T.C.

AKDENİZ ÜNİVERSİTESİ
Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi (AKUZEM)
ORTAK DERSLER

TÜRK DİLİ I
DERS NOTU

Konu TÜRKÇEDE İSİM VE FİİL ÇEKİMLERİ

Hafta 13 Dönem GÜZ Öğretim Elemanı ÖĞR.GÖR.RAMAZAN SAKA

AKDENİZ ÜNİVERSİTESİ / ORTAK DERSLER / TD I / DERS NOTU / AKUZEM

 TÜRKÇEDE İSİM VE FİİL ÇEKİMLERİ

Kazançlıyızdır: kaz(?) Kaza(?) Kazan-ç- lı-yız- dır

X X F.K. F.İ. İ.İ. Ç.E. Ç.E.

Gölgede misiniz: göl(?) Gölge-de mi-siniz

X İ.K. Ç.E. Ç.E. Ç.E.

Gel - miş - ler - se

F.K. Ç.E. Ç.E. Ç.E.

2
AKDENİZ ÜNİVERSİTESİ / ORTAK DERSLER / TD I / DERS NOTU / AKUZEM
 TÜRKÇEDE İSİM VE FİİL ÇEKİMLERİ

Çekim ekleri, isim ve fiillerin diğer kelimelerle ilgisini kuran, dile işleklik kazandıran eklerdir.

Çekim eklerinin kullanım alanı sınırsızdır.

Yapım eklerinden önce çekim ekleri gelemez. İçtenlik, gündelik, ondalık, toptancı gibi birkaç örnekte kalıplaşma vardır.

Bir kelimeye aynı cinsten iki çekim gelemez.

Bir-i-si, hep-i-si, kim-i-si örneklerinde kalıplaşma vardır.

Yapım eklerinde olduğu gibi çekim eklerinde de isme gelen çekim ekleri fiile; fiile gelen çekim ekleri isme gelmez.
Sıra-m, sevdi-m

3
AKDENİZ ÜNİVERSİTESİ / ORTAK DERSLER / TD I / DERS NOTU / AKUZEM
 TÜRKÇEDE İSİM VE FİİL ÇEKİMLERİ

İster yapım eki, ister çekim eki olsun isme getirilen ek, fiile; fiile getirilen ek, isme getirilmez. Yazılışları aynı olanlar varsa da bunların adı ve
görevleri farklıdır.
Çekim ekleri, isim çekimi ekleri ve fiil çekimi ekleri olmak üzere iki gruba ayrılır.
İsim + iyelik eki + hâl eki + (aitlik eki) + çokluk eki + soru eki
Ev iniz de ki ler mi?

4
AKDENİZ ÜNİVERSİTESİ / ORTAK DERSLER / TD I / DERS NOTU / AKUZEM
 A. İSİM ÇEKİM EKLERİ

1. Çokluk eki (-lar, -ler) : deniz-ler, ev-ler, iyi gün-ler.

2. Soru eki ( mı, mi, mu, mü): Osman mı? Şiir mi? Soru mu? Tül mü?
3. İyelik ekleri:
T.1. k. -m /-˚m anne-m, düşünce-m, okul-u-m.
T.2. k. -n /-˚n baba-n, defter-i-n, köy-ü-n.
T.3. k. -ı -i,-u,-ü şan-ı, ev-i, kol-u, söz-ü.
-sı -si, -su, -sü sıra-sı, bilgi-si, soru-su, görgü-sü.
Ç.1. k. -m˚z / -˚m˚z dayı-mız, ev-i-miz, okul-u-muz, söz-ü-müz
Ç.2. k. -n˚z / -˚n˚z saygı-nız, anne-niz, konu-nuz, köy-ü-nüz.
Ç.3. k. -ları, -leri kitap-ları, düşünce-leri.
4.Aitlik eki (-ki): Ünlü uyumlarına uymaz: dışarıdaki, sizinki.
5. Hal ekleri

5
AKDENİZ ÜNİVERSİTESİ / ORTAK DERSLER / TD I / DERS NOTU / AKUZEM
 1. ÇOKLUK EKLERİ

ağaç-lar, çocuk-lar, soru-lar, sokak-lar,

Özbekler, Türkler, Ruslar; Konyalılar, köylüler
Betüller, Yiğitler; annemler, dayımlar
Fatihler, Mustafa Kemaller, Mimar Sinanlar
dağlar taşlar, eller ellerde, güzeller güzeli
Dünyalar kadar iş var.
Sıcaklar bastırdı.

