anladm.

Sabahleyin erkenden adrlarmz iklr ve fr

kamz g' etmek gallesiyle megul oluyorken, fakk
de bu e:hidin defni hizmetinde bulunuyor idim. Bunu yazmaktan maksadm, sevapt bir i grdumii
anlatmak deildir. ahidimiz ibir nefer olup, fakir ise
o vakte kadar henz benzerini grmediim iin, fi:krimde hasl olan dehet zerine bu hizmete kallk
mtm. Sonralar emsaller oalmaya, beyz ve
bin ehit birden dklmee baladndan, gz al
t iin, ehit ve yarallarn artk gzmde eski tesirleri kalmad. Yani onlarn tedfin hizmetinde bulunmak ve yarahiara e~katle bakp yardm .etmek gibi hamarathklar, ibirok engeller yznden icra ,e6{ilemez oldu.

OI'Jiunun Horumdz'ne nakli

imdi frkamz adrn niin skt, nereye gidiyor ve gidecek; arasn anlat~m :
SvarHerin bana bu kaza gelince, fr:kann ileri karakoliounda kimse kalmad. Bulunduurr..uz yerin sa taraf Sarkam'tan MeGi.ngert'e g.ele.m .y,ol
sebebiyle ak ve tehlikede idi. Zira ,o }<Olda kar v.e
k kalmamt. <Bilhassa Benilahmet vakas sebebiyle dmana cesaret de geldi.
Soanlda zerinden gelen yolun birletii

233'

noktalarn uygun bir yerinde :bulunmak icap ediyordu. Ama arazinin bilinmemesi ve haritaszlk yznden, 'bu yerin neresi olaca kestirilemedi. ilerde
gzle grlp de seilmek zere, hedef mehul olarak -ala bereketillah- ric'at olundu. drt saat
kadar geriye doru yol alndktan sonra Karaurgan
ve Zivln ;kyleri eMirnda \bulunan Horumdzu adn
daki mevkie gelindi. Orann mdataaya elverili tam
aranld gibi bir yer olduu, Kumandan Paa ve erkamharibiye reisi Feyzi Paa tarafndan kef olunarak anlald'ktan sonra btn frka oraya 11ondu. Asker mevkiin icabna gre ta'biye edildi. Her tabur
kendi istihkamn yapmaya balad. Kuwetimizin den~cesi ve mevkiin icabna gre, Kars'tan bizimle beraber karlm olan_ drt fondluk bir batarya top
kafi gelmiyeceinden, askerin idaresi iin merkez
edinilen ve bizim ..gerimizde !bulunan Kpr kyne
halber 'gnderHdi. Daha nce Erzurum'dan 1buraya getirilmi olan, koumlar vesair l_evazmat hazr, alt
~oni:Jiuk bir batarya top daha ordugahmza getirildi.
Geri Erzurum'da top oktu. Ama o toplarn levaz
matnn tamamlanarak seyyar hale konulmasnn ne
kadar zor olduunu uraanlar /bilirler.
Frkadaki mevcut taburlar talimlerde acemi idiler. Bilhassa redif taburlar efrad btn btn talimsiz bulunduklarmdan, sabahl akaml, avc talimleri yaptnlmaya baland.

234

Elegirt frkasnn

geriye ekilmesi

Elegirt frkasnn

da bizimle beraber ve uygun

olarak ileri geri hareket etmesi ve aramzdaiki ba

lantnn emniyet altnda tutulmas lazm geliyordu.
Bu sebepten, o frka da bizimle halberleereik, Ele
girt'le Delilbaba boaz arasndaki Tahir gedii tarafna ekildi.
eyh

Ubeydullah Efendi'nin elli bin Krd

Bayezid'den evvelce kan iki talburun, Bargiri'

de duran FiHk Paa frkas ile birletii yazlmt.
Faik Paa'nn :bu. frkasna, hesaba gre, elli bin nefer de Krt muavine askeri .katlacakt. nk Hakkari tarafnda Halidiyye tarikat byklerinden Seyyid Taha ha:zretlerinin olu ve o tarafta'ki btn Krtlerin itimat ve hrmet etiirkleri bir zat olan eyh
Ubeydullah Efendfnin, piyade ve svati elli bin nefer as,ker He ordu-yu hmayuna gelecei avazesi alemi doldurmutu.
Bu ayialar, zannma rgre, imkansz bile. olsa her
byklerine kolay gstererek, kazanaca
tevecch ile menfaat ve karn artrmaya bakan ve
bunu adet edinen baz memur'in-i kirammzn eseridir. Bunlar eyh Ubeydullah'n lbu 'kudretini ve ahalinin vatanperver hislerle dolu olduunu yle a'aa
l szlerle Dersaadet'e kadar arz etmi olduklarn
dan, herkesle lberabel' Merkez-i Hilafet dahi eyh
Ubeydullah'tan yle mukaddes bir hizmet Ibeklemekte idi~. Bu yzden Faik Paa bir dzye eyh Efendi
ile muhabere ediyor, onun isteklerini kolaylatrglQ,

235

yordu. ilerde ,grlecei gibi, sonra bunlarn hi bi

risinin asl fasl kmad ya!
Yalnz u kadar var ki, daha sonralar eyh
Efendi hazretleri, bizim ordunun Bayezid tarafndan
Rusya ihududuna tecavzn iittikten, yani bizim
beklediimiz vakti i'ki ay kadar geirdikten sonra,
svari ve piyade bir iki bin lkadar muavine askeri
ile Musun gediinde bulunan Elegirt frkasna yani
Bayezid ordusuna katlmtr.
Horumdz'nde kaldmz esnada, bir taraftan
da babozuk svarisi artrlyordu. Bu srada, Benli
ahmet vak'asrdan sonra c~sareti artan ve daha ok
intizama giren dmann, bir taraftan Kars muhasarasn kuwetlendirip ehri ve istihkamlar topa tutmak zere yerlerini hazrlad; lbir taraftan da Ardahan tarafndaki kuvvetlerinin bir ksm ile, bizim sol
cihetimize, yani Penek ve Oltu taraflarna bir taarruza ,kalkt iitildi.
Bu taarruzun nasl olduunu yazmadan 6nce, bize yeni katlan kuwetleri kaydetmeliyim: istanbul'a,
Anadolu ordusunun kafi kuvvete sahip olmadl bildirildiinden, Birinci ve ikinci Ordu-yu HmayOn,
nc snf redif taburlarndan toplanlabHen mikclar silah altna alnarak, peyderpey Erzurum'a sevk
olunmakta idiler. Bunlardan Sandkl, Yalva, Uak ve
Karahisar taburlar gibi bazlar Erzurum'a varmt.
K:umandanca olan noksan tamamlamak iin de Mirliva Hac Rait Paa, Dersaadet'ten Erzurum'a gnderilmiti.

236

Hakk

Bey'in Penek'ten

savumas

Penek'te bulunan Miralay Hakk Bey'e daha oraya giderken verilen talimat ve son anda istifade etmesi gereken msade yukarda yazlmt. Burada
tekrarna hacet yoktur.
Frkamzn Horumdz'ne varndan be gn
sonra Miralay Hakk Bey'den Muhtar Paa hazretlerine ibir mektup geldi. Hakk Bey bunda, dmann
byk kuwetle Penek'e doru Ardahan'dan hareket
ettiini, Gle'ye geldiini ve ara yerde bulunan Kanlgeit'ten gemekte
olduunun haber alndn,
kendisinin de talimat zere Erzurum'a harekete . ya:
ni ric'ate hazr olduunu bildiriyordu.
Penek boaznn darl seibelbiyle, ufack bir
kuvvet, burada hayli dmana kar duralbil irdi. Penek'te olmasa bile aka tarafndaki arazi, on aniki
saat sren sarp dalarla rtl ve burann geiti,
sadece akarsu !boyunca Oltu kasabasna ve Sivrida'na doru uzanan tek bir yoldan ibaret olduun
dan mdataas fazla 'bir kuvvete muhta deildi. Geri nc snf redif ve mstahfaz taburlarnn, muntazam ve talimli asker kadar silah kullanma melekesi olmad; stelik !bunlarn ou, yalar gekin,
oluk ocuk derdiyle b-al, fikirleri memleketlerinde braktkiar ile gle megul ahali olduklar maIOmdu. Bunlara havale olunaca:k i, nizarniye ask:erine ve redif snf mukaddemletine verilecek harp hizmeti ile msavi olamaz.d.
Bu yzden orasnn kuwetini artrmak icap etti.

237

 tabur asker ile yanmzdaki

Penek'in alt saat gerisinde bulunan ldr sancann mutasarrflk merkezi Oltu'ya
gitmek ve tahminen o srada ya Penek'te veyahut
Oltu civarnda olmas lazm ~gelen Hakk Bey'le birleerek halin icabna gre hareket etmek emrini alMirliva

ahin

Paa

frkadan karld.

mt.

Erzurum'daki Ralt Paa'ya da, Istanbul'dan ge

!erek imdiye kadar orada birikmi _olan askerden
drt taburla, Oltu cihetine kmas, ahin Paa ve
Ha:kk Bey'le buluara:k halin icabna gre hareket
etmesi ve he~halde dmann orada durdurularak,
bizim frkann sol kanadnn emniyete alnmas telgrafla yazld.
Hakk

Bey'e de, Rait Paa Erzurum'dan ve a

buradan askerle geliyorlar; onlarla haber
leip birleerek, hal ve mevki neyi icap ediyorsa ona
gre davranmas; elhasl frkamzn solunun dman
tehdidinden _korunmas bildirildi.

hin

Paa

Dikkat buyuruluyor ya! Bunlarn hepsine asl

maksat gsterildiikten sonra Halin ica:bna gre ne
yaplmak lazm gelirse onu yapnz.,. emri veriliyor.
Hi birisinin hareketi tahdit edilmiyor. Akl ve gr
sahibi :bir kumandan, lbu trl emirlerle ok faydal
iler grebilir. Zaten bakumandan da bu gilbi meselelerde: Filan tarafa gidin, filan yerde durun
veya harp edin, yahut mdataada bulunun veya herifleri esir edin veya uzaktan bir mmayite hulunun." emri ni veremez ki... nk byle bir hal ve
238

mevkide amir olan, iin icab ve emniyettir; kta kucevheridir. Kta kumandan, askeriyle bir tarafa sak1anrr ve sonra da : Hal icap
etti de kendimi hi gstermedim derse, bakuman
dan aNiin yle yaptn?,. diyemez. Derse hakszlk
etmi olur.

.mandannn zatnn

Bu incelikleri hakkyla takdir edip de akl ve basiret ile hareket eden dirayetli zabitlerin bizde oka yetitiini g6rmeden lmek, !benim iin, muradm
gzmde' kalarak gitmek demektir. Yoksa acaba bir
hayal-i muhali mi temenni ediyorum! ...
Hakk Bey'e yazlan bu emir, kendisini, Oltu'nun drt be saat gerisinde!ki Sivrida'nda, Erzurum'a doru kamakta iken bulmutur. Meer Hakk
Bey, dmann, kendisinin !bulunduu Penek noktas
na gelmekte olduunu iitir iitmez, yukarda bahsi
geen habernarneyi Bakumandan'a yazdJ!ktan sonra
ply-prty toplayarak tabana ~kuvvet Erzurum'a do
ru ekilip gitmeye blkm imi! Hakk Bey b6yle
yapar ve Hac Rait Paa da Oltu'ya doru giderken,
bu iki kuvvet Sivrida'nda biribirine kavumular.
Oraya 'kadar ala srm yrtlm olan Hakk Bey'in
askerinde can kalmam. Bunu gren Hac Rait Paa teessfler etmi, Ha~k Bey'e Erzurum'a dnp
rahat etmesi iin izin verdikten sonra, onun tabur
larn da kendi kumandasna alm. Oltu'nun Erzu
rum'a kamak.ta olan hkmet heyeti de burada Pa
a tarafndan durdurulmutur. Paa, durumu anlamak
iin keif 'kollar karm.

239

Oltu'nun dman tarafndan istila olunmas

Gelelim dmann haline :

Ardahan kumandan General Kamarof (*), bir
alay svarisi ve iki tabur piyadeden ibaret bir kuvveti !keif iin Oltu ve havalisine gndermi. Bunlar etraf heyecana verecek ve gzlerine ketirirler
se Oltu'yu zapt edip, orada kalacaklarm... Hakk
Bey'in ha!ber verdii byk ikuwet bu imi!
1

Dman mfrezesi, Hakk Bey'in telala Penek'f

tertk edip gitmesi zerine ddn, trampetini alarak Penek'e ve oradan da nne kacak veyahut
yolunu uz~l<tan. olsun tehdit edecek kimseyi bu la
mad iin aheste aheste yryerek Oltu'ya gelip
girmi. Redif debiboyunu ve dier mlri em'laki zaptve
yama etmekle beraber, m'frezenin kumandan olan
zat, hukmet konanda istirahate ekilip, Ibeldenin
Rusya devleti hesabna zapt olunduunu, devletinin
adaletinden ve herkesin kendi rlmkukundan ve cann
dan emin olaraik Rusya hkmetine itaat edilmesi
lzumunu ilannamelerle ataliye bildirmitir.
ihin Paa'nn

hali

s,

Bir de ahin Paa'mzn halini grelim :

,
ve zamanenin bir adama lakap takmaumumi efkar karsnda o zatnhal, ahlak ve iin-

(*)

Bu General Kamarof, sonradan Batum cihetlne kumandan

Zamann

nasp

240

olunmutur.

den dolay verdii imtihana mukarbil ald bir sfatla

anlmas demektir. Bunda halkn ok kereler isabet
ettii ,grlmtr.

Nitekim bazlarna Deli Hasan, kz Mehmet,

Ay Kaif, Tilki Vasf, Temlbel Memi, Hlbl ibi, Gl
Ahmet dedikleri gi'bi, bizim asker de, imtihan ettik-
ten sonra bu zat- erfi, yani ahin Paa'y Karga
Paa lakabyla yad eylemilerdir. yle deil mi ya!
Zaten bizde Yi.it lakabyla anlr,. denmez mi! (*).
ahin Paa bizim ordugahtan hareket ettiinin
ikinci . gn, tamam Oltu rkasabasn gren dalarn
stne varr. ehre doru sakmakta iken, bir de
dmann kasa'bann iinde olduu haberinl almasy
la !beraber hoafn ya kesilir de olduu yerde dona
kalr. Bir zaman hayretten sonra, dmandan lbir zarar grmemek iin, g hal ile biraz geriye ekile
bilir.

Ordu-yu hmayunun cihad hizmetinde bulunmak

zere Horum mevkiine gelrni olan, Oltu'nun mOteberanndan Hayrabeyzade Nurnan Bey -Ve i:sabeyzade
Necip Bti.ly gibi baz~ar ,mfreiZemizin hareketini kolaylatl'"rnak ve yollar bildikieri iin klavuzlukta ve
keif hizmetlerinde bulunmak zere ahin Paa refa
ahin Paa'nn eski ad olan ahinlik, zamann ve halkn imtihan neticesi ona takd lakap olmayp, ana babalarn
eviadlar hakknda hsnzanlar veya temennileri neticesi ola-

(*)

rak taklan isimlerdendir. Paa'nn bu ismini, o trl fakapiardan

sanp da yazmzda tenakuz grlmesin~
F.~

16

241

katine tayin olunmulard.

Bunlar yaptklar tahkikattan . sonra Paa'ya haber verirler ki :
u - Oltu kasabasna
giren dman ok kk
bir kuwettir. Mhimmat merkezinden :bu kadar ayrlm ve nmzdeki dar bir derenin iine girmi
tir. Trkesi ele dm ve skm bir av demektir. Ric'at etmek iin imdi zerine ba:ktmz yoldan baka yollar da yoktur. Bu yol ise, iki taraf yaln da ile 'kapal alt saat uzunluunda bir derin
deredir. Yolun lbir kanarn tutarak, geerlerken zerlerine ta bile yuvarlasak kafidir. Buradan kurtulmalar mmkn deildir. Rait Paa da Erzurum tarafn
dan geliyorm:. O dmann arkasndan geledursun,
biz de buradan nne inerek yolunu kaparsak. heriflerin hepsini esir ederiz.
zat-

Hepsi ala, cmlesi gzel! Amma, bu hakikati o

muhtereme anlatmak g!
Sonralar

bu mbarein 'Bayezid cihetinde bulunduu zaman da halini iittik ya! Bir boru alnp da
asker silahba eder veya top tfek patlarsa, kendisini, 1korkusundan sanc tutarm. Zahir, Oltu'nun zerindeki dada da sancs tutmu olmal ki, orada bo
yere iki .gn durdu da, dman kemal-i emniyet ve
selametle Oltu'dan karp yola sald.

