Professional Documents
Culture Documents
Birleşik fiiller, bir hareketi karşılamak üzere birden fazla sözcüğün bir araya
gelmesiyle oluşur.
“Birleşik fiil” terimi, fiillerin yapısıyla ilgilidir. Fiiller yapısına göre üç çeşittir:
basit, türemiş, birleşik.
Bir hareketi karşılama noktasında bu üçü arasında hiçbir fark yoktur. Fark, bu
fiillerin nasıl oluşturulduğu, nasıl yapıldığı noktasındadır.
Örneğin: Gezmek, avlamak, keşfetmek” örneklerine baktığımızda, her üç fiilin de kullanılış amacı
belli bir hareketi karşılamaktır.
Aralarındaki fark yapı yönündendir. “gezmek” fiili kök durumunda olduğu için basit fiil,
“avlamak” fiili “av” adına “-la” yapım eki getirilerek türetildiği için “türemiş fiil”, “keşfetmek” fiili
ise “keşif” adı ile “etmek” yardımcı fiilinin birleşmesinden oluştuğu için “birleşik fiil”dir.
Birleşik fiiller en az iki sözcükten oluşur. Türkçede üç çeşit birleşik fiil vardır:
“pişman olmak” fiili, ad ile yardımcı fiilden oluşan bir birleşik fiildir. Burada “pişman” ad, “olmak” yardımcı
fiildir. Tek bir hareketi karşılamak amacıyla iki sözcük bir araya getirilmiş ve birleşik fiil yapılmıştır. Bu tür
birleşik fiillerde asıl anlam ad unsurundadır. “olmak” yardımcı fiilinin görevi ad durumundaki sözcüğü fiile
dönüştürmektir.
a) Ad ile Yardımcı Fiilden Oluşan Birleşik fiillerin Yazımı
* Bu tür birleşik fiillerde ünlü düşmesi ya da ünsüz türemesi oluyorsa bitişik, herhangi bir ses olayı meydana
gelmiyorsa ayrı yazılır.
af + etmek → “affetmek”
his + etmek → “hissetmek”
zan + eylemek → “zannetmek”
“affetmek” birleşik fiili, “af” adı ile “etmek” yardımcı fiilinden oluşmuştur. “af” sözcüğü, tek başına
kullanıldığında “af” biçiminde tek “f”lidir.
“af” adı ile “etmek” yardımcı fiilinin birleşmesi sırasında adın son harfi yinelenmiş, yani sessiz türemesi meydana
gelmiştir. Ad ve yardımcı fiilin dışında fazladan bir “f” sessizi ortaya çıkmıştır. Birleşme sırasında sessiz türemesi
meydana geldiği için
“affetmek” birleşik fiili bitişik yazılır. “af ettim” ya da “afettim” şeklindeki yazımlar yanlıştır.
Ünlü düşmesi veya ünsüz türemesi yoksa → Ayrı yazılır.
DOĞRU YANLIŞ
Fiil ile yardımcı fiilden oluşan birleşik fiiller bitişik yazılır. Bu tür birleşik fiillere “kurallı birleşik fiiller” de denir. Bu tür
birleşik fiillerde asıl anlam birinci unsurdadır, yani fiildedir.
Fiil ile yardımcı fiilden oluşan birleşik fiiller dört çeşittir:
1.Yeterlik: koşabilmek…
2. Tezlik: gelivermek…
3. Sürerlik: bekleyedurmak, bakakalmak, alışılagelmek…
4. Yaklaşma: düşeyazmak, öleyazmak…
1. Yeterlik Fiili ( Fiil + a/e + bilmek )
Bu tip birleşik fiillerde “bilmek” yardımcı fiili, asıl fiile “gücü yetme, başarma, üstesinden gelme” gibi
anlamlarını katar, bazen de “olasılık, istek, dilek, arzu, rica, izin” gibi anlamlar katar. Yeterlik fiilleri bitişik
yazılır.
DOĞRU YANLIŞ
“kırabilmek” : kır – a – bil – mek (kıra bilmek)
“çözebilmek” : çöz – e – bil – mek (çöze bilmek)
“gelebilmek” : gel – e – bil – mek (gele bilmek)
2. Tezlik Fiili ( Fiil + ı/i/u/ü + vermek )
Bu tip birleşik fiillerde “vermek” yardımcı fiili asıl fiile “tezlik, çabukluk, birdenbire, kolaylıkla, rahatlıkla” gibi
anlamlar katar, bazen de “beklenmezlik, önemsememe, dilek, istek, rica” gibi anlamlar katar. Tezlik fiilleri
bitişik yazılır.
