CÜMLE BİLGİSİ

SÖZCÜK ÖBEKLERİ
GİRİŞ

İnsanoğlunun en temel iletişim aracı olan dilin bir sistemi vardır. Yeryüzünde konuşulan bütün
diller sırasıyla ses, kelime ve cümleden oluşmaktadır (Cavkaytar, 2018: 123). Sesler bir araya
gelerek kelimeleri, kelimeler ise belli kurallarla birbirlerine bağlanarak cümleleri meydana
getirmektedir. Cümleler, dilin en temel aracı olarak kabul edilmekte ve dil bilgisinin ayrı bir
bölümü olan “cümle bilgisi” altında incelenmektedir. Cümle bilgisi, bir dildeki cümleleri,
cümledeki kelimeleri, cümle türlerini ve ögelerini inceleyen alandır. Yunanca “syn” (birlikte) ve
“taxis” (düzen) kelimelerinden oluşan “sentaks” kelimesinin Türkçe karşılığı olan cümle
bilgisini Ediskun (2010: 323) “Bir dilin cümlelerini inceleyen dil bilgisi bölümü.” şeklinde
tanımlamaktadır. Bu bölümde cümle bilgisinin inceleme alanına giren sözcük öbekleri,
cümlenin ögeleri ve cümle türleri ele alınacaktır.
Sözcük Öbekleri
Sözcük öbekleri, “İki veya daha çok kelimenin ekli, eksiz yahut
yardımcı kelimeler aracılığıyla bir araya getirilmesi sonucu ortaya çıkan
tamamlanmamış yargılı ve cümle içinde tek kelime gibi işlem gören
birlikler.” şeklinde tanımlanmaktadır (Yaman, 2000).
Türkçede anlamı zenginleştirerek iletişimi kolaylaştıran sözcük öbeklerinin özelliklerini
araştırmacılar şu şekilde sıralamaktadırlar (Demir ve Yılmaz, 2009; Altun, 2011; Karahan, 2012):
• Varlıkların anlamlarını niteler, belirtir ve pekiştirirler.
• En az iki kelimeden oluşan sözcük öbekleri, yargı bildirmezler.
• Sözcükler öbek içinde “tamlayan-tamlanan” şeklinde sıralanmaktadır.
• Bir sözcük öbeğinde iç içe geçmiş başka sözcük öbekleri de olabilir.
• Cümlede tek öge olarak kabul edilip ögelerin gösteriminde ayrılmazlar.
İsim Tamlamaları
Belirtili isim tamlaması Belirtisiz isim tamlaması
Bir tamlamanın belirtili isim tamlaması Tamlayanı ilgi hâli eki almayan isim
olması için tamlayanın ilgi hâli eki alması tamlamasıdır. Bu yönüyle tamlayan ve
ve tamlayan ile tamlanan arasında geçici bir tamlanan arasında kalıcı bir ilgi
ilgi bulunması gerekmektedir (Ediskun, bulunmaktadır (Ediskun, 2010; Ergin, 2011).
2010; Ergin, 2011).
• Annem akşam için biber dolması pişirdi.
• Bu işin önemini yıllar sonra anlayacaksın.
• Okulumuz fotoğraf yarışmasında birinci
• Arabanın anahtarını bir türlü oldu.
bulamıyorum.
• Sahilde sabah rüzgârı ılık ılık esiyordu.
• Televizyonun sesini biraz kısar mısın?
• Öğrenciler notlarını yükseltmek için yaz
• Davulun sesi uzaktan hoş gelir. kursuna geldiler.
Sıfat Tamlaması

• Kara gözlerinden bir damla yaş süzüldü.

Bir ismi niteleyen veya belirten sözcük
öbekleri sıfat tamlaması olarak • Elbet bir gün geri dönecekler.
adlandırılmaktadır. Bir sözcük öbeğinin • Sınava kaç kişi katıldı?
sıfat tamlaması olabilmesi için ismin • Sınıfı kırmızı balonlarla süsledik.
sonda, sıfatın ise ismin önünde yer • Masmavi denize karşı kahvaltı etti.
alması gerekmektedir. • Gökyüzünde bembeyaz kuşlar uçuyordu.
Sıfat-Fiil Öbeği

Sıfat-fiil öbeği, sıfat-fiil eklerinin (-An, -AsI, -AcAk, -r, -Ir, -Ar, -mAz, -mIş, -DIk) fiillere
gelmesiyle oluşan sözcük öbekleridir. Bu yönüyle sıfat-fiiller, fiilleri geçici sıfat hâline
getirmektedir.
• Akacak kan damarda durmaz.
• Sınavı kazanan öğrencilerin isimleri panoda yazıyor.
• Aldığım kıyafetlerin hiçbirini giymiyor.
• Bu mahallenin sevilesi bir yanı kalmadı.
İsim-Fiil Öbeği