Oltu'nun

kurtarlmas

Oltu'daki dman mfrezesi dan zerinde bi242

zim askeri gorup, Erzurum cihetinden de baka asker gelmekte olduunu haber ald saatte, ahin
Paa'nn sancsndan ziyade sancya tutularak, derhal Oltu'yu terk ederek km, can korkusu iinde
uzun uzadya dereleri geerek Penek ve Gle yoluyla onsekiz saat uzakta bulunan Ardahan'daki frkaya
iltihak eylemitir.
Uradklar

tehHkeden selametle kurtulduklarn

dan dolay Ruslar; bi~birlerini tebri'k ededursunlar,
Rusya mfrezesinin resm-i geit yapar gibi bulunduu yerin alt tarafndan getiini grm olan ve
Bana zarar dokunmayan ylan, bin yl y:aasn! szne uyarak, kemal-i vakar ve sekinet ile dmann
ric'atini seyr eden korkak Paa'nn da Mir Paa
hazretlerine bir tebirnamesi geldi.
Bu yaz mealen :
Refakatimdeki

askerin, Oltu'nun
zerindeki
ha'ber alr almaz, askerimizden grecei hamle-i irane ve savlet-i kahramananeye dayanamyacan bilp ve kemal-i telandan
Oltu'da ne yapacan da arp, hatta baz arlk
larn da brakp handeleri mOcip olacak bir surettezelilane bir ric'atle savuup ~gitti. Bu da, ---ekseriya
bizde ve bilhassa srf hakikatten ibaret olmas lazm
gelecek olan resmi yazmalarda adet olduu zere- muvaffakyyat- hazret-i Padiahi ve huiOsuniyyeti cenab- M'irileri cmle-i. cemilesinden bulunmu imi ... " gi'bi szler ve daha trl trl a'aal
laflarla kad donatmaktan ibarettir.
daa geldiini dman.

243

Bizim ise iin aslndan haberimiz olmad iin :

Hay Allah cezasn versin! Yazk oln;u!
Herhal,de ahin Paa yetierneden dman savuup,
talihi yaver gider~k 'kurtulmu.
Diyorduk.
Kazn aya yle olmayp da yukarda dediim
gibi olduunu, 1beraberinde bulunanlardan ve dier
Oltu'lulardan daha sonra rendik ama ne fayda!
-

Artk ahin Paa'nn orada bir ii kalmadn

dan, gelip frkasna !katlmas emri gnderildi. Hac
Rait Paa'ya ise yeni bir emre kadar Oltu'da kalmas ve Penek boazn gzcsz btrakmamas bildirildi.

zlerek ,geri kalmayalm.

ve Oltu kasabasna girdiini renerek, beriden de ahin Paa'nn
gitmekte olduunu anhy.arak byk ibir ht-rs ve hevesle ,gelirken, ertesi gn dmann savutuu haberini alr. Ele geen byle ,kymetli bir avn nasl
kurtulup 'katn ve yanndakilerin ahin Paa'ya
olan ihtarlarn da renince yanar yaklr ... Ama kuru kuruya yanp yaklmann ie bir faydas dokunmaz. Ne are! Yiit bin yaar, la1kin frsat bir der. szn unutmayalm. Rait Paa'nn btn yapabildii de Oltu'ya giderek, Mutasarrf Paa'ya hkmetini kurdurmak ve iine :balattrmaktan ibaret
Her neyse,

gemie

Hac Rait Paa dmann mi~darn

kalr.

Maaallah!
korkaklk

244

meramz iinde hazm ve ihtiyat

derecesini am adam m ararsnz?! ... Ve

bir harp hizmetine memur edilip de beraberindeki

askerden bir ferdin bile burnu kanamakszn, olduu
yerde durup, varln koruduunu baardan sayan
zevatn mikdarn m sorarsnz? Pek ak!. .. Yiitlik
ondur; dokuzu kamak, biri hi g'rnmemek sz
hale uy,gun olarak esas alnm gibi grnyor.
Horum'da bulunan frka, lbir taraftan askerin talimiyle megul iken dier cihetten de peyderpey
gelen muavine svarileriyle miktarn artryordu.

245

YEDiNCi KlSlM

*
*
*
*

*
*

KARS'IN MUHASARASI
KUMANDAN HAMi PAA'NIN DELiLiKLERi
MUHASARA VUKUATI
TOPLARIMIZIN HASARA UGRAMASI
ELEGiRT FlRKASlNlN MUHAREBESi

BOZULAN ASK!ER DEHET iiNDE

HALYAZ MUHAREBESi

Ruslar

Kars'n muhasarasm

iddetlendirdiler.

Bu srada oras ile muhaberemiz .gleti. Yolsuz

olarak, oban
ve Krt kyafetinde dadan daa
gidip gelen fedakarlarn gayretine mnhasr kald. Bu
fedakarlar para ile temin ediliyordu.
Muhasaradakilerin mit ve dayanaklar olan fr
kamzn mevcOdiyeti i~e teselli bulduklar ve bu manevi kuvvetin yardmyfa ar,ada -srada Kars'tan da
- r kp dmanla boaz boaza savamakta oldukla
rna dair haberler geliyordu.
br. taraftan ise, dmann, Kars'n Zalm ve
gl (") oihetlerine yerletirdi i byk apl
muhasara toplaryla hem memleketi, hem de istihkamlar gece ,gndz derek taciz etmekte olduu;
oluk ocuk iine glle derek insan ve lbinaca kayp ve hasar olmas yznden halkn dehete dt
, fakat Horum'daki frkamzla teseili edildikleri ve:
- Muhtar Paa'nn frkas be gne kadar gelecekmi ve yle kesip byle biecekmi
Gibi ayialarla halkn avutulduu haberleri de
alnmakta idi.
o o o o o o o o o

o o o,.

(*)

Gln ismi

unutulmutur.

249

Kars Kumandan Hseyin Hami

delilikleri

Paa'nn

Malumdur ki insan cemiyetinin devam ve intizamnn bir sebebi de mid denilen manevi tba
dr. Bunun yok olmas halinde cemiyet kanunu bo
zulur; idare de altst olur. ite bu sebeple ahaliyi
ve askeri ye'se drmernek iin nasl edilmek ve
ne yaplmak gerektii dncesi Muhtar Paa'nn
zihnini igal edip huzurunu karyol"du. Ayrca Kars
Kumandannn bize kadar aks eden gayri milkul hareket ve ileri de di,kkati ekecek derecede mhim
idi.
Kars muhasara altna girince tabii olarak adli
ve mlki ;kanunlar kalkp :btn emir ve yasak Hseyin Hami Paa'nn keyfi idaresine gemiti. Bunu
gren Paa da, kendinden hal ve istikbal mesOiiyeti
kokusunu atp i,stibdad ele alm... Muhasara sra
snda kimsenin hesap sormyacar bilerek ve Bir
cOnn beylil beyliktir diyerek <.aameti azdrp,
gizli olan cinnetini aa vurmu imi.
Adeta ahir zamanda zuhOru beklenen Mehdi'nin
zat- saadetleri olacan ve kendisi sebebiyle by'k
byk fetihlere nail olunacann baz dervi ve erenlerce mjdelendiini, mahrem olarak grp konu
tuu zatlara haber verir olmu. Hele bir de remil hesaplar ve fal ,kitaplar ile megul olmak gibi kt
bir adete kapldndan, kendi kendisini hazine-i gaybn anahtarclbas saymaya balam.
Her zaman ve her yerde kendi menfaatini hal-

250

kn zararnda

gren >ktler:den, oras da :kurtulamad cihetle, lbu gibiler, bizzat veya araclarla Pa
a'ya yanamlal'. Dnyay Mehdi'ye dzelttirece
iz yolunda sOret-i haktan 1gnerek, ve onun keiflerii'i teyit eden szler syliyerek ve ryalar grerek, biareye haylice hendek atlattrmlar. D
mana casuluk edet diye ufack bir phenin varl
ile bazlarn astrvermiler. Bazlarn da Kars
kalesinde kumandan olan topu miralay Hseyin
Bey'in himmetiyle kalenin !bulunduu yksek bir kayadan aa attrmlar. Bu Hseyin Bey de hem ald emri yapar, hem de mecnun Paa'nn haline glermi.

Kar'apapaklardan olup Kars'n Aktbalba nahiyesinde oturan, ticaret ve ziraatle me,gul, namus erbabndan Hac Veli Aa'nn evini, yukarda ad geen
Merhrali vastasyla bastrp, kendisini muhafaza altnda Kars'a getirtmi ve dmanlarnn ittiralarna
bakarak ve muhakeme etmeden astrarak idam eylemi

imi.

Eskiden beri Kars'n ileri gelenlerinden olup

servet ve iffetiyle tannan lbir Atbazade Ahmet Efendi vard. Muharebeden ?.nce memuriyetle bir iki defa Kars'a gittiimde evinde misafir olmutum. Ke
rim, dostsever, aticenap bir zat idi. Bu Ahmet Efendi'nin iyi bir adam olmad ve konana mehul baz
kimselerin gidip geldikleri, Paa'nn kendine ait hafiye memurlar tarafndan halber verilmi. Paa, astrmak zere Ahmet Efendi'yi de tutturup haps ettirmise de, erkanha~biye reisi Hasan Kazm Paa'nn
251

ve Ahmet Efendi'yi bilen dier askeri erkan ve merann ve ahaliden byk bir topluluun efaatleriyle
idam cezasndan affettirilmi. Ama Paa'nn gazab
teskin olsun diye de, srlmesine karar verilerek,
muhasarann henz iddetlennedii bir, srada ,Erzurum'a anlm .
.AJhmet Efendi, Erzurum'a geerken yolu stnde
olan f~kamza da urad. Mir Paa'ya, halinden ve
mazlum olduundan bahsederek haylice ikayetler
de bulundu. Fakat Kars muhasarada, zaman ise pek
tenk tetik 'bir surette olmasna mebni, hi lbir ey
.denemiyerek mecbfren anlamazlktan gelindi. Ahmet
Efendi ise teselli filan edilerek menfasna !kadar gnderildi.
Elhasl, Paam kkremi

aslana dnm. Hafiye

yalan yanl, garazl marazl telkin!&
riyle btn Kars ahalisini kstrp koz kabuuna sok-
mu imi. Halk yalnz Ruslarn memlekete att gltelerin deil, Paa hazretlerinin infilaklerinin ve ahlAksz casuslarn savurduklar katr iftelerinin de
muhasaras altnda imi. nk hal ve zaman icab,
Paa'y ikay~t edecek Tanr katndan baka bir yer
olmadndan, ahaliden akl banda olanlardan baz
lar ~geceleri toplanarak, hacetleri veren Genab- Hak'tan, zerlerine musallat olan 'bu iki beladan birinin
kaldrlmasn niyaz ederlermi.
memurlarnn

Paa, Mutasarrf'
Sonralar

252

Kars

da

astrraca,km

muhasarasnn kalkmas

zerine

bir gn Kars mutasarrf efik Paa merhum sohbet

Hseyin Hami P.aa'nn sadece phe zerine ve dmanla gizlice haberleiyor, diye, nice nice
caniara kym olduunu ve dardan ordunun gelmesiyle, btn Kars ahalisinin iki trl muhasaradan birden kurtarldn teekkr ve sitayile yad ediyordu.
Bir aralk fakir, Mutasarrf Paa, Hseyin Hami Paa'
y, sevmedii iin veya ahsi bir garaz dolaysyla
byle mhalaa ile ktlyor zannina dtm. Bunu
ona da anlatmak iin:

srasnda,

- Zannedersem, hu iin nne gemek iin, batedbirler alnmas mmkn idi, ama her ne sebebe
mebni ise skOt ihtiyar buyurulmu.
Dediimde,

- Efendim bei nasd, ne cesaretle herifin, kt icraatn hafifletmeye bir yol arayabilirdim ki, haber alr almaz, kzd gi1bi beni de casuslukla itharn
ederek asard. Memleketin btn selahiyetleri elinde, kimden kime ne vasta ile ikayet edeyim? Her
ne emr ederse, isabet ve keramet buyurdunuz, diye
tasdikten baka benim elimden ne gelebilirdi. nk muhasara altnda idik.o
Cevabyle mukabele etti.
z

Sonradan iittik ki, meer bir mesele dolay

syla Kumandan ile Mutasarrf arasnda ihtilal k
m. Bunun zerine Kumandan, Mutasarrf' Seni
asarmi" diye tehdit etmi. Ondan sonra da Mutasarrf artk hi bir sebeple sesini. karmaz olmu
imi ...

253

Kars muhasaras vukuat

Ite Kars ahali si bu sOretle iki ate arasnda
kald,klar halde sabr ve metaneti

elden :brakma

mlardr. Bilhassa, bizzat silaha sarlarak mkellef

askerle beraber' dmana kar gsterdikleri savfet

ve ecaatleri, vatan evlatlarnn ,daima dilinde dola
sa ve tarih sayfalarna ss ve iiynet olsa gerektir.
Haklar inkar olunmaz. Krm muharebesi srasnda
vuku 'bulan mehur Kars muhasara ve mdataas esn/1snda dahi. bu adamlar yine lbu ekilde ve hatta
daha ziyade mertlik ve kahramanlk gstermiler,
vatann korunmas iinde kendilerine den vazifeyi cansiperane ve hakkyla ifa etmilerdi. Bu defa
da geeeli gndzl glle yamak artyla memlekete topa tutuldular. ok evl.er ykld, erkek ve kadn,
ocuk ve sbyandan niceleri ehadet mertebesine
vard. Allah cmlesine rahmet eylesin.
Bunlar, bu iddetli basknn elemiyle megul ola
dursunlar, bir taraftan da Rus ordusunun bakuman
rfan Loris Melikof, Kars'taki asker ve ahaliyi bo
yere telef ettirmemek iin memleketi ve kaleyi teslim etmelerini Kars kumandanna teklif ediyordu. Artk hi bir taraftan mitleri kalmadn, bir imdat
beklememeleri gerektiini de ayrca bildiriyordu.
Kars kumandan ise bu teklifiere bazan cevap vermez, bazan da red cevab yazarm. Arada bir de,
birka tabur askeri muhasara hattnn bir tarafna
hcum ettirip, ahaliden dahi birok cemaat bu askere katlarak ldm lesiye akama kadar savap,

254

sonra da herkes yerli yerine ekilirmi.

Lakin ne buyurulur. Muhasara altnda olan bir
askere teslim olmasn teklif etmeleri, askerin vehmini uyandrarak adeta kalibinin sehatn sarsyor,
cesaretini kryor. Byle zamanda ise baz harp hileleri yaparak askeri canl tutmak zaruri oluyor.

Muharasadaki

halk canl

tutmak

Hatta bir defa bu maksatla, mehur Mehrali,

-sekin s.varilerden krik eliisi ile Rus hatlar arasnda gazinip ksrnet aramak iin km. Bu
srada dman ordugarhna getirilmekte olan ondrt
araba bakkal eyasn arabalaryla beraber' zapt ederelk, srp l(ars'a getirmi. Kars'a gelirken yolda
nne kan dman svarisiyle arparak, onlar
da kamaya mecbur brakm, bylece mertliini ve
kahramanln da isbat etmi. Bu
baars, btn
ah81inin midini yenileyip yzn gldrmtr. Vine baka lbir defa da bu Mehrali'nin, dmann binlerce koyununu ele geir'erek Kars'a soktuunu unut-

yanndaki

mayalm!

Mehrali'nin bu kahramanlklar, Kars'daki askerin zihnini igal ederek epeyce konumalara ve canlla sebep olduu iin takdire deerse de, Kars'taki askerin kp kp da Rus muhasara kuvvetietiyle harp etmesinin faydas ve .bo yere adam kay
bndan baka sameresi nedir, oras anlalamad.

255

Muhasara esnasnda akp da dmanla arpa

maya dair dnceler

Biraz dnrse, insan kendi <kendine bulur_ ki :

Cemiyetin zerine kurulduu esaslardan /biri de
menfaat celp etme ve zarariy .giderme kaidesidir. Madem 'ki i byledir, yleyse insann her hareketinin bu neticeyi vermesi zarOri ve tabiidir.
imdi, Kars muhasarada iken kp kp da d
manla arpmakta ne fayda var? Muhasara hattn
yanp tbtn orduyu dar karacak myz? Veya mu~
hasaradan :kurtulmak iin Moskof'un ordusunu mahv
edecek miyiz? Deil. Yahut ierdekilerden bazlar
nn dar karlmas m lazm gelmi? Hayr. Veyahut muhasara !hattn krarak,. dardan ieriye asker, erzak ve sair mhimmat m alacaz? Oyle bir
ey de yok.
u halde yer yer bp da, zaten az ve ~ayl
olan askerimizin ~birazn da olsa, niin telef ettirelim? Niin evimizi yarallarla dolduralm. Niin cephane ve mhimmat kaylbedeli:rn? Ama dman ara
sra taarruz ediyormu, varsn etsin. O zaman ben
de mazarrat def' etmek urunda olduum yerde sabit ve metin durup mukabele ederim. Zira onun arkas ak, istedii kadar erzak ve mhimmat ve asker alyor. Ama bizimkilerin etraf kapal, dardan
hi bir ey alamyaca:klar, kendi yalar ile kavrulmaya meclbur olacaklardr. Nitekim Hseyin Hami
Paa'nn dalardan tepelerden ard ve ifre ile
yazd mektuplar, habercilerin, eytanlarn bile d-

256

nemiyecei

en sakl yerlerinden karlarak halledilip okunuyordu.

