XII.

HAFTA
Merhaba Arkadaşlar!
Bu hafta sizlere cümle bilgisinden bahsedeceğim.
 CÜMLE BİLGİSİ
• Cümleyi meydana getiren kelime gruplarını, cümle içinde
dizilişlerini ve cümleleri çeşitli yönlerden inceleyen dil bilgisi
dalına sentaks denir.

• Bir duyguyu, düşünceyi, bir durum ve olayı bir yargıya bağlı olarak
anlatan kelime dizisine cümle denir.

• Cümle kelimelerden ve kelime gruplarından oluşur. Dolayısıyla

cümlenin ögeleri ve cümle türleri bahsine geçmeden önce kelime
gruplarını ele almak gerekir.
 KELİME GRUPLARI
Birden fazla kelimeden oluşan ve belirli kurallar
çerçevesinde bir araya gelen kelime topluluğuna
denir. Kelime gruplarında bir asıl ve bir de
yardımcı öge bulunur.
 1) İYELİK GRUBU
Şahıs zamirleri ve isimlerin birleşmesinden oluşur:
Benim evim, senin evin, onun evi, bizim evimiz, sizin
eviniz, onların evleri
İyelik eki düşebilir: Benim ev, senin ev...

Benim evim (benim ev) sokağın köşesindeki bahçeli

olandır.
Onun evi, bizim evden iki sokak ileridedir.
Sizin eviniz önünde köpek kulübesi olan mı?
 2 ) İSİM TAMLAMASI

Anlamca ilgili en az iki ismin birbirini tamamlaması

sonucu oluşan tamlamalara isim tamlaması adı verilir.
İsim tamlamaları «tamlayan ve tamlanan»dan oluşur.

Ben-im palto-m
Sen-in palto-n tamlayan eki iyelik eki
O-nun palto-su Tamlayan Tamlanan
Biz-im palto-muz
Siz-in palto-nuz
Onlar-ın palto-ları
Benim paltomu askıdan verebilir misiniz?
Sanırım karışmış, onun paltosu mavi olandır.
İsim tamlamasını; belirtili isim tamlaması,
belirtisiz isim tamlaması ve zincirleme isim
tamlaması olmak üzere üç başlık altında
inceleyebiliriz.
 a. Belirtili İsim Tamlaması

Tamlayanın, tamlayan ekini, tamlananın da tamlanan ekini

aldığı isim tamlamasıdır.
“Kamyonun kasasında iri iri karpuzlar vardı.” cümlesindeki
altı çizili tamlama belirtili isim tamlamasıdır.
Kamyon-un kasa-sı
tamlayan eki tamlanan eki
tamlayan tamlanan
Kapının kolu kavga sırasında kırılmıştı.
Yüzüğün taşı elmas mıydı, zümrüt müydü tam anlayamadım.
Arabanın kapısı tam kapanmamıştı galiba.
 b. Belirtisiz İsim Tamlaması:
Tamlayanın, tamlayan ekini almayıp, tamlananın
tamlanan ekini aldığı isim tamlamasıdır.
“Çocukken tren yolculuğunu çok severdim.”
cümlesinde “tren yolculuğu” tamlaması belirtisiz
isim tamlamasıdır.
Tren yolculuk(ğ)-u
tamlayan tamlanan
Ders yükü o kadar fazlaydı ki akşam eve gelir
gelmez uyuyordu.
Evde üçüzleri olunca tüm maaşı bebek bezine
veriyordu.
 c. Zincirleme İsim Tamlaması
En az üç adın tamlayan ve tamlanan ekleriyle birbirine
bağlanmasıyla oluşan söz grubudur.

Birkaç veli, okul müdürünün odasında oturuyordu.

Bu cümlede “okul”, “müdür” ve “oda” adları arasında
aitlik ilgisi kurularak zincirleme ad tamlaması
oluşturulmuştur.
Kenan, Türkçe kitabındaki testlerin tamamını iki günde
bitirmişti.
Galatasaray formasının arkasındaki on sayısı onu
gururlandırıyordu.
 3) Sıfat Tamlaması:
Bir ismin bir sıfatla oluşturduğu kelime grubudur.
Belirtisiz ad tamlamaları başka bir ismi nitelerse sıfat grubu
olur.
“Çamur deryası sokaklardan geçtik.” cümlesinde altı çizili
bölüm sıfat grubudur.
Bir diğer ise sıfat tamlamasındaki isme “-lı, -li” eki getirilerek
yapılır.
“Geniş bahçeli bir evi vardı.” cümlesinde alt çizili söz sıfat
grubudur.
Bir sıfat tamlamasında sıfatla ismin yerini değiştirip isme -ı, -i, -
sı, -si” iyelik eki getirilerek sıfat grubu yapılır.
“Bahçesi geniş bir evi vardı.” cümlesinde alt çizili söz sıfat
grubudur.
 4) İkilemeler (Tekrar Grubu):
Anlamı güçlendirmek, daha etkili hale getirmek amacıyla
benzer özellikteki kelimelerin bir araya getirilmesiyle
oluşturulmuş kelime grubudur.