İsim-fiil öbeği, isim-fiil eklerinin (-mA, -mAk, -Iş) fiillere gelmesiyle oluşan sözcük
öbekleridir.
• Bu yıl tatile gitmeyi çok istiyorum.
• Doğruları söylemekten asla vazgeçmeyeceğim.
• Köpeğin bakışları her şeyi anlatıyordu.
Zarf-Fiil Öbeği
Zarf-fiil öbeği, zarf-fiil eklerinin (-A...A, -ArAk, -Ip, -IncA, -AlI, -mAdAn, -mAksIzIn, -(I)r ...mAz,
-ken, -Dıkça, -DIğIndA) fiillere gelmesiyle oluşan sözcük öbekleridir. Cümlede genellikle zarf tümleci
olarak görev yapan zarf-fiiller, kişi ve zaman kavramı olmadan yüklemi nitelemektedirler (Bayraktar,
2004: 137).
• Buralardan uzaklaşıp kafamı dinleyeceğim bir yere gideceğim.
• Neyse ki çok fazla uğraşmadan sorunu hallettik.
• Günler geçtikçe korkum daha çok artıyor.
• Seni görmeyeli çok uzun zaman olmuştu.
Tekrar Öbeği
Tekrar öbeği (ikilemeler), “dilde anlamı güçlendirmek için aynı sözcüklerin tekrarlanması, anlamları
birbirine yakın veya karşıt olan sesleri birbirini andıran sözcüklerin yan yana kullanılmasıyla oluşan
birliktelikler” (Özkan, 2011: 1625) olarak tanımlanmaktadır.
a. Unsurları aynı olan tekrar öbekleri: hızlı hızlı, yavaş yavaş, koşa koşa, mışıl mışıl, ağır ağır, zaman
zaman vb.
b. Unsurları yakın anlamlı olan tekrar öbekleri: çanak çömlek, doğru dürüst, zarar ziyan, eğri büğrü
vb.
m ünsüzün kelime başına eklenmesiyle oluşan tekrar grupları da bu gruba dâhil edilmektedir (Karahan,
2012: 60): kalem malem, okul mokul, kapı mapı, kitap mitap vb.
c. Unsurları zıt anlamlı olan tekrar öbekleri: büyük küçük, ölüm kalım, az çok, acı tatlı, aşağı yukarı
vb.
Bağlama Öbeği

Bağlaçların (ama, fakat, lakin, ve, veya, ile, ne … ne, ya … ya da vb.) isimler ile kullanılmasıyla
oluşan sözcük öbeklerine bağlama öbeği adı verilmektedir. Bağlama öbeğinde, bağlaçlar ismin
başında veya sonunda olabilir.
• Yataklara düştüğümde ne arayan oldu ne soran.
• Uzun boylu, zayıf ve güzel bir kadındı annem.
• Masmavi bir gökyüzü ile denize karşı sessizce çayını yudumladı.
• Ya bu deveyi güdersin ya da bu diyardan gidersin.
Edat Öbeği
Edatların (ile, için, gibi, göre, rağmen, karşı vb.) isimler ile kullanılmasıyla oluşan sözcük
öbekleri edat öbeği olarak adlandırılmaktadır. Bu öbekte edatlar isme ekli veya eksiz
bağlanabilir.
• Boksör, avını bekleyen bir kaplan gibi rakibinin üstüne atladı.
• Hasta olmasına rağmen ders anlatmaya devam etti.
• Bozulmak üzere olan bilgisayarını tamirciye gönderdi.
• Sessiz ve karanlık ormana doğru yavaş yavaş ilerledik.
Unvan Öbeği
Kişi isminden sonra unvan veya akrabalık isminin gelmesiyle oluşan sözcük öbeğine unvan öbeği
denilmektedir. Unvan öbeğinde kişi ismi her zaman başta, unvan veya akrabalık ismi ise sonda
bulunmaktadır.
• Hatice Hanım yine her zamanki neşesiyle günümüzü güzelleştiriyordu.
• Sorumu tekrarlamama rağmen Ahmet Bey’den bir türlü cevap alamadım.
• Nasrettin Hoca Türk kültürü için önemli bir kişiliktir.