Paa mektuplarnda, merrnilerin sarfnda fev.kalade iktisat Iazmsa da, ancak dmann att top
tara, Kars istihkamlarndan da toplarla cevap verilmekte olduundan, byle giderse cephanenin bitme.
sinden :korkulmakta olduundan ve bir aresine ba
klmas lzumundan bahsediyordu.
Kumandan Paa hazretleri cje :
Dmanla karlkl top yarna kmann do
ru olmadn, o istedii 'kadar atadursun, topla mu
kabele etmekte teenni edilmesini hatta ica!bna gre
bazan da hi cevap verilmemesi lazm geldiini
Cevap olarak bildiriyordu.
nk biz toplarmzia ona bir zarar veremeyiz.
Asker( ve ordusu bizim gllelerimizin menzili dn
dadr. -Bizi taciz eden toplar ise yere gmlmt(.
stelik bizim toplanmzn bir ift gllesinin, bir beygire ykl olarak, Trabzon'dan Kars'a yetimesi tamam bir ay zamana muhtatr. Bu 'bir ay iinde ne
ler olur! Byle bir zamanda, bu mddet zarfnda, deil bir ordunun, hatta ~koca bir mlkn, lbir devletin
alt stne gelebilir.
Dnme li ki, yalnz Kars istihkamlarnda bizim
yzden fazla topumuz var. Bunlarn gllelerinin
tedariki iin byle bir yokluk vaktinde, ne kadar
beygir ve ne kadar zaman ister? Elhasl harp laf i.le
olmuyor, pek ok eylere ve 'byk fedakarlklara
muhtatr. Allah, hazrll'ksz bir ~harp belasnn tekerrrnden devletimizi esirgesin!

F.:17

257

Toplarmzm d,man askeri tarafndan hasara

urattimas
Aadaki vak'alar

ilerin

ve vaziyetin muhakemesinde faydas dakunaca iin, naklediyorum.

Dman Zaim crhetine ta'biye ettii toplarla
Kars'n Karada ve Karapatlak istihkiMnlarn aa
dan yukar dyordu. Yksek kavis ile att glleler bazan bizim istihkamlarn zerinden aarak mem
l~ketin iinde patlyor ve halk ziyadesiyle dehete
dryormu. Dmann bu toplarnn ta'biye olunduu yere, yandan ate altna alarak, toplar ikrletmek iin, Karapatlak istihkamnn solu ilerisine, bi
zimkiler ufack bir istihkam yapp iine top koymular. Fakat bu toplarn ateiyle dman toplarni
krletemedirkleri iin, dman toplarnn zerine bir
hcum edilmesine karar vermiler.
Dmann piyadesl ise, bizim toplarn atein
den emin olmak zere, kendi toplarnn i~i kilometre kadar gerisinde mevki alarak, toplarn uzaktan muhafaza edermi. Bizim asker, bir gn sabaha
kar dman toplarnn bulunduu yere hcum etmise de, toplarn muhafz olan dman askeri he
men yetierek iddetli bir savaa tutumular. Neticede bizimkiler ric'ate mecbur kalp, haylice bir
mesafe de takip edilmiler.
Bizim asker' geri ekilirken iddetle takip edildiinden, nde bulunan topluk istihkam tuttura-mayp asl Karada ve Karapatlak istihkamlarna iftica edince, topluk istihkam dmann eline ge.
258

da,

mi. Ruslar acele ile toplar nakl adamiyecekleri

iin, yalnz. karnalarn skp ~gtrm ve toplar
rnuattal bir halde ylece 'brakmlar... Demek ki
Kars' ddrtmemek iin dman toplar zerine
yaptmz hcum, dmann dH~katini toplarnn stne daha fazla ekmekten baka bir ie yaramam.

Bu gnlerde Ardahan'dan km olan askerin

livana'dan Tavusger yoluyla Erzurum'a yetiti'kieri
h~beri alnd. Bu taburlar, mstahfaz askerlerden de
ilaveler yaplarak mevcutlar tamamlanyor ve gereken zaibitler tayin olunarak Erzurum'da tanzim olunuyordu.
Elegirt frkasnan savatan nceki durumu
Frkamz akrba'ba'dan kalkp

da nereye gidip
yani Horum mevkiinin
iimize .gelecei anlalmazdan nce, Ele,girt frka
s kumandan Tatlolu Mehmet Paa'ya, Bakuman
dan tarafndan verilen emirde, ;,kinci bir emre kadar
olduklar yerden yava yava geri ekilmeleri yazl

'Oturacam ibilmedii srada,

mt.

Frkamz

gelip de drt saat gerideki Horum ve

Zivin mavkiini elverili bulunca, Elegirt
frkasnn artk o kadar ekilmesine -lzum kalmamt. iki frka henz biribirine telgraf ile balanma
d ndan, Mir Paa hazretlerinin yaverlerinden
Binba Hseyin Ragp Efendi, Tatlolu Mehmet Panamdier

259

a'ya gnderiler~k. bizimle balantsn tehlikeye

d-

rmiyecek,

emin ve mdataaya elverili bir yerde

mevki tutarak oturmalar ve daJha geriye. ekilmemeleri lzOmu bildirildi. Mehmet Paa ise Tahir ve
at gediklerini seerek askerini ta'biye ettii .'llabe
rini yollad. u halde o frka ile Bakumandan'n fr
kas arasnda on saaWk kadar bir mesafe var demekti.
Bizim frkann askeri nasl talim ile megul
idiyse, Tatlolu frkas da ayn ekilde idi. Onun da
levazmat peyderpey i.kmal olunuyordu.
Bu gnlerde Erzurum'dan Kprky'ne gelmi
olan iki talburun Elegirt frkasna gitmesi emri verildii srada, Tatlolu'nun karsnda ve Generaf
Ter.gaukassof kumandasndaki Rus frkasnn harekete getii, yine kendisi tarafndin lbidirilmiti. Hatta
baz hususlar ifahen beyan ederek, gereken emirleri almak zere Tatlolu tarafndan Muhtar Paa
hazretlerine gelmi olan erkanharp kolaalarndan
Hal it Bey'den askerin yeni ve mdataaya olan imkan soruldu. nk meVikiin durumu Bakumandan'ca
da malum deildi. Halit Bey'in verdii maJOmat ve
ettii tarifiere gre, yer ve ta~biyece baz dzaltmeler yaplmas ve mutlaka daha salam bir yer seilmesi lazm geldii anlaldndan, Halit Bey'e gereken talimat verilerek derhal geri yaiiand... Artk
btn dikkatlerin, dmann taarruzuna hedef olaca anlalan Elegirt frkasia yani ordumuzun sa
kanadna evrilmesi lazm geldi.
260

Oltu'daki kuvvetimizin bize

katlmas

Bu aralk, Ardahan'daki dmann ehirde yeteri kadar mstahfaz asker braktktan sonra geri ka
lan btn kuvvetinin tamann Kars'a ekmi olduu halberi alnd. Kars'n muhasarasn iddetlendir
dikten sonra bizfm frkann zerine de byke bir
taarruza kalkaca tahmin edildi. Bunun zerine ordumuzun solunu ve mhimmat merkezimiz olan Erzurum yolunu muhafaza etmek zere, dmann Ardahan'daki kuvvetine kar Oltu'da bulundurulan Rait Paa kumandasndaki alt tab~ra, Horum'da bulunan f~kamza katlma emri verildi. Ardahan'daki d
man kuwetleri ekilince, bu taburlarin Oltu'da durmasna Jzum kalmamt... Art<k gzlerimiz bizim
frkaya, kulaklarmz ise Elegirt frkasna ~kar her
an beklenen dman taarruzunu grmeye ve duymaya hazrlanmt.

Elegirt frkasnn

. Tatlolu Mehmet

muharebesi ve kumandan
Paa'nn ehideti

Galiiba Haziran'n yedisi idi. Ele;irt fkasnn

Delibaba boazndaki idarede bulunan
tel.graf muthabere memuru, bizim ordudaki telgraf
ile konuurken :
- Bugn Elegirt frkas harbe girimi, askerimiz bozulmu, ite !bozgun asker lb_uraya dklmeye !balad. Ben ne yapacam, rkimden ne emir alacam? Makineyi kaldrp savuaym m?
aka tarafnda

261

Diye sormu.
Bizim tel,graf bunu Kumandan Paa'ya sorduu
gN)i ortaln hali deiti.
Kumandan hazretleri de~hal tel,graf adrna gitti. Delibatba'da, zabit nefer, harp yerinden gelmi
kim varsa, birisini makine bana istedi. ismini im
di hatrlyamadm biri ,geldi: Durum nedir? Nasl
oldu? Paalar nerede? diye sorulduunda: Sabahleyin dmann taarruz ettiini ve harbe baland
n, sava hayli zaman srdkten sonra, frka kumandan Tatlolu Feri<k Mehmet Paa'nn, bana isabet
eden bir glle parasnn tesiriyle ehit olduunu,
bunun zerine askerin de bozularak, peyderpey Delibaba'ya doru akp gelmekte bulunduunu ve fr
kann kumandasn alan Mirliva Mustafa Cavit Paa'nn da henz yolda olup daha gelmediini" cevaben bildirdi.
ite bu havadisle zihinler hakikatan altst oldu.
Telgraf banda bulunan zata, acele Mustafa Cavit
Paa'y 'bulup veya buldurup makine bana getirmesi tenbih olunduu zaman, gnein batnasna bir
saat kalmt.
Akama yakn veya akamdan sonra, gemi
gn hatnndan km, Mustafa Cavit Paa telgraf
bana ,geldi. (Cavit Paa gelinceye kadar ekilen
ztrabn derecesi hi sorulmasn ki, pek elim ve pek
fecidir.)
Cavit Paa evvefa harbin alelade jurnalini yazd. Sonra 'kendisinin Muhtar Paa hazretleri tarafn
dan istintakna giriildL Gece yarsna ve belki de

262

sabaha kadar sorgu ve muhabere devam etti. Netice olarak u anlald ki :

Frkann zerine dman ,salbahleyin taarruz etmi, kar ~onularak, pek gzel ve yoluyla davranl
m. Fakat sonradan Mehmet Paa merhum ehit olmu, dman da frkann sa cenahn almaya ba
lam, durumlar tehlikeye dm. Usulne gre tr
kann kumandasn ele alarak cephaneyi yokladn
da kafi derecede olmadn anly.arak, askere ric'at
emrini vermi. Bundan sonra da yoluyla ve kademe
nizamyla Delibaba boazna ve oradan da idarenin
bulunduu Tayhoca kyne ri1c'at olunmu.
Cavit Paa intizamla .geri. ekilmi olduklarn
ifade etmekle beraber, konumann cereyannda, askerin bozgun ve a,deta !birbirini iner halde Delibaba'ya gelip dklm olduuna dair pek ok alamat
grlyordu.

Bozulan asker

dehet

iinde

Askerin halini yerinde grmek ve olanlar tahkik etmek zere ~olaas Rza Efendi oraya gnderildi. Mustafa Cavit Paa'ya da, askeri, vakit kaybetmeden o gece, hoazn llersinde bulunduu, haritadan grlen ve mdataaya elverili' olduu bir
dereceye kadar vuku bulan tahkikattan anlalan
yksek srtiara karmas ve yarn Erzurum'.dan gelecek olan yeni frka kumandan Ferik Ahmet Paa'
nn vusGine kadar o mavkilerin iyice muhafaza edilmesi bildirildi. Eer askerin intiz~mn temin mm-

263

kn olmayp da boazn darsna, yani Erzurum cihetine kar ve >kaarlar ise, boazn azna birka
blk muntazam asker kanarak zerlerine ate ettirilmesi, eiMsl >boadan dar, geriye doru bir ferdin salverilmemesi emr olundu. Erzurum'da bulunan
ordu reisi Ahmet Fazl Paa'ya da Elegirt frkas
nn kumandasn deruhte etmek zere telgraf alr almaz hareket ederek Delibaba !boazna yetimesi
emr olunmutur.
Delibaba boaz, Erzurum'a ondrt saatlik mesafededir. Bu baazn bizim. bulunduumuz yerle arasndaki mesafe ise alt yedi saatten ibarettir. Yaver
Rza Efendi gece yars oraya yetiti. Yazd telgrafta, askerin bozularak,, fevkalade bir d~het iinde Delibaba boazna indiini ve hatta Elegirt fr
:kasrta katlmak zere l<prky'nden iiki ,gn ewel
karfm olan iki tabur askerin de bu !bozgun askere yolda rastlyarak bozulduklarn bildirdi. Bu as
kerler, bozulup kaanlara rastlaynca dehet alm ve
tabii ~~orku sirayet ederek, dmann yzn grmedikleri ve dman onlara drt saat mesafe ilerde
ve uzakta bulunduu halde, :gerek yanlarnda bulunan ve ,gerek Kprky askeri. idaresi tarafndan
fkann ihtiyacn gidermek iin gnderilen peksimet, adr, cephane gibi levazmatn ykl olduu
beygirlerin iplerini keserek, yklerini yolda brak
mlar. Neferterin bazlar bu beygirlere binerek geriye doru firar etmiler. Hatta bu firarilerin Delibaba boaznda ve daha iki saat ,geride bulunan Tayhoca kynde de durmayarak Aras nehri kenarna

264

dokJ.dklerini, gzyle grdn, yaver haber veriyordu.

Bu firarilerin dahi toplanarak boazdan ier surlmeleri emri Rza Efendi'ye verildii gibi, Delibaba'ya val"dnda alma:k zere yeni kumandan Ahmet
Faz! Paa'ya da, Bakumandan tarafndan 1bir telgraf
yazld.

Bu telgraf:
"Mevkiin halini pek iyi .bilemiyorsam da, Delibaba boaznn Hersindeki srtlarn, dman tarafn
dan gelen yollarn birletii mavkilerin mdataasma
elverili olduunu anlyorum. Siz oraya varnca etraf keif ve gerektii ekilde askerin ta'biyesini tashih edersiniz. Dmann durumunu da haber alarak,
vaziyatten bizi de haberdar ediniz.,
Emrini tayordu.
Elegirt frkasnn

tahkim ve tanzimi

::rtesi

gece Ahmet Fazl Paa'nn trkaya geldig haberini aldk. Ertesi salbah yollad telgrafta,
dmann bu frkaya bir daha taarruz etmek niyetinde olduunu hareketlerinden anladn /bildirdi. Bulunduklar yerin hal ve vaziyatini ve askerin ta'biye
eklini telgrafla tarif eyledi. fakat, bu maiOmat Muhtar Paa'ya emniyet verecek derecede ak deildi.
Bir gn evvel Oltu'dan alt taburla Rait Paa bizim

265

frkaya gelmiti. Ele.girt frkasn takviye etmek

zere bizim frkadan Mirliva ahin Paa kumandasn
da tabur gnderildi. Ayrca, bulunduumuz Horum
otdugahnda peyderpey gelip birikmi olan btn
muavine svariieri de Mirliva Mustafa Safvet Paa
kumandasnda Delibaba boazna doru hareket ettirilmi ve Musa Paa kumandasnda bulunan -erkes svariierinin tamam da bu fmdat kuwetlne katlmt.

Elegirt frkasnn

'

hali Kumandan Paa'ya endie veriyordu. nk yeni kumandan Ahmet Fazl

Paa, pek iyi, salam, emin, dirayetli bir zat ise de
imdiye kadar hibir harpte bulunmam ve askerlik
iinde yuvarlanmamt. Herhalde harp tecrbesine
muhta idi. Mustafa Cavit Paa'nn ise daha yzbalkta i'ken yetmialt'daki Karada muharebesinde
gsnden girip srtndan km olan bir kaza kurununun, yirmi sene sonra bile acsn unutmad,
btn silah arkadalarndan ok kendi hayatn sevmekte olduu iitiliyordu.

Bu halde Cavit Paa'y tekrar tecrbeye gr

rnek ve teki Ahmet Faz( Paa'nn da, idare ve kumanda banda olarak, cevherini anlamak, talim ve
manevra meydanlarnda ve sulh zamannda olacak
ilerdi. imdi ise devlet ve milletin namusu, belki
de hayat mevzubahis idi. Bu gibi tehlikeli zamanlarda, kimseyi tecrbe etmeye vakit yoktur.
.266

Muhtar Paa'nn Elegirrt frkasna gitmesi ve

Kurt ismail Paa'nn ordumuza vekaleten
gelmesi
ite bu hesap ve endielerin ehemmiyetine ve
kimbilir kendisince daha ne trl sebeplerle, Muhtar Paa hazretleri Elegirt frkasna bizzat rgidip, hali ve mevkii gzyle grmek ve emniyet getirmek
istedi. Erzurum valisi Mir Kurt ismail Paa hazretlerine telgraf ekerek, hemen hareketle Horum'a
gelmesini, kendisine vekalet etmesini ve talimatn
ordugahta bulacan yazd. lsmail Paa'nn gelmesine kadar da, bizimle :bulunan, erkanharbiye reisi Macarl Ferik Feyzi Paa'y vekiliete brakt.
'
Kendisi yanna irki tabur alarak, akamdan iki
saat sonra Elegirt fr:kasna doru Horum'dan hareket etti. Gereyan etmi olan muamelatn bandan
beri ismail Paa hazretlerine arz edip lazm gelen
malumat vermem ve refakatinde bulunmam iin fa
kiri Horum ordugahnda brakm olduundan, Ele
girt seferinde Kumandan Paa'nn yannda, arkada
larmzdan Einli Mustafa Efendi bulunuyordu.
Elegirt frkas ile bizim frkann arasnda ve tamam orta yerinde bir nehir vardr ki, adna Aras nehri derler. Bu nehir Erzurum'un ~gneyindeki Bingl
dalarndan karak vilayetin dahilinde~ki teki nehirlerin zddna olarak, ~douya doru. akar. Pasinler
kazasndaki Horasan kynn nnden geer. Soanl ile Deliibaba boaz ve Halyaz da silsilesini
bu nehrin tekil ettii vadi orta yerinden keserek,

267

Kazman kazasna ve oradan da

Revan beldesine girerek Hazar denizine
dklr. Bu nehir olduka byk sulardandr. Fakat
zerinde 'kprs olmadndan ve yaplmak iin dahi vakit msade etmiyeceinden, iki frkann bf!lan
tsna zorluk karyordu. Her neyse, Muhtar Paa
gece yars nehre varr, beraberinde olan asker suya uratlarak tekmil geirilir.
Allah'a kr ki, gece haliyle bir sakatlk olmaz.
Sudan geitdikten sonra, gndzden ahin Paa ile
karlm olan tabura rastlanr, eldeki i1ki tabur
da onlara katlr. Muhtar Paa hazretleri, askere biraz rahat ettirildihen sonra, ertesi .gn frkann bulunduu yere gtrlmesini ahin Paa'ya tenbih ile
yoluna devam eder. Fecirle birlikte frkann bulunduu yere varr ve kumandan Ahmet Faz! Paa ile
gr r.
Dmann ne tarafta ve ne vaziyette !bulunduu, arazinin durumu ile beralber anlaldktan sonra,
ordunun ileriye hareket ettirilmesi .gerektii ortaya
kar. nk ilerde daha hakim noktalar varm ...
Asker yoldan hemen yola konur. Arazi ok kesik ve arzal olduundan --dnya emelleri gibigzle grlen ve pek yaknda olduu sanlan bir yksek mevl<ii fiilen elde etmek iin pek ok meakkat

Kars

sancann

Rusya'nn

ekilirmi.