6
 2.İYELİK (SAHİPLİK) EKİ

KİŞİLER EK ÖRNEKLER
T.1.(Benim) - m,-˚m köy-ü-m araba-m ülke-m
T.2.(Senin) -˚n köy-ü-n araba-n ülke-n
T.3.(Onun) -ı (-i,-u,-ü) -sı (-s˚) köy-ü araba-sı ülke-si
Ç.1.(Bizim) -m˚z, -˚m˚z köy-ü-müz araba-mız ülke-miz
Ç.2.(Sizin) -n˚z, -˚n˚z köy-ü-nüz araba-nız ülke-niz
Ç.3.(Onların) -ları, -leri köy-leri araba-ları ülke-leri

7
 İYELİK EKİ

dönem-in orta-sı,
öğrenci-nin çalışkan-ı
seçmenler-in istek-leri
Üçüncü kişi iyelik eklerinden sonra, isim hâl eklerinden biri gelirse araya n koruyucu ünsüzü girer. Hâl ekinden önce n koruyucu ünsüzü varsa önceki ekin iyelik eki
olabileceği unutulmamalıdır:
araba-sı-n-ı, ev-leri-n-de, köy-ü-n-ü, sevgili-si-nin.

8
 3. SORU EKİ

Anneniz mi?
Doğru mu?
Türk mü?
Geldi mi gelmedi mi bilmem.
İş bitti mi giderim. (zaman)
Tatlı mı tatlı. (pekiştirme, abartma)
Param oldu mu araba alacağım. (şart)

9
 4. AİTLİK EKİ

-ki
İsim soylu kelimelere iyelik, aitlik kavramı verir:
akşamki, bugünkü, deminki, önceki, onunki, seninki,
bahçedeki (ağaç), dışarıdaki (hava), bendeki (talih)

10
 5. HAL(DURUM)EKLERİ

Cümlede isimleri isimlere, fiillere bazen de edatlara bağlayarak isimlerin diğer

kelimelerle ilgisini kurmaya yarayan asıl çekim ekleridir
Yalın halde hal eki bulunmaz başka çekim ekleri olabilir.

a) Yalın Hal:

ağaç, köylü, bitkiler, sevgimiz, bilgisayar mı?

Cümlede özne veya belirtisiz nesne görevindedir.

11
 HAL (DURUM) EKLERİ

b) Belirtme( Yükleme) Hali

İsimleri geçişli fiillere bağlayarak onların taşıdığı kavramı belirtir.

Belirtme hâli eki, -ı, -i, -u, -ü ‘ dür.
Ünlüyle biten isimlerde araya -y- koruyucu ünsüzü girer:
bal-ı, dil-i, soy-u, gün-ü; saygı-y-ı, bilgi-y-i, soru-y-u
bu-nu, şu-nu, o-nu
Bu eki alan isimler, cümlede kimi, neyi sorularına cevap olarak nesne görevinde bulundukları için bu hâle, nesne hâli de denmektedir.
Ev-i (temizledi), pencere-y-i (açıyor), konu-y-u (bitirdi), Ayşe-y-i (arıyor)

12
 HAL (DURUM) EKLERİ

c) Yaklaşma (Yönelme) Hali

Yaklaşma hâlinin eki -a, -e ’ dir. Ünlüyle biten isimlerde araya -y- koruyucu ünsüzü girer:
boğaz-a, siz-e, şeker-e; Ankara-y-a, tahta-y-a, Bilge-y-e, gölge-y-e
bana, sana, ona, bize, size, onlara
buna, şuna, ona, bunlara, şunlara, onlara.

