YAPISINA GÖRE SÖZCÜKLER

Yapılarına göre sözcükler “basit kelimeler, türemiş kelimeler ve birleşik kelimeler” olarak
üçe ayrılır.

1) Basit Sözcükler: Yapım eki almamış ve kök halinde bulunan kelimelere basit sözcükler
denir. Bu sözcükler çekim eklerini alabilir.

Kalem, masa, şarkı, evler, geliyor…

2) Türemiş Sözcükler: Bir sözcüğün en az bir yapım eki almış yeni haline türemiş sözcük
denir. Türemiş sözcüklerde en az bir yapım eki vardır ve bu sözcüklere aynı zamanda
gövde denir.

Uçak, silgi, kumsal, Türkçe

3) Birleşik Sözcükler: Birden fazla sözcüğün bir kavramı karşılamak üzere bir araya gelerek
kaynaşmasıyla oluşan kelimelere birleşik sözcükler denir.

Biçerdöver, bilgisayar, birkaç

Birleşik sözcükleri “birleşik isimler, birleşik sıfatlar, birleşik fiiller” olmak üzere üç başlıkta
ele alırız:

 BİRLEŞİK İSİMLER
 İki isim soylu sözcüğün bir araya gelmesi: yeryüzü (yer ve yüz isimdir), kartopu (kar ve
top isimdir)
 Sıfat ve isim soylu sözcüklerin bir araya gelmesi: büyükbaba (büyük sıfat, baba ise
isimdir), sonbahar (son sıfat, bahar isimdir)
 İsim ve fiillerin bir araya gelmesi: mirasyedi (miras isim, yemek ise fiildir), bilgisayar
(bilgi isim, saymak ise fiildir)
 İki fiil soylu sözcüğün bir araya gelmesi: biçerdöver (biçmek ve dövmek fiildir), kapkaç
(kapmak ve kaçmak fiildir)
 İsim ve fiilimsilerin bir araya gelmesi: karıncayiyen (karınca isim, yiyen sıfat)
 Yansıma sözcüklerin bir araya gelmesi: gırgır, patpat
 BİRLEŞİK SIFATLAR
 Anlamca ve biçimce kaynaşmış birleşik sıfatlar: Vatansever insanlar, birkaç kitap,
kahverengi kupa
 Kurallı birleşik sıfat: Sıfat tamlamalarının sonuna “-lı, -li, -lık, lik, -sız” eki getirilerek
yapılır.
 Kırmızı başlıklı kız, geniş caddeli sokaklar, üç asırlık hikaye, beş parasız adam
 Sıfat tamlamasında sıfatla isim yer değiştirilip isme iyelik eki (-ı, -i, -sı, -si) getirilerek
birleşik sıfat yapılabilir.
 Kanadı kırık kuş (kırık kanat), diksiyonu güzel insan (güzel diksiyon), ekranı kırık telefon
(kırık ekran)

 BİRLEŞİK FİİLLER

Birden fazla sözcüğün bir araya gelerek kalıplaşmasıyla oluşan sözcüklerdir. Birleşik fiiller
oluşum şekillerine göre üç başlıkta incelenir:

 Yardımcı Fiille Yapılan Birleşik Fiiller: Bir isimle birlikte başta “et-, ol-” olmak üzere “
buyur-, eyle-, kıl-, ” gibi yardımcı fiillerin birleşmesiyle oluşan birleşik fiillerdir.

Mahallede zor durumda olanlara yardım ederdi.

Maçta tek şutumuz gol olmuştu.
Allah rahmet eylesin.
Kararlı biri olması sözünü etkili kılıyordu.
Adam, etrafındakilere sürekli emir buyuruyordu.

 Kurallı Birleşik Fiiller: Fiile “yeterlik, tezlik, yaklaşma, sürerlik” gibi anlamlar katar.

Yeterlilik Fiili: Cümleye olasılık, rica ve gücü yetme anlamları katar. (Fiil + ebilmek)

Camı biraz açabilir misiniz?

Böyle çalışırsam sınıfı geçebilirim.

 Tezlik Fiili: Cümleye “acelecilik, çabukluk” anlamı katar. (Fiil+ ivermek)

Giderken bu paketi de teyzene bırakıver.

Sürekli oturuyorsun, biraz kımıldayıver.

 Süreklilik Fiili (Sürerlilik Fiili): Cümlelere işin, oluşun, hareketin bitmediğini, devam
ettiği anlamı katar. (Fiil + e durmak/e kalmak/e gelmek)

Sen başlayadur, ben işimi halletmeye çalışayım.

Kapımız sana açık, istediğin zaman çıkagel.

 Yaklaşma Fiili: Fiile “hemen hemen, az kalsın” anlamı katar. Fiilin gerçekleşmesine çok
yaklaşıldığı anlamı taşıdığı için buna “yaklaşma fiili” adı verilmiştir. (Fiil + e yazmak)

Merdivenlerden çıkarken birden düşeyazdım.

Kış günü sokakta yürümekten donayazdım.

 Anlamca Kaynaşmış Birleşik Fiiller: İsimlerin çoğunlukla anlamlarını kaybederek bir esas
fiil ile kalıplaşması yoluyla ortaya çıkmış eylemlerdir. Deyimler anlamca kaynaşmış
birleşik fiiller grubuna girer.

Son zamanlardaki tavrıyla gözden düştü.

Ailesinin ve öğretmeninin onca sözüne kulak asmadı.

Odunların depoya taşınmadığını görünce küplere bindi.