Uzaktan gzlere kestirilen mevkilere, akama

kadar taban tepmekle ancak vimlabilip asker lzumlu yerlere ta'biye ediledursun, dmann bulunduu
yetin vaziyatini anlamak iin Muhtar Paa, lazm ge-

268

len erkan ve mera ile beraber daha ilerdeki tepe

lerden dmann ordugahn ve mevkiin girilip k
lacak yerlerini gsterecek yksek bir tepeye kar.
Etrafn laykyla grdkten sonra, havann kararmasyla, geriye, frkann olduu yere dner.
Halyaz muharebesi
Vaziyetin ve yerin icab olarak o gece dman
zerine bir taarru2ida bulunulmas lzumuna karar
verilir. Tertibat alnr, her livann ve alayn ve svari kumandanlarnn grecekleri iler ve hcum edecekleri saatler tayin edilir. Fecirle birlikte asker
yola konur. Ordunun sol cenahn tekil eden kuvvete, yani piyade talburlarna Mirliva erkes Musa Paa, ve sa cenahna dahi Ferik Ahmet Fazl Paa ku~
mandan tayin olunarak gnderilir. Merkezi te.kil
edecek taburlar da Kumandan Paa alarak hep bir
den ileriye doru hareket ederler. Nizamiye, muavine ve erkes olarak ne kadar svari varsa, onlar
da Mustafa Safvet Paa kumandasna verilir.
Dman, bizim ordunun ilersinde yryen suvariyi grmesiyle harp vaziyeti alr. iki taraf svarileri atee balarlar. Biraz sonra bizim piyadeler de
yetiir ve kartarna kan dman taburlarna ate
etmeye besmeleke-i ibtida olurlar (41).
Ordumuzun vaziyeti ve harp hatt kz boynuzuna benzer ve dmanm vaziyeti de bizimkine m(41)

Halyaz muharebesi:

21 Haziran 1877.

269

vazi bir sutette imi. Arazi dz zannolunmasn; gi- .

rintili ve 'kntl, dere ve tepelerden meydana gelmi olduundan iki tarafn sa cenah kendi sol cenahn gremez halde, ve hele bizim merkez, sol cenhn grmesine mani olan tepe ve arzalarla evrili
imt. Harbe zaten kurunla balanm ve bizim toplar ise daha yetimemi. nk toplarn, ta'ibiye icab, harp hattnn merkezi olan tepeye karlmas lazm ise de, tepenin gayet dik ve yksek olmas se
bebiyle toplarn buraya karlmas zor imi.
Musa Paa'nn kumanda ettii sol cenahmzn
bir ktas, bulunduklar yerden, karlarndaki d_
mana mukabele edip ate ediyor iseler de, o mevkiin n taraf, harp fenni stlahnca mahall-i meyyite denen l saha imi. Yani o mevkiin nndeki saha hcum edecek dmann bizim asikerin iine girineeye kadar grlmesine mani olacak arza
ve ukurlarla kapl imi. Dman, lbir ksm askerini,
bizimkileri aldatmak iin uzaktan ate etmekte bra
kp, geri kalann bu l sahadan yrtm. Bizimkiler ise kendilerine doru gelen dman gremedikleri iin uzaktan karlafnda bulunan askere ate
edip dururlarm .
. l sahadan hcum eden dman askerinin hemen hemen bizim taburlarn iine girecek kadar yaklatgn merkezden Kumandan Paa grm. Ama
uzakl sebebiyle imdat ve yardma gitmek, hi olmazsa, sol cenaha tehlikeyi haber vermek mmkn
olamyormu. nk hem mevkileri uzak hem de

270

inili yokulu olduundan, haber gidinceye kadar,

onlara ne olacaksa olacakm.
Bizim me~kezdeki birka topla dmann o hcum kolunu dlp datlabilirse de, toplarmz henz icap eden yere karlamam! Toplar tepeye
karlmaya allyor, ama ok zor. Beygirlerin takatsizlii ve srtme takarak toplar daa yukar
'karmaya alan piyade askerin hepsinin alma
sna yerin msait olmamas ma!ksad geciktiriyormu.

Her ne hal ise, karda askerimizin tehlikede olmerkezdeki as'ker toplarn bana
p kuwet ve gayretlerini birletirerek kta topu tepenin zerine 'karmlat. Toplar atee bala
m. Bizim gltelerden birka hcum eden dman
larn iine dp patlam. Top glleleri altnda i
gremiyeceini anlayan ~..sahadakl dman askeri gllelerin zoruyla patr ktr dadan aa dklerek ric'at etmiler. Bunu gren merkezdeki askerler, keyiflerinden Allah, Allah narasyla topular
ve glleleri alklarlarm. zerlerine hcum eden
dmann, bir baka taraftan def edildiinin ve kendilerinin yardmna koulduunun, bizim sol cenah
farkna bile varmam.
Bundan sonra dman iki batarya, yani onalt
topunu bizim toplarn bulunduu merkez tapeye evirmi ve glleler merkezin banda patlamaya ba
lam. Dman gllelerinin iddeti, merkezde bulunan askerimizi rkttnden, :bulunduklar dadan
aa dklmler. Bereket versin ki dman o sduunu gren

271

rada piyadesini hcumu ettirmeyip, merkezi yalnz

uzaktan topla dverek yetinmi, yoksa halimiz fena
olacakm.

Zabit ,gayreti ve adeta kam ve denek zoruyla herkes yerli yerine karlarak, taburlar tanzim edi
Jip asker mevkilerine doldurulmu. Ordunun sa cenah muzafferen hcOma balam ve ,dmann elindeki mevkileri zapt ederek ilerlemekte iken, dman,
toplarnn yardm ile hcOmunu takviye edip bizimkileri bozmu, zapt ettiimiz yerleri geri alm. Bu
hal merkezden grlerek, ,Kumandan Paa oraya derhal iki tabur gndermekle beraber, kendisi de gitmi ve bozgun asker dzeltilerek tekrar hcOma kalklm.
Dif<kat buyurursun ki, dmann o kadar fazla
olan toplarna mukabil, merkezde bizim topumuz
ve yanlarda dahi er da topu bulunuyordu. nk
fazla top nakline mevkiin msadesi olmad gi'bi top
beygirleri dahi istenilen 1kuvvet ve miktarda deil
mi.

Bizim ordu akamieyin Pasinler kazasna bal

Eekilyas kynn st tarafndaki srtlarda mevki tutarak 'gecelemi imi. Oras mdafaya elverili olduu iin, Allah korusun, harp etmek iin ilerlemi olan
askerimizin ric'ati icap ederse, orada toplanlmak
zere, be tabur ile Mustafa Cavit Paa ihtiyat olarak braklm ve ayet muharebeden ekilen asker,
orada durmayp da ,geriye gemek isterse, yol stne baz blkler karlp, zerlerine ate edilmesi
emri dahi Mustafa Cavit Paa'ya verilmi imi.
272

Krm

muharebesine

d~lir

ilave birka sz

Krm

muharebesi zamannda. yani 1270 yl (42)

Zarif Mustafa Paa kumandasnda
bulunan Anadolu'daki ordumuz, Rusya ordusuna bir
taarruz icrasnda bulundu idi. Sonunda bizim ordu
bozuldu, askerin nne durmak kalbil olamad. Evvelden ikinci bir toplanma yeri tayin edilmemi ol
duundan, bozulan askerin ekserisi ta evlerine ka
dar ,gittiler. Ortada mdafaa edecek hemen hi as
ker kalmad. Bilmem Rusya devletinin o zaman kuvveti mi yoktu, yoksa hanbin veya politikann icab
m yle idi, bizim askeri takip edip ilerleyemedi.
Eer ilerlemi olsayd, btn Anadolu'yu alkar ve
istila ederdi.
O zaman devlet bir sene :kadar' urar ve an
cak tedarik olunan asker ve ordu ile ertesi sene sa
vaabilirdi. O muharebe sene bylece devam et
ti. Her sene bir sava oldu. Yani bir sene mtema
diyen alr, askerimizi ve ordumuzu tanzim eder',
sonra bir harp ederdf.k. Hatta dman ordusu, Kars'n
ilerisindeki Karaya(, Hacveliky, Subatan ve Gedikler'de bulunduu halde, zaman olurdu ki, karsnda
bizim 'bir neterimiz :bile olmazd. Dman da kendi
kendine oturur dururdu. Bu nasl eydir, orasna bir
trl akl erdiremedim. imdi ise bir kere dman
la takldktan sonra ayrlma1k ne mmkn! Ta neticeye varncaya kadar, boaz hoaza gitmelidir.
muhare~esinde

(42)

F.: 18

1854.

273

Geri bir dzye harp olmuyarsa da, o bo durulan gnleri de fakir una benzetiyorum : 'ki d horoz karlap da, harp sanca demek olan,
boazlarnd~ki tyleri kabarp, bir ikere arptktan
sonra, teye beriye bakp, her ikisi de gya yem
yermi gibi gagasyla topra kartrarak dmann
tutacak ve hamle edilecek yerini ele geirmek iin
frsat beklerler. Bu zamann harpleri de aynen byledir. lki taraf, harp etmedikleri gnlerde, birbirinin
frsatn beklemekle ve beyhude yere adam telef
ettirmemek yolunu dnmekle me:guldrler.

Halyaz muharebesinin neticesi

Ordumuzun sa cenah o gn, birka kere bozulmu ve birka kere dzelmi. Akam olmu, zafer bizim tarafta ,kalm. Lakin akam zeri sol cenahmzn bozulmu ve adeta Eekilyas cihetine do
ru ekilip gitmi olduu haberi Muhtar Paa hazretlerine gelmi.
Orada Mustafa Cavit Paa kumandasnda bulundurulan ihtiyatn, bozulmu olan askerimizi ileri
geirmeyip olduu yerde durduraca malum ise de,
herhalde iin dorusunu geceden renip, sabahn
tedbirini ona gre dnmek lazm idi. Akamn karanl harbe ara vedirmise de,
daha iki tarafn
cenazeleri meydanda duruyordu. Dmann hali ise
mehuld. Bu sebeplerle btn btn geri ekilmek
g olduu gibi askerin olduu yerde kalmas da
zordu. Nihayet Mustafa Cavit Paa ve sol cenah ku-

274

mandan Musa Paa ile ha:berleilerek sol cenahtaki knty gidermenin mmkn olduu anlalm.
Bylece ric'at olunmayp, gecenin harp meydannda
geirilmesinin lzmuna karar verilmi ve orada sabahlanm.

Sabahleyin erkence, dmann nndeki tepenin

stne bir Rus svarisi karak ortal kef etmi
ve bizim ordunun henz harp meydannda olduunu
grm. Buna ramen Ruslar cenazelerini kaldrma
Y-a :balaynca, bizim ehitlerimiz dahi nakil ve defn
olunmu.
Elegir't frkasnnn mevcudu, sonradan katlan
askerle birlikte yirmibir tabur piyadeye varmt.
Bunlarn bei Mustafa Cavit Paa He Eeklyas'da
ve drt taburu hi harlbe girorneksizin ihtiyatta ve
merkezde kalm. u halde atee oniki tahurfa girilmi olduu gibi, dman da ondrt taburunu atee
sakmu imi.
Doru

ve resmi hesaptarla sabit oldu ki, o gnk savata, bizim bin yz ksur zayiatmz oldu.
Bunun drt yZ! ehit ve kalan yaraldr. Dmann
zayiat miktar kati olarak kestirilemezse. de, o gn
birka defalar harp kazanlm, kaybedilmi ve pek
iddetli hcumlar edilmi. Muharebemiz de meydan
savadr. u halde dmann zayiat miktarnn da
bizimki kadar olduu tahmin edilirse m!balaa yaplmam olur ("').
(*)

Ruslarn

nefer zayiatlar
nedir.

sonraki neriyatlarna gre, beyz ksur

Belki de dorudur; saklamakta mana

varm.

275

Varahlarmza

dair

O gece sabaha kadar yk lbeygirlerimiz yaralla

Seyyar hastahane olmadndan, yaral
larn arcalar drt saat geride, idarenin bulunduu Tayhoca kyne gnderilmi ve dal":a hafiflerinin ise be saat daha geride !bulunan Kprky'ne, oradan da Erzurum'a gnderilmesi icap eylemi
tir. Bunlar~n iinde bazlar, yaras ar olduundan deil, fazla ;kan kaybndan, bazlar da derhal baklama
m olmasnn tesiriyle vefat etmilerdir.
Taburlarn, hekim ve cerrahiar kafi derecede
olmad gibi, alet, edevat ve seyyar hastahane takm da mevcut deildL Bir gn iinde dklen bin
nefer yaralnn, yarasn sarmak, ica:bna gre dikmek, temizlemek, fitil koymak ka hekimin, ne kadar zamanda grebilecei itir. Bilhassa gittii hastahanade o kadar yatak derhal nasl bulunacak? Bu
bir uzun hesaptr, bu hal tarifle bilinmez. Meer bizzat !bulunup da grmali ki, ehemmiyeti anlalabil
sii. Hele yaral bir adamn, samerli bir beygir zerinde iki gn yol gitmesi bir kere tasavvur edilsin, o adam ne hale gelir? Her beygirin ban ekmek ve hastaya bakmak zere bir de adam lazm ...
Ya harp meydannda! Bunlardan yaras hafif olanlar
kendi kendine dnebilir, ya ar olursa, Rabbim seli~met versin, zira derhal lbaklamyor ... Buras bu kadarla kalsn.
Bu savata sa cenahta svari miralay Dervi
Ahmet Bey ayandan kurunla yaral olarak Erzur tamtr.

276

rum'a gitti. Sol cenahtan da erkanharp binbalarn

dan Zorlu As,ker lakaibyla anlan Manastrl Rif'at
elinden, ba parma ile iaret parmann arasnda
ki etli ksmdan, kurunla yaralanatak ta Erzurum'a
kadar dnd. Rifat Hey'in arkadalar bu yarann oluu hakknda uzun, :ksa ok sz sylediler. Gnah
boyunlar na.
Bununla beraber Rif'at Bey iki ay kadar Erzurum'da bulunduktan sonra, ordumuz Kars'n ilerisinde iken gelerek bize katld. Ama Dervi Ahmet Bey
ta harbin sonuna kadar Erzurum'dan bir daha kma
d. Acaba ayandaki yarann ifa bulmas drt be
ay srd m dersiniz? Bazlar, Erzurum'da ayak sryerek alaynn bana gitmedi, dediler. Eer yle
ise haline teessf olunur.
Kumandan Muhtar Paa, byk bozgunluktan,
yani bu tarihten be ay sonra, Erzurum'a vardnda,
Dervi Ahmet Bey'in temarz ettiini tahkik ederek,
btn zaibitlere ibret .gsterilmek zere Erzurum'da
askerlikten tard edilen mera iine bu Dervi Ahmet'i de koydu idi.
Bu muharebe niin yapld

Bu muharebede, dmann sa cenah, yani bizim sol cenahmz'n solu ilerisi pek zayf imi. Orasndan fevkalade korkmular. Eer oradan iki tabur
asker ilerleseymi arkalar alnacakm. Bunu, harpten sonra ner edilen Harp Tarihi> yazd.
Lakin yukarda da yazld gibi, dman dma-

277

nn

halini bilmiyor. Arazinin hali ise Kumandan'ca

mehul. Dmann arkasnda ne trl yollar var; nere.lere ne ekilde varr; bunlar bilinmeksizin taarruza 'kalklmtr.
Ama:
- O gn taarruz olunmayayd da bir iyice. keif yaplarak, sonra icalbna baklayd.
Suali sorulursa:
- O gn taarruz olunmayayd, tabii olarak ertesi gn dman taarruz edece'kti.
Cevab verilir.
nk iki ,gn ewel vuku !bulan Tatlolu muharebesinin el'an tad damanda olup, husOslyle o harbin
neticesini almam olduundan, taarruz ederek almaya alacak idi. Bizim tarafta ise asker 'bir kere yl
mt. Allah korusun, i dmann taarruzuna kalrsa
yine bi'' fenaln vuku bulmas ihtimalinden korkulurdu. Taarruz eden askerin kalbi muha:kkak daha metin
olacandan ve dmann mevcut miktar da' bilindiinden, bir gn daha zaman geirilmesi byk byk
zarariara sebep olabilirdi.
'

Horum muharebesine doru

Frkasna bizim taraftan bu ekilde taarruz. edilen General Tergoukassof, Rus ordusu bakumandam
General Loris Melikofa o gn bir haber uurarak, fr
kasnn bitmi ve batm olduunu ve imdadna yetiilmezse halin fenataacan bildil'mi imi.
loris
MeHkof bu haberi, Kars'n muhasaras ile me.gOI olan

278

ordusunda iken alr. Derhal alt alay svari ve altm

top ve bir frka piyade - ki onalt talburdan ibarettir
- iki saatin iinde hazrlyarak ve !bizzat kumandas
na alarak, erkanharbiye reisi General Himen ile Soanl yani bizim Horum ordugahna doru yola kar.
(Dmann bu miktar harpten sonra renilen hakikatlerdendir. Yoksa harpten nce, dman ordusu
geliyor, sznden baka bir ey iitilmez. ou defa har1be giren dmann miktar, harpten sonra anlalr.)

