T.C.

AKDENİZ ÜNİVERSİTESİ
Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi (AKUZEM)
ORTAK DERSLER

TÜRK DİLİ I
DERS NOTU

Konu
Hafta 1 Dönem GÜZ Öğretim Elemanı MEHMET KÖYYAR

AKDENİZ ÜNİVERSİTESİ / ORTAK DERSLER / TD I / DERS NOTU / AKUZEM

 DERSİN KAPSAMI

1. NOKTALAMA İŞARETLERİ
1.1. NOKTA ( . )
1.2. VİRGÜL ( , )
1.3. NOKTALI VİRGÜL ( ; )
1.4. İKİ NOKTA ( : )
1.5. ÜÇ NOKTA ( ... )
1.6. SORU İŞARETİ ( ? )
1.7. ÜNLEM İŞARETİ ( ! )
1.8.TIRNAK İŞARETİ ( “… ”)
1.9.PARANTEZ(AYRAÇ) ( )
1.10.KISA ÇİZGİ (-)
1.11.UZUN ÇİZGİ(—)

2
AKDENİZ ÜNİVERSİTESİ / ORTAK DERSLER / TD I / DERS NOTU / AKUZEM
 1. NOKTALAMA İŞARETLERİ
NOKTALAMA İŞARETLERİ

 Yazıda karışıklıkların önüne geçmek, yanlış okumayı önlemek, okumayı ve anlamayı kolaylaştırmak, cümlenin yapısını ve duraklama yerlerini
belirlemek, sözün vurgu ve ton gibi özelliklerini belirtmek için kullanılan işaretlere noktalana işaretleri denir.

1. NOKTA ( . )

Hüküm, yargı bildiren, tamamlanmış cümlelerin sonuna konur:

 Okulda buluşalım.
 Sınıftayım.
 Market henüz açılmadı.

Bazı kısaltmaların sonuna konur:

 Prof., Doç., Dr., İst., s., vb., Cad., Sok., Alm., Ar., Far., Fr., İng.
 Sayılardan sonra sıra belirtmek için “–ncİ” ekinin yerine kullanılır:
50. yıl kutlamaları ,
Cumhuriyet’in 75. yılı,
YıIın 365. günü,
7’nci, 9’uncu, 10’uncu

 Tarihlerde gün, ay ve yıl rakamlarının arasına konur.

05.02.1972
19 /12/ 1996
29-X-1923

 Ay adları harfle yazılırsa araya nokta konmaz:

29 Ekim 1923
23 Nisan 1920
30 Ağustos 1922
3
AKDENİZ ÜNİVERSİTESİ / ORTAK DERSLER / TD I / DERS NOTU / AKUZEM
Saat bildiren sayılarda saat ile dakika arasına konur. İki nokta üst üste işareti konmaz:
DOĞRU YANLIŞ
 08.30 08:30
 14.40 14:40
 23.19’da 23:19
 20.00’de 20:00

Kaynakçaları yazarken her künyenin sonuna konur:

 Agâh Sırrı Levent, Türk Dilinde Gelişme ve Sadeleşme Evreleri, Ankara 1960.

2. VİRGÜL ( , )

Cümlede birbiri ardınca sıralanan, eş görevli kelime ve kelime grupları arasına konur:

 Uzun boylu, sarışın, gözlüklü ve sevimli bir çocuktu. (sıfatlar arasına)

 Kalemini, defterini, çantasını ve hırkasını alıp gitti. (nesneler arasına)

Aralarında biçimce ve anlamca ilgi bulunan (sıralı) cümlelerin arasına konur:

. Umduk, bekledik, düşündük.
. Cemal Bey çantasını kapattı, yerinden kalktı, mahcup bir şekilde oradan ayrıldı.
. Tozlu ve soluk kırmızı perdelerden yakıcı bir güneş taşıyor, bütün odayı dolduruyordu.