Not: Birinci unsuru unvan veya akrabalık ismi olan sözcük öbeği unvan öbeği değil, birleşik
isimdir (Karahan, 2012: 69): Doktor Aslı, Baba Mustafa, Paşa Murat, Sultan Melike vb.
Ünlem Öbeği

Bir ünlem ile ismin beraber kullanılması sonucu oluşan sözcük öbeği, ünlem öbeği olarak
adlandırılmaktadır. Bu öbekte diğer grupların aksine isim sonda, ünlem başta bulunmaktadır.
• Ey yüreğimi dağlayan yara, yok mudur senin merhemin?
• Ya Rab, kurtar beni bu kör kuyulardan!
• Hey çocuklar, sanırım aradığımız ev burası!
• Ey yiğit, nereden gelirsin böyle yorgun argın?
Birleşik İsim Öbeği

İki veya daha fazla kişi isminin bir araya gelmesiyle oluşan sözcük öbeğidir. Birleşik isim
öbeğinde birinci unsur unvan veya akrabalık ismi olabilir. Refik Halit Karay, Yakup Kadri
Karaosmanoğlu, Dede Korkut, Birinci Murat bu gruba örnektir.
 Birleşik Fiil Öbeği
Bir hareketi karşılayan birleşik fiiller
“et-, ol-, yap-, eyle-, kıl-, bulun-” fiillerinin isimlerden sonra kullanılması sonucu oluşan birleşik
fiil türüdür.
• Seninle artık eskisi gibi dost olamayız.
• Allah’ım beni senden başka kimseye muhtaç eyleme.
• Üzüldüğümü bile bile aynı davranışları yapmaya devam ediyordu.
• Hayvanlarla eğlenmekten daha zevkli bir şey olmadığına karar kıldım.
 Birleşik Fiil Öbeği
Bir hareketi tasvir eden birleşik fiiller
Zarf-fiil eki olan bir fiil ile tasvir fiilinin bir arada kullanılması sonucu oluşan birleşik fiil türüdür.
Bu fiiller cümleye yeterlik, tezlik, yaklaşma, süreklilik anlamı katmaktadır.
• Bütün olup biteni yıllar sonra öğrenebildik. (yeterlik)
• Onu da kaybedince bu dünyada tek başıma kalakaldım. (süreklilik)
• İşçiler sıcağın altında çalışmaktan bayılayazacaklardı. (yaklaşma)
• Arabanın arkasından koşuverdi ama ona yetişmek mümkün değildi. (tezlik)
Kısaltma Öbeği
Genellikle cümlede kullanılması gereken fiilimsilerin (isim-fiil, sıfat-fiil, zarf-fiil) kullanılmaması
ile oluşan sözcük öbeğine, kısaltma öbeği denilmektedir.
• Karnı açtan (olandan) değil, gözü açtan (olandan) korkmak gerekiyor.
• Akşama kadar evin kapısı açık (olarak) oturuyordu.
• Sadece senin yardımını (yardım etmeni) istiyorum.
Kısaltma Öbeği
a. İsnat öbeği: Unsurları eksiz veya iyelik ekiyle birbirine bağlanan kısaltma öbeğidir: baba bir, boyu kısa,
karnı tok, eli uzun vb.
b. Vasıta öbeği: : Birinci unsurunda vasıta hâli eki bulunan kısaltma öbeğidir: çiçeklerle çevrili, ağaçlarla
örtülü, parayla dolu vb.
c. Yönelme öbeği: Birinci unsurun yönelme hâli eki almasıyla oluşan kısaltma öbeğidir: annesine düşkün
(oğlan), denize giden (çocuklar), dışa dönük (kişi) vb.
ç. Yükleme öbeği: Birinci unsurun yükleme hâli eki almasıyla oluşan kısaltma öbeğidir: bini aşkın (insan),
beni arayan (kadın), onu gören (kişi) vb.
d. Ayrılma öbeği: Birinci unsurun ayrılma hâli eki almasıyla oluşan kısaltma öbeğidir: kendinden emin
(çocuk), babamdan gizli (iş), kalpten gelen (söz) vb.
e. Bulunma öbeği: Birinci unsurun bulunma hâli eki almasıyla oluşan kısaltma öbeğidir: binde bir, evde
kalan, devede kulak vb.
Sayı Öbeği
Sayıların sıralanmasıyla oluşan sözcük öbekleri, sayı öbeği olarak bilinmektedir. Bu öbek, eksiz
olarak bir araya gelmektedir.
• Kazandığı altı bin lirayla çocuklarını okutuyordu.
• Anne olduğunda yirmi iki yaşındaydı.
• Beş odalı, büyük bir evde yaşıyordu.
• Çok çalıştığı sınavdan doksan aldı.
TEŞEKKÜR EDERİM…