Muhtar Paa hazretl_9rl dahi, evvelki .gn savat General Tegoukassof frkasna,
ikinci defa
bir taarruz leras hazrlnda iken Loris Malikof'un
Kars'tan hareket ettii haberini alr.
Lorls Malikof'un Horum ordugahna hcum ve
taarruz etmesi ihtimali olduu gibi, hi Horum'a u
ramakszn araya girip, srf Tergoukassof'u tehlikeden kurtarmak 'zere bizim Elegirt fl"kasnn yani
Muhtar Paa'nn bulunduu frkann arkasn almak
veyathut bir miktar askerle Horum trkasn megul
ederek, geri kalanyla Muhtar Paa'nn arkasna yrmek tasavvurlar dahi hatra geliyordu. Bunun zerine, her halde Elegirt frkasnn arkasn muhafa
za etmek ve dman tecavz ederse Aras nehrinin
geitinde mdataada bulunmak zere frka iin umu
mi ric'at mevkli olarak tayin olunan Eekilyas kynde bulunan Mustafa Cavit Paa'nn yanndaki lbe
tabura bir taburun daha eklenerek drt be saat gerideki Aras nehrine yakn olan Tayhoca kyne gnderilmesine k~rar verildi. Mustafa Cavit Paa'ya

279

dmann

byk bir rkuwetle gelmesi ve mdafaa

halinde, durumu frkaya bildirdikten sonra ekilmesi tenbih edildi.
Bundan sonra, ordu-yu hmayOnda !bulunmak
zere o .gn Dersaadet'ten gelen erkan1har'biye miralaylarndan Ktahyal Akif Bey, zaten Kumandan
Paa'ca Karada muharabelerinde tecr!be o~uimu
bulunmasndan ,dolay, dmann ric'at hattndaki
Gedikler'i tutmak iin hazrlanan livaya kumandan
nasp olundu. Onun ihtiyatlar ile sa ve sol muhafzlar da tayin olunarak, her 1birinin grecei i, yol
ve mavkilerin icalbna gre geceleyin yerlerinden hareket edecekleri saat kararlatrld. Herkes yerli yerine dald.
imkan bulunmamas

Muhtar Paa ise bizzat lkendi 1kumandasnda olarak Tergoukassof frkasna 'cepheden taarruz edecek
olan askeri hazrlad.
Geri o gece Elegirt frkasnn sol cihetinde
bulunan Soanlda'nn zerindeki Meyillidz denilen yerde dman ordusunun, yani taarruz kast ile
Kars'tan hareket eden Loris Melikof frkasnn yak. t ateleri Muhtar Paa grmtr. Fakat dma
nn Soanl'da gzkt yerden, dorudan doruya
Elegirt frkasnn zerine gelmesi veya a;kasn almas, yolsuzluk sebebiyle mmkn olamyacandan,
tabii olarak Mecingert ve Ho-rasan yoluyla gelmesi
gerekiyordu. Bu ise iki gne muhtat. iki gne kadar Tergaukassof frkasnn iini bitireceini d
nen Paa, onun te taraf da Hazret-i Allah'n IOtf

280

keremine kalr, diyerek, azminde ve manevrasnda

sehat etmiti.

Cavit

Paa~nn vehmi

Akif Bey o gece, bekledii hareket saati gelince, askerini kaldrr, yoluna devam eder. Aradan bir
saat geer, Mustafa Cavit Paa'dan bir mektup alr.
Cavit Paa : Dman Aras nehrine indi ve bize
kar mvazi bir hale geldi. Bu sebeple ben ric'at
edeceim>> demesin mi?
O va'kit mesele atallayor! Haydi Akif Bey ii
ne devam etsin, diyelim. Sabah olup da harbin tam
civcivli zamannda Loris Melikof frkas arl<adan gelip atacak olursa, bu hal bizim frkann tamamen
mahvalmas demektir. Bu sebeple, henz ie bala
madan neticeyi bekliyerek olduklar yel'de kalmalar lzumu ortaya kar. ,Aikif Bey'in hareketi ~durdu
rulur, asker yerli yerine dner.
Sabahleyin frkann sol tarafna yani Soanhda
'na doru baklnca top dumanlar grlmee ba
lam. Bazan da hava o yandan esince top sesleri
iitilmi. Kars'tan gelmi olan dmann Horum ordugahna taarruz ederek harp etmekte olduu anlalm. Bu durumda, burada balanan hareketin Horum savann sonuna ertelenmesi icap etmi.
Meer Mustafa Cavit Paa'nn haberi, tafsilat
ileride grlecei gibi, srf vehimden ibaretmi. BeyhGde yere frkamz taarruzdan ve byk 'ihtimalle
de byk bir kazantan alkoymutur.
281

Tecrbe olunmuu tekrar deneyen piman

olur!" Bu zatn ne olduu ve ald yarann acsn
yirmi seneden beri onutamad yukarda beyan olunmutu. Sulh zamannda kimseyi beenmez, geveze,
marur kalpazanlarn ounun harp srasnda i baa
dnce hali byledir. a:Tatbik olunmayan, .amelsiz
szden Allah'a snrz.
imdi biraz da Horum cihetine bakalm :
Erzurum valisi Kurt lsmail Paa hazretleri geldi. Ordunun mevtkiini gezdi, halini grd, anlad.
Derken, Kars'taki Hseyin Hami Paa'dan, da
dan daa arlm cinsten ifreli ibir mektup geldi.

Mektupta netice olarak :

Dman ateini srklatrd. lstihkamla!"daki top. larn gllesi pek az kald. idare ile kullanyoruz. u
gnlerde bizim bir aremize baklamazsa hal vahim
olacaktr.

Deniy~rdu.

, ite bu mektubun sOreti aadadr:

"Kale dnda birka defa vukubulan harplerden
baka, ondrt
gndr, iddetlenen top muharebesinde yeni icat (*) toplarn daneleri bitmekte olup,
meobOren ehaneler ile halyemez (**) daneleri atl
masna balanacandan o vakit o toplar kaval ola- '
caktr. Hatta yivli ehanenin lbiri kendi danesin(*) Krup fabrikasnn oniki ve onbe santimetrelik topdemektir.
("*) Bizim tophane mamulatndan dokuz ve onbir aplarnda, azdan dolar tun ehane toplarnn halini anlatmak
istiyor.
lar

282.

den yivleri bozulup kaval olmutur. Dman Karada ve Karapatlak tabyalarna tahminen drt bin
adm kadar yaklat. Top at ile durdurulmuyor.
Bilhassa dane olmadndan on daneye bir dane at
lyor. Svari yokluu. ve kalenin bo braklamamas
hususlarndan dolay, bugn, yirmi tabur ile drt alay
svari ve yz kadar toptan ibaret olan dman zerine hcum etmekte tereddt ediliyor. Refakat-i devletlerinde bulunan seyyar frkadan da yardm olunamamakta bulunduundan, bu ekilde dane tkenineeye kadar bakalm Mevla neyler, neylerse gzel eyler. Olbabda emr ferman hazret-i men lehl emrindir.
Hseyin Hami.
Bu mektu<bun gelmesi zerine ismail Paa'nn
bir meclis akd edildi. Bu meclise Feyzi,
Muhlis, Raid ve evket Paalar katldlar. Vaziyet
enine boyuna mzakere olunduktan sonra, nihayet,
bu mektubun Muhtar Paa'ya gnderilmesi ve onun
tarafndan ne emr olunursa, ona gre hareket olunmasna karar verildi. Mektup, ismail Paa'nn bir
mektubuyla beraber ve bir yaver ile Muhtar Paa'ya
gnderildi. Muhtar Paa ne yapaca:kt bilmem ki!
nk o da bu srada imdat ve y~rdma muhtat ...
adrnda

283

SEKiZiNCi KlSlM

*
*
*
*
*
*

HORUM MUHAREBESiNDEN NCE

MUHAREBENIN BALAMASI
ATILANLARI BAYRAM TOPU SANANLAR
KURWNDAN SA!KLANACAK YER KALMADI

AVHUPALILAR

HiBiR

iYiLiGI

TRKLERE YA-

KITIRAMAZ

KORKAK OLAYlM SAG OLAYlM DNCESI

Geri sadedden dar kyoruz, ama mademki

bir sergzet yazlyor, hal"bin devam ettii dokuz
aylk zaman zarfnda die dokunur, duymaya ve dnmeye deer eylerin hepsinin yazlmas da lazmdr.

Mektubu Muhtar Paa'ya yolladktan sonra, bir

i iin istnail Paa'nn yannda idim.

Kendine mahsus ifade tarz ile dedi ki ;

Baba, valiahi biz bu mektubu beyhOde yere
Muhtar Paa'ya gnderdik. Lakin ne are, meclis bir
kere yle karar verdi. Yoksa bana kalsa, .ben ne yapardm. Bizim yanmzdakileflden ve Elegirt frka
snda bulunanlardan bin svari toplardm. Erzurum'a
yazarak bin sandk glle buraya getirtir, svarilerin
ellerine birer lira, kucaklarna da birer sandk vererek Kars'a s,okardm.
Maaallah, fetebarekallah! Tedbir de olursa,
byle olsun!
Bir adam ki. :halk arasnda temayz etmitir, benim inancma gre bo deildir, elbette o adamda
bir meziyet vardr. Bazlarnn dnd gibi, srf
talih ve baht dediimiz tesdfn hkmdr diye-

287

mem. Bu bir uzun bahistir, orasn kapayalm. Fakat

o zata her bakmdan aypszdr da denemez.
smail Paa da ihtimal :ki, o anda ocukcasna
bir dnce ile hayali alemlerde gezindii zamanki
tasavvurlarn zihninde tutamyarak dar vurmu
tur.
Fakir, dedim ki :
- Btn mahzurlar bir tarafa, bu svikiler
dmann muhasara hattn yarp geecekleri srada
harp atmiyecekler mi, silah kullanmyacaklar m? O
vakit sandklar nereye koyacaklar ve savatan sonra tekrar nasl alacaklar? Kars'a nasl sokacaklar ve
sonra kendileri Kars'tan nasl kacaklar? Herhalde
iin bu crhetleri dnlmee deer. Halbuki bu dediim mahzurlara gelmezden evvel daha ne kadar
maniler vardr ki, iin tatbiki kabil olmad anlalr.

Bereket versin ki, bunun imkansz olduunu sonradan kendisi de aniayp tatbi1ki cihetine gitmedi.
Mesela de kapand.
Horum muharebesinden nce
O gece herkes uykuya vardktan sonra ordumuzun karakollar, Kars'n Soanlda tarafnda maskOn. olan, Dastan'n Kumuk kabilesi muhacirlerinden birisini getirdiler. Bu gelen adam bir tela ve
feryat ile, dmann zerimize doru harekette olduunu haber verdi. Hatta dman bu gece oturduklar kyn civarna inmi. Kendisi yaya olarak ba28~

ka bir kye savumu ve or..adan bir at tedarik ederek, haber vermek zere ordumuza gelmi ...
Feyzi Paa ile Hac Rait Paa'nn adr yaknca olduundan, onlar uykudan kaldrlarak mzakere olundu. Bu f'rkann emrinde svari nc alay-
dan Yzba Hac Abdullah Aa kumandasnda bir
blk sva-ri vard. O bln, mmkn olduu kadar ilerlemesi ve grecekleri eyleri peyderpey bildirmelerine ve haber doru karsa, bizim ne yapma:klmz gerektiinin de Bakumandan Paa'dan sorulmasna karar verildi.
Kararn gerei yapldysa da, bu haberin uydurma lbir ey olmas ihtimali de bulunduundan, yine
uykuya varld. Sabah oldu. Birka saat gemeden,
yine ilerdeki kylerden, dman geliyor, halberi att.

Bir mavere meclisinin daha toplanmas icap

etti. Harp hatt tekmil gezildi. Nerelerde daha neler
noksanda tamamland. ikindiden sonra da Muhtar
Paa hazretlerinden bir cevap alnd ki, hlasasi ':
Halin icabna gre askerce hareket atmeklii
niz lazmdr!,
Denilmi.

Plan tanzimi iin mavere meclisi toplanmas

Yine bir meclis topland. isnail Paa hazretleri:
- Ne yapmaklmz lazm gelirse, mzakere
ederek karara varp bana bir mazbata veriniz; ben
de o matbataya gre hareket edeyim ...

F.:19

289

Dedi.
Baknd buralarn

ne gzel dnyor!
Heyet, fakirin adna geldi. Mzakereye bala
dlar. Byle bir karar veril.ip, ma~bata yapmakln,
askerce, doru bir usul ofamyacan, bazlar beyan ettiler.
- nk harp halidir, i bir gnde birka ek
le girer. Ve her bir ekil ba:ka baka kararlar icap
eder. O va~it kumandan kimr ve bu heyeti her vakit nerede bulacak da mza,kere edecek?
Denildi.
Ama sonunda mzakere edilerek: .. Qrdumuza
bir hareket hatt tayin edelim ve kumandana bir
ma~bata verelim eklinde birli'k hasl oldu;
karar
da verildi.
Kararn neticesi ktan ibaretti :
Dman zerimize gelirse, Allah'a ,dayanr harp
ederiz. Neticesinde o,lacaa uyarz. Eer zerimize'
gelmeyip de Elegirt frkasyla bizim aramza girer
veyahut Elegirt frkasnn arkasn almak iin o cihete yrrse, Ib iz, de yerimizi terk ederek, dman
arkasndan yakalayp savatz. Allah korusun frka
mz bir kazaya urarsa, herhalde ric'at yeri olmak
zere ordunun sol cenahnn dayand da semeliyiz. Buradan Namrevan yoluyla Erzurum'a gideriz.
Pasinler ovasna, Kprky yoluna dmeyiz. n/k ova yolu dman svarisinin okluu sebebiyle,
mahv olmamza sebep olabilir.
ite bunlar kat zerine yazld ve mhrlenerak ismail Paa hazretlerine takdim olundu.

290

Horum muhirebesine

balantimas

O gece de sabah okfu. Fecirle beraber dma

zerindeki Meyillidz' brakarak,
Horum ordugahna doru gelmekte olduu haberleri
alnd. Haziran'n on idi (43).
nn Saantda

Bizim

svar

ile

dman

svarisi, bizim metris

li o~dugahn ilerisinde ar.pmaa baladlar. Bizim

svariler ayak aya1k _geriye geliyorlard. Dman fr-.
kas bataryalaryla beraber tam karmza gelip toplarn ta'biye etti. .Geri dman her ne kadar top
menzHine geldi ise de, mesafe tayin ettirmemek
iin bizim toplar ate etmediler. Ewela dmann
bir lbatarya topunun birden duman kalkt; Glleleri
bize gelmedii .gitb. nmzde anzal bir zemin olduundan nereye dtn de gremedik. Sonra
teker te~ker birka toptan, birka defa duman kt.
Hi birisinin gllesi grlemedi. Meer glleler nm?:deki dereleri n iine ksa dermi ...
Dman gllelerinin bizi tutmadm grm
olan bizim birlnci hat as:kerj:
- Yu ha! Y.uha!,.
Diye lbaryor.
Borular dahi sanki .hep.birden :
- Yuha Yuha!

(43) Hortim (Zivin) muharebesi: 25 Haziran 187'7. Bu

Ikinci zaferimizden sonra Rus Bakumandam Lorls Mellkof azi
edllerek, yerine, ar'n kardelerinden Grandilk Miel Ni kol r
yevi tayin edilmitir.

291

Sadasma benzer 'bir ses karyorlard.

Yukarda da zikr olunduu zere, bizim mevcut
olan oniki topumuz ile onyedi tabur piyademizin ta'biyesi dahi yledir:
Alt taburdan ibaret olan evket Paa livas, ordugahmzn cephesi ve birinci hatt olmak zere yaplan avc hendeklerine konulmu ve sa cenaha yani ordugahn S?t kesindeki tepeye , yine sol
kesindeki tepeye ise Kaymakam Einli Osman Bey
kumandasnda iki tabur oturtulmutu.
Alt tabur da, Rait Paa kumandasnda, ikinci
hat olmak zere birinci hattn takriben bin beyz
metre 'gerisinde yaplm olan hendekiere ta'lbiye k
lnmt.

