Ünite

Ses Bilgisi
 Hangi
?
Kavramlar Bilinmeli
 hangikpssturkcedersnotu

▪▪ Bazı kelimeler, köken olarak Türkçe olduğu hâlde kalınlık–incelik

uyumuna uymamaktadır.
Hangi Tipte Sorulur ? ana–anne kangı–hangi
Son 5 senede hep 1 soru geldi. Bu sene de 1 soru bekliyoruz. karındaş–kardeş alma–elma
▪▪ Türkçede ekler genellikle büyük ünlü uyumuna uyar. Çünkü ekle-
rin ünlülere göre değişik kullanımları vardır. Örneğin “-den” eki
YAPIM EKLERİ ÇEKİM EKLERİ “ev” sözcüğüne eklendiği zaman “evden” olur; “yol” sözcüğüne
eklendikten sonra “yoldan” olur.
FFYE Fiilimsi Ekleri İsimlere Gelen Fiillere Gelen
▪▪ Ancak “-ki, -ken, -leyin, -yor, -(ı) mtrak, -daş, -gil” ekleri bir
FİYE Çatı Ekleri • Çokluk Eki • Kişi Ekleri kelimeye eklendiğinde değişime uğramaz, bu yüzden büyük ünlü
• Tamlama Ekleri • Kip Ekleri uyumuna bazen uyar, bazen uymaz.
İİYE Olumsuzluk
• İlgi ve İyelik • Ek Fiil benimki-onunki gelirken-bakarken
İFYE Sıfat Yapan -ki
• Hâl Ekleri öğleyin-akşamleyin seviyor-bakıyor
• Ek Fiil
sarımtrak-yeşilimtrak vatandaş-meslektaş
A) ÜNLÜLERDEKİ SES UYUMLARI
teyzemgil-amcamgil
1) Büyük Ünlü Uyumu (Kalınlık-İncelik Uyumu)
Türkçe bir sözcüğün ilk hecesinde kalın ünlü varsa, diğer heceler- Bir soruda büyük ünlü uyumuna uymama sebebi diğerlerinden
deki ünlüler de kalın olmalı; ilk hecede ince ünlü varsa diğer hecelerde Dikkat farklıdır derse bu 7 ekten birini almış sözcük arayın.
Edilmeli
de ince ünlü bulunmalıdır. Bu kurala büyük ünlü uyumu veya kalın-
lık-incelik uyumu denir.
Kalın Ünlüler : a, ı, o, u -----a, ı, o, u 2. Küçük Ünlü Uyumu (Düzlük-Yuvarlaklık Uyumu)
İnce Ünlüler: e, i, ö, ü -----e, i, ö, ü Türkçede 8 tane ünlü harf vardır. Küçük ünlü uyumu bir keli-

IV. ÜNİTE : Ses Bilgisi

medeki ünlü harflerin düz veya yuvarlak ve dar veya geniş olmasıyla
Koyunlarım vatanım dudaklarım yoklayış
ilgilidir.
üzerinde özümdeki öngörümüze öyküleri
Dudakların durumuna göre:
▪▪ Tek heceli ve birleşik kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz.
Düz Ünlüler: a, e, ı, i (sesli harflerin sırasıyla ilk dörtlüsü olarak
Beşiktaş’ta yeni kurulan bu hastaneye başvurmuş.
düşünebiliriz)
Türk milleti birçok sorunu halledebilir. 3
 hangikpsstarihdersnotu

Yuvarlak Ünlüler: o, ö, u, ü (sesli harflerin sırasıyla son dörtlüsü ▪▪ Tek heceli sözcüklerde küçük ünlü uyumu aranmaz. Bir sözcükte
olarak düşünebiliriz) ünlü uyumunun aranabilmesi için en az iki ünlüye ihtiyaç vardır.

Ağzın açıklığına göre:

Dar Sesli Ünlüler: ı, i, u, ü ▪▪ Türkçe sözcüklerin ilk hecesi dışında diğer hecelerinde “o–ö”
geniş ünlüleri bulunmaz. Bulunan sözcükler Türkçe değildir.
Geniş Sesli Ünlüler: a, e, o, ö
▪▪ Türkçe bir sözcükte düz ünlülerden sonra düz; yuvarlak ünlü- Koro, solo, radyo, doktor, profesör, salon…
lerden sonra düz–geniş ya da dar–yuvarlak ünlüler gelmelidir.
Bunu harflerden hareketle şöyle gösterebiliriz:
B) ÜNLÜLERDEKİ SES OLAYLARI
ll a ya da ı ünlülerinden sonra a ya da ı
1) ÜNLÜ DÜŞMESİ
ll e ya da i ünlülerinden sonra e ya da i
Son hecesinde dar ünlü (ı, i, u, ü) bulunan kelimeler ünlüyle baş-
ll o ya da u ünlülerinden sonra a ya da u
layan bir ek aldıklarında son hecedeki dar ünlü düşer. Bu olaya sesli
ll ö ya da ü ünlülerinden sonra e ya da ü ünlülerinden birinin (ünlü) düşmesi denir. Sözcükte bir ünlünün düşmesi bir hecenin ek-
gelmesi gerekir. silmesine neden olduğundan ünlü düşmesi, hece düşmesi olarak da
adlandırılır.
Sözcüklerde bu kuralın gerçekleşmesine küçük ünlü uyumu denir. ▪▪ Sözcüklerde çekim eki alma esnasında ünlü düşmesi olabilir.
a, e, i, ı -----a, e, i, ı karın-ı = karnı kısım-ı = kısmı
o, ö, u, ü–a, e, u, ü oğul-u = oğlu gönül-üm = gönlüm
o, ö sadece ilk hecede bulunur. sabır-ın = sabrın şehir-e = şehre
Çiçeklerim koyunlarım eşkıya öğretmen
davulcu doktorluk profesör uzaklık umurumda, duyuruldu, hatırı, buyurun, avucunu
Dikkat gibi sözcüklerde ünlü düşmesi olmaz.
Edilmeli
▪▪ Birleşik sözcüklerde ünlü uyumu aranmaz:

Diyarbakır yeniden inşa ediliyor.

İkilemelerde (burun buruna, omuz omuza, nesilden nesile, koyun
İlkbahar kapımızı çalmak üzere. Dikkat koyuna, devirden devire, ağızdan ağıza) ünlü düşmesi olmaz.
Edilmeli

4
 hangikpssturkcedersnotu

▪▪ Yapım eki alarak türetilen bazı kelimelerde ünlü düşmesi olabilir. ▪▪ Bazı birleşik sözcüklerin oluşumunda ünlü düşmesi olur.

beniz-e = benzedi kayıp+etmek = kaybetmek şükür+etmek = şükretmek

oyun-a = oynayan çevir-e = çevrem biri+bir = birbiri hapis+olmak = hapsolmak
çevir-il= çevril sabır+etmek = sabretmek kayıt+olmak = kaydolmak
çevir-e= çevre mahıv+etmek= mahvetmek
ayır-ıl = ayrılmış
kıvır-ım = kıvrım ileri-le = ilerle kıvır-ak=kıvrak sa- peki, Beşiktaş, Hacettepe, Galatasaray, Fenerbahçe, hastane,
Dikkat sütlaç, nasıl, niçin
vur-uk=savruk Edilmeli
yanıl-ış = yanlış
yalın-ız = yalnız
uyu-ku = uyku besi-le=besle devir-im=devrim ▪▪ “İle” sözcüğündeki düşme ve ek fiil düşmeleri

tasarı+la = tasarla hasret+ile = hasretle araba+ile = arabayla

sarı+ar = sarar senin+ile = seninle çeşme+ile = çeşmeyle

seyir+ek = seyrek sızı-la= sızla koku-la= kokla girmiş+idi = girmişti görmüş+ise = görmüşse
sormuş+iken = sormuşken mutsuz+idi = mutsuzdu

mutlu, sıcak, sıtma, evren, gevşemek, değnek, kavşak, öğrenci,

Dikkat dilenci, yatsı, giysi, büklüm, çağrı, kurak vb.
Edilmeli
Kalıplaşmış ünlü düşmesi örnekleri vardır fakat soru bankaları ve
Dikkat ÖSYM henüz bunları sormamıştır. Sorularda siz de pek dikkate
Edilmeli almayın ama bu sözcüklerde de ünlü düşmesi vardır.

IV. ÜNİTE : Ses Bilgisi

bu+ile= böyle, o+ile= öyle, şu+ile= şöyle, şu+arada= şura-
Özel isimlerde ünlü düşmesi olmaz!.
Dikkat da, o+arada=orada, şu+imdi=şimdi
Edilmeli

Eşin Gönül’e selam söyle.