Cümlede özel olarak vurgulanması gereken sözcük ve öğelerden sonra konur:

. Trabzon’u, memleketini son bir kez görmek istedi.
. İzli yolları, kıvrılıp bükülerek akan dereleri takip etti.
. Akşam, yine akşam, yine akşam,
(A. Haşim)

4
AKDENİZ ÜNİVERSİTESİ / ORTAK DERSLER / TD I / DERS NOTU / AKUZEM
Uzun cümlelerde yüklemden uzak düşmüş olan özneyi belirtmek için (özne ile yüklen arasına başka öğeler girmişse) özneden sonra kullanılır:

 Çocuk, soğuk bir kış günü ayrıldığı ve uzun zaman haberini dahi alamadığı köyünü artık unutmuştu.

Kendisinden sonraki cümleye bağlı olan “hayır, yok, yoo, evet, peki pekâlâ, tamam, olur, hayhay, baş üstüne, öyle, haydi, elbette” gibi
kelimelerden sonra konur:

* Evet, kırk seneden beri Türkçe merhale merhale Türkçeleşiyor.

* ─Yoo, güvercinlerime dokunmayın, dedi

Hitaplardan sonra kullanılır:

 Muhterem Hocam,
 Arkadaşlar, bu sorular yarına kadar çözülmeli!
 Efendiler, bilirsiniz ki, hayat demek, mücadele, müsademe demektir.

Arasözlerin ve ara cümlelerin (içe içe birleşik cümlelerde iç cümlenin) başında ve sonunda kullanılır:

 Cihan yıkılsa, emin ol, bu cephe sarsılmaz.

 Bu söz, ister inanın ister inanmayın, doğrudur.

 Anlam karışıklığına meydan vermemek için virgül kullanılır:

*Genç, adama ters ters baktı.
*Hırsız, çocuğu kovaladı.
*Yaralı, kadının yüzüne bakıyordu.
*İhtiyar, adamın suratına tükürdü.
*Siz de kazançlı çıkmak istiyorsanız benim gibi, hanımları alışverişe gönderin.

5
 Bir addan önce gelen zamirlerden sonra kullanılır:
*O, şiiri niçin ezberlememiş?
*O, güzel günlerine yeniden dönebilse.
*Bu, kadını bir daha görmemiş.
*Şu, bahçeye dikilecekmiş.

Yazışmalarda, başvurulan makamın adından sonra konur:

Türk Tarih Kurumu Başkanlığına,

Yazıda tırnak içine alınmamış aktarma cümlelerin sonunda tırnak işareti yerine kullanılır.
Minareyi çalan kılıfını hazırlar, diyordu.
Artık sevmeyeceğim, dedi.

3. NOKTALI VİRGÜL ( ; )

a)Birbirine bağlı olmakla birlikte her biri kendi içinde bağımsız cümlelerin arasında kullanılır. Bu tip cümleler birbirini açıklayan, güçlendiren, biri diğerine
örnek olan cümlelerdir. Bu kullanım özellikle atasözlerinde görülür.

*At ölür, meydan kalır; yiğit ölür, şan kalır.

*Kısa bir konuşma yaptı; dinleyiciler onu uzun uzun alkışladı.
*Horoz ölür; gözü çöplükte kalır.
*Yalancının evi yanmış; kimse inanmamış.

b)Virgülle ayrılmış sözleri ya da söz gruplarını farklı sözlerden ya da söz gruplarından ayırmak için konur.
*Sayısal derslerden matematiği, fiziği; sözel derslerden Türkçeyi, coğrafyayı çok seviyorum.
*Ahmet Haşim, Cenap Şehabettin sembolist; Tevfik Fikret, Yahya Kemal parnasyen şairlerdendir.
*Erkek çocuklara Ali, Murat, Serhat; kız çocuklarına ise Yeşim, Senem, Serpil adları verilir.

c)Öğeler arasında anlam karışıklığını önlemek için kullanılır:

*Murat; Hasan, Ali ve Osman’dan çalışkanmış.
*Elma; armut, muz ve üzümden yararlıdır.
Ankara; bana Mersin, Trabzon ve Manisa’dan daha yakın.

6
d)Özneden sonra virgüllerle ayrılan eş görevli sözcükler varsa, özne noktalı virgülle ayrılır.
 1.yeni grubunun en ünlü temsilcilerinden olan Orhan Veli; dili çok iyi kullanan, okuyucuyu değişik bir romantizme sürükleyen, güçlü bir şairdir.
 Ozan; Kerim, Lütfü, Cemil ve Derya’dan hızlıdır.