Bizim top bataryalarndan birisi, 'birinci hattn

merkezinde ve en yksek mevkiinde yaplan top
tabyasna :konmu; yine birinci hattn baz koltuklarna !birer adet da topu ~oturtulmu; top bataryas
nn ikincisi de, umum piyade ihtiyatnn bulunduu
ikinci hatta :konulmutu.
Dman toplar atei kesti. 'Bilenler bunun iyi
bir manas olmadn, mel">milere bizim askeri tutturmak iin toplarn yerini deitirmekle megul olduklarn anlamlar. Ama fakir, acemiliim sebebiyle, gelecek gllelerin dehetini dnmeden ilerdeki, hatta gidip, muharebeyi iyice seyr etmek iin at
ma bindim.
Her yerde benden ayrlmayan bizim aban Aa'
y beraber alarak, ismail Paa hazretlerinin yaz i
lerinde bulunan Erzurum vilayeti evrak mdr Ha-

292

fz

Efendi de yanmda olduu halde ileri gittim. Tam

bizim birinci hattn bulunduu mevkiin azck gerisinde, bizim svari blnn yzbas Hac Abdullah Aa'ya rastladk. Blyle beraber sava hatt
mzdan ieri giriyordu :
- ite Moskof'u getirdik, orduya teslim ettik.
Ne yapacaksanz yapn.
Diye, fakire bir latifede bulundu ki, hi unutamami
Arkadalarla birinci hatta geldik. Dmann toplarndan tekrar duman kalkt. GlJelerin bamzdan
gemekte olduunu, havay yarp gelirken kardk
lar acayip acayip seslerden anladk. Bizim toplar
da atee baladlar. Dman gllenin mesafesini ve
derecesini bulduundan atei sklatrd.
Atlanlar ba~ram topu sananlar

O srada toplarn olduu tabyaya birikerek d

man seyr etmekte bulunan, bizim bir iki taburun
toplandklar yere bir dman gllesi dt. O vakte kadar askerimiz hi glleye hedef olmadklarn
dan, atlan toplar, :Kadir gecesi ve bayram iin at
lan enlik topu zannederek Yuha! ,diye barp e
lenmekte idiler.
Ama glJelerin yere vurup da ocuk mezar kadar ukurlar atm, orada patlyarak kendi paralaryla beraber bir o kadar da ta ve topra zerlerine satn ve bu ekilde on onbe ,gllenin :birden gelmeye baladn 'grdkleri giibi, hepsi rke-

293

rek, dehet iinde :kalp, top tabyasnn bulunduu

tepenin arkasna kap saklandlar. Toplanmz tabyann stnde yalnz braktlar.
Ferik Muhlis ve Mirliva evket Paa ile Binba
Hac Sleyman Aa ve dier zalbitann yreklileri,
ellerindeki kam ve deneklerle askeri gizlendi/kle. ri yerlerden karmaya aladursunlar, dman top
ateini sklatrd. Bizim lbatar~ay adeta tazyik alt
na ald. Lakin bizim toplarn olduu yerde vaktiyle
ara siperleri yaplm olduundan, dman glleleri,
toplara o kadar fazla zarar veremiyordu.
Allah iin, o '9n bizim bataryaya kumanda eden
Kol.aas erif Aa, hem topular teci hem de kendi gllelerine i .grdrebilmek iin, btn gaytet ve
san'atn kulland.

Top banda, topulardan baka kimse kalmaolan piyadelerin tamam tepenin arkasna dkldl.er. Dman da bu hali rgrerek, pi

yadesini hcuma 'kal-drd.

Birinci hat merkezinin bu kark hali ve dman
merrnilerinin tesiri fakire ve af'lkadalarma da dehet verdiinden :
- Nemize lazm! ikinci hatta dnelim!
Diyerek yola dtk ama, neler ektiimizi ben
imd-i rburada tarif edemem. Zira fakir de gllenin
nasl geldiini ve nasl patlarln o vakta kadar yakndan grmemitim. Halbuki bizim iki hattn arasndaki bin beyz metre kadar olan ~genilik d
man gllelerinin hedef sath olmu. Bizim top tabyasnn stnden aan glleler, ara yere vurup oramt. Muhafz

294

da patlyor. Glleler ard aras kesilme'ksizin sa

mza solumuza dp rozu topra birbirine katyor.
- Herhalde bizi atl gren dman topular,
kumandan filan zannettiler de atlarn sklatrd
lar.

Zannna derek

atlardan yere dklp, piyade

yrmeye baladk, yine olmad. Bindik olmad, indi<k olmad. Tuhaf eyf insan kendi zerinden geen
gllenin sesini iitince Bam koparp gtrecek
gibi zannediyor. Korunmak iin derviler'in boyun
kesmelerinden tut, rkOa ve secdeye kadar her eit hareketi yapyor.
1

Meer gllenin, adamn zerinden. geip gittikten sonra sesi iitilirmi, yoksa insan vuracak olan
gllenin sesi duyulmazm. :Biz bunu ok sonra anladk ve bu kadar vakit topraklar zerl;de yuvarlanarak, cesaret sahiplerine gln olduk. .

Bu eseri benden sonra okuyacaklaf1dan birisi,

bir muharebede bulunursa, gllenin o mthi sesinden rkp de lbeyhU.c,le yere yuvarlanmasn, halk
kendine gldrmesin, diye bu izahat vermeye mecbur oldum.
Her ne ise, de ikalka !bizim ikinci hatta geldik. Elhamdlillah 9llelerin menzilinden ktk Artk nmze den glJelerin yaptklarn ve birinci
hattaki muharebenin sathalarn seyre baladk

295

Ferik Muhlis Paa'nn yaralanmas ve

muharebeden dnmesi

ilerideki top tabyasndan aa dklen o. iki tabur askeri, zabitler zorla <kaldrp yerlerine koyduktan sonra, birinci hattan atlnn ayrlarak bize
doru, ,gayet sr'atle ~geldiklerini grdk. Hepimizin
gz bu svariye dikildi. ndeki kr atn yelesi
ve boynu btn kan i.indeydi. Yaklatklar zaman
bu atn svarisinin Ferik Muhlis Paa olduu grld. Yaral olduu iin .geri gelmi. 'Sa elinin zerinden giren kurun avucunun iinden km.
Paa, ismail Paa hazretlerinin nnde atn
durdurarak, gerek yarasnn acsndan ve ~gerek halin dehetinden arm bir halde, avaz kt~ kadar:
- Harniyetsiz asker! Alak asker, Allah belalarn versin, namussuzlar, utanmazlar!,.
Diye bar bar barmaya balad.
Bu feryat ve .grlt zerine, ikinci hattaki askerler toplanarak seyrine bakyorlard.
Bereket versin ismail Paa :
-'- Sus be adam, ne baryorsun! Gelin, Paa-.
y aln, adrna gtrn, yatrn. Hekim, cerrah arn baksnlar, rahat ettirsinler'.
Diyerek, Paa'y adrna arttrd.
Meer bunun :byle feryat ederek, askerin firarndan i,kayet etmesi, i kinci hattaki askerin kalbine
dokunur ve cesaretini krar imi! Her ne ise Allah
selamet versin. Yaral Paa adrna, sonra Erzu1

296

rum'a ve oradan da istanbul'a kadar gitti.

Paa gitti, harp de kzt. Dnan piyadesi hcuma balad. Bizim birinci hat, dumandan yaplm
a dnd. Tfek sesi hi kesilmedii iin, sektesiz
bir unultu halini ald. Bir aralk, top seslerinin devam
edip durmasndan, artk bu unultu da duyulmaz oldu.
Birinci hattan svari avular ve baz zabitler,
koarak gelip savan deien vaziyetlerini haber
vererek, areler VE: baz ktalarn pek stkm~ oldu- ..
undan ibahisle ikinci hattan asker istiyorlard. Rait Paa gnderiyor ama, bir tabur istenilen yere iki
blk sevk ediyor; sorulan eylere de gerekli cevaplar verip gelenleri gnderiyordu.
yle bir zamanda scan tesir'inden veyahut soni.Jmuzun mehul oluunun helecanndan mdr, nedendir; hararetten insann dudaklar kuruyor. Durmadan su imek istiyor. Sakalar, durmadan su 'tadk
lar halde yetitiremiyorlar. O srada fakir de, tela
ile ellerimi uuturarak saa sola gezinip duruyor,
ve Cenalb- Ha~k'a ynelerek zaferimiz iin niyaz ve
tazarrOda bulunuyordum.
Etrafmda uuan

ekirgeler

Bizim ikinci hatta'ki neferler, tamamen siperlerine girmi, vuku bulmakta olan sava seyr ediyorlard. Bir aralk fakir, bu ikinci hattaki askerin olduu yere doru giderken, Austos bceinin sesine lbenzer sesler duydum. Fakat bu sesler yle devaml deildi, :kulama kesik kesi'k geliyordu. Bazan
da bu _ses pek ~akndan geiyordu.
297

Allah bilir ya! Fakir bunlar ekirge zannederek

yzme arpmasn diye elimle korunmak istiyordum.
nk bazen krlarda, scak zamanda, ekirge atlarken :kanatlar ayn sesi karr.
O srada, klcna dayanm ve hi k:prdamadan
ayakta duran bir mlazm dedi ki :
- Buralarda ok -gezinmeyintz, zira, oduunuz
yer kurun- tutuyor. Va 1bir noktada durunuz, veya oturunuz!
~
- Haniya 'kurun nerede?
- ite hu sesler nedir!
Bu cevab alnca aktm bama geldi.
Evvelleri muharebeden bahsedilirken, belki bin
kiiden kurun seslerinin nasl ktn duymutum.
ite o nazariyatn tatbikat meer bu Imi.
H:men olduum yere oturmuum. Birka daki, ka sonra kalktm. 1Bulunduum nokta bir srt st idi.
Srtn ar-ka tarafna getim. Bam
srtn te tarafnda ve srtn zirvesinden aada, merrnilerin ile
dii ufkun altnda kalmak artyla, stre arkasnda
yrd m.
Kurundan

saklanacak yer

kalnada

ismail Paa hazretlerinin yanna geldim. Kendisi lbir iskemle zerine 'oturmu uOelail-l Hayrat
okuyordu. Orackta kalarak, hayr:an hayran mntazr- Jnayet-i Ralbb-i mste'an iken, samda solumuda bulunan avu, uak, seyis, perakende asker
gibi cemaatten bazlar dman kurunuyla yaratan

298

maya baladlar. Bir de arkamzdan haber aldk ki,

bizden daha beyz metre geride bulunan adrlar
mz kalbur haline gelmi. Hatta ismail Paa'nn a
sn mutfak adrnda iken kurun vurmu ve iini
bitirmi imi. Artk saklanacak lbir yer kalmad ve
saklanmann faydas olmad anlald.

Kaza ve kaderin hkmne raz olarak, gizlenip

de arkadalarn nazarnda kk dmektense, ismail Paa'nn oturduu sandalyenin arkasnda Allah'a tevekkl edip oturdum ve bir. hayret alemine
daldm gittim.
n tarafmda ise Hac Rait Paa urayor,
uraya buraya adamlar :koturuyor, asker .gnderiyor; bir lbaka tarafa cephane emr ediyor, hem de
arasnda kah >kah glyr. Benim ise kalb helecanndan kanm kurumu <Olduundan Hac Rait Paa'

nn kahlkahalarn

zoraki ve yapmack, yersiz bir e

taret sayarak gere:kten kzyordum. Malum ya! Her
ey yerinde gerek, airin ,birisi : Serdi-i :bezm-i
edeb hande-i bi~adandr. (44) demi imi. Ne 1kadar
dorudur!

srada dman sa cenahmzda

bulunan tepe ile cephemiz Olan birinci hattn ara yerindeki bo

luktan zorlamaya balad. Birinci hatta savaan ev
ket Paa yaveriyle bu durumu merkeze !bildirdi. O
yar kapatmak zere ikinci hattan Halep redif taburu gnderildi.
(44)
olur.

Edeb meclisinde souklua, yersiz tebessm sebep

299

<Biare asker sava ha.ttna varr varmaz ve daha ayakta iken dmann iddetli bir ateine tutula
rak sapr sapr dklmeye balad. Merrnilerin tesirini azaltmak iin hemen avc kolunda yayldlar ama,
laykyla talim grmemi olduklarndan bir mddet
de ayaik stnde o iddetli atee hedef olup kaldlar.
Bir zaman sonra zabitlerin zoruyla ancak yere yat
rlabildiler. Ama dman bataryalarnn serpintileri
yine bunlarn banda patlyordu.
Grdkleri atein cehenneme benzeyen iddeti
ne ;karlrk cesaret ve sabrla sebat edip silah 'kullanmakta kusur etmediler. Cenab- Hak yardmclar
olsun... Dman iddetli ateiyle bu kahramanlar
yerinden sktrmekten midini kesince, bunlarn solunu almaya balad. Bu hareket ise birinci hattaki
evket Paa'y da tehdit ediyordu.
Derhal e'lfket Paa, Binba Hac Sleyman
Aa'nn taburundan Karacehennemolu Kolaas Arif
Bey kumandasnda drt bl oraya sevk etti ve
Haleplilerin solunu arnniyete ald. Bu hareket ile
har1bin ahengi yine dzeldi.
Ordugahmzn cephesiyle sa cenah yani sa
kesi (*) ateler iinde yanyor;du. Dman cephemizden ettii yeni hcumlar da sktreniyerek birka defa bozuldu, yine dz-elerek yrd. Vakit tkindi olduysa da herif hcumdan. hala vaz gemiyor;
mutlaka muvaffak olacam diye var kuvvetini kur(*) Cenah (kanat) deil ke tabiri dorudur. nk vaziyetimiz bir doru hat zerine deildi.

3'00

una, glleye, hcuma veriyordu. Bizimkiler de oldum olasya atee devam ederek lm sayorlard.
Akama bir saat kala, dman, harp hattmzn
soluna doru uzanmaya balad. Bizim de korktuu
muz en zayf yerimiz oras idi. Zaten ate hattmz
askerin haline ve mevcOduna gre tanzim edilmi
olduundan sol tatafmz mec'bOren ak ve zayf bulunuyordu. B~k def1de ki, ihtiyatta da !bir tabur askerden baka hi bir kuwetimiz yoktu. Zira sa ve
cephe sava hatlarnn boluklarn kapamak iin bir
tabur, drt !blk, bir blk filan derken gnderile
gnderile ok asker sarf olunm~tu.
Hac

Abdullah Aa'nn kahramanl

Dmann

solumuza doru taarruz ettiini grolan svari yzbas Hac Abdullah Aa, halin
dehetini anlyarak ve icap edeni kendisine vazife bilerek, hi bir taraftan emir almadan, srf tablatindeki
celadet~n sevkiyle, beraberindeki svari !bl ile
solumuzdan -gelen dmana kar hcuma kal'kt. Allah'n IOtf tevfiki bu kahramana yaver oldu. Sol
tarafa taarr,rz eden dmann yz .geri evrildi. Hatta arkadan, bizim ;svarilerin birok kurununu bile
yediler. (Svarinin piyade zerine bu ekildeki hcu. munu harp fennl mtehassslar doru bulmuyorlarsa da A tanca kepenin lbahas olmyaca ataszn bilenler ----EzzarOrat tulbihul mahzOrat (45)m

(45) ZarOretler memnu (yasak) olan eyleri mubah (serbest) klar. Mecelle'deki Kavaid-1 Kllayenin 21. maddesidir.

301

kaidesine teslim olurlar.)

- Her ne ise, sular karard, akam oldu ise de d
man yine sa ve cephe tarafndaki taarruz hareketini durdurmad. Ta hava kararp bir saat getikten
sonra atei biraz hafifletti. O vakit bizimkine de
skunet geldi. Vatsrdan sonra dmann kurunlar,
at pat gelerek hizi buluyordu.
Acaba imdi ne old~? Kazandk m, kayp m ettik? ... Mevkileri mizi terk etmeyiim izden, kaybetmedii-miz anlalyorsa da, acaba dman, gece nefesfendikten sonra sabahleyin yeniden harbe balamak
zere mi geriye ekildi, yoksa bozularak fenal~t
m? Bunu anlamak zor! O gece veya ertesi gn akama kadar bu mehOi zebilseydik, dmann
zerine bu defa da bizim taarruz etmemiz ve byk
bir netice almaya almamz lazm gelecekti. Lakin
ne are anlyamadk!

Birinci hattaki askere~ Kumandan'n iltifat ve

tebriklerini bildirmeye gidi$im
Vatsrdan sonra ismail Paa, birinci hatta bulunan askere ve evket Paa'ya kendi tarafndan umum
devlet adna, sehatlarndan dolay, teekkr ve memnuniyetlerini beyan etmek ve hepsine tevik edici
baz szler sylemek zere fakiri gnderdi idi.
Geceleyin yanmda iki nefer de svari olduu halde birinci hattn merkezindeki top tabyasnn arka
yzne vardm. Dmann tek tk att kurunlar
yolumuzu tuttuundan, tepenin zerine karken at-

302

tan indim, piyade olarak tabyann iine girdim.

evket Paa'y bul~duimda, arkasn bir sipere
vermi ve ylece bzlerek oturmu, biraz ~kavurma
ile ekmek yiyordu. nndeki sahaya da ehitleri,
harman gibi !birbirinin yanna sermilerdi. Kiminin
ba, 'kiminin ~kolu, klminin aya yok. Kimisi tortop
olmu, kiminin kollar ak kalm, kfminin bir baca ekilmi; bazs baka ekilde kvrlm, bazs da
dorudan doruya arkas stne yatm olduu halde ruhunu teslim etmi ve ylece donarak !kalm
!ard.

evket Paa ile pp grtk .. Benim dar

dan geldiimi gren ve siperlerde yatmakta olan askarlar: .. sal<alm bu yeni. gelen adamda ne haber
var!, diye hep birden ayaa katkp bamza toplandlar.