5
 hangikpsstarihdersnotu

2) ÜNLÜ TÜREMESİ: 4) ÜNLÜ DARALMASI

-CİK: Bazı sözcüklere “-cik” getirildiğinde veya bazı sözcükler – e, -a ünlüsüyle biten eylemlere “-yor” eki getirildiğinde bu
pekiştirilirken ünlü türemesi meydana gelir. eylemlerde daralma meydana gelir (ı, i, u, ü).
dar+cık = daracık bir+cik = biricik ara+yor = arıyor boya+yor = boyuyor
az+cık = azıcık genç+cik = gencecik de+yor = diyor ye+yor = yiyor
-M, -P, -R, -S (Pekiştirme): Bazı sözcüklerde pekiştirme anla+yor = anlıyor bekle+yor= bekliyor
ünsüzü alırken ünlü türemesi meydana gelebilir. dile+yor = diliyor düşle+yor= düşlüyor
hopla+yor /hopluyor oyna+yor = oynuyor
sa-p-a-sağlam = sapasağlam
katla+yor = katlıyor de+ecek = diyecek
gü-p-e-gündüz=güpegündüz
kutla+yor = kutluyor ye+ecek = yiyecek
ya-p-a-yalnız = yapayalnız
de+e = diye
çe-p-e-çevre = çepeçevre
-me, -ma olumsuzluk ekinden sonra–yor eki gelirse ünlü
çırılçıplak, sırılsıklam, darmadağınık, düpedüz daralması olur.
Yaz+ma+yor = yazmıyor bak+ma+yor = bakmıyor
gül+me+yor = gülmüyor seç+me+yor = seçmiyor

5) ULAMA
Söyleyiş ile ilgili olan bir ses olayıdır. Ünsüzle biten bir kelimeden
3) ÜNLÜ DEĞİŞİMİ (KALINLAŞMASI): sonra ünlü ile başlayan bir kelime geldiğinde iki kelime birbirine bağ-
Ünlü değişimi sadece “sen” ve “ben” kişi zamirlerinin sadece–e lanarak okunur. Bu kurala ulama denir.
yönelme hâl eki almasıyla gerçekleşir. ▪▪ Ulama sadece söyleyişte olur. Söyleme ve okuma sırasında söz-
cükler birbirine birleştirilir; ancak bu olay yazıda gösterilmez.
sen+e = sana ben+e = bana
Üç adam istemeden içeri girdi.
Hasan, Ahmet, İbrahim ve Mustafa bize uğradı.
Dikkat senin, benim gibi sözcüklerde ünlü değişimi olmamıştır!
Edilmeli

Dikkat Araya noktalama işaretleri girdiyse orada ulama aranmaz.

Edilmeli
6
 hangikpssturkcedersnotu

B) ÜNSÜZLERDEKİ SES OLAYLARI 2) ÜNSÜZ DEĞİŞİMİ (YUMUŞAMA)

Süreksiz sert ünsüzlerden biriyle (p, ç, t, k) biten bir sözcükten
1) ÜNSÜZ BENZEŞMESİ (SERTLEŞME):
sonra ünlüyle başlayan bir ek gelirse süreksiz sert ünsüzler yumuşaya-
Türkçede sert ünsüzle “ç, f, h, k, p, s, ş, t (Sert sessizleri FıSTıK-
rak “b, c, d, g, ğ”ye dönüşür.
Çı ŞaHaP olarak kodlayabiliriz.) biten bir sözcüğe yumuşak ünsüzlerden
ahenk+i = ahengi hesap+ı = hesabı dert+i = derdi
“b, c, d, g” ile başlayan bir ek geldiğinde, bu ekler “p, ç, t, k” ünsüzüne
benzeşir yani sertleşir. Bu ses özelliğine ünsüz uyumu, ünsüz sertleş- yut+um = yudum aç+ık = acık git+id = gidi
mesi veya ünsüz benzeşmesi denir. Bu ses olayına ünsüz benzeşmesi at+ım = adım et+yor = ediyor art+ın = ardı
denmesinin sebebi, kelime sonundaki sert ünsüzün, yanına gelen yu- ak+ar = ağardı güç+ü = gücü çok+u = çoğu
muşak ünsüzü kendine benzetmesidir.

hafif+ce = hafifçe muhalif+di = muhalifti • diyalog-u diyaloğu sözcüğünde yumuşama yoktur.

