ÜNSÜZLERE İLİŞKİN SES OLAYLARI

ÜNSÜZ BENZEŞMESİ (ÜNSÜZ SERTLEŞMESİ / SERT ÜNSÜZ BENZEŞMESİ)

Türkçe sözcüklerde yan yana bulunan ünsüz seslerin (harflerin) yumuşaklık veya sertlik
bakımından birbirlerine uymasıdır. Ünsüz uyumu daha çok sözcüklerin kök-ek ilişkisinde görülür.
Sonu ünsüzle biten bir sözcüğe, ünsüzle başlayan bir ek getirileceği zaman ikisi arasında bir uyum
olmasına dikkat edilir. Sözcük yumuşak ünsüzle bitiyorsa ekin yumuşak ünsüzle başlayanı, sert
ünsüzle (p, ç, t, k, f, h, s, ş) bitiyorsa ekin sert ünsüzle başlayan şekli getirilir.
Yani FıSTıKÇı ŞaHaP’tan sonra FıSTıKÇı ŞaHaP gelir.

Açtı, aşçı, atkı, ayakta, coşkun, çocukça, geçtim, sesteş, sınıfta, sütçü, Türkçe, yurttan…

1. Not: Bu prensip, sayıların rakamla yazılışlarında da geçerlidir. Buna göre rakamların okunuşu
“p, ç, t, k, f, h, s, ş” harflerinden biriyle biterse ekler de sertleşir. Buna uyulmazsa yazım yanlışı
yapılmış olur.

Saat 3’de geldim. (Yanlış)

Saat 3’te geldim. (Doğru)

2. Not: Birleşik kelimelerde bu kural aranmaz.

Akbaba, akciğer, Akdeniz, dikdörtgen, Kırkbayır, Kurtdereli…

3. Not: Bazı matematik terimlerinin bu kurala uymadığı görülür.

Beşgen, dikdörtgen, üçgen…

4. Not: de, da bağlacı, başlı başına bir kelime olduğu için “p, ç, t, k, f, h, s, ş” harfleriyle biten
kelimelerden sonra gelse de sertleşme kuralına uymaz. Zaten “de”, “da” bağlacını “-de,
-da; -te, -ta” bulunma hâl ekinden ayıran özelliklerden biri de budur.

Gitsek de olur, gitmesek de…

5. Not: Alıntı sözcüklerde ünsüz benzeşmesi aranmaz (istikbal, işgal, mahdut, makbul, meşgul…)
ama kök içerisindeki bir hece ünsüz harfle bitiyorsa ve kendinden sonraki hecenin ilk harfi de
ünsüz ise bu harflerde de ünsüz benzeşmesi olabilir:

Aptal (aslı abdal), nispet (aslı nisbet), tespit (aslı tesbit), tespih (aslı tesbih).
ÜNSÜZ DÜŞMESİ

Dilimizdeki kimi sözcükler türetilirken ünsüzlerinden birini yitirir, bu ses olayına ünsüz düşmesi
denir. Başlıcaları şunlardır:

“Öpüş” ve “gülüş” sözcüklerine -cik eki getirilirken “ş” ünsüzü düşer.

Gülüş-cük→gülücük Öpüş-cük→öpücük

“-cik, -cek” ekleriyle küçültülen adların sonlarında “k” varsa düşer:

Yumuşak → Yumuşacık
Sıcak → Sıcacık
Küçük → Küçücük
Çabuk → Çabucak
Büyük → Büyücek
Alçak → Alçacık

“Ufalmak, yükselmek, alçalmak, küçülmek” gibi fiillerden “-k” fiilden isim yapım ekiyle isim
türetilirken sonlarındaki -l’ler düşer.

Alçalmak → Alçak
Küçülmek → Küçük
Ufalmak → Ufak
Yükselmek → Yüksek

-msa/-mse ekleriyle fiil türetirken ünsüz düşmesi olabilir.

Küçük → Küçümsemek

“Arslan→Aslan” sözcüğünde her iki biçim de kullanılmaktadır. Ama sözcüğün “aslan” kullanımında
“r” ünsüzü düşmüştür.

SERT ÜNSÜZ YUMUŞAMASI

Sözcük sonlarındaki p, ç, t, k sessizleri ünlüyle başlayan bir ek aldığında yumuşar. ç → c;

k → g veya ğ; p → b; t → d olur. Bu kurala sert ünsüz yumuşaması denir.