Manzarann deheti, haUn ehelmiyeti ve askerin sebat ve gayreti zaten benim kanm kaynatm
t. Orada hasl olan tessr ile alyarak, yksek sesle, evket-Paa'ya ve hazr bulunan askere yle
hitap ettim :

" - Padiahmz efendimizin ve tarafndan gnderilmi olduum kumandann narnma tebli-i selam
ederim. Btn mslman cemaatl, btn gemi e
hitlerin ruhlar, kahramanlarmzn gazalarn tebrik
ediyorlar ...
Bunlar sylediim srada, .hakikaten kendimden
gemi, fevkalade bir heyecan iinde, nerede olduumu bilmez bir hal~de idim. Szlerime devam eder~
ken, sol tarafmda bir topu avuunun ehit olmu

303

yerde yattn gr:dm. Halisane eilip .E:mazenin

ayan ptikten sonra devam ettim :
- Bu avuun Tanr katnda nasl yakn bir ma
kama nail olduunu acaba bilir miyiz? imdi hepimiz
bu mbarek ehidin efaatine muhtacz. Btn islam
milletinin namusu sizlere emanet olduundan, bu
uurda ehit olanlarn mkafatnn bykln takdir ve tarif etme.k bizim gibi acizlerin haddi deil
dir. nk o hazretlerin medihcisi Cenab- Huda,
rtbeleri ise makam- enibiyadr. Bunlarn ayaklarnn
tozu, her hastann ,gzn nurlandracak ~~ir ila ve
tCtiyadr."

iinde bulunduum ruhani ce~benin sevkiyle liszler daha 'bunun gibi bir ok tesirli manalar havi idi.
Dinleyen askerlerden bazlar :
sanmdan kan

inaallah, sabah bizler de bu saadete nail

olacaz!,;

Diye nurlu cevaplar veriyorlard.

ite bu tesirli szlere devam ederken, .askerin
iinde bir gulgule hasl oldu ki tarif edemem. Derken o esnada neferlerden birisi yere dt. Me{jer
henz atlma:kta olan dman kurunlarndan birisi
isabet etmi. Biare, bir nara vurarak derhal Allah'n
.rahmetine ve Cennet'e kavuup gitti.
Fakir de onun verdii dehet zerine szm
kestim. Zabitler askeri yerlerine dattlar. Ben de
evket Paa'ya veda edip yerimize dndm. ismail
Paa'ya olanlar anlattm.

304

Kahramanlk gsterenler

Ha, unutmayalm! 'evket Paa orada, piyade

Sleyman Aa ile topu 'kolaas Ahskal erif Aa'nn derhal taltif olunmalarn, taltife layk ve gzel hizmetleri grlen baka
larn da bir <Qenilie ,kt anda arz ~deceini
syledi. Hatta evket Paa, Binba Hac Sleyman
Aa iin:
- Benim yzmn ak, bu zattr!"
Diye askerin iinde yzne kar syledi idi.
Ben de Kurt hazretlerine olanlar aynen nakl ettim.
erif Aa'y binba ve Hac Sleyman Aa'y kaymakamlkla, yani :birer derece terfi-i rtbe ile mjdelesin haberini evket Paa'ya 'gnderdi.
Bir de Binba Memi Aa namnda gayretli bir
zat varm. ikindi vakti ehit olduunu evket Paa
haber verdi. Hakikaten btn zalbitler de merhum
Memi Aa'y hayrla anarak, yokluunun byk bir
kayp olduunu sylediler.
Sonralar evket Paa'nn lbaz hallerinden i
kayet edenler olduysa da, fa'kir lburada :kendisini gzel bir halde grdm. Artk bu baar, Hac Sleyman Aa ile Memi Aa merhumun ~gayretleri neticesi mi, yoksa evket Paa'nn ahsi cevherinden
mi idi, orasn pek kestiremem. Fakat evket Paa'. nn btn btn atlacak derecede korkak ve liyakatsiz olduuna da hkm edemiyerek, bir askere lazm olan sebat ve metanete sahip olduunu teslim
ederim.
binhass
Livanal Hac
, .

F.:20

305

Macarl

Baron'un

keifilii

O gece yarallarrmz, arkamzdaki idare mevkiine, yani sekiz saat geride bulunan Kprky'ne
nakl edildi. ehitlerin defni yarna kald. nk asker pek yorgun olduu ve sabahleyin da:hi ne yap
laca mehul bulunduundan, uyumalar lzumlu
grld. Yarallar nakl olundu, bitti. Ayrlan blkler
ta:burlaryla birleti. Hesap edildi, yoklama olundu.
Drtyz yetmi kadar zayiatmz olduu anlald.
Bunun yz altm ksuru ehit_ ve yz kadar yaral idi.
. O g_ece, dmann, derenin te tarafndaki ta
la yerletirdii bir blk aske-r, sahaha kadar bizi
kurunla me-gul etti durdu. Sonradan anlyoruz h
bunun sebebi bizi harp hattnn nne yani hcum
meydanna indirmemekmi. Bylelikle, kendisi geni
geni cenazelerini kaldracak, ne kadar 1 kayb olduunu da bize bildirmiyecek, ayrca -ordumuza dehet
salaraik :bir i -grm olacak ... Sonradan anlald
na gre, nmzdeki derede beygirle-i lbitere:k kalm olan bir top bataryasn da o kurunlarn himayesinde kurtarp ordusuna 'karmaya urarm.
Her ne ise, kurunlarn verdii rahatszlkla, o
gece askerle :beraber istirhkam hendekleri iinde
uyuduk. Sabahleyin erkeneEl :kalkarak yeniden savaa yani dmann btr daha taarruz etmesine muntazr olduk. Ama yle bir ey zuhOr etmedi. Gne
dodu, yine dman tarafndan bir ey anlalamad.
Yalnz dmann btn kuvvetlerini bir araya topla-

306

m,

tortop olarak glle menzili dnda byk bir

halinde ylece durduu rgrlyordu.
Birinci hatta bulunan askerden bazlar :
- Bakalm harp yerinde plakadan ne var!"
Diye sabahleyin tek tk firar edip gittikleri gilbi,
baz babozuk svarisi, :kyl, a, uak gibiler de
ortal tararnark iin gitmilerdi.
Gidenler', kucak kucak Moskof tfei ile dndler. Bunlara birer yirmilik ki:Ume fiat konuldu, hepsi
satn alnd, ama mi'ktarm unuttuumdan !buraya yakalabalk

zamadm.
imd"i. dman

ne halde? Acaba kendisini tanzim edip de yeniden zerimize hcum mu edecek,

yoksa olduu yerde mi kalacak; yahut yklp da gidecek mi? Bizim iin burasn anlamak elzem idiyse
de, her nas.lsa anlyamad~k. Lakin o srada dman
tarafndan kaatak ,gelen baz kyllerin verdikleri
habere ,gre, gya dman yarn bizim sol kemi
ze bir daha tcum edecekmi.
ite bu tavadis fena! Zira bizim solumuz pek
kuwetsiz,dir. Derhal o tarafa ibiraz asker karp baz siperler' yaptrmaya baladk. Ama her halde, d
mann halinden doru bir haber almamz lazm. Fa
kat bu harberi hangi yiidim getirecek? ite byle lbir
arkada pek nadir, hatta yok!
Ordugahmzda, Viyana'nn Nayefraye Prese gazetesinin muhabiri Avusturya topu yzbalarndan
Macarl Baron iloka namnda bir zat bulunuyordu.
Meer bu adamcaz atna biner~k. kendi hesabna,
ii anlamark iin ta karki dalarn arkasna gitmi,

307

leden

sonra dnd. Dmann fena halde bozulduordusunu 1kaldrmak iin arhklarn ve yaralla
rn nakil ve llerini gmmekle megul olduu haberini getirdi. Allah'a kr ite imdi muzaffer ol-

u,

duumuz anlald.

ilave birka sz, bir dzeltme ve hakikati

beyan

Bu muharebe gnnde dmann aleyhimize be

bin nefer svari 1 kullandn Ger Ooryan adndaki
Franszca tarih yazmt. Yine bu tarih, harp srasn
da bizim ordunun erkanharp reisi olan Macarl Ferik
Feyzi Paa'nn, sava gn ordunun idare ve :kumandasnda fevkalade gayret ve baar gsterdiini ve
hatta bir aralk, mahv perian olmak derecelerine
den sa cenahmz, kafi miktarda asker alarak
bizzat gidip, yetiip dzelttiini; velhasl Osmanl ordusunun bu muharebeyi sri Feyzi Paa'nn himmet
ve tedbiri ile kazandn yazmitr.
Avrupallarn

alayhimizdeki

taassuplar

Avrupallar! Bu gne 'kadar Trklerin kabunca zafer ve fetihler'in parlakl gzle-.

lerinizi mi kamatryor ki, onlarn icraatlarn olduu gibi grp hakikati anlyamyorsunuz! Bu ne kadar insafszlktr?! Tarihlerin~i .ietkik eden islam
alimleri, o :kitaplarnz Osmanllar aleyhinde trl
trl yalan ve 'hurafelerle dolu buluyor. Tcassuptan

Yahu

zandklar

308

uzak olduunuzu ve daima hakk teslim etmeyi adet

edindiinizi ilan eder, aksine Trkieti taassupla itham edersiniz.' Ama kendi kendinize bir tenkit nazaryla bakmyorsunuz. Akl ve mantn en yksek
mertebelerine ulamak iin mallarn canlarn feda
ve telef eden aratrmac~arnzn ou, srf taassuplar ve sathi baklar yznden Trkler hakknda pek
yanl zan ve evhamlara dmlerdir. Trkler sizin
dediiniz ve bildiiniz gibi deildirler. Usanlarn iyice renin, ilerine girin, adet ve ahlaklarn iyice
anlayn. Trklerin ne kadar necip bir millet olduu
nu o zaman greceksiniz ...
Ite, Feyzi Paa hakkndaki tahkikatnz da yan
l ve :kendinizi beeniin bir neticesidir. Gya Trklerde adam yokmu da, !bu muharebe, :bir Avrupal
kumandann ~gayretiyle :kazanlm imi! Ne kadar
yanl, ne kadar geree aykr!
Fakir, muharebenin !bandan sonuna kadar Anadolu'da .bulundum. Nerelerde, neler grdmse ~oldu
u gibi yazdm. Hi bir yerde ne kimseyi tuttum, ne
de kimsenin hakkn gizledim. Haksz yere ne kimseyi vdm ne de zemmettim. Maksadm, hayatn
da tarih ner etmek ve onunla kendimi aleme gstermek deildir. 6melim, doruyu syleyerek, Allah
iin halisane, t:orunlarmza ibir ihret ve intibah dersi vermektir.
Feyzi Paa'nn eski halini bilmem. Benim grdm muharebe srasnda ya yetmie varm, gzleri grmekten kalm idi. Yann icab olarak, hayatn ve shhatini fazlaca sevdiinden, btn davran309

lar ona gre idi. Fakat askeri namus ve teribiyesi yerinde olduundan bizim baz zabitlerimiz gibi temkinini kaybetmedi. Muharebenin devam ettii sekiz ay
zarfnda Feyzi Paa daima yalnz kalmtr. Hi bir
yerde onun reyiyle i grlmedi, her yerde ii Trkler grmtr. nk aada hikye olunaca zere Feyzi Paa, yann ve halinin icab olarak fevkalade ihtiyatl olduundan, Bakumandan Muhtar Paa ile tabii olarak fikren aniaamamfar ve daima
alargada bulunmutur. Benim
grdme gre Ho
rum'daki muMrebe mevkiini tayin eden, siper ve
hendeklerini izen ve askerimizi taibiye eden Muhtar
Paa'dr.

Muhtar Paa, ismail Paa 'y oraya celp edip de

kendisi Elegirt fr:kasna gider gitmez, zaten dman
zerimize taarruz etti.
Avrupahlar hibir. iyilii Trklere
yak1hramaz

- Sava srasnda as,keri sevk eden ve hatta Ger

Doryan n ,dedii gibi sa cenaihmza evket Paa
nn talebi zerine Halep redif taburunu gnderen ve
ii idare eden Hac Rait Paa'dr. nk Rait Paa
hem ihtiyat kumandan, hem de ismail Paa'nn veki
li ve muavini olarak Kartiye Jeneral'de bulunuyordu.
O gnk umumi tertilbatn btn emir ve yasa bu
zata aitti. Hatta sava balar balamaz Feyzi Paa.
hurlarn, yatan ykletip ordudan karm veya
karm iken, bunu grp de askerin kalbine bir fe310

nalk .gelmesin diye eyasn yine ordugahmza a

virten Trk zabitleridir. Bu muharebenin olduu gn:
ismail Paa'ya deliHI-i erif okumak, Feyzi Paa'ya
hi sz etmeksizin fos fos ubuk imek, Hac Rait
Pasa'ya da barp ararak teye beriye adam ve
asker koturmak vazifeleri d_m idi.
Canm bu Avrupallarn hali ne tuhaftr! Her sanatta mtefennin olduklar kadar da yine her eyde
hemen hemen ahmakla yakn derecede sadedildirler. Ama ne are ki, servetleri kuwetleri ayplarn
rtyor. Bizim ise f~krmz zafimz btn iyiHklerimizi rtp, ayplarmz aa karyor.
Avrupallar hi bir iyilii Trklere yaktrar
yorlar. ite byle ecnebi matbuatn bazs, ordumuzun zaferlerini, dediimiz g~bi Feyzi Paa'nn kumandasna atf ederken, Ruslarn ;baz .aflar da, zaferimizi, :ordumuzda muhahir olarak bulunan ingilili General Kemibil'den bildiler. Hatta bazs da 1870 tarihinde Fransa ile Almanya arasnda vuku bulan savata
Me kalesini, ok sayda askerle !birlikte Almanlara
teslim eden ve Franszlar tarafndan tard ve haps
olunduktan sonra diyar diyar dolaan Mareal Bazain
adndaki serserinin gya ismini deitirerek gelip bizim orduya kumanda etmekte olduu palavrasna
kandlar.

Halbuki, Allah'a kr, sevkiyatmz, muharebelerimiz, zaferlerimiz ve tedbirlerimizin hepsi, Trk

olu Trk, mslman olu mslman i erlerimizin
eliyle yaplmtr; iyiSi de 1ktS de hep bize aittir.
Onlar ibyle geree aykr haberleri yaydlarsa

311

 da sonradan iin hakikati ortaya kt. Onlarn garaz

illetiyle marazl olduklar da bylece anlald. .. Ama sen diyeceksin ki:
- Adam olup da
kendimize iftira ettirecek
ipularn dmanlarmza vermeyelil')'l; yani kadrimizi haddimizi bilelim; hadlerini bildirelim!
Oras baka, ona diyeceim yok! alalm da
IGtf-u Hatk!k'tan mitli olalm!
Zivin muha.rebesinin, Elegirt f,rkasnca
dnlen askeri harekat durdurmas
Elegirt frkasnda bulunan Muhtar Paa, bizim
top dumanlarnn yer deitirmediini grerek, yerimizde .sabit kaldmz anlam. Fakat crasna bala
yp da Mustafa Cavit Paa'nn telal haberleri zeri-
ne geri brakt hareketi tamamlamak zere bizim
taraftan, doru bir haber gelmesini beklemi.
Harpten sonra. Kurt ismail Paa tarafndan Muhtar Paa'ya yazlanlar:da: Dman geldi, u vaziyeti
ald, byle hcum etti, biz de akama kadar harp ettik." dedik ama, ne oldu, kazandk m, kayp m ettik?
Orasna dair bir ey syleyemedik n1k neticenin
ne olduunu veya olacan biz de bilmiyorduk.
Onun iin, iin asln aniayp da kendisine bildirmek zere Muhtar Paa, yaveri Kolaas Rza Efendi'yi bizim orduya gndermiti. Onun dnmesini
beklemeden baz tenbihler ilavesiyle dier yaver
Kolaas Osman Efendi'yi de gndermi, geldi.
Osman Efendi, bizim harbin ertesi gn ikindi

312

vakti gelmiti. ismail Paa'ya baz emirler tebli ettii srada, Muhtar Paa'nn, fakiri de istemekte olduunu syledi. Osman Efendi'nin geliinden birka
saat nce ise Yaver Rza Efendi, 'dmann ve bizim
askerin halini ~grdkten ve ismail Paa ile undan
bundan gerekli malumat aldktan sonra dnmt.
Fakir de onun ar'kasndan, iki svari alarak Elegirt
frkasna doru yola ktm.
Mustafa Cavit Paa'nn: Dman geliyor ben
ric'at edeceim. diye Muhtar Paa'ya yazd eyin
esasnn ne olduunu o vakit biraz anlamtk Tam
olarak ise harpten sonra rendik. Yukarda bahsi
geen Franszca Ger Doryan, Rus ordulannn durumunu bizimkinden iyi bilk. Bizim anladmz u
ki, Horum'daki muharebenin olduu gn, birka blk Rusya svarisi Horasan kyne, inmi ve Aras
nehri. kenarnda grnerek geri dnm. Bunlarn
oralarda .gezindiini ~grm olan Mustafa Cavit Paa
feryad koparm imi!

