Ses Bilgisi

Ünlüler ve Özellikleri
Düz Yuvarlak

Geniş Dar Geniş Dar

Kalın a ı o u

İnce e i ö ü

Ünsüzler ve Özellikleri
Yumuşak Ünsüzler b, c, d, g, ğ, j, l, m, n, r, v, y, z

Sert Ünsüzler ç, h, f, k, p, s, ş, t

Büyük Ünlü Uyumu

Türkçe  bir sözcüğün ilk hecesinde kalın bir ünlü (a,ı,o,u) varsa daha
sonraki hecelerde kalın; ince bir ünlü (e,i,ö,ü) varsa daha sonraki
hecelerde  de ince ünlü bulunur. Buna büyük ünlü uyumu denir.

Büyük ünlü uyumuna uyan örnek sözcükler:

adım,ayak,boyun,beşik,gözlük,üzengi…

Türkçe olduğu hâlde zamanla değişikliğe uğrayarak büyük ünlü uyumuna

uymayan sözcüklerde vardır. Bunlara örnek olarak;
-Alma ⇔ Elma
-Karındaş ⇔ Kardeş
-Ana ⇔ Anne
-Inanmak ⇔ İnanmak
-Kangı ⇔ Hangi

 Küçük Ünlü Uyumu

Ünlülerin, Türkçe sözcüklerdeki düzlük-yuvarlaklık uyumudur.
Küçük ünlü uyumunda iki kural vardır:
– Türkçe bir sözcüğün ilk hecesinde düz ünlülerden biri(a,e,ı,i) varsa
hecelerde de düz ünlü bulunur.
Örnek:
anlaşmak, yanaşmak, seslenmek, çilek…
– Türkçe bir sözcüğün ilk hecesinde yuvarlak bir ünlü (o,ö,u,ü) varsa
daha sonraki hecelerde ya düz-geniş (a,e) ya da dar-yuvarlak (u,ü)
bulunur.
Örnek:
boyunduruk, çocuk, yumurta, sürmek
Tabi ki küçük ünlü uyumuna uymayan sözcüklerde vardır.
Bunlar;
kabuk, avuç, kavuk, savurmak…

Ünlü Türemesi
Küçültme eklerinde önce: 
”Bir, az, dar, genç” gibi tek heceleri bazı sözcükler ”-cik” ekini aldığında araya bir ünlü
girer.
Örnek:
dar    ⇒ dar-cık    ⇒  dar-a-cık
genç ⇒ genç-cik ⇒  genc-e-cik
bir    ⇒ bir-cik     ⇒   bir-i-cik
Pekiştirmeli sözcükler:
Pekiştirilmiş sözcüklerin bazılarında da ünlü türemesi görülür.
Örnek:
gündüz ⇒ güpgündüz ⇒ güp-e-gündüz
çevre    ⇒  çepçevre     ⇒ çep-e-çevre
ÖNEMLİ: ”öpücük” ve ”gülücük” kelimelerinde ünlü türemesi yoktur.

Ünlü Düşmesi(Hece Düşmesi, Ses Düşmesi)

Türkçede ünü düşmesi üç şekilde olur:
– İki heceli bazı sözcükler, ünlüyle başlayan bir ek aldıklarında ikinci hecedeki dar
ünlüler düşer.
Örnek:

omuz-u ⇒ omzu
alın-ı      ⇒ alnı
– Bazı birleşik sözcüklerde birinci sözcüğün ikinci hecesindeki ünlü düşer. Buna ünlü
aşınması denir.
Örnek:
ne+için           ⇒ niçin
hapis+etmek ⇒ hapsetmek
– Türetilen bazı sözcüklerde de ünlü düşmesi olur.
Örnek:
sızı-la      ⇒ sızla-
beniz-e    ⇒  benze-
ÖNEMLİ 1: Orta hecesinde dar ünlüyü, ünlüyle başlayan ek aldıklarında düşen
sözüklerle oluşturulan ikilemelerde bu ünlü düşmez.
Örnek:
gönül gönüle, devirden devire…
ÖNEMLİ 2: yer, yön bildiren sözcükler, ek aldıklarında bunların sonunda
bulunan ünlüler düşmez.
Örnek:
dışarıdan (dışardan değil), şurada (şurada değil)…

Ünlü Daralması
Düz geniş ünmlü olan ”-a, -e” ile biten fiillere”-yor” şimdiki zaman eki geldiğinde geniş
ünlü daralarak ”-ı, -i, -u, -ü” seslerinden birine dönüşür.Bu ses olayına ünlü daralması
denir.
Örnek:
Söyle-yor   ⇒ Söylüyor
gelme-yor  ⇒ Gelmiyor
”- ye” ve ”de” sözcüklerinde daralma yazıda gösterilir.
Örnek:
de-y-ecek ⇒ diyecek
ye-y-ecek ⇒ yiyecek

 Ünlü Değişimi
”Ben” ve ”sen” zamirlerine yönelme hâl eki(-a,-e) eklendiğinde bu zamirlerin
ünlülerinin değiştiği görülür.
Örnek:
Ben-a  ⇒ Bana
Sen-a  ⇒  Sana

Ulama

Ünsüzle biten sözcüklerden sonra ünlüyle başlayan bir sözcük geldiğinde, ünsüz,
ünlüye bağlanarak okunur.
Örnek:
⇒ ”Sönmeden yurdumun üstünde tüten en son ocak.”
Koyu yerde belirtildiği gibi ulama gerçekleşmiştir.
⇒ İnsanların isteği hiçbir zaman bitmez.
⇒ Zamanın acısıyla örülmüş bir dünya.
– Eğer ki ulama özelliği taşıyan iki kelime arasında virgül varsa ulama gerçekleşmez.
”Gelin,ağlaşalım. ” cümlesinde ulama gerçekleşmemiştir.