13
 HAL (DURUM) EKLERİ

ç) Kalma(Bulunma) Hali
İsmin, kendisinde bulunma ifade eden eylemlerle ilgisini gösteren hâlidir.
İsimlere getirilen -da,- de; -ta, -te ekiyle yapılır.
Herhangi bir yerin, nesnenin, kavramın veya kişinin yanında, yakınında, altında, üstünde, sağında, solunda, içinde... bulunma, kalma bildirir:
dağ-da, internet sayfası-n-da, Konya’da, sonbahar-da, televizyon-da
Bulunma hâli eki, zaman anlamı taşıyan isimlere gelince cümlede dolaylı tümleç değil zaman bildiren zarf tümleci olur:
Dersler, saat 08.30’da başlıyor.
Üniversiteyi 23 yaşında bitirdi.
Bugüne kadar haziranda kar yağdığını görmemiştim.
Suyu bir nefeste içti.
Bir görüşte âşık olmuş.
Bulunma hâli eki eldeci, geçende, gözde, gündelik, ondalık, sözde, yerinde, yüzdelik gibi kelimelerde kalıplaşmış olarak yapım eki
işlevindedir

14
 HAL (DURUM) EKLERİ

d) Ayrılma(Çıkma, Uzaklaşma)Hali
-den, -dan, -ten,-tan
Ayrılma hâlindeki kelimeler cümlede genellikle dolaylı tümleçtir ve yer bildirir ama her zaman dolaylı tümleç olmazlar:
Dolayısıyla, sebebinden, yüzünden anlamında zarflar yapar:
Soğuktan dışarıya çıkamadık. (Soğuk sebebiyle, soğuk yüzünden)
Yorgunluktan bayıldı. Sevinçten yerinde duramıyor.
Zaman anlamı taşıyan zarflar yapar:
Akşamdan uyumuş. Aniden düşmüş. Dünden belliydi.
Sıfat görevli kelimeler yapar:
sıradan adam, sudan bahane, uzaktan akraba, tülden gelinlik; toptan satış, gümüşten kolye...

15
 HAL (DURUM) EKLERİ

İkilemeler kurduğu gibi bazı deyimlerde de kullanılır:

Aydan aya, daldan dala, havadan sudan, sazdan samandan, sağdan soldan, dereden tepeden; sonradan görme, elden
çıkarmak...
Birazdan, candan, neden, yüzden, toptan, hiçten, içten gibi kelimelerde kalıplaşmıştır

16
 HAL (DURUM) EKLERİ

e) İlgi Hali
Bir ismin başka bir isimle (bazen edatla ve fiille) ilgisini gösteren hâlidir. İlgi hâli -ın -in, -un, -ün ekiyle yapılır.
İsimleri ve zamirleri iyelik eki almış diğer bir isme bağlayarak isim tamlaması ve iyelik grupları kurar:
Selma’nın annesi, su-y-un sesi, çiçeğin kokusu
senin sevgin, benim düşüncem, bizim çabalarımız.
ben- iñ > benim, biz-iñ >bizim
İsimleri ve zamirleri fiillere bağlar:
(bu bilezik) Gökçe’ninmiş, (kitabım) senin olsun, (bütün güzellikler) sizin olsun.
Zamirleri çekim edatlarına bağlayarak edat grupları kurar:
benim gibi, sizin kadar, bizim için, sizin ile.
Bahçe kapısı, döner kebabı, dayısı kızı, baba adı gibi örneklerde yazılmasa da varlığını hissettirir.

17
 HAL (DURUM) EKLERİ

Durum Eki İşlevi Örnek

Yalın ø özne, belirtisiz nesne şanlı, ordu, silgiler, dersimiz

Belirtme -ı, -i, -u, -ü belirtme,verme, dalı, eli, okulu, gülü

yükleme sırayı, bilgiyi, konuyu, örtüyü
Yaklaşma -a, -e yönelme, yaklaşma başa, saça, söze, şölene
suya, masaya, dereye
Bulunma -da, -de;-ta, -te bulunma, kalma damda, tahtada, köyde, sizde
sokakta, kitapta, işte, Türkte
uzaklaşma, ayrılma, Konya’dan, evden, senden,
Ayrılma -dan,-den; -tan,-ten
çıkma ırmaktan, gençlikten
İlgi -˚n; -n˚n ilgi, tamlama senin, üzümün, pastanın

18
 B. FİİL ÇEKİM EKLERİ

Türkçede fiiller, kullanım alanına kişi ekleri, biçim ve zaman ekleriyle çıkarlar.