Cümle içerisindeki açıklamalardan önce kullanılır:

 Akşama dek hiç durmaksızın çalışmıştı; çok yoruldu.
 Geceyi dışarıda geçirdik; aracımız arızalanmıştı.

4. İKİ NOKTA ( : )

Bir cümleden sonra alıntı bir cümle geliyorsa veya bir söz naklediliyorsa iki nokta kullanılır:
Çocuk merakla sordu: “Bana ne getirdin?”
Ona göre: “Başarının tek sırrı istemek’tir.” (Alıntı bir söz.)

Kendisinden sonra örnek verilecek cümlelerin sonuna konur:

* Millî Edebiyat akımının temsilcilerinden bazıları şunlardır: Ömer Seyfettin, Halide Edip Adıvar, Ziya Gökalp, Mehmet Emin Yurdakul
Örnek: incir, üzüm, armut, erik….

İki noktadan sonra bağımsız bir cümle geliyorsa bu cümle büyük harfle başlar; art arda örnekler sıralanıyorsa küçük harfle başlar:
Tam kapıdan çıkmak üzereyken sordu:
- Akşam gezmeye gidecek misin?
İnceleyeceğiniz kelimeler şunlar: gelmek, nakletmek, gidedurmak.
İnsan üç şeye benzer: ağaca, suya ve rüzgâra

5. ÜÇ NOKTA ( ... )

Art arda örneklerin sıralandığı cümlelerde benzer örneklerin sürdürülebileceğini ifade etmek için cümle sonunda kullanılır. Bu amaçla cümle sonunda
kullanılabileceği gibi cümle içinde de kullanılabilir:
Fiillerin bazıları isimlerden türemiştir: başlamak, suçlamak, incelmek, çoğalmak...

7
Bitmemiş veya bitirilmemiş cümlelerin sonuna konur. Bazılarında okuyucunun cümleyi zihninde tamamlaması beklenir:
Gök sarı, toprak sarı, çıplak ağaçlar sarı...
Sana uğurlar olsun... Ayrılıyor yolumuz!

Söylenmek, belirtilmek istenmeyen ve kaba sayılan, söylenmesi ahlâken çirkin görülen kelimelerin yerine konur:
Olaya ... Bey’in oğlunun da adı karışmış.
Haberi ...’dan dinledim.
Toplantıya gelenler arasında ... var mıydı?
Kılavuzu karga olanın burnu b...tan çıkmaz.

Herhangi bir metinden alınan cümlenin öncesi ve sonrası olduğunu, aralarda da alınmayan kısımlar olduğunu belirtmek için kullanılır:
“...Annelerinin esvaplarını kızlar giyer, büyükannelerinin mücevherlerini torunlar takardı. Sırmalı çedik pabuçlar, kırmızı feraceler...”

Ünlem ve seslenmelerde anlatımı pekiştirmek için konur:

Gölgeler yaklaştılar. Bir adım kalınca onu kıyafetinden tanıdılar:
─ Koca Ali... Koca Ali, be! (Diyet)

6. SORU İŞARETİ ( ? )

Soru anlamı taşıyan cümle ve kelimelerden sonra kullanılır:

Hangi elbiseyi beğendiniz?
Benimle alışverişe kim gelecek?
Soruları cevapladınız mı?

Cevabı zaten içinde olan sözde soru cümlelerinde de soru işareti kullanılır:
* Haksız mıyım? Bize en çok destek veren sen değil miydin?
* Onun da bana hak vermesi gerekmez miydi?
*Bu havada dışarı mı çıkılır? (cevap beklemiyor: sözde soru cümlesi)
*Böyle bir adama nasıl güvenirsin? (cevap beklemiyor: sözde soru cümlesi)
*Seni hiç sevmez olur muyum? (cevap beklemiyor: sözde soru cümlesi)

8
İçinde soru kelimeleri veya soru eki bulunan ama anlamca soru cümlesi olmayan cümlelerde soru işareti kullanılmaz:
 Kaça aldım, şimdi hatırlamıyorum. (soru kelimesi nesneye dahil)
 Yapar mı yapmaz mı bilmem. (soru kelimesi nesneye dahil)
 Bu olayı bize ne zaman anlatmıştı, hatırlamıyorum. (soru kelimesi nesneye dahil)