Açığı, ahenge, hesabı, ilacı, itimadın, kanadı, sağlığı, süreci, tabağı…

Tek heceli sözcükler bu kurala uymayabilir:

Aç, aşk, at, bak, ek, et, geç, iç, ip, kat, kırk, küp, ok, ot, saç, sap, sat, set, tok, üç, yat…

Not: “Atmak” fiili “bir atımlık barut” örneğinde yumuşamamış, “adım” sözcüğünde ise
yumuşamaya uğramıştır.
Tek heceli kelimelerin bazısında yumuşama olur:

But→budu, çok→çoğu, dert→derdi, dip→dibi, güç→gücümüz, kap→kabın, kurt→kurdu,

renk→rengi, uç→ucu, yurt→yurdu…

Fiil kök veya gövdelerinden isim türeten -t yapım eki yumuşamaz:

Konut→konutu, ölçüt→ölçütü, yakıt→yakıtı…

Dilimize Batı ve Doğu dillerinden girmiş birçok kelimede yumuşama olmaz:

Devletimiz, ehemmiyeti, gayreti, hukukun, hürriyetimiz, milleti, tankın…

Batı kökenli olup yumuşama gerçekleşen sözcükler de vardır:

Gardırobu, lastiği, liriği, mikrobu, otomatiği, prensibi…

Özel isimlerde yumuşama söyleyişte kalır, yazıda gösterilmez:

Ayvalık’a, Mehmet’i, Ürgüp’e, Zeynep’in…

Sesteşleriyle karıştırılma olasılığı bulunan sözcüklerde yumuşama olmaz:

Ad (isim) at (hayvan)
Od (ateş) ot (bitki)
Öd (safra) öt (ötmek)
Sac (kap) saç (tüy)
Hac (Kâbe’yi ziyaret) haç (Hristiyanlığın sembolü)

ÜNSÜZ TÜREMESİ

Arapçadan dilimize geçen ve aslında ikiz ünsüz bulunduran sözcüklerin son sesleri tek ünsüze
dönüşmüştür. İşte bu sözcükler ünlüyle başlayan ek almaları veya “etmek, olmak” yardımcı
fiilleriyle birleşmeleri durumunda yapılarında var olan çift ünsüzler yeniden ortaya çıkar.

ASLI TÜRKÇELEŞMİŞ BİÇİM İSİM FİİL

Aff Af Affı Affetmek
Fenn Fen Fenni -
Hacc Hac Hacca Haccetmek
Hakk Hak Hakkıdır -
Hiss His Hissi Hissetmek
Redd Ret Reddi Reddetmek
Zamm Zam Zammı -
Zann Zan Zannı Zannetmek
Ünlüyle biten köke yine ünlüyle başlayan ek geldiğinde arada ünsüz türemesi olur. Bunlara
kaynaştırma ünsüzü, olaya da kaynaşma denir:

Arkadaşı-n-ı, atla-y-ıp, dere-y-e, eli-n-den, kalemi-n-de, meyve-y-i, sıra-y-ı, yanı-n-daki…

“s” ve “ş” harflerinin kaynaştırma ünsüzü olma durumları tartışmalıdır:

altı-ş-ar, kapı-s-ı…

“Ana” kelimesi zaman içerisinde hem ünlü uyumu dışına çıkmış hem de sözcük bünyesinde ünsüz
ikizleşmesi olmuştur: Ana → anne.

N→M DEĞİŞMESİ (Ünsüz Değişmesi/Ünsüz Çatışması)

Türkçede kullanılan bazı kelimelerdeki “b” ünsüzünden önce gelen “”n ünsüzü “m”ye dönüşür

Anbar → Ambar
Anber → Amber
Canbaz → Cambaz
Çenber → Çember
Dolanbaç → Dolambaç
Gunbed → Kümbet
Kanbur → Kambur
Menba → Memba
Munbit → Mümbit
Saklanbaç → Saklambaç

Bu kural birleşik kelimelerde ve özel isimlerde uygulanmaz: Binbaşı, İstanbul…

ULAMA

Ünsüz harf ile biten bir sözcüğü, ünlü ile başlayan bir sözcük izlediğinde, birinci sözcüğün son
sesinin (harfinin) ikinci kelimenin ilk sesine bağlanarak söylenmesine ulama denir.

Aralarında noktalama işareti (nokta, virgül vb.) bulunan sözcüklerde ulama olmaz. Ulamanın
etkisiyle anlam farklılığı oluyorsa ulama yapılmaz.

Aziz top aldı (ulama yok)

Durak, ahenk sağlayan ses kesimidir. (ulama yok)

Ulama, söyleyiş ve okuyuşla ilgili bir ses olayıdır. Yazımda ulama uygulanmaz.

Ulama, bir sözcüğün sonundaki ünsüz ile daha sonraki sözcüğün söz başındaki ünlünün aynı
hecede söylenmesidir. Sözcükler, yazının aksine konuşmada ayrı ayrı değildir. Konuşma
esnasında, sürekli ulamalar yapılır. Ulama söyleyiş kolaylığının yol açtığı bir ses olayıdır ve anlamla
doğrudan ilişkili değildir.