1. KİŞİ EKLERİ

Kişi ekleri, fiil çekiminde biçim ve zaman eklerinden sonra gelerek fiillerdeki hareketi, zamana (veya biçime) göre bir kişiye bağlayan eklerdir

19
 1. KİŞİ (ŞAHIS) EKLERİ

KİŞİLER 1. GRUP 2. GRUP 3. GRUP

Teklik 1. kişi -˚m -m -ayım, -eyim

Teklik 2. kişi -s˚n -n -ø
Teklik 3. kişi - - -s˚n
Çokluk 1. kişi -˚z -k -alım, -elim
Çokluk 2. kişi -s˚n˚z -n˚z -˚n / -˚n˚z
Çokluk 3. kişi -lar, -ler -lar, -ler -s˚nlar, -s˚nler

20
 1. KİŞİ (ŞAHIS) EKLERİ

Ben gel- di -m bil-miş -im gör -eyim

Sen -n -sin -
O - - -sün
Biz -k -iz -elim
Siz -niz -siniz -ün/-ünüz
Onlar -ler -ler -sünler

21
 2. BİÇİM VE ZAMAN EKLERİ

2. Biçim ve Zaman Ekleri

Biçim ve zaman ekleri, fiil kökü veya gövdesinin bildirdiği eylemi biçime ve zamana bağlayan eklerdir. Bunlara kip ekleri de denir.
Bildirme kipleri
Yapılan veya yapılacak eylemin hangi zaman dilimi içinde gerçekleştiğini veya gerçekleşeceğini bir zaman kavramıyla (görülen geçmiş
zaman, öğrenilen geçmiş zaman, şimdiki zaman, gelecek zaman, geniş zaman) bildiren fiil şekilleridir.
Tasarlama kipleri
Zaman anlamı taşımayan; tasarlamanın şart, istek, gereklilik ve emir biçiminde yapıldığını bildiren kiplerdir.

22
 2. BİÇİM VE ZAMAN EKLERİ

BİÇİM ve ZAMAN EKLERİ (Kip ekleri)

BİLDİRME KİPLERİ EKİ TASARLAMA KİPLERİ EKi

Görülen g. z. -dı (-di, -du, dü; -tı, ti, -tu, tü) Dilek-şart kipi -sa, -se
Öğrenilen g. z. -mış (-miş, -muş, -müş) İstek kipi -a, -e
Şimdiki zaman -yor/-makta/-mada Gereklilik kipi -malı, -meli
Gelecek zaman -acak, -ecek Emir kipi Her kişi için ayrı
Geniş zaman -ar, er; -˚r bir ek vardır.

23
 3. EK-FİİL

Ek-fiilin eski biçimi er-’dir. Zamanla r sesi düşmüş ve e sesi de i’ye dönüşmüştür.
Ek-fiilin, biri isimleri fiilleştirmek diğeri birleşik zamanlı fiiller yapmak üzere iki görevi
vardır.
Ek-fiil, normal fiillerden farklı olarak kip eklerinden sadece görülen geçmiş zaman
(-di), öğrenilen geçmiş zaman (-miş) ve şart kipinin (-sa) eklerini alır.

24
 3. EK-FİİL

a) Ek-Fiilin Şimdiki veya Geniş Zaman Çekimi

Eki Olumlu Olumsuz

T.1.k.(ben) -˚m öğretmen im öğretmen değil im
T.2.k.(sen) -s˚n öğretmen sin öğretmen değil sin
T.3.k.(o) -d˚r; -t˚r öğretmen dir öğretmen değil dir
Ç.1.k.(biz) -˚z öğretmen iz öğretmen değil iz
Ç.2.k.(siz) -s˚n˚z öğretmen siniz öğretmen değil siniz
Ç.3.k.(onlar) -d˚rlAr, -t˚rlAr öğretmen dirler öğretmen değil dirler

Benim öğretmenim
Ben öğretmenim

25
 3. EK-FİİL

b) Görülen Geçmiş Zaman Çekimi

Olumlu:
(ben) okuldaydım (biz) okuldaydık
(sen) okuldaydın (siz) okuldaydınız
(o) okuldaydı (onlar) okuldaydılar / okuldalardı
Olumsuz çekimde ise isimden sonra getirilen değil edatı çekimlenir:

(ben) tembel değildim (biz) tembel değildik

(sen) tembel değildin (siz) tembel değildiniz
(o) tembel değildi (onlar) tembel değillerdi

26
 3. EK-FİİL

c) Öğrenilen(Duyulan) Geçmiş Zamanı:

Olumlularda
(ben) güçlüymüşüm (biz) güçlüymüşüz
(sen) güçlüymüşsün (siz) güçlüymüşsünüz
(o) güçlüymüş (onlar) güçlüymüşler / güçlülermiş

Olumsuz:
(ben) genç değilmişim (biz) genç değilmişiz
(sen) genç değilmişsin (siz) genç değilmişsiniz
(o) genç değilmiş (onlar) genç değilmişler/değillermiş

27
 3. EK-FİİL

Ek-Fiilin Şartı:
Olumlu:
(ben) güzelsem (biz) güzelsek
(sen) güzelsen (siz) güzelseniz
(o) güzelse (onlar) güzelseler / güzellerse
Olumsuz:
(ben) umutlu değilsem (biz) umutlu değilsek
(sen) umutlu değilsen (siz) umutlu değilseniz
(o) umutlu değilse (onlar) umutlu değilseler / değillerse
Ek-fiil, isimle soru biçiminde çekimlenirken soru eki kişi eklerinden önce gelir: -
Güzel miyim? Çalışkan mıydı? Doktor muymuş? Ayhan değil miydi?

28
 EK-FİİL BİRLEŞİK ÇEKİM

hikâyesi için -di

Fiil kökü veya gövdesi + basit kip eki + rivayeti için -miş + kişi eki
şartı için -sa

yaz mış tı k
çalış acak mış sın
öğren ir se niz

29
 EK-FİİL KATMERLİ BİRLEŞİK ÇEKİM

Hikâye ve rivayet birleşik çekimine giren fiillerin tekrar ek-fiille şart biçiminde
çekimlenmesiyle katmerli birleşik kipler oluşturulur. Bunlar hikâyenin şartı ve
rivayetin şartı olarak adlandırılır: yoruldu idiysem, gecikmiş idiysen, güceniyor
idiyse, konuşacak idiysek, inanır idiysek, okumalı idiyseniz (hikayenin şartı);
duymuş imişsem, dinliyor imişsen, yazacak imişse, istenir imişsek, öğrenmeli
imişseniz ( rivayetin şartı)

30
 KAYNAKÇA

Karaağaç, Günay (2013). Türkçenin Dil Bilgisi, Akçağ yay., Ankara.

Karasoy, Y. Yavuz, O. Direkci, B. Kayasandık, A.(2016). Uygulamalı Türk Dili ve Kompozisyon Bilgileri Antalya: Sözen.
Korkmaz, Zeynep. Ercilasun, A.B., Zülfikar, H., Parlatır, İ., Akalın, M., Gülensoy, T., Birinci, N. (2001). Türk Dili ve Kompozisyon Bilgileri,
Yargı yay.Ankara.
Yavuz, K. Yetiş, K., Birinci, N. (2001). Üniversite Türk Dili ve Kompozisyon Dersleri, Bayrak yay., İstanbul.

31
 HAFTALIK KONU DEĞERLENDİRME SORULARI

Aşağıdaki çekim eklerinden hangisi diğerlerinden farklı bir gruptadır?

1
a) şiire b) sevgisi c) üniversiteye d) Denizli’den e) hasretin

« Edebim el vermez / Edepsizlik edene / Susmak en güzel cevap / Edebi elden gidene» Bu dizelerde kaç tane çekim eki kullanılmıştır?
2
a) 4 b) 5 c) 6 d) 7 e) 8

«oku-» fiilinin geniş zamanın hikayesi, ikinci çokluk şahsa göre çekimlenmiş şekli aşağıdakilerden hangisidir?
3 a) okumazsınız b) okuyaydın c)okusaydınız d) okuyacaktınız e) okurdunuz

Aşağıdakilerden hangisi sadece çekim eki almıştır?

4 a) gözlerinize b) yaşlılardan c) gündelik d) görgüsüzmüş e) inceldi

32
AKDENİZ ÜNİVERSİTESİ ORTAK DERSLER TD I DERS NOTU / AKUZEM