Ünsüzlerle İlgili Ses Olayları

 Ünsüz Yumuşaması(Değişimi)
”p,ç,t,k” sert ünsüzleriyle biten sözcüklere ünlü ile başlayan bir ek getirildiğinde bu
sesler yumuşar ve ”b,c,d,g,ğ” seslerine dönüşür. Bu olaya ünsüz
yumuşaması(değişimi)  denir.
Örnek:
amaç-ı   ⇒  amacı
sahip-i   ⇒  sahibi
geçit-i    ⇒  gecidi
toprak-ı ⇒ toprağı
Bazı yabancı kökenli sözcüklerde bu kurala uyulmaz.
Örnek:
Edebiyatın değeri hiçbir zaman anlaşılmasdı.
Tankı gören çocuklar korkmuştu
Ahmet, dün evrakı evde unutmuş.
”n,l,r” sesleri de ünsüz değişimine sebep olabilir.
Örnek:
denk-i     ⇒ dengi
kalp-i      ⇒ kalbi
kurt-u     ⇒ kurdu
yoğurt-u ⇒ yoğurdu
Özel adlarda ses değişikliği görülmez.
Bu sene Irak’a ikinci kez gitmişti.
Mehmet’i her yerde arıyordu.

 Ünsüz Sertleşmesi(Benzeşmesi)
Bir sözcük ”f,s,t,k,ç,ş,h,p” sert ünsüzlerinden biri ile biter ve bu sözcük ”c,d,g”
yumuşak ünsüzlerinden biriyle başlayan ek alırsa ekin başındaki ”c,d,g” yumuşak
ünsüzleri ”ç,t,k” sert ünsüzlerine dönüşür. Buna ünsüz benzeşmesi denir.
Örnek:
sınıf-ca  ⇒ sınıfça
1965’de ⇒  1965’te

Ünsüz Düşmesi
Küçültme eki ”-cik, -cek” ya da ”-l” yapım eki,  ”k” ünsüzü ile biten sıfatlara
getirildiğinde sözcüğün sonundaki ”k” düşer.
Örnek:
sıcak-cık  ⇒ sıcacık
ufak-cık   ⇒ ufacık

Ünsüz Türemesi
Arapçadan dilimize giren özgün biçimlerinde sonunda ikiz ünsüz bulunan sözcükler
Türkçede tek ünsüzle kullanılır.Bu sözcükler ünlüyle  başlayan ek veya yardımcı fiille
kullandıklarında sondaki ünsüz ikizleşir.
Örnek:
Şık-ı  ⇒ şıkkı
zam-ı  ⇒ zammı
”et-,eyle-,ol-” gibi yardımcı fiillerle yapıln birleşik fiillerde ses türemesi olabilir.
Örnek:
sır olmak ⇒ sırrolmak
ret etmek ⇒ reddetmek
hal olmak ⇒ hallolmak
zan eylemek ⇒ zanneylemek
N-M değişimi
Dilimizde ”b ” dudak ünsüzü, kendinden önce gelen ”n”  damak ünsüzünü ”m” dudak
ünsüzüne dönüştürür.
 
Örnek:
Yanlış                  Doğru
sünbül                 sümbül
perşenbe             perşembe
Özel isimlerde bu değişiklik gerçekleşmez.
İstanbul, Safranbolu,binbaşı….
 Kaynaştırma Ünsüzleri
Türkçe sözcüklerde iki ünlü yan yana bulunmadığından, ünlüyle biten bir sözcüğe
ünlüyle başlayan bir ek getirildiğinde sözcükle ek arasına “y, ş, s, n” kaynaştırma
ünsüzlerinden biri girer.
– ”y” hâl eklerinde önce kullanılır:
Örnek:
Dereyi, tepeyi, sel bilir; iyiyi kötüyü el bilir.
Arabayı dün akşam tamire götürmüş.
Dünyaya geldiği günden beri çile çekiyordu.
– Tamlayanı ve ya tamlananı ”ne ” ve ”su” sözcükleri olan sözlerde araya ”y”
kaynaştırması girer:
Örnek:
neyin suyu
suyun sesi
-”n” tamlayan ekinden önce, iyelik eklerinden sonra, hâl eklerinden önce ve
zamirlerden sonra kullanılır:
Örnek:
Çömlek taşa dokunursa vay çömleğin hâline.
Buranın güzelliklerini görmen gerekli.
Bundan sonra sana yardım edemem.