MUHARREM ERGİN’E GÖRE KELİME GRUPLARI1

Taslak (23 Şubat 2010)

www.dilbilimi.net
Dr.Mustafa Altun

Kaynak: Muharrem Ergin (1985), Türk Dil Bilgisi, Boğaziçi Yayınları.

“Kelime gurubu birden fazla kelimeyi içine alan, yapısında ve mânâsında bir bütünlük
bulunan, dilde bir bütün olarak muamele gören bir dil birliğidir. Kelime gurbu için
birden fazla kelime bir takım kaidelerle belirli bir düzen içinde yan yana getirilir. Böylece
belirli bir düzenle kurulduğu için kelime gurubunun yapısında bir bütünlük bulunur.
Kelime gurubundaki bütünlük bilhassa mânâ bakımından göze çarpar. Kelime gurubu tek
bir nesneyi veya hareketi birlikte karşılayan kelimeler topluluğu demektir. Kelime
gurubunun kullanışında da bu bütünlük kendisini gösterir. Kelime gurubu kelimelerle ve
diğer kelime gurupları ile bir bütünlük hâlinde münasebete geçtiği gibi, cümlelere de bir
bütün hâlinde iştirak eder. Bu arada tek bir kelime gibi çekime tâbi tutulur, sona gelen
işletme eki bütün gurubu şumulü içine alır.” (Muharrem Ergin (1985), Türk Dil Bilgisi,
Boğaziçi Yayınları, s.374.)

1. Tekrarlar2:
a) Aynen Tekrarlar: ışıl ışıl, dağ dağ, beşer beşer, diye diye, vah vah
b) Eş Mânâlı3 Tekrarlar: eğri büğrü, toz toprak, ipsiz sapsız
c) Zıt Mânâlı Tekrarlar: iyi kötü, aşağı yukarı, alt üst
d) İlâveli Tekrarlar4: adam madam, su mu, iş miş, çarçabuk, sapsarı
2. Bağlama Gurubu: Ali’nin babası ile Ahmet’in babası, yetmiş ilâ seksen, geldi ve
gitti, ancak ve ancak

1
Ergin, ‘grup’ yerine eserinde ‘gurup’ yazılışını tercih etmiştir. Biz de sınıflandırma bu yazılışı aynen
aktardık. Ancak dipnotlarda ‘grup’ biçimini kullandık. Köşeli parantezli terimler Ergin’in
2
İkilemelerle ilgili bakınız.:
TUNA, Osman Nedim (1949), "Türkçede Tekrarlar", Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, C. III, No: 3-4
(Kowalski Özel Sayısı), İstanbul, s. 429-477.
TUNA, Osman Nedim (1950) "Türkçede Tekrarlar", Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, C. IV, No: 1,
Istanbul, s. 39-81
TUNA, Osman Nedim (1983) "Türkçenin Sayıca Eş Heceli İkilemelerinden Sıralama Kaideleri ve Tabii
Bir Konson Dizisi", Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1982-1983, s. 163-228 + iki tablo.

3
Dilcilerin bir bölümü ‘eşanlamlılık’ yerine ‘yakın anlamlılık’ terimini tercih etmektedir. Buna göre hiçbir
kelime bir başka kelimeye anlam bakımından eşdeğer değildir. Her kelime bağlamı içinde anlam kazanır.
Örneğin “Ali akıllı bir çocuktur.” cümlesinde Arapça ‘akl kelimesinden Türkçeye geçmiş olan akıl
kelimesinin yerine Türkçe kökenli us kelimesini getirdiğimizde anlam değişecektir.
4
İlâveli Tekrarlarda mesela sapsarı örneğinde, kelimenin tekrarından çok, kelimenin içinde bir hecenin
tekrar edilmesi söz konusu. Bu durumda “Kelime grupları birden fazla kelimeden oluşur.” tanımının dışına
çıkılmaktadır. Açıkçası bu örneği bir başka sınıflama dahilinde ya da istisna örnekler içinde
değerlendirmek doğru olacaktır.