Dikkat • Tek heceli sözcüklerin bazılarında yumuşama olmaz.
bit+gi = bitki husus+da = hususta Edilmeli

yavaş+ca = yavaşça sus+gun = suskun

top, saç, suç, ip, süt, et (yiyecek), at (hayvan), küp, bit,
1903’de = 1903’te Türk+ce = Türkçe yat, bak vb.
as+gı = askı girmiş+idi = girmişti
yapmış+dır = yapmıştır özlet+di = özletti ▪▪ Yabancı kökenli sözcüklerin çoğunda ünsüz yumuşaması olmaz.
▪▪ Özel isimlerde ve sayılarda benzeşme gösterilmek zorundadır tedarik, hukuk, emlak, evrak, blok, kent, hayat, ahlak,
yoksa yazım yanlışı olur. merak, devlet, sanat, sürat…
1903’te Gaziantep’ten Sinop’ta
1923’ten Murat’tan Fatih’te ▪▪ Özel isimlerde ünsüz yumuşaması olmaz.

Ahmet’e Gemlik’e Serap’ın Karabük’ün

IV. ÜNİTE : Ses Bilgisi

bitkin, suskun, çalışkan, atkı, etki, tepki, seçkin, balıkçıl, çiftçi, 3) ÜNSÜZ DÜŞMESİ
Dikkat sesteş, bıçkın, yutkun, vb.
Edilmeli Bir sözcüğe bir ek veya başka bir sözcük eklenirken, kaynayan kı-
sımdaki seslerden birinin kaybolmasıdır. Bazı sözcükler ek alırken kök
ve gövde ek ile birleşmez, bu esnada kök veya gövdeden bir ünsüz düşer.
Büyük çoğunluğunda–k düşer istisnai olarak–d, -ş ve–t ünsüzlerinin
düştüğü de görülmektedir. 7
 hangikpsstarihdersnotu

küçük+cük = küçücük minik+cik = minicik 5) NB DUDAK ÜNSÜZÜ ÇATIŞMASI

ufak+cık = ufacık yumuşa (k) cık Türkçede n sesinden sonra b sesi geldiğinde bu ses m sesine değişir.
sıca (k) cık yükse (k) lmek sümbül, tembel, pembe, tambur, muşamba, ambar,
alça (k) lmak ufa (k) lmak cımbız, saklambaç, amber, dolambaç, kambur, kamber,
küçü (k) msemek büyü (k) cek mümbit, çember, Çarşamba, Perşembe vb.
seyre (k) lmek ad (d) aş
öpü (ş) cük gülü (ş) cük ▪▪ Özel isimlerde dudak ünsüzleri benzeşmesi kuralı aranmaz.
ast (t) eğmen yamu (k) lmak
İstanbul, Safranbolu, Zeytinburnu , Binboğa
kal (k) dırmak çabu (k) cak
yumuşa (k) cık sağlı (k) cak
▪▪ Birleşik sözcüklerde dudak ünsüzleri benzeşmesi (n-b çatışması)
kuralı aranmaz.

Dikkat Ge (l) tir, gülü (ş) cük, öpü (ş) cük, yon (t) ga, Onbaşı, Binbaşı, Günbatımı, Tonbalığı, Sonbahar VB.
Edilmeli

4) ÜNSÜZ TÜREMESİ (İKİZLEŞME) 6) KAYNAŞTIRMA HARFLERİ

(YARDIMCI ÜNSÜZLER, KORUYUCU ÜNSÜZLER)
Sözcüğün aslında olmadığı halde sözcüğe ek getirildiğinde ya da
sözcüğün başka bir sözcükle birleşmesi sonucunda bir sesin ortaya çık- Türkçe sözcüklerde iki ünlü yan yana gelemediğinden ünlüyle biten
masına ünsüz türemesi denir. Ünsüz türemesi çoğu zaman Arapça söz- bir sözcüğe ünlüyle başlayan bir ek getirildiğinde sözcükle ek arasına
cüklerde görülür. Kimi Arapça sözcüklerin aslında bulunan, ancak söz- “y, ş, s, n” ünsüzlerinden biri girer. Sözcük, kök veya gövde şeklinde
cük Türkçeye geçerken düşen kimi sesler, daha sonra ortaya çıkabilir. olabilir. Bunlara kaynaştırma ünsüzleri denir. “Yaşasın” sözcüğünün
ünsüzleri olarak da formüle edilir.
his+etmek = hissetmek hal+olmak = hallolmak
Başlıca Kaynaştırma Ünsüzleri Şunlardır:
zan+etmek = zannetmek ret+etmek = reddetmek
1) “y” kaynaştırma ünsüzü: Türkçenin asli yardımcı ünsüzü
af+olmak= affolmak zem+etmek = zemmetmek
olup hem isim hem de fiil çekiminde kullanılan bir sestir. “y”
hakkı, hissi, şerri, tıbbi, zamma, ceddi, rabbimiz, sırrın,
kaynaştırma ünsüzü çeşitli şekillerde karşımıza çıkar.
şıkkı vb.
a. İsim çekimlerinde kullanılır. (“y” kaynaştırma ünsüzü)

Baba-y-a karşı çıkılmaz.