Örnek: yavaş yavaş, ufak ufak, sağ salim, yalan yanlış, aşağı
yukarı, çoluk çocuk vb.

Yaşlı kadın yokuşu yavaş yavaş çıkıyordu.

Babam İstanbul’dan sağ salim döndü.
Adam yalan yanlış konuşunca çevredekiler huzursuzlandı.
Aşağı yukarı on yaşlarında kara kuru bir çocuktu.
 5) İsim – Fiil Grubu:
-me/ -ma, -mek/-mak, -ış/-iş/-uş/üş eklerinin fillere
getirilmesi yoluyla ortaya çıkan ve isim özelliği
gösteren kelimelere isim fiil denir. (örn: konuşma,
kavramak, başlayış vb.) İsim fiilin kendisinden önce
gelen ve anlamını tamamlayan bir başka kelime
veya kelime grubuyla kullanılmasıyla isim-fiil grubu
oluşur.

Sadece kendini düşünmeyi bırakmadı bir türlü!

Sabah akşam çalışmak bünyesini yordu.

 6) Sıfat – Fiil Grubu:
Fiil soylu bir kelimeye getirilen –an (-en), -ası (-esi), -maz (-mez),
-ar (-er, -r), -dik (-dık, -tik, -tık), -ecek (-acak), -miş (-mış, -muş, -
müş) ekleriyle türetilen ve sıfat görevinde kullanılan kelimelere
sıfat – fiil denir. (kaçan otobüs, tanıdık kişi vb.)
Sıfat fiil grubu ise, sıfat fiilin kendisini anlam bakımından
tamamlayan kelimelerle oluşturduğu kelime grubuna denir.
Arkasından merhamet dileyen gözlerle bakan çocuğa döndü.
İlk sıfat fiil grubu: Arkasından merhamet dileyen
İkinci sıfat fiil grubu: Arkasından merhamet dileyen gözlerle
bakan
Kaçan otobüsün arkasından korkuyla baktı, gözleri etrafta
tanıdık kişiler aradı.
 7) Zarf – Fiil Grubu:
Fiillere getirilen -ıp, (-ip, -up, -üp), -arek (-erak), -madan (-
meden), -maksizin (-meksızın), -dıkça (-dikçe, -tıkça), -ınce (-
inca), -alı (-elı), -ken, -a (...-a ...-a), ...-r ...-maz (...-r ...-mez)
ekleriyle türetilen ve zarf görevinde kullanılan kelimelere zarf –
fiil denir. (görüp, baktıkça, bilmeden vb.) Zarf – fiil grubu ise
zarf fiilin kendisini anlam bakımından tamamlayan kelimelerle
oluşturduğu kelime grubuna denir.
Üzerindeki ölü toprağını atıp canlandı.
Geçmişe baktıkça gözleri doluyordu.
Yarınları düşünmeden eline geçen paraları hep harcamıştı.
 8) Birleşik İsim Grubu:
Kişilerin ad ve soyadları birleşik isim grubunu oluşturur.
İsmet İnönü, Mustafa Kemal Atatürk, Kemal Sunal, Gönül
Reyhanoğlu, Sezai Karakoç vb.

Mustafa Kemal Atatürk: «Yurtta sulh, cihanda sulh» sözüyle

tüm insanlığa bir yol çizmiştir.
Sezai Karakoç’un şiirleri her zaman beni çok etkilemiştir.
Gönül Reyhanoğlu : «Yakında finaller var, tüm videoları
izlemelisiniz tüm notları da indirip okumalısınız», şeklinde
öğrencileri uyardı.
 9) Birleşik Fiil Grubu:
Türkçedeki birleşik fiiller üç şekilde ortaya çıkar:

* niyet et-, razı ol-, nazar kıl-… (yardımcı fiillerle kurulanlar)

* yazabilmek, öleyazmak, gelivermek, süregelmek… (kurallı
birleşik fiiller)
* etekleri zil çal-, toz ol-, yanıp tutuş- … (anlamca kaynaşmış
birleşik filler)
Bir an önce okulunu bitirmeye niyet etti.
Etekleri zil çalarak büyük babasından kalan mirası almaya gitti.
Annesine güzel haberi vermek için yanıp tutuşuyordu.
Söz verdiği kitabı yazabilmek onun en büyük hayaliydi.
Bu güzel fikir bir anda aklına geliverdi.
10) Unvan Grubu: Bir şahıs ismiyle, bir unvan veya akrabalık
bildiren isimden meydana gelen kelime grubudur.
Mahmut Şevket Paşa, Cengiz Bey, Ayşe Hanım, Fahriye abla…
Ayşe Hanım mahallenin en becerikli hanımlarındandı.
Cengiz Bey otobüsten iner inmez Paşa’yı görmeye gitti.
Mahmut Şevket Paşa kararını padişaha mektupla bildirmişti.