Örnek: yazıvermek, söyleyivermek, kaçıvermek…
3. Sürerlik Fiili ( Fiil + a/e + durmak/kalmak/gelmek)
Bu tip birleşik fiillerde “durmak, kalmak, gelmek, gitmek” yardımcı fiilleri, asıl fiile “hareketin sürdüğü” anlamını katar.
Sürerlik fiilleri bitişik yazılır.
DOĞRU YANLIŞ
“bekleyedurmak” : bekleye durmak
“bakakalmak” : baka kalmak
“söylenegelmek” : söylene gelmek
4. Yaklaşma Fiili ( Fiil + a/e + yazmak )
Bu tip birleşik fiillerde “yazmak” yardımcı fiili, asıl fiilin birdirdiği hareketin “neredeyse, az kalsın,
az daha gerçekleşecek olduğunu, fakat hareketin gerçekleşmediğini” belirtir. Fiile yaklaşılmış, fakat
fiil gerçekleşmemiştir. Yaklaşma fiilleri bitişik yazılır.
DOĞRU YANLIŞ
“öleyazmak” : öl – e – yaz – mak ( öle yazmak)
“düşeyazmak” : düş – e – yaz – mak ( düşe yazmak)
“güleyazmak” : gül – e – yaz – mak ( güle yazmak)
Birleşik Kelimelerin Yazılışı (İmlası)
Dilimizde, iki veya daha çok sözcüğün yeni bir kavramı karşılamak üzere belli kalıplar içinde anlam
kaynaşmasına birleşik sözcük denir.
Birleşik sözcüklerin yeni kavramların karşılaşmasında önemli bir yeri vardır. Ancak birleşik sözcüklerin yazımı
konusunda bir birlik yoktur.
Birleşik sözcükleri ayrı ve bitişik yazılışlarına göre ele almayı uygun gördük.
A. Bitişik Yazılan Birleşik Kelimeler:
Birleşik kelimeler aşağıdaki durumlarda bitişik yazılırlar:
1. Ses düşmesine uğrayan birleşik kelimeler bitişik yazılır:
"İle" bir edattır. Kelimelere eklendiği zaman büyük ünlü uyumuna uyar ve "-la", "le" şeklinde yazılır:
dolayısı ile> dolayısıyla, vasıtası ile> vasıtasıyla, otobüs ile> otobüsle, uçak ile> uçakla...
Bu edatı ünlü ile biten kelimelerde "y" yardımcı sesiyle kullanmak gerekir. Eski metinlerde bu kurallara
uymayan "dolayısile, dolayısiyle" gibi örnekleri görebiliriz. Ancak, günümüzde yukarıdaki
örneklere uygun olarak "y" kaynaştırma sesiyle ve büyük ünlü uyumuna uyularak kullanılmaktadır.
3. DA/DE EDATININ YAZIMI
Türkçede -da/-de; -ta/-te şeklinde bulunma eki ile da/de şeklinde bir edat
bulunmaktadır. Bu ek ve edatın yazımı karıştırılmaktadır. Ek olan -da/-de; -ta/-te,
kelimeye bitişik; edat olan da/de (İngilizcedeki "too"nun karşılığı) ise kelimeden
ayrı yazılır. Edat olan da/de kaldırıldığında anlam bozulmaz. Ek olan -da/-de; -ta/-te kaldırıldığında anlam bozulur. Burada, edat
olan da/de'nin ta/te şeklinin bulunmadığı da bilinmelidir. Aşağıdaki örneklerde, önce -da/-de; -ta/-te ekinin sonra da da/de edatının
kullanımı görülmektedir:
Türk Dili ders notların bende kalmış. (-de'yi kaldırdığımızda anlam bozulduğu için ektir.)
Türk Dili ders notlarını ben de almadım. (de'yi kaldırdığımızda anlam bozulmadığı için edattır.)
Susuzluktan ağaç da kurumak üzere! (da'yı kaldırdığımızda anlam bozulmadığı için edattır.)