Ger Doryan n ya~dna gre ise iin asl ve

sebelbi bakadr. Buna gre, sava devam ederken,
bizim frkann arkasn almak veyahut srf arkada grnp bizi telaa drmek zere, dman iki alay
svari gndermi imi (*). Arkamza gnderilen s(*) Sonradan kyllerden anlaldna gre Loris Melikof
ve General Himen cenaplar Trkleri imdi drt top atmakla
kovacaz. Geliniz de yanmzda bulununuz, hallerini seyr edi
niz. diye Mecingert ve o civardakr dier kyleri. imam, muhtar ve ileri gelenlerini, Iftihar ile yanlarmda bulu.dururlarm.
Gya Trkler bozulacak ve arkalarn almak iin ewelce gn-

313

varifer, arazi gayet kesik ve arzal olduundan bizim arkamz bulamamlar. Tersleri dnm, kendi
yollarn ,kayp ederek, gndz akama kadar da tepe inip kmlar. yle serseri olarak derelerde dolamlar. Aneaik ta ertesi gn Soanhcla stn
deki ordularna dnebilmiler ... Ite bu svariler yol
aramak ve yn tayin etmek iin teye beriye arpmdklar srada, herhalde bir iki bl de birara Aras
kenarna inmiler ve Mustafa Cavit Paa'y korkutmular. Bu olanla~dan bizim frkann hi haberi yok!
Bizimkiler yalnz nlerindeki belann def'i ile megul
idiler.
Elegirt frkasna varm

Her ne ise, fakir yoluna devam ederek akamla

beraber mahut Aras nehrinin kenarna indim. Suyu
getikten sonra Tayhoca k,ynde biraz dinfenerek
yine yoluma devam ettim. Gece yarsndan sonra E
legirt trkasn ve karakoldan karakola, te:peden te. peye tepinerek, bin trl glklerle paalarm olduu yeri buldum. O gece ba1ma gelen meaf<,kati anderilen svar de ie balayacak, o vakit rezalet ayyuka ka
cak ve General'in de keyfi gelecekml. Drt topla detl, bin
elli topla Trklerin yerinden kalkmadn ve gnderilen hcum
kollarnn bozulup bozulup geri geldiini gr-nce hiddetlerin
den ne yapacaklarn armlar ... orNe bu imanm! Tavan av
na m ktnz ki tazlirn savleti ve tavann gsterecei korku
ile eglenesinizf,

314

tatmak bahsi uzatacamdan o yapra burada kapayalm.

Fakir, paalarn olduu yere vardmda kendilerini uykuda buldum. Yer dediimiz ey de, dan zerinde rz,gardan korunmak iin yatacak olann vcuduna siper olsun diye gn dousu ve kuzey cihetlerine ydrlan talardan yaplm bir setin i tarafn
dan ibarettir. Ben gelince, bekileri olan asker; paa
lar uyandrdndan, yatanlarn Ahmet Fazl Paa ile
Miralay A:ki.f Bey olduklarn grdm.
Akif Bey'le ta yzbalndan beri devam eden
dostluumuz kardeiikten de ileri
olduundan pp, koklatk. nk Akif Bey iki seneden beri Ka
rada ve Srbistan muharabelerinde
idi, birbirimizi
ok zlemiti:k. M~;~htar Paa hazretl~rini sordum. O
gece, benim geldiim Zivin ordugahna doru hareket etmi, yolda rastlarnam lazmm; ama, ben rast
lamadm. Anlalan o baka yoldan gitmi, fakir ba
ka taraftan gelmiim. Yahut - orduluk hali ibu! -gece karanlikta, svari ve piyade ok adamlar gelip
geiyorlard. ihtimal Kumandan Paa
hazretleri de
onlardan birisi idi de tanmakszn geilmitir.
Dnmesinin se!bebini sordum. Bir gn nce Zivin'de harp eden dman ordusunun bozulmu olduu haberini aldn, vaziyati bizzat grp anlamak
ve doru ise dman takip etmek azmiyle gittiini
ve fakirin ,geldiimde, a~kasndan yine Zivin'e gnderilmekliimi emr ettiini sylediler. Elegirt frkas
nn kumandasna eskisi gibi Ahmet Fazl Paa'y b
rakim. Onlara da iinde bulunduumuz gecenin sa315

bah

nlerindeki dman takip ve icap ederse taarruz etmeleri emri ni vermi... Biraz daha sohbetten
sonra Ahmet Fazl Paa kaputunu bana ekip yatt. Fakir de Akif Hey'le lberaber ibir seccadenin altna
uzandk.

Seccadenin altnda uyku getirmek iin

baza dnceler

Uykuyu getirmek zere seccadenin altndan yl

seyr ederken; zihnim, dman takip iin
Muhtar Paa'nn Zivin'e gitmi olmas sebebini dnmeye ve bizde i niin byledir, niin her yerde
Bakumandan'n bizzat bulunmas lazm 'geliyor; fikrini mtalaaya sapt. Sinirlerinin bu etkilde megul
olmas halinde insann uyku
uyuyamyaca bellidir.
Evvela uras aklma geldi. Ne demek! Oradaki
kumandanlar takip iini yapamazlar m imi ki, Ba
kumandan buradan oraya gitmeye mecbur olmu?!
Sonra dndm ki, oras merkez, buras merkezin
bir cenahdr. Hehalde Bakumandan'n merkezde
bulunmas lazmdr. Pek iyi ama, takip iinin hemen
savan arkasndan olmas lazmdr ki, dmann tekrar canlanmasna ve toparlanmasna meydan verilmeksizin arplp ii lbitirilsin de iler tutar yeri kalmasn. Yani, ya tamamen veya ksmen dman or
dusunu esir etmeli, veyahut btn ordusunu .perian
bif halde datp, toplarn, edevatn, mhimmatn
zapt etmelidir. Halbuki biz yle yapmadk. imdi aradzlar

316

dan epey zaman geti, dman da kendisini toplad.

Bundan sonra hi kendisini ta'kip ettirir mi?
, Horum'daki muharebenin hemen arkasndan, biz
niin dmann dalna binmedik? Binmediimiz bilmediimizden mi, yahut bilip de binemediimizden
mi? Veya baka bir kusur ve noksandan m? Herhalde bu hata alet ve edevatmzn noksanlndan do
mu olsa gerektir, dedimse de: Acaba hi bir nok-
sanmrz olmayaydr, hemen takibe
kalkarak netice
elde edebilecek mi idik, mtalaasnda bulundum. Yine kendi kendimden Hayr! cevabn aldm. Niin?
nk dmann gerekten bozulup bozulmadnr
bilmiyorduk. Biz ertesi gn de hatibin devamn bekliyorduk. Bir de, dman bizi, sol cenahmza hcum
edecei ayiasyla kandrmt. Biz solumuzu muha
faza derdine dtk; onunla megul olduumuz sra
da dman da toparland. Sonra da, ilerde bir sakatla dOar olmyaym korkusuyla
savuup gitmeyi
kurdu. Pek ala! Bu ekilde kandrlmam olsayd,k ve
dmann ,da sahJ.den bozulduunu bilseydik, yine takip edecek mi idik? Suali aklma ,geldi ise de, buna
da yine "Hayr!,. cevabn verdim. Niin? nk biz,
yerimizde hendekler iinde, mdafaada olduumuz
dan, dman zerimize gelirse ha> etmeye, yoksa
oturup bakmaya ve o mevkiin muhafazasna ve onu
elimizden karmamaya memuruz da ondan!
Byle yapacaksnz diye, elimizde bir talimiU
mz m var? Hayr yok, ~ama; halimiz, adetirniz byledir. Devlet-i Aliyye'nin, !birbirini takip eden siyasi
hsranlara dmeye balad zamandan beri zuhOr

317

eden ustalardan yle rendik Halin gerek!irdii e

kilde veya devletimiz narnma hayrl bir oo.tice elde
etmek dncesiyle i grmeye ah~madk. Byle
eylere, ciddi, 1keif ve ircada kaibiliyetli fikirler lazm
dr. Iin dn pariatmak gibi kolaychktan baka
bir ey ile bizim zihnimizin temrini yoktur.
((Korkak olaym, sa olaym ...

Pek iyi! Bozulan dman kendini tanzim eder de

yine gelirse? Biz de diimizi srkarak yine mdafaaya
devam ederiz. AHah korusun, hi bulunduumuz ms
tahkem mevki braklr da dman takip olunur mu?
nk, i ters dnerek ric'atimiz icap eder de eskiden olduumuz yeri de tuttur~mazsak, sonra ne yaparz? Dmann insafsz hcumlarna kar canm
z

nereye ~oyarz?
Ha! Bir ey var ki, bak ona diyeceim yoktur.
Byle bir durumda, keyfiyeti bakumandana yazar,
izin isteriz; o da tkalkn takip edin emtini verirse,
kalkar yrrz. Yalnz onun izin kadn muska gibi,
canmz gibi saklar, mesOiiyeti onun zerine ykleriz ... Ama lben izin isteyip de cevap alncaya kadar,
ele geen frsat kaarm! Varsn kasn. Trkesi:
Ben .bamdan korkarm, kendi kendime bir i yapmaya cesaret edemem. Aklm, tecrbem, z anm
var; hi emirsiz izinsiz yle bir i becermeye yeltenir miyim! Bunun iinde dndm daha nice nice
ahsi mahzurlar vardr 'ki, onlarn birisini bile syleyem~m. Elhasl, uzun szn ksas:
Korkak olaym,

318

saQ olaym, vesselam!"

ite hayalimdeki bu 'konumalarla zihnim megul
iken, netice uraya vard ki, Akif Bey'in takip dedii,
istenilen neticeyi elde etmek zere bir takip harbi
deildir. Bizim ordumuzu ilerietmek ve icap ederse
Kars'a kadar sokmak zere yalnz bir ,giditir. Yoksa asl takibin tav geti. Nitekim imdi iinde bulunduumuz frkann yapaca da yledir ... Bu dnce
lerden hasl olan zihin yorgunluu ile bir mddet uyumuum. Arkadalarn konutuklarn duyarak uyand
mda, sabahn alaca karanl idi.
Hep bera!ber kalktk Fakat kaldmz yer bir dan ba .olup, mevkii ise malum olduu zere Erzurum'un daha ilerisi ve ykseidir. iddetli souun
tesiriyle titreye titreye birer kahve itik. Fakir uyandnda, askerin bir ksm yarm saat nce yola k
m, kalan da hareket etmek zere idi. Akif Bey'le
veda etti<k; o hayvanna binerek :bir tarafa gitti, fakir
de ayrlarak leden ,sonra Zivin karargahna, Muhtar
Paa hazretlerinin
yanna rgeldim.
Dersaadet'e ve
baka yerlere yazlacak birok telgraf ve yaz birikmiti. Biz onlar karnakla megul olduumuz sr'a
da, kendisi de askeri seferber etmek tertibatyla u
rayordu.

Kurt ismaif Paa'nn Elegirt ve Van frkalar

tayini ve bizim dman takip

Kumandanlna
ediimiz

O srada Muhtar Paa hazretleri, Kurt ismail Pa-

a hazretlerini, Elegirt ve Van frkalarn birletire

rek kumandanln deruhte etmek zere hemen yola
kardlar. nk Ahmet Fzl Pa nndeki dma
n takip ederek El< grt frkasyla birlikte ileri gide
cek, eer bir engele rastlamazsa Bayezide varacak..
Fik Paa da o srada Bayezide inmi olacandan,
u halde iki ferik iki frka ile birlescekler. Onlarn
zerine bir kumandan bulunmas zaruri olduundan,
ite Kurt smail Paa da kumandan olacaktr.
Meer Muhtar Paa, Halyazda (*) muhrebe
edip de neticeyi beklerken, Fik Paaya bir telgraf
ekerek nndeki dmanrn hlini bildirmi; ve der
hal kumandasndaki asker ile Bayezide inip Elegirt
cihetindeki dmann arkasn almasn emr eylemi
imi. Aradan birka gn getii halde Fik Paann
hareket haberini alamam; bunn iin de smail Paa'ya: Doruca Elegirt frkasna gidip Ahmet Fzl
Paa ile grerek, hlin icabna gre, onlarn takip
hareketi ve iki frkann birleecekleri yer zerinde
grp anlatktan sonra, kendisi ayrlarak, yal
nz bana, Malazgirt ve Anyat yoluyla Bargiriye gi
dip Van frkasn bulmas, bizzat kumandasn alarak
harekete geirmesi ve iki frkay birletirmesi, emri
ni vermi.
(*) Halyaz, Muhtar Paann Elegirt frkasyla beraber harp
ettii yerin ismidir.

BRNC CLDN SONU

TERCMAN 1001 TEMEL ESER

SERiSiNDEN lKAN KiTAPLAR
1-YUNUS EMRE
2-HUZUR
3-18.YZYIL TRK RF VE
ADETLERi
4-E REFOGLU Di VAN 1
5--QRU BEG TARiHi
6 - BOZGUN
7-MEVLANA
8-EMiRSULTAN
9-BUHRANLARIMIZ
lO-TRKLERiN MANEVi GC
-BiR ZAMANLAR iSTANBUL
12-TRKiYE MEKTUPLARI
13-NECATi BEY DiVANI
14-BARBAROS HAYRETTlN
PAA ll
15- BARBAROS HAYRETTlN
PAA ll
16-SOSYALiST LKELERDE
FiKiR SANATlN KADERi .
17-TERiFAT VE TESKiLATTMIZ
18-TRKiYE'NIN DRT YILI
19-KiTAB-1 BAHRiYE 1
KiTAB-I BAHRiYE ll
20-GECE HiKAYELERi (Msameretname)
21-FATiH'iN TARiHi
22-RAM.O.ZANNAM E
23-GAZi MUSTAFA KEMAL
24-ZAGRA MFTSNN HATl RALARI
25-EVRAK-1 PERiAN
26-KARACAOGLAN
27-cAN EKiEN TRKIYE
2B--BUDiN KANUNNAMESi
29- iSLAM MEDENiYETi
30- AHLAK
31-TRKiYE'YI BYLE
GRDM
32-LEHET'L HAKAYlK
33-TRKLERIN SOY KTG
34-AHMET HARAMi DESTANI
35-A'MAK-1 HAYAL
36-KABUSNAME 1
KABUSNAME ll
37-MNECCiM BAI TARIHi 1
MNECCIM BAI TARIHi ll
3B-Ai RETTEN DEVLETE
(Trkiye Tarihi 1)
.39-iMPARATORLUK YOLU
(Trkiye Tarihi ll)
40-ciHAN HAKIIVIiYETi (Trkiye
Tarihi lll)
41--LGUNLUK AGI (Trkiye
Tarihi IV)
42- SONUN BALANGlCI
(Trkiye Tarihi V)
43-50NA DOGRU (Trkiye
Tarihi VI)
44-'-DERKEN (Trkiye Tarihi
VIII)

45--flYK SANCAGIN
GLGESiNDE
46--BiZAN TARiHi 1
47--BiZANS TARiHi ll
4B-ENVARU'L AlKlN 1
49-ENVARU'L AlKlN ll
50-ENVARU'L AlKlN lll
51-1001 HADiS 1
52-1001 HADiS ll
' 53-MEVLANA CELALEDDIN
RUMi
54-iSTANBUL TRK KALELERI
55-MUHAMMEDiYE 1
56-MUHAMMEDiYE ll
57-MUHAMMEDiYE lll
5B..!\vUHAMMED'YE IV
59-TRKiYE'DE SANATLAR
VE ZENEATLAR
60-DELHiTRKiMPARATORLUGU
61-Mi R-AT-L MEMALiK
62-TASVi R-i AHLAK
63-TRKiYE 1B50 Ci LT 1
64-TRKiYE 1B50CILT ll
65-ESLAF
66-5MRLEN MILLETLER
SOVYETiMPARATORLUGU
67-5MRLEN MiLLETLER
SOVYETiMPARATORLUGU
2 Ci LT
6B- ZAFERNAME ,
69-DEVLET VE AiLE AHLAKI
70-VAKA-1-cEDiD
71-HUZUR-U AKL FENDE
MADDi YUN MESLEK-i
DELALETI
72-KOCA SEKBANBAI
73-HAYDAR ELEBI
RUZNAMESI
74 - TARiHi GiLMANi
75-GI ZLi NOTLAR
76-FATiH SUL TAN MEHMET'E
NASIHATLER
77-KIRIM HARBi
7B-ANAKKALE i i NDE .
VURDULAR BENi 'v
79-ESiRORTAASYA
_,} t~.
BO-YNETENLERiN
'1'

YNETiMi
""
Bl-TRKLERiN SiYASi
DSTURLARI
B2-Yi RM iSEKiZ ELEBi
MEHMED EFENDi
SEFA RETNAMESi
B3 - TRK iSLAM TARiHiNDEN
CiLT 1
B4- TRK iSLAM TARiHiNDEN
Ci LT 2
B5-ESKi YURT
B6 - YENi KAPI MEVLEVi HANESi
B7-MARKOPOLO SEYAH.qTNAMESi CiLT 1
BB-MARKOPOLO SEYAHATNAMESiCiLT2
B9-TRKLER