özellik, şiddet, ciddi, millet, ıssız, madde, cadde, sessiz hissiz gibi
Dikkat sözcüklerde ünsüz türemesi yoktur. Anne-y-e her zaman iyi davranmalı.
8 Edilmeli
Masa-y-a oturduğun zaman masanın hakkını vereceksin.
 hangikpssturkcedersnotu

b. Fiil çekimlerinde kullanılır. (“y” kaynaştırma ünsüzü)

• “Su” ve “ne” sözcükleri bu kurala uymaz.
Muhasebeci bunları deftere işle-y-ecek. Dikkat • Çorbanın su-y-u
Edilmeli
• Çocuğun ne-y-
c. Fiilimsi eklerinden önce kullanılır. (“y” kaynaştırma ünsüzü)

Ağla-y-an bebek bir an sustu.

4. “n” kaynaştırma ünsüzü (pronominel, zamir n’si):
Maçı izle-y-işi bir hayli ilginçti.
Çeşitli şekillerde karşımıza çıkar.
Oku-y-arak öğrendi.
a. Tamlamalarda iyelik eklerinden sonra “-n” kaynaştırma ünsüzü
gelir.
d. Fiillerde kök, gövdeye gelen yapım ekleri arasında kullanılır. (“y”
Sınıfın kapısı-n-ı kırmış.
kaynaştırma ünsüzü)
Ablasının kitabı-n-ı kardeşine teslim etmiş.
Oku-y-ucu her zaman özgünlük arar okuduklarında.
Okulun müdürü-n-ü aramış olaydan sonra.
Bağla-y-ıcı sözler söylemek istemiyordu.

2. “ş” kaynaştırma ünsüzü: Üleştirme sayı sıfatlarında b. Tamlamalarda “tamlayan” unsurunu oluşturan ilgi ekinden önce
üleştirme ifade eden sözcük ile “-ar, -er” ekleri arasında gelir. Tamlayan ünlü harfle biten bir sözcük ile bitmişse “n” kaynaş-
kullanılır. tırma ünsüzü kullanılır.

Altı–ş–ar elma (üleştirme ekinden önce) Evi-n-in direği kırılmıştı.

İki-ş-er kalem (üleştirme ekinden önce) Bahçe-n-in gülleri al aldı.

Yedi-ş-er sıra (üleştirme ekinden önce) Baba-n-ın kıymeti yokluğunda anlaşılır.

3. “s” kaynaştırma ünsüzü: Üçüncü tekil şahıs iyelik ekinden c. Zamirlere gelen eklerden önce “n” kaynaştırma ünsüzü kulla-

IV. ÜNİTE : Ses Bilgisi

önce kullanılır. İsim tamlamalarının tamlanan unsurunda yer nılır.
alır.
O-n-a çok şey borçluyuz.
Onun dede-s-i (iyelik ekinden önce) Bu-n-a bir de beni sorun.
Kuşların ada-s-ı (iyelik ekinden önce) Şu-n-a birçok şey yerleştirdik.
Yemeğin koku-s-u (iyelik ekinden önce)
9
 hangikpsstarihdersnotu

Kaynaştırma Ünsüzleri ile İlgili Önemli Uyarılar

1. Bazı sözcükler kaynaştırma ünsüzü barındırmadıkları halde ilk
bakışta orada kaynaştırma ünsüzü varmış gibi görünür. Aşağıdaki söz-
cüklerde kaynaştırma ünsüzü yoktur.

Beş–er elma (kelimenin kökü)

Altmış–ar soru (kelimenin kökü)
Senin baban–a (III. tekil iyelik eki)

2. “Bu, şu, o” gibi ünlü harfle biten bazı zamirlerden sonra ünsüz
ile başlayan bir ek getirildiğinde araya “n” kaynaştırma ünsüzü girer.
Buna “zamir n”si denir.

Bu-n-dan, şu-n-dan, bu-n-lar

3. “n” sesi kullanıldığı cümleye göre farklı özellikler gösterebilir.

Senin evini gezdim: iyelik eki (Tamlama yapar.)

Onun evini gezdim: Kaynaştırma ünsüzü (Tamlama yap-
maz.)

10