Yollarda kaldık. (-da'yı kaldırdığımızda anlam bozulduğu için ektir.)
Yollar da kapandı. (da'yı kaldırdığımızda anlam bozulmadığı için edattır.)
4. -ki EKİNİN, ki BAĞLACININ YAZIMI
1. Sözcükleri, cümleleri birbirine bağlayan ki bağlacı bağımsız bir sözcüktür ve ayrı yazılır:
Örnek: İsledim ki o konu da dile getirilsin.
Hava o kadar güzeldi ki kendimi hemen sokağa atlım.
Nasreddin Hoca, bir de bakmış ki arkasında kimse kalmamış.
Örnek: Geçmiş zaman olur ki,
Hayali cihan değer.
Bir an acı duyar insan belki
Sevmişse biraz eğer (Necip Celal Andel).
Örnek: belki, çünkü, halbuki, madem-ki, meğerki, oysaki, sanki. Bu örneklerden çünkü sözünde ek aynı zamanda
düzlük-yuvarlaklık uyumuna da girmiştir.
Türkçenin mastar eki, -mak ve -mek'tir. Mastar ekinden sonra, bir ünlüden
ibaret olan ya da bir ünlüyle başlayan ek geldiği zaman, sondaki "k" sesi
Yumuşayarak "y" olur.
Bir veya iki hecenin kelime başına ilave edilmesi yoluyla yapılan pekiştirmeler,
kelimeye bitişik yazılır. Kelime başına eklenen hece ya da hecelerde anlam aranmaz.
mos mor > mosmor, mas mavi > masmavi, bem beyaz > bembeyaz, çırıl çıplak >
çırılçıplak, çepe çevre > çepeçevre, güpe gündüz > güpegündüz, sırıl sıklam >
sırılsıklam...
10. SAYILARIN YAZIMI
Sayılar, günlük hayatta fazla kullanılır. Buna bağlı olarak yazı dilindeki kullanımı da
fazladır. Bu bakımdan, sayıların yazımını maddeler hâlinde açıklamakta fayda vardır.
2. Saat ve ölçü bildiren sayılar, istatistik rakamları ve para miktarını gösteren sayılar,
rakamla yazılır: 18.50 uçağından bilet aldım.
3. İki ve daha çok kelimeden meydana gelen sayılar, ayrı yazılır. Ancak, ticaret ve
sınav değerlendirmesiyle ilgili sayılar bitişik yazılır:
Bin dokuz yüz on dokuz yılının on dokuzunda...
4. En az beş rakamdan meydana gelen sayılar, sondan başa doğru üçlü gruplar arasına
nokta konularak yazılır: 345.856.272.
5. Sıra bildiren sayılar, hem yazıyla hem de rakamla yazılabilir. Rakamla yazıldığında,
kesme işaretinin kullanılması gerekir.
Sekizinci sınıflar, bu yıl sınava girecek.
8. sınıflar....
11. BÜYÜK HARFLERİN KULLANILDIĞI YERLER
İncinsen de incitme.
Hacı Bektaş Velî, " İncinsen de incitme." der.
2. İki noktadan (:) sonra gelen ifade bir cümle ise, büyük harfle başlar; örnekler
veriliyorsa, küçük harf kullanılır.
Yapım ekleri: Kelime kök veya gövdelerinden yeni bir kelime yapan eklere yapım ekleri
denir.
3. Şiirlerde dizelerin ilk harfi -genellikle- büyük olur.
Mustafa Kemal, Atatürk, Yahya Kemal Beyatlı, Orhan Veli Kanık, Cahit Sıtkı Tarancı, Fuzulî...
Prof. Dr. ..., Doç. Dr. ... Dr. ..., Vali ..., Kaymakam ..., Yüzbaşı ..., Binbaşı ..., Orgeneral ...
6. Gezegen isimleri, büyük harfle başlar. Ancak, Güneş, Dünya ve Ay, gezegen
anlamı dışında kullanıldığında küçük harfle başlar:
Güneş, Ay, Dünya, Neptün, Halley, Merkür... dünya(ya gelmek), ay (gibi)...