Akşamüstü dört ekmek aldım.

Dün akşam çay içtik.
El öpenler, iş adamı oldular.
Sonuç olarak top oynamaktayım.

----------  ----------

2001 TÜRKÇE. Önce baygın bir iniltiydi yamaçtan duyulan,

Sonra bir gölge belirmişti kuş uçmaz yoldan;
Köyümün titreterek bağrı yanık toprağını
İnliyor, baktım, uzaktan görünen bir kağnı…

Bu dizelerde aşağıda verilen ses olaylarından hangisi yoktur?

A) Ünlü düşmesi B) Ünsüz düşmesi

C) Sert ünsüz yumuşaması D) Ünlü daralması
E) Ünsüz benzeşmesi

2006 LYS. Derken bir düdük_öttü_ansızın

I II
Bembeyaz_gemi_gitgide_ufaldı
III IV V
Korkunç_yalnızlığıyla_baş başa
VI VII
Rıhtımda bir_adam kaldı
VIII

Bu dizelerdeki numaralanmış yerlerin hangilerinde ulama vardır?

A) I. ve VIII. B) II. ve V. C) III. ve VI.

D) IV. ve VII. E) V. ve VII.

2007 ÖSS. Aşağıdakilerin hangisinde hem ünsüz yumuşaması hem de ses düşmesi
vardır?

A) Akla gelen başa gelir.

B) Keskin sirke kabına zarar verir.
C) Kırlangıcın zararını biberciden sor.
D) Her yiğidin gönlünde bir arslan yatar.
E) Kurdun adı yaman çıkmış, tilki vardır baş keser.
2009 ÖSS. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde bir yazım yanlışı vardır?

A) Bu binanın planını Avusturyalı bir mimarla birlikte çizmişler.

B) Müzenin bugünkü durumuyla ilgili bilgileri bir önceki sayımızda yayımlamıştık.
C) O gezide yıllardır görmediğim bir arkadaşıma rastladım.
D) Buraya yeni bir yaya geçiti yapılacak.
E) Şenlikler bu yıl mayıs ayında başlayacak.

2011 YGS. Bir uğultu başlıyor söz dağarcığımda, sözcükler üşüşüyor zihnime; acılı (I), ezik,
buruk (II), yorgun (III), çekingen, kırgın (IV), suçlayıcı, küskün (V)…

Bu cümledeki altı çizili sözcüklerin hangisinde ünsüz benzeşmesi vardır?

A) II. B) III. C) IV. D) I. E) V.

2012 YGS. Verdiği her uzun aranın ardından yeni albümüyle gönlümüzü fethetmeyi başaran pop
müziği sanatçısı, bu kez eski şarkılarını yeniden yorumlayarak geçmişe bugünün penceresinden
bakıyor ve dinleyiciyi yine oldukça etkiliyor.

Bu cümlede aşağıdaki ses olaylarından hangisi yoktur?

A) Ünlü daralması B) Ünlü düşmesi

C) Ünsüz yumuşaması D) Ünsüz türemesi
E) Ünsüz benzeşmesi

2013 YGS. Eskiden ülkelerin zenginliğinin ölçütü, sahip olunan toprak ve doğal kaynakların
miktarıydı; zenginleşmenin yolu, daha geniş topraklara hükmetmekten geçiyordu. 20. yüzyılın
ikinci yarısında bilimsel araştırmalara ağırlık verilmesiyle bu anlayış değişti, bilgi üretimi önem
kazandı.

Bu parçada aşağıdaki ses olaylarından hangisi yoktur?

A) Ünlü düşmesi B) Ünsüz yumuşaması

C) Ulama D) Ünsüz benzeşmesi
E) Ünlü türemesi

2015 YGS. Edebiyat tarihi; edebi eserlerin kronolojik bir sıra içinde oluşturdukları (I) ve
birbirleriyle ilgisi olmayan eserler yığını değil, edebi olarak şimdiki zamanda yaşayan (II) sanat
eserlerinin oluşturduğu organik bir bütünün sonucudur (III). Bu organik bütün içinde yer alan
sanat eserleri, birbirine benzeyen (IV) nitelikleriyle belli bir kültürün ve o kültürün ait olduğu
medeniyetin oluşturduğu bir edebiyat geleneği (V) meydana getirir.

Bu parçadaki numaralanmış sözcüklerin hangisinde birden fazla ses olayı vardır?

A) V. B) IV. C) III. D) II. E) I.

2016 YGS. Çevresi (I) büyük bir piknik alanı olarak düzenlenip halka açılan Mogan Gölü’nün
kuşların kuluçka ve yavrulamasına ayrılan (II) doğal park kısmında (III) kıvrımlı (IV) ahşap yayla
yolları (V) ve kuş gözlemevleri yapılmış.