Bazı cümleler de soru kelimesi barındırmadığı hâlde soru cümlesidir. Bunlar soru işareti ile biter. Bu cümlelerin soru anlamı vurgu ve tonlama ile belirtilir:
 Yaşınız?
 Sen alacaktın?
 Gördün?
 Siz geldiniz?(Doğu ağzında kullanılan bu konuşma tarzı Türkçenin kurallarına uymaz. )

Bilinmeyen yer, tarih vb. durumlar için kullanılır:

 Yunus Emre (1240?-1320),
 (Doğum yeri: ?),
 ( ?-1120)

Soru eki soru anlamı katmıyorsa, zaman anlamı katıyorsa soru işareti de kullanılmaz?
 Akşam oldu mu sıla özlemi depreşir gurbetçilerde.
 Hele bir de karların eriyip sularının akması yok mu...
 Nasıl da özlemişim buraları!

7. ÜNLEM İŞARETİ ( ! )

İçinde ünlem ifadesi (haykırış, sevinç, kıvanç, üzüntü, acı, korku, hayret, ürperti, heyecan, nefret vb ani coşkunluklar) bulunan ve seslenme, hitap ve
uyarı bildiren cümlelerden ve kelimelerden sonra gelir:
Komşular! Babacığım! Hemşehrilerim!
*Dur, bir yanlışlık yapmayalım!
*Git başımdan seni görmek istemiyorum!
*Eh, hayırlısı neyse o olsun!

Ünlem işareti, ünlem ifadesinden hemen sonra kullanılabileceği gibi cümlenin sonunda da kullanılabilir:
Eyvah, derse geç kaldım!
Eyvah! Derse geç kaldım! 9
Parantez içinde kullanılan ünlem işareti alay etme, hafife alma, küçümseme, inanmama, kinaye anlamları katar:
 İsteseymiş bu kitabı bir günde bitirirmiş (!) ama ne yazık ki vakti yokmuş.
 Adam, akıllı (!) olduğunu söylüyor.
 Tüm bunları alın teriyle(!) kazanmış.
 Sana kim (!) haksızlık yapabilir canım.

8.TIRNAK İŞARETİ ( “… ”):

 Aktarma söz ya da cümleler tırnak içinde gösterilebilir.

*Sanatçının şu sözünü unutmamak gerekir: “Gerçek uygarlık insanın yüreğinde değilse hiçbir yerde yoktur.”

 Önemi belirtilmek istenen sözcükler, terimler tırnak içinde gösterilir.

* “Bayrak” bir ulusun bağımsızlığını simgeler.
*Günümüzün en önemli sorunlarından biri de “çevre kirliliği”dir.

Yazıda geçen eser adları tırnak içine alınabilir:

* “Çalıkuşu” Anadolu gerçeğinin tüm çıplaklığıyla anlatıldığı bir romandır.

NOT: Tırnak içindeki söze ek gelirse tırnaktan sonra gelir, kesme işareti kullanılmaz.
*R.N.Güntekin’in “Acımak”ını okumanızı tavsiye ediyorum.
NOT: Tırnak içindeki cümlenin içinde bir tırnak daha kullanmak gerekirse ikinci tırnak tekli olur.
* “Ahmet Mithat Efendi halkı eğitmek istediğinden:‘Sanat toplum içindir.’der.”

9.PARANTEZ(AYRAÇ) ( ):

 Cümle içindeki açıklamalar parantez içinde gösterilebilir:

*Adana ve yöresi (Çukurova) ülkemizin pamuk ambarıdır.
*Böyle sözcüklere (yansımalara) her dilde rastlanır.

 Bir sözcüğün eş anlamlısı parantez içinde verilebilir:

*Türk Dil Kurumu jeoloji(yerbilim) ile ilgili terimleri bir kitapta toplamış.
*Mübalağa(abartma) edebiyatta en çok kullanılan sanatlardan biridir. 10
 Bir kişiden söz edilirken doğum ve ölüm tarihleri parantez içine alınır:
*Yakup Kadri Karaosmanoğlu (1889-1974) teknik yönden kusursuz romanlar yazdı.