7. Bütün yer adları (ülke, bölge, il, ilçe, köy, mahalle, sokak, cadde ve meydan),
büyük harfle başlar:
Türkiye, Türkiye Cumhuriyeti, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti, Güney Kore; Ege Bölgesi, İç Anadolu
Bölgesi; Ankara, İzmir, Bursa; Ödemiş, Salihli; Manavkuyu Mahallesi, Ata Caddesi…
8. Kurum, kurul, kuruluş adlarının her kelimesi, büyük harfle başlar:
İzmir Ekonomi Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, İşletme Bölümü, Türk Tarih Kurumu,
Türk Dil Kurumu, Talim ve Terbiye Kurulu, Radyo Televizyon Üst Kurulu
10. Eser adlarının her kelimesi, gazete ve dergi adlarının her kelimesi, makale ve
bildiri başlıklarının her kelimesi (ve, ile, ya ... ya, veya, ya da, ki, -mı/-mi; -mu/mü dışında)
film, dizi adlarının her kelimesi, büyük harfle başlar:
Nutuk, Çankaya, Psikolojiye Giriş, İstiklal Marşı, Otuz Beş Yaş Şiiri, İstanbul'u Dinliyorum,
Milliyet, Türk Dili, Türk Kültürü, Türk Dünyası İncelemeleri, Millî Folklor
11. Dinî ve millî bayramların adları, bayram özelliği kazanmış olan özel günlerin
isimleri, büyük harfle başlar:
Kurban Bayramı, Nevruz Bayramı, Cumhuriyet Bayramı, Ulusal Egemenlik ve
Çocuk Bayramı, Anneler Günü, Babalar Günü, Öğretmenler Günü, Kadınlar Günü...
12. Çağ ve dönem adları ile tarihî olayların isimlerinin her kelimesi, büyük harfle başlar:
Yontma Taş Devri, Yakın Çağ, Tanzimat Dönemi, Mütareke Dönemi, Cumhuriyet Dönemi,
Birinci Dünya Savaşı, Kurtuluş Savaşı (İstiklal Harbi)...
15. Millet ve yer adlarıyla yapılan birleşik kelimelerin sadece ilk kelimesi büyük
harfle başlar:
Japon gülü, Antep fıstığı, Maraş dondurması, Antep baklavası, Hindistan cevizi...
16. Levhalar ve açıklama yazılarının her kelimesi, büyük harfle başlar veya tamamı da
büyük harfle yazılabilir:
Otobüs Durağı, Metro İstasyonu, Çankaya Durağı, Konak İstasyonu, Doktor, Avukat,
Giriş, Çıkış, VI. Kat; GİRİŞ, ÇIKIŞ...
12. ALINTI KELİMELERİN YAZIMI
Alıntı kelimelerin bir kısmı, geldiği dildeki şekliyle yazılmakta; bir kısmı ise,
Türkçe söylenişi esas alınarak yazılmaktadır.
Tren, spor, kritik, kral, grup... gibi kelimeler, ait oldukları dillerdeki şekliyle yazılırken,
istasyon ve iskele, televizyon... gibi kelimeler, Türkçedeki söylenişine uygun olarak
yazılmaktadır.
13. YABANCI ÖZEL İSİMLERİN YAZIMI
2. Latin alfabesini kullanan dillerdeki özel isimler, genellikle orijinal şekline uygun
olarak yazılır. Eskiden beri kullanılan özel isimler ise, yerleşik şekliyle yazılır:
Shakesreare, Beethoven, Lear, New York, Charles, Elizabeth, M. Teacher...; Napolyon,
Londra, İngiltere, Viyana, Atina, Danimarka, İspanya..
3. Latin yazısını kullanmayan Yunanca, Rusça, Japonca ve Çince özel isimler ise,
alfabelerindeki sesleri karşılayan Türkçe harflerle yazılır. Bu dillere ait olan ve eskiden
beri kullanılan özel isimler ise, yerleştikleri şekilde yazılır:
Herodotos > Herodot; Sokrates > Sokrat, Aristotales > Aristo...
4. Türk devletlerine veya Türk boylarına ait olan kişi ve yer isimleri, Türkçedeki
söylenişine göre ve yerleşik şekli esas alınarak yazılır:
Azerbaycan, Bakü, Taşkent, Çuvaşistan, Başkurt, Cengiz Aytmatov, Muhtar Avazov...
KAYNAKLAR