Bu cümledeki altı çizili sözcüklerin hangisinde ünlü düşmesi yoktur?

A) I. B) II. C) III. D) IV. E) V.

2016 LYS. Koca şehrin üstünde ipi kopmuş bir uçurtmayım;

Rüzgârlara kayıyor göğsüm sarsıla sarsıla.
Koca şehrin üstünde ipi kopmuş bir uçurtmayım;
Ki uçurtmuştu beni çocukluğum, hülyalarıyla.

Bu dizelerde aşağıdaki ses olaylarından hangisi yoktur?

A) Ünsüz yumuşaması B) Ünsüz benzeşmesi C) Ünlü düşmesi

D) Ulama E) Ünlü daralması

2017 YGS. Öğretmen olmanın, o küçücük çocukların hayatlarına dokunmanın benliğinde bıraktığı
derin iz, zaman ilerledikçe onu daha mutlu eder olmuştu. Öğrencilerine yeni şeyler öğretme hazzı,
geçmişine olan özlemini çoktan alıp götürmüştü.

Bu parçada aşağıdaki ses olaylarından hangisi yoktur?

A) Ünsüz düşmesi B) Ünsüz türemesi C) Ünlü daralması

D) Ünsüz benzeşmesi E) Ünlü düşmesi

2017 LYS. Gözlerin gözlerime değince

Felaketim olurdu ağlardım
Beni sevmiyordun bilirdim
Bir sevdiğin vardı duyardım
Çöp gibi bir oğlan, ipince
Hayırsızın biriydi fikrimce

Bu dizelerde aşağıdaki ses olaylarından hangisi yoktur?

A) Ünsüz benzeşmesi B) Ünlü düşmesi

C) Ünsüz türemesi D) Ünlü daralması
E) Ünsüz yumuşaması
2018 TYT. Ben, sisi zihnin bazı hâllerine benzetirim (I). Sis içindeyken sanki başka bir dünyada,
başka bir nizam içinde oynayan (II) muhayyilem, beni daima şaşırtır. Kimi zaman temel
karakterler üzerinde kalıp ayrıntılardan (III) uzaklaşmanın mutluluğunu yaşarım. Kimi zaman da
zihnim ayrıntılara dalıp çevreyi (IV) kolaçan etmeye başlar. Birkaç gündür İstanbul’un üstünü
bütünüyle örten sis de zihnim gibi oyunlar oynuyor ve görülen, işitilen (V) her şeyi farklı bir şekle
sokuyor.

Bu parçadaki altı çizili sözcüklerin hangisinde ünlü düşmesi yoktur?

A) I B) II C) III D) IV E) V

2019 MSÜ. Bir limonlukta hapsedildiği için uzaklarda kalan diğer hemcinsleri gibi, öğle
güneşlerinde sıcacık toprağa gölge salamayan, yağmurlarda ıslanamayan, fırtınalarda
sarsılmayan; semayı, yıldızları, ayı görmeye görmeye unutan şu ağaç, bulunduğu köşede mesut
muydu?

Bu parçada aşağıdaki ses olaylarından hangisi yoktur?

A) Ünlü düşmesi B) Ünsüz benzeşmesi

C) Ünsüz yumuşaması D) Ünlü daralması
E) Ünsüz düşmesi

2019 TYT. Tüm hayvanların vücudu dokulardan ve dokuların birleşmesiyle meydana gelen
organlardan oluşur. Dokular vücudun çeşitli kısımlarını ve organlarını oluştururken küçücük,
kıvrımlı ve karmaşık yapılara dönüşür. Epitel hücreler bu yapıların oluşmasında temel bir işleve
sahiptir. Bu hücreler sıkı bir şekilde istiflenerek derinin, kan damarlarının ve organların dış
tabakalarını meydana getirir.

Bu parçada aşağıdaki ses olaylarından hangisi yoktur?

A) Ünsüz yumuşaması B) Ünsüz benzeşmesi

C) Ünlü düşmesi D) Ünsüz düşmesi
E) Ünlü daralması

2020 MSÜ. Yeşil alanlardan uzakta olmak, stresli bir yaşamı beraberinde getiriyor. Çünkü doğayı
yok eden karmaşık düzendeki yapılar, algılarımızı etkiliyor ve zihinsel yorgunluğu yoğun şekilde
hissetmemize neden oluyor.

Bu parçada aşağıdaki ses olaylarından hangisinin örneği yoktur?

A) Ünlü düşmesi B) Ünsüz yumuşaması

C) Ünsüz benzeşmesi D) Ünlü daralması
E) Ünsüz türemesi