11) Ünlem Grubu: Bir ünlemle bir veya birden fazla isimden
oluşan kelime grubudur. Ünlem başta bulunur.
Ey mavi göklerin beyaz ve kızıl süsü!
Hey Sakarya, kim demiş suya vurulmaz perçin?
14) Sayı Grubu: Sayılardan oluşan kelime grubudur. Bunlar
daima ayrı yazılır.
Beş yüz elli, bin iki yüz seksen vb.

Beş yüz elli tane kitabı kütüphanenin raflarına sıraladılar.

Bin dokuz yüz seksen öğrencisi olan okulun bahçesi
öğrenciler için artık yeterli değildi.
15) Kısaltma Grubu: Kelime grupları veya cümlelerin
kısaltılması yoluyla oluşur.
Parayı veren (kişi), nerde akşam orda sabah (yaşamak),
sevinçten dört köşe (olarak), kendisiyle barışık (insan) vb.
Parayı veren düdüğü çalar, demiş Nasrettin Hoca.
Adam, nerde akşam orada sabah gezip duruyordu.
16) Aitlik Grubu: Aitlik eki -ki’dir. Getirildiği kelimeyi zamir
veya sıfat yapar.
Bizim evdeki masa, evin karşısındaki arsa.
Bizim evdeki masanın acilen boyanması gerekiyor.
Evin karşısındaki arsa çocuklar için harika bir oyun alanıydı.
ÖRNEK SORULAR:

1) Aşağıdaki cümlelerdeki altı çizili kelime gruplarından hangisi

farklıdır?

A) Havanın sıcaklığı iyiden iyiye artmaya başladı.

B) Başarılarının devamını dilerim.

C) Öteki mahalleye taşındık.

D) Şehrimizin nüfusu azaldı.

E) Romanda sayıların gizemi önemli bir yer tutmuş.

2) Aşağıdaki kelime gruplarından hangisi farklıdır?
A) burnundan kıl aldırmamak
B) niyet etmek
C) zamana uyum sağlama
D) senin için
E) şehrin keşmekeşinden kaçış
3) Aşağıdaki şıklarda bir kelime grubu ve yay ayraç içinde kelime
grubunun türü verilmiştir. Hangi şıkta yay ayraç içindeki açıklama
yanlıştır?
A) masal örneği (isim tamlaması)
B) on beş bin iki yüz on (sayı grubu)
C) bildik hikâyeler (sıfat tamlaması)
D) etrafına bakarak (isim – fiil grubu)
E) Enver Paşa (unvan grubu)
4) Aşağıdaki cümlelerin hangisinde zincirleme ad tamlaması
vardır?
A) Filmdeki olaylar İsviçre sınırında geçiyor.
B) Kitapları, türlerine göre ayırarak kitaplığa yerleştirdim.
C) Gelecek yıl yaz tatilini Antalya’da geçireceğiz.
D) Sanatçı, ilk sergisini önümüzdeki hafta İstanbul’da açacakmış.
E) Serüven romanlarının okuyucusu her yıl biraz daha artıyor.
5. Türkçede, ad tamlamalarında kaynaştırma sesleri n ve s’dir.
Aşağıdaki sözcüklerden hangisiyle bir ad tamlaması yapılırken bu
kurala uyulmaz?
A) elma
B) yara
C) su
D) yazı
E) mavi
6. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde bir ad takımı arasına,
tamlananın sıfatı girmiştir?
A) Yeni aldığı güneş gözlüğünü kaybetmiş.
B) Mavi çizgili gömleğinin düğmesi kopmuş.
C) Ağacın pencereye değen dallarını kesmek gerekiyor.
D) Dün, uzun süredir görmediğim bir okul arkadaşıma
rastladım.
E) Senin önerdiğin kitabı bir türlü alıp okuyamadım.
7)Aşağıdaki cümlelerin hangisinde bağlama grubu vardır?
A) İstanbul’daki ablasını ve abisini çok özlüyordu.
B) Tencereyi kaptığı gibi kafama fırlattı.
C) Daha önce bu kadar sağlam bir ayakkabı giymemiştim.
D) Bana göre sen çok mantıklı birisin.
E) Köy yakınlarında arabası ile uçuruma yuvarlanmış.
8) Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ikileme farklı bir yolla
yapılmıştır?
A) İhsan ile görüşmeyeli aşağı yukarı üç yıl olmuştu.
B) Ağır ağır çıkacaksın bu merdivenlerden.
C) Issız ıssız vadilerden geçerek ulaştık.
D) Hadi serseriler teker teker gelin!
E) Yerine otur ve sessiz sessiz beni izle.
CEVAPLAR: 1) C, 2)D, 3) D, 4)E. 5) C, 6) C, 7) A, 8) A

YARARLANILAN KAYNAKLAR:

Yakıcı, A.-Y., ve Mustafa-Doğan, M.-Y. Veli Savaş. Üniversiteler İçin Türk Dili ve
Kompozisyon Bilgileri: Ankara, Yargı Yayınevi.

Karahan, L. (1991). Türkçe’de Söz Dizimi (Cümle Tahlilleri): Ankara.

Zeynep, K. (2003). Türkiye Türkçesi Grameri: Ankara, TDK Yay.