 Yabancı sözcüklerin okunuşu parantez içinde gösterilir:

*Bacon (Beykın) denemeleriyle ün kazanmıştır.

 Tiyatro metinlerinde hareketleri anlatan bölümler parantez içinde gösterilir:

*Adam(Yerinden kalkar, suratını asarak): — Sen ne diyorsun beyefendi?

NOT: Parantez içine alınan bölüm içinde tekrar parantez açılması gerekirse ilk önce köşeli parantez açılır ve sonra köşeli parantez kapatılır. Aradaki
parantez normal olur.
*Tasavvuf edebiyatının bu çok önemli sanatçısı[Yunus Emre(13.-14.yy)] yaşadığı
dönemde evrenselliği yakalamıştır.

10.KISA ÇİZGİ (-):

 Bir olayın başlangıç ve bitiş tarihleri arasına konur.

*Bu savaş 1859-1870 yılları arasında olmuştur.

 Birbiriyle ilgili ülke, şehir ya da kavramlar arasına konur.

*Adana-Ceyhan arası kaç kilometre?
*Türkiye-İran ilişkileri gelişiyor.
 Cümle içindeki arasözlerin ve aracümlelerin başında ve sonunda virgül,parantez kullanılabileceği gibi kısa çizgi de kullanılabilir.
*Şiir ve romanla ilgili düşüncelerimi –sen de bilirsin ki- ona uzun uzun anlatmıştım.

 Cümle sonunda satıra sığmayan sözcüklerin bölünmesinde kullanılır.

*…………………………………………söyledik-
lerimi unutma.

 Dilbilgisinde eklerden önce ve mastar halindeki fiillerden sonra kullanılır.

* “Kulaklık” sözcüğündeki –lık yapım eki bir alet ismi yapmıştır.
*Işık sözcüğü, ışı- fiilinden türemiştir.

11
 Osmanlıca tamlamalarda kullanılır.
*Aslında Servet-i Fünun ve Fecr-i Ati dönemi, edebiyatımızda yeni bir soluktur.

11. UZUN ÇİZGİ(—):

 Konuşma metinlerinde konuşmaların başında kullanılır.

— Bu kitabı okudun mu?
— Hayır okumadım.
— Okumanı tavsiye ederim, çok güzel.

12
 HAFTALIK KONU DEĞERLENDİRME SORULARI

1 Yazım kuralları ve noktalama işaretleri yazıda bulunmak zorunda mıdır? Bunların kullanılmaması durumunda ne gibi güçlüklerle karşılaşılır?

2 Anlam Bilgisi ve Noktalama arasında ne gibi bir ilişki vardır? Açıklayınız

3 Noktalama işaretleri kullanmadan bir paragraf yazınız. Size neleri düşündürdüğünü yazınız.

Noktalama işaretleri kullanılmadan yapılan hatalı cümlelere örnekler veriniz.

4

13
AKDENİZ ÜNİVERSİTESİ ORTAK DERSLER TD I DERS NOTU / AKUZEM
 ÖNERİLEN KAYNAKLAR

KAYNAKÇA

Prof. Dr. Yakup Karasoy, Okt. Ahmet Kayasandık, Uygulamalı Türk Dili ve Kompozisyon Bilgileri, Soflonline Yayınları
Prof. Dr. Fuat BOZKURT, Türkiye Türkçesi, Kapı Yayınları
Doç.Dr.Yusuf Tepeli, Yar.Doç.Dr.Cafer Gariper…(Komisyon), Türk Dilli, Lisans Yayıncılık.
Hülya Pilancı ve ark., Anadolu Üniversitesi, Açık Öğretim Fakültesi, Türk Dili, 7. Baskı, Eskişehir, 2009.
Zeynep Korkmaz ve ark., Türk Dili ve Kompozisyon Bilgileri, 6. Baskı, Ankara: Yargı Yayınevi, 2003.
Yusuf Çotuksöken, Türk Dili, c. I-II, Papatya yay., 2003.
Akın Önen, Türkçeyi Türkçe Konuşmak (Diksiyon - Spikerlik - Etkili Konuşma), İnkılap Yayinevi, İstanbul, 2007.

www.tdk.gov.tr

14