1
 3. Sıfat Tamlaması: üç kişi, canım İstanbul, arkadaşları ile geçmeğe giderken
bindiği tramvaydan düşüp kolu kırılan orta okul öğrencisi
4. İyelik Gurubu: benim kalemim, senin kalemin, onun kalemi5, bizim kalemimiz,
sizin kaleminiz, onların kalemleri
5. İsim Tamlaması6:
a) Belirli İsim Tamlaması: Ahmet’in atı, pencerenin camı, evin yıkılacağı,
kuş öttüğü
b) Belirsiz İsim Tamlaması: pencere camı, çalışma bakanı, Edebiyat
Fakültesi
c) İstisnalar ya da Yaygın Yanlışlar7: Topkapı> Top kapısı, Mektep
Sokak8, Ahmet palas, Orhan tepe...
6. Aitlik Gurubu: tarihten önceki, sizin odanınki
7. Birleşik İsim: Afyon Karahisar, Ahmet Hamdi Tanpınar, hanımeli, ayakkabı,
açıkgöz, kahverengi, Kızılırmak, Çukurova
8. Birleşik Fiil9:
a) İsimle Birleşik Fiil Yapan Yardımcı Fiiller: mahvet-, rica et-, hasta eyle-,
dost ol-, gürültü yap-, alacak ol-
b) Fiille Birleşik Fiil Yapan Yardımcı Fiiller: gelebil-, alıver-, yalvarıgör-,
bakakal-, gidedur-, alakoy-, alıkoy-
9. Ünvan Gurubu10: Ahmet Bey, Hasan Efendi, Mustafa Kemal Paşa, Nuri Çavuş
10. Sayı Gurubu11: on üç, yirmi yedi, yüz otuz sekiz (sayı gurubu), beş yüz, iki bin
(sıfat tamlaması)
11. Edat Gurubu: eve doğru, yeşil gözleri ile, sessiz akan bir su gibi
12. İsnat Gurubu: baş açık, ayak yalın, omuzlar düşük, karnı tok
13. Genetif [Tamlayan] Gurubu: bizim kız, senin ev, benim at
14. Datif [Yönelme] Gurubu: cana yakın, dile kolay, aslına uygun
15. Lokatif [Bulunma] Gurubu: geçmişte bugün, dam üstünde saksağan, dörtte bir
16. Ablatif [Ayrılma] Gurubu: gözden uzak, sonradan görme, anadan doğma
17. Fiil Gurubu:
a) İsim Fiil Gurubu: yemek yemek, çarşıya gitmek, gözü kör olmak
b) Partisip [Sıfatffil] Gurubu: denize giren, sudan gelen, modası geçmiş
5
“onun kalemi” örneği aldığı ekler bakımından belirli isim tamlaması olarak da kabul edilebilir.
6
İsim tamlamalarında Ergin’den farklı olarak zincirleme ve takısız tamlama yapıları da dil bilgisi
kitaplarında yer almaktadır. Ergin bu yapıları tanımlamamış hatta takısız tamlama yapısındaki ‘Topkapı’,
‘Ahmet palas’ örneklerini yaygın yanlış olarak nitelemiştir. (Ergin, 1985:384.)
7
Bu alt başlık Ergin’in örneklerinden yola çıkarak tarafımızdan verilmiştir.
8
Ergin bu örneklerin yabancı etkilerle yaygınlaştığı düşüncesini taşımaktadır ki aradan yıllar geçmesine
rağmen bugün de aynı yanlış kullanımın devam ettiği gözlenmektedir.
9
Ergin, genel bir sınıflandırmayı yeğlemiştir. Kimi kaynaklarda asıl yardımcı fiillerle (et-, ol- gibi) yarı
yardımcı fiiller (gel-, ver- vb.) ayrı başlıklarda değerlendirilmektedir.
10
Türkçede Eski Türkçeden bu yana ünvanlar isimden hemen sonra gelmektedir: Kül Tigin, Bilge Kağan
vb. Ergin bu noktaya dikkat çekerek Bay Ahmet, Bayan Emel gibi örnekleri yabancı dilden gelen zorlama
yapılar olarak tanımlamaktadır. Ünvanların başta olduğu durumlar da ona göre, sıfat tamlaması
sayılmalıdır: Sultan Murat, Doktor Ahmet, Yüzbaşı Selim vb.
11
İbrahim Delice, bu grubu belirlemede matematiksel bir ilişkiye başvurulması gerektiğini ifade
etmektedir: “Sayı öbeğinde sayılar arasında bir toplama /+/ ilgisi mevcuttur: 10+6= on altı gibi. Sayı
isimlerinden yapılan sıfat tamlamasında ise bir çarpma /x/ ilgisi bulunmaktadır: 100x1000=yüz bin gibi.”
(İbrahim Delice (2003), Türkçenin Söz Dizimi, Kitabevi Yayınları, s. 29)

2
 c) Gerundium [Zarffiil] Gurubu: sağa sola koşa koşa, kadın bütün camları
temizleyerek
18. Kısaltma Gurubu: gün aydın < Günün aydın olsun, güle güle < Güle güle git.
19. Akkuzatif [Belirtme] Gurubu: her şeyi borçlu, seni istikbal, yapılanı eleştiri

3
ÖNERİLEN KAYNAKLAR:

KİTAPLAR:

AKSAN, Doğan (Hazırlayan) (1983), Sözcük Türleri (ATABAY, Neşe, KUTLUK, İbrahim, ÖZEL,
Sevgi), TDK, Ankara, 2. Baskı, 288 s. (2003), Papatya Yayınları.
BANGUOĞLU, Tahsin (1986), Türkçenin Grameri, TDK, Ankara
ERGİN, Muharrem (1985), Türk Dil Bilgisi, Boğaziçi Yayınları, İstanbul, 5. Baskı, XXVIII+407s.
KARAHAN, Leyla (1991), Türkçede Söz Dizimi, Akçağ Yayınları, Ankara, (2006, Akçağ Yayınları,
192 s.).
HATİPOĞLU, Vecihe (1972), Türkçenin Sözdizimi, Ankara
HATİPOĞLU, Vecihe (1981) “Türk Dilinde İkileme” Ankara 2. Basım, 119 s.

MAKALELER:
TOPRAK, Funda (2005), “Harezm Türkçesinde İkilemeler, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, İzmir,
cilt 5, sayı 2, s.277-292
HATİPOĞLU, Vecihe: “Kelime Grupları ve Kuralları” TDAY – Belleten 1963, s. 203-244
TUNA, Osman Nedim (1949), "Türkçede Tekrarlar", Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, C. III, No: 3-4
(Kowalski Özel Sayısı), İstanbul, s. 429-477.
TUNA, Osman Nedim (1950) "Türkçede Tekrarlar", Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, C. IV, No: 1,
Istanbul, s. 39-81
TUNA, Osman Nedim (1983) "Türkçenin Sayıca Eş Heceli İkilemelerinden Sıralama Kaideleri ve
Tabii Bir Konson Dizisi", Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1982-1983, s. 163-228 + iki tablo.

TEZLER:
AKPINAR, Fatma (2006), Sait Faik Abasıyanık’ın Son Kuşlar İsimli Eserindeki Hikâyelerin
Kelime Grupları ve Türkçe Öğretimi Bakımından Değerlendirilmesi, Dokuz Eylül Üniversitesi Eğitim
Bilimleri Enstitüsü Orta Öğretim Sosyal Alanlar Eğitimi Anabilim Dalı, Türk Dili ve Edebiyatı
Öğretmenliği Programı, Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Doç.Dr. Şerif Ali BOZKAPLAN
ALTINTOPRAK ÖZYÜREK, Sevgi (2001), Yahya Kemal’in Manzum Eserlerinde Kelime
Grupları: Yapılışları ve Kullanılışları, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve
Edebiyatı Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Prof.Dr. Mustafa ÖZKAN
BAYDAR, Turgut (2001), Ahmet Hamdi Tanpınar’ın “Huzur” İsimli Romanında Kelime
Grupları, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türkçe Eğitimi Ana Bilim Dalı, Yüksek Lisans
Tezi, Danışman: Yrd.Doç.Dr. Yusuf TEPELİ
DOĞAN, Enfel (2001), Eski Anadolu Türkçesinde Kelime Grupları ve Kullanılışları, İstanbul
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi,
Danışman: Prof.Dr. Mustafa ÖZKAN
KAYRA, Osman Kemâl (1988), XVII.-XVIII. Yy Metinlerinde Kelime Grupları, İstanbul
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi,
Danışman: Doç.Dr. Mertol TULUM
KÜÇÜK, Mustafa (1988), Partisipli, Mastarlı veya Fiil-İsimli Bir Kelime ve Ondan Sonra Gelen
Yabancı Asıllı Bir Kelime ile Teşkil Edilmiş ve Cümlede Zarf Olarak Kullanılan Kelime Gurupları,
İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi,
Danışman: Doç.Dr. Mertol TULUM

4
 ÖZCAN, Alper (2006), Refik Halit Karay’ın Gurbet Hikâyelerindeki Kelime Gruplarının Tespiti
ve Türkçenin Öğretimi Bakımından Değerlendirilmesi, Dokuz Eylül Üniversitesi Eğitim Bilimleri
Enstitüsü Orta Öğretim Sosyal Alanlar Eğitimi Anabilim Dalı, Türk Dili ve Edebiyatı Öğretmenliği
Programı, Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Yrd.Doç.Dr. Şerif Ali BOZKAPLAN
ÖZDEN, Gümüş (2002), Türkiye Türkçesinde Kelimi Grupları Üzerine Bir Araştırma, Erciyes
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Türk Dili Bilim Dalı, Yüksek
Lisans Tezi, Danışman: Prof.Dr. Mustafa ARGUNŞAH
ÖZKAN, Mehmet Ali (2003), Mustafa Kutlu’nun Bu Böyledir Hikâye Kitabı Üzerine Söz Dizimi
İncelemesi, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı,
Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Doç.Dr. Erdoğan BOZ
ÖZSÖYKE, Atila (2001), Refik Halit Karay’ın Memleket Hikâyelerinde Kelime Grupları, Dokuz
Eylül Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Orta Öğretim Sosyal Alanlar Eğitimi Anabilim Dalı, Türk
Dili ve Edebiyatı Öğretmenliği Programı, Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Doç.Dr. Şerif Ali